Full text of "Verslagen en mededeelingen"

See other formats

vid

ERR TE
ns

vnd

er ee

zer

pn,

en
Ren

Digitized by the Internet Archive
in 2009 with funding from
University of Toronto

http://www.archive.org/details/d11d1i2verslagene02akad

ri
fi
ot
ip
L
/
Í
at
}
en.
il
1
ks
r
1
1
ï
rl
Re
è EN ä
ï
1

VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN

DER

KONINKLIJKE AKADEMIE

VAN

WETENSCHAPPEN,

AN URSLAGEN EN MEDEDEELINGEN

KONINKLIJKE AKADEMIE

WETENSCHAPPEN,

Afdeeling NATUURKUNDE.

TWEEDE REEKS,

ELFDE DEET:

AMSTERDAM,
C. G. VAN DER POST,
1877.

ASL

Zde €.
Q\.NAL

GLO4SÁ.
HEE

GEDRUKT BĲ DE ROEVER “KRÔBER- BAKELS,

INHOUD

VAN HET

ELFDE DEEL

TWEEDE REEKS.
TAL

VERSLAGEN,

Rapport uitgebracht en vastgesteld in de Zitting van

OE ES AMADEA a vr ah Ar BET IA AET 7 Oe ve elen Ad

MEDEDEELINGEN.

P. BLEEKER, Sur les espèces confondues sous les noms de
Chrysophrys Hasta, Berda, Calamara et Schlegeli. (Avec

MESEN Kan Ee ad TE ene ae on. ndr UN

me Révision des espèces insulindiennes de la
boustamilte tes Eleotriformes …% . as se wiTlb.
J. R. T. ORPT, Vermindering van den waterafvoer van ri-

tn rj ri ola). AVEN ht tek ln rg ade Pa pdr Bd L&K

VI 4 EN EE OUD:

3. D. VAN DER WAALS, Over den invloed der drukking op
de temperatuur der grootste dichtheid van water .

P. BLEEKER, Notice sur l'identité des genres Gnathana-
canthus Blkr se Holoxenus Günth. Rd OO Eee

Description de deux espèces inédites du genre
Prochilus Klein (Amphiprion Bl. Schn.) . …. ..

N. W. P. RAUWENHOFF, Over de oorzaken der abnormale
vormen van in het donker groeiende planten. (Met
twee platen). … RE Sa ta EE

J. W. GUNNING, Note sur le pouvoir rotatoire de la glu-
cose, contenue dans les sucres bruts. . . . - «

J. W. MOLL, Onderzoek naar den oorsprong van de kool-
stof der: planten A od. SE Berk ste Mee

C. K. HOFFMANN, Zur Anatomie und Ontogenie von Mala-

eobdella, (MetitweesPlaten) vats t bent tete:

ZAAIJER, Afwijking in de bogen der lendenwervels.

eel

(Met ‘eener plaatWE NAi BE ne a seh dte Ne

G. F. W. BAEHR, Note sur le mouvement elliptique. .…

H. WEYENBERGH, Dolichotis centralis Weyenb , een nieuwe
vorm der subungulata, uit Zuid-Amerika . . …

H. J. RINK, Over de verandering van den galvanischen
geleidingsweêrstand van kwikzilver bij temperatuurs-
VETANDERE vea aat Ee gele AA RAS

P. HARTING, De geologische en physische gesteldheid van
den Zuiderzee-bodem, in verband met de voorgeno-
men draogmakine apnoe iede et elke len eee ve

M. TREUB, Observations sur le sclérenchyme, (Avec planche).

blz. 119.

Lik

riá

”

„

182.

188.

189.

193.

205.

Z41.

259.

301.
926

INHOUD, VI
J. W. GUNNING, Contribution à la saccharimétrie. Note
sur la transformation du saccharose en sucre réducteur
pendant les opérations du raffinage . . . . . . . blz. 339.
A. W. M. VAN HASSELT, Derde mededeeling omtrent de
Afrikaansche pijlvergiften . . . . AS

Reg 7 Ge

rn es
\
Fo 4 d É

SUR LES ESPEOCES

CONFONDUES SOUS LES NOMS DE

CHRYSOPHRYS HASTA, BERDA, CALAMARA
ET SCHLEGELI.

PAR

P. BLEEKER.

Les espèces de Sparus (==Chrysophrys, Pagrus et Pagellus
Cuv. Val.) *) décrites sous les noms de Chrysophrys hasta,
berda, calamara, datnia et Schlegelii ont besoin d'être mieux
reconnues et mieux établies. Les tentatives, faites pour re-
duire ces espèces À leur véritable valeur ne peuvent pas être
dites avoir trop bien réussies. Les descriptions et les figures
de ces formes étant presque toutes insuffisantes il reste un peu
difficile d'établir rigoureusement leur synonymie.

Dans cette notice il s'agit de bien établir les trois espèces,
que je déeris ici sous les noms de Sparus Schlegeli, de Sparus
datnia et de Sparus hasta, espèces fort voisines lune de l'autre
et confondues entre elles et avec le Sparus berda Forsk., mais
qui présentent des caractères très-nets.

Files appartiennent au groupe du genre où les molaires sont
tri- ou plurisériales, les épines de la dorsale fortes et raides, et
où la seconde épine anale est notablement plus longue que la troi-

*) Le genre Chrysophys Cuv. ayant pour type la même espèce, le Sparus
aurata L., que le genre Artédien Sparus, il n’y avait pas lieu de substituer le
nom de Chrysophrys à celui de Sparus. Il me semble que les genres Pagrus et
Pagellus ne sont pas valides et doivent être réunis avec le Sparus, Le genre
Monotaxis Benn. (= Sphaerodon Rüpp.) mérite d'être conservé, non seulement
A cause des molaires unisériales et des dents postsymphysiennes grêles et acérécs
mais aussi par la nature du dessus de la tête qui ne porte d’écailles que sur la
région posttemporale,

VER3L EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de peeKs, DEEL XI. 1

(2)

sième. — Toutes les trois ont le dos élevé, le profil droit, et
moins de soixante écailles sur une rangée longitudinale du tronc;
mais elles se distinguent suffisamment par Îécaillure et par les
proportions de la hauteur du corps, de la tête et de la partie
libre de la queue. Les descriptions suivantes ont été prises sur
les individus de mon cabinet. J’y ai ajouté la figure de cha-
cune delles faite sur des individus d'une taille à peu-près égale.

Le Sparus Schlegeli se fait aïsément reconnaître par les 6
(52) rangées d'écailles au-dessus de la ligne latérale et par les
petites écailles préoperculaires. Le datnia et le hasta n'ont que
4, rangées d'écailles au-dessus de la ligne latérale et les écailles
préoperculaires plus grandes, mais dans le datnia les rangées trans-
versales du tronc sont plus nombreuses que dans le hasta et
ce dernier se distingue en outre du datnia par son corps plus
{rapu et par sa tête plus haute.

Sparus Schlegeli Blkr, Tab. 1.

Spar. corpore oblongo valde compresso, altitudine 22 circ.
in ejus longitudine absque, 85 circ, in ejus longitudine cum
pinna caudali; latitudine corporis 25 circ. in ejus altitudine;
capite obtuso 3! cire. in longitudine corporis absque, 44} circ.
in longitudine corporis cum pinna caudali, aeque alto ac longo;
latitudine capitis 2 et paulo in ejus longitudine; fronte usque
supra pupillae partem anteriorem squamata; fascia squamarum
temporali parum distincta; linea rostro-dorsali capite rectiuscula,
nucka convexa ; oculis diametro 35 cire. in longitudine capitis,
diametro 1 circ. distantibus; orbita antice leviter tumida; na-
ribus posterioribus anterioribus valvula claudendis multo majo-
ribus, orbitae approximatis, ante mediam pupillae perforatis

à 5 . . '
oblongis; rostro oculo non longiore; osse praeorbitali sub oculo
oeuli diametro longitudinali duplo fere humiliore; maxillis sub-
aequalibus, superiore sub oculi dimidio anteriore desinente:

’

5 sa Trol
dentibus utraque maxilla utroque latere, antice serie externa
caninis 8 medioeribus conicis curvatis intermaxillaribus subae-
qualibus inframaxillari externo ceteris breviore seriebus internis

(B)

pluriseriatis parvis conico-graniformibus, lateribus inaequalibus
intermaxillaribus &- ad 4-seriatis inframaxillaribus 3-seriatis
serie externa anterioribus conicis valde obtusis posterioribus
graniformibus seriebus internis graniformibus postrorsum mag-
gnitudine accrescentibus molari posteriore ovali ceteris multo
latiore nullo; dentibus pharyngealibus conicis acutis, superioribus
singulis ossibus anterioribus, inferioribus serie posteriore ceteris
longioribus et magis curvatis; praeoperculo margine libero laevi-
usculo limbo alepidoto parte squamata postsuborbitali plus duplo
graciliore, parte squamata medio squamis in series 8 vel 9 trans-
versas dispositis; operculo angulo in spinam parvam desinente,
medio squamis transversim 4— vel 5 seriatis; linea laterali valde
curvata; cauda parte libera paulo longiore quam postice alta;
squamis truneo angulum aperturae branchialis superiorem inter
et basin pinnae caudalis supra lineam lateralem in series 56
circ., infra lineam lateralem in series 48 ad 50 transversas dis-
positis; syquamis 19 circ. in serie transversali basin pinnae ven-
tralis inter et pinnam dorsalem quarum 6 (55) lineam lateralem
inter et spinas dorsales medias; squamis 42 circ. in serie hori-
zontali angulum operculi inter et basin pinnae caudalis; pinna
dorsali spinis validis compressis valde heteracanthis apice non
flexilibus 82 42 et 52 ceteris longioribus capitis parte postpupillari
non vel vix brevioribus, spina postica radio 1° breviore; dorsali
radiosa dorsali spinosa paulo humiliore obtusa convexa; pecto-
ralibus falcatis capite sat multo longioribus; ventralibus capite
paulo brevioribus; anali spinis crassis 22 validissima spina 82 lon-
giore et crasstore oculo duplo circ. longiore; caudali profunde
emarginata lobis acutis capite paulo brevioribus; colore corpore
superne viridescente singulis squamis medio macula profundiore,
inferne argenteo; iride flavescente vel argentea; pinnis flaves-
centibus vel aurantiacis, dorsali spinosa margine superiore fus-
cescente (statu recentiore, corpore fasciis 6 vel 7 transversis
diffusis latis fuscescentibus, praeoperculo vittulis 5 ad 8 longi-
tudinalibus fuscis).
B. 6. D. 1I/1l vel 11/12. P. 2/13. V. 1/5. A. 3/8 vel 3/9.
C. 1/15/1 et lat. brev.
Syn. Chrysophrys longispinis CV, Poiss. VI p. 85 (ex parte =
specimen japonicum); Schl., Faun. Japon. Poiss. p. 68
1*

(4)

tab. 32; Rich, Rep. ichth. Chin. Rep. 15h meet. Brit.
Assoc. p. 240?
Chrysophrys Schlegeli Bkr, Verh. Bat. Gen. XXVI Nieuwe
nalez. ichth. Japan p. S6 (ex. parte).
Dente hasta CV., Poiss. VI p. 189?, Günth., Cat. Fish.
Ip. 373P
Chrysophrys Cuvieri Day, Fish. India p‚ 141 tab. 34 fig. 3PP
Chrysophrys berda Day, Fish. Ind. p. 140 ex parte? et
tab. 34 fig. 2PP
Hab. Japonia (Nagasaki); in mari.
Longitudo speciminis descripti 160”.

Rem. Le Sparus Schlegeli se fait aisément distinguer des Spa-
rus datnia et hasta par les six rangées longitudinales d'écailles
entre la ligne latérale et les Épines médianes de la dorsale, par
les environ 56 rangées transversales d’écailles au-dessus de la
ligne latérale, par les 8 ou 9 rangées transversales d'écailles
entre le sousorbitaire et le bord libre du préopercule, et par
le peu de largeur du limbe du préopercule qui mesure plus
de 2 fois dans celle de sa partie squammeuse postsousor-
bitaire.

Cuvier et Valenciennes, dans leur article sur le Chrysophrys
longispinis, qui n'est autre que le Sparus datnia, parlent d'un
poisson du Japon qu’ils rapportent au longispinis, mais qui
probablement est de lespèce actuelle. Ce qui paraît plus
certain, c'est que la figure du Chrysophrys longispinis dans la
Faune du Japon est prise sur un individu du Schlegeli. Cette
figure rend même assez exactement l'écaillure du dos et du
préopercule par laquelle le Schlegeli se fait aisément reconnaî-
tre. Lorsque je publiai, il y a plus de vingt ans, la descrip-
tion du Chrysophrys Schlegelii, je n’avais pas encore reconnu
importance d'une formule exacte et bien définie pour la
détermination rigoureuse des espèces. Aussi cette description
se rapporte en partie à des individus du Sparus datnia, que je
n’avais pas alors reconnus comme tels.

Tout réceemment M. Day vient d’annoncer que le poisson de
Malabar, décrit par Cuvier-Valenciennes sous le nom de Dentex
hasta, n'est point un Dentex mais un Chrysophrys (Sparus) et

IDJ Ee PS PVAODE *
BEESD Ee )

- PP ordwde ap old d

to Surg JLU UE

T'ALT, IX 1330 HY aZ LVN'OAV OW NA ISHIA

VERSL.EN MED. AFD. NAT. DERIDEEE AE

«Bimmer

Lith Erik

L.Spasler, del.

(á

(Arade detinee

n
Ni
De
/

: L.Speigler, del.

TN, fi Ö) sj Y
ij hj ji
/i / /
/ ef /
HEIDA

P Bleeker, dir.

(5)

qu'il est de Pespèce qu’”il décrit et figure sous le nom de Chry-
sophrys Cuvieri, Je ne m’étonnerais nullement s'il fut prouvé
que cette espèce est identique avec le Schlegeli. Elle n’habite-
rait pas alors seulement le Japon mais aussi la côte de l’Inde
continentale.

Sparus datnia Blkr, Tab. 2.

Spar. corpore oblongo valde compresso, altitudine 2} ad 22
in ejus longitudine absque, 8 fere ad 84 in ejus longitudine
eum pinna caudali; latitudine corporis 2} ad 23 in ejus alti-
tudine; capite obtuso 3 ad 85 in longitudine corporis absque,
85 ad 4} in longitudine corporis cum pinna caudali, aeque
alto ac longo; latitudine capitis 2 fere ad 2 et paulo in ejus
longitudine; fronte usque supra pupillam squamata; fascia
squamarum temporali bene distincta; linea rostro-dorsali capite
rectiuscula, nucha convexa; oculis diametro 8 ad 33 in longi-
tudine capitis, diametro # ad 1 distantibus; orbita antice
leviter tumida; naribus posterioribus naribus anterioribus valvula
claudendis multo majoribus, orbitae approximatis, ante mediam
pupillam perforatis, oblongo-rimaeformibus; rostro oculo non ad
vix longiore; osse praeorbitali sub oeulo oculi diametro longi-
tudinali duplo fere ad plus duplo humiliore; maxillis subae-
qualibus, superiore sub oculi dimidio anteriore desinente; den-
tibus utraque maxilla utroque latere, antice serie externa caninis
2 vel 8 medioeribus conicis curvatis inframaxillaribus subaec-
qualibus intermaxillari interno ceteris vulgo majore seriebus inter-
nis pluriseriatis conico-gramformibus, lateribus inaequalibus inter
maxillaribus 4- seriatis inframaxillaribus 3-seriatis serie externa
anterioribus conicis valde obtusis posterioribus graniformibus
seriebus internis graniformibus postrorsum magnitudine accres-
centibus molari posteriore ovali ceteris multo latiore nullo;
dentibus pharyngealibus conicis acutis, superioribus singulis
ossibus anterioribus, inferioribus serie posteriore ceteris longiori-
bus et magis curvatis; praeoperculo margine posteriore edentulo
vel scabriusculo, limbo alepidoto parte squamata postsuborbi-
tali duplo circ. graciliore, parte squamata medio squamis in
series 5 transversas dispositis; operculo angulo in spinam par-

(6)

vam desinente, medio squamis transversim 4- vel 5- seriatis;
linea laterali valde curvata; cauda parte libera juvenilibus non,
aetate provectioribus paulo longtore quam postice alta ; squamis
trunco angulum aperturae branchialis superiorem inter et basin
pinnae caudalis supra lineam lateralem in series 48 vel 49,
infra lineam lateralem in series 42 vel 43 transversas disposi-
tis; squamis 15 circ. in serie transversali basin pinnae ventralis
inter et pinnam dorsalem quarum 4 lineam lateralem inter et
spinas dorsales medias; squamis 88 circ. in serie horizontali
angulum operculi inter et basin pinnae caudalis; pinna dorsali
spinis validis compressis valde heteracanthis apice non flexilibus
3e, 44 et Ba ceteris et capitis parte postpupillari longioribus
spina postica radio 4® breviore; dorsali radiosa dorsali spinosa
conspicue humiliore obtusa convexa; pectoralibus falcatis capite
longioribus; ventralibus capite brevioribus; anali spinis crassis
22 validissima spina 82% longiore et crassiore oculo duplo ad
sat multo plus duplo longiore; caudali profunde emarginata
lobis acutis capite paulo brevioribus; colore corpore superne ex
griseo viridi, inferne argenteo; iride flavescente vel argentea;
seriebus squamarum longitudinalibus corpore superne singulis
medio vittula griseo-fusca e maculis parvis contiguis vel con-
tinuis composita; piunis flavescentibus, dorsali spinosa margine
superiore fuscescente.
B.6. D. 1I/M vel 11/12 ‘vel. 12/10 vel 1201 DA
V. 1/5. A. 3/8 vei 3/9. C. 1/15/1 et lat. brev.
Syn. Coius datnia Ham. Buch., Fish. Gang. p. 88 tab. 6 fig. 29.
Chrysophrys longispinis CV., Poiss. VIp. 85 (ex parte =
specim. bengalens.); Blkr, Verh. Bat. Gen. XXIV Nalez.
ichth. Bengal. p. 93 (specimina spinis dorsi 12).
Chrysoplvrys zanthopoda et auripes Rich, Rep. ichth. China,
Rep. 15h meet. Brit. Assoc. p. 241?
Chrysophrys hasta Günth., Cat. Fish. I p. 490, ex parte;
Day, Fish. Malab. p. 29.
Chrysophrys berda, var. calamara Day, Fish, India tab.
5 fig. 2.
Hab. Japonia (Nagasaki), in mari (specimina spinis dorsi 11);
Calcutta, in ffumine Hooghly (specimina spinis dorsi 12).
Longit. 5 spec. japon. 96'"ad 186’, 6 spec. bengal. 67'’ad125"’,

KR)

Rem. Cette espèce a en commun avec le Sparus hasta Bl.
Schn. les quatre rangées d’écailles au-dessus de la ligne latérale
et la même formule des écailles préoperculaires et operculaires,
mais on y trouve quelques écailles de plus dans les rangées lon-
gitudinales au—dessus et au-dessous de la ligne latérale, et elle
se distingue encore du hasta par le corps qui est moins trapu
et par la tête qui est aussi longue que haute.

Le Sparus datnia fut le premier décrit et figuré par Hamil-
ton Buchanan sous le nom de Cojus datnia. Le nom de hasta
sous lequel il fut indiqué par M. Günther ne peut done lui
être appliqué et ne convient qu’au Sparus berda CV. (nec
Rüpp.) et qu’au Chrysophrys calamara CV. qui sont spécifi-
quement identig“es avec le Sparus hasta de Bloch Schneider.

Les individus du Sparus datnia vus par Hamilton Buchanan
paraissent tous avoir eu douze épines dorsales.

Cuvier et Valenciennes citent le même nombre d’épines d'une
daurade du Bengale quïils décrivent sous le nom de Chrysophrys
longispinis et dans lequel ils ne reconnurent pas le Cojus dat-
nia Ham. Buch.

J'ai examiné la même espèce dans six individus du Bengale
de 67” jusqu'à 125” de long, tous aussi Àà 12 épines dorsa-
les. Je possède encore trois de ces six individus et en tant
qu’ils permettent encore d'y compter les écailles je trouve leur
formule tout à fait correspondante à celle des individus décrits
ei-dessus qui toutes ont la dorsale soutenue par 11 épines
seulement.

Lexamen de quelques poissons du Japon, eonservés dans
mon cabinet sous le nom de Chrysophrys Schlegeli, vient de
prouver qu'ils appartiennent à deux espèces bien distinctes,
dont lune n'est autre que le Sparus datnia et l'autre celle
dont M. Schlegel a publié une figure sous le nom de Chryso-
phrys longispinis.

Les individus du British Museum à i2 épines cités par M.
Günther dans son article Chrysophrys hasta (Cat. Fish. Ip. 490)
sont manifestement des Cojus datnia et la révision des in-
dividus à 11 épines dorsales, cités dans le même article, y
fera probablement aussi découvrir quelques uns de la même
espèce.

(8)

Dans les Fische du Voyage du Novara (p. 88) il est fait
quelques observations par rapport à des individus de Java et
de Manilla, eonsidérés comme des Chrysophrys hasta Günth.,
mais qui pourraient bien appartenir en partie au Sparus datnia
et en partie au Sparus hasta, question que ne pourra être
resolue que par l'examen nouveau des spécimens conservés
à Vienne.

Le Chrysophrys hasta décrit par M. Day dans ses Fishes of
Malabar (p. 29) n'est pas trop bien reconnaissable mais ne
représente probablement que le Sparus datnia.

On doit à M. Day des recherches plus récentes encore par
rapport aux espèces en litige et il en a déposé les résultats
dans ses Fishes of India (p. 140). M. Day rétablit le nom
spécifique de datnia pour lespèce actuelle. La description
de son Chrysophrys datnia y va parfaitement, et la figure
(tab. 34 fig. 1) en représente un individu à douze épines
dorsales mais ne rend pas exactement le nombre des rangées
transversales d'écailles au-dessus de la ligne latérale, qui n'y
sont pas assez nombreuses. Je retrouve encore espèce actuelle
dans la gure que M. Day a publiée, dans le même ouvrage,
sous le nom de Chrysophrys berda var. calamara (tab. 85 fig. 2).
Cette figure, si elle est exacte, rend parfaitement les formules
des écailles et les proportions de la hauteur du corps, de la
tête et de la queue du Sparus datnia et ne peut pas avoir
été prise sur un hasta. Il est done Àà présumer que M. Day,
dans sa description du Chrysophrys berda (p. 140) ait confondu
les deux espèces, et même une troisième si la figure de son
Chrysophrys berda (tab. 34 fig. 2) est exacte, cette figure ne
pouvant été être prise ni sur un hasta ni sur un datnia à
eause tant des 5 rangées longitudinales d'écailles entre la ligne
latérale et les Épines dorsales médianes que des petites écailles
operculaires. Tie type de cette figure mérite d'être comparé
avec le Chrysophrys vagus Pet, dont la figure présente une
même physionomie, une tache operculaire foncée et 5 rangées
d'écailles au—dessus de la ligne latérale, *)

*) Je ne retrouve pas le Sparus vagus (Chrysophrys vagus Pet.) Monatsb, k.
pr. Ak, 1852 p. 681 et Naturwiss, Reise Mossamb, Flussfisch, p, 17 tab,2fig. 1)

Le cercle de distribution géographique du Sparus datnia
comprend les côtes du Bengale, de Madras, de Chine et de Y'île
Kiousiou du Japon. L'espèce est dite habiter aussi les côtes
de Java et des Philippines, mais je ne l'ai jamais trouvée moi-
même dans l’Insulinde, tous mes individus provenant de Bengale
et du Japon.

Quant aux Chrysophrys xanthopoda et auripes Rich, il semble
que ce sont des Sparus datnia. M., Günther en ayant examiné
les types dans le British Museum les énumère parmi les veas-
tern specimens’ à onze épines dorsales de son Chrysophrys

hasta.

Sparus hasta Bl.Schn., Syst. p. 275; Bikr, Atl. ichth. Tab.
845 Perc. tab. 67 fig. 3. — Tab. 8.

Spar. corpore oblongo valde compresso, altitudime 2 ad 24
in ejus longitudine absque, 23 ad 2% in ejus longitudine cum
pinna caudali; latitudine corporis 22 ad 2% in ejus altitudine;
capite obtuso vix plus quam 3 ad 34 im longitudine corporis
absque, 4 fere ad 4 in longitudine corporis cum pinna caudali
paulo altiore quam longo; latitudine capitis 13 ad 13 in ejus longi-
tudine; fronte usque supra pupillae partem anteriorem squamata;
fascia squamarum temporali parum distincta; linea rostro-dorsali
capite rectiuscula, nucha convexa; oculis diametro 8; ad 4 circ.
in longitudine capitis, diametro 1 fere ad 14 distantibus; orbita
antice leviter tumida; naribus posterioribus naribus anteriovibus
valvula claudendis multo majoribus, orbitae approximatis, ante
pupillae partem inferiorem perforatis, rimaeformibus; rostro oculo
non ad non multo longiore; osse praeorbitali sub oculo oculi
diametro longitudinali multo ad duplo eire. humiliore; maxillis
subaequalibus, superiore sub oculi dimidio anteriore desinente;
dentibus utraque maxilla utroque latere, antice serie externa

dans le Catalogue of Fishes. L’espèce est manifestement fort voisine du Sparus
datnia, mais la figure, qui a l'air d'être fort exacte, montre 5 raugées d’écailles
au-dessus de Ja ligne latérale, et la description parle de dents mandibulaires bisé-
riales et de dents intermaxillaires trisériales. Le vagus paraît se distinguer
encore par un rayon de plus À lanale, par la seconde épine anale moins longue
et par la tache noirâtre au haut de lopercule,

(10)

eaninis 2 vel 3 medioeribus econicis curvatis interno ceteris vulgo
majore seriebus internis pluriseriatis parvis graniformibus, late-
ribus inaequalibus intermaxillaribus 3-ad 5-seriatis inframaxil-
laribus 2- vel .3 seriatis serie externa juvenilibus conicis valde
obtusis aetate provectis graniformibus seriebus internis grani-
formibus postrorsum latitudine accrescentibus molari posteriore
ovali ceteris multo latiore nullo; dentibus pharyngealibus coni-
cis acutis, superioribus singulis ossibus anterioribus, inferioribus
serie posteriore ceteris longioribus et magis curvatis ; praeoperculo
limbo alepidoto parte squamata postsuborbitali duplo circ. gra-
ciliore, parte squamata medio squamis in series 5 transversas
dispositis; operculo angulo in spinam parvam desinente, medio
squamis transversim 5-vel 6-seriatis; linea laterali valde curvata;
cauda parte libera non longiore quam postice alta; squamis
trunco angulum aperturae branchialis superiorem inter et basin
pinnae caudalis supra lineam lateralen in series 41 vel 42, infra
lineam lateralen in series 38 vel 59 transversas dispositis : squa-
mis 15 eire. in serie transversali basin pinnae ventralis inter
et pinnam dorsalem quarum 4 lineam lateralem inter et spinas
dorsales medias; squamis 85 circ. in serie horizontali angulum
operculi posteriorem inter et basin pinnae caudalis; pinna dor-
sali spinis validis compressis valde heteracanthis apice non
flexilibus 42 5e et 62 ceteris longioribus capitis parte postpupil-
lari paulo ad non brevioribus, spina postica radio 1® breviore;
dorsali radiosa dorsali spinosa paulo humiliore obtusa convexa;
pectoralibus falcatis capite sat multo longioribus; ventralibus
acutis capite paulo brevioribus; anali spinis crassis 22 validissima
spina 83° longiore et multo ecrassiore oculo plus duplo sed minus
triplo longiore; caudali profunde emarginata lobis juvenilibus
acutiusculis aetate provectis obtusis vel obtusiusculis capite vix
ad sat multo brevioribus; colore corpore superne ex griseo
viridi basi squamarum vulgo profundiore, inferne argenteo ; iride
flavescente vel argentea; pinnis flavis vel flavescentibus vel di-
lute aurantiacis, verticalibus fusco plus minusve arenatis, dorsali
spinosa, anali et caudali fusco vel nigricante marginatis, ventra-
libus apice frequenter fuscis.

B. 6. D. 11/11 vel 11/12. P. 2/18 vel 2/14. V. 1/5. A, 3/85

rarius 3/9 vel 3/10. C. 1/15/1. et lat. brev.

CR)

Syn. Calamara Russ, Fish. Corom. 1. p. 78 fig. 92.

Chrysophrys calamara CV., Poiss. VI p. 85: Cant, Catal.
Mal. Fish. p. 45; Blkr, Verh. Bat. Gen. XXIII Spar.
p. 10; Günth., Cat, Fish. L p. 498; an et Day, Fish.
Malab. p. 30?

Chrysophrys berda CV., Poiss. VI p. 83; Rich, Rep. ichth.
Chinain Rep. 15b meet. Brit. Assoc. p. 240; Blkr, Topogr.
Batav. Nat. Gen. Arch. N. Ind. IL p. 522; Verh. Bat.
Gen. XXII Ichth. Madura p. 4; Day, Fish. India p.
140 ex parte (nec Rüpp.)

Chrysophrys hasta Günth., Cat. Fish. I p. 490 ex parte.

Okeh, Kapas, Bekukung Mal; Katombol Javan.

Hab. Sumatra (Benculen); Pinang; Singapura; Bintang (Rio);
Java (Batavia, Samarang, Surabaya, Tjilatjap); Madura
(Kammal, Sampang); Bali (Djembrana, Boleling); Celebes
(Macassar); in mari,

Longitudo 17 speciminum 140" ad 822’,

Rem Cette espèce est la plus voisine du Sparus datnia, mais
elle est encore bien distincte. Dans tous mes individus du
datnia le corps est moins trapu, la tige de la queue plus lon-
gue que haute et la tête pas plus haute que longue. Un carac-
tère différentiel plus essentiel cependant se trouve dans la
formule des écailles. Dans le datnia je compte 4S ou 49
‚ rangées transversales d'écailes au-dessus et 42 ou 4.3 au-dessous
de la ligne latérale et le nombie des écailles sur une rangée
horizontale sur le milieu des flanes y va à 38. Les écailles,
dans le hasta, dans toutes les rangées longitudinales du tronc,
sont donc moins nombreuses et. ce caractère est constant pour
tous les individus de mon cabinet.

Le Sparus hasta fut introduit dans la science dans le Sys-
tema de Bloch, mais la description qu'il y est donnée ne per-
met pas de décider si l'auteur a eu sous les yeux l'espèce actuelle
ou bien le datnia on le Schlegeli; mais Valenciennes ayant
examiné individu type de Bloch le déclare spécifiquement
identique avec le Chrysophrys berda CV. Ce berda cepen-
dant n'est pas le Sparus berda Forsk. ou le Chrysophrys
berda Rüpp, espèce imparfaitement connue, mais qui, à en

(12)

juger d'après la figure publiée par Rüppell, a six ou sept ran-
gées longitudinales entre la ligne latérale et les épines média-
nes de la dorsale et les écailles sur les rangées transversales
en général plus nombreuses.

Le berda de Cuvier-Valenciennes est donc le hasta de Bl.
Schn. Oest probablement aussi la même espèce dont Russell
a publié une figure sous le nom de calamara et qui se trouve
dans la grande Histoire naturelle des Poissons sous le nom de
Chrysophrys calamara, espèce que j'ai reproduite autrefois sous
la même dénomination.

Le Chrysophrys hasta Günth. me paraît une espèce com-
posée, qui comprend le hasta, le datnia et le Schlegeli. Des
individus assez nombreux que M. Günther a eus sous les
yeux, ceux qu'il place sous le chef „western specimens with
11 dorsal spines” pourraient bien appartenir, en partie au
moins, Àà l'espèce actuelle. Je ne doute point qu’une révision
de tous les individus du Chrysophrys hasta Günth, du British
Museum, en y appliquant la méthode de compter les écailles
exposée dans cette notice, y fasse reconnaître les trois espèces
qui font le sujet de cet article.

Après M. Günther je ne retrouve le hasta que dans les
ouvrages de M. Day. Son calamara des Fishes of Malabar est
probablement le hasta, et dans ses Fishes of India le hasta me
paraît confondu avec le datnia ou le longispinis.

Si la synonomie du hasta, telle que je viens de la présen-
ter, soit prouvée être juste, Pespèce n’aurait été trouvée jus-
qu'iei, hors lInsulinde, que sur les côtes de l’Inde conti-
nentale.

La Haye, Septembre 1875.

A OEE

REVISION

DES ESPÈCES INSULINDIENNES DE LA SOUSFAMILLE DES

ELEOTRIFORMES. ®

PAR

P. BLEEKER.

Les Eleotriformes sont des Gobioïdes à deux nageorres

dorsales distinctes libres ou réunies seulement par la base, et

à ventrales complètement séparées et rapprochées de la ligne
médiane’ du ventre,

L’Insulinde est connue nourrir les espèces suivantes.

1. Bostrychus sinensis Lac. — Philypnus ocellicanda et sinen-
sis Rich. = Philypnus ophicephalus Blkr.

2. Odonteleotris canina Blkr == Hleotris canina Blkr.

3. Eleotris gyrinoides Blkr.

4, Oxyeleotris marmorata Blkr == Fleotris marmorata Blkr,

5. „ urophthalmus Blkr== Eleotris urophthalmus Blkr.

6. „ urophthalmoides Blkr == Pleotris urophthal-
moides Blkr.

1. Ophiocara ophiocephalus Gill == Kleotris ophicephalus K.
V. H., = Kleotris viridis Blkr.

8. „ porocephalus Blkr = Hleotris porocephala Val. =
El. porocephaloides Blkr.

9. ” aporus Blkr = Kleotris aporos Blkr.

E02 Pp Hoedti Blkr == Eleotris Hoedti et Tolsoni Blkr.

)

*) Mémoire présenté’ à PAcadémie des Sciences le 14 Octobre 1875,

. Pogoneleotris heterolepis Blkr — Eleotris heterolepis Günth.

Culius fuscus Blkr = Hleotris nigra QG. = Culius niger,

Eleotris melanurus et brachyurus, Culius niger
et pseudacanthopomus Blkr.

iS melanosoma Blkr == Eleotris melanosoma, Cultus
acanthopomus Blkr.
l4. macrocephalus Blkr.
Wot oxyeephalus Blkr — Fleotris oxycephala Schl.
Wie insulindicus Blkr.
As sak macrolepis Blkr.
18. Belobranchus Quoyi Blkr == Belobranchus taeniopterus Blkr.
19. Odontobutis obscura Blkr == Eleotris obscura Schl.
20. Butis prismaticus Blkr — Hleotris prismatica Blkr.
21. „/ butis Blkr == Hleotris humeralis CV. == Eleotris
butis Cant. = Butis melanopterus Blkr.
22. _# _ amboinensis Blkr = Eleotris amboinensis Blkr.
23. _/ _ melanostigma Blkr == Kleotris melanostigma et
Wolffi Blkr.
24. _/ __gymnopomus Blkr —= Kleotris gymnopomus Blkr.
25. Prionobutis koilomatodon Blkr == Eleotris koilomatodon
Blkr = Fleotris caperatus Cant.
26. „ dasyrhynchus Blkr == Eleotris dasyrhynchus
Günth.
27. Asterropteryx leuciscus Blkr == Hleotris leuciscus Blkr.
28. taenionotopterus Blkr == Kleotris et Eleo-
triodes taenionotopterus Blkr.
495 7 modestus Blkr = Hleotris cyprinoides Blkr ol.
(nec Val. nee Günth.).
80. Brachyeleotris cyanostigma Blkr == Eleotris et Eleotrioides
cyanostigma Blkr,
sl. „ ensifera Blkr.
32. Valenciennesia strigata Blkr = Eleotris strigata Bl. Schn. —
Eleotrioides strigates Blkr.
83. 7 Helsdingenii Blkr — Eleotriodes Helsdin-
geuit Blkr.
84. „ longipinnis Blkr — Hleotris longipinnis Benn.
35. „ muralis Blkr = Eleotris muralis QG. == Eleo-

triodes muralis Blkr.

(15)

86. Valenciennesia sexguttata Blkr — Eleotris sexguttata CV. —=
Eleotriodes sexguttatus Blkr.
87. Amblyeleotris periophthalmus Blkr == Eleotris et Eleotrio-
des periophthalmus Blkr.
88. Ptereleotris microlepis Gill == Eleotris et Hleotriodes mi-
crolepis Blkr.
39. „ heteropterus Blkr == Eleotris et Bleotriodes
heteropterus Blkr. |
40. Orthostomus amblyopinus Kner.
41. Oxymetopon typus Blkr.

Phalanx ELEOTRINI,

Eleotriformes corpore subelongato vel elongato antice eylin-
draceo; capite non compresso, depresso, latiore quam alto vel
aeque lato ac alto; dentibus intermaxillaribus pluriseriatis;
pinnis, dorsali radiosa et anali non elongatis radiis 7 ad 15%
caudali obtusa. B. 6.

Subphalanx PAilypai.

Bleotrini dentibus vomerinis; dentibus maxillis pluriseriatis,
caninis nullis.

Bosrrycenus Lac. — Bostrictis, Ietiopogon Raf. — Bostrich-
thys Gill.

Corpus subelongatum antice cylindraceum, capite depresso
convexo superpe lateribusque squamis valde parvis (plus quam
100 in serie longitudinali) eycloideis. Dentes palatini et lingu-
ales nulli; vomerini et maxillis pluriseriati parvi; canini nulli.
Aperturae branchiales isthmo lato separatae. Pinnae dorsales
distantes. D. 6—1/10 ad 6—1/12. A. 1/8 vel 1/9.

Rem. On connaît actuellement trois types génériques d’Ble-
otrini à dents vomériennes, sav. les genres Philypnus Val., Bos-

(16 )

trychus Lac. et Philypnodon Blkr. Le dernier est fort dis-
tinct par la présence de dents palatines et linguales, par les
dents intermaxillaires qui sont plus longues que les mandibu-
Jaires, par la tête dénuée d'écailles, par les grandes écailles
eténoïdes du tronc, etc. Le genre Philypnus Val. est plus voi-
sin du Bostrychus, mais ses espèces ont les écailles du tronc
cténoïdes et beaucoup plus grandes, au nombre de 55 à 66
seulement sur une rangée longitudinale.

Bostrychus sinensis Tac. Poiss. III p. 141 tab. 14 fig. 2.

Bostrych. corpore elongato antice cylindraceo postice com-
preso}, altifidine 7} ad 8E in ejus longitudine; capite acuto
depresso 4} ad 4i in longitudine corporis : altitudine capitis
2 eire., latitndine capitis 12% circ. in ejus longitudine; linea
rostro-frontali supra oculos rectiuscula vel concaviuscula; oculis
diametro 6 cire. in longitudine capitis, diametris 2 circ. dis-
tantibus; rostro acuto squamato oculo non ad paulo longiore,
apice ante rredium oculum sito; naribus anterioribus margini
rostri approximatis tubulo gracili sat longo perforatis; maxilla
superiore maxilla inferiore paulo ad non breviore sub oculi margine
posteriore desinente; dentibus vomerinis conicis obtusiusculis
in thurmam semiovalem dispositis; dentibus maxillis conicis
acutis parvis pluriseriatis subaequalibus; squamis capite mini-
mis, trunco valde parvis plus quam 100 in serie longitudinali,
30 circe. in serie transversali initium pinnae analis inter et
dorsalem radiosam; appendice anali compressa oblonga quadrata;
pinna dorsali anteriore obtusa corpore duplo cire. humiliore,
spinis 52 et 6? quam anterioribus magis distantibus; pinna
dorsali posteriore dorsali anteriore multo longiore et altiore corpore
humiliore; pectoralibus obtusis capitis parte postoculari vix vel
non longioribus; ventralibus pectoralibus non ad paulo brevio-
ribus; anali dorsali radiosa paulo breviore et humiliore; caudali
obtuse rotundata capite absque rostro vix breviore; colore cor-
pore superne viridi lateribus et inferne flavescente ; iride aureo-
viridi; dorso lateribusque maculis oblongis et vittulis trans
versis violaceo-viridibus sat numerosis lineam ventralem non

(17)

attingentibus; pinnis flavescentibus, dorsalibus et anali vittulis
longitudinalibus, ceteris vittulis transversis fuscescentibus; cau-
dali basi superne ocello nigro-fusco aurantiaco annulato.
B.6. D.6—1/10 vel 6—1/11. P.16 vel l7. V. 1/5. A. 1/8
vel 1/9. C. 14 et lat. brev.
Syn. Philypnus ocellicauda Rich, Zool. Voy. Sulph. Fish. p. 58,
149 tab. 56 fig. 15, 16.
Philypnus sinensis Rich., Rep. ichth. Chin. in Rep. 15k
meet. Brit. Assoc. p. 210.
Philypnus ophicephalus Blkr, V. Bat. Gen. XXII Gob. p. 20.
Bostrichthys sinensis Gill, Proc. Ac. nat. sc. Phil. 1860 p. 25.
Eleetris sinensis Günth., Cat. Fish. III p. 127.
Koto-tjino Javan.
Hab. Java (Surabaya); Bintang (Rio); Singapura; in mari et
aquis fluvio-marinis, ì
Longitudo 6 speciminum 71" ad 111",

Rem. Cette espèce est jusqu'ici la seule connue du genre.
Mes individus proviennent des trois localités citées et je n'en ai
jamais regu d'autres de YInsulinde. Elle habite aussi les côtes
de Chine et les eaux douces ou saumâtres de l’Inde continen-
tale et de île d’Oualan.

Subphalanx MZeotris.

Fleotrini palato edentulo, capite superne cristis osseis nudis
vel scabris nullis.

OponreLrOrRIS Gill.

Corpus subelongatum antice cylindraceum, capite depresso
superne lateribusque dense squamato nullibi spinigero. Squamae
trunco cycloideae parvae (80 ad 100 circ. in serie longitudi-
nali). Dentes maxillis pluriseriati anteriores 2 ad 4 canini
curvati, ceteri intermaxillares parvi subaequales inframaxillares
posteriores serie interna ceteris longiores. Maxilla inferior pro-
minens. Rietus magnus obliquus. Aperturae branchiales isthmo

VERSL, EN MEDED. AFD, NATUURK, 2de REEKS DEEL XI. 2

lato separatae. Pinnae dorsales distantes. D.6—1/9 ad 6—1/11.
AN Bevel 1/9:

Rem. On ne connaît jusqu'ici de ce genre que l'Odonteleo-
tris maecrodon Gill (Eleotris macrodon Blkr) du Bengale et une
espèce insulindienne l'Odonteleotris canina, dont les principaux
caractères se résument comme suit.

IL. Yeux 4} À 5 fois dans la longueur de la tête, Isthme in-
teroculaire de la largeur de l'oeil. Environ 80 écailles sur
une rangée longitudinale. Deux canines intermaxillaires.

1. Odonteleotris canina Blkr

Odonteleotris canina Blkr, Not. Eleotr. Arch. néerl. sc.
X p. 104.

Odontel. corpore elongato antici cylindraceo postice compresso,
altitudine 6 circe. in ejus longitudine; capite acuto depresso
4 et paulo in longitudine corporis: altitudine capitis 2 circ.=,
latitudine capitis 1} circ. in ejus longitudine ; linea rostro-
frontali rostro convexa fronte rectiuscula; oculis diametro 4}
ad 5 fere in longitudine capitis, diametro 1 fere ad vix plus
quam Ì distantibus; rostro acuto convexo apice ante medium
oculum sito; naribus anterioribus rostri margini approximatis
in tubulo brevi perforatis; maxilla superiore inferiore breviore
sub medio oculo desinente; dentibus maxillis pauciseriatis
acutis curvatis, intermaxillaribus serie externa distantibus; ca=
ninis magnis curvatis erectis ante series dentium minorum
insertis intermaxillaribus utroque latere 1, inframaxillaribus
utroque latere 2; squamis capite minimis, trunco parvis 80
circ. in serie longitudinali angulum aperturae branchialis supe-
riorem inter ef basin pinnae caudalis, 20 circ. in serie trans-
versa initium pinnae analis inter et dorsalem seeundam;
appendiee anali compressa oblongo-quadrata; pinna dorsali an-
teriore corpore humiliore; dorsali 22 dorsali 12 paulo altiore
obtusa antice quam postice humiliore; pectoralibus obtuse rotun-
datis capitis parte postoculari paulo longioribus; ventralibus

(19 )

peetoralibus non brevioribus; anali dorsali radiosae subaequali;
caudali obtuse rotundata capite absque rostro non vel vix
breviore; colore corpore superne viridi, inferne flavescente;
pinnis roseis vel flavescentibus ?
Bres Da 6 S1jl0 P‚15, Ver 1/5, Al /9-+Gol 4 et lat. brev.
Syn. Mleotris canina Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Gob. p. 20;
Günth., Cat. Fish. TI p. 124.
Hab. Java et Madura in Freto Madurae prope Surabayam et
Kammal.
Longitudo 3 speciminum 45'’ ad 63",

Rem. Je ne possède de cette espèce que les trois individus
plus ou moins déeolorés que je trouvai a Sourabaya lors de mon
séjour à cette capitale en lan 1848, Elle se fait aisément
distinguer de YOdonteleotris maerodon Gill par la dentition et
par ses yeux beaucoup plus grands et beaucoup plus rapprochés
Pun de l'autre.

Errorris Gron. — Gobiomoroides Lac.

Corpus subelongatum vel elongatum antice cylindraceum. Caput
acutum depressum, superne lateribusque dense squamatum nul-
libi spinigerum. Squamae trunco ctenoideae 60 circ. in serie
longitudinali. Dentes utraque maxilla multiseriati parvi aequa-
les, longiores vel canini nulli. Rictus obliquus. Maxilla in-
ferior prominens. Aperturae branchiales isthmo mediocri sepa-
ratae, D. 6—1/8 ad 6— 1/10. A. 1/7 ad 1/9.

Rem. La seule espèce insulindienne du genre Eleotris Gron
proprement dit est fort voisine de ses congénères américaines
et africaines, dont cependant elle se fait reconnaître par les
caractères suivants.

TI. Hauteur du corps environ 6 fois, longueur de la tête
environ 4 fois dans la longueur totale. Yeux distants d’un
diamètre. D.6—1|S ou 6—1/9. A. 1/8 ou 1[9. Seconde
dorsale notablement plus haute que la première.

1. Lleotris gyrinoides Blkr

(20)

Bleotris gyrinoides Blkr, Diagn. n. vischs. Sumatra, Nat
T. Ned. Ind. IV p. 272; Günth., Cat. Fish, III p. 123.

Bleotr. corpore elongato antice cylindraceo postice compresso
altitudine 5% ad 6 in ejus longitudine; capite acuto depresso
4 cire. in longitudine corporis; altitudine capitis 2 fere ad 2-,
latitudine capitis 1} ad 1} in ejus longitudine; linea rostro-
frontali supra oculos concaviuscula; oculis diametro 5 ad 54
in longitudine capitis, diametro 1 ad 1 et paulo distantibus;
rostro acuto alepidoto oculo breviore, apice ante medium oculum
sito; naribus anterioribus brevissime tubulatis; maxilla superiore
inferiore paulo breviore sub oeli dimidio posteriore desinente;
dentibus maxillis pluriseriatis minimis aequalibus; sulco oculo-
supra-opercularì valde comspicuo; genis sulcis 2 vel 3 longitu-
dinalibus bene conspicuis; squamis capite, nucha ventreque cy-
cloideis, lateribus caudaque ctenoideis; squamis capite superne
usque ante medios oculos descendentibus; squamis praeoper-
culo minimis et parvis irregularibus squamis opercularibus mi-
noribus; squamis 40 cire. in serie longitudinali rostrum inter
et pinnam dorsalem anteriorem, 60 circ. in serie longitudinali
angulum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae
caudalis, 16 circ. in serie transversa dorsalem radiosam inter
et initium pinnae analis; squamis mediis lateribus squamis
caudalibus paulo majoribus; appendice anali compressa oblonga
truncata; pinna dorsali anteriore obtusa corpore duplo vel plus
duplo humiliore spina 8% ceteris longiore; dorsali posteriore et
anali obtusis rotundatis subaequalibus dorsali anteriore altiori-
bus sed corpore humilioribus; pectoralibus basi dense squamatis
obtusiuscule rotundatis capite absque rostro non ad vix longi-
oribus; ventralibus capitis parte postoculari non longioribus;
caudali obtuse rotundata capite paulo breviore; colore corpore
superne nigricante-viridi vel profunde olivaceo, inferne virides-
cente-aurantiaco, basi squamarum profundiore; iride viridi; pin-
nis aurantiacis, radiis maculis pluribus parvis fuscescentibus
dorsalibus et anali series longitudinales pinnis ceteris series
transversas efficientibus; pectoralibus basi macula irregulari ni-
gricante vel fusca rubro limbata.

B 6. D. 6—1/8 vel 6—1/9. P. 18 vel 19. V. 1/5. A. 1/8

vel 1/9. C. 6l14/6 vel 5/14/6.

(21)

Hab. Sumatra (Benculen, Priaman); Celebes (Sawangan) ; in flu-
viis et aquis fluvio-marinis.
Longitudo 3 speciminum 136’ ad 161",

OxvreLrorris Blkr

Corpus subelongatum vel elongatum anticee cylindraceum.
Caput acutum depressum superne lateribusque dense squamatum,
nullibi spinigerum. Squamae trunco ctenoideae 60 ad 90 in serie
longitudinali. Dentes utraque maxilla pauciseriati, intermaxtllares
serie externa longiores, inframaxillares anteriores serie externa
posteriores serie interna conspicue longiores, canini veri nulli.
Maxilla inferior prominens. Rictus obliquus. Aperturae branchiales
isthmo medioeri separatae. D. 6—1/8 ad 6— 1/10. A. IIS vel 19.

Rem. Le genre Oxyeleotris tient le milieu entre les genres
Ophiocara Gill en Guavina Blkr, et se distingue, du dernier par
sa dentition et par la formule des nageoires dorsales et des
écailles, et du premier surtout par la petitesse des écailles de
la tête et du tronc. J'en possède trois espèces, qui toutes ha-
bitent les eaux douces des grandes îles de la Sonde, et dont
les caractères se font nettement tracer comme suit.

LD. 6—1/9 ou 6—1/10. A. 1/8 ou 1/9.
1.85 à 90 écailles sur une rangée longitudinale.
a. Corps Àà taches irrégulières et à bandes transversales roses
ou oranges. Caudale sans ocelle noir.

1. Oeyeleotris marmorata Blkr.

b. Corps sans taches ni bandes. Base de la caudale à ocelle
noir cerclé de rouge.

2. Oeyeleotris urophthalmus Blkr.

2.65 Àà 70 écailles svr une rangée longitudinale. Base de
la eaudale à ocelle noir cerclé de rouge. Corps à bande-
lettes longitudinales brunes.

8. Omyeleotris urophthalmoides Blkr.

(22)

Oryeleotris marmorata Blkr, Syst. Gob., Arch. néerl. sc.
nat. IX p. 303.

Oxyeleotr. corpore elongato antice cylindraceo postice com-
presso, altitudine 5# ad 6 im ejus longitudine; capite acuto
depresso 34 ad 4 in longitudine ‘corporis; altitúdine capitis
13 ad 2-, latitudine capitis 12 ad L$ in ejus longitndine;
linea rostro-frontali rostro convexa, supra oculos concaviuscula;
oculis diametro 7 ad 9 in longitudine capitis, diametro 14 ad
21 distantibus; rostro acuto superne postice squamato, apice
ante oculi partem superiorem sito; poro utroque latere plus mi-
nusve conspicuo ante et prope nares posteriores ; maxilla superiore
inferiore breviore, sub oeuli dimidio vel margine posteriore desi-
nente; maxillis dentibus pluriseriatis acutis, intermaxillaribus
serie externa ceteris conspicue longioribus subaequalibus, infra-
maxillaribus anterioribus serie externa posterioribus serie interna
ceteris longioribus inaequalibus ex parte subeaninoideis; maxilla
superiore dentibus insuper 2 ad 4 postsymphysialibus dentibus
serie externa non minoribus; suleo oculo-supraoperculari bene
conspieuo; genis sulcis vel suleulis 2 vel 5 ab oculo oblique
postrorsum descendentibus et insuper sulcis 2 longitudinalibus
distantibus suleis 2 verticalibus distantibus unitis, omnibus
aetate juvenili minus vel vix eonspicuis; squamis capite, nucha
et ventre cyloideis lateribus caudaque ctenoideis; squamis prae-
operculo et rostro-frontalibus squamis cetero capite mimoribus;
squamis 70 cire. in serie longitudinali rostrum inter et pinnam
dorsalem anteriorem, 85 ad 90 im serie longitudinali angulum
aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae caudalis,
25 circ. in serie transversa initium pinnae analis inter et pin-
nam dorsalem radiosam; appendice anali compressa oblonga;
pinna dorsali anteriore obtusa corpore duplo ad plus duplo hu-
miliore spinis 22 et 8% ceteris longioribus; dorsali 2? obtusa
dorsalt 12 paulo altiore postice rotundata vel angulata ; pectora-
libus obtuse rotundatis capitis parte postoculari non ad paulo
brevioribus; ventralibus pectoralibus multo brevioribus; anali
dorsali 2? breviore sed non vel vix humiliore obtusa postice
rotundata vel angulata; caudali obtuse rotundata capitis parte
postoculari longiore ; colore corpore superne fuscescente-viridi vel

(23)

olivascente-fusco inferne dilutiore; iride viridi margine pupillari
aurea; capite dimidio imferiore maculis irregularibus majoribus
et minoribus pallide roseis; trunco antice nebulis et vittis irre-
gularibus postice vittis vel fasciis 8 irregularibus transversis
roseis vel aurantiacis; pinna dorsali anteriore profunde fusca
superne et interdum etiam antice inferne dilute rosea; pinnis
ceteris dilute roseis dense fusco vel violaceo-fusco variegatis,
fusco dorsali 22 et anali vittas longitudinales pinnis pectoralibus
ventralibus et caudali vittas transversas efficiente.
B. 6. D. 6—1/9 vel 6—1/10. P. 17 ad 19. V.1/5. A. 1/8.
vel 1/9. C. 7/14/5.
Syn. Lleotris marmorata Blkr, Zesde bijdr. ichth. Borneo, Nat.
T. Ned. Ind. [IT p. 424; Günth., Cat Fish. HI p. 128.
Hab. Borneo (Bandjermasin, Sintang, Montrado); Sumatra (Pa-
lembang, Moarakompeh), in fluviis et aquis fluvio-marinis.
Longitudo 9 speciminum 108' ad 430",

Rem. Cette belle espèce qui habite aussi les eaux douces de
Siam, atteint, de tous les Gobioïdes indo-archipélagiques, la plus
grande taille. Les couleurs, sur les individus âgés sont aussi
nettement marquées que sur les jeunes. On reconnaît l'espèce aisé-
ment, du premier coup d'oeil, aux bandes transversales rougeâ-
tres ou roses ou oranges de la partie postérieure du tronc.

Orgyeleotris wrophthalmus Blkr, Not. Eleotr. Arch. néerl. sc.
X p 104.

Oxyeleotr. corpore elongato antiee cylindraceo postice com-
presso, altitudine 7 fere ad 8 in ejus longitudine ; capite acuto
depresso 4 ad 4} in longitudine corporis; altitudine capitis 2
ad 2}, latitudine capitis 14 ad 14 in ejus longitudine; linea
rostro-frontali rostro convexa supra oculos concaviuscula; oculis
diametro 6 fere ad 7 in longitudine capitis, diametro 1% ad 26
distantibus; rostro acuto superne squamato, apice ante medium
oculum sito; naribus anterioribus margini rostri approximatis
brevitubulatis; poro utroque latere bene conspicuo ante et
prope nares posteriores; maxillis dentibus pluriseriatis parvis
acutis, intermaxillaribus serie externa ceteris non multo longio-
ribus subaequalibus, inframaxillaribus anterioribus serie externa

(24)

posterioribus serie interna ceteris longioribus inaequalibus et
sat longe a se invicem distantibus; suleo oculo-supra-operculari
sat bene conspicuo; genis sulcis vel sulculis conspicuis nullis;
squamis capite, trunco antice ventreque eycloïdeis, mediis late-
ribus caudaque ctenoideis ; squamis praeoperculo et rostro-fron-
talibus squamis cetero capite minoribus; squamis 60 circ. in
serie longitudinali rostrum inter et pinnam dorsalem anteriorem,
85 ad 90 in serie longitudinali angulum aperturae branchialis
superiorem inter et basin pinnae caudalis, 25 circ. in serie
transversa initium pinnae analis inter et dorsalem radiosam ;
squamis trunco antiee quam mediis lateribus et cauda minori-
bus; appendice analiì rudimentaria conica ad valde evoluta com-
pressa oblongo-ovali; pinna dorsali anteriore obtusa corpore
plus duplo humiliore spinis 32 et 42 ceteris longioribus; dor-
sali posteriore anteriore multo altiore sed corpore humiliore
obtusa postice rotundata vel angulata: pectoralibus obtuse ro-
tundatis capite absque rostro paulo brevioribus; ventralibus
pectoralibus non multo brevioribus; anali dorsali radiosa sat
multo breviore et paulo ad non humiliore obtusa postice rotun-
data vel angulata; caudali obtuse rotundata capite absque rostro
paulo ad non longiore ; colore corpore superne fuscescente-viridi
vel profunde olivaceo, inferne viridescente-aurantiaco; iride
viridi margine pupillart aurea; pinnis violaseentibus vel fuscis
radiis aurantiacis; dorsalibus et caudali interdum fuscescente
variegatis; caudali basi superne ocello nigro rubro annulato ;
ventralibus inferne rubro limbatis.
B.6. D. 6—1/9 vel 6—1/10. P. 15 ad 17, V. 1/5. A. 1/8
vel 1/9. C. 10/14/7.
Syn. Lleotris urophthalmus PBlkr, Vierde bijdr. ichth. Borneo,
Nat. T‚ N. Ind, IL p. 202; Günth., Cat. Fish, IT p. 128.
Hab. Borneo (Pontianak, Kahajan, Bandjermasin) ; Celebes (Go-
rontalo); in ffuviis et aquis fluvio—marinis.
Longitudo 20 speciminum 70’ ad 180”,

Rem. Les dents de la rangée externe, dans cette espèce et
dans l'espèce suivante, sont relativement beaucoup moins fortes
que dans ['Oxyeleotris marmorata, mais le nombre des rangées
de dents aux deux mâchoires est plus considérable. Turoph-

(25)

thalmus est nettement distingué par Voeelle noir bordé de rouge
au haut de la base de la caudale et par absence de marbrure,
de taches et de bandes sur le corps.

L'espèce vit aussi dans les eaux douces de Siam.

Ozyeleotris wrophthalmoides Blkr, Not. Eleotr., Arch. néerl.
X p. 104,

Oxyeleotr, corpore elongato antice cylindraceo postice com-
presso, altitudine 65 ad 7 im ejus longitudine; capite acuto
depresso 33 ad 4} in longitudine corporis; altitudine capitis
2 ad 21, latitudine capitis 15 ad 13 in ejus longitudine;
linea rostro-frontali rostro convexa, supra oculos concaviuscula;
oculis diametro 6 ad 7 in longitudine capitis, diametro 14 ad
2 distantibus; rostro acuto superne squamato oculo non ad paulo
longiore, apice ante medium oculum sito; poro utroque latere
plus minusve conspicuo ante et prope nares posteriores ; naribus
anterioribus rostri margini approximatis brevitubulatis; maxilla
superiore inferiore breviore sub oculi dimidio posteriore desi-
nente ; maxillis dentibus pluriseriatis parvis acutis serie externa
ceteris non multo longioribus subaequalibus iis seriebus internis
magis a se invicem distantibus; maxilla inferiore utroque ramo
medio et postice serie interna dentibus aliquot majoribus inaequa-
libus; sulco oculo-supra-operenlari bene conspicuo ; genis sulculis
longitudinalibus distantibus sulculis 2 vel pluribus transversis
cruciatis; squamis capite, nucha ventreque eycloideis, lateribus
eaudaque etenoideis; squamis praeoperculo et rostro-frontalibus
squamis cetero capite minoribus; squamis 50 ad 55 in serie
longitudinali rostrum inter et pinnam dorsalem anteriorem, 65
ad 70 circ. in serie longitudinali angulum aperturae branchialis
superiorem inter et basin pinnae caudalis, 15 circ. in serie
transversa initium pinnae analis inter et dorsalem radiosam;
squamis trunco antice quam mediis lateribus et cauda mimori-
bus; appendice anali compressa oblonga obtusa; pinna dorsali
anteriore obtusa corpore minus duplo humiliore spinis 2% 32 et
4a eeteris longioribus; dorsali posteriore anteriore paulo altiore
obtusa, postice rotundata vel angulata; pectoralibus obtusiuscule
rotundatis basi valde squamatis, capite absque rostro non ad

(26 )

paulo brevioribus; ventralibus pectoralibus paulo brevioribus;
anali dorsali radiosa sat multo breviore et paulo humiliore obtusa
postice rotundata vel angulata; caudali obtuse rotundata capite
absque rostro non ad paulo longiore; colore corpore superne
rufescente- vel fuseescente-viridi inferne viridescente-aurantiaco ;
seriebus squamarum dorso lateribusque longitudinalibus vittula
fusca angulos squamarum tegente ; iride viridi aureo tincta ;
pinnis membrana dilute-violascentibus radiis flavescente-auran-
tiacis vel roseis, ventralibus exceptis, radiis fuscescente varie-
gatis vel vittulis pluribus fuscescentibus dorsalibus et anali
longitudinalibus, pectoralibus et caudali transversis; anali in-
terdum membrana tantum margaritaceo guttulata; caudali basi
superne ocello conspicuo nigro vel profunde fusco aurantiaco
vel rubro annnlato.
B. 6: D. 6— 1/9 vel 61/10. B. 17 vel TSM AES
vel 1/9. C. 7/L4/7 ad 10/14/7.
Syn. Mleotris urophthalmoides Blkr, Diagn. n. vischs. Sumatra,
Nat T. Ned Ind. IV p. 278 ; Günth., Cat. Fish. III p. 128.
Hab. Sumatra (Priaman?, Palembang. Liematang-Enim); Borneo
(Sambas, Kahajan, Bandjermasin); in fluviis.

Longitudo 19 speciminum 85’ ad 198.

Rem. Cette espèce ne se distingue essentiellement de Yuroph-
thalmus que par Vécaillure et par la présence des bandelettes
longitudinales brunes du corps. Les écailles au nombre de
60, 90 et 25 environ sur les rangées depuis le museau jusqu’À
le première dorsale, sur une ligne entre langle supérieur de
Yorifice branchial et la base de la caudale et entre l'anale et
la seconde dorsale dans Yurophthalmus, ne se trouvent dans
Pespèce actuelle qu'aux nombres de + 52, 67 et 15. L'uroph-
thalmus a aussi la tête plus large et se distingue encore par
Pabsence de sillons sur les joues.

M. Klunzinger pense que son Hleotris polyzonatus de la Mer
rouge pourrait bien n’être pas distinct de lurophthalmoides,
opinion qui me paraît peu fondée les formules dans le polyzona-
tus étant — D. 6— 1/11, A. 1/11. Sq. l. lat. 60. 11 doit aussi avoir
le corps plus allongé (hauteur 83 fois dans la longueur totale),
les yeux plus granda {4 fois dans la longueur de la tête), le

(27)

corps couvert de larges bandes transversales noirâtres, etc. La
description de la dentition du polyzonatus ne permet pas de
décider si cette espèce est un vrai Eleotris ou un Oxyeleotris.
L'expression „Zähne klein, in schmaler Binde” sans plus, fait
penser à un vrai Lleotris.

OrPHriocara Gill.

Corpus subelongatum antice cylindraceum. Caput acutum vel
acutiusculum depressum superne lateribusque dense squamatum,
nullibi spinigerum. Squamae trunco ctenoideae 28 ad 40 in
serie longitudinalb. Dentes utraque maxilla pluriseriati, inter-
maxillares serie externa paulo longiores, inframaxillares anterio-
res serie externa paulo longiores posteriores aequales vel serie
interna paulo longiores; canini vel caninoidei nulli. Maxilla
inferior prominens. Rictus obliquus. Aperturae branchiales
isthmo angusto separatae. D.6 ad S—1/S vel 1/9, A. 1/7 ad 1/9.

Rem. M. Gill a indiqué ce genre (Proceed. Acad, nat, sc.
Philad. 1563 p. 270) sans toütefois le décrire. Son type
étant \Eleotris ophiocephalus K.V.H. j'ai dressé les carac-
tères génériques sur cette espèce et celles qui en sont voisines.
Les espèces sont peu nombreuses. Inde archipélagique en
nourrit quatre, mais on connaît une cinquième de Madagascar,
une du Sénégal, une des Îles Andaman et trois de la Nouvelle-
Hollande, soit en tout dix espèces. Celles de l’Insulinde se
font aisément distinguer par les caractères suivants.

TI. Dorsale antérieure à six épines. Heailles de la tête s’avan-
gant jusqu'en avant des yeux. Eeailles postthoraciques du
tronc cténoïdes.

A. Environ 40 écailles sur une rangée longitudinale du
trone, 25 écailles sur une rangée entre le museau et la
première dorsale. Mâchoire supérieure s’arrêtant sous la
partie postérieure de l'oeil. Anale plus courte que la
seconde dorsale. Bord préoperculaire à pores visibles,
À. 1/7 ou 1/8.

(28 )

q. Dessus de la tête et région thoraco-gulaire à écailles

eycloïdes; pièces operculaires et ventre À écailles cté-
noïdes, D. 6— 1/9 ou 6—1/10. Tronc à ocelles jaunâtres.

1. Ophiocara ophiocephalus Gill.

b. Toutes les écailles de la tête et celles de la région
thoraco-gulaire et du ventre cycloïdes. D. 6—1/8
ou 6—1/9. Trone sans ocelles jaunâtres.

2. Ophiocara porocephalus Blkr.

B. Environ 30 écailles sur une rangée longitudinale du
tronc; 13 à 18 écailles sur une rangée entre le museau
et la première dorsale. Mâchoire supérieure s’arrêtant
sous la partie antérieure de loeil. Anale aussi longue
que la seconde dorsale. Bord préoperculaire sans pores
visibles, A. 1/9 ou 1/10.

a. 1] ou 18 écailles sur une rangée entre le museau et
la première dorsale. Tronc sans bande longitudinale
brune.

3. Ophiocara aporus Bkr.

b. 18 à 15 écailles sur une rangée entre le museau et
A

la première dorsale. Tronc à bande ecéphalo-caudale
brune.

4, Oplocara Hoedti Blkr.

Ophioeara ophiocephalus Gill, Proc. Ac. nat; Sc. Philad.
1863 p. 270.

Ophioe. eorpore elongato antice eylindraceo postice com-
presso, altitudine ö ad 6 in ejus longitudine; capite acuto
depresso, 35 ad 4 in longitudine corporis; altitudine capitis
15 ad 2-, latitudine capitis 13 ad 14 in ejus longitudine;

(29)

linea rostro-frontali rectiuscula rostro tantum convexa; oculis
subverticalibus diametro 4 ad 6 in longitudine capitis, diame-
tro l et panlo ad 2 et paulo distantibus; rostro acuto superne
postice squamato, oeulo non ad non multo longiore, apice ante
medium oculum sito; naribus anterioribus rostri margini ap-
proximatis brevitubulatis; maxilla superiore inferiore breviore
sub oculi dimidio posteriore desinente; maxillis dentibus pluri-
seriatis acutis, intermaxillaribus serie externa ceteris paulo lon-
gioribus subverticalibus subaequalibus, inframaxillaribus ante-
rioribus serie externa posterioribus serie interna ceteris paulo
longioribus inaeqaalibus; poris capite utroque latere rostro ante
nares posteriores unico, postoculari unico, margine praeoperculi
libero 2 ad 4 sat bene conspicuis; sulco oculo-supra-operculari
bene conspicuo; genis sulculis 2 longitudinalibus parum con-
spicuis vel nullis; squamis capite superne et regione thoraco-
gulari cycloideis, praeoperculo, operculo, nucha, ventre, lateribus
caudaque ctenoideis, 12 ad 14 in serie longitudinali oculum inter et
operculi marginem posteriorem, 24 circ. in serie longitudinali
rostrum inter et pinnam dorsalen anteriorem, 40 circ. in serie
longitudinali angulum aperturae branchialis superiorem inter et
basin pinnae caudalis, 12 vel 13 in serie transversa initium
pinnae analis inter et dorsalem posteriorem ; squamis non squamu-
latis interocularibus et praeopercnlaribus squamis cetero capite
minoribus, trunco postice quam trunco antice paulo majoribus ;
appendice anali compressa oblongo-ovali; pinna dorsali anteriore
obtusa corpore duplo circ. humiliore spinis 2a 32 et 4? ceteris
longioribus; dorsali 22 dorsali 1% altiore antice obtusa postice
quam anticee non ad multo altiore rotundata vel angulata;
pectoralibus obtuse rotundatis capite absque rostro non ad
paulo brevioribus; ventralibus pectoralibus non ad paulo bre-
vioribus; anali dorsali 22 conspicue breviore sed forma et alti-
tudine eae subaequali; caudali obtuse rotundata capite paulo ad
vix breviore; colore corpore superne fusco-viridi vel profunde
olivaceo, inferne dilutiore; iride viridi margine pupillari aurea;
pinnis membrana fuscescentibus vel violaceis, radiis aurantiacis,
dorsali 2%, anali et caudali rubro-aurantiaco limbatis; capite,
trunco pinnisque dorsali 2? et anali guttis vel guttulis flavo-
aurantiacis, junioribus in series vulgo irregulares aetate pro-

(30)

veetis in series regulares trunco et dorsali 22 longitudinales
caudali transversas dispositis; juvendlibus trunco vittis 2 vel 8
transversis aurantiacis inferne gracilescentibus, anteriore sub
initio dorsalis radiosae, posteriore dorsalem radiosam inter et
caudalem sed basi caudalis propiore.
B.6. D. 6—1/9 vel 6—1/10. P. 15. V. 1/5. A. 1/7 vel 18,
C. 7/15/6 vel 6/14/6.
Syn. Lleotris ophiocephalus K‚ V. H. ap. CV. Poiss. XII p. 180.
Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Gob. p. 22; Cant., Cat, »
Mal. Fish. p. 196: Günth., Cat. Fish, ILT p. 107; Playf,,
Fish. Zanzib. p. 78; Day, Fish. Andam. Proc, Zool. Soc.
1870 p. 694.
Hleotris margaritacea CV., Poiss. XII p. 181.
Eleotris viridis Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Gob. p. 22.
Eleotris kuak Thioll., Faune Woodlark, p. 187.
Bleotris .... Jouan, Not. poiss. Nouvelle-Calédonie p. 14.
Gabus lawut Mal. Batav.; Balong Jav, Puntang Madur.
Hab. Sumatra (Telokbetong, Trussan, Padang); Pinang ; Singapura;
Biliton (Tjirutjup) ; Java (Batavia, Tjilatjap, Surabaya) ; Ma-
dura (Kammal); Bali; Borneo ; Celebes (Macassar, Kema) ;
Batjan (Labuha); Buro (Kajeli); Amboina; Ceram: Ins.
Philippin. (Luzon); Nova-Guinea; in mari et aquis fluvio-
marinis.
Longitudo 29 speciminum 58'' ad 210,

Rem. Lespèce habite aussi les côtes de la Nouvelle-Calé-
donie, de Vanicolo, des îles Andaman, des Séchelles, de lîle
Johanna et de Mossambique.

La comparaison. de individu type de l'Eleotris viridis Blkr
aux jeunes de lophiocephalus a convaincu qu’il n'est pas spé-
cifiguement distinct et que le viridis n'est établi que sur un
individu décoloré du jeune âge de l'espèce actuelle.

Ophiocara porocephalus Blkr, Not. Eleotr. Arch. néerl. sc.
X p. 105.

Ophiocar. corpore elongato antice eylindraceo postice com-
presso, altitudine 55 ad 6 in ejus longitudine ; capite acuto

(31)

depresso 3% ad 4 in longitudine corporis; altitudine capitis
1# ad 13, latitudine capitis 1} ad 14 in ejus longitudine; li-
nea rostro-frontali rectiuscula rostro tantum convexa; oculis
subverticalibus diametro 4 fere ad 7 fere in longitudine ca-
pitis, diametro 1 et paulo ad 2 distantibus; rostro acuto
superne postice squamato, oculo non ad duplo longiore, apice
ante medium oculum sito; naribus anterioribus rostri margini
approximatis brevitubulatis; maxilla superiore inferiore breviore
sub oculi dimidio posteriore desinente; maxillis dentibus pluri-
seriatis acutis, intermaxillaribus serie externa ceteris paulo lon-
gioribus subverticalibus subaequalibus, inframaxillaribus ante-
rioribus serie externa posterioribus serie interna ceteris paulo
longioribus inaequalibus; poris capite utroque latere rostro ante
nares posteriores unico margine rostri ante nares anteriores
unico, postoculari unico, margine preoperculi libero 3 vel
A sat bene conspicuis;, genis sulculis 2 longitudinalibus sat
bene conspicuis; squamis capite, nucha, regione thoraco-gu-
lari et ventre eycloideis, lateribus caudaque ctenoideis, 11
vel 12 in serie longitudinali oculum inter et operculi margi-
nem posteriorem, 24 ad 26 in serie longitudinali rostrum
inter et dorsalem anteriorem, 8 ad 40 in serie longitudinali
angulum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae
caudalis, 11 vel 12 in serie transversa initium pinnae analis
inter et dorsalem radiosam; squamis non squamulatis, interocu-
laribus et praeopercularibus squamis cetero capite minoribus,
trunco posticee quam trunco antice paulo majoribus; appendice
anali compressa oblongo-ovali; pinna dorsali anteriore obtusa
corpore duplo circ. humiliore spinis 2% 82 et 4& ceteris lon-
gioribus; dorsali 22 dorsali 12 altiore, antice obtusa, postice
quam antiee non vel paulo ad plus duplo altiore rotundata vel
acutangula; pectoralibus obtuse rotundatis capite absque rostro
paulo ad non longioribus; ventralibus pectoralibus non ad paulo
brevioribus; anali dorsali 22% paulo breviore sed forma et alti-
tudine eae subaequali; caudali obtuse rotundata capite paulo bre-
viore ad paulo longiore; colore corpore superne fusco-viridi vel
profunde olivaceo, inferne dilutiore; iride viridi margine pupil-
lari aurea; capite lateribus vittis 2 vel 3 longitudinalibus fuscis
interdum vix conspicuis; lateribus adolescentibus et adultis basi

(32)

multarum squamarum macula triangulari vel semilunari vertical
nigrieante vel profunde fusca; pinnis, pectoralibus exceptis, mem-
brane fuscis vel violaceis radiis aurantiacis, dorsali 2%, ventrali-
bus, anali caudalique rubro-aurantiaco limbatis, dorsali 2% et
caudali vulgo maculis irregularibus vel guttulis fuscis dorsali
sparsis vel in series longitudinales caudali in series transversas
dispositis; pectoralibus membrana dilute violascente-hyalinis ra-

diis aurantiacis; juvenilibus trunco vittis vel fasciis 2 vel 3

transversis aurantiaeis inferne gracilescentibus, anteriore sub ini-

tio dorsalis radiosae, posteriore dorsalem radiosam inter et cau-
dalem sed basi caudalis propiore.

B.6. D.6—1,8 vel 6—1/9. P. 15. A. 1/7 vel 1/8. C. 7/14/6

ad 9/15/6.
Syn. Eleotris porocephala Val, Poiss. XII p. 178: Cant., Cat.

Mal. Fish. p. 195; Blkr, Vierde bijdr. ichth. Amboina,
Nat. T. Ned. Ind. V p. 845.

Eleotris porocephaloïides Blkr, Nieuwe tient. diagn. vischs.
Sumatra, Nat. T. Ned. Ind. V p. 511; Günth., Cat.
Fish. III p. 109.

Eleotris Cantoris Günth., Cat. Fish. III p. 108; Kner,
Ate Folge n. Fisch. Mus. Godeff. Sitz.ber. k. Ak. Wiss.
LVIII p. 328.

Hab. Sumatra (Priaman); Nias; Pinang; Singapura; Java (An-
jer); Celebes (Manado, Gorontalo); Amboina; Ceram (Wa-
hai); in mari et aquis fluvio-marinis.

Longitudo 9 speciminum 95’ ad 320’.

Rem. L’Ophiocara porocephalus est extrêmement voisin de
Yophiocephalus. Les individus d'un âge plus ou moins avancé se
font aisément distinguer par les faches brunes ou noîrâtres du
tronc, de la seconde dorsale et de la caudale. Dans les jeunes in-
dividus d’environ 100" de long ces taches n'existent pas, mais
on n'y voit pas non plus les gouttelettes jaune-orange qui sont
eonstantes sur les individus du jeune âge de lophioeephalus.
Les caractères les plus essentiels cependant pour bien distinguer
espèce actuelle se trouvent dans la nature cycloïde de toutes
les écailles de la tête, de la nuque, de la région thoraco-gu-
laire et du ventre et dans la formule de la seconde dor-

(38)

sale — 1/9 ou 1/10. Par les écailles cycloïdes de la tête, de
la nuque et de la région thoraco-gulaire elle approche de 'Ophio-
cara madagascariensis (Eleotris madagascariensis Val., Blkr) mais
dans cette dernière espèce les écailles du ventre sont eténoïdes
et elle a la formule de la seconde dorsale —= 1/9 ou 1/10,
c'est-à-dire À un rayon de plus. Aussi ne voit-on dans le
madagascariensis ni les taches noirâtres nettement dessinées ni
les bandes transversales oranges du corps qui sont propres aux
jeunes du porocephalus et de l'ophiocephalus.

Le porocephalus est connu habiter, hors l'Insulinde, les Sé-
chelles, la Nouvelle-Irlande et les îles Viti.

Opliocara aporus Blkr, Not. Eleotr., Arch. néerl. sc. nat.
X p. 105.

Ophioe. corpore oblongo antice cylindraceo postice compresso,
altitudine 53 ad 6 in ejus longitudine; capite acuto depresso
4 ad 4 et paulo in longitudine corporis; altitudine capitis
12 ad 13-, latitudine capitis 14 ad 17 in ejus longitudine;
linea rostro-frontali concava; oculis subverticalibus diametro
51 ad 54 in longitudine capitis, diametris 2 ad 2} distanti-
bus; rostro acuto superne toto fere squamato, oeulo vix ad non
breviore, apice ante medium oculum sito; naribus anterioribus
rostri margini approximatis brevitubulatis; maxilla superiore
inferiore paulo breviore sub oculi parte anteriore desinente;
maxillis dentibus pluriseriatis parvis acutis intermaxillaribus
serie externa ceteris paulo majoribus subaequalibus plus minusve
antrorsum directis, inframaxillaribus anterioribus serie externa
posterioribus serie interna ceteris paulo majoribus subaequalibus
plane sursum directis; poris capite conspicuis nullis; sulco
oculo-supraoperculari bene conspicuo; genis suleulis 2 vel 1
longitudinalibus non semper bene conspicuis; squamis capite,
nucha regionegue thoraco-praeventrali cycloideis, ceteris ctenoideis,
8 vel 9 in serie longitudinali oculum inter et marginem oper-
culi posteriorem, 17 vel 18 in serie longitudiuali rostrum inter
et dorsalem anteriorem, 830 circ. in serie longitudinali angulum
aperturae branchialis superiorem inter et hasin pinnae caudalis,

VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de REEKS, DEEL XI, 8

(34)

10 vel 11 in serie transversali initium pinnae analis inter et
dorsalem posteriorem ; squamis non squamulatis, frontalibus nu-
chalibus vix mimoribus, supraorbitalibus aliquot minimis, prae-
opercularibus opercularibus conspicue minoribus; squamis trunco
antice et postice subaequalibus; appendice anali compressa, oblon-
go-elongata truncata vel rotundata; pinna dorsali anteriore obtusa
corpore duplo ad duplo fere humiliore spinis 22 8% et 42 ceteris
longioribus; dorsali 22 dorsali 12 antice non ad paulo postice
multo altiore, postice rotundata vel acutangula radiis longissimis
corporis altitudine conspicue brevioribus ad paulo longioribus;
pectoralibus obtuse rotundatis capite absque rostro paulo ad non
longioribus; ventralibus pectoralibus paulo ad vix brevioribus;
anali dorsali radiosae longitudine et forma aequali sed ea vulgo
paulo humiliore; caudali obtuse rotundata capite absque rostro
paulo longiore; colore corpore superne fusco vel profuude
fuscescente-olivaceo, inferne ex viridescente aurantiaco vel di-
lute aurantiaco; squamis dorso lateribusque plurimis macula
profunde fusca notatis; iride violaceo-viridi vel viridi margine
pupillari aurea; vittis oeulo-opercularibus 2 vel 8 fuscis; pin-
nis membrana fuscis vel dense fusco arenatis vel fusco-viola-
ceis radijs aurantiacis, dorsalibus superne, ventralibus et anali
inferne rubro marginatis, pectoralibus basi vitta transversa pro-
funde fusca rubro limbata; caudali interdum aurantiaco vel fla-
vescente guttulata.
B.6. D.6—1j8 vel 6—1/9 (specim. unico 51/9). P. 14 vel 15.
V. 1/5. A. 1/9 vei 1/10. C. S/14/6 circ.
Syn. Kleotris aporos Blkr, Bijdr. ichth. Halmah., Nat. T. Ned.
Ind. VI p. 59; Günth., Cat. Fish. III p. 109; Kner,
Zool. Reis. Novara, Fisch. p. 183.
Hab. Borneo, Ternata: Halmahera; Morotai; Batjan (Labuha)
Amboina; Samar; in fluviis et mari.
Longitudo 5 speciminum 182" ad 220'',

;

Rem. L’Ophiocara actuel et l'espèce suivante se distinguent
des Ophiocara ophiocephalus et porocephalus par un profil plus
pointu, par une bouche plus petite, par une dizaine d’écailles de
moins sur une rangée longitudinale du tronc, par Yabsence de
pores visibles sur la tête et par la longueur égale de la seconde

(35)

dorsale et de l'anale. L'Ophiocara Richardsonii (Eleotris Richard-
sonii Steind.) de Port-Jackson, est une troisième espèce à mâ-
choire supérieure s'arrêtant sous la partie antérieure de Voeil,
mais plus voisine par lécaillure et par les nageoires des Ophio-
cara ophiocephalus et porocephalus. L'aporus a pour caractère
spécifique principal le nombre de 17 ou 18 écailles sur une
rangée longitudinale entre le museau et la première dorsale.
Kner cite l'espèce comme habitant aussi la Nouvelle-Hollande.

Opbiocara Hoedt Blkr, Not. Eleotr., Arch. néerl. sc. nat.
X p. 105.

Ophioc. corpore elongato antice eylindraceo postice compresso,
altitudine 54 ad 6 in ejus longitudine; capite acuto depresso
4 ad 42 in longitudine corporis; altitudine capitis 2 circ.-,
latitudine capitis 1? ad 2 fere in ejus longitudine ; linea rostro-
frontali rectiuscula rostro tantum convexiuscula; oculis sub-
verticalibus diametro 4 ad 5 in longitudine capitis, diametro 1
ad 1? distantibus; rostro acuto superne postice squamato, oculo
non longiore apice ante medium oculum sito; naribus anterio-
ribus rostri margini approximatis brevitubulatis; maxilla supe-
riore inferiore paulo breviore sub oculi margine anteriore de-
sinente; maxillis dentibus pluriseriatis parvis acutis, intermaxil-
laribus serie externa ceteris non multo majoribus subaequalibus
plus minusve antrorsum directis, inframaxillaribus anterioribus
serie externa posterioribus serie interna ceteris paulo majoribus
subaequalibus plane sursum directis; poris capite conspicuis nul-
lis; suleo oculo-supra-operculari parum conspicuo; genis sulcu-
lis 2 vel 1 parum conspicuis vel nullis; squamis capite, nucha
et regione thoraco-gulari eycloideis, eeteris ctenoideis, 8 circ.
in serie longitudinali rostrum inter et marginem operculi poste-
riorem, 13 ad 15 in serie longitudinali rostrum inter et dor-
salem anteriorem, 30 circ. in serie longitudinali angulum aper-
turae branchialis superiorem inter et basin pinnae caudalis, 10
vel 11 in serie transversali initium pinnae analis inter et dor-
salem radiosam; squamis non squamulatis, frontalibus nuchali-

bus vix minoribus, supraorbitalibus aliquot minimis, praeoper-
3e

(36 )

cularibus opercularibus comspicue minoribus; squamis trunco
antice et postice subaequalibus ; appendice anali compressa oblonga
truncata vel rotundata; pinna dorsali anteriore obtusa corpore
duplo vel plus duplo humiliore spinis 22 89 et 4* ceteris lon-
gioribus; dorsali 22 dorsali 12 sat multo altiore corpore humi-
liore obtusa postice quam medio non ad paulo altiore rotundata
vel angulata; pectoralibus obtuse rotundatis capite absque rostro
non ad paulo longioribus; ventralibus pectoralibus non ad paulo
brevioribus; anali dorsali 22 forma longitudine et altitudine
aequali; caudali obtuse rotundata capite paulo longiore ; colore
corpore superne fuscescente-viridi, inferne aurantiaco ; iride viridi
margine pupillari aurea; vittis lateribus capitis 2 vel 3 fuscis
diffasis oculo-opercularibus ; mediis lateribus vitta cephalo-cau-
dali fusca; pinnis membrana violascente-hyalinis vel fuscescente
arenatis radiis aurantiacis, dorsali anteriore vulgo vittis 3 lon-
gitudinalibus fuscis, dorsali radiosa fusco variegata, dorsali ra-
diosa, anali et caudali rubro limbatis, En basi vulgo
macula irregulari fusca.
B.6. D.6—1/8 vel 6—1/9 vel 6—1/10. P. 14 vel 15. V, 15.
A. 1/9 vel 1/10. C. 8/14/7 ad 10/14/10.
Syn. Bleotris Hoedti Blkr, Vijfde bijdr. ichth. Amboina, Nat. T,
Ned. Ind. VI p. 496; Günth., Cat. Fish III p. 110.
Eleotris Tolsoni Blkr, N. soort Java's Westhoek, Nat. T.

Ned. Ind. VI p. 542.
Hab. Sumatra (Tandjong); Nias; Java (Djungkulon); Timor

(Delhi); Buru (Kajeli); Amboina; Waigiu; in fluviis et
aquis fluvio-marinis.
Longitudo 12 speciminum 80” ad 161”.

Rem. Cette espèce est fort voisine de l'Ophiocara aporus et
ne s'en distingue guère que par la bande longitudinale brune du
tronc, par des yeux relativement plus grands, par la seconde
dorsale et lamale qui sont notablement moins hautes en ar-
rière, et par le nombre moins considérable des écailles sur une
rangée entre le museau et la première dorsale. L'individu dé-
erit autrefois sous le nom de Pleotris Tolsoni a un rayon de
plus À la seconde dorsale, mais ne se distingue du reste nulle-
ment des jeunes individus du Hoedti.

(207 9)

Poconeurormis Blkr.

Dentes utraque maxilla pluriseriati, intermaxillares serie ex-
terna, inframaxillares serie externa et serie interna ceteris lon-
giores, canini nulli, Caput latum depressum microlepidotum,
rostro genisque cirris numerosis. Squamae ctenoideae squamula-
tae. Pinna caudalis acuta. D.6—18. A. 11.

Rem Bien que je ne connaisse ce type que sur une descrip=
tion assez succincte de l’Hleotris heterolepis Günth., je crois
devoir y voir un genre bien distinct, caractérisé, dans le sous-
groupe des Wleotriüi, par les franges du museau et des joues, par
la nature squammuleuse des écailles et par les 13 rayons de la
seconde dorsale. la description de M. Günther ne permet pas
de la définir plus amplement puis qu'il n'y est donné ni la
formule de l'écaillure ni les détails de Yécaillure de la tête,
de la nature du bord du préopercule et des rayons branchiaux.
La place naturelle du Pogoneleotris semble être entre les genres
Culius Blkr et Mogurnda Gill. La seule espèce connue habite
Pile de Bornéo.

Pogoneleotris heterdlepis Blkr, Notic. Bleotr., Arch. néerl.
se. nat. X p..107.

Descriptio Güntheriana sequens.

„Scales ctenoid ; numerous small scales are mixed with large
ones, the smaller occupying chiefly the base of the larger.
Head broad, depressed as in Batrachus, covered with minute
scales; snout and cheeks with numerous short filaments and
franges. Hyes ot minute size, the distance from each other
being much greater than that from the end of the snout. Teeth
in the jaws in a band, villiform; but there is an outer series
of larger teeth in the upper jaw, and an outer and inner in
the lower. Vomerine teeth none. None of the fin-rays produ-
eed into filaments. Caudal fin wedge-shaped, rather produced,
shorter than the head; the upper and lower rudimentary caudal

(38 )

rays numerous, extending for some distance along the caudal

peduncle. Blackish brown. D.6—13. A. 11”.

Syn. Mleotris heterolepis Günth., Descr. of two new spec. of
Fishes, discovered by the Marquis J. Doria, Ann. Mag.
Nat. Hist. 4h Ser. III p. 445.

Hab. Borneo (Sarawak).

Longitudo wseven inches”,

Curius Blkr — Cheilodipterus Ham.Buch.

Corpus subelongatum vel elongatum antice cylindraceum. Ca-
put acutum depressum, superne lateribusque squamatum. Praeoper-
culum spina deorsum spectante. Squamae capite cycloideae, lateri-
bus caudaque ctenoideae, trunco 42 ad 65 in serie longitudinali.
Dentes utraque maxilla pluriseriati parvi, intermaxillares serie
externa seriebus mediis longiores, inframaxillares anteriores serie
externa posteriores serie interna dentibus seriebus mediis lon-
giores, canini vel caninoidei nulli. Maxilla inferior prominens.
Rictus obliquus. Aperturae branchiales isthmo lato separatae.
D. 6—1/8 vel 6—119. A. 1/8 vel 1/9. B. 6.

Rem. Le genre Culius tient le milieu entre les genres Ophio-
cara Gill et Okxyeleotris Blkr et est éminemment distinct
par l'épine dua préopercule, armure qu'on ne retrouve, dans la
sousfamille des Eleotriformes, que dans le genre Brachyeleotris
où cependant l'épine est dirigée en arrière. J'en connais une
dizaine d'espèces, dont deux appartiennent aux fleuves de l Afrique
occidentale et six aux eaux douces ou saumâtres du grand bas-
sin indo-pacifique. lies espèces se ressemblent beaucoup par les
formes et par les couleurs. Aussi faut-it chercher leurs caractères
surtout dans les détails de l'écaillure. L'examen des nombreux
individus des différentes espèces que j'ai à ma disposition prouve
la constance des nombres des écailles dans les rangées longitu-
dinales et transversales des différentes parties de la tête et du
tronc dans les différentes espèces, et c'est Àà l'aide seul des ca-
ractères empruntés à ces formules qu'on parvient à nettement
distinguer les espèces indo-archipélagiques On trouve d'autres
caractères encore dans les détails de l'écaillure de la partie

(39 )

antérieure de la tête, dans ceux de la dentition, dans les pro-
portions de la hauteur et de la longueur du corps et de la tête, etc.,
comme l'indique l'exposé qui va suivre.

Des six espèces insulindiennes connues, deux seulement ont
été trouvées hors Inde archipélagique.

L. Front et préopercule squammeux.
1.60 à 65 écailles sur une rangée longitudinale entre langle
supérieur de lorifice branchial et la base de la caudale.
16 ou 17 écailles sur une rafigée transversale entre lori-
gine de l'anale et la seconde dorsale. 12 Àà 14 écailles sur
une rangée transversale au milieu de la partie libre de la

queue. Museau dénué d’écailles.

1. Culius fuscus Blkr.

2.42 Àà 55 écailles sur une rangée longitudinale.

a. 14 ou 15 écailles sur une rangée transversale entre
Porigine de lanale et la seconde dorsale. 50 à 55 écail-
les sur une rangée longitudinale.
aa. 11 ou 12 écailles sur une rangée transversale au

milieu de la partie libre de la queue. Hocailles cau-
dales pas plus grandes ou presque pas plus grandes
que celles du milieu du tronc. Museau sans écailles.
+ Tête 4 fois et quelque chose à 45 fois dans la
longueur totale, Les dents intermaxillaires de la
rangée interne pas plus grandes que celles des

z Pa Ke
rangées médianes.

2. Cultus melanosoma Blkr.

+’ Tête 32 Àà 35 fois dans la longueur totale. Dents de
la rangée externe et interne des deux mâchoires plus
grandes que les autres.

3. Culius macrocephalus Blkr.

bb. 8 écailles sur une rangée transversale au milieu de

(40)

partie libre de la queue. Ecailles caudales beaucoup

plus grandes que celles du milieu du tronc. Mu-

seau squammeux.

+ Tête 4 fois et quelque chose dans la longueur
totale. Les dents de la rangée externe et interne
des mâchoires plus grandes que les autres.

4. Culius oxycephalus Blkr.

b. 11 ou 12 éeailles sur une rangée transversale entre
origine de lanale et la seconde dorsale; 8 ou 9 écail-
les sur une rangée transversale au milieu de la partie
libre de la queue. Keailles caudales pas ou presque pas
plus grandes que celles du milieu du tronc. Tête 4 fois
ou plus de 4 fois dans la longueur totale.
aa. 50 écailles sur une rangée longitudinale. Hauteur

du corps 6 Àà plus de 7 fois dans la longueur totale.

5. Cultus insulindieus Blkr.

bb. 42 à 45 écailles sur une rangée longitudinale.
Hauteur du corps 5 fois dans la longueur totale.

6. Culius macrolepis Blkr.

Culius fuscus Blkr., Quatr. not. ichth. Bouro, Ned. T.
Dierk. IL p. 150.

Cul. corpore elongato antice cylindraceo postice compresso,
altitudine 5 ad 6 in ejus longitudine; capite acuto depresso 4
ad 45 in longitudine corporis; altitudine capitis 14 ad 2, lati-
tudine capitis 14 ad 1 in ejus longitudine; linea rostro-fron-
tali supra oculos rectiuscula vel concaviuscula rostro convexa ;
oenlis oblique sursum spectantibus, diametro 5 ad 6 fere in
longitudine capitis, diametro 1 ad 13 distantibus; rostro acuto
alepidoto, absque maxilla oculo non longiore, apice ante oculi
partem superiorem sito; naribus anterioribus rostri margini ap-
proximatis brevitubulatis; maxilla superiore inferiore breviore

(41)

sub oculi parte posteriore desinente; dentibus maxillis pluriseriatis
parvis acutis, intermaxillaribus serie externa ceteris paulo majoribus
subaegualibus, inframaxillaribus serie externa et posterioribus etiam
serie interna ceteris majoribus inaequalibus; poris capite con-
spicuis nullis; suleo oculo-supraoperculari conspicuo; genis sul-
cis 2 longitudinalibus eristulis 8 ad 5 irregularibus erucialis;
spina praeperculari acuta conica curvata; regione infraoculari
alepidota; regionibus postmaxillari et postoculari et praeoper-
eulo squamatis, squamis valde parvis deciduis; operculo squa-
mis sat regulariter seriatis superne 16 circ. in serie longitudi-
nali; squamis lateribus capitis ceteris conspicue majoribus : squa-
mis capite, nucha, regtone thoraco-gulari et ventre cycloideis,
lateribus caudaque ctenoideis; squamis 50 cire. in serie longi-
tudinali rostrum inter et pinnam dorsalem anteriorem, 60 ad 65
in serie longitudinali angulum aperturae branchialis superio-
rem inter et basin pinnae caudalis,,16 vel 47 in serie trans-
versa initium pinnae analis inter et dorsalem radiosam, 12
ad 14 in serie transversa paulo ante basin pinnae caudalis;
squamis occipitalibus nuchalibus conspicue minoribus, caudalibus
squamis lateralibus anterioribus et mediis vix vel non majori=
bus; appendice anali compressa oblongo-elongata; cauda parte
libera multo minus duplo longiore quam postice alta; pinna
dorsali anteriore obtusa rotundata corpore duplo ad plus duplo
humiliore spinis 22 3% et 4@ ceteris longioribus; dorsali ra-
diosa spinosa conspicue altiore sed corpore humiliore obtusa
postice vulgo rotundata, pectoralibus obtuse rotundatis capite
absque rostro longioribus; ventralibus pectoralibus brevioribus;
anali forma, longitudine et altitudine dorsali radiosae subaequali ;
caudali obtuse rotundata capite non ad vix longiore; colore cor-
pore superne fuscescente-viridi lateribus superne frequenter pro-
fundiore, inferne fuscescente- vel viridescente-aurantiaco vel auran-
tiaco; iride viridi margine pupillari aurea; pinnis fuscis vel
membrana violascente -hyalinis radiis aurantiacis; dorsali ante-
riore vittis 2 vel 83 longitudinalibus profunde fuscis vel viola-
ceo-fuscis; dorsali radiosa, pectoralibus et caudali maculis parvis
fuscis vittulas plures dorsali longitudinales peetoralibus et cauÉ-
dali transversas efficientibus; pectoralibus basi superne saepe
macula sanguinea vel fusca majore.

B. 6.

Syn.

Hab.

(42)

D. 6—1/8 vel 6—1/9. P,15 ad 17. V. 1/5. A. 1/8 vel

1/9. C. 11/14/10 circ. juniorib. lateral. parcior.

Poecilia fusca Bl.Schn., Syst. p. 453.

Cobitis pacifica J. R. Forst. ap. BlSchn , Syst. p. 453 et
Deser. anim. ed. Licht. p. 285.

Cheilodipterus culius H.B., Fish. Gang. p. 55 tab. ö fig. 16.

Eleotris nigra QG., Zool. Voy. Freycin. p. 259 tab. 60
fig. 2; CV, Poiss. XII p. 175; Blkr., Verh. Bat. Gen.
XXV Nalez. ichth. Beng. p. 105 tab. 1 fig. 5.

Eleotris mauritianus Benn., Proc. Comm. Zool. Soc. Ip. 166.

Eleotris brachyurus et melanurus Blkr, Verh. Bat. Gen.
XXII Gob. p. 20, 21.

Eleotris pseudacanthopomus Blkr, Diagn. n. vischs, Suma-
tra, Nat. T. Ned. Ind. IV p. 276.

Culius niger et pseudacanthopomus Blkr, Bijdr. ichth. Boe-
roe, Nat. T. Tijdschr, N. Ind. XI p. 411.

Eleotris incerta Blyth, Journ. As. Soc. Beng. 1860 p. 146.

Eleotris fusca Günth., Cat. Fish. EIL p. 125 ; Kmer, Fisch.
Novara p. 186; Day. Fish. Malab. p. 115 ; Fish. Cochin,
Proc. Zool. Soc. 1865 p. 28; Rep. Fresh-wat. Fish.
Ind. App. p. 254.

Eleotris Soaresi Playf., Fish. Zanzib. p. 74 tab. 9 fig. 4.

Njerreh Javan.

Sumatra (Tandjong, Benculen, Padang, Priaman); Nias;

Singapura; Java (Patjitan, Pasuruan); Bali (Boleling);

Borneo; Sumbawa (Bima); Celebes (Badjoa, Boni, Manado,

Klabatdiatas); Batjan (Labuha); Buro (Kajeli); Ceram

( Wahai) ; Amboina; Waigiu; Nova-Guinea; Luuzon; Sa-

mar; in fluviis et aquis fluvio-marinis.

Longitudo 26 speciminum 70” ad 140”.

Rem. Une nouvelle comparaison des individus, décrits autre-

fois

sous les noms d’Eleotris brachyurus et d’Hleotris pseuda-

canthopomus aux nombreux spécimens que je possède maintenant
du Culius fuscus, justifie opinion Éémise par M. Günther que
le pseudacanthopomus ne se distingue pas spécifiquement du
fuscus. Parmi les dents latérales mandibulaires de la rangée
postérieure inégalement développées il s'en présente souvent une

(48 )

seule ou deux qui, sans pouvoir être nommées des canines, sont
visiblement plus longues que les autres. L’BEleotris melanurus
Blkr n’a été établi que sur une petit individu très-mal conservé
de 50” de long, lequel étant encore en ma possession, me pa-
raît maintenant devoir être rapporté à lespèce actuelle.

Le Culius fuscus est une des espèces les plus repandues dans
la région indo—polynésienne. Hors lInsulinde elle est connue
habiter le fleuve de Pangani (côte orientale d'Afrique), les eaux
de Madagascar, de lîle Maurice, de Johanna, des Séchelles, de
Ceylon, de Malabar, du Bengale, de Burmah, des îles Nicoba-
res et Andaman, de Wanderer-Bay, d'Aneiteum, d’Oualan,
d'Oriadea et de Taiti.

Je ne puis pas voir, dans l'Eleotris Soaresi Playf. de Mos-
sambique, une espèce distincte. Les petites écailles des joues
étant caduques se perdent souvent par le frottement et les
diflérences dans les proportions de la tête et des yeux décrites
par M. Playfair ne cadrent pas avec la figure.

Culius melanosoma Blkr, Bijdr. ichth, Boero, Nat. T. Ned.
Ind. XI p. 412.

Cul. corpore elongato antice cylindraceo postice compresso,
altitudine 57 ad 7 in ejus longitudine; capite acuto depresso
4 et paulo ad 4, im longitudine corporis; altitudine capitis 14
ad plus quam 2, latitudine capitis 14} ad 1% in ejus longitu-
dine; linea rostro-frontali supra oeulos reetiuscula vel conca-
viuscula rostro convexa; oculis obliquis magis lateraliter quam
sursum spectantibus, diametro 44 ad 54 in longitudine capitis,
diametro Ll ad 1% distantibus; rostro acuto alepidoto absque
maxilla superiore oculo breviore, apice ante oculi partem supe-
riorem sito; naribus anteriombus rostri margini approximatis
brevitubulatis; maxilla superiore inferiore breviore sub medio
oculo vel oculi dimidio posteriore desinente; dentibus maxillis
pluriseriatis parvis acutis, intermaxillaribus serie externa ceteris
paulo majoribus subaequalibus, inframaxillaribus anterioribus serie
externa posterioribus serie interna ceteris majoribus inaequali-
bus; poris capite conspicuis nullis; sulco oculo-supraoperculari

(44)

valde eonspieuo; genis sulcis 2 longitudinalibus plus minusve
conspicuis cristulis 3 ad 5 transversis interdum vix conspi-
cuis unitis; spina praeoperculari comica acuta curvata; genis
et operculo squamatis squamis plus minusve deciduis, specimini-
bus valde juvenilibus genis et praeoperculo frequenter nullis,
squamis genis et praeoperculo squamis opercularibus minoribus;
squamis capite, nucha, regione thoraco-gulari et ventre eycloideis,
lateribus caudaque ectenoideis; squamis plus quam 20 in serie
longitudinali oeulum inter et operculi marginem posteriorem
quarum 10 circ. opercularibus, 40 circ. in serie longitudinali
rostrum inter et dorsalem anteriorem, 50 ad 55 in serie lon-
gitudinali angulum aperturae branchialis superiorem inter et
basin pinnae caudalis, 14 vel 15 in serie transversa initium
pinnae analis inter et dorsalem radiosam, 11 vel 12 in serie
transversa paulo ante basin pinnae caudalis; squamis interocu-
laribus et frontalibus squamis occipitalibus et nuchalibus mino-
ribus; squamis lateribus antice squamis mediïs lateribus non
multo majoribus, caudalibus squamis mediis lateribus non majo-
ribus; appendice anali compressa oblongo-elongata; cauda parte
libera minus duplo longiore quam postice alta; pinna dorsali
anteriore obtusa corpore minus duplo ad duplo humiliore spinis
2a 32 et 42 ceteris longioribus; dorsali radiosa spinosa altiore
corpore non ad non multo humiliore obtusa postice angulata
vel rotundata; pectoralibus obtuse rotundatis capite paulo ad
non brevioribus; ventralibus pectoralibus vulgo paulo breviori-
bus; anali forma, longitudine et altitudine dorsali radiosae sub-
aequali; caudali obtuse rotundata capite paulo breviore; colore
corpore superne nigricante-fusco vel fusco vel fuscescente-viridi,
inferne dilutiore; iride viridi vel violacea margine pupillari aurea;
pinnis membrana fuscis vel violascente-hyalinis radiis aurantia-
eis vel fuscis, omnibus vel ventralibus analique exceptis fusco
variegatis fusco dorsalibus et anali vittulas longitudinales pinnis
ceteris vittulas transversas efficiente; pectoralibus basi superne
frequenter macula majore fusca.
B.6. D.6—1/8 vel 6— 1/9. P. 16 ad 19. V. 1/5. A. 1/8 vel 1/9.
C. 12/14/11 circ.
Syn. Bleotris melanosoma Blkr, N. bijdr. ichth, Ceram; Nat.
T. Ned. Ind. ILT p. 705 ; Günth., Cat. Fish. III p. 126.

(45 )

LEleotris acanthopomus Plkr, Diagn. n. vischs. Sumatra,
Nat. T. Ned. Ind, IV p. 275.

Culius acanthopomus Blkr, Bijdr. ichth. Boero, Nat. T.
Ned. Ind. XI p. 411, 412.

Hab. Sumatra (Benculen, Padang, Ulacan, Priaman); Singapura ;
Borneo; Celebes (Boni); Batjan (Labuha); Amboina;
Ceram (Wahai); Buro (Kajeli); Timor (Atapupu); in
aquis fluvio-marinis.

Longitudo 16 speciminum 60” ad 115”

Rem Kner suppose que le Culius melanosoma pût bien n’être
pas distinct du Culius oxycephalus. L'oxycephalus est cepen-
dant bien nettement Àà distinguer de espèce actuelle par les
grandes écailles de la queue dont on ne compte qu’une huitaine
sur une rangée transversale au milieu de la partie libre de la
queue, et qui sont notablement plus grandes que les écailles du

milieu du tronc.

Culius macrocephalus Blkr, Tweede bijdr. ichth. Boero,
Nat, T. Ned. Ind. XIII p. 70,

Cul. corpore elongato antiee ecylindraceo postice compresso,
altitudine 6 ad 7 et paulo in ejus longitudine; capite acuto
depresso 33% ad 8% in longitudine corporis; altitudine capitis
2 circ, latitudine capitis 13 cire. in ejus longitudine; linea
rostro-frontali supra oculos concaviuscula rostro convexa; oculis
oblique sursum spectantibus diametro 5 cire. in longitudine
capitis, diametro Ì circ. distantibus; rostro acuto alepidoto abs-
que maxilla oculo breviore, apice ante oculi marginem superio-
rem sito; naribus anterioribus rostri margini approximatis brevi-
tubulatis ; maxilla superiore inferiore paulo breviore sub medio
oeulo desinente; dentibus maxillis pluriseriatis parvis acutis
serie externa et serie interna ceteris paulo majoribus subaequa-
libus; poris capite eonspicuis nullis; sulco oculo supra-oper-
culari bene conspicuo; genis suleis 2 longitudinalibus eristulis
8 vel 4 transversis unitis; spina praeoperculari acuta conica
eurvata; regione infraoculari alepidota; genis postice, praeoper-

(46)

culo et opereulo ubique squamatis squamis genis et praeoperculo
minimis squamis operculo minoribus; squamis capite, nucha,
regione thoraco-gulari et ventre cycloideis, lateribus caudaque
etenoideis; squamis 45 cire. in serie longitudinali rostrum inter
et dorsalem anteriorem, 50 ad 55 in serie longitudinali angu-
lum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae cau-
dalis, 14 vel 15 in serie transversa initium pinnae analis in-
ter et dorsalem radiosam, Li vel 12 in serie transversa paulo
ante basin pinnae caudalis; squamis occipitalibus nuchalibus
conspieue minoribus, caudalibus squamis lateralibus anterioribus
vix majoribus; appendice anali compressa oblonga; cauda parte
Libera multo minus duplo longiore quam postice alta; pinna
dorsali anteriore rotundata corpore minus duplo humiliore spi-
nis 2? 32 et 42 ceteris longioribus; dorsali radiosa spinosa paulo
altiore corpore humiliore obtusa postice rotundata vel angulata ;
pectoralibus obtuse rotundatis capitis parte postoculari longio-
ribus; ventralibus pectoralibus paulo brevioribus; anali forma,
longitudine et altitudine dorsali radiosae subaequali; caudali ob-
tuse rotundata capite absque rostro non breviore; colore corpore
superne fuscescente-viridi vel profunde olivaceo, inferne viri-
descente-aurantiaco; iride viridi margine pupillari aurea; pinnis
membrana violascente-hyalinis vel plus minusve fusco arenatis,
radiis aurantiacis maculis parvis fuscis variegatis, maculis dor-
salibus et anali vittulas longitudinales pectoralibus et caudali
vittulas transversas efficientibus.
B. 6. D. 6—1/8 vel6—1/9. P.15adl7. V,1/5. A. 1/S vel 1/9.
C. 7/14iT circ.
Hab. Buro (Kajeli); Amboina; in aquis fluvio-marinis.
Longitudo 2 speciminum 103 et 105’,

Rem. Cette espèce, voisine du melanosoma, se distingue de toutes
les espèces connues du genre par la longueur de la tête qui ne
mesure que de 83 ad 3% fois dans la longueur totale. Je l'établis
sur un seul individu pêché à Kajéli, mais depuis j'en ai recu un

autre de même taille de Fîle d'Amboine, Elle présente lécaillure
du melanosoma et la dentition de lPoxycephalus.

(CAA)

Culius oxycephalus Blkr, Not. Hiléotr., Arch. néerl. sc. nat.
X p. 105.

Cul. corpore elongata antice cylindraceo postice compresso,
altitudine 7} cire. in ejus lougitudine; capite acuto depresso,
4 et paulo in longitudine corporis; altitudine eapitis 2 circ.,
latitudine capitis 1% circ. in ejus longitudine; linea rostro-
frontali supra oeulos concaviuscula rostro convexa; oculis obli=
quis magis lateraliter quam sursum spectantibus, diametro 5}
ad 6 cire. in longitudine capitis, diametro 1 et paulo ad 1?
cire. distantibus; rostro acuto superne toto fere squamato, abs-
que maxilla superiore oculo non longiore, apice ante oculi mar-
ginem superiorem sito; naribus anterioribus rostri margini ap-
proximatis brevi-tubulatis; maxilla superiore inferiore conspicue
breviore sub oeuli dimidio anteriore desinente; dentibus maxillis
pluriseriatis parvis acutis serie externa et serie interna ceteris
paulo majoribus subaequalibus; poris capite conspicuis nullis;
suleo oculo-supra-operculari valde econspicuo; genis sulcis 2
longitudinalibus parum conspicuis cristulis 4 transversis distan-
tibus unitis; spina praeoperculi conica deorsum spectante non cur-
vata; genis et operculis ubique dense squamatis, squamis genis et
praeoperculo squamis operculo multo minoribus; squamis capite,
nucha, regione-thoraco-gulari et ventre cycloideis, lateribus cau-
daque etenoideis; syuamis 28 circ. in serie longitudinali oculum
inter et marginem operculi posteriorem quarum 14 circ. oper-
eularibus, 60 cire. in serie longitudinali rostrum inter et pinnam
dorsalem anteriorem, 50 ad 55 in serie longitudinali angulum
aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae cau-
dalis, 14 eire. in serie transversali initium pinnae analis inter
et dorsalem radiosam, 8 circ. in serie transversali paulo ante basin
pinnae caudalis; squamis interocularibus et temporalibus quam
squamis occipitalibus et nuchalibus, lateralibus anterioribus et
mediis quam caudalibus conspicue minoribus; appendice anali com-
pressa oblonga; cauda parte libera paulo minus duplo longiore
quam postice alta; pinna dorsali anteriore obtusa corpore minus
duplo humiliore, spinis 22 82 et 4@ ceteris longioribus; dorsali
radiosa dorsali spinosa paulo altiore postice quam antice altiore
obtusa angulata; pectoralibus obtuse rotundatis capitis parte

(48)

postoculari vix longioribus; ventralibus pectoralibus paulo bre-
vioribus ; anali forma, longitudine et altitudine dorsali radiosae
subaequali; caudali obtuse rotundata, capitis parte postoculari
longiore; colore corpore superne fuscescente viridi, inferne auran-
tiaco; iride viridi vel violaceo-viridi margine pupillari aurea;
suleo oeulo-supraoperculari fusceseente; lateribus vittis 10 circ.
diffusis fuscis cephalo-caudalibus; pinnis omnibus membrana
violascente-hyalinis radiis aurantiacis, membrana radiisque ma-
culis A formibus fuscis variegatis, fusco dorsalibus analique
vittulas plures longitudinales, pinnis ceteris vittulas plures trans-
versas efficiente.
B. 6. D. 61/8 vel 6—1/9. P. 16. V. 1/5. A. 1/8 vel 1/9.
C. S/14[T circ.
Syn. Zleotris orycephala Schl., Faun. Jap. Poiss. p. 150 tab. 77
fig. 4, 5; Günth., Cat. Fish, III p. 115; Kner, Zool.
Reise Novara Fisch. p. 185.
Eleotris cantherius Rich., Rep. 155 meet. Brit. Assoc. in
Rep. ichth. China p. 209.
Hab. Java (Kner).
Longitudo 2 speciminum 105” et 210”.

Rem. Le Cultus actuel est connu habiter les eaux de Chine,
du Japon et de la Nouvelle-Hollande orientale (Sidney). Je ne
ai jamais trouvé dans l’Insulinde et ce n'est que sur lauto-
rité de Kner que je le mentionne comme espèce de Java.
J'ai pris la description sur deux individus fort bien conservés
du Japon.

l’oxycephalus me semble le plus voisin du Culius senega-
lensis (BEleotris (Culins) senegalensis Steind.) dont la figure ne
montre qu'une huitaine d’écailles sur une rangée transversale
au milieu de la partie libre de la queue; mais cette espèce pa-
raît avoir le museau, les joues et le préopercule sans écailles
et le tronc couvert d'une rangée de larges taches foncées.

Culius insulindicus Blkr, Not. Eléotr., Arch. néerl. sc. nat.
X p. 107,

Cul. corpore elongato antice cylindraceo postice compresso,

(49)

altitudine 6 et paulo ad 7 et paulo in ejus longitudine; capite
acuto depresso 4 ad 4 et paulo in longitudine corporis; alti-
tudine capitis 2-, latitudine capitis 13 ad 1} im ejus longitu-
dine: linea rostro frontali supra vculos rectiuscula rostro con-
vexa:; oculis obligue sursum spectantibus, diametro 5 ad 6 in
Jongitudine capitis, diametro 1 ad 15 distantibus; rostro acuto
alepidoto, absque maxilla superiore oculo non longiore, apice
ante oculi-partem superiorem sito; naribus anterioribus rostri
margini approximatis brevitubulatis; maxilla superiore inferiore
breviore sub oculi dimidio posteriore desinente ; dentibus maxil-
lis pluriseriatis parvis acutis, intermaxillaribus serie externa
ceteris paulo majoribus subaequalibus, inframaxillaribus anterio-
ribus serie externa posterioribus serie interna ceteris majoribus
inaequalibus; poris capite conspicuis nullis; sulco oculo-supra-
operculari bene conspicuo; genis sulcis 2 longitudinalibus plus
minusve conspicuis cristulis 8 ad 5 transversis unitis; spina
praeoperculari acuta curvata; regione suboculari alepidota; squa-
mis genis, praeoperculo et operculo minimis, genis et praeoper-
culo valde deciduis, opereulo 15 cire. in serie longitudinali;
squamis capite, nucha, regione thoraco-gulari et venire cycloi-
deis, lateribus et cauda ctenoideis; squamis 40 circ. in serie
longitudinali rostrum inter et dorsalem anteriorem, 50 circ. in
serie longitudinali angulum aperturae branchialis superiorem inter
et basin pinnae caudalis, 11 vel i2 in serie transversa ini-
tium analis inter et dorsalem radiosam, 9 cire. in serie transversa
paulo ante basin pinnae caudalis; squamis interocularibus et
occipitalibus squamis nuchalibus conspicue minoribus, caudalibus
quam lateribus antice conspicue majoribus et quam lateribus me-
dio non vel vix majoribus; appendice anali compressa oblongo-
elongata; cauda parte libera non muito minus duplo longiore
quam postiee alta; pinna dorsali anteriore obtusa corpore duplo
vel plus duplo humiliore spinis 2% 5% et 42 ceteris longioribus;
dorsali radiosa spinosa altiore corpore huwmiliore obtusa postice
angulata vel rotundata; pectoralibus obtuse rotundatis capite
absque rostro longioribus;-ventralibus pectoralibus brevioribus;
anali forma, longitudine et altitudine dorsali radiosae subaequali ;
eaudali obtuse rotundata capite absquc rostro longiore ; colore
corpore superne fuscescente, roseo-viridi vel fuscescente-viridi

VERSL EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de REEKS. peer XI. 4

(50)

inferne dilutiore vel roseo-aurantiaco; iride viridi margine pu-

pillari aurea; pinnis membrana violascente-hyalinis vel fuscis,

radiis aurantiacis; dorsali spinosa vittis 2 vel 3 longitudinali-

bus fuscis; dorsali radiosa, caudali et pectoralibus fusco varie-

gatis, fusco dorsali vittulas longitudinales, pectoralibus et cau-

dali vittulas transversas efficiente; pectoralibus basi superne

frequenter macula majore fusca vel sanguinea.

B. 6. D.6—1/8 vel 6— 1/9. P. 16 vel 17. V. 1/5. A. 1/8 vel 1/9.

C. 12/14/10 circ.

Hab. Sumatra (Padang); Singapura; Buro (Kajeli); Amboina;
Timor (Kupang); in aquis fluvio-marinis.

Longitudo 18 specinimum 62’ ad 114”.

Rem. Le Culius actuel appartient encore, par la formule
des écailles sur une rangée longitudinale du trone, au groupe
des Culius oxycephalus, melanosoma et macrocephalus, mais il
est distinct par un moindre nombre d’écailles sur une rangée
transversale entre lorigine de l'anale et la seconde dorsale.
Il n'a cependant, comme loxycephalus, que 9 écailles sur
une rangée transversale du milieu de la parvie libre de la queue,
mais les écailles de la queue ne diffèrent presque pas en largeur
de celles du milieu du tronc, tandis que les écailles de cette
partie du tronc dans l'oxycephalus sont beaucoup plus petites
que celles de la partie libre de la queue.

Culius macrolep's Blkr, Not. Eléotr., Arch. néerl. sc. nat.
Xp; 109.

Cul. corpore elongato antice ecylindraceo postice compresso,
altitudine 5 et paulo in ejus longitudine; capite acuto de-
presso 4 fere ad 4 et paulo in longitudine corporis; altitudine
capitis 13 cire, latitudme capitis 14 ad 15 in ejus longitu-
dine; linea rostro-frontali supra oculos concaviuscula rostro con-
vexa; oculis oblique sursum spectantibus, diametro 5 ad 5!
in longitudine capitis, diametro 11 circ. distantibus; rostro acuto
alepidoto absque maxilla oeulo non longiore, apiee ante oculi
partem superiorem slo; naribus anterioribus rostri margini

Ge. 4)

approximatis brevitubulatis; maxilla superiore inferiore breviore
sub oculi dimidio posteriore desinente: dentibus maxillis pluri-
seriatis parvis acutis, intermaxillaribus serie externa ceteris paulo
majoribus subaequalibus, inframaxillaribus anterioribus serie externa
posterioribus serie interna ceteris longioribus inaequalibus; poris
capite eonspicuis nullis; suleo oeulo-supra-operculari bene conspi-
cuo; genis suleis 2 longitudinalibus eristulis 3 ad 5 transversis
unitis; spina praeoperculari curvata; regione suboculari alepidota ;
genis postice, praeoperculo operculogue ubique squamatis; squamis
genis et praeoperculo minimis squamis aperculo minoribus; squa-
mis capite, nucha, regione thoraco gulart et ventre eycloideis, la-
teribus caudaque ctenoideis; squamis 40 cire in serie longitu-
dinali rostrum inter et pinnam dorsalem anteriorem, 42 ad 45
in serie longitudinali angulum aperturae branchialis superiorem
inter et basin pinnae caudalis, 11 vel 12 in serie transversa
initium analis inter et dorsalem radiosam, 8 vel 9 in serie
transversa paulo ante basin pinnae caudalis; squamis inter-
ocularibus et occipitalibus squamis nuchalibus minoribus, caudali-
bus quam squamis lateribus antice paulo majoribus et quam lateribus
medio vix ad non majoribus; appendice anali compressa oblongo-
elongata; cauda parte libera multo minus duplo longiore quam
postice alta; pinna dorsali anteriore obtusa corpore plus duplo
humiliore spinis 22 32 et 42 ceteris longioribus; dorsali radiosa
spinosa conspicue altiore corpore humiliore obtusa postice an-
gulafa; pectoralibns obtuse rotundatis capite absque rostro lon-
gioribus; ventralibus pectoralibus paulo brevioribus; anali forma,
longitudine et altitudine dorsali radiosae subaequali; caudali
obtuse rotundata capite absque rostro longiore; colore corpore
superne rufescente- vel fuscescente-viridi, inferne viridescente-
aurantiaco; iride viridi margine pupillari aurea; pinnis membrana
fuscescentibus vel purpureis vel violascente-hyalinis radiis auran-
tiacis; dorsali spinosa vittulis 2 longitudinalibus fuscis; dor-
sali radiosa et caudali maculis parvis fuscis variegatis, macu-
lis dorsali vittulas longitudinales, caudali vittulas transversas
efficientibus; pectoralibus basi superne macula fusca vel san-
guiuca.

B.6. D.6—1/8 vel 6—1/9. P.15 vel 16. V. 1/5. A. 1/8 vel 1/9.

C. 11/14/11 circ.
4*

(52)

Hab. Amboira, in mari vel in aquis fluvio- marinis.
Longitudo 2 speciminum 70m et 81”,

Rem. Le Culius actuel se fat aisément reconnaître par ses
écailles du tronc. Seul parmi ses congénères il n'a que de
A2 à 45 écailles sur nme rangée longitudinale du tronc. Pour
le nombre des écailles sur les rangées transversales l'espèce res-
semble à l'insulindieus, espèce du reste Àà corps moins trapu
et à une cinquantaine d'écailles sur une rangée longitudinale,

BELOBRANCHUs Blkr.

Corpus subelongatum vel elongatum antice cylindraceum, ca-
pite acutiuseulo vel obtusiusculo plane alepidoto, radio bran-
chiostego superiore vel subsuperiore inferne spina antrorsum
spectante. Squamae trunco ctenoideae 70 circ. in serie longi-
tudinali. Dentes; utraque maxilla pluriseriatti serie externa paulo
longiores, canini nulli; pharyngeales pluriseriati conici acuti.
Maxilla inferior prominens. Rictus obliquus. Nares non tubu-
latae, anteriores a rostri margine remotae. Aperturae branchiales
isthmo lato separatae. D.6—1/7 vel 6— 1/8. A. 1/7 vel 1/8.

Rem. Le genre Belobranchus est remarquable, dans le groupe
des Bleotrini, par la tête complêtement dénuée d’écailles et par
larmure en forte épine dirigée en avant du premier rayon ou
des deux premiers rayons de la membrane branchiale. Par la
tête complètement lisse et sans écailles il est voisin du Phi-
lypnodon, mais il en diffêre par l'absence de dents vomériennes,
palatines et linguales, par l'épine branchiale, par la petitesse
des écailles et par les six épines de la première dorsale. Le
genre Gymneleotris du sousgroupe des Hleotri, approche plus
encore du Belobranchus, mais il se distingue par l'absence
d'épine branchiale, par labsence d’écailles sur la partie antérieure
du tronc, par la présence de eanines inframaxillaires et par la
formule des nageoires —= D. 7—ll. A.9. Le genre actuel pré-
sente seul, parmi les Kleotrini à ma disposition, le caractère
de marines antérienres non prolongées en tubule et distantes du
bord libre du museau.

(58)

Je ne connais du genre qu'une seule espèce, lBEleotris belo-
brancha Val. Une deuxième espèce fut déerite sous le nom de
Belobranchus taeniopterus, mais cette espèce n'est que nominale
et ne représente que le jeune Âge du Belobranchus type.

Belobranchus Quoyi Blkr, Nieuwe bijdr. ichth. Bali, Nat
T. Ned. Ind. XII p. 300.

Belobr. corpore elongato antice cylindraceo postice compresso,
altitudine 6 ad 7 in ejus longitudine; capite depresso 4 fere
ad 4% in longitudine corporis; altitudine capitis 13 ad 2, la-
titudine capitis 1! ad 13 in ejus longitudine; linea rostro-
frontali fronte rectiuscuia vel convexiuscula rostro convexa;
oculis obliquis juveniiibus magis lateraliter quam sursum aetate
provectis mag's sursum quam lateraliter spectantibus, diametro
Sz ad 6; in longitudine capitis, diametro } ad 1} distanti-
bus; rostro convexo oculo duplo ad non breviore, apice ante
medium oculum vel ante oceult marginem inferiorem sito ; maxilla
superiore maxilla inferiore breviore valde juvenilibus sub me-
dio oculo, aetate provectioribus sub oculi margine posteriore
vel paulo post oculum desinente; dentibus maxillis anteriori-
bus pauciseriatis parvis acutis serie externa ceteris paulo ma-
joribus, posterioribus uniseriatis inframaxillaribus inaequalihus
intermaxillaribus subaequalibus longioribus; dentibus pharyn-
gealibus pluriseriatis parvis conicis acutis; poris capite con-
spieuis nullis; suleo oeulo-supra-operculari bene conspicuo; ge-
nis suleis 2 longitadinalibus, superiore ramo adscendente, in-
feriore ramo rostro-prae- et supra-oculari eum sulco oculo-
supra operculari continuo; radio branchiostego anteriore vel an-
teriore et sequente inferne spina antrorsum spectante valida
conica acuta; apertura branchiali verticali inferne non antror-
sum producta; regione gulari alepidota; squamis nucha, basi
pinnae pectoralis ventreque cycloideis, laterinus caudaque ctenoi-
deis; squamis nuchalibus minimis juvenilibus deciduis anterioribus
posterioribus conspicue minoribus; sqtuamis truneo 70 eire. in
serie longitudinali angulum aperturae branchialis superiorem
inter et basin pinnae caudalis, 20 circ. in serie transversa

(at)

initium analis inter et dorsalem radiosam, 16 circ. In serie
transversa paulo ante basin pinna caudalis; squamis caudah-
bus squamis medio trunco non vel vix majoribus; cauda parte
libera duplo fere longiore quam postice alta; appendice anali
oblongo-elongata ; pinna dorsali anteriore obtusa corpore duplo
vel plus duplo humiliore spinis 24 82 et 4& ceteris longioribus; dor-
sali radiosa dorsali spinosa sat multo altiore sed corpore humiliore
obtusa rotundata; pectoralibus obtuse rotundatis capitis parte
postoculari non ad vix longioribus radiis superioribus brevibus
filosis; ventralibus capitis parte postoculari brevioribus; anali
forma, longitadine et altitudine dorsali radiosae subaequali;
caudali obtuse rotundata; colore corpore superne fuscescente-
aurantiaco vel violascente aurantiaco vel profunde olivaceo, in-
ferne fuscescente, aurantiaco vel flavescente; vittulis vel strüs
profunde fuscis cephalo-caudalibus numerosis (totidem ac se-
ries squamarum longitudinales); iride viridi margine pupillari
aurea; pinnis membrana violascente-hyalinis vel fuscescentibus,
radiis aurantiacis; juwvenilibus et adolescentibus corpore vittis
irregularibus transversis pluribus aurantiacis vel punctis et
ocellis sparsis sat numerosis aurantiacis; pinnis, ventralibus
exceptis, fusco variegatis fusco (lorsalibus et anali vittulas
longitudinales pectoralibus et caudali vittas irregulares trans-
versas efficiente; pectoralibus basi superne vulgo macula majore
fusca vel sanguinea; aetate provectioribus et adultis corpore
diffuse fusco nebulato; pinnis diffuse tantum vel non variegatis
dorsali spinosa infra apieem vulgo fuscescente.

B. 6. D. 6—1/7 vel 6—1/8. P. 19 ad 23. V. 1/5. A. 1/2 vel 1/8.

C. 12/14/10 circ. vel lat. brev. parciores.

Syn. Mleotris belobrancha CV , Poiss. XIL p. 183; Blkr, Vierde
bijdr ichth. Celebes Nat. T. Nede Ind: sWorpentons
Günth., Cat. Fish. III p. 127.

Belobranchus taeniopterus Blkr, N. bijdr. ichth. Bali, Nat.
BriNedednds Dr 0
Hleotris taenioptera Günth., Cat. Fish. IL p. 127.
Hab. Bali (boleling); Borneo; Celebes (Maros, Manado, Sa-
wangan, Klabatdiatas, Gorontalo; Batjan (Labuha); Ceram ;
in fluviis et aquis fluvio-marinis.
Longitudo 16 speciminum 48'’ ad 161".

(55)

Rem. Le Belobranchus taeniopterus fut établi sur cinq petits
individus de 48” jusqu’à 57” de long provenant de Iîle de
Bali ; et je déerivis comme étant de lespèce de IE.eotris belo-
brancha CV. un individu de Célèbes de 119” de long. Depuis,
ja reen dix autres spéeimens de Belobranchus de dimensions
fort différentes et en partie tenant le milieu en longueur entre
les individus antérieurement décrits. La comparaison de tous
ees individus n'pas fait découvrir de caractères essentiels
pour séparer spécifiquement le taeniopterus du Quoyi. Les
formules des écailles et des nageoires sont parfaitement les
mêmes et les différences dans les proportions du corps, de la
tête, des mâchoires etc ne sont que des caractères d'âge ou
de simples variations individuelles. Quant aux couleurs, je
puis démontrer que les bandelettes des nageoires se perdent
ordinairement après ladolescence et ne laissent même pas de
vestiges dans les adultes. Les bandes transversales du corps,
déjà peu marquées dans les jeunes, ne se font pas non plus
observer dans les adultes et y sont ordinairement remplacées
par des bandeleties longitudinales brunes et étroites, Égalant en
nombre les rangées longitudinales d'écailles du tronc. Le tae-
niopterus est donc une espèce À rayer.

Le Belobranchus Quoyi n'a pas été trouvé jusqu'iei hors
Insulinde,

Subphalanx Buri.

Eleotrini capite superne cristis osseis laevibus vel serratis ;
palato edentulo; dentibus utraque maxilla pluriseriatis ; apertu-
ris branchialibus usque sub oculo extensis isthmo angusto se-
paratis; squamis trunco ctenoideis;, crista praeoperculi intramar-
ginali hbera; naribus sat approximatis non tubulatis ; membrana
branchiostega radiis 6.

Rem. Le sousgroupe des Butiüi se fait aisément distinguer,
parmi les Wleotriformes par les erêtes osseuses entre les or-
bites et par le double bord du préopercule dont linterne s’érige
en crête libre bien distincte.

(56)

Ties espèces connues de Bntii sont peu nombreuses, mais
elles sont Àà rapporter À quatre genres, qee j'ai indiqués
sous les noms de Butis, Gymnobutis, Prionobutis et Odonto-
butis. Trois de ces genres ont des représentants dans ÏInsu-
linde. Da genre Gymnobutis, caractérisé par la tête deprimée
et pointue et dénuée d'écailles, par l'absence d'écailles sur la
partie antérieure du tronc, par les sept épines dorsales etc., la
seule espèce econnue habite la côte orientale de la Nouvelle-
Hollande, mais toutes les autres espèces du groupe sont insu-
Iindiennes et s’étendent en partie jusqu’aux côtes du Japon, de
Chine, de Siam et de Inde.

Ovonroruris Blkr.

Corpus subelongatum antice cylindraceum; capite prismatico,
acuto, depresso, latiore quam alto, superne Jateribusque dense
squamato, eristis interorbitalibus nudis laevibus. Squamae tranco
40 cire, in serie longitudinali. Dentes; utrague maxilla paxci-
seriati graciles non conferti serie externa paulo longiores, canini
null; pharyngeales pluriseriati conico-subulati. Maxilla inferior
valde prominens. D. 6 ad S—1/8 ad 5—1/10. A 1/6 ad 1/8.

Rem. Le genre Odontobutis se fait aisément reconnaître par
le peu de développement des erêtes du dessus de la tête, les
interorbitaires étant très-peu élevés, lisses et sans écailles sus-
orbitaires, et celles du museau et de la région temporale n’étant
que rudimentaires ou nulles. La diagnose est facilitée encore
par la dense écaillure du dessus et des côtés de la tête et par
les quarante écailles s r une rangée long:tudinale du tronc. Je
n'en connais qu'une seule espèce, celle que M. Schlegel a décrit
le premier sous le nom d’HKleotris obscura.

Odontobutis obscura Blkr, Syst. Gob, Arch. néerl. sc. nat.
IX p. 305.

Odontob. corpore elongato antiee cylindraceo postice com-

(37)

presso, altitudine 5 ad 54 in ejus longitudine; capite acuto
depresso 834 ad 3% in longitudine corporis; altitudine capitis

3 ad 17, latitudine capitis 1£ ad là in ejus longitudine ;
linea rostro-frontali juvenilibus rectiuscula aetate provectis supra
oeulos concaviuscula rostro convexa; oculis obliquis magis sur-
sum quam Jateraliter spectantibus, diametro 4 ad 6 in longi-
tudine capitis, diametro 1 fere ad 2 fere distantibus; rostro
acuto absque maxilla superiore oculo non ad vix longiore, apice
ante medium oculum sito; naribus anterioribus rostri margini
sat approximatis margine elevato claudendis; maxilla superiore
inferiore breviore junioribus sub medio oculo aetate provectis
sub oculi parte posteriore desinente; dentibus maxillis plurise-
riatis conicis acutis curvatis seriebus internis mobilibus, serie
externa seriebus mediis paulo longioribus; dentibus pharyngea-
libus pluriseriatis conico-subulatis vix curvatis; joris capite con-
spieuis nullis; crista supra-orbitali obtusa humili laevi alepidota ;
eristis rostro regioneque temporali nulls; sulco rostro-fronto-
postoculo-supraoperculari bene conspicao; genis sulculis 2 vel
3 longitudinalibus superiore ramulo adscendente cum suleo post-
oeulari unito; rostro et regione praeorbitali alepidotis ; squamis
frontalibus usque ad nares posteriores fere sese extendentibus;
genis, praeoperculo operculoque dense squamatis, squamis genis post-
ocularibus et opercularibus consp:cue minoribus; aperturis branchi-
alibus usque sub oculo porrectis isthmo gracili tantum sejunctis;
squamis capite, thoraco-gularibus et ventralibus cycloideis, nucha-
bus et lateribus caudaque ctenoideis non squamulatis; squamis
20 cire. in serie longitudinali orbitae partem posteriorem inter
et dorsalem spinosam anteriorem, 17 circ. in serie longitudinali
oeulum inter et opercult marginem posteriorem, 40 circ. in serie
longitudinali angulum aperturae branchialis superiorem inter et
basin pinvae caudalis, 15 circ, in serie transversa initium ana-
lis inter et dorsalem radiosam, 10 circ. in serie transversa
cauda paulo ante basis pinnae caudalis; squamis frontalibus nu-
chalibus conspicue minoribus; squamis tranco antice quam medíis
lateribus caudaque minoribus, caudalibus iis medio trunco non
ad vix majoribus; appendice anali oblongo-elongata; cauda parte
libera multo minus duplo longiore quam postice alta; pinna
dorsali spinosa obtusa corpore duplo vel plus duplo humiliore

(491)

spinis mediis ceteris longioribus; dorsali radiosa dorsali spinosa
altiore corpore humiliore, obtusa, postice quam medio non altiore
angulata vel rotundata; pectoralibus obtuse rotundatis capitis
parte postoculari longioribus; ventralibus capitis parte postocu-
lari sat multo ad non brevioribus; anali forma, longitudine et
altitudine dorsali radiosae subaequali; caudali obtuse rotundata
capitis parte postoculari longiore; corpore superne fuscescente-
olivaceo vel profunde olivaceo inferne viridescente -aurantiaco vel
pallide aurantiaco, jumioribus dorso lateribusque fusco nebulato;
iride viridi margine pupillari aurea; capite inferne juvenilibus
praesertim fusco et flavescente-aurantiaco variegato; pinna dor-
sali spinosa fusca vel violascente-hyalina maculis irregularibus
fuscis variegata; pinnis ceteris membrana violascentibus vel vio-
lascente-hyalinis radijs aurantiacis fusco variegatis, fusco dorsali
radiosa et anal: vittnlas longitudinales, pectoralibus, ventralibus
caudalique vittulas transversas efficiente; ventralibus interdum
totis fuscis.
B.6. D. 6 ad 8—1/8 vel 1/9 vel 1/10. P. 15. V. 1/5. A 1/6
vel 1/7 vel 18. C. 7/14/5 circ.
Syn. Lleotris obscura Schl, Faun. Jap. Poiss. p. 149 tab. 77
fig. 1, 2, 3; Günth., Cat. Fish. III p. 115; Kner, Zool.
Reis. Novara Fisch. p. 185.
Hab. Java (Kner).
Longitudo 10 speceiminum S0'" ad 171.

Rem. Le nombre des épines dorsales, dans cette espèce, varie
entre 6 et 8 mais celui de sept paraît le normal. Je compte
ee nombre sur huit des dix individus à ma disposition, les
autres n'en ayant que six. Kmer observa des individus à
huit épines dorsales. M Günther décrit les écailles comme vnot
ciliated’’, mais cette expression ne peut se rapporter qu'aux
écailles de la tête, de la région thoraco-gulaire et du ventre,
les écailles de la nuque, des francs et de la queue étant dis-
tinctement ciliées bien que le cils soient très-fins.

Tous les individus à ma disposition proviennent du Japon
(fleuves de Kiusiu) et je n'ai jamais recu Pespèce d'aucune lo-
calité de PInde archipélagique. Ce n'est que sur l'autorité de
Kner que je l'enrégistre parmi les espèces insulindiennes, cet

(59)

auteur déclarant positivement qu'il en a observé un individu
provenant de Java. Du reste Tespèce est connue aussi de Chine
et d'Auckland.

Burris Blkr.

Corpus subelongatum vel elongatum antice cylindraceum, ca-
pite prismatico aeque alto cire. ac lato valde acuto, superne
plano squamato cristis osseis rostro-interocularibus et tempora-
libus laevibus vel vix scabris. Sqvamae trunco 30 circ. in serie
longitudinali. Dentes maxillis pluriseriati parvi conferti aequales
vel subaequales, serie externa paulo longiores; pharyngeales
pluriseriati conici acuti vel acutiusculi. Maxilla inferior valde
prominens D. 6—1/3 vel 6—1/9 A. 1/S vel 1/9.

Rem. Le genre Butis fut primitivement établi sur l’Kleotris
humeralis Val. ou le Cheilodipterus butis Ham. Buch. J’y rap-
portai ensuite aussì l’Bleotris koilomatodon Blkr ou l'Kleotris
caperata Cant, mais il me semble maintenant que cette dernière
espèce appartient au genre Prionobutis, dont l'Eleotris dasyrhyn-
chus Günth. est le type.

Les Butis se distinguent; des Gymnobutis par la tête squam-
meuse, par les 50 écailles sur une rangée longitudinale du tronc,
par les six épines dorsales, etc. ; — des Odontobutis par la for-
mule des écailles, par la présence de crêtes interorbitaires, rostra-
les et temporales minces et plus ou moins crenulées ou finement
dentelées, etc.; — et du genre Prionobutis par la tête prisina-
tique, fort déprimée à museau fort pointu, par les crêtes très-peu
ou presque pas armées du dessus de la tête et par les dents
faibles aux deux mâchosres.

Les espèces connues de Butis se ressemblent beaucoup par
la physionomie générale, par les nageoires, par l'écaillure et par
les couleurs, mais on arrive à les reconnaître nettement par les
caractères exposés dans le synopsis suivant.

L. Régions interoculaire et _sousoculo-préoperculaire squam-

meuses.

(60)

a. Hauteur de la partie postérieure de la queue 13 fois dans
la longueur de sa partie libre.
aa. Mâchoires à dents de la rangée externe pas plus lon-
2 L =
gues que celles des rangées médianes. Hauteur du corps
5 fois, longueur de la tête 85 fois dans la longueur
totale. Mâchoire supérieure s’arrêtant sous la partie
antérieure de l'oeil. Ecailles squammuleuses, celles de
la tête non ciliées.

1. Butis prismaticus Blkr.

b. Hauteur de la partie postérieure de la queue 2 fois à
plus de 2 fois dans la longueur de sa partie libre. Hcail-
les de la tête ciliées.
bb. Hauteur du corps 6 à S fois, longueur de la tête 32

à 4 fois dans la longueur totale.

+ Mâchoires à dents de la rangée externe plus lon-
gues que celles des rangées médianes Mâchoire su-
périeure s'arrêtant au devant ou sous le bord anté-
rieur de l'oeil. Eeailles du trone squammuleuses.

2. Butis butis Blkr.

+/ Mâchoire supérieure à dents de la rangée externe
presque pas plus grandes que les autres; mâchoire
inférieure Àà dents des rangées externes égaies. Mâ-
choire supérieure s'arrêtant sous la moitié antérieure
de oeil. Kecailles du trone non squammuleuses.

5. Butis amboinensis Blkr.

ee. Hauteur du corps 5 à 6 fois, longueur de la tête 34
à 82 fois dans la longueur totale. Mâchoires à dents
des rangées externes égales ou presque égales. Mâchoire
supérieure s'arrêtant sous le milieu de l'oeil. Ecailles
du tronc squammuleuses

4. Butis melanostigma Blkr.

61 5

IL. Region interoculaire, joues et préopercule denués d'écailles.
Mâchoires à dents de la rangée externe un peu plus lon-
gues que les autres. Mâchoire supérieure s’arrêtant sous le
bord antérieur de Voeil. Weailles du tronc non squammu-
leuses, celles de la tête ciliées. Hauteur du corps 5à Àà 6

fois, longueur de la tête 33 Àà 33 fois dans la longueur totale.

5. Butis gymnopomus Blkr.

Butis prismatieus Blkr, Act. Soc. Sc. Ind. Neerl. VI;
Enum. Spec. Pisc. p. 113.

But. corpore elongato antice eylindraceo, postice compresso,
altitudine 5 circ. in ejus longitudine; capite valde aento de-
presso 33 circ in longitudine corporis; altitudine et latitudine
capitis 2 circ. in ejus longitudine; linea rostro-frontali recti-
uscula; oculis subverticalibus, diametro 6 ad 7 in longitudine
capitis, diametris 2 fere distantibus; cristis interorbitalibus et
rostralibus leviter crenulatis, temporalibus vix conspicuis laevi-
bus; rostro acuto alepidoto, apice ante medium oculum sito,
absque maxilla superiore oculo longiore; maxilla superiore infe-
riore breviore sub oculi parte anteriore desinente: dentibus maxil-
lis pluriseriatis parvis acutis in vittas postrorsum gracilescentes
dispositis, vittis intermaxillaribus inframaxillaribns latioribus den-
tibus serie externa ceteris non majoribns, inframaxillaribus poste-
rioribus serie interna tantum ceteris paulo longioribus; sulco
oculo-supra-operculari bene conspicuo; praeoperculo crista intra-
marginalem inter et marginem posteriorem poris 2 vel 3 con-
spicuis; capite superne usqve inter nares posteriores, genis,
praeoperculo et operculo dense squamato, squamis eycloideis
regione praeocnlari, genis praeoperculoque minimis squamis fron-
talibus occipitalibus et opercularibus plus minusve squamulatis
conspieue minoribus; squamis lateribus caudaque ctenoideis basi
plus minusve squamulatis; squamis 25 cire. in serie longitu-
dinalt orbitarum marginem posteriorem inter et dorsalem spino-
sam, 30 circ, angulum aperturae branchialis superiorem inter et

(62)

basin pinnae caudalis, 10 circ. in serie transversa initium pin-
nae analis inter et dorsalem radiosam, 7 circ. in serie transver-
sa cauda paulo ante basin pinnae caudalis; squamis cauda iis
mediis lateribus non vel vix masoribus; appendice anali com-
pressa oblonga; cauda altitndine postice 1} circ. in partis ejus
liberae longitudine ; pinna dorsali spinosa obtusa corpore duplo circ.
humikore spinis 22 32 et 42 ceteris longioribus; dorsali radiosa
spinosa altiore corpore humiliore obtusa postice non producta
rotundata vel obtusangula; pectoralibus obtuse rotundatis capitis
parte postoculari longioribus; ventralibus capitis parte postocu-
lari vix brevioribus; anali forma, longitudine et altitudine dor-
sali radiosae subaequali; caudali obtusa (radiis ex parte abrup-
tis); colore corpore superne fuscescente-viridi, inferne dilutiore;
iride viridi margine pupillari aurea; squamis lateribus caudaque
singulis stria transversa flavescente; pinnis, dorsali spinosa ni-
gricante, ceteris membrana violascente-hyalinis radiis aurantiacis,
dorsali radiosa, ventralibus anali caudalique radiis fusco variega-
tis, pectoralibus basi macula oblonga nigra rubro cincta.

B 6. D,6—18 vel 6—1/9. P.19. V. 1J5. A. 1/8 vel 1/9.

C. 6/12/4 circ.

Syn. Lleotris prismatica Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Gob p. 23.
Eleotris butis Günth., Cat. Fish. IIL p. 116 ex parte?
Puntang Javan.

Hab. Java et Madura, in Freto Kammal inter et Surabayam.

Longitudo speciminis unici 113.

Rem. Je n'ai vu de lespèce actuelle que le seul individu,
qui depuis plus d'un quart de siècle fait partie de mes collec-
tions Elle appartient au groupe À régions interoculaire et sous-
oeulo préoperculaire squammeuses et s'y distingue nettement par
la hauteur relative de la queue et par les écailles non ciliées
de la tête.

Bufis Ontis Blkr, Bijdr. ichth Boero, Nat. T. Ned. Ind XIp 412

But. corpore elongato antice eylindraceo postiee compresso,
altitudine 6 ad 8 in ejus longitudine; capite valde acuto de-

(BS: À

presso 8! ad 34% in longitudine corporis; altitudine capitis 2}
ad 2!, latitudine capitis 2 fere ad 2 in ejus longitudine; linea
rostro-frontali concaviuscula rostro tantum convexa: oculis parum
oblique sursum spectantibus, diametro 5 ad 6 in longitudine
capitis, diametro 1 ad 13 distantibus; eristis interorbitalibus,
rostralibus et temporalibus vix conspicue vel non crenato-denti-
culatis; rostro acuto superne postice squamato, apice ante oculi
partem inferiorem sito, absque maxilla oculo sat multo ad duplo
longiore ; maxilla superiore inferiore breviore sub oenli margine
anteriore vel vix ante oculum desinente:; dentibus maxillis plu-
riseriatis parvis acutis in vittas postrorsum gracilescentes dispo-
sitis, vittis intermaxillaribns inframaxillaribus paulo latioribus
dentibus serie externa ceteris conspicue majoribus et magis a se
invieem distantibus; dentibus inframaxillaribus posterioribus serie
interna insuper tis seriebus mediüs longioribus; suleo oculo-
supra-operculari bene conspicuo; praeoperculo cristam intramar-
ginalem inter et marginem posteriorem poris 2 vel 3 plus mi-
nusve conspicuis ; capite superne usque ante nares posteriores,
genis, praeoperculo et operculo dense squamato; squamis capite
etenoideis, regione prae- et interoculari genisque valde parvis
squamis cetero capite plus minusve squamulatis conspieue mi-
noribus; squamis regione thoraco-gulari et ventre ecycloideis,
nucha, lateribus caudaque ctenoideis plurimis basi plus minusve
squamulatis; squamis 20 eire in serie longitud:nali orbitas inter
et dorsalem spinosam, 50 cire. in serie longitudinali angulum
aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae caudalis,
9 vel 10 in serie transversa initium pinnae analis inter et
dorsalem radiosam, 5 in serie transversali cauda paulo ante basin
pinnae caudalis; squamis cauda ijs mediis lateribus vulgo paulo
majoribus; appendiee amali eonico-compressa oblonga ; cauda par-
te libera duplo vel plus duplo longiore quam postice alta;
pinna dorsali spinosa acutiuseula corpore multo ad plus duplo
huwiliore spinis 2% et 82 ceteris longioribus; dorsali radiosa
dorsali spinosa altiore corvore humiliore, anticee quam medio
altiore, margine superiore rectiusculo vel concavo, postice acu-
tangula; rectoralibus obtuse rotundatis capite absque rostro non
brevioribus; ventralibus capite absque rostro brevioribus; anali
longitudine et postice alfitudine dorsali_ radiosae subaequali,

(64)

antiee quam medio et postice humiliore postice acutangula;
caudali capite paulo ad non breviore obtusa convexa, inferne
obtuse rotundata superne vulgo in angulum acutum producta;
colore corpore toto vel superne nigricante-fusco vel fusco vel
viridi-fusco, inferne vulgo dilutiore; capite et trunco interdum
guttulis rubris sparsis; iride viridi vel nigricante-viridi margine
pup:llart aurea; pinna dorsali spinosa nigricante vel fusca apice
rnbra; pinnis ceteris membrana fuscis vel violascentibus vel
violascente-hyalinis, radiüs anrantiacis vel roseis; pectoralibus
basi macula simplice vel duplice nigra rubro cincta; pinnis ce-
teris radüs fusco variegatis, fusco vittulas dorsali et anali 6 ad &,
caudali S ad 10 efficiente; dorsali, anali et caudali rubro
limbatis.

B.6. D.6—1/8 vel6—1/9. P. 1Sad 21. V.1/5 A. 1/8 vel 1/9,

C. 5/13/4 circ.
Syn. Cheilodipterus butis Ham.Buch , Fish, Gang. p. b7, 367;
Gr, ilardw. Ilustr. Ind. Zool. II tab. 93 fig. d.

Eleotris humeralis CV., Poiss XIL p. 185; Blkr, Verh.
Bat. Gen. XXII Gob. p. 22.

Hleotris butis Cant, Cat. Mal. Fish. p. 196; Day, Fish.
Cochin, Proc. Zool. Soc. 1865 p. 28 (nee Günth., Cat.
Fish. II p. 116 vel ex parte tantum).

Hleotris melanopterus Blkr, N. bijdr. ichth. Ceram, Nat.
He-NedsdndsellL.pi-106.

Butis melanopterus Blkr., Ind, deser. spec. pisc. Nat. T.
Ned. Ind. XIV p. 465.

Blosc-watu Javan.

Hab. Sumatra (Telokbetong) ; Pinang ; Singapura ; Bintang (Rio);
Java (Batavia, Samarang, Surabaya, Pasuruan); Madura
‚Bangcallang, Kammal); Borneo (Bandjermasin); Celebes
(Macassar, Bulucomba, Kema): Buro (Kajeli) ; Ceram (Wa-
hai); Amboina; Philippin. (Samar); in mari et aquis
fluvio-marinis.

Longitudo 28 speciminum 66’ ad 145”.

Rem. Jusqu’à mes recherches on ne connaissait qu'une seule
espèce de Butis, c'est-à-dire celle que Hamilton Buchanan avait
déerite sous le nom de Cheilodipterus butis et que Valen-

(65 )

ciennes publia sous le nom d'Bleotris humeralis. Depui: la
découverte de plusieurs autres espèces il a été possible de bien
indiquer les caractères de espèce type, au moins si ce que je
crois les individus sur lesquels repose la description de cet ar-
ticle ruprésentent en effet l'espèce type. La description de
Hamilton Buchanan, en tant quelle est exacte, va à toutes les
espèces actuellement connues, mais celle de Valenciennes, égale-
ment prise sur un individu du Bengale, paraît plus positivement
avoir rapport à l'espèce de mes individus.

M. Günther a examiné plusieurs individus provenant de Chine,
de Inde, de Bornéo, de Pinang, d’Amboine et des Philippines,
qu’il place sous le nom d’Eleotris butis et qu’il croit spécifi-
quement identiques avec l'espèce de Hamilton Buchanan et de
Valenciennes. La description de M. Günther cependant dit
expressément „Scales not ciliated’”’ tandis que je les trouve sur
mes nombreux individus constamment et bien distinctement
quoigue finement ciliées tant sur la tête et la nuque que sur
les côtés du tronc Puis aussi la hauteur du corps est dite,
par M. Günther, ne mesurer que 5 fois dans la longueur to-
tale, le diamètre de l'oeil 6 Àà 7 fois dans la longueur de là
tête, ete. lies individus décrits par M. Günther méritent d'être
examinés de nouveau. Peut-être qu’ils appartiennent à plus
d'une seule espèce (Butis prismatica, melanostigma et butis).
Ce qui fait supposer que M, Günther n'’ait pas peut-être re-
eonnu la pluralité d’espèces des individns à sa disposition,
c'est qu'il déclare, dans son article intitulé: „Description of
two new Gobioid Fishes from Sarawak (Ann. Nat. Hist. 1868),
le Butis melanostigma, espèce elle aussi à écailles de la tête
et du tronc ciliées, identique avec son butis, qu'il dit avoir les
écailles „not ciliated.””

espèce actuelle se fait aisément distinguer de ses con-
génères àÀ joues squammeuses par la rangée de dents plus
fortes aux deux mâchoires, par le peu de hauteur du corps,
de la tête et de la queue, par la longueur du museau et
le peu de prolongement en dessous des yeux de la mâchoire
supérieure, par les squamules sur la base de la plupart des
écailles, etc.

VERSL. EN MEDED. AFD: NATUURK. 2de REEKS DEEL XI. 5

(66 )

Butis amboinensis Blkr, Ind. deser. spec. pisc. Nat. T. Ned.
Ind. XIV p. 405.

But. corpore elongato antice cylindraceo postiee compresso,
altitudine 6 ad 7 in ejus longitudine; capite valde acuto de-
presso 8 ad 4 in longitudine corporis; altitudine capitis 2-
ad 2 et paulo-, latitudine capitis 2 fere ad 2 in ejus longitu-
dine; linea rostro-frontali rectiuscula vel concaviuscula rostro
{antum eonvexa; oculis diametro 5 ad 6 in longitudine capitis,
diametro 1 ad 14 distantibus; eristis interorbitalibus rostralibus
et temporalibus leviter crenuvlatis vel denticulatis; rostro acuto
superne postice tantum squamato, apice ante medium oculum
sito, absque maxilla superiore oculo minus duplo longiore;
maxilla superiore inferiore breviore sub ocult dimidio anteriore
desinente; dentibus maxillis pluriseriatis parvis acutis in vittas
postrorsum gracilescentes dispositis vittis intermaxillaribus infra-
maxillaribus paulo latioribus; dentibus, intermaxillaribus serie
externa ceteris non majoribus et magis a se invicem distantibus, man-
dibularibus serie externa ceteris non majoribus; sulco oculo-supra-
scapulari bene conspicuo; praeoperculo cristam intramarginalem inter
et marginem posteriorem poris 2 vel 8 plus minusve conspicuis;
capite superne usque inter nares posteriores, genis, praeoperculo
opereuloque dense squamato ; squamis capite ctenoideis ex parte
squamulatis regione prae- et interoculari genisque parvis squa-
mis cetero capite conspicue minoribus; squamis trunco non squa-
mulatis, thoraco-gularibus et ventre cycloideis, nucha, lateribus
caudaque etenoideis, 20 cire. in serie longitudinali orbitas
inter et dorsalem spinosam, 80 eire. in serie longitudinali an-
gulum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae
caudalis, 9 vel 10 in serie transversa initium pinnae analis
inter et dorsalem radiosam, 5 in serie transversa paulo ante
basin pinnae caudalis; squamis cauda iis mediis lateribus ma-
joribus; appendice anali „ compressa oblonga acutiuscula; caada
parte libera paulo plus duplo ad multo plas duplo longiore
quam postiee alta; pinna dorsali spinosa acutiuscula corpore
multo ad duplo humiliore, spinis 2% et 3? ceteris longioribus ;
dorsali radivsa spinosa altiore, corpore paulo ad non humiliore
antice quam medio altiore, margine superiore eoncava, postice

(67)

acutangula plus minusve producta; pectoralibus obtuse rotunda-
tis capite absque rostro longioribus: ventralibus pectoralibus
paulo brevioribus; anali longitudine et postice altitudine dor-
sali radiosae subaequali antiee quam medio et postice humiliore
postice acutangula; caudali capite paulo breviore obtusa convexa
inferne obtuse rotundata superne vulgo acutangula; colore cor-
pore superne fuseescente-viridi vel olivaceo, inferne dilutiore;
iride flavescente-viridi margine pupillari aurea; vitta oculo-oper-
eulari fusca diffusa vel nulla; capite et corpore interdum punctis
aliquot sparsis fuscis; trunco squamis plurimis guttula parva
aurea vel nitente-viridi; pinna dorsali spinosa fusca aurantiaco-
vel rubro nebulata; pinnis ceteris membrana fuscescentibus
violascentibus vel vio!ascente-hyalinis radiis aurantiacis, dorsali
radiosa, anali et caudali radiis vulgo maculis parvis fuscis va-
riegatis, dorsali radiosa, ventralibus anali et caudali rubro lim-
batis, pectoralibus basi macula majore nigra antice rubro cincta.
B. 6. D. 6—1 8 vel 6—1/9. P. 18 vel 19. V.1/5. A. 1/8 vel 1,9.
C.8/12/7 circ.
Syn. Eleotris amboinensis Blkr, Vierde bijdr. ichth. Amb. Nat.
T. Ned. Ind. V p. 343; Günth., Cat. Fish. [II p. 117.
Hab. Celebes (Manado); Buru (Kajeli); Amboina; in aquis flu-
vio-marinis.
Longitudo 7 speciminum 95’ ad 113"

Rem. lie Butis amboinensis est fort voisin du Butis butis
mais il a la dentition beaucoup plus faible surtout celle de la
mâchoire inférieure; et il se distingue encore par l’absence con-
stante de petites écailles sur la base des grandes écailles du
tronc. 1/espèce est beaucoup plus rare que le butis et que le
melanostigma et il paraît même qu'il n'habite pas les grandes
îles de la Sonde. Elle n'est pas connue non plus de localités
extra-insulindiennes.

M. Day (Fish Orissa, Proc. Zool. Soc. 1869 p. 303) a cru
retrouver l'espèce actuelle dans des poissons d'Orissa, plus petits
que ceux de mon amboinensis. Bien que quelques différences
entre la description de M. Day et la mienne pussent être
attribuées à l'âge diflérent des individus déerits, il y en a
d'autres qui semblent indiquer une différence spécifique. M.

(68)

Day compte 15 écailles sur une rangée transversale, mais ne dit
pas où cette rangée a été prise (probablement à la région
axillaire) et il donne la proportion de la hauteur du corps= 4,
celle de la longueur de la tête=} de la longueur totale,
la formule des pectorales= 17, et décrit la mâchoire supé-
rieure comme s’arrêtant sous le centre de lorbite. 1s'espèce de
M. Day me paraît plus voisine du prismaticus que de l'am-
boinensis, mais une étude nouvelle est nécessaire pour bien dé
terminer ses affinités. Én attendant on pourrait l'indiquer sous
le nom de Butis Days.

Butis melanostigma Blkr, Act. Soc. Scient. Ind. Neerl.
VI Enum. Pisc. p. 113,

But. corpore elongato antice cylindraceo postice compresso,
altitudine 5 ad 6 in ejus longitudine; capite valde acuto de-
presso 83% ad 3} in longitudine corporis; altitudine ecapitis 2
fere ad 2-, latitudine capitis 1% ad 2 in ejus longitud:ne; linea
rostro-frontali rectiuscula vel concaviuscula rostro tantum con-
vexa vel convexiuscula; oculis parum oblique sursum spectan-
tibus, diametro 5 fere ad 6 et paulo in longitudine capitis,
diametro 1 ad 14 distantibus; cristis interorbitalibus, rostrali-
bus et temporalibus leviter vel vix erenulato-denticulatis ; rostro
acuto superne squamato, apice ante medium oeulum vel oculi
partem inferiorem sito, absque maxilla superiore juvenilibus et
aetate provectis oculo multo minus duplo longiore; maxilla su-
periore inferiore longiore sub medio oculo circ. desinente; den-
tibus maxillis *pluriseriatis parvis acutis in vittas postrorsum
gracilescentes dispositis vittis intermaxillaribus inframaxillaribus
multo latioribus, dentibus serie externa ceteris subaequalibus ;
suleo oculo-supra-operculari bene conspicuo; praeoperculo cristam
intramarginalem inter et marginem posteriorem poris 2 vel 3
plus minusve conspicuis; capite superne, genis, praeoperculo
operculoque dense squamato, squamis usque ante nares anteriores
sese extendentibus; squamis capite ctenoideis regione prae- et
interoperculari genisque valde parvis squamnis cetero capite plus
min:sve squamulatis conspicue minoribus; squamis nucha, regione

(69)

thoraco-gulari, ventre, lateribus caudaque ctenoideis ciliis minimis
ex parte deciduis, squamis plurimis basi squamulatis; squamis
25 cire. in serie longitudinali orbitas inter et pinnam dorsalem
spinosam, 80 cire. in serie longitudinali angulum aperturae bran-
chialis superiorem inter et basin pinnae caudalis, 9 vel 10 in
serie transversa initium pinnae analis inter et dorsalem radio-
sam, 5 in serie transversa paulo ante basin pinnae caudalis;
squamis caudalibus iis medijs lateribus non vel vix majoribus;
appendice anali compressa oblongo-elongata; cauda parte libera
duplo vel duplo fere longiore quam postice alta; pinna dorsali
spinosa acufiuscula vel obtusiuscula corpore duplo circ. humi-
liore, spinis 2? et ® ceteris longioribus; dorsali radiosa dorsali
spinosa altiore corpore humiliore, antice quam medio altiore,
margine superiore rectiuscula vel concava, postice vulgo acutan-
gula; pectoralibus obtuse rotundatis capite absque rostro non
vel vix brevioribus; ventralibus capite absque rostro breviori-
bus; anali longitudine et postice altitudine dorsali radiosae sub-
aequali antice quam medio et postice humiliore, postice acutan-
gula; caudali capite paulo breviore obtusa convexa inferne obtusan-
gula vel rotundata superne vulgo acutangula; colore corpore
nigricante vel superne fusco vel fuscescente-viridi, inferne dilu-
tiore vel aurantiaco; iride violacea vel viridi margine pupillari
aurea; capite corporeque guttulis vel punctis sparsis nigris genis
et regione postoculari vulgo circa oculum subradiantibus; pinna
dorsali anteriore nigra vel fusca; pinnis ceteris membrana fuscescen-
tibus vel violascente-hyalinis, radiis aurantiacis vel rubris; pecto-
ralibus basi macula irregulari nigra rubro limbata, ceteris radijs
fusco variegatis fusco vittulas plures efficiente; dorsali radiosa,
ventralibus analique rubro marginatis.
B.6. D. 6—1/8 vel 6—1/9. P, 18 ad 20. V. 1/5. A. 1/8
vel 1/9. C. 9/12/6 circ.
Syn. Eleotris melanostigma Blkr, Verh. Bat. Gen. XXIT Gob.
p. 23; Günth., Cat. Fish. [IL p. 117.
Eleotris Wolfii Blkr, Over nieuwe soort. Blenn. Gob. Nat.
T. Ned. Ind. IL p. 253.
Butis Wolfii Blkr, Act. Soe. Seient. Ind. Neerl. VI,
Enum. Piso. p. 113.
Puntang Javan; Babalak Sund.

(0%)

Hab. Sumatra (Palembang); Java (Batavia, Perdana, Surabaya);
Madura (Kammal); Borneo (Sambas, Kahajan, Bandjerma-
sin); in fluvijs et aquis fluvio-marinis.

Longitudo 43 speciminum 64” ad 142".

Rem. Cette espèce semble avoir un cercle de distribution
beaucoup plus limité que le Butis butis. Plle n’a pas été trouvée,
hors I'Insulinde, que dans les fleuves de Siam, et dans l Archi-
pel indien elle paraît n’habiter que les eaux douces et saumâ-
tres des grandes îles de la Sonde. Elle se fait aisément distin-
guer du butis type par la dentition, les dents de la rangée
externe aux deux mâchoires n’étant pas plus grandes que celles
des autres rangées. Elle a en outre le corps plus trapu, le
museau moins long, la mâchoire supérieure s'étendant plus en
arrière, les écailles de toutes les parties de la tête et du tronc
eténoïdes et ordinairement fortement squammuleuses, etc.

L'Rleotris Wolfii n?est qu'une espèce nominale établie sur
un seul individu mal conservé de 48" de long.

Dutis gymnopomus Blkr, Ind. deser. pisc. Nat. T. Ned.
Ind. XIV p. 465.

But. corpore elongato antice cylindraceo postice compresso,
altitudine 54 ad 6 in ejus longitudine; capite valde acuto de-
presso 3? ad 3} in longitudine corporis; altitudine capitis 2
et paulo ad 24-, latitudine capitis 2 ad 2 et paulo in ejus
longitudine; linea rostro-frontali rectiuscula vel concaviuscula
rostro tantum convexa; oculis parum oblique sursum spectan-
tibus diametro 5 ad 6 in longitudine capitis, diametro 1 circ.
distantibus; cristis interorbitalibus, rostralibus et temporalibus
leviter crenulato-denticulatis; rostro acuto apice ante medium
oculum vel ante oculi partem inferiorem sito, absque maxilla
oculo minus duplo longiore; maxilla superiore inferiore breviore
sub oculi margine anteriore desinente; dentibus maxillis pluri-
seriatis parvis acutis in vittas postrorsum gracilescentes dispo-
sitis vittis intermaxillaribus inframaxillaribus paulo latioribus,
dentibus serie externa ceteris conspicue majoribus et magis a
se invicem distantibus; dentibus inframaxillaribus posterioribus

CAL)

serie interna insuper iis seriebus mediis longioribus ; suleo oculo-
supra-operculari bene conspicuo; praeoperculo cristam intramar-
ginalem inter et marginem postertorem poris 2 vel 3 conspi-
euis vel nullis; capite regione interoculari, rostro, genis prac-
opereuloque plane alepidoto, superne post oculos et lateribus
operculis tantum squamato, squamis medioeribus ectenoideis ex
parte squamulatis; squamis thoraco-gularibus et ventralibus cy-
cloideis, nuchalibus, lateribus caudaque ctenoideis non squamu=
latis; squamis 14 cire. in serie longitudinali orbitas inter et
dorsalem spinosam, 30 circ. in serie longitudinali angulum aper-
turae branchialis superiorem inter et basin pinna caudalis, 9 vel
10 in serie transversa initium pinnae analis inter et dor-
salem radiosam, 5 in serie transversa paulo ante basin pinnae
caudalis; squamis caudalibus squamis mediis lateribus non vel
vix majoribus; appendice anali conico- compressa oblonga; cauda
parte libera duplo ad plus duplo longiore quam postice alta;
pinna dorsali spinosa acutiuscula corpore multo ad duplo hu-
miliore spinis 2% el 3? ceteris longioribus; dorsali radiosa spi-
nosa altiore corpore paulo ad non humiliore, antice quam medio
altiore, margine superiore concava, postice acutangula radio postice
interdum (masculis) plus minusve producto; peetoralibus obtuse
rotundatis capite absque rostro vix ad non longioribus; ven-
tralibus capite absque rostro brevioribus; anali longitudine et
postice altitudine dorsali radiosae subaequali antiee quam
medio et postice humiliore postice acutangula; caudali capite
absque rostro longiore obtusa convexa inferne obtuse rotundata
superne acutangula vel in setam brevem producta; colore cor-
pore superne fuscescente-viridi vel olivaceo, inferne dilutiore vel
aurantiaco; iride viridescente margine pupillari aurea; lateribus
vittis 7 vel 8 lonzitudinalibus fuscis et frequenter insuper gut-
tulis sparsis fuscis profundioribus; pinna dorsali spinosa fusca
vel nigricante postice flavescente-rubra ; pectoralibus aurantiacis
vel roseis basi frequenter macula irregulari fusca rubro cincta;
dorsali radiosa, ventralibus et anali fuscis rubro limbatis; cau-
dali fusca interdum fusco profundiore punctata superne et infer-
ne rubro limbata ; dorsali radiosa radiis frequenter fusco variegata.
B.6. D.6—1/8 vel G—l(9. P. 17 vel iS. V. 1/5. A, 1/S vel
1/9. C. 7/12/7 circ.

(72)

Syn. Eleotris gymnopomus Blkr, Diagn, n. vischsoort. Sumatra
Nat. T. Ned. Ind. IV p 274.
Tungulian Sund.

Hab. Sumatra (Benculen, Padang, Ulacan, Priaman); Nias; Sin-
gapura; Bangka (Marawang); Java (Perdana, Patjitan);
Bali (Boleling); Borneo; in fluviis et aquis fluvio-marinis.

Longitudo 24 speciminum 62” ad 115".

Rem. Le Butis gymnopomus est très-nettement caractérisé
par l'absence complète d’écailles sur la région interoculaire, le
museau, les joues et le préopercule, et il se distingue en outre
de tous ses congénères par les dents plus fortes de la rangée
externe aux deux mâchoires ainsì que par des nageoires plus
simplement colorées. L'espèce paraît être propre aux îles de
la Sonde. f

Lies eaux de la Nouvelle-Hollande orientale (Port Jackson)
nourrissent une espèce de Butii, PEleotris gymnocephalus Steind.,
où la tête et la nuque sont dénuées d'écailles. Lie gymnopo-
mus en est plus voisin que les autres espèces de Butis, mais le
gymnocephalus se distinguant par une formule fort différente
des écailles (40 sur une rangée longitudinale) et de la première
dorsale (7 Épines), me paraît devoir être consideré comme d’un
type générique distinct pour lequel j'ai proposé le nom de
Gymnobutis.

PrionoBuris Blkr.

Corpus subelongatum antiee cylindraceum, capite obtusiusculo
convexo squamato, cristis osseis rostro interocularibus et tem-
poralibus valde elevatis et valde serratis. Squamae trunco 80 circ.
in serie longitudinali. Dentes maxillis pluriseriati serie externa
conspicue longiores, canini nulli. Maxilla inferior paulo ad non
prominens. D, 6—1/8 vel 6 -1/9 A. 1/7 ad 1/9.

Rem. J'ai hésité à separer ce genre du genre Butis, mais
les deux espèces que j’y rapporte ont une physionomie fort-diffé-
rente des espèces de Butis, la tête plus haute et plus obtuse

(78)

et le museau plus court et plus obtus. Il est remarquable aussi
par le développement des erêtes osseuses du dessus de la tête
et par leur dentelure forte qui se fait remarquer déjà sans l'aide
d'une loupe. Les crêtes interoculaires s’élèvent jusque bien au-des-
sus des orbites et entourent la plus grande partie des yeux.

Les deux espèces connues habitent 1’Insulinde et se distin-
guent par des caractères très-nets.

1. Yeux 4 à 43 fois dans la longueur de la tête, dirigés obli-
quement en haut et séparés par une espace concave dont la
largeur est moindre que le diamètre de loeil. Mâchoire
supérieure s'arrêtant sous l'oeil. Dos sans larges taches jau-
nâtres. Pectorales à rayons unicolores.

1. Prionobutis koilomatodon Blkr.

IL. Yeux très-petits (10 fois? dans la longueur de la tête) diri-
gés en haut et séparés par un large espace uni. Mâchoire
supérieure descendant jusqu’en arrière de l'oeil. Dos à deùx

ou trois larges taches jaunâtres. Pectorales À rayons variés
de noirâtre.

3. Prionobutis dasyrhynchus Blkr.

Prionobutis koilomatodon Blkr.

Prionob. corpore subelongato antiee cylindracco postice com-
presso, altitudine 4} ad 5 in ejus longitudine; capite obtuso
convexo 4 cire. in longitudine corporis; altitudine capitis 12
ad 14, latitudine capitis 13 ad 15 in ejus longitudine; linea
rostro-frontali fronte et rostro convexa frontem et rostrum inter
concava; oculis oblique sursum spectantibus, diametro 4 ad 4£
in longitudine capitis, minus diametro l distantibus; eristis
utroque latere rostro humillima leviter denticulata, supra-orbi-
tali elevata oculi dimidium superiorem circumdante valde serrata,
temporalibus geminis irregulariter serratis; rostro obtuso con-

(74)

vexo absque maxilla oculo breviore, apice ante vel infra oculi
marginem inferiorem sito; maxilla superiore inferiore paulo bre-
viore sub medio oeulo vel oculi dimidio posteriore desinente;
dentibus maxillis pluriseriatis parvis acutis in vittas postrorsum
gracilescentes dispositis, vittis intermaxillaribus inframaxillaribus
paulo latioribus, dentibus serie externa ceteris conspicue lon-
gioribus et magis a se invicem distantibus subaequalibus; sulco
oculo-supra-operculari bene conspicuo; praeoperculo cristam
intramarginalem inter et marginem posteriorem poris vel fossulis
2 vel 3 non semper conspicuis; capite rostro regionibus inter-
orbitali et praeorbitali genisque inferne alepidoto, superne post
oculos genis praeoperculoque superne et operculo dense squamato,
squamis ctenoideis non squamulatis subocularibus opercularibus
occipitalibusque multo minoribus; squamis thoraco-gularibus et
ventralibus eycloideis, nuchalibus, lateribus caudaque ctenoideis
non squamulatis; squamis 12 ad 14 in serie longitudinali
frontem inter et dorsalem spinosam, 30 circ. in serie longitu-
dinali angulum aperturae branchialis superiorem inter et basin
pinnae caudalis, 9 vel 10 in serie tramsversa initium pinnae
analis inter et dorsalem radiosam, 5 in serie transversa paulo
ante basin pinnae caudalis; squamis caudalibus squamis mediis
lateribus non vel vix majoribus; appendice anali compresso-conica
oblonga; cauda parte libera duplo circ. longiore quam postice
alta; pinna dorsali spinosa obtusiuscula vel acutiuscula corpore
duplo ad plus duplo humiliore spinis 2% et 52 ceteris longiori-
bus; dorsali radiosa spinosa altiore corpore humiliore, antice
quam medio altiore margine superiore concaviuscula postice
acutangula; pectoralibus obtuse rotundatis capite non ad paulo
brevioribus; ventralibus capite paulo brevioribus; anali longi-
tudine et postice altitudine dorsali radiosae subaequali, antice
quam medio et postice humiliore, postice acutangula; candali
capite non ad paulo breviore inferne obtuse rotundata
superne acutangula; colore corpore superne fuscescente-viridi
vel olivaceo, inferne dilutiore vel aurantiaco; iride viridescente
margine pupillari aurea; squamis trunco plurimis frequenter
guttula rubra; pinna dorsali fusca apice et postice aurantiaca
vel rosea; pectoralibus roseo-aurantiacis basi macula nigra rubro
cincta; pinnis ceteris membrana fuscis radijs aurantiacis, dor-

(75)

sali radiosa et anali vulgo fusco variegatis; dorsali, anali et

caudali rubro limbatis.

B.6. D. 6—1/8 vel 6—1/9. P. 19 ad 21. V. 1/5. A.1/8

vel 1/9. C. 9/12/7 circ.

Syn. Mleotris koilomatodon Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Blenn.

Gob. p. 21.

Bleotris eaperatus Cant, Cat. Mal. Fish. p. 197; Günth.,
Cat. Fish. IIL p. 117; Day., Fish. Andam. Proc.
Zool. Soc. 1870 p. 694,

Butis koilomatodon Blkr, Act. Soc. Se. Ind. Neerl. VI,
Enum. Pisc. p. 118.

Butis caperatus Blkr, Mém. ichth. Chine, Ned. T. Dierk.
IV p. 128.

Puntang Jav.

Hab. Pinang; Singapura; Java (Batavia, Surabaya); Madura
(Kammal); Celebes (Macassar); Amboina; in mari et aquis
fluvio-marinis.

Longitudo 11 speciminum 50" ad 80”,

Rem. Lespèce fut publiée presque en même temps par
Cantor et par moi (1849), mais Cantor ayant cité mon mémoire
sur les Blennioïdes et Gobioïdes dans son Catalogue of Ma-
layan Fishes il s'ensuit que le nom de koilomatodon a droit
de priorité sur celui de caperatus, nom adopté dans le Catalo-
gue de M. Günther.

Le koilomatodon est connu habiter aussi, hors Insulinde,
la Chine et les îles Andaman.

Prionobutis dasyrhynchus Blkr.

Descriptio Güntheriana sequens

Head very broad and depressed, cheeks swollen, the greatest
width of the head being equal to its length, without snout.
The gill-covers and the upper part of the cheeks are scaly, the
remainder of the head naked. The praeorbital an the supra-
orbital ridge are beset with rough prominences or spines. The
length of the head is contained thrice and one-third in the

(76)

total length (without caudal), the height of the body four ti-
mes and three quarters. Snout very broad and depressed.
Eyes exceedingly small, directed upwards, separated by a broad
flat space. Teeth small, in a band, those of the outer series
being a little larger; palate toothless, Mouth wide, the maxil-
lary reaching behind the orbit. Praeoperculum without spine.
Scales ctenoid; there are 8 longitudinal series between the ori-
gins of the second dorsal and anal fins. — The posterior part
of the second dorsal and anal are slightly elevated; caudal
rounded, of moderate length. Brownish black, each scale with
the margin lighter; back with two or three yellowish blotches ;
the first, at the origin of the spinous dorsal, is sometimes ab-
sent; the second at the origin of the soft dorsal, and the third
on the back of the caudal peduncle. Dorsal fins coloured as
the body underneath; caudal nearly uniform white. Pectoral
rays variegated with black. D.6—9. A. 8. L. lat. 29,”
Syn. Eleotris dasyrhynchus Günth., Deser. n. Gob. from Sara-
wak, Ann. Nat. Hist. 4b Ser. IT p. 265 tab. 12 fig. B.
Hab. Borneo (Sarawak).
Longitudo 8 specimin. quor. maj. #2; inch.”

Rem. Je ne connais cette espèce que par la description et
par la belle figure qu'en a publiées M. Günther. D'après la
figure le diamètre de l'oeil mesure environ dix fois dans la
longueur de la tête et la description parle aussi de yeux
„exceedingly small” et séparés par un large espace, réprésenté
dans la figure comme ayant une largeur de trois diamêtres de
l'oeil. Outre ces caractères le dasyrhynchus diffère encore du
koilomatodon par le museau qui est moins obtus et moins
convexe, par les couleurs, etc.

Phalanx HYPSELEOTRINI.

Bleotriformes corpore oblongo brevi compresso; capite com-
presso altiore quam lato, squamato, superne eristis osseis nullis;
palato edentulo; dentibus maxillis pluriseriatis parvis caninis
nullis; squamis trunco magnis; pinnis, dorsali radiosa et anali
non elongatis radiis 9 ad 12, caudali obtusa.

CAT)

Rem. Les Hypseleotrini forment une transition entre les
Eleotrini et les Pareleotrini et se distinguent par leur corps court
et fort comprimée et par les grandes écailles. Ils comprennent
les genres Dormitator Gill et Asterropteryx Rüpp. On connaît
environ six espèces de Dormitator et dix d’Asterropteryx. Les
espèces de Dormitator semblent être exclusivement américaines
et celles d'Asterropteryx appartiennent toutes au grand bassin
Indo-pacifique, où elles s'étendent depuis la Mer rouge, jusqu’en
Chine, la Nouvelle-Hollande et l’île d’Oualan.

Trois de ces espèces seulement out été inscrites comme ha-
bitant 1'Insulinde.

ASTERROPTERYX Rüpp. — Priolepis Ehr. — Hypseleotris Gill.

Corpus breve oblongum valde compressum Caput parvum
acutum superne lateribusque squamatum. Squamae trunco 23
ad 52 in serie longitudinali. Maxillae breves, inferior prominens.
Rietus parvus obliquus Dentes utraque maxilla parvi gracillimi
pluriseriati, serie externa ceteris paulo ad multo longiores mo-
biles. Dentes pharyngeales graciles subulati subaequales; com-
pressì laminaeformes horizontales nulli. Aperturae branchiales
amplae isthmo angusto separatae. Pinnae dorsales distantes,
anterior spinis gracillimis 6 vel 7 non vel ex parte articulatis,
posterior radiis 10 ad 12. Papilla analis oblongo-quadrata com-
pressa.

Rem. Le genre Asterropteryx, établi par Rüppell sur
lAsterropteryx semipunctatus, est un genre bien valide-et
voisin du genre Dormitator Gill, mais se distinguant par la
forme plus trapue et plus comprimée du corps, par des écailles
au nombre de moins de trente ou de trente environ sur une rangée
longitudinale, par la proémiuence de la mâchoire inférieure, par
les dents relativement fortes de la rangée externe aux deux
mâchoires et par l'absence des appendices remarquables qui se
dressent, dans les Dormitator, sur les côtés des os pharyngiens
inférieurs en lames nombreuses verticalement juxtaposées ct
dirigées horizontalement en dehors.

(78)

Lês espèces de ce genre semblent n'être pas rares mais elles
ont été généralement rapportées au genre Bleotris. Les Kleotris
eyprinoides Val, leuciscus Blkr et taenionotopterus Blkr sont
de vrais Asterropteryx et les Fleotris compressus Krefft, brevi-
rostris Steind., brachysoma Blkr (== Swinhonis Günth.) et
feliceps Blyth appartiennent probablement au même genre.
Puis, le nom d’Eleotris cyprinoides me semble avoir été appli-
qué Àà trois espèces différentes. L'Eleotris cyprinoides Blkr (nec
Val.) est d'une espèce distincte du eyprinoides Val et décrit
ci-dessous sous le nom d’Asterropteryx modestus, et l’Eleotris
eyprinoides Günth, d'Oualan me paraît distinct des deux espè-
ces nommées. lie nombre des espèces monterait done déjà à dix.

Celles qui habitent l’Insulinde sont caractérisées comme suit.
L. Première dorsale à épines non prolongées en filet. D. 6—1/9

ou 6—1/10. A. i/9 À Ijl1. Tronc sans taches ni bandes.

Base de la pectorale à bandelette transversale brunâtre.

A. 25 écailles sur une rangée longitudinale. Hauteur du

corps moins de 4 fois dans la longueur totale. Tête aussi
haute que longue. Prémière dorsale à bandelettes noirâ-

tres, seconde dorsale à gouttelettes jaunes.

1. Asterropterye leuciscus Blkr.

B. 28 écailles sur une rangée longitudinale. Hauteur du
corps 4 fois à 4} fois dans la longueur totale. Tête
beaucoup plus longue que haute.

a. Tête 4} fois dans la longueur totale. Une bande oculo-
gulaire brune. Dorsales noires à bandelettes obliques
blanches. Caudale noire au milieu et en arrière.

2. Asterropterye taenionotopterus Blkr.

b. Tête 45 à 4} fois dans la longueur totale. Tête et
nageoires sans taches ni bandes.

8. Asterropterye modestus Blkr.

(79 )

Asterropterye leuciscus Blkr, Notice. Eleotrif. Arch. néerl.
sc. nat. X p. 106.

Asterropt. corpore oblongo compresso altitudine 83% circ. in
ejus longitudine, latitudine 2 et paulo in ejus altitudine; capite
acuto compresso 4} circ. in longitudine corporis, aeque alto
fere ac longo; latitudine capitis 2 circ. in ejus longitudine ;
linea rostro-frontali concaviuscula; oculis lateraliter spectantibus,
diametro 34 circ. in longitudine capitis, diametro 1 circ. distan-
tibus; rostro acutiusculo oculo breviore, apice ante oculi partem
inferiorem sito; maxilla superiore inferiore breviore ante oculum
desinente; dentibus maxillis pluriseriatis serie externa ceteris
majoribus gracilibus curvatis mobilibus, caninis vel caninoideis
nullis; suleo oculo-supra-operculari conspieuo nullo; capite la-
teribus et superne usque inter orbitas squamato; squamis
13 circ. in serie longitudinali rostrum inter et dorsalem
spinosam, trunco etenoideis 25 cire, in serie longitudinali an-
gulum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae
caudalis, 8 vel 9 in serie transversa initium pinnae analis inter
et dorsalem radiosam; appendice anali magna quadrata biloba;
pinna dorsali spinosa obtusa rotundata corpore plus duplo humi-
liore spinis gracillimis non articulatis 82 ceteris longiore; dor-
sali radiosa spinosa altiore corpore multo humiliore obtusa postice
angulata; pectoralibus obtuse rotundatis capite paulo longiori-
bus; ventralibus capite absque rostro brevioribus; anali dorsali
radiosa non humiliore postice acutangula; caudali obtusa-rotun-
data capite vix breviore; colore corpore antice viridi-roseo postice
viridi, inferne dilutiore; iride flavescente-rosea vel flava; pinna
dorsali spinosa flava basi et medio vitla nigricante, superne nigro
marginata; dorsali radiosa violascente flavo guttulata; pectorali-
bus violascente-roseis basi macula duplice nigra et flava; pinnis
ceteris roseis, ventralibus et anal inferne nigro marginatis,

B. 6 D. 6—1/9 vel6—1/10.P. 13. V. 1/5. A. 1/11. C. 8/1316 circ,

Syn. Bleotris leuciscus Blkr, Diagn. mn. vischs. Sumatra, Nat.
T. Ned. Ind. IV p 278: Günth., Catal. Fish. LIT p. 118,

Hab. Sumatra occidentalis, in fluviis.

Longitudo speciminis unici 59’,

(80)

Rem. L'Asterropteryx leuciscus se distingue surtout par ses
formes trapues et par la formule des écailles. L'Asterropteryx
compressus (Bleotris compressus Krefft) de la Nouvelle- Hollande
semble en être le plus voisin et a les formes aussi trapues, mais
il diffêre par les 28 à 30 écailles sur une vangée longitudinale,
par la tête qui est plus grande, et par les bandes transversales
noirâtres du corps.

Je n'ai jamais vu de espèce que l'unique individu décrit.

Asterropterye taenionotopterus Blkr.

Asterropt. corpore oblongo compresso, altitudine 4 et paulo
in ejus longitudine, latitudine 2 circ. in ejus altitudine; capite
acuto compresso 4} circ. in longitudine corporis; altitudine ca-
pitis 14 circ, latitudine capitis 2 et paulo in ejus longitudine;
linea rostro-frontali concaviuscula; oculis lateraliter spectantibus
diametro 33 in longitudine capitis, minus diametro 1 distanti-
bus; rostro acuto oculo breviore apice ante medium oculum
sito; maxilla superiore Inferiore paulo breviore ante oculum vel
sub oculi margine anteriore desinente; dentibus maxillis pluri-
seriatis serie externa ceteris majoribus gracilibus curvatis mobi-
libus, caninis vel caninoideis nullis: suleo oculo-supraoperculari
parum conspicuo; capite lateribus (an et superne?) squamato ;
squamis trunco ctenoideis, 28 circ. in serie longitudinali angu-
lum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae cau-
dalis, 8 in serie transversa initium pinnae analis inter et dor-
salem radiosam; appendice anali oblonga lata biloba; pinna dorsali
spinosa angulata corpore plus duplo humiliore spinis non arti-
culatis gracillimis 22 et 82 ceteris longioribus; dorsali radiosa
obtusa rotundata corpore multo minus duplo humiliore; pecto-
ralibus obtuse rotundatis et ventralibus capite absque rostro
brevioribus; anal dorsali radiosa hurmliore sed non breviore,
obtusa postiee angulata; caudali obtusa rotundata capite absque
rostro non breviore; colore corpore superne roseo-viridi, inferne
dilutiore ; iride aureo-viridi?; vitta oculo-gulari lata fusca ; pinnis
dorsalibus nigris, spinosa macula media basi et parte infra-apicali
aibis, radiosa vittis 5 obliquis albis antrorsum adscendentibus,
vitta media a basi pinnae posteriore usque ad apicem ejus ante-

(81)

riorem porrecta; pectoralibus roseis basi vitta transversa violacea ;

ventralibus et anali roseis, anali inferne fuscescente; caudali

aurantiaco-rosea basi, medio et postice fuscescente.

B. 6. D.6—1/9 vel 6—1/10.P. 14. V. 1/5. A. 1/10 ver 111

C. 8/11/8 circ.

Syn. Zleotris taenionotopterus Blkr, Nieuwe bijdr. ichth. Bali,
Nat. T. Ned. Ind. XII p. 298; Günth., Catal Fish.
EED pe-11S.

Eleotriodes taeniononopterus Blkr, Ind. deser. spec. pisc.,

Nat. T. Ned. Ind. XIV p. 465.

Hab. Bali (Boleling); in fluviis.

Longitudo 2 speciminum 40” et 53”.

Rem. Cette belle espèce se fait aisément reconnaître par la
formule des écailles et des nageoires, par la bande sousoculaire
noirâtre et par la distribution des couleurs sur les dorsales et

la caudale,

dAsterroptergae modestus Blkr, Not. Eleotrif., Arch. néerl.
sc. nat. X p. Ill.

Asterropt. corpore oblongo compresso, altitudine 4 ad 4} in
ejus longitudine, latitudine plus quam 2 in ejus altitudine; ca-
pite acuto compresso 42 ad 43 in longitudine corporis; alti-
tudine capitis 12 ad 1}, latitudine capitis 2 et pauload 2; in
ejus longitudine; linea rostro-frontali rectiuscula vel concavius-
cula; oculis lateraliter spectantibus diametro 8 ad 34 in lon-
gitudine capitis, minus diametro 1 distantibus; rostro acutius-
eulo vel obtusiusculo oculo breviore apice ante medium oculum
sito; maxilla superiore inferiore paulo breviore ante oculum
desinente; dentibus maxillis pluriseriatis serie externa ceteris
majoribus gracilibus curvatis mobilibus, caninis vel caninoideis
nullis; suleo oeulo-supra-operculari parum conspicuo; capite la-
teribus et superne usque inter nares posteriores squamato ;
squamis genis et capite superne cycloideis, operculis et trunco
etenoideis; squamis 15 eire. in serie longitudinali rostrum in-
ter et dorsalem spinosam, 28 circ. in serie longitudinali an-

VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. 2de mEEKS. DEEL XT. 6

(82)

gulum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae
caudalis, 8 in serie transversa initium pinnae analis inter et
dorsalem radiosam; appendice anali oblonga apice emarginata ;
pinna dorsali spinosa obtusa corpore plus duplo huimiliore,
spinis non articulatis gracillimis 22 et 3% ceteris longioribus ;
dorsali radiosa obtusa dorsali spinosa paulo altiore postice an=
gulata; pectoralibus obtuse rotundatis capite absque rostro non
longioribus; ventralibus pectoralibus paulo brevioribus; anali
obtusa dorsali radiosa vix humiliore postice angulata; caudali
obtuse rotundata capite paulo breviore; colore corpore superne
roseo-viridi, inferne dilutiore; vitta cephalo-caudali nulla; iride
roseo-flavescente; pinnis roseo-flavescentibus vel flavis vittis
vel ocellis nullis, pectoralibus tantum basi vittula transversa
fuscescente.

B.6. D.6—1/9 vel 6—1/10. P. 14. V.1/5 A.1/9 vel 1/10

vel 1/11. C. 7/13j5 circ.
Syn. Bleotris cyprinoides Blkr, Diagn. n. vischs. Sumatra, Nat.
T. Ned. Ind, IV p. 277 (nec Val. nee Günth.).
Hab. Singapura; Sumatra (Benculen); in fluviis et aquis flu-
vlo-marinis.
Longitudo 3 speciminum 50” ad 62”,

Rem. J'ai décrit autrefois cette espèce sur un seul individu
décoloré et mal conservé. Deux autres individus, provenant de
Singapore, ont permis de mieux létudier. Je la crois main-
tenant distincte de l’Eleotris cyprinoides Val. de lîle de la
Réunion. Elle a le corps plus trapu, la tête plus longue et les
dorsales et la caudale sans taches ni bandes. L’Eleotris cypri-
noides Günth. d'Oualan n'est probablement ni le ecyprinoides
de Valenciennes ni de lespèce actuelle et paraît être caracté-
risé par une bande longitudinale noirâtre s’étendant depuis la
base de la pectorale jusqu'à la caudale et par des taches brunes
sur les dorsales et la candale. On pourrait le nommer Aster-
ropteryx Güntheri.

Phalanx PARELEOTRINI.

Kleotriformes corpore subelongato vel elongato compresso ;

(88)

capite compresso altiore quam lato, cristis osseis nudis vel spi-
nis nullis ; dentibus maxillis fixis immobilibus, vomerinis nullis,
pharyngealibus subulatis vel acicularibus: naribus non tubulatis.
B. 4 ad 6.

Le groupe des Pareleotrini comprend tous les Eléotriformes
à corps allongé et comprimé et plus haut que large, à tête com-
primée, à dents des mâchoires immobiles et à narines non tu-
bulées.

Bien que les espèces connues du groupe ne soient pas encore
nombreuses, elles présentent de telles différences dans la den-
tition, dans l'écaillure, dans la forme du corps, de la tête et
des nageoires, qu'il n'y a pas de doute qu’on y ait affaire à
plusieurs genres et même àÀ trois petits groupes de genres bien
distincts et nettement caracterisés.

Lun de ces petits groupes qu'on pourrait nommer Brachy-
eleotrii, est caractérisé par les grandes écailles et comprend la
genre Brachyelcotrii et peut-être aussi le genre douteux Heter-
eleotris. Le second sousgroupe comprend les espèces à petites
écailles et à rayons de la seconde dorsale et de anale divisés,
la seconde dorsale n’atteignant pas en longueur deux fois la
première dorsale. J’y compte les genres Valenciennesia et
Amblyeleotris. On pourrait lindiquer sous le nom de Ambly-
eleotriù. Lie troisième sousgroupe enfin est remarquable par
la longveur extraordinaire de la seconde dorsale et de l’anale
dont tous le: rayons sont simples. C’est le petit groupe des
Ptereleotrii, représenté par les genres Ptereleotris, Orthostomus
et Oxymetopon.

On ne connaît en tout du groupe des Pareleotrini que dix-
huit d'espèces, mais il est probable qu'on en trouve encore
beaucoup d'autres. Depuis Valenciennes le nombre en est déjà
sextuplé. Lies membres du groupe s'étendent depuis la côte
orientale d’Afrique jusque dans la partie orientale de la Polynésie, et
Insulinde seule en a déjà fait connaître une douzaine d’espèces.

BRACHYELEOTRIS Blkr.

Corpus subelongatum compressum capite obtuso convexo. Squa-
6 *

(84 j

mae trunco ctenoideae 25 circ in serie longitudinali. Maxillae
breves subaequales. Rictus curvatus. Dentes utraque maxilla
pluriseriati serie externa ceteris conspicue longiores curvati, in-
framaxillaris lateralis posterior caninus. Dentes pharyngeales
subulati curvati. Praeoperculum angulum versus dentibus vel
spinis postrorsum directis. Aperturae branchiales isthmo lato se-
paratae. Pinnae; dorsales subaequilongae basi contiguae, caudalis
obtusa rotundata. B. 6. D. 6— 1/9 ad 6—1/12. A. 1/S ad 111.

Les deux espèces insulindiennes se font surtout distinguer
par la nature de l'armure préoperculaire et par la formule de
la seconde dorsale et de l'anale,

1. Vertex, joues, préopercule et opercule squammeux.
a. Angle du préopercule armé de trois à cinq dents relati-
vement fortes. D. 6— 1/11 ou 6—1/12. A. 1/10 on 1/11.
Corps, seconde dorsale, anale et caudale à de nombreux

points bleus cerclés d'un bleu plus profond.

1. Brachyeleotris cyanostigma Blkr.

b. Angle du préopercule armé d'une seule forte épine courbée
atteignant le bord postérieur de Vopercule. D. 6—1/10
ou 6—1/11, A. 1/9 ou 1/10,

2. Brachyeleotris ensifera Blkr.

Brachyeleotris cyanostigma Blkr, Syst. Gobioïd., Arch. néerl.
sc. nat. IX p. 306.

Brachyel. corpore subelongato antice et postice compresso, al-
titudine 5 cire. in ejus longitudine, multo altiore quam lato;
capite compresso obtuso convexo, 4} circ. in longitudine cor-
poris; altitudine capitis 14 circ, latitudine capitis 13 circ. in
ejus longitudine; oculis obligue sursum spectantibus,-diametro
8 ad 35 in longitudine capitis, minus diametro & distantibus;
linea rostro-frontali convexa; rostro obtuso convexo oculo multo

(85 )

breviore, apice ante oculi marginem inferiorem sito; naribus
approximatis; maxilla superiore maxilla inferiore non vel vix
breviore sub medio oeulo circe. desinente; rietu eurvato; den-
tibus maxillis pluriseriatis acutis, intermaxillaribus serie ex-
terna omnibus ceteris conspicue longioribus conicis curvatis,
inframaxillaribus serie externa anterioribus utroque latere 6
ceteris conspicue longioribus conicis curvatis posteriore canino
vel caninoideo apiee plus minusve extrorsum directo; sulco
oculo-supra-operculari conspicuo; praeoperculo superne et mar-
gine inferiore laevi margine posteriore inferne dentibus 83 ad 5
sat magnis armato; vertice, genis operculisque squamis magnis
etenoideis vestitis; squamis trunco ctenoideis, 7 circ. in serie
longitudinali orbitam inter et pinnam dorsalem anteriorem, 25
cire. in serie longitudinali angulum aperturae branchialis supe-
riorem inter et basin pinnae caudalis, 8 circ. in serie trans-
versa initium pinnae analis inter et dorsalem radiosam; squamis
lateribus caudaque subaequalibus; appendice anali gracili elon-
gata; pinna dorsali spinosa spina 32 in filum caudam vel caudalem
attingentem producta, absque filo corpore non vel vix humiliore;
dorsali radiosa antiee quam postice humiliore postice corpore
non vel vix humiliore angulata; pectoralibus obtuse rotundatis
capite longioribus analem attingentibus; ventralibus capite non
vel vix brevioribus; anali forma, longitudine et altitudine dor-
sali radiosae subaequali; caudali obtusa convexa capite non ad
vix breviore; colore corpore superne violascente-viridi, inferne
viridi-aurantiaco; iride viridi margine pupillari aurea; squamis
capite corporeque singulis puncto vulgo unico coeruleo annulo
profundiore cincto; lateribus insuper maculis majoribus 5 vel 6
violaceo-fuscis in seriem longitudinalem dispositis; pinnis dor-
salibus et caudali radiis aurantiacis membrana fusco-violaceis 4
dorsali spinosa vitta nigra longitudinali obliqua leviter curvata ;
dorsali radiosa, anali caudalique membrana inter singulos radios
punetis aliquot uniseriatis coeruleis annulo profundiore cinctis;
anali dimidio basali aurantiaca dimidio libero violacea; pecto-
ralibus ventralibusque aurantiacis.

B. 6. D. 6—1/11 vel 6—1/12. P. 17. V. 1/5. A. 1/10 vel 1/11.

C. 5/12/5 circ.
Syn. Kleotris cyanostigma Blkr, Vierde bijdr. ichth. Kokos-

(86 )

eil,, Nat. T. Ned. Ind. VIII p. 452; Günth., Cat.
Fish. [IL p. 119; Playf., Fish. Seychell. Proc. Zool.
Soc. 1867 p. S62. |
Hleotriodes cyanostigma. Blkr, Act. Soc. Sc. Ind. Neerl.
VI, Enum. spec. pisc. p. 112.
Hab. Insul. Cocos (Nova-Selma), in mari.
Longitudo 2 speciminum 45” et 48”

Rem. Bien que mes deux individus soient, assez. petits, ils ont
Pair de m’appartenir nullement au jeune âge. Lies dents préoper-
culaires sont relativement fortes, à bases larges contigues et. varient
entre trois et cinq, mais ils n'ont rien de laspect ni de la, forme
ou de la longueur de l'épine angulaire de lespèce suivante.

La seule habitation insulindienne connue de l'espèce est la
mer des îles Cocos, la citation d'autrefois qu'elle habite aussi
les côtes de- Bourou, ayant rapport non au cyanostigma, mais à
Yensifera. M. Playfair en trouva un individu de „l# inch” de
long aux Séchelles, à corps plus trapu, qu'il dit n’avoir, point
de ecanines, mais où ces dents peuvent bien n’avoir, pas été
observées faute d'avoir fait usage d'une loupe. M. Playfair ne
parle pas non plus des dents préoperculaires qu'il n'aura pas
observées par la même cause.

Brachyeleotris ensifera Blkr, Notice. Amblyeleotr., Versl.
Kon. Ak. Wet. 2de Reeks VIIL p. 375.

Brachyel. corpore subelongato antice et postice compresso al-
titudine 5 cire. in ejus longitudine, multo altiore quam lato;
capite obtuso convexo 4 circ. in longitudine corporis; altitudine
capitis 1} circ.‚- latitudine capitis 2 circ. in ejus longitudine;
oculis oblique sursum spectantibus, diametro 8 circ. in longi-
tudine capitis, minus diametro & distantibus ; linea rostro-frontali
convexa; rostro obtuso convexo oculo multo breviore apice ante
oeuli marginem inferiorem sito; naribus approximatis; maxilla
superiore maxilla inferiore non vel vix breviore sub medio oculo
cire. desinente; rictu curvato; dentibus maxillis pluriseriatis
acutis, intermaxillaribus serie externa omnibus ceteris conspicue

(87)

longioribus conicis curvatis, inframaxillaribus serie externa ante-
rioribus utroque latere 5 vel 6 ceteris conspicue longioribus
eonicis curvatis posteriore canino vel caninoideo; sulco oculo-
supra-operculari conspicuo; praeoperculo postice et inferne den-
tibus vel denticulis nullis sed angulo spina magna ensiformi
curvata postrorsum et paulo sursum directa, operculi marginem
posteriorem attingente; vertice, genis operculisque squamis magnis
etenoideis vestitis; squamis trunco ctenoideis 25 circ. in serie
longitudinali angulum aperturae branchialis superiorem inter et
basin pinnae caudalis, 8 circ. in serie transversa initium pin-
nae analis inter et dorsalem radiosam; pinna dorsali spinosa
spina 32 in filum caudae partem liberam attingentem producta,
absque filo corpore non humiliore; pinnis dorsali radtosa et anali
forma, longitudine et altitudine subaequalibus postice corpore
non humilioribus angulatis; pectoralibus, ventralibus et caudali
obtusa convexa capite non brevioribus; coloribus... .?
D. 6—1/10 vel 6—1/11. P. 17. V. 1/5. A. 1/9 vel 1/10.
C. 5/12/5 circ.
Hab. Buro (Kajeli), in mari.
Longitudo speciminis unici 29''.

Rem. L'Eleotris ou Eleotriodes nommé veyanostiema’” (mais
pas décrit) dans mes mémoires sur la faune ichthyologique de
Buro doit être rapporté à l'espèce actuelle, qui se distingue
Éminemment du cyanostigma par la grande épine préoperculaire.
J’y compte aussi un rayon de moins tant à la seconde dorsale
qu'à anale. Je ne puis rien dire de ses couleurs.

VALENCIENNEsIA Blkr —= Valenciennea, Eleotriodes Blkr —=
Calleleotris Gill.

Corpus elongatum compressum. Caput obtusum convexum alepi-
dotum. Praeopereulum inerme. Maxillae subaequales. Dentes, inter-
maxillares uniseriati anteriores canini vel caninoidei, inframaxil-
lares biseriati serie externa canino laterali eurvato. Dentes
pharyngeales multiscriati ex parte aciculares apice curvati, ex
parte compressìi. uneinati. Nares anteriores a rostri margine re-

(88 )

motae margine elevato claudendae. Squamae trunco parvae
ctenoideae 70 ad 1380 cire. in serie longitudinali. [sthmus
latus. Pinnae; dorsales subeontinuae, radiosa spinosa minus
duplo longior, caudalis obtusa vel lanceolata. B. 5. D. 6—1/11
ad 6—1/15. A. 1/11 ad 1/19.

Rem. Le genre Valenciennesia est nettement caractérisé, dans
le groupe des Pareleotrini, par la dentition, par l’écaillure et par
la formule de la seconde dorsale et de anale.

L’ Insulinde en nourrit au moins cinq espèces, mais le grand
bassin Indo-chinois en nourrit encore d'autres comme le Va-
lenciennesia Wardii (Eleotris Wardii Playf.) des côtes de Zan-
zibar et le Valenciennesia sinensis Blkr de Chine.

Les espèces insulindiennes se font aisément reconnaître par
les caractères exposés ci-dessous.

IL. Seconde dorsale et anale à 18 jusqu'à 20 rayons.

A. Hauteur du corps 6 à 65 fois dans la longueur totale.
Environ 105 écailles sur une rangée longitudinale. Cau-
dale obtuse sans filets. Tête à bandelette bleue maxillo-
sousoculo-operculaire.

1. Valenciennesia strigata Blkr.

IL. Seconde dorsale et anale à 12 jusqu'à 15 rayons.
A. Plus de 100 écailles sur une rangée longitudinale. {lau-
teur du corps 6 Àà 7 fois dans sa longueur.

a. Environ 180 écailles sur une rangée longitudinale.
Dents canines antérieures convergentes. Deux rayons
de la partie médiane de la caudale prolongés en filet.
Corps à deux bandelettes brunâtres la supérieure rostro-
caudale, l’inférieure maxillo-caudale. Première dorsale à
large bande noirâtre. D. 6—1/11 ou 6— 1/12. A. 1/11
ou 1/12,

2. Valenciennesia Helsdingenii Blkr.

b. Environ 105 écailles sur une rangée longitudinale, 35

(89 )

environ sur une rangée transversale. Canines antérieu-
res non convergentes. Caudale sans rayons prolongés
en filet. Joues à bandelettes longitudinales roses. Cha-
que côté du tronc À ocelles brun-doré ecerclés de ro-
se. Première dorsale à bandelettes roses. D. 6—1/12

à 6—1/14. A. 1/12 ou 1118.

3. Valenciennesia longipinnis Blkr.

B. 85 à 90 écailles sur une rangée longitudinale, 22 à 25
sur une rangée transversale. D. 6—l/12 ou 6—1/13.
A. 1/12 ou 1/18.

a. Hauteur du corps 8 à 9 fois dans sa longueur. Mâchoire
supérieure s'arrêtant sous la partie antérieure de l'oeil.
Joues, opercles et dorsales à bandelettes longitudina-
les roses.

4. Valenciennesia muralis Blkr. -

b. Hauteur du corps environ 7 fois dans sa longueur.
Mâchoire supérieure s'arrêtant sous le milieu de Voeil.

Joues à gouttelettes bleues cerclées de violet. Pre-

mière dorsale à gouttelettes violâtres.

5. Valenciennesia sexguttata Blkr.

Valenciennesia strigata Blkr, Syst. Gob., Arch. néerl. sc.
nat. IX p. 307.

Val. corpore elongato compresso altitudine 6 ad 64 in ejus
longitudine, latitudine 1} cire. in ejus altitudine; capite obtuso
convexo 4 et paulo ad 43 in longitudine corporis; altitudine
capitis 13 ad 17, latitudine capitis 2 ad 2% in ejus longitu-
dine; oculis lateraliter spectantibus, diametro 4 ad 43 in lon-
gitudine capitis, diametro 5 ad à distantibus ; rostro obtuso
convexo oeulo non longiore, apice ante vel vix infra oculi

(90)

marginem inferiorem sito: maxillis aequalibus, superiore sub
medio oeulo desinente; dentibus maxillis acutis conicis cur-
vatis, dentibus intermaxillaribus uniseriatis utroque latere anti-
cis 2 ad 4 eaninis inaequalibus, sequentibus parvis posterioribus
mediis longioribus antrorsum directis; dentibus inframaxillaribus
uniseriatis symphysin versus tantum interdum biseriatis, utroque
latere anterioribus & ad 6 postrorsum longitudine accrescenti-
bus postico camino retrorsum curvato, posterioribus camino
multo brevioribus inaequalibus; dentibus pharyngealibus multi-
seriatis ex parte acicularibus stipitatis ex parte compressis apice
leviter eurvatis vel uncinatis; suleo oculo-supra-operculari pa-
rum econspicuo; squamis, capite et regione nuchali mediana
nullis, nuchalibus lateralibus minimis; squamis trunco valde
parvis ctenoideis 105 cire. in serie longitudinali, 35 circ.
in serie transversa initium pinnae analis inter et dorsalem
radiosam ; squamis caudalibus iis lateribus medio et antice ma-
joribus; appendice anali brevi; pinnis dorsalibus subeontinuis;
dorsali spinosa spinis 2? et 3% in filum productis absque filo
corpore humilioribus; dorsali radiosa et anali corpore dupio circi-
ter humilioribus forma, longitudine et altitudine subaequalibus,
antiee obtusis, convexis, postice angulatis; pectoralibus obtuse
rotundatis et ventralibus capite absque rostro non ad paulo
brevioribus; caudali obtuse rotundata capite non ad paulo bre-
viore; colore corpore superne viridescente-roseo, inferne auran-
tiaco, ventre margaritaceo; iride flavescente vel aurea; vitta
maxillo-suboculo-operculari margaritacea superne stria nigricante
limbata inferne stria nigricante percursa angulum oris versus
incipiente et oculum versus adscendente et operculi angulum
superiorem attingente; praeoperculo postice inferne et suboper-
eulo vitta margaritacea nigricante limbata oblique antrorsum
descendente; gutta postoculari parva margaritacea nigro annu-
lata; regione postaxillari striis 3 transversis distantibus ru-
fescente-fnscis; lateribus vittulis 4 vel 5 cephalo-caudalibus
laete rubris; pinnis dilute aurantiacis vel roseis, dorsalibus di-
midio basali vittis 8 vel 4 longitudinalibus roseis vel rubris:;
pectoralibus basi vitta transversa margaritacea violaceo limbata;
caudali superne et inferne vitta longitudinali curvata rubra,
vittis postrorsum convergentibus.

(91)

B. 5. D.6—1|17 ad 6—1/19. P. 21 vel 22. V. 1/5. A. 1/17
ad 1/19. C. S/12/6 circ.
Syn. Gobius strigatus Brouss., Dec. ichth. Ip. 1 tab. 1 ; Bonn.
Ichth. p. 64; L. Gm. Syst. Nat. ed 182 I p. 1202.
Taiboa Bonn, Ichth. p. 64 tab. 35 fig. 138.
Gobiomorus taiboa luac., Poiss. IL p. 587; Clog., Dict.
Hist. Nat. Poiss. Tab. Eleutherop. fig. 1.
Bleotris strigata BlSchn., Syst p 65; CV., Poiss. XII
p. 189; Blkr, Act. Soc. Seient. Ind. Neerl, 1 Vischs.
Amboina p. 48; Günth., Cat. Fish. III p. 131.
Valencienna strigata Blkr, Bijdr. ichth. Boero, Nat T.
Ned. Ind. XI p. 412.
Hleotriodes strigatus Blkr, Bijdr. vischf. Goram, Nat. T,
Ned. Ind. XV p. 212.
Calleleotris strigata Gill, Proc. Ac. nat. sc. Phil. 1863 p. 270.
Hab. Singapura; Java (Karangbollong) ; Celebes (Manado) ; Solor
(Lawajong); Flores (Larantuca); Buro (Kajeli); Amboina;
Haruko; in mari.
_Longitudo 11 speeiminum 40 ad 92".

Rem, Le Valenciennesia strigata se distingue Éminemment
parmi ses congènères par les nombreux rayons de la seconde
dorsale et de l'anale et se fait reconnaître du premier coup-
d'oeil tant par la bandelette bleue qui monte du maxillaire vers

oeil et langle supérieur de l'opercule que par les bandelettes
longitudinales rougeâtres du corps et, des, nageoires, dorsales.
C'est espèce le plus anciennement connue du genre et fut pri-
mitivement trouvée à Otaiti, sa seule localité extra-insulin-

dienne. jusqu'ici connue.

Valenciennesia Helsdingeni Blkr, Notic, Eleotrif. Arch.
néerl. sc. nat. X p. 106.

Valence. corpore elongato compresso, altitudine 7 et paulo in ejus
longitudine absque filis caudalibus; latitudine corporis 1} circ. in
ejus altitudine; capite acutiusculo convexo 4, ad 4t in longis
tudine, corporis absque filis caudalibus; altitudine, capitis 13

(92)

eire.,- latitudine capitis 1# circ. in ejus longitudine; oculis
oblique sursum spectantibus, diametro 43 ad 5 in longitudine
capitis, diametro £ cire. distantibus; rostro obtusiusculo con-
vexo oculo paulo longiore, apice ante vel vix infra oculi margi-
nem inferiorem sito; maxillis aequalibus, superiore sub medio
oeulo cire. desinente; dentibus maxillis acutis conicis curvatis;
dentibus intermaxillaribus uniseriatis, utroque latere anticis 4
caninis inaequalibus (symphysialibus introrsum curvatis conver-
gentibus), sequentibus medioeribus inaequalibus posterioribus an-
trorsum directis; dentibus inframaxillaribus anterioribus biseriatis
posterioribus uniseriatis, utroque latere anterioribus serie externa
6 postrorsum longitudine acerescentibus postico canino retrorsum
curvato, posterioribus canino brevioribus mediocribus inaequali-
bus posteriore ceteris longiore; dentibus pharyngealibus multi-
seriatis ex parte acicularibus stipitatis ex parte compressis apice
leviter eurvatis vel uncinatis; suleo oculo-supra-operculari bene
eonspicuo; squamis capite et regione nuchali mediana nullis,
nuchalibus lateralibus minimis sparsis; squamis trunco deciduis
valde parvis ctenoideis 130 circ. in serie longitudinali angulum
aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae caudalis,
plus quam 85 in serie transversa initium pinnae analis inter
et dorsalem radiosam; squamis caudalibus iis lateribus medio
et antice vix majoribus; appendice anali conica brevi; pinnis
dorsalibus subeontinuis; dorsali spinosa acute rotundata corpore
humiliore spinis 22 3% et 42 ceteris longioribus; dorsali radiosa
et anali forma et altitudine subaequalibus antice et medio dor-
sali spinosa et corpore humilioribus postice acutangulis radio
postico vel subpostico ceteris longiore corporis altitudine non
breviore; anali dorsali radiosa paulo breviore ; pectoralibus obtuse
rotundatis capite absque rostro non ad vix brevioribus; ventra-
libus capite absque rostro brevioribus; caudali obtusa rotundata
radiis 5 mediis ceteris longioribus quorum superiore et inferiore
in filum bifidam productis, pinna absque filis capite absque
rostro vix longiore; colore corpore superne roseo-viridi, inferne
roseo-margaritaceo; iride aureo-rosea; vittis corpore 2 longitu-
dinalibus violaceo-fuscis, superiore rostro-oculo-caudali, inferiore
maxillo-suboperculo-thoracico-caudali; vittis caudalem intrantibus
ibique usque in fila caudalis productis; pinna dorsali spinosa

(98)

roseo-hyalina superne fascia lata longitudinali nigricante luteo
limbata; dorsali radiosa roseo-hyalina superne fusco-violaceo mar-
ginata et vitta intramarginali lutea; ventralibus analique fla-
vescentibus; caudali flavescente-rosea superne et inferne fusco-
vlolaceo marginata.

B. 5. D. 6—1/11 vel 6— 1/12. P. 23 vel 24. V. 1/5. A. 1/11 vel

1/12. C. S/18/18 circ.
Syn. Mleotriodes Helsdingenùüi Blkr, Bijdr. vischf. Goram, Nat.
T. Ned. Ind. XV p. 212.

Eleotris Helsdingen Günth., Cat. Fish, III p. 181.
Hab Goram, in mari.
Longitudo speciminis unici 120

cum filis caudalibus.

absque filis caudalibus, 141'"

Rem L'espèce actuelle est remarquable parmi les Valencien-
nesia par lécaillure, les écailles y étant plus nombreuses que
dans les autres espèces et en outre fort caduques. Elle présente
encore ceci de particulier que les deux canines antérieures des
deux mâchoires se recourbent lune vers l'autre, et que la cau-
dale, obtuse et arrondie, porte deux filets doubles qui sont la
continuation des deux rayons qui bordent les trois rayons mé-
dians de la nageoire. Le Helsdingenii se fait encore aisément,
reconnaître par les deux bandelettes brunâtres du corps dont la
supérieure commence sur le museau et se continue depuis le
bord postérieur de l'oeil jusque sur le filet caudal supérieur et
dont l'inférieure s'étend depuis langle de la bouche jusque sur
le filet caudal inférieur.

L'individu décrit est le seul que j'en ai vu.

Valenciennesia longipinnis Blkr, Notie, Eleotrif. Arch. néerl.
sc. nat, X p. 106.

Valence. corpore elongato compresso, altitudine 6 ad 7 et
paulo in ejus longitudine, latitudine 1 et paulo ad 1} in ejus
altitudine ; capite obtuso 4} ad 5 in longitudine corporis; al-
titudine capitis 1} ad 1%,- latitudine capitis 13 ad 2 in ejus
longitudine; oculis oblique sursum spectantibus 4 ad 5 in lon-

(94)

gitudine capitis, ‘diametro 4 ad 1 distantibus; rostro obtuso
convexo oeulo non ad paulo longiore, apice infra oculi margi-
nem inferiorem sito; maxillis aequalibus, superiore sub oeuli
dimidio posteriore desinente; dentibus maxillis acutis conicis cur-
vatis; dentibus intermaxillaribus uniseriatis utroque latere anticis
4 vel 5 caminis vel caninoideis inaequalibus, sequentibus mediocri-
bus subaequalibus posterioribus antrorsum directis; dentibus in-
framaxillaribus anterioribus biseriatis posterioribus “uniseriatis,
utroque latere anterioribus serie externa 5 vel 6 postrorsum lon-
gitudine accrescentibus postice canino retrorsum curvato, poste-
rioribus canino multo brevioribus gracilibus :subaequalibus;
dentibus pharyngealibus multiseriatis ex parte acicularibus ‚sti=
pitatis ex parte compressis apice leviter curvatis vel uncinatis;
suleo oculo-supra-operculari bene conspicuo; squamis capite et
regione nuchali mediana nullis, nuchalibus lateralibus minimis ;
squamis trunco valde parvis ctenoideis 105 circ. in serie lon-
gitudinali angulum aperturae branchialis superiorem inter et
basin pinnae caudalis, 35 circ. in serie transversa inittum
pinnae analis inter et dorsalem radiosam; squamis caudalibus
is lateribus antice et medio majoribus; appendice anali brevis
pinnis dorsalibus subeontinuis; dorsali spinosa obtusa ecorpore
humiliore, spinis 32 42 et 52 ceteris longioribus non ultra mem-
branam productis; dorsali radiosa et anali antice dorsali spinosa
humilioribus postice quam medio et antice altioribus acutangu-
lis, forma longitudine et altitudine subaequalibus; pectoralibus
obtuse rotundatis capite absque rostro longioribus; ventralibus
capite absque rostro brevioribus; caudali junioribus obtusiuscula
aetate provectis acute lanceolata capite paulo ad multo lon-
giore; colore corpore superne roseo-viridi, inferne dilutiore vel
roseo-margaritaceo; iride rubra margine-pupillari aurea; vittis
capite utroque latere 4 roseis, anteriore rostro-oculari, ceteris
maxillo-opercularibus undulatis postrorsum plus minusve adscen-
dentibus; guttis capite insuper roseis praeoperculo et operculo
l ad 3, vertiee nuchaque longitudinaliter quinque-seriatis in-
terdum ex parte in vittulas longitudinales coalescentibus ; trunco
vittis 4 longitudinalibus superioribus fuscescente-aureis fasciis
vel maculis oblongis transversis S vel 9 ejusdem coloris units,
inferiore rosea; lateribus insuper ocellis 5 aureo-fuscescentibus

(95)

annulo roseo superne processum oblongum edente cinctis ocello
anteriore postaxillari, 2° supra-anali, 5e basi pinnae caudalis
approximato; pinnis flavescentibus vel aurantiacis, dorsali spi-
nosa vittis 6 longitudinalibus obliquis roseis; dorsali radiosa
ocellis roseis in series 8 longitudinales dispositis; anali vitta
mnediana longitudinali oblique rosea; caudali ocellis roseis in
seriem duplicem formam ferri equini subreferentem dispositis ;
mucosa oris nigricante vel fusca.
B. 5. D. 6—1/12 vel 6—1/13 vel 6—1/14. P. 19 vel 20.
V. 1/5. A. 1/12 vel 1/13. C. 7/13/6 circ.
Syn. Eleotris longipinnis Benn., Zool. Voy. Beechey p. 64
tab. 20 fig. 8.
Eleotris ikeineur Montrouzier -= Eleotris strigata Thioll.
(nee Val), in Faun, Woodlark p. 188.
Hab. Celebes (Manado); Solor (Liaawajong); Buro (Kajeli); Am-
boina ; in mari.
Longitudo S speciminum 69" ad 125’,

Rem. La figure citée du Voyage de Beechey reprósente la
forme du corps beaucoup trop allongée, mais elle fait du reste
fort bien reconnaître l'espèce par le système de coloration, sur-
tout par les ocelles des flancs allongés en haut vers le dos.
Le longipinnis est fort voisin du mauralis, dont il a aussi les
bandelettes longitudinales des joues et de la première dorsale,
mais il est distinct, hors plusieurs détails du système de
coloration, par la tête qui est plus obtuse, par la forme plus
trapue du corps et par les écailles, qui sont notablement plus
pombreuses tant sur les rangées longitudinales que sur les ran-
gées transversales.

L'espèce habite, hors ÏInsulinde lArchipel Liew-Chew ou
Loo-Choo, et les côtes de [île Woodlark.

Il se peut aussi que le Gobioïdes?... Jouan (Notes sur
quelques animaux observés à la Nouvelle-Calédonie p. 30) soit
de la même espèce. En ce cas l'espèce s’étendrait au Sud jusqu'à
cette grande île,

(96 )

Valenciennesia muralis Blkr, Not. Eleotrif. Arch. néerl. sc.
nat. X p. 106.

Valenc. corpore elongato compresso, altitudine 8 ad 9 in
ejus longitudine, latitudine 1 et paulo ad 14 in ejus altitudine ;
capite obtusiusculo 4! ad 5 et paulo in longitudine corporis;
altitudine capitis 13 ad 2-, latitudine capitis 2 ad 2} in ejus
longitudine; oculis oblique sursum spectantibus, diametro 4 ad
5 in longitudine capitis, diametro # ad 3 distantibus; rostro
obtusiusculo convexo oeculo non ad sat multo longiore apice
ante vel paulo infra oculi marginem inferiorem sito; maxil-
lis aequalibus, superiore sub oculi dimidio anteriore desinen-
te; dentibus maxillis acutis conicis curvatis; dentibus inter-
maxillaribus uniseriatis utroque latere anticis 3 ad 5 caninis vel
caninoideis inaequalibus, sequentibus parvis vel mediocribus sub-
aequalibus posterioribus antrorsum directis; dentibus inframaxilla-
ribus anterioribus biseriatis posterioribus uniseriatis, utroque latere
anterioribus serie externa 5 vel 6 postrorsum longitudine accres-
centibus postico canino retrorsum curvato, posterioribus canino
multo brevioribus gracilibus subaequalibus; dentibus pharyn-
gealibus multiseriatis ex parte acicularibus stipitatis ex parte
compressis apice leviter curvatis vel uncinatis; sulco oculo-su-
pra-operculari bene conspicuo; squamis capite et regione nu-
chali mediana nullis, nuchalibus lateribus minimis; squamis
trunco parvis ctenoïdeis, 85 ad 90 in serie longitudinali an-
gulum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae
caudalis, 25 circ. in serie transversali initium pinnae analis
inter et dorsalem radiosam; squamis caudalibus iis lateribus
medio et antice majoribus; appendice anali brevi; pinnis dor-
salibus subeontinuis; dorsali spinosa corpore non ad paulo hu-
miliore spinis 32 et 4? vel 22 32 et 42 ceteris longioribus plus
minusve ultra membranam productis; dorsali radiosa et anali
forma longitudine et altitudine subaegualibus, antice et medio
eorpore humilioribus, postice angulatis radiis posticis frequenter
ceteris et corporis altitudine longioribus; pectoralibus obtuse
rotundatis capite absque rostro longioribus; ventralibus capite
absque rostro vix ad sat multo brevioribus; caudali junioribus

(97 )

obtuse rotundata capite non multo ad multo longiore; colore
corpore superne viridescente-roseo, inferne dilutiore vel rosco-
margaritaceo: iride flavescente vel pallide rosea; capite utroque
latere vittis 3 longitudinalibus obliquis postrorsum adscenden-
tibus; trunco utroque latere vittis 8 longitudinalibus roseis,
superiore lineae dorsali approximata, inferiore axillo caudali;
pinnis flavescentibus vel aurantiacis; dorsali spinosa vittulis plu-
ribus longitudinalibus obliquis roseis apice vulgo macula parva
nigra; dorsali radiosa dimidio basali vittis 2 longitudinalibus
roseis ; dimidio libero maculis oblongis transversis vel ocellis plu-
ribus roseis; pectoralibus basi vulgo macula irregulari rosea;
anali vitta basali rosea; caudali ocellis roseis irregulariter or-
nata; mucosa oris nigra.

B.5. D. 6—1j12 vel 6—1/13. P. 19 vel20. V. 115. A. 1/12

vel 1/13. C. 7/13/6 arc

Syn. Zleotris murafis QG., CV., Poiss. XII p. 190 tab. 357 ;

Blkr, Bijdr. ichth Moluksche eil. Nat. T. Ned. Ind. TI
p. 276; Günth., Cat Fish. III p. 130.

Eleotriodes muralis Blkr, Ind. deser. Pise. Nat. T. Ned
Ind. XIV p. 465.

HEleotris lineato-oculatus Kner, Neue Fish Mus. Godeffr.
Siiz. ber. k. Ak. Wiss. LVI p. 720 tab. 3 fig. 1.

Kebus, Niki Manad;, Nike, Duwong Batjan.

Hab. Sumatra (Priaman); Singapura; Pulu Brani; Bangka (Mun-
tok); Bawean; Celebes (Manado; Timor (Kupang); Batjan
(Labuha); Ceram (Wahaij; Awmboina; Goram; Philipp;
in mari.

Longitudo 18 speciminum 55’ ad 1657.

Rem. Le Valenciennesia muralis s'étend par toute l’Inde
archipélagique et hors Y'Insulinde jusqu’aux îles Viti et Tiko-
pia (Taiboa). Il a le corps plus allongé que les autres espèces
insulindiennes et est aisément reconnaissable par la formule des
écailles et par les bandelettes longitudinales maxillo operculaires.
D'aucune espèce de Valenciennesia je possède d’aussi grands
individus que du mvralis, ce qui paraît indiquer que celui-ci
atteint des dimensions plus considérables que ses congénères.
La figure de 1'Eleotris lineato-oculatus Kmer, prise Évidemmment

VERSL. EN MEDED. AFD NATUURK, 2de REEKS. DEKL XI. dl

(98)

sur un individu du muralis, a même une longueur de plus de
170 millimètres.

Valenciennesia sevguttata Blkr, Not. Fleotrif,, Arch. néerl.
sc. nat. X p. 106.

Valenc. corpore elongato compresso, altitudine 6% ad 71 in
ejus longitudine, latitudine 1} cire. in ejus altitudine; capite
obtusiusculo 4 ad 42 in longitudine corporis; altitudine capi-
tis 13 ad 2-, latitudine capitis 2 ad 2; in ejus longitudine;
oeulis oblique sursum spectantibus, diametro 4} ad 43 in lon-
gitudine capitis, diametro £ ad ? distantihus; rostro obtusius-
eulo convexo oculo non ad paulo longiore, apice ante vel infra
oeuli marginem inferiorem sito; rgaxillis aequalibus, supe-
riore s:b medio oeulo circe. desinente; dentibus maxills acu-
tis conicis curvatis; intermaxillaribus uniseriatis utroque la-
tere anticis 3 ad 6 caninis vel caninoideis inaequalibus, se-
quentibus parvis vel mediocribus inaequalibus posterioribus an-
- frorsum directis; inframaxillaribus anterioribus biseriatis poste-
rioribus uniseriatis, utroque latere anterioribus serie externa
5 vel 6 postrorsum longitudine accrescentibus postico canino
retrorsum eurvato, posterioribus canino maulto brevioribus gra-
cilibus subaegualibus; dentibus pharyngealibus multiseriatis ex
parte acicularibus stipitatis ex parte compressis apice leviter
curvatis vel uneinatis; sulco oeulo-supra-operculari bene con-
spieuo; squamis capite et regione nuchali mediana nullis, nu-
chalibus lateralibus minimis; squamis trunco ctenoideis, 85
ad 90 in serie longitudinali angulum aperturae branchialis
superiorem inter et _basin pinnae caudalis, 22 vel 28 in serie
transversa inititum pinnae analis inter et dorsalem radiosam;
squamis caudalibus is lateribus medio et antice majoribus;
appendice anali valde brevi; pinnis dorsalibus subeontinuis ;
dorsali spinosa acuta vel acutiuscula corpore humiliore ad al-
tiore spinis 22 32 et 42 ceteris longioribus frequenter plus mi-
nusve ultra membranam productis; dorsali radiosa et anali forma
longitudine et altitudine subaequalibus antice et médio corpore
humilioribus postice angulatis interdum corpore paulo altiori-

(500)

bus; pectoralibus obtuse rotundatis capite absque rostro non
ad paulo longioribus; ventralibus capite absque rostro paulo
brevioribus; caudali obtusa convexa capite panlo breviore ad
paulo longiore; colore corpore superne roseo-viridi, inferne roseo-
margaritaceo; iride flavescente rosea; genis, maxillis, operculis
basique pectoralium guttulis coeruleis violaceo annulatis 6 ad
in series 2 vel 8 longitudinales dispositis; medio dorso ante
basin dorsalis spinosae interdum macula oblonga profunde vio-
lacea; lateribus inferne vitta longitudinali rosea; pinnis flaves-
cente-aurantiacis vel roseis membrana dilutioribs hyalinis ; dor-
sali spinosa guttulis sparsis violaceis, apice macula parva viola-
ceo-nigra; dorsali radiosa vittulis á ad 5 longitudinalibus vio-
lascentibus vel roseis; anali vitta intramarginali violacea et
basi et margine posteriore ocellis 8 ad 10 aureis violaceo an-
nulatis interdum in vittam coalescentibus; caudali superne et
inferne ocellis roseis vel aureis violaceo annulatis, superne me-
dio jumioribus praesertim macula oblonga violacea: mucosa oris
postice nigricante-fusca.
B. 5. D.ó—1/12 vel 6—1/13. P. 19 vel 20. V. 1/5. A. 1/11
vel 1/12 vel 1/18. C. 7/13/5 circ.
Syn. Lleotris sexguttata CV., Poiss. XII p. 19ì; Blkr, N. soort.
Blenn. Gob. Nat. T. Ned, Ind. IT p. 2553; Act. Soc.
Se. Neerl. IIL, Zesde bijdr. vischf. Sumatra p. 42;
Günth., Cat. Fish. III p. 130.
Hleotriodes serguttatus Blkr, Imd. deser. Pise. Nat
Ned. Ind. XIV p. 465.
Hab. Sumatra (Padang, Priaman); Bawean; Sangir; Timor (Ku-
pang) ; Buro (Kajeli) ; Obi-major; Amboina ; Goram ; in mari.
Longitudo 14 specimiuum 64’ ad 115”,

Rem. Le Valenciennesia sexguttata présente une formule des
écailles et des nageoires analogue À celle du muralis, mais il est
distinct par son corps plus trapu, par la mâchoire supérieure
qui s'étend jusque sous le milieu de loeil et par labsence de
bandelettes tant sur les joues que sur la première dorsale, qui
sont ornées au contraire, les jones et les opercules de petits
ocelles bleus cerclés de violet et la dorsale de gros points ou

gouttelettes violâtres.
7 had

( 100)

Hors PInsulinde Fespèce n'est connue habiter que les côtes
de Ceylon.

AMBLYELKOTRIS Blkr.

Corpus elongatum compressum ; capite obtuso convexo alepi-
doto; praeoperculo inermi. Maxillae subaequales. Dentes maxil-
lis tri- ad quadriseriati, serie externa longiores, intermaxillares
anteriores, inframaxillares laterales medi canini. Dentes yha-
ryngeales pluriseriati conict curvati. Nares anteriores a rostri
margine remotae margine elevato claudendae. Squamae parvae,
85 cire. in serie longitudinali, trunco antice cyclo'deae trunco
postice ctenoideae. Isthmus latus. Pinnae; dorsales approxima-
tae, radiosa spinosa duplo cire. longior, caudalis obtusa. B. 5.
D. 6— 1/12 vel 6—1/13. A. 1/12 vel 1/13.

Rem. [espèce type du genre actuel a été enregistrée à tort
parmi les membres du genre Valenciennesia (Hleotriodes). Le
genre Amblyeleotris est nettement caractérisé dans le groupe des
Pareleotrini par la dentition, par la formule de la seconde dor-
sale et de anale, par la tête fort obtuse, par les petites écail-
les eycloïdes de la moitié antérieure du tronc, etc

Je n'en connais positivement jusqu'ici qu'une seule espèce,
publiée, il y a une vingtaine d'années, sous le nom d’Eleotris
periophthalmus, mais je pense que le Valenciennesia notophthal-
mus Blkr de Chine, déerit d'après un dessin chinois (Ned. T.
Dierk. IV p 158) représente une seconde espèce du genre.
Cette espèce doit même être assez voisine du periophthalmus
par le profil, par les gouttilettes de la tête et par les bandes
transversales du corps, mais elle est figurée comme ayant un
grand ocelle no'r À centre bleuâtre et cerclé de jaune sur le
devant de la première dorsale et de taches rougeâtres ou oran-
ges disposées en rangées obliques et transversales sur la seconde
dorsale et la caudale.

G:10E)

Amblyeleotris periophthalmus Blkr, Not. Amblyeleotris.
Versl. Kon. Ak, Wet. 2e Reeks VIII p. 374.

Amblyel. corpore elongato compresso, altitudine 8 fere in ejus
longitudine, latitudine 1; cire. in ejus altitudine; capite valde
obtuso convexo 5 et paulo in longitudine corporis; altitudine
capitis 15 circ, latitudine capitis 2 circ. in ejus longitudine;
oculis oblique sursum spectantibus, diametro | circ. in longitu-
dine capitis, diametro } circ. distantibus; rostro valde obtuso
subtruncato oculo plus duplo breviore, apice ante pupillae
marginem inferiorem sito; maxilla superiore maxilla inferiore
paulo breviore sub oculi margine posteriore desinente; denti-
bus maxillis acutis conicis eurvatis, anterioribus et lateralibus
pluriseriatis (8- ad 4-seriatis) serie externa ceteris longioribus,
anterioribus utroque latere ceteris majoribus, caninis intermaxil=
laribus utroque latere 8, inframaxillaribus utroque latere 4 pos-
teriore ceteris longiore retrorsum curvato: dentibus pharyngeali
bus pluriseriatis conicis acutis curvatis (nec acicularibus nec st1-
pitatis nec uncinatis); sulco oculo-supra-operculari bene conspi-
cuo; squamis capite et regione nuchali mediana nullis; squamis
nuchalibus lateralibus et lateribus antice minimis cycloideis, la
teribus postice parvis, cauda mediocribus ceteris multo majori-
bus; squamis mediis lateribus caudaque ctenoideis; syuamis 80
ad S5 in serie longitudinali angulum aperturae branchialis su-
periorem inter et basin pinnae caudalis, 22 circ. in serie trans-
versa initium pinnae analis inter et dorsalem radiosam, 10)
in serie transversa media caudae parte libera; appendice anali
brevi; pinna dorsali spinosa corpore humiliore obtusa spinis me-
dis ceteris longioribus; dorsali radiosa et anali forma, longitu-
dine et altitudine subaequalibus corpore humilioribus, postice
acutangulis; pectoralibus acutiuscule rotundatis ; ventralibus et
caudali obtuse rotundata capite non ad paulo brevioribus; co-
lore capite roseo, corpore superne lateribusque Îuteo, thorace
roseo, ventre margaritaceo: iride flavescente-rosea margine pu-
pillari aurea; capite et nucha guttulis aureo-rubris rubro-viola-
ceo annulatis; corpore fasciis 6 transversis roseis, 18 operculari,
24 dorso-ventrali, ò% 48 et 52 dorso-analibus, 62 caudae partis li-
bera; pinnis dorsalibus viridescente-margaritaceis aurantiaco mar-

(+1022)

ginatis, spinis radiisque fuscescente variegatis, membrana parce

margaritaceo guttulatis; pectoralibus basi flavis ceterum dilute

roseis ; ventralibus membrana coerulescente-hyalinis radiis auran-

tiacis; anati dimidio basali flavescente-aurantiaca guttulis dilute

coeruleis, dimidio libero aureo-rubra vittulis 3 longitudinalibus

coeruleis; caudali ffavescente-aurantiaca inferne violascente.

B. 5. D. 6—1/12 vel6—1/18. P.19. V. 1/5. A. 1/12 vel 1/18.

C. 6/13/5 circ.

Syn. Mleotris periophthalmus Blkr, Diagn. n. vischs. Batavia,

Nat. T. Ned. Ind. IV p. 477 ; Günth., Cat. Fish. III p. 124,
Eleotriodes periophthalmus Blkr, Ind. spec. pisc. Nat. T.

Ned. Ind. XIV p. 465.

Hab. Java (Batavia); in mari.

Le A

Longitudo speeiminis unici 75

PrereLEOTRIS Gill,

Corpus elongatum compressum; capite acutiusculo alepidoto.
Squamae trunco cycloideae plus quam 100 in serie longitudinali.
Dentes maxillis pluriseriati serie externa longiores ex parte ca-
ninoidei; pharyngeales aciculares rectiusculi apice subuncinati.
Maxilla inferior prominens. Aperturae branchiales isthmo lato
separatae. Pinnae; dorsales radiosa et analis radiis omnibus in-
divisis, dorsalis radiosa spinosa duplo vel plus duplo longior,
caudalis truncato-emarginata. D.4. D,6—1/27 ad 6— 1/30.
A. 1/26 ad 1/30.

Rem M Gill a reconnu le premier le genre Ptereleotris
(sans toutefois le décrire) en indiquant comme espèce type
Pileotris mierolepis. Cette espèce est en effet d'un type bien
distinet du genre Valenciennesia, par la longueur extra-ordinaire
de la seconde dorsale et de l'anale, soutenues chacune par 27
jusqu'à 30 rayons indivisés; par les dents plurisériales aux
deux mâchoires, par les écailles eycloïdes et par la forme tron-
quée ou échancrée de la caudale.

Je n'en eonnais que deux espèces, qui toutes les deux ha-
bitent T'Insulinde est dont celle qui est le type du genre a été

( 103 )

retrouvée aussi près des côtes de Zanzibar. Ces deux espèces
ont pour principaux caractères :

IL. Dorsale et anale à 28 vu 29 rayons. Base inférieure de la
pectorale à tache oblongue noirâtre. Caudale sans tache ni
bande noire.

1: B latri microlepis Blkr.

IL. Dorsale à 31 ou 32, anale Àà 30 ou 31 rayons Pectorale
sans tache noirâtre. Partie médiane de la caudale noire.

2. Ptereleotris heteropterus Blkr.

Ptereleotris mierolepis Gill, Proe. Acad. nat. sc. Phil. 1863
Pp. 211.

Ptereleotr, corpore elongato compresso, altitudine 8 circ. in
ejus longitudine, latitudine 1$ fere in ejus altitudine; capite
acuto compresso 6 circ. in longitudine corporis; altitudine ca-
pitis 15 circ, latitudine capitis 2 cire. in ejus longitudine;
oculis lateraliter spectantibus, diametro 3} cire. in longitudine
capitis, minus diametro l distantibus; rostro econvexiusculo
oculo breviore apice ante oculi partem superiorem sito; rictu
valde obliquo; maxilla superiore valde protractili maxilla in-
feriore breviore, sub oculi parte anteriore desinente; denti-
bus maxillis acutis conicis curvatis, intermaxillaribus pluri-
seriatis serie externa ceteris brevissimis multo longioribus in-
aequalibus utroque latere 4 vel 5 caninis distantibus, infra-
maxillaribus anterioribus tri- vel pluriseriatis posteribus uni-
seriatis serie externa et serie interna antice utroque latere
latere caninis 2 ad 4; dentibus pharyngea'ibus multiseriatis
acicularibus rectiusculis ex parte apiee subuncinatis; suleo oculo-
supra-operculari parum conspicuo; squamis capite nuchaque linea
mediana nullis, trunco minimis eycloideis valde deciduis, plus

(104)

quam 100 in serie longitudinali, caudalibus quam trunco antice
paulo majoribus; appendice anali conica brevij pinnis dorsali-
bus subeontiguis, dorsali spinosa radiosa humiliore obtusa, spi-
nis gracillimis 5% ceteris longiore, 6? longe post 5 remota ;
dorsali radiosa corpore humiliore plus triplo longiore quai alta,
obtusa, antice quam postice altiore, 8 circ. in longitudine cor-
poris; pectoralibus latis rhomboideis capitg absque rostro non
longioribus; ventralibus capite paulo brevioribus; anali dorsali
radiosa paulo breviore sed eae forma et altitudine subaequali ;
caudali truncato-emarginata angulis acuta capite paulo longiore;
colore corpore superne viridescente-roseo, inferne margaritaceo-
roseo; iride rosea margine pupillari aurea; capite rostro genis-
que maculis oblongis ex parte curvatis coeruleis; vittis post-
oculari longitudinali et operculart valde curvata coeruleis; pinnis
flavescente-aurantiacis; dorsalibus purpureo marginatis, spinosa
vittula obliqua coerulea postrorsum adscendente; pectoralibus
basi dimidio inferiore macula oblonga transversa duplice coeru-
lescente et nigricante-violacea; anali basi vitta duplice, supe-
riore coerulescente inferiore ignea vel aurea.
B. 4. D.6—1/27 vel 6—1/28. P. 28. V. 1/5. A. 1/27 vel 1/28.
C. S|l4l8 cire. vel 8,}3/5 circ.
Syn. Eleotris microlepis Blkr, Vijfde bijdr. ichth. Banda, Nat
T. Ned. Ind. XT p. 102; Günth., Cat. Fish. IL p. lö2;
Playf., Fish. Zanzib. p. “5 tab. 9 fig. 5
Eleotriodes microlepis Blkr, Ind deser. spec. pisc. Nat. T.
Ned. Ind. XIV p. 465
Hab. Nias; Banda (Neira); in mari.
Longitudo speciminis descripti 85°.

Rem. M. Playfair a publié une belle figure de cette espèce
prise sur un individu des côtes de Zanzibar et mesurant envi-
ron 120'’, ee qui prouve que l'espèce devient notablement plus
grande que individu déerit ei-dessus. M. Playfair dit encore,
par rapport aux couleurs du corps: „Pale greenish, with a num-
ber of very famt desh-coloured eross bands, those on the front
part straight, tne remainder erescent-shaped, the horns pointing
forward; these cease before the tail, on which are about three
similar longitudinal bands, which are continued on the caudal

(105 )

fin.” Ces bandes n’existaient plus sur mon individu lorsque

j'en dressai la description.

Ptereleotris heteropterus Blkr, Notic. Eleotrif., Arch. néerl.
sc, nat. X p. 106.

Ptereleotr. corpore elongato compresso, altitudine 85 circ. in
ejus longitudine, latitudine 1# circ. in ejus altitudine; capite
acutiusculo compresso 5} cire. in longitudine corporis; altitu-
dine capitis 2 circ, latitudine capitis 2; cire. in ejus longi-
tudine; oeulis lateraliter spectantibus, diametro 8 circ. in lon-
gitudine capitis, diametro 1 fere distantibus; rostro convexius-
culo oeulo breviore apice ante oculi partem superiorem sito;
rictu valde obliquo; maxilla superiore valde protractili maxilla
inferiore breviore sub oculi margine anteriore desinente; denti-
bus maxillis acutis conicis curvatis, intermaxillaribus pluriseria-
tis serie externa ceteris brevissimis multo longioribus imaequali-
bus utroque latere caninoideis 3 vel 4 distantibus, inframaxilla-
ribus anterioribus tri- vel pluriseriatis ex parte caninoideis
posterioribus uniseriatis; sulco oculo-suprascapulari parum con-
spicuo; squamis capite et linea nuchae mediana nullis, trunco
minimis eyeloideis valde deciduis plus quam 100 in serie lon-
gitudinali, caudalibus quam trunco antice paulo majoribus; ap-
pendice anali vix consjicua; pinnis dorsalibus subcontiguis?
dorsali spinosa dorsali radiosa non vel vix altiore obtusa cor-
pore humiliore, spinis gracillimis 6% longe post 5% remota;
dorsali radiosa et anali antice quam postice altioribus, dorzali
anali paulo longiore et altiore longitudine 8 fere in longitudine
corporis; pectoralibus obtusis et ventralibus capite absque rostro
brevioribus; caudali emarginata lobis rotundatis capite breviore ;
colore corpore superne viridi-roseo, inferne margaritaceo; iride
rosea; pinnis dilute aurantiacis, caudali medio tota longitudine
nigra.

B. 4P. D. 6—1/30 vel 6— 1/31. P.23vel24. V. 1/5. A. 1/29

vel 1/30. C. 7/18/6 circ.
Syn. Lleotris heteropterus Blkr, Negende bijdr. ichth. Borneo,
Nat. T. Ned. Ind. IX p. 422 ;Ginth., Cat. Kish. III p. 132,

( 106 )

Eleotriodes heteropterus Blkr, Ind. deser. spec. pisc. Nat.
T. Ned. Ind. XIV p. 465.
Hab. Borneo (Bandjermasin); in fluviis.
Longitudo speciminis unici 49”.

Rem. Cette espèce se fait aisément reconnaître par la partie
noire de la caudale qui s'étend depuis le milieu de la base
jusqu'à la partie médiane du bord postérieur, par l'absence au
contraire d'une tache noirâtre à la base de la pectorale et par
quelques rayons de plus Àà la seconde dorsale et à l'anale. Ce
que j'ai dit, dans ma description antérieure, du rayon libre
entre les deux dorsales, a rapport à la sixième épine dela pre-
mière dorsale, qui se trouve plus éloignée de la cinquième
éÉpine que celle-ci des Épines antérieure. Cette sixième épine
a été probablement réunie par une membrane mince a la cin-
quième (comme dans le microlepis) mais déchirée par la mani-
pulation. Je ne puis pas non plus constater sur mon individu
le nombre antérieurement donné de 6 rayons branchiostèges
nombre qui probablement est une erreur d'impression et doit
être lu = 4.

ORrrHosroMus Kner.

Corpus elongatum compressum ; capite obtuso truncato superne
squamato ; rostro brevissimo. Dentes maxillis parvi graciles, an-
tiei 4 caninìi. Squamae trunco etenoideae parvae. Maxilla
inferior prominens. Rictus subverticalis. Aperturae branchiales
isthmo angusto separatae. Pinnae, dorsales subcontiguae, radiosa
spinosa plus duplo longior, caudalis obtusa convexa. B.6.
D. 6—1/25. A. 1/29. V. 1/4.

Rem. La place naturelle du genre Orthostomus est manifes-
tement entre les genres Ptereleotris Gill et Oxymetopon Blkr
et nullement près des Amblyopini où il a été placé par Kner.
Il paraît que les rayons de la seconde dorsale et de anale soient
tous indivisés, comme dans les Ptereleotris et les Oxymetopon. Le
genre est du reste bien caractérisé par la tête tronquée à front

( 107 )

peu élevé, à museau extrêmement court et à fente de la bouche
verticale, par la nature cténoïde des écailles, par la formule des
ventrales et des rayons branchiostèges et par la forme obtuse
et arrondie de la caudale.

On n'en connait jusqu'ici qu'une seule espèce, trouvée à
Singapore, mais qui ne fait pas partie de mes collectioni.

Orthostomus amblyopinus Kner, IV Folg. n. Fisch. Mus. God.,
Sitz. ber. k. Ak. Wiss. 1868 Bd LVIII p. 330 tab. 6 fig 16.

Descriptio Kneriana sequens.

„Die Körperhöhe der Kopflänge und diese 1} der Körper-
länge gleich, das Auge } der Kopfflänge; Farbung hell bräuu-
lich-gelb (vielleicht 1m Leben rosenroth) mit Silberstrichen und
Flecken an den Seiten des Kopfes.”

„Der Kopf ist zufolge der fast senckrechten Mundspalte bei-
nahe vertical abgestutzt und die Symphyse des Unterkiefers ragt
vor; von den vier stärkeren und längeren Fangzähnen beider
Kiefer stehen die zwei inneren im unteren ganz am Rande fast
wagrecht und nach vor- und aufwärts gekrümmt, die beiden
äusseren nach vorne convexen sind aufrecht; die vier Fangzähne
des Zwischenkiefers kleiner, kaum gebogen und mehr nach
vorne als nach abwärts gerichtet; der Gaumen ist zahnlos ; eine
freie Zunge fehlt. Das Auge ist nur ; seines Durchmessers
von der Symphyse und blos über 2 vom anderen Auge entfernt ;
die Nasenbeine laufen vorne in je eine kurze Dornspitze aus,
zwischen denen der dreieckige Stiel des Zwischenkiefers sich
einschiebt, der bis zwischen die Augen reichend, daselbst eine
tiefe Grube bildet. Der schief stehende Vordeckel ist un-
bewaffnet, nur vom hinteren Rande des Deckels ragt am
Winkel ein kleiner flacher Dorn vor. Die Deckelstücke sind
übrigens zu kurz und klein, um über die ganze grosze Kiemen-
spalte zu reichen, ein Theil der Kiemenhaut und Kiemenstrah-
len ragt daher unter und hinter ihnen frei vor, da sie bis an
die Kehle offen ist. Die erste Dorsale ist völlig von der zweiten
getrennt und die mittleren und längsten ihrer einfachen, bieg-

(108)

sahmen Strahlen erreichen fast Körperhöhe und kommen den
längsten in der hinteren Hälfte der zweiten Dorsale fast gleich.
Die letzten Strahlen der zweiten Dorsale und auch der Anale
reichen zurückgelegt bis auf die Basis der Caudale und lässen daher
den Schwanzstiel flossenfrei. Die Analpapille liegt fast genau
in halber Körperlänge. Die Caudale scheint schief von oben
nach unten und vorwärts abgestutzt und kaum von Kopfeslänge
zu sein. Eben so lang sind die Brustflossen, die bis unter das
Ende der ersten Dorsale reichen und auf einer breiten muscu-
lösen und überschuppten Basis aufsitzen; die unter ihnen ein-
gelenkten, zugespitzten Ventralen erreichen beinahe die Anal-
grübe. Die Beschuppung beginnt am Kopfe unmittelbar hinter
den Augen und daselbst liegen bis zur ersten Dorsale die klein-
sten Schuppen, nur wenig grössere bedecken die Basis der
Brustflossen und den Bauch, grössere die Seiten des Rumpfes,
die grössten liegen seitlich am freien Schwanzstiele; die Caudale
und alle übrigen Flossen sind unbeschuppt; die Rechenzähne
der Kiemenbögen sind ansehnlich lang. Die Rückenseite dunkler
als der Bauch, alle Flossen durchscheinend. An den Wangen
über dem unteren Rande des Vordeckels ein Silberstrich, ober-
haib ein kürzerer vom Suborbitalring bis an den Rand des
Oberkiefers, ein kleiner Silberfleck am vorderen Augenrande,
1—2 hinter dem Auge und noch 1—2 längliche auf dem
Deckel selbst und dem hinabgezogenen Unterdeckel. B. 6. D. 6— 30.
Nena PSC: UG et lat bte

„Hab. Singapara.”’

15) 7

„Longitudo „237 ©.

OxymeroPoN Blkr.

Corpus elongatum maxime compressum ; capite obtuso vertice
carinaeformi elevato squamato. Squamae trunco ctenoideae de-
ciduae 100 cire. in serie longitudinali. Dentes maxillis pluri-
seriati serie externa longiores, antiei 2 canini praesymphysiales.
Canini insuper 2 inframaxillares postsymphysiales. Dentes pha-
ryngeales aciculares apice vix curvati, Maxilla inferior promi-
nens. Rietus valde obliquus Aperturae branchiales isthmo

(109 )

angusto separatae. Pinnae dorsales subcontiguae, radiosa et analis
radiis omnibus simplicibus, dorsali radiosa dorsali spinosa plus
duplo longior, caudalis lanceolata. B. 5. D.6—1/3l. A. 1/81.
V. 1}4.

Rem. Le genre Oxymetopon est fort remarquable par l'ex-
trême compression du corps, par l'élévation de la crête fronto-
nuchale et par la dentition, mais toute son organisation lui in-
dique une place parmi les Pareleotrini. Je n'en connais qu'une
seule espèce dont je regus l'unique individu de [île de Timor
peut avant mon départ des Indes.

Oaymetopon typus Blkr, Zesde bijdr. vischf. Timor, Nat. T.
Ned. Ind. XXII p. 258; Günth., Cat. Fish. III p. 153.

Oxymet. corpore elongato valde compresso, altitudine 72 circ.
in ejus longitudine cum-, 51 circ. in ejus longitudine absque
pinna caudali; latitudine corporis 4 circ. in ejus altitudine;
capite valde compresso obtuso 93 circ. in longitudine corporis
absque pinna caudali, vix altiore quam longo; fronte vertice
nuchaque in cristam carnosam squamatam desinente; linea
rostro-dorsali ante oculos concava, fronte, vertice nuchaque valde
convexa; oculis horizontaliter extrorsum spectantibus, diametro
9y cire. in longitudine capitis, diametro 1 fere distantibus;
naribus oculo approximatis, patulis, posterioribus anterioribus
minoribus; rostro brevissimo; rictu maxime obliquo; maxilla
superiore protractili, valde oblique descendente, sub oculi dimi-
dio anteriore desinente, 2 circ. in longitudine capitis; maxilla
inferiore ante superiorem prominente; dentibus maxillis seriebus
internis minimis, serie externa curvatis majoribus, intermaxilla-
ribus inframaxillaribus longioribus arntice 4& caninis curvatis
externis internis longioribus, inframaxillaribus anticis 2 post=
symphysialibus et 2 praesymphysialibus caninis curvatis post-
symphysialibus quam praesymphysialibus longioribus; apertura
branchiali sub praeoperculi margine posteriore desinente; capite
vertice tantum squamato; squamis trunco ctenoideis 105 circ.
in serie longitudinali, postrorsum magnitudine sensim accrescen-

(110 )

tibus caudalibus lateralibus anterioribus conspicue majoribus;
appendice anali oblonga obtusa; pinnis dorsalibus basi tantum
continuis; dorsali spinosa corpore paulo humiliore, acuta, spina
22 ceteris longiore, spina 62 longe post 5@ inserta; dorsali
radiosa corpore duplo circiter humiliore dorsali spinosa plus
duplo longiore, postice quam medio non altiore; pectoralibus
obtuse rotundatis et ventralibus acutis capite non vel vix bree
vioribus; anali dorsali radiosa paulo humiliore et vix breviore,
postice quam medio non altiore; caudali acuta lanceolata radiis
mediis in fila productis 35 ad 8} in longitudine totius corporis;
colore corpore superne roseo vel viridescente-roseo, inferne mar-
garitaceo; iride flava; genis vittis 2 longitudinalibus obliquis
brevibus coeruleis; pinnis dorsalibus roseo-hyalinis vittis 3 vel 4
longitudinalibus coeruleis; pectoralibus flavescente-roseis basi
carnosa inferne stria brevi coerulea ; ventralibus aurantiacis ; anali
violacea; caudali aurantiaco-rosea membrana inter singulos radios
ocellis parvis coerulescentibus.

B. 5. D.6—1 81. P. 20 vel 21. V.1/4. A. 1/31. C. 30 lat.

brev. incl.
Hab. Timor (Kupang); in mari,
Longitudo speciminis unicì 159",

Scripsi Hagae Comitis Calendis Januarùúù 1815.

VERMINDERING

WATERAFVOER VAN RIVIEREN EN STROOMEN.

Rapport uitgebragt ter Vergadering van 27 Januarij 1877.

Mij werd in handen gesteld een rapport der commissie, be-
last met het uitbrengen van een verslag aan de keizerlijke Aca-
demie te Petersburg, over het werk van den Heer wex, be-
trekkelijk de vermindering van het water der wellen en stroomen,

De keizerlijke Academie van wetenschappen te Weenen had
namelijk in 1875 aan de keizerlijke Academie te Petersburg
gezonden een in 1873 in het licht verschenen Memorie van
GUSTAVE WEX, Hoofddireeteur der werken tot verbetering van
den Donau, getiteld: Ueber die Wasserabnahme in den Quellen,
Flüssen und Strömen mit zunehmenden höher ansteigenden
und öfter eintretenden Hochwasserstanden *).

De Academie te Weenen voegde bij de Memorie het rap-
port van hare commissie en noodigde de Academie te Peters-
burg uit hare aandacht op dit onderwerp te vestigen, en te
willen medewerken, om zoo mogelijk de middelen te vinden
tot beperking der rampen in de Memorie vermeld. Zij verzocht
tevens mededeeling van de waterstanden, die gedurende eene
reeks van jaren langs de stroomen en rivieren waren waarge-
nomen en voor het geval, dat zulke waarnemingen nog niet
werden gedaan, dat de Academie alsdan de middelen wilde be-
ramen om daartoe te geraken. De Academie te Weenen uitte

*) Deze memorie is te vinden in het Zeitschrift des Oesterreichischen Ingenieur-
und Architecten-Vereins. Jahrgang 1878, IL, IV, VI und VII Hett.

VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de reeks. neen XI. s

(112)

daarbij den wensch, dat die waarnemingen volgens een alge-
meen stelsel konden geschieden, en beval daartoe aan de graphi-
sche lijnen, vermeld in de Memorie van den Heer wex.

Eindelijk deelde de keizerlijke Academie van Weenen haar
voornemen mede om de instellingen, die in deze zaak belang
stelden, te verzoeken de zaak gezamenlijk te bespreken, ten
einde te weten hoe men het meeste nut zoude kunnen trekken
uit de gegevens, die men thans reeds ten deze bezit.

Na het belang der zaak te hebben voorgesteld, constateert
de Heer wex in zijne Memorie de vermindering van het water
op de stroomen en rivieren en bespreekt daarna de nadeelige
gevolgen er van. Hij grondt zijne stelling op eigene waarne-
mingen gedurende 40 jaren, gedaan op verschillende Oosten-
rijksch-Hongaarsche rivieren. Niettegenstaande het feit van wa-
tervermindering ook door andere rersonen is waargenomen, wordt
de juistheid daarvan door bekwame deskundigen ontkend, als
door den Pruissischen waterbouwkundige G. HAGEN en den Pruis-
sischen Inspecteur van Eydraulische werken MAAS en meer an-
deren.

Zoo heeft MAAS in druk gegeven de uitkomst van waterwaar-
nemingen, gedaan van 1727 tot 1869, alzoo over een tijdvak
van 143 jaren op de Elbe te Maagdenburg, waaruit wel blijkt
dat de waterstand aanmerkelijk is verlaagd, doch zulks niet
aan verminderden waterafvoer moet worden toegeschreven, maar
aan de werken tot verbetering der rivier uitgevoerd, waardoor
de stroomsnelheid is vermeerderd, zoodat men volgens het ge-
voelen van den Heer Maas geen verdere verlaging van water-
stand te vreezen heeft, daar de werken tot verbetering van het
stroombed zijn voltooid.

Ook de Heer GREBENAU, lid der technische Rijncommissie,
die blijkens den Heer wex verlaging van den Rijn te Sönder-
heim heeft waargenomen, beschouwt in zijne Mesultate der
Pegelbeobachtungen an den Rhein und Mosel 1807—1872
op bladz. 20 die Senkung des mittleren Jahreswasserstandes’’
langs den Rijn tot Bazel alleen als een gevolg van rivierafsnij-

(113 )

dingen, die dan ook aldaar op groote schaal hebben plaats ge-
had en die rivier in 60 jaar 90 Kilometers hebben verkort.

De Heer wex bestrijdt deze meeningen en beroept zich, be-
halve op zijne eigene bevinding, nog op minstens een tiental
geleerden en doet uitkomen in hoe groote mate de wouden de
vochtigheid bevorderen en krachtig medewerken om het door-
sijpelen van water in den grond te doen plaats hebben en daar-
door de wellen te voeden. Bij opruiming der bosschen stroomt
het water met kracht van de hoogte, veroorzaakt overstroomin-
gen en vormt diepe geulen in den bodem. De vernieling der
bosschen heeft tevens ten gevolge de vermeerdering van warmte
en droogte in de zomermaanden en der koúde in den winter.

De schrijver noemt als waarschuwend voorbeeld hetgeen Pa-
lestina, Perzië, Griekenland, Sicilië en Spanje, ten gevolge van
het wegruimen der bosschen, zijn geworden.

De Russische commissie voegt bij deze voorbeelden het zui-
delijk gedeelte van Rusland, alwaar vóór 150 à 200 jaar uit-
gestrekte bosschen bestonden, op plaatsen die thans in steppen
zijn herschapen, waarvan de hoogste gedeelten geheel van water
zijn beroofd en daardoor onbewoonbaar zijn. Ook noemt die
commissie de Wolga en Dnieper, waarlangs de wouden zijn
en nog worden witgeroeid, en wel met zooveel kracht, dat het
middelste en laagste gedeelte dier rivieren, die zoo noodig voor
den Russischen handel zijn, reeds geheel onbeplante streken
doorloopt, alwaar de vloeden eene vroeger ongekende hoogte
bereiken. De klagten over voortdurende verplaatsingen van het
rivierbed zijn dan ook vele, en de sneeuw der steppen, plotse-
ling door sterke regens gesmolten, vormt zulke sterke water-
stroomen, dat groote gedeelten der bouwgronden worden mede-
gevoerd en nieuwe ondiepten in de rivierbeddingen vormen. De
commissie is dan ook overtuigd, dat de belemmeringen der
vaart op de Wolga, Don en Dnieper veel minder zouden zijn,
wanneer men de uitroeijing der bosschen had weten te voor-
komen.

De commissie merkt intusschen op, dat eene reeks van lang-
durige waarnemingen van waterstanden niet voldoende is, om
met zekerheid eene vermindering van de massa water te staven.

Wat daarvoor noodig is, zijn naauwkeurige metingen van den
8

(114)

werkelijken afvoer op verschillende dwarsprofillen der rivier gee
durende vele jaren.

Wanneer de hoeveelheid gevallen regen jaarlijks dezelfde blijft,
dan kan de verandering, die de rivieren in den loop der tijden
ondergaan, slechts eene veranderde verdeeling in den afvoer van
het water geven. Dit is ook wat men bij de Wolga aanneemt
het geval te zijn, namelijk dat de hoeveelheid afgevoerd water
niet is verminderd sedert dat hare boorden van bosschen zijn
beroofd, maar dat de stroomen in het voorjaar hooger zijn ge-
worden, terwijl de waterstand gedurende den zomer is verlaagd.

De commissie is alzoo van meening, dat de volgende twee
punten meer bepaald en met meerder naauwkeurigheid moeten
worden onderzocht, dan zulks door den Heer wex is geschied.

1°. Is de hoeveelheid water door de rivieren afgevoerd, in
den loop der tijden verminderd?

2°. Is de hoeveelheid water in verschillende tijden vin het
jaar afgevoerd belangrijk gewijzigd, onaangezien of de jaarlijk-
sche hoeveelheid gevallen regen is veranderd of dezelfde ge-
bleven ?

Hierbij wordt de opmerking gemaakt, dat men geen beves-
tiging der 1ste vraag voor al de rivieren der wereld kan ver-
wachten, daar alsdan overal minder regen zou gevallen zijn,
hetgeen niet is aan te nemen, wanneer de groote oppervlakte
der zeeën en de hoofd-windrigtingen geen wijziging ondergaan.

Het Oesterreichische Ingenieur- und Architecten-Verein heeft
in 1873 ook eene commissie benoemd, om de stelling van den
Heer wrx te onderzoeken. Deze commissie van kundige en voor
het meerendeel ook practische mannen, met de Oostenrijksche
rivieren wel bekend, hebben na twee jaren een belangrijk ver-
slag uitgebragt, dat in het tijdschrift dier vereeniging (jaar-
gang 1875, Heft VIII—IX) is opgenomen. Ook daarin wordt
hetzelfde gevoelen geuit en wel als volgt:

„Ihr Comité konnte die blosse Aufstellung von Pegellesun-
„gen nicht als maassgebend für die Messung der abfliessenden
„Wassermengen ansehen, und noch weniger die vergleichende
„Gruppirung derselben als einen Beweis für die zu- oder Abnahme
„dieser Abflussmenge gelten lassen”

Ook die commissie zegt dat zij de conclusie van den Heer wex

(115)

eerst dan zou kunnen aannemen, wanneer de waterstandstabellen
vergezeld gingen van waarnemingen der profilsveranderingen en
van wijzigingen in het lengteprofil der rivieren, die dat beves-
tigden.

Natuurlijk erkent die commissie ook den grooten invloed der
bosschen op de gelijkmatige afvloeijing van het water, en dat
het behoud van bosschen in bergachtige landen van het grootste
belang is voor de bevaarbaarheid der rivieren, waarop in vele
landen te weinig wordt gelet.

Ik geloof niet dat de Academie van mij verlangt hier in
verdere bijzonderheden te treden en al de redenen te vermelden,
waarmede beide meeningen omtrent minderen of gelijken afvoer
van water worden verdedigd of bestreden; alleen wil ik nog
enkele bijzonderheden aanstippen, ook met hetgeen ten deze in
Nederland is waargenomen of wordt verrigt.

Vooreerst kan men gerust aannemen, dat uit de vroeger
waargenomen waterstanden langs de rivieren volstrekt geen ge-
volgtrekkingen zijn af te leiden. De vroegere gesteldheid der
rivieren is ons slechts hoogst oppervlakkig en de doorstroomings-
profillen volstrekt niet bekend. De hoogte van het water aan
een bepaald punt heeft geen waarde, wanneer die niet wordt
vergeleken met boven- en benedenwaarts gelegen waterstanden
en dan nog in verband met de hoogte der bedding en profils-
inhoud.

De gemiddelde waterstanden zijn rekenkunstige gemiddelden
der waargenomen waterhoogten gedurende zekere tijdperken. Het
zijn intusschen niet de werkelijk gemiddelde standen, namelijk
die, waarbij de gemiddelde hoeveelheid water wordt afgevoerd ;
en de vergelijking der waterstanden kan ons alzoo niets zekers
omtrent den waterafvoer leeren.

Uit enkele gegevens zou men intusschen tot de meening over-
hellen, dat de waterafvoer niet vermindert. Zoo blijkt uit de
registers der peilschalen en de beide tienjarige overzigten, dat
de waterstand te Emmerik langzamerhand verlaagt; en toch zou
men, uit de metingen en berekeningen, eer vermeerdering dan
vermindering van afvoer meenen te bespeuren.

Op de Maas, waar men met geen waterverdeeling boven
St. Andries te doen heeft, maar tevens geen oude waarnemin-

€ A6)

gen en vroeger slechts zeer weinig peilschalen bezat, vindt men
als jaarlijks gemiddelden waterstand

te Maastricht van 1821—1849 ..... 43.097
van: 18al1S15 ite MO
te Grave van 1821—1849 ..... 6.818

van 1851—16?5 ...….. 6.589

Maastricht behoudt dus denzelfden waterstand, terwijl het
water te Grave merkelijk gedaald is.

Intusschen zal, vóór dat het gevoelen van den Heer wex
gestaafd of onwaar bevonden wordt, nog eene reeks van jaren
moeten verloopen, alvorens zuivere waarnemingen van de ge-
steldheid der rivieren, in verband met die op Meteorologisch
gebied gedaan, dienaangaande zullen beslissen, en de twee voor-
melde vragen door de commissie te Petersburg gesteld met ze-
kerbeid zullen kunnen worden beantwoord.

In ons land werden vóór het jaar 1873 geen waarnemingen
gedaan van genoegzame naauwkeurigheid, om tot vergelijking te
dienen met die welke thans worden genomen. Eene verzame-
ling van de uitkomsten dezer vroegere waarnemingen op de Bij-
landsche- en Pannerdensche kanalen van 1835 tot 1870 ge-
daan, vindt men achter het jaarverslag aan den Koning over
de openbare werken van dat jaar. Het voorname gebrek zit in
het gemis van controlewaarnemingen, zoodat het onmogelijk is
de maat van naauwkeurigheid maar eenigszins na te gaan. Vroe-
ger werden de waarnemingen wel eens in hetzelfde jaar her-
haald en men vindt dan afwijkingen van 3 tot 10 procent.

Sedert 1873 is intusschen voor ons land een nieuw tijdperk
ingetreden, waarbij men op last en onder beheer van den Hoofd-
ingenieur van den Waterstaat ROSE alle mogelijke gegevens ver-
zamelt, om met den loop en den toestand der rivieren bekend
te geraken.

Vooreerst heeft men weêr gebruik gemaakt van het molentje
van WOLTMAN, daarmede zijn vele waarnemingen gedaan en de
constanten bepaald voor de verschillende formulen.

Ook werden daarbij verbeteringen aan dit werktuig gemaakt,
waaronder het electrisch kloksignaal, waarbij 100 omwentelingen

CAR)

door een klokslag worden aangegeven, wel als de voornaamste
mag worden beschouwd.

Voorts zijn de stroomsnelheden gelijktijdig met het molentje
en de drijvers van KRAIENHOFF gemeten, waaruit ten duide-
lijksten is gebleken, dat er overwegende bezwaren aan het ge-
bruik van de drijvers zijn verbonden, waarvan de uitkomsten
dan ook onnaauwkeurig zijn en het afgeleid vermogen der ri-
vieren te groot wordt aangegeven.

Men heeft door deze uitkomsten de waarnemingen van
18471872, gedaan met de drijvers van KRAIJENHOFF, om-
trent de waterverdeeling op de bovenrivieren, kunnen benaderen.

Ook is het gebleken, dat bij bepaling van het vermogen der
rivieren de profillen voortdurend moeten worden herzien, daar
die binnen weinige maanden aanzienlijk kunnen veranderen.

Men heeft door gebruik van het molentje de gemiddelde snel-
heden in de verticalen berekend en het vermogen van den Bo-
ven-Rijn en zijne takken bij verschillende waterstanden bepaald.

Voorts zijn de verschillende profillen met de snelheden in
teekening gebragt en de afvoer van den Rijn en zijne takken
graphisch voorgesteld.

Al deze berekeningen en uitkomsten zijn te vinden achter
het verslag aan den Koning over de Openbare werken van het
jaar 1875 in de bijlagen I[IL-—IX, blads. 191—335. Zij ko-
men mij zóó belangrijk voor, dat ik gemeend heb u daarvan
een exemplaar te moeten aanbieden, ten einde meer en détail te
kunnen nagaan, wat ik hier slechts vlugtig heb opgegeven.

Uit al het bovenstaande blijkt ten vollen, met welke groote
zorg in de laatste jaren hier te lande de waarnemingen omtrent
het vermogen der hoofdrivieren geschieden; en dit, gepaard met
het groote aantal zelfregistreerende peilschalen langs die wateren
geplaatst, geeft de overtuiging, dat men later in staat zal zijn
met juistheid de vragen te beantwoorden, die door de commis-
sie te Petersburg zijn gesteld en hierboven werden vermeld.

Op den weg eenmaal door den Hoofdingenieur rosr ingesla-
gen, zal natuurlijk worden voortgegaan, ook van de Maas zul-

(18 )

len dezelfde gegevens worden verzameld, en het is mijn wensch

ook onze kleine rivieren op gelijke naauwkeurige wijze op te
nemen.

Het komt mij als slotsom dezer beschouwingen voor, dat de
Academie het gedrukte verslag der Commissie te Petersburg,
dat toch zonder geleidende missive werd toegezonden, als voor
kennisgeving kan ter zijde leggen, en dat dat verslag voor als-
nog geen aanleiding geeft tot eenige bemoeijingen van de zijde
der Academie, daar het doen van juiste opnemingen van wege
onze regering, blijkens het bovenstaande, op uitnemende wijze
geschiedt en wordt behartigd.

Het lid
de.R. Tr ORTE

OVER DEN INVLOED

DER

DRUKKING OP DE TEMPERATUUR DER
GROOTSTE DICHTHEID VAN WATER.

DOOR

SD. VAN DER WAALS.

$ 1. Voor zoover mij bekend is, is alleen voor het geval,
dat water staat onder de drukking van een atmosfeer, de tem-
peratuur bekend, waarbij het zijn grootste dichtheid heeft. De
vraag kan gesteld worden, heeft ook water onder andere druk-
kingen een grootste dichtheid, en is de temperatuur, waarbij
dit plaats grijpt dezelfde als bij de gewone drukking. En als
een rechtstreeks onderzoek daaromtrent niet heeft plaats gehad,
kan dan ook uit waarnemingen, met een ander doel geschied,
het antwoord op bovenzestelde vraag worden opgemaakt. Ik zal
in het volgende trachten aan te toonen, dat dit antwoord kan
gegeven worden uit de kennis van de coëfficiënten van samen-
drukking van water bij temperaturen in de nabijheid van het
maximum van dichtheid gelegen; en tot de uitkomst geraken,
dat de temperatuur der grootste dichtheid met toenemenden
druk afneemt, en die afhankelijkheid in een formule uitdruk-
ken, in de onderstelling, dat de coëfficiënten van samendruk-
king door de waarnemingen van Gmrassr (Ann. de Chimie et
de physique, Serie III, Tome 31) met genoegzame nauwkeu-
righeid bekend zijn,

$ 2. Vooraf wensch ik een denkbeeld te geven van de wijze,
waarop ik het antwoord op bovengenoemde vraag heb gezocht.

Stellen wij bij de gewone drukking het maximum van dicht-

(220)

heid bij 4e, dan is bekend, dat bij temperaturen, die maar zeer
weinig onder 4° liggen, het volume maar zeer weinig grooter
is dan dat bij 4°. Is dan bij die lagere temperatuur bijv. bij
3°5, de coëfficiënt van samendrukking grooter dan bij 4,
zooals uit de waarnemingen van cRrassI het geval blijkt te zijn,
dan kan bij toenemende drukking het volumen van beiden ge-
lijk gemaakt worden. Bij den druk, die dit bewerkt, heeft dan
water van 4° en van 8,5 gelijk volumen, en ligt dus de tem-
peratuur der grootste dichtheid tusschen die twee temperaturen.
Alleen evenwel in dat geval is men zeker van de juistheid van
dit besluit, als het blijkt, dat de druk, die voor het gelijk-
maken der twee volumens noodig is, valt binnen de grenzen
der waarneming, waarbij die coëfficiënten van samendrukking
zijn bepaald geworden. Is men daarvan à priori niet zeker, als
de tweede temperatuur veel van 4° verschilt, men kan dat ver-
schil zoo klein nemen, dat men vooraf die zekerheid wel heeft.
Immers stellen wij dit verschil in temperatuur At, en zij het
volumen onder den druk van een atmosfeer gelijk f(t, dan
wordt het volumen bij de temp. £— Àt voorgesteld door

ft) = f(b) — f(t) Al Ki A enz.

Is 4 de temperatuur van het maximum van dichtheid, dan

fe)

is f(t) =0 en dus het volumen toegenomen met jz Ôt enz.

Stellen wij nu de coëfficiënten van samendrukking onder den
druk van een atmosfeer voor door g(t); dan zal, bij £— Âf,
die coëfficiënt gelijk zijn aan

q(t) —p!(f) At + enz.

Onder een druktoename van p atmosferen is dus het eerste
volumen gelijk aan

f {Lp 0 (0}

en het tweede

ro + ff) 0 lp [wp (6) — 4 (£) aal.
| 12 | |

akad aen

(121 )
Zullen zij gelijk zijn, dan moet

wt
12 f (U) @'(£)

Uit deze uitkomst blijkt, dat A? zoo klein genomen kan
worden, dat p zeker ligt binnen de grenzen der waarnemingen,
waardoor de samendrukkings coëfficiënten gevonden zijn. Daar
p(t) in de nabijheid van 4 een afnemende functie is, zal #'(/)
negatief zijn en dus p positief. Het is licht in te zien, dat al-
leen in het geval, dat de samendrukbaarheid ook bij 4° een
maximumwaarde vertoonen zou, het hiervoor gevonden resul-
taat niet meer gelden zou.

$ 2. Hen meetkunstige voorstelling kan tot nadere ophelde-
ring strekken en aantoonen, dat men, zelfs al kende men de

Í \U Ue
Nee |
| Kij
Í Nl | !
| il | |
Ae
EE IEN
| EE
' Ei |
! Ei: 1 |
| El
| KL
B
| Di |
| ERI |
| ikk
| EE \ \
Si
Û \
| Ë Ì \ k
(EAM
NUE
| ihk. fen
| jen ps JA
| | Re
| | ik HI
Í \
| éé Wals as à\o
ee ent EE,
| Dkal TC

(122 )

uitkomst van GRASSI niet, grond heeft te verwachten, dat de
samendrukkingscoëfficiënten verschillend moesten zijn, als water
onder gelijken druk, maar bij verschillende temperaturen een
gelijk volumen inneemt.

Wij kennen namelijk door de waarnemingen omtrent het vo-
lumen, dat water onder de eenheid van druk bij verschillende
temperaturen inneemt, telkens een punt van de isotkerme voor
zekere temperatuur. Die punten liggen in een lijn AB even-
wijdig aan de as der abscissen. Het punt C, dat bij water
van 40 behoort, ligt het dichtst bij den oorsprong. Al de an-
dere punten P behooren bij tweederlei isotherme. 'Îenzij men
nu mocht meenen, dat zulke twee isothermen over hun geheele
beloop samenvallen, is men genoodzaakt aan te nemen, dat zij
elkander in het gemeenschappelijk punt snijden; raken kan als
witzonderingsgeval voorkomen. En die meening, dat zij zouden
samenvallen, zal wel onhoudbaar gevonden worden, als men be-
denkt, dat ten minste bij groote volumina (dampvolumina) de
isothermen voor zulke twee temperaturen geheel verschillende
lijnen zijn.

Elk der beschouwde punten kan dus als dubbelpunt aange-
merkt worden, waar twee lijnen doorgaan, over het algemeen
van verschillende richtingen. En is de richting dier lijnen ver-
schillend, dan natuurlijk ook de coëfficiënt van samendrukking.

De tangens toch van de raaklijn is gelijk aan 5 als v
_— vj

het volume en $ die coëffieiënt is.
$ 4. Daar de isothermische lijnen betrekkingen zijn van den

vorm
p (», v, 4) = ()

kunnen wij ze als eenzelfde groep beschouwen, die alleen door
verandering van een parameter 4 van elkander verschillen. Het
gewone geval is dat isothermen elkander niet snijden, Maar bij
water heeft het omgekeerde plaats. En dan is er sprake van
een enveloppe.

Daar de enveloppe de grens is van de punten van het vlak,
waar nog lijnen van de beschouwde groep doorgaan, zal het

adden

(123 )

punt, dat wij verkrijgen, als wij het kleinste volume onder den
druk van een atmosfeer aangeven, een punt der enveloppe zijn.
Bij gevolg zal de meetkunstige plaats van de punten, die de
kleinste volumens onder verschillende drukkingen aangeven de
enveloppe CD EFG zijn der isothermische lijnen. Daar wij de
isothermen zelven niet kennen, kunnen wij daarvoor in de plaats
stellen de raaklijnen, die, zooals boven gezien is, wel bekend
zijn uit de waarnemingen van GRASSI, mits wij bedenken, dat
wij van de uitkomst alleen zeker zijn binnen de grenzen, waar-
voor volgens die waarnemingen de isotherme niet van de raak-
lijn onderscheiden kan worden. De proeven hebben namelijk ge-
leerd, dat de coëfficiënt van samendrukking niet merkbaar van
de drukking afhangt.

S 5. De vergelijking van de raaklijn eischt de kennis van
het volume bĳ t° en van de coëfficiënt van samendruk-
king. Gebruiken wij voor het volume de empirische formule
van KOPP:

610,45, 77,183 , 0,3734

mmm

Û }
107 4 107 107

Ut == Pe

en voor den eoëffieiënt van samendrukking de empirische for-
mule

EE BEE A

hr 107

Deze laatste formule heb ik berekend naar de witkomsten
van GRASSI

en 503
107
Ee 515
de 107
499
ETT

Daar blijkbaar tusschen 0° en 5° een maximumwaarde voor

(124 )

é ligt, zal deze formule, die een maximumwaarde levert voor

=— 1°,9 met genoegzame benadering binnen genoemde tempe-
ratuursgrenzen de waarden kunnen weêrgeven. Volgens deze
formule is, met weglating van 107,

fo = 508

bi == 512,7
f2 == 515,5
f3 = 511,5

Êa 500,5.

Daar «/ steeds weinig van de eenheid verschilt, zullen wij voor
v4 Br slechts 9; schrijven. Dan is de vergelijking van een raak-
lijn:
503 + 13,1854 — 3,456 42) he
107 be,
610,45 4— 77,188 4 + 0,378344°

Zelk veen

a eeb

8 6. Volgens de theorie der enveloppen moet bovenstaande
vergelijking naar t worden gedifferentieerd. Dit geeft een nieuwe
vergelijking, en na & uit beide vergelijkingen geëlimineerd te
hebben, bekomt men de meetkunstige plaats der minimumvo-
lumens. Houden wij ons echter bij de vergelijking, die door de
differentiatie verkregen wordt, dan heeft men, daar v daarin
niet meer voorkomt een betrekking tusschen p en f, die ons
doet vinden den druk, waarvoor # de temperatuur der grootste
dichtheid is.

Deze vergelijking heeft den volgende vorm:

—(n— 1) (15,185 — core) — 610,45 — 154,366 4 + 1,12 #

pl es «se « « « « (II).

(125 )

dv
Zij levert natuurlijk p==l voor oe == 0 en zou p=

dd: ae .
geven voor —— == 0, maar dan zouden wij een besluit trek-
ken, waartoe wij volgens vroegere opmerkingen, niet gerech-
tigd zijn. Bovenstaande formule levert de volgende reeks van
waarden :

Drukking in Atmosferen, Temperatuur der grootste dichtheid.
OR zel PRN tank ori ch hee, dB
ENNE brivlad EWetr ader Asie HDS
AEON Uien d etheen werner An: us dk
OA vett Sar ded
IRG eh INE RATEN re onl tt B
En TE Re ee BEEN
ONE OCD DEET tl Vn A: OBE
OER nakende Teeken MOE. (aha al ECD
WO heee Meel etiket loen anton dee en ede

Het behoeft nauwelijks opgemerkt te worden, dat deze tabel
slechts beoogt een denkbeeld te geven, omtrent de wijze, waarop
de verandering van de temperatuur der grootste dichtheid van
de drukking afhangt.

Ik heb deze tabel ook niet boven drukkingen gelijk 10 atmos-
feren berekend, daar anassr ook hoogstens dezen druk heeft
aangewend. De nauwkeurigheid dezer getallen is echter geheel
afhankelijk van de door erassr gevonden coëfficiënten; zij kun-
nen dus slechts als een benadering beschouwd worden.

S 7. Tot de vergelijking (IL) hadden wij zonder gebruik te
maken van de theorie der enveloppen, ook aldus kunnen be-
sluiten.

Zet men in (Ì) voor 4 in de plaats t + Àt, dan verkrijgt
men een nieuwe vergelijking, die in verbinding met (I), door
eliminatie van v in staat stelt den druk te berekenen, waaron-
der het volume gelijk is bij de temperaturen # en # + Âf.
Zoodat men, ten minste als At klein is, den druk kent, waarbij
de temperatuur der grootste dichtheid gelijk is aan {+ 1 At,
Stelt men dan Ât — 0, dan verkrijgt men de vergelijking (LI).

(126 )

$ 8. Stellen wij door (7) voor de limietwaarde van
dp)Q

de verhouding van de aangroeiing van volume en druk in het

geval, dat er van buiten geen warmte toegevoegd of afgenomen

dv
fn

de richting gevonden der adiabatische lijn in zeker punt. Vol-

wordt, dan wordt uit

gens de wetten der mechanische warmte-theorie wordt gemakke-
lijk gevonden, dat 9, gegeven is door de volgende vergelijking :

In deze vergelijking stelt T de absolute temperatuur, cj de
spec. warmte voor als de druk, die op het oogenblik heerscht,
1 dv
standvastig gehouden wordt; A= — en |— | hebben de
424 dt), ;
bekende beteekenis. Daar voor een zelfde punt van het vlak
g tweederlei waarde heeft, maar gelang de temperatuur boven
of beneden die der grootste dichtheid is, volgt uit vergelij-
king (a) dat door elk punt ook twee adiabatische lijnen gaan.
Zelfs al onderstelde. men de twee waarden van @ gelijk bijv.
voor 3 en 5 graden, dan zouden de twee waarden voor %, ver-
dv
schillend zijn, daar de proeven voor Frl niet zulke waarden
dt |

leveren, dat voor twee temperaturen, waarbij v gelijk is, ook
T/dov\? É A ;

gelijk is. Beweegt men zich nu in het vlak volgens
ep \d fp

de lijn, die den druk van Ll atmosfeer voorstelt, naar het mi-
nimumvolumen, dat wordt de hoek, die de twee adiabatische
lijnen insluiten, steeds kleiner, om bij het minimumvolumen,

d
waarbij a =—= 0 is en dus 9, == ff, gelijk nul te worden.
p

Ook hier ziet men weer een kenmerk voor een groep lijnen

die een enveloppe hebben. En natuurlijk zal deze enveloppe met
die der isothermen moeten samenvallen. Men ziet uit het bier
opgemerkte, dat het denkbeeld, dat twee isothermen over hun
geheel beloop zouden samenvallen onhoudbaar is. In dat geval
nl. zouden wel de twee waarden van ? gelijk zijn; maar dan
zouden, tenzij men behalve aan de uitkomst van erassI, ook
nog zon twijfelen aan de uitkomst omtrent het volume bij ver-
schillende temperaturen, de twee waarden van ?, toch ongelijk
zijn, en men zou daaruit toch weder tot het bestaan der enve-
loppe moeten besluiten, die men door de isothermen te doen
samenvallen had willen vermijden. De eenig mogelijke meening,
die men dan nog zou kunnen hebben, dat de isotherme van 4
de enveloppe der abiabatische lijnen is, zou de ongerijmdheid
bevatten, dat door toenemenden druk langs adiabatischen weg,
het water steeds tot 4° gebracht werd.

Daar 9, <<, zal in elk punt de adiabatische lijn steiler
stijgen dan de isotherme voor dit punt; terwijl wij dus de
enveloppe gevonden hebben door rechte lijnen, zullen de adía-
batische lijnen, die zich eerst minder snel naar de enveloppe
bewegen, er zich later sneller naar toe moeten buigen. Deze
zullen dus, als de isotherwen bij rechte lijnen vergeleken mo-
gen worden, als krom moeten beschouwd worden.

$ 9. Daar in elk punt van het vlak twee terrperaturen mo-
gelijk zijn, is de toestand der stof niet ondubbelzinnig bepaald.
Men kan dien toestand volkomen bepaald maken door het vlak
als twee samengevallen vlakken te beschouwen, even als men
bij een ontwikkelbaar regelvlak de twee bladen door afwikke-
ling tot een plat vlak kan doen samenvallen, in welk geval de
keerlijn de enveloppe wordt van al de groepen van krommen,
die op het regelvlak de keerlijn in opvolgende punten aanraak-
ten. Men kan dan een boven en een beneden blad onderschei-
den. Elk der isothermen en adiabaten, die de enveloppe raakt,
behoort dan voor een gedeelte tot het bovenblad, en voor het
andere gedeelte tot het benedenblad. De overgang heeft plaats
langs de keerlijn. Daar dan bij gelijk volumen en gelijken druk
de beide punten op verschillende bladen vallen, kan men van
den eenen toestand niet in den anderen komen, zonder over
werkelijk tusschen gelegen toestanden te gaan.

VERSL, EN MEDED. AFD. NATUUBK. 2de REEKS. DEEL XI. q

( 128 )

Denkt men de isotherme van 5°, die eerst -bij negatieven
drak, en dus in niet te verwezenlijke omstandigheden, de enve-
loppe zou raken, op het bovenblad, dan loopt die van 4°_ bij
elken druk grooter dan 1 atmosfeer eveneens op het bovenblad,
maar die van 8°,5 beneden drukkingen gelijk aan 10 atmos-
feren op het benedenblad. Voor de punten van het bovenblad
is dan de uitzetting positief, voor die van het benedenblad
negatief. Drukt men dus water van bijv. 2,5 samen, langs
isothermischen weg, dan begint men op het benedenblad, waar
de uitzetting negatief is; later bij D komt men op het boven-
blad, waar de uitzetting positief is. Benzelfde opmerking geldt
voor aan de keerlijn rakende adiabaten. Beginnende op het be-
nedenblad, komt men, ze volgende, later op het bovenblad.

$ 10. Voor de samendrakking langs adiabatische: weg, geldt

de betrekking:

Begint de samendrukking bij den druk van Ì atmosfeer bij

el > 0 en gaat dus de adia-
vii

temperaturen boven 4°, dan is |

bate door isothermen van steeds hoogere temperatuur; zij heeft
met de keerlijn geen punt gemeen.

Begint men juist bij de temperatuur der grootste dichtheid,

dan heeft de adiabate in het begin een element met de keer-

lijn en de isotherme gemeen, maar bij hoogeren druk is, daar
: eer: dv
de temperatuur der grootste dichtheid is afgenomen, ze > 0
dt
p

en gaat dus ook de adiabate naar hoogere isothermen over.
Bij de onderstelling, dat de keerlijn niet bestaat en dat dus
de temperatuur der grootste dichtheid standvastig is, zou elke
samendrukking, hoe groot ook, van water van 4°, zonder tem-
peratuursverandering, moeten plaats grijpen.
Begint men de samendrukking bij temperaturen beneden 4’,
dan kunnen twee gevallen plaats hebben, en wel naar gelang

( 129 )

door het punt, waar men begint een adiabate kan getrokken
worden, die de keerlijn naar de zijde der positieve of naar de
zijde der negatieve drukkingen raakt. Waar de overgang van
het eene naar het andere geval plaats heeft, kunnen wij, daar
wij slechts een klein gedeelte der keerlijn bij benadering ken-
nen, niet aangeven. Maar begint men bij temperaturen zeer
weinig onder 4°, dan kan men het eerste geval verwachten.
Begint men bijv. onder atmosferischen druk water van 8°,5
langs adiabatischen weg samen te drukken, dan neemt eerst de
temperatuur af omdat 5 < 0 is. De adiabate wijkt dan,
?

meer dan de isotherme, die door hetzelfde punt ging, van de
keerlijn af. Maar bij voortgezetten druk wordt het raakpunt
bereikt, dat evenwel hooger zal liggen, dan het raakpunt der
genoemde isotherme. De adiabate is dus langer op het beneden-
blad gebleven, en alvorens de keerlijn bereikt te hebben onder
deze isotherme, die reeds naar het bovenblad was overgegaan,
doorgegaan. In het raakpnnt met de keerlijn. heeft zij weder
een element gemeen met een isotherme van lagere temperatuur.
Vandaar af gaat zij op het bovenblad over, wordt (5) > 0
en neemt dus de temperatuur weder toe.

Daar wij hiervoor zagen, dat het mogelijk is, dat er voor
de verlaging van de temperatuur der grootste dichtheid bij toe-
nemenden druk een grens bestaat, die als wij de formule (II)
van $ 6 nog vertrouwen mochten bij oneindigen druk, gelijk
zouden vinden aan 1,9 de temperatuur, waarop bij atmosferi=
schen druk water het meest samendrukbaar is, zouden wij het
tweede geval hebben, als wij de adiabate lieten beginnen bij
atmosferischen druk beneden die temperatuur. In dat geval

/ $
ub is 5) steeds negatief en neemt dus de temperatuur bij
p

samendrakking voortdurend af Bij temperaturen iets boven
1°,9 kan echter ditzelfde plaats hebben. De bijzonderheid, die
het eerste geval vertoont, kan dus, altijd in de onderstelling,
dat 1°,9 de limietwaarde van de temperatuur der grootste dicht-
heid is, slechts in de onmiddelijke nabijheid van 4° met zeker-

heid gewacht worden.
g*

( 130 9

8 1. De vergelijking (Ll) van $ 5, aldus geschreven :

503) 610,45 + (p—1) 13,185
ES EA Ee
11,13 — 1) 3,456 0,8734
+ 17,153 + pl) 3,45 t: ee t?

Wij 107

geeft bij standvastige waarde van p het volume onder dien
druk als functie van #. Men vindt dan

Ener LI

dv 610,45-+(p-1)13,185 154,366+(p-1)6,912
in: p 107 107

Ed ; d
Voor het schijnbaar minimum-volumen in glas, moet Fe =g
Pp

zijn, als g de uitzettingscoëfficiënt van glas onder den druk
p is, die echter bij nies al te grooten druk gelijk aan dien
onder de atmosferische drukking kan gesteld worden, daar vol-
gens het resultaat van GRASSI de coëfficiënt van samendrukking
van glas weinig met de temperatuur verandert.
258
KOLK
onder de gewone drukking bij ongeveer 5°,9, maar onder een
drukking gelijk 7 atmosferen bij ongeveer 5°.

Dit resultaat scheen mij, onder afwachting van meer recht-

Stelt men 9 —= dan vinden wij dat minimum-volumen

streeksche methoden, het gemakkelijkst voorloopig te onderzoe-
ken. Daarvoor heb ik den piezometer van oersTED gebezigd, en
bij de gewone drukking en bij 7 atmosferen de temperatuur
gezocht, waarbij het water in het glazen reservoir, dat gewoon-
lijk in den piezometer gebezigd wordt, een schijnbaar minimum-
volumen vertoont.

Om de temperatuur gedurende elke proef zoo na mogelijk
standvastig te houden, stond de piezometer zelf weder in een
vat, waarin het water op dezelfde temperatuur gebracht was,
als in den piezometer noodig was. Een thermometer onder en
boven in den ptezometer diende om door hun standvastigen ge-
lijken stand aan te wijzen of overal dezelfde temperatuur heerschte.
Stond het water in het glazen reservoir dan standvastig, dan

(aat)

werd de stand onder de gewone drukking genoteerd, en na sa-
mendrukking, den stand onder de aangewende drukking. Moeite
kostte het om den druk bij elke nieuwe temperatuur steeds
gelijk te maken. En daar een kleine fout in die drukking een
grooten invloed heeft, geef ik de volgende uitkomst ook slechts
ais een voorloopige.

index van het reservoir

t. bij de gewone drukking. bij 7 atm.
0,1 102,9 91
2,8 96 83,5
4,1 94 82
5,1 93,2 81,9
5,4 93,1 82
6,1 93,1 82

Een tweede reeks waarnemingen stemde bijna geheel met
deze cijfers overeen. En schoon zij niet toelaten scherp aan te
geven bij welke t het schijnbaar minimum-volumen ligt, kun-
nen zij toch als een voorloopige bevestiging beschouwd wor
den, dat de temp. van het minimum-volumen van water onder
hoogeren druk lager is dan bij de gewone drukking.

’s Hage, Dec. 1876.

*) Daar in de formule (I) de waarde voor (2 gebruikt wordt, die uit waarre-
mingen van O° tot 4° afgeleid is, kan zij niet ver buiten deze grenzen wordeu
toegepast. In overeenstemming met de uitkomst van Grassr is de grootere samen-
drukbaarheid bij 29,8 dan bij 09 en 4e.

NOTICE

SUR L'IDENTITÉ DES GENRES

GNATHANACANTHUS Blkr et HOLOXENUS Güntb.

PAR

P. BLEEKER.

Je publiai, il y a déjà plus de vingt ans, un type généri-
que, sous le nom de Gnathanacanthus *) que je rapportai alors
à la famille des Scorpénoïdes en indiquant sa place naturelle
à côté du genre Agriopus. J'en décrivis lespèce type sur
un individu desséché, provenant de Hobarttown, individu bien
eonservé du reste et qui permit d'en publier en même temps
une figure, qu'une confrontation nouvelle avec le modèle me
fait reconnaître maintenant encore comme exacte.

Je ne retrouve pas espèce, le Gnathanacanthus Goetzeei, dans
le Catalogue of Fishes et je n'y trouve pas non plus fait men-
tion du genre.

Tout récemment l'auteur du „Catalogue of Fishes” vient
de publier +) la description d'un genre, sous le nom de Holoxe-
nus, qui est sans aucun doute identique avec le genre Gnatha-
nacanthus, mais il semble que l'espèce, le Holoxenus cutaneus,
se distingue du Gnathanacanthus Goetzeei par une dorsale à
deux épines et à un rayon de moins, ainsi que par l'anale dont

*) Verh. Kon. Akad. Wet. 1855. Over eenige visschen van Van Diemensland,
p. 20 fig. 1.

f) Remarks on Fishes with descriptions of new species in the British Museum
chiefly from southern Scas, Ann. Magaz. Nat. Hist, May 1876 p. 393.

(133)

la formule est rendue par M. Günther — A. 9 tandis que je
la trouve dans le Gnathanacanthus Goetzeei == A. 3/9. Les
deux individus observés par M. Günther proviennent de la
Terre-de-Diemen (Tasmania) tout comme celui que je décrivis
en an 1854.

M. Günther croit devoir assigner au genre actuel une place
à la fin de la famille des Cirrhitéoïdes, reconnaissant en même
temps qu'il forme un passage aux Scorpéuoïdes.

Son affinité avec les Cirrhitéoïdes cependant me paraît plus
que douteuse. Íl n'en présente aucun des caractères essentiels,
ni les écailles imbriquées et cycloïdes, ni la position abdomi-
nale des ventrales, ni les rayons divisés des nageoires verti-
cales et ventrales, ni même les digitations des pectorales, dont
tous les rayons, tout comme ceux des autres nageoires, sont
tout simplement indivisés sans être tumefiés ou épaissis ou
prolongés au-delà de la membrane. La peau, couverte de gra-
nules osseuses sur toute la tête et de petites Épines coniques
sur toutes les nageoires, ainsi que la non-continuation de la
ligne latérale sur la moitié postérieure du tronc, et l'extension
de Vorifice branchial jusque sous les mâchoires, me semblent
indiquer assez positivement la distance qui sépare le Gnathana-
canthus des Cirrhitéoïdes. J'y ajoute encore la physionomie du
poisson, qui est si différente de celle des Cirrhitéoïdes, que
M. Günther lui-même en dit: wat the first glance the observer
is inclined to refer it to the Scorpaenidae or Pediculati.”

Aussi, Villustre auteur aurait rapporté sans doute son Holoxe-
nus aux Seorpénoïdes s'il y avait observé un wbony stay for
the praeoperculum.” Et en effet, le caractère d'une chaîne sous-
orbitaire unie ou articulée avec le préopercule a été trouvé con-
stamment jusqu’iei dans tous les Scorpénoïdes, et je dois avouer,
que, tont en plagant le genre Gnathanacanthus dans cette famille,
tant en 185% qu'aussi dans mes derniers travaux sur les Scorpé-
noïdes, j'avais négligé d'examiner les os sousorbitaires sur le
type du genre actuel. — Je viens de réparer cette omission
et je trouve sar mon individu dr: Gnathanacanthus Goetzeei,
qu'il repond encore par le dernier caractère aux vrais Scorpé-
noïdes. Isa chaîne sousorbitaire y est en effet complète et s’ar-
ticule avec le préopercule, mais les os sont rudimentaires en ce

REE

sens, qu’ils forment des plaques très-minces, dont le postérieur,
de forme oblongue et de presque la longueur de lorbite, se
rétrécit en arrière pour s'y articuler avec le préopercule vers le
milieu de la hauteur de son bord postérieur.

Je dois donc révendiquer pour le genre la place que je lui
ai assignée primitivement. — Quant aux espèces, elles se distin-
gueraient par les caractères suivants.

IL. Dorsale à formule — 12/11 ou 7/5/11. A. 3/9. Pectorales
et ventrales n’atteignant pas l'anale.

1. Gnathanacanthus Goetzeei Blkr.

IL. Dorsale à formule — 10/10 ou 7/8/10. A. 9. Pectorales et
ventrales atteignant lanale.

2. Gnathanacanthus cutaneus — Holoxenus cutaneus Günth.

La Haye, Mai 1876.

DES, OPBELT BTT OAN

DE DEUX ESPÈCES INÉDITES DU GENRE

PROCHILUS Klein (AMPHIPRION BlSchn.).

PAR

P. BLEEKER.

Prochilus polylepis Blkr. Atl. Ichth. Tab. 401 fig. 6.

Proch. corpore oblongo compresso, altitudine 23 ad 2? in
ejus longitudine, latitudine 23 ad 23 in ejus altitudine; capite
4 ad 44 in longitudine corporis, conspicue altiore quam longo;
linea rostro-frontali convexiuscula; oculis diametro 84 ad 4 in
longitudine capitis, plus diametro 1 distantibus; vertice et fronte
usque inter oculos squamatis; rostro alepidoto ; maxilla superiore
sub oculi margine anteriore desinente 8 ad 8 et paulo in lon-
gitudine capitis; praeoperculo conspicue denticulato; squamis
angulum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae
caudalis supra lineam lateralem in series 63 circ, infra lineam
lateralem in series 55 cire. transversas dispositis; squamis serie
transversa 28 ad 80 spinam ventralem inter et spinam dorsi
anteriorem, 10 vel 11 initium lineae lateralis inter et spinam
dorsi primam, 5 vel 44 apicem curvaturae lineae lateralis inter
et vaginam pinnae dorsalis squamosam; pinna dorsali partem
spinosam inter et radiosam non vel vix emarginata, parte spinosa
parte radiosa vix longiore spinis mediis sequentibus vix lon-
gioribus; pectoralibus obtuse rotundatis capite non ad vix bre-
vioribus; ventralibus obtuse rotundatis capite paulo brevioribus ;
anali radiosa dorsali radiosa vix breviore et vix humiliore ; cau-
dali capite breviore postice medio vix emarginata angulis obtu-
sis; colore capite et trunco antice fuscescente- vel roseo-auran-
tiaco, trunco medio et postice caudaque fusco vel nigr;cante;

(A56

iride fusca margine pupillari aurea; fascia nucho-interoperculari
margaritacea antice et postice fusco vel nigro marginata, oculi
diametro non latiore sed vulgo graciliore, nucha cum fascia late-
ris oppositi unita, inferne interopereulo desinente; trunco fascia
nulla; pinnis dorsali, pectoralibus et caudali aurantiacis vel roseo-
aurantiacis basi profundioribus; ventralibus et anali fusc's, ventra-
libus dimidio posteriore interdum aurantiacis vel roseo-aurantiacis.
B. 5. D. 1017 vel 10/18. P. 2/16 vel 2/17. V. 1/5. A, 2/14
vel 215. C. Jj!4il vel 1/15/1 et lat brev.

Hab. Amboina; Nova Guinea (ora septentr.)}; in mari.
Longitudo 8 speciminum 115” ad 130.

Rem. Lie Prochilus polylepis est nettement distinct par les
petites écailles, les rangées transversales y étant notablement
plus nombreuses que dans aucune des autres espèces connues.
U est du groupe des Prochilus ephippium, melanopus et ma-
erostoma, espèces qui ont en commun un tronc brunâtre ou
noirâtre sans bandes, et les écailles frontales descendant jus-
qu’entre les yeux, mais il se fait reconnaître, outre l'écaillure,
par le peu de largeur de la bande nucho-interoperculaire, par
la couleur brune ou noire occupant la partie libre de la queue
et s'étendant jusque fort en avant sur la partie antérieure du
tronc, par son profil convexe, etc.

Prochilus macrostoma Blkr. Atl. tchth. Tab. 401 fig. 5.

Proch. corpore oblongo compresso, altitudine 2; circ. in ejus
longitudine, latitudine 27 cire. in ejus altitudine; capite 4 circ.
in longitudine corporis, conspicue altiore quam longo; linea
rostro-occipitali valde obliqua recta; oculis diametro 4 fere in
longitudine capitis, plus diametro 1 distantibus; vertice et fronte
usque inter oculos squamatis; rostro alepidoto ; maxilla superiore
sub oeuli parte anteriore desinente, 24 circ. in longitudine ca-
pitis; praeoperculo conspicue denticulato; squamis angulum aper-
turae branchialis superiorem inter et basin pinnae caudalis supra
et infra lineam lateralem in series 50 eire. transversas disposi-
tis; squamis serie transversa 27 vel 28 spinam ventralem inter

sE hekel

ee el

CWB)

et spinam dorsi anteriorem, 9 circ. initium lineae lateralis inter
et spinam dorsi primam, 4 vel 85 apicem curvaturae lineae la-
teralis inter et vaginam pinnae dorsalis squamosam; pinna dor-
sali partem spinosam inter et radiosam vix emarginata, parte
spinosa parte radiosa paulo longiore spinis mediis sequentibus
non vel vix longioribus; pectoralibus obtuse rotundatis capite
non vel vix brevioribus; ventralibus obtuse rotundatis capite
absque rostro non brevioribus; anali radiosa dorsali radiosa non
breviore et paulo tantum humiliore; caudali capite paulo bre-
vlore, medio postice vix emarginata, angulis obtuse rotundata;
colore capite et trunco antice caudayue postice umbrino- vel
roseo-aurantiaco, trunco medio et postice caudaque antice pro-
funde fusco; iride fusca margine pupillari aurea; fascia nucho-
interoperculari margaritacea utrinque fusco vel nigricante margi-
nata oculi diametro latiore, nucha cum fascia lateris oppositi
unita vel snbunita, inferne interoperculi marginem inferiorem
attingente; trunco fascia nulla; pinnis dorsali, peetoralibus et
caudali roseo- vel flavescente-aurantiacis, ventralibus et anali fuscis
vel nigricantibus.

Bead: 10/17 svel 10/1S.:P. 2/16. VN. 1f5:sA. 2'14 vel 2/E5.

C. 1/13/1 et lat. brev.
Hab. Amboina; in mari.
Longitudo speciminis umiei 124,

Rem. Cette espèce est bien distincte par la combinaison des
caractères de l'écaillure, du pvofil fort oblique et droit, de la
longueur de la mâchoire supérieure, de la largeur de la bande
nacrée nucho-interoperculaire et de la couleur brune ou notre
des ventrales et de l'anale.

L'Amphiprion frenatus Brev. des îles Lsoo-Choo mérite d'être
comparé au macrostoma. A en juger d'après la figure, qui ce-
pendant est manifestement incorrecte, le frenatus paraît distinct,
ayant le corps notablement moins trapu, la bouche plus petite,
la bande nucho-interoperculaire moins large, les ventrales et
anale roses, etc. M. Gill, qui paraît avoir examiné les indivi-
dus types du frenatus, n’y trouva que neuf épines dorsalcs,

La Haye, Juin 1876.

OVER DE OORZAKEN

DER

ABNORMALE VORMEN VAN IN HET DONKER
GROEIENDE PLANTEN.

DOOR

N. W. P. RAUWENHOEFF.

Reeds lang is het algemeen bekend, dat planten, welke in
het duister geplaatst zijn, of zelfs die onvolkomen verlicht wor-
den, niet alleen verbleeken maar tevens merkwaardige veran-
deringen vertoonen. De oudere handboeken over plantenphysio-
logie z. a. die v. DECANDOLLE, MEIJEN, TREVIRANUS, geven aan,
dat onder die omstandigheden in het algemeen de stengels lan-
ger worden en de bladen kleiner blijven dan gewoonlijk. En
wie heeft dit verschijnsel niet meermalen met eigen oogen ge-
zien bij de uitloopers, welke de in kelders bewaarde aardappelen
in het voorjaar vertoonen ?

Bij nader onderzoek blijkt intusschen, dat niet alle planten
zich op de bovengenoemde wijze gedragen, wanneer zij in het
duister verkeeren. Ér zijn er, welker stengels zich niet of wei-
nig buitengewoon verlengen; er zijn andere, wier bladen in het
duister weinig in grootte achterblijven bij de gewone in het
licht gevormde; ja, sommige bladen worden dan zelfs boven-
matig verlengd. Er zijn bloemen en vruchten, die geheel nor-
maal met even levendige kleuren pronken in het duister als in
het licht; andere, welker kelk of bloemdek buitengewoon in de
lengte groeit of wel als een gewoon blad klein blijft; in één
woord, in het duister schijnt de plantengroei aan geen regelmaat
meer gebonden.

( 139 )

De aan den invloed van het licht onttrokken planten
vertoonen zulke afwijkende verschijnselen, dat men zou
meenen, dat zij niet meer aan de algemeene wetten van
den groei onderworpen waren, maar geheel willekeurig, ieder
op eigen wijze, de relatieve en absolute grootte harer organen
bepaalden.

Deze afwijkende verschijnselen hier uitvoerig te beschrijven,
ligt niet in mijn doel. Zij zijn wel bekend, en ik acht het
voldoende, den lezer te verwijzen naar het opstel van 3. sacHs,
getiteld: Ueber den Hinfluss des Tagestichts auf Neubildung
und Entfaltung verschiedener Pflanzenorgane, in Beilage zur
Bot. Zeit. 1863. De voornaamste hiertoe behoorende feiten
zijn daarin onder de hoofdstukken: Entfaltung der etiolirten
Laubblätter (Separ. Abdr, pag. 11), Streckung der etiolirten
Internodien (pag. 14), Torsion (pag. 16), Entfaltung der Blü-
then (pag. 17) beschreven. Onderscheiden dier uitkomsten heb
ook ik door eigen ervaring bevestigd gezien.

Daarentegen moet het een en ander gezegd worden over de
pogingen tot verklaring der genoemde verschijnselen.

Reeds mares heeft het vermoeden uitgesproken, dat de in
het donker groeiende boonen daarom zoo buitengewoon lang
worden, omdat zij langer week en sappig blijven. DECAN-
DOLLE brengt het verschijnsel in verband met de assin:ilatie.
„Daar de plantendeelen, welke meer koolstof vast leggen” zegt
hij (Physiol. végét., TI, p. 1076), „ook harder en steviger wor-
„den, wordt aan hare verlenging eerder een grens gesteld ” Ook
sacHs neigt in zijn bovengenoemd opstel tot dezelfde meening.
Hij maakt de juiste opmerking, dat voornamelijk chlorophyll-
houdende organen de genoemde vormsveranderingen in het
duister vertoonen: en hij gelooft, dat de onderstelling niet verre
is, dat het licht deze uitwerking door het chlorophyll zelf zou
te weeg brengen, doch op welke wijze dit geschieden zou, kan
hij niet zeggen. Want hoewel de functie van chlorophyll, de
vorming van zetmeel, bekend was en men wist dat deze ver-
richting aan de aanwezigheid van eene zekere hoeveelheid licht
gebonden is, zoodat het voor de hand lag, om het geheele ver-
schijnsel te beschouwen als een gevolg van storing in den groei
(ten gevolge van het ontbreken van de bovengenoemde vorming

(:40 )

van zetmeel en dus van materiaal voor den opbouw der cel-
wanden), zoo kan dit toch alleen van toepassing zijn op de
geetioleerde organen die klein blijven. De bovenmatige verlen-
ging van den stengel kan hieruit niet verklaard worden, en
evenmin geldt deze voorstelling voor die gevallen, waarin bij
gekiemde planten de zaadlobben zelve verbleeken en geheel te
gronde gaan, niettegenstaande zij opgevuld zijn met zetmeel en
andere voedingsstoffen.

Een opzettelijk onderzoek naar de oorzaken dezer verschijn-
selen heeft eerst KRAUS in {869 ingesteld en daarvan verslag
gegeven in een uitgewerkt opstel in PRINGSHEIM's JaArbücher
für wiss. Botanik, Bd. VIT, p. 209260.

Kraus komt tot het resultaat, dat het etiolement wel dege-
lijk, gelijk sacus vermoed had, een gevolg is van eene storing
in den groei der organen, teweeggebracht door gebrek aan ma-
teriaal of aan kracht om de celwanden te vergrooten; eene
storing echter, welke tot nu toe niet opgemerkt kon worden,
omdat men eensdeels de noodzakelijkheid van de voeding der
bladen door locale assimilatieproducten, en anderendeels de
eigenaardige … groeiwijze van in sterke spanning verkeerende
stengelorganen niet kende.

Het blad namelijk, beweert KRAUS, ontvangt uit den stam
slechts zooveel bouwmateriaal, als noodig is om aan het licht
te komen, daarna moet het voor zijn eigen voeding zorgen; in
de tanden en nabij de nerven, en weldra ook op andere punten,
vormt zieh door assimilatie zetmeel in het chlorophyll, waardoor de
verdere groei van het blad mogelijk wordt. in het duister daaren-
tegen blijven de bladen, uit gebrek aan materiaal, staan op den
ontwikkelingstrap, waarop zij uit den knop te voorschijn komen.

Deze verklaring kan echter niet gelden voor de zaadlobben
van onderscheiden planten, welke, hoezeer nog geheel met
ze\meel of olie gevuld, in het duister ophouden te groeten.
Hier schijnt de inwerking van licht noodzakelijk te zijn tot
omzetting van het zetmeel in cellulose. Op welke wijze dit
echter plaats heeft, of hier aan een onmiddellijken invloed van
het licht, dan wel aan de medewerking van andere stoffen of
van andere ook van het licht afhankelijke verrichtingen gedacht
moet worden, is nog geheel onbekend,

rte en dn der en ad er Sd Sn

PRD Wo al

Tegenover deze geringe ontwikkeling der bladachtige organen
staat nu het vreemde verschijnsel der bovenmatige verlenging
van den stengel in het duister. Ten einde den band te leeren
kennen, die beide verschijnselen vereenigt, heeft men hier niet
zoozeer op de grootte van den stengel, als op zijn inwendigen
bouw te letten. Het blijkt dan dat de stengel, wat zijne ana-
tomische ontwikkeling betreft, evenzoo als de bladen, op een
lagen trap is blijven staan. Zoowel met betrekking tot aantal
en ontwikkeling der fibrovasaalstrengen als tot aantal en ver
dikking der elementen van merg en schors, vertoont de uitge-
groeide geetioleerde stengel het beeld van een jongen normalen
stengel, die in zijne eerste ontwikkeling is gebleven.

Waaraan is nn echter de buitengewone lengte van den geetio-
leerden plantenstengel toe te schrijven ?

Tot verklaring hiervan heeft KRAUS vooreerst onderzocht, of
de verlenging een gevolg is van grooter lengte der samenstel-
lende cellen dan wel van een grooter aantal dier cellen. Uit
vele metingen (reeds vroeger door sACHS, maar zonder
gunstig resultaat, beproefd) is Kraus gebleken. dat wel de cel-
len van geëtioleerde internodia gemiddeld altijd veel grooter,
bepaaldelijk veel langer zijn dan die van groene planten der-
zelfde soort, maar dat hieraan niet uitsluitend de verlenging
mag toegeschreven worden. Zij is ten deele ook een gevolg
van bovenmatige celvermeerdering, hoewel slechts voor een
klein deel.

De abnormale verlenzing der cellen nu (de buitengewone
vermeerdering van haar aantal buiten rekening latende) zou,
volgens KRAUS, op de volgende wijze plaats hebben:

In de jonge internodia van den stengel, die pas uit den knop
te voorschijn komt, zijn de verschillende weefsels ongelijk van
lengte, de peripherische (schors en hout) zijn kleiner, de bin-
nenste (het merg) langer, en beide hebben in onderlingen sa-
menhang alleen dezelfde lengte, omdat de langere weefsels de
kortere uitrekken, totdat zij ongeveer dezelfde grootte hebben.

Gedurende de verlenging der internodiën wordt dit verschil
niet opgeheven, omdat het merg steeds sneller groeit dan de
overige weefsels en hierdoor in de eerste periode het actief zich
verlengende gedeelte van het groeiende internodium wordt.

(142 )

Allengs echter beginnen de elementen van den hout- en bast-
ring de wanden te verdikken, worden steviger en bieden meer
weerstand aan het merg, dat ze tracht uit te rekken. Dit
laatste nu wordt hierdoor in zijn lengtegroei tegengehouden en
door de verminderde elasticiteit der verhoute weefsels als het
ware blijvend samengeperst, zoodat ten laatste de groei van
hout en hast, en niet die van het merg, de mate van verlenging
van het internodium bepaalt.

Nu blijven de geetioleerde stengels hun leven lang in de
genoemde eerste periode van groei, de elementen van den fibro-
varaalstreng verdikken hunne wanden niet of niet noemens-
waard, en behouden dus ook op later leeftijd eene groote mate
van elasticiteit. Het merg daarentegen, dat, in tegenstelling
met de overige weefsels, in het duister voortdurend blijft groeien,
zoo het slechts vocht genoeg ontvangt, verlengt zich aanhou-
dend en rekt de overige deelen uit, welke hierdoor voortdu-
rend passief verlengd worden. Op deze wijze ontstaat, volgens
KRAUS, de bovenmatige verlenging van den stengel in het
duister, omdat nu het merg de definitieve grootte van het
internodium bepaalt, en dit merg niet alleen zoo lang wordt
als het geisoleerd zijnde kan worden, maar door rijker opne-
ming van water zelfs nog grooter lengte bereikt,

Deze voorstelling van KRAUS is, wat den stengel betreft,
door latere onderzoekers noch bestreden, noch bevestigd, zoover
mij bekend is. Alleenlijk heeft Lupwie kocu, *) ten einde de
oorzaken van het gaan liggen van het graan te leeren kennen,
de veranderingen van groeiende roggestengels bij gedeeltelijke
onttrekking van licht nagegaan, en zich aansluitende aan de
onderzoekingen van KRAUS, daarmede overeenkomstige uitkom-
sten verkregen +).

*) Abnorme Aenderungen wachsender Pflanzenorgane durch Beschattung.
Mit 4 litt. Taf. Berlin. Verslag van wIEGANDT en HEMPEL,

+) Hij geeft zeer duidelijke afbeeldingen van het verschil in dikte der celwan-
den, bij liggend en krachtig opstaand graan, en bewijst, dat het in den landbouw
zoo gevreesde gaan liggen van het koren niet een gevolg is, zoo als meu tot
dusverre meende, van gebrek aan kiezelzuur in de halmen, maar van te weinig
licht onder aan den halm, veroorzaakt door te dichten stand, zoodat voornamelijk
het onderste deel van het tweede internodium buigt of doorbreekt, dewijl het te
zwak is, om den bovenlast te dragen.

mer dede ke

(143 )

Wat de bladen daarentegen betreft, zoo heeft BATALIN (Bot.
Zeit. XXIX N°. 40, 6 Oct. 1871) de bovengenoemde voor-
stelling bestreden.

Vooreerst reeds acht hij het niet ten gunste der theorie van
KRAUS (volgens welke geetioleerde bladen niet kunnen groeien,
omdat zij niet in staat zijn op de plaats zelve voedsel te assi-
mileeren, in verband waarmede KRAUS dan ook nimmer zetmeel
aantrof in geetioleerde bladen), dat zoovele cotyledonen in het
duister in het minst niet groeien, en te gronde gaan, niette=
genstaande zij, om zoo te zeggen, tot berstens gevuld zijn met
zetmeel. Kraus heeft dit bezwaar zelf gevoeld en daarom
ondersteld, dat in die gevallen zetmeel niet in cellulose om-
gezet kan worden zonder invloed van het licht. Doch zoo
men dit aanneemt, is het bezwaar slechts verplaatst, want nu
moet er rekenschap gegeven worden van de reden, waarom in
die gevallen de vorming van cellulose uit aanwezig zetmeel ver-
hinderd wordt, welke toch in zoovele andere gevallen (b. v. bij
de ontwikkeling der bollen en knollen, enz.) wel degelijk in het
duister plaats heeft.

Grooter bezwaar intusschen is er, volgens BATALIN, wanneer
men let op de veranderingen, welke bladen van Graminëen en
andere monocotylen in het duister ondervinden. Deze worden,
gelijk bekend is, onder deze omstandigheden aanzienlijk langer
dan gewoonlijk, terwijl de breedte somwijlen dezelfde blijft,
maar meestal geringer is dan bij in het licht groeiende bladen.
Hier zou dus het vermogen om cellulose te vormen in de eene
richting aanwezig zijn en in eene daarop loodrechte richting niet,
hetgeen men toch wel niet kan aannemen.

Ook strijdt met de gegeven verklaring, dat geötioleerde kiem-
planten in het algemeen eene grootere hoeveelheid cellulose be-
vatten dan normale van gelijken ouderdom.

BarariN heeft daarom gezocht naar eene andere oorzaak der
genoemde verschijnselen, en hij komt tot het besluit, dat de
meeste bladen niet in het duister groeien, omdat onder die om-
standigheden geen celdeelingen plaats hebben. De grootte van
het blad is namelijk evenredig aan het aantal cellen, en het
blad groeit juist zooveel, als het nieuwe cellen voortbrengt. Ba-
TALIN tracht deze stelling aldus te bewijzen: De celdeelingen

VERSL. EN MEDED, AFD NATUURK. 2de REEKS. DEEL XI, 10

( 144 9

hebben, zooals bekend is, het best plaats in zwak licht, dat nog
niet voldoende is, om chlorophyll te vormen en de assimilatie
te doen plaats hebben. Daarom plaatste hij van in het duis-
ter ontwikkelde kiemplantjes eenige gedurende korten tijd
(1) Àà 3 uren) in zeer zwak diffuus licht, terwijl hij een ander
deel in het donker liet. Bij het eerstgenoemde gedeelte groei-
den nu de kiemplantjes regelmatig voort tot de cotyledonen
afvielen; de lamina der blaadjes werd 4 tot 7 maal, ja zelfs
soms 12 maal grooter dan die der in het donker vertoevende,
niettegenstaande die blaadjes geheel geel bleven (overeenkomende
met pjaune” der kleurenschaal van cHEVREUIL), zoodat er geen
chlorophyll gevormd was, en alleen celvermenigvuldiging moge-
lijk was geweest.

BarariN besluit hieruit, dat het chlorophyll geen rol speelt
bij de ontwikkeling der bladen, dat zij groeien kunnen ten
koste der in het zaad weggelegde voedingsstoffen, en dat eigen
assimilatie eerst noodig wordt, wanneer die voedingsstoffen ver-
bruikt zijn; dat echter in het duister de bladen niet voort-
groeien, omdat de cellen zich niet deelen kunnen, welke deeling
reeds plaats heeft in licht van zoo geringe intensiteit, dat de
vorming van chlorophyll, en althans die van zetmeel, daarbij
niet geschieden kan.

Het ontstaan van smalle en lange geëtioleerde bladen bij in
het duister groeiende Graminëen laat zich, meent BATALIN, ook
volgens deze voorstelling verklaren. Wat hij daarvan mededeelt
(het voorkomen van biscuitvormige cellen in het palissaden-
parenchym, welke in de groene bladen gedeeld, in de geëtio-
leerde niet gedeeld zouden zijn) schijnt mij echter niet overtuigend.

In strijd met deze voorstelling heeft PRANTL onlangs (Ar-
beiten der botan. Instituts zu Würzburg, Heft III, p. 384)

door directe metingen aangetoond, dat bij de ontwikkeling van-

het blad in volslagen duisternis wel degelijk een aantal celdeelin-
gen plaats hebben. Het getal cellen toch in de breedte van het
eerste kiemblad van Phaseolus gelegen, bedroeg in het onge-
kiemde zaad 848, bij de geëtioleerde plant 1375 À 2571, bij
de normale, groene plant 1429 à 2278.

Is dus de voorstelling van Kraus niet boven bedenking ver-
heven, ook die van BATALIN kan niet in alle opzichten den

EET rk a en ed nd Ed es

( 145 )

toets van een nader onderzoek doorstaan. Met betrekking tot deze
geheele vraag verkeeren wij in menig punt nog in het onze-
kere. Ja zelfs, sacus beweert in de nieuwste uitgaaf van zijn
Lehrbuch der Botanik (4 Aufl, p. 805 en 807) nog, dat eene
volledige verklaring van den verschillenden invloed, welken onder-
scheiden plantendeelen van het licht ondervinden (eene ver-
klaring, welke aantoont, hoe de organisatie eener plant in ieder
bijzonder geval zoo en niet anders gewijzigd moet worden door
| de trillingen van den ether), voorshands geheel onmogelijk is,
| zoodat eene samenhangende voorstelling van de afhankelijkheid
van den groei van het licht ter nauwernood gegeven kan worden.
| Daar ik de juistheid van deze uitspraak erken, vlei ik mij ook
niet, het genoemde raadsel te zullen oplossen. Maar men mag
aan den anderen kant niet vergeten, dat de verschijnselen van
het etiolement, hoe saamgesteld en ingewikkeld ook, wanneer
zij eenmaal goed gekend en begrepen zijn, bij uitnemendheid
kunnen bijdragen, om ons van eene der belangrijkste verrichtingen
der levende plant eene voorstelling te geven. Elk onderzoek,
hetwelk een goed geconstateerd feit aanvoert, of de voorge-
stelde theoriën zuivert of aanvult, kan daarom een bouwsteen
zijn voor het later op te trekken gebouw. Uit dien hoofde
geloof ik ook de volgende onderzoekingen, al brengen zij de
zaak niet tot eene eindbeslissing, aan het oordeel der deskundi-
gen te mogen onderwerpen.

Reeds ettelijke jaren geleden heeft dit onderwerp mijne aan-
dacht getrokken, en gedeeltelijk ter toetsing van de opgaven
van sACHsS in 1863, gedeeltelijk ten behoeve van een ander
onderzoek, heb ik herhaaldelijk planten in het duister gekweekt
en de daarbij zich vertoonende verschijnselen nagegaan. Daar
mijne uitkomsten overeenkwamen met de door sacms gegeven
beschrijvingen, heb ik het indertijd niet noodig geoordeeld, mijne
waarnemingen te publiceeren. Met groote belangstelling be-
groette ik daarna het bovengenoemd opstel van Kraus,
dat de oorzaken dier verschijnselen tracht op te sporen,
en, hoewel zeer daarmede ingenomen, kon ik toch eenigen
twijfel aan de juistheid van sommige zijner besluiten niet
onderdrukken, zoodat ik mij voornam zijne opgaven nader

te toetsen. Van dit onderzoek, door andere bezigheden meer
10*

( 146 )

dan eens afgebroken, geef ik in de volgende bladzijden een
kort verslag. Ik beschouw daarbij afzonderlijk den stengel en
de bladen.

VORMSVERANDERING VAN DEN STENGEL.

Bij het onderzoek van de afwijkingen, welke de in het duis-
ter gegroeide stengel vertoont, heeft men vooral op twee zaken
te letten, namelijk op de bovenmatige verlenging en op den
loodrechten stand der internodia.

De bovenmatige verlenging in het duister, schrijft KRAUS,
gelijk wij zagen, toe aan bovenmatigen groei van het merg,
gepaard met gebrekkige ontwikkeling en geringe wandverdik-
king der elementen van den vaatbundel. Wat het laatstgenoemde
verschijnsel betreft, zoo moet ik KRAUS volkomen gelijk geven.
Steeds vond ik bij den geëtioleerden stengel eene afwijking in
anatomischen bouw, die aan een meer jeugdigen toestand, dan
met de uitwendige grootte overeenkwam, deed denken. Bij Rosa
centifolia, b. v. heb ik vergelijkender wijze een groenen en een
in het duister ontwikkelden tak onderzocht. De eerste had 7
internodia en drie ontwikkelde bladen, de tweede 8 internodia
en 5 kleine blaadjes; beide eindigden in een bloemknop, die
bij den verbleekten tak meer dan gewoonlijk lang en dun was.
Terwijl nu de groene tak eene lengte had van 9 centim., bee
reikte de andere eene totale lengte van 49 centim., en was
zelfs op de dwarse doorsnede nog iets dikker dan de eerste.
Daarentegen vertoonde de inwendige bouw eene geheel verschil-
lende ontwikkeling van beiden. Reeds bij geringe vergrooting,
zelfs met de loupe, was de geringer dikte van den vaatbundel-
ring in den geëtioleerden tak te herkennen, te gelijk met de
grooter uitgebreidheid van schors en merg.

De figuren 1 en 2 kunnen daarvan eene voorstelling geven,
maar nog scherper teekent zich het verschil bij meting der ge-
noemde elementen in deze doorsneden van internodiën van ge=
lijken rang. Bij 20malige vergrooting verkreeg ik als gemid-
delde uit verschillende metingen in onderscheiden richtingen

pT Tre ENE PEDT

(141)

de volgende getallen voor de dikte der onderstaande deelen
van de as op de dwarse doorsnede:

Groene tak. Geëtioleerde tak.
middellijn van den tak. . . 41.8 47.5
schorsparenchym. . . . . 5.5 5.15
vaatbundelring. … 000 4 52 4,5
Ted eg chen BEF een AD 21

uitgedrukt in verdeelingen van den oculair-micrometer.

Gelijk men ziet, zijn hier merg en schors merkelijk dikker,
en is daarentegen de vaatbundelkring dunner bij den geëtioleerden
tak. Overigens zijn bij Rosa de verschillen, in vergelijking met
andere planten, die in het duister gegroeid zijn, betrekkelijk
gering. Bij de oudere internodiën van den tak zijn zelfs de
vezelen van den bast en van het hout weinig minder verdikt
dan bij den normalen groenen tak.

Soortgelijke wijzigingen ziet men ook in de structuur van in
het duister gevormde stengels bij gekiemde zaden van Phaseolus
multiflorus, wanneer men deze kiemplanten vergelijkt met an-
dere derzelfde species, welke zich in het licht ontwikkeld hebben.
Niettegenstaande de witte, glanzende stengels der eerstgenoemde
die der groene planten ettelijke malen in lengte overtreffen, en ook
in dikte voor deze niet onderdoen, zijn zij inwendig veel minder
ontwikkeld, en staat bepaaldelijk de houtring in bouw achter bij
dien der normale plant. Phaseolus is echter reeds zoo dikwijls
in bijzonderheden beschreven (o.a. door sacHs in een afzonder-
lijk opstel), dat het onnoodig schijnt, hierbij nader stil te staan.

Liever gewaag ik van de belangrijke afwijkingen, welke Fuch-
sia globosa in het duister groeiende vertoont. Plaatst men in
het voorjaar een exemplaar dezer species in het donker, dan ont-
wikkelen zich uit de winterknoppen betrekkelijk lange, witte
spruiten, welke niet, zoo als de korte, normale uitbottingen der
groene plant, uitgroeien in verschillende richtingen, afhankelijk
van den stand van knop en tak, maar welke integendeel alle
verticaal staan. Men kan somwijlen deze verschijnselen reeds .
waarnemen bij Fuchsia’s, welke in potten gedurende den winter
op eene weinig verlichte plaats in de oranjerie bewaard zijn,
en aldaar in de eerste warme voorjaarsdagen zijn uitgeloopen.

(148 )

Bij de planten, welke ik aan de proef onderworpen heb, zag
ik deze witte scheuten zich ontwikkelen tot eene lengte van
15 Àà 18 ecentim. met gemiddeld vier internodia, waarvan het
onderste steeds het langste was. Op de knoopen vormden zich
kleine, licht gele blaadjes, niet meer dan hoogstens 2 à 3 mil-
limeters lang. Deze scheuten ontstonden het eerst boven aan
de takken der plant. Later, naarmate de eerstgevormde be-
gonnen aftesterven (hetgeen bij elken scheut plaats had van
onder naar boven, en door indroogen en bruin worden van het
afstervende zichtbaar werd), ontwikkelden zich achtereenvolgens
nieuwe loten lager aan de plant of dichter aan de hoofdas, tot
dat ten laatste, nadat al het reservevoedsel was opgeteerd, de
geheele plant te gronde ging.

Bij vergelijking nu van den anatomischen bouw van den
groenen en den geëtioleerden tak van gelijken leeftijd, vindt men
belangrijke verschillen. De groene tak bezit (op de dwarse
doorsnede gezien) t°. eene epidermis, 2°, een schorsparenchym
van 6 à 7 cellenrijen in radiale richting, van welke cellen de
buitenste rij in vorm en grootte veel gelijkt op de opperhuid-
cellen, terwijl de meer inwendig gelegene allengs grooter wor-
den en slingerende wanden vertoonen. Hierop volgen de fibro-
vasaalstrengen, tot een geheel gesloten kring vereenigd, met
nauw merkbare mergstralen. Uitwendig sluiten de vaatbun-
dels aan het schorsparenchym door eene enkele, herhaaldelijk
afgebroken rij van weinig verdikte bastvezelen, waarbinnen
kleincellig, dunwandig parenchym en ter nauwernood herken-
bare zeefvaten. Het houtlichaam, door eene zeer geringe cam-
biumlaag omgeven, bestaat uit radiale rijen van vaten en uit
tamelijk verdikte houtcellen, !2 à 15 in aantal in de rijen
waar de vaten ontbreken. De geheele fibrovasaalstreng is in
radiale richting ongeveer van gelijke breedte als het schorsparen-
chym. Eindelijk, het merg vormt een centralen cylinder
van 10 à 14 cellen in de middellijn der dwarse snede, welke
cellen naar het centrum allengs grooter worden, zoodat de bin-
nenste de aan den vaatbundel grenzende buitenste mergeellen
ruim drie malen in middellijn overtreffen.

Belangrijk hiervan verschillend is nu de structuur van den
in het duister gegroeiden, even ouden tak. Deze is dikker op

nn ek olien an nn nt SS ad

anda “orci ar dacia,

(149)

de dwarse doorsnede, maar niettegenstaande dien grooteren
omvang vertoonen meest alle elementen een meer jeugdig ka-
rakter. Vooral de houtring is minder ontwikkeld, het aantal
houtcellen in radiale richting is kleiner en van de verdikte
bastvezelen is nog geen spoor te zien. Opmerkelijk is tevens,
dat alle parenchymeellen, bepaaldelijk die van net merg, welke
overigens eene buitengewone grootte bereiken, zoo weinig vasten,
georganiseerden inhoud bevatten.

De geschetste verschillen blijken overigens voldoende uit de
volgende numerische uitkomsten, de gemiddelden van onder-
scheiden metingen in verschillende richtingen :

groene tak. geëtioleerde tak.
dikte van den geheelen tak ... 1,7à1,9 mm. . 1,9 À2,2 mm.
radiale dikte van epidermis en

pumarre, schorssn, 10 aso 50 54
aantal cellenrijen in het schors-

parenchym in radiale richting. 5—7 6—10
radiale dikte van den fibrovasaal-

SABENA en telen ant en 58 2
middellijn van het merg .... 90 140
aantal mergeellen in die middellijn. 1014 12—15
lengte der merzeellen. .. .. . 18—l14 17—24
lengte der schorsparenchymeellen. 26—27 2742

alles uitgedrukt in verdeelingen van den oculairmicrometer, die
eene grootte aanwijzen van 0.0067 mm.

Nog sprekender zijn de verschillen bij twee iets oudere tak-
ken, waar de kurkvorming begonnen en een deel der schors af-
gesnoerd is.

De in het licht gegroeide tak vertoont hier. onder de over-
blijfselen van de opperhuid en de buitenste schorscellen, een
tiental rijen kurkcellen (afwisselend cubische en tafelvormige)
(zie fig. 5), door tangentiale deelingen uit moedercellen onmid-
dellijk onder den afgebroken ring van bastvezelen gevormd, ten-
gevolge waarvan de primaire schors geheel verkurkt, bruin en
grootendeels reeds afgevallen is- Binnen den mantel van kurk-

( 150)

weefsel ziet men enkele rijen van vrij ruime parenchymecellen,
afgewisseld met grootendeels reeds saamgevallen zeefvaten en
daartusschen hier en daar een enkel zeer wijd kanaal, vermoe-
delijk met afgescheiden stoffen gevuld. De houtring bestaat uit
15 à 20 radiale rijen van op de dwarssnede vierkante, tamelijk
verdikte houtcellen met in sommige reeksen eenige luchtvaten
in enkele rij, nabij het merg geplaatst; de houtcellenrijen wor-
den gescheiden door mergstralen ééne cellenrij breed, en weinig
in voorkomen van de houtcellen verschillende op de dwarse snede.

De overgang van den mergkoker in het merg wordt gevormd
door een aantal kleine, onregelmatig geplaatste cellen met sterk
verdikte wanden die samengevloeid zijn, zoodat het geheel het
voorkomen heeft van steenachtig collenchym. De mergcellen
zelve, naar het centrum in grootte toenemende, hebben weinig
verdikte, ter nauwernood gestippelde wanden.

Geheel anders daarentegen is het voorkomen van den geëtio-
leerden tak (zie fig. 6). Ook hier is ter zelfder plaatse (nam.
onmiddellijk onder de enkele bastvezelen) de kurkvorming be-
gonnen en dientengevolge de primaire schors met de epidermis
verkurkt en bruin, welke beide hier nog grootendeels aanwezig
zijn. De kurklaag zelve bestaat slechts uit 4 à 6 rijen cellen
(ook, hoewel minder duidelijk dan bij den in het licht ge-
groeiden tak, afwisselend eubisch en tafelvormig) en gaat al-
lengs over in het dunwandig gebleven phloëm, dat niet meer
dan een paar cellenrijen dik en soms bijna niet te onderscheiden
is van het cambium, waaruit het ontsproot. De houtring, gering
in radiale dikte, bevat niet meer dan 6 à 7 cellenrijen en een
zeer klein aantal vaten, behalve die, welke den mergkoker uit-
maken. De houtcellen zelve zijn wijder dan bij den normalen tak,
hare wanden echter minder verdikt, hoewel even sterk hichtbrekend.
Binnen den mergkoker vindt men eenige cellen, die door tus-
schenwanden in een aantal kleinere verdeeld schijnen; duidelijk
een eerste aanleg tot het bovengenoemde weefsel in het over-
eenkomstige deel van den normalen tak, waar echter de wand-
verdikking is achterwege gebleven. Eindelijk, het merg bestaat
uit cellen, even groot in aantal als bij den in het licht ge-
groeiden tak (nam. 10—14 op ééne middellijn), en evenzoo naar
het centrum in grootte toenemende, maar de absolute breedte

KK a AK A dend “a em” EE SK ar nd

(151)

der geëtioleerde cellen is veel aanzienlijker en hare wanden zijn
nog minder verdikt, terwijl daarentegen de absolute lengte der
cellen in beide gevallen even groot is.

De gemiddelde uitkomsten der metingen bij deze takken zijn
de volgende:

5 ; bij den ij den
EMS normalen tak, De tak,

de doode, verkurkte door kurk afge-

Bnoerde. schorslaag.?… Jn… …5 50022 24
des laan pen boert ten teng retirerars 88 15
POE aanreed deter dee ATS te 21000 6
wylemisë zArviibe kes, werd0 22
weefsel tusschen nt en merg. 16 11
geheele dikte van het merg... . . 70 126

alles uitgedrukt in verdeelingen van den oeulair-micrometer.

Uit deze cijfers, zoowel als uit de figuren 3 en á, blijkt al-
zoo ten duidelijkste, welke belangrijke wijzigingen de afwezig-
heid van licht op de verschillende deelen van den Fuchsia-tak
teweeg kan brengen Ontegenzeggelijk verkrijgt het merg hier
in het duister eene bovenmatige ontwikkeling ; maar uit de ver-
gelijking van de metingen van den jongeren en den ouderen tak
schijnt te blijken, dat bij den geëtioleerden de mergee!len eerst
meer verlengd worden dan bij den normalen tak, daarna echter
hoofdzakelijk in radiale dwarse richting uitgroeien (vermoedelijk
omdat dan de verdikking der houtelementen reeds te veel weer-
stand aanbiedt), zoodat ten laatste het merg bij den geëtioleer-
den tak bestaat uit een grooter aantal cellen in de richting der
as, welke cellen niet langer, maar veel breeder zijn dan de nor=
maal ontwikkelde.

Een ander voorbeeld levert ons JZmpatiens tricornis. Van
deze species heb ik jonge kiemplantjes onderzocht, die buiten
in de open lucht, en andere even oude, welke onder eene
sACHSs’sche klok met bichromas kalicus gegroeid waren. De
laatsten hadden minder licht en wel uitsluitend dat van de minst
breekbare helft van het spectrum ontvangen. Hoewel de jonge
blaadjes ook hier nog groen waren, vertoonden zich de afwij=

(152)

kende verschijnselen toch reeds hierin, dat de stengeltjes 2 à 3
maal grootere lengte bereikten dan die der normale plantjes en
daarentegen veel dunner waren.

Bij de eerstgenoemde was de lengte der hypocotyle as 30 mm.
en die van het eerste internodium i decim. De dikte der groene
stengels was zooveel grooter dan die der in het gele licht ge-
groeide, dat de buitenomtrek van den houtring der eerste op de
dwarse doorsnede een cirkel vormde even groot als de doorsnede
van den geheelen stengel derlaatste Bij nadere meting der elemen-
ten van het hypocotyle lid vond ik bij beide 8 àÀ 9rijen schors-
cellen tusschen de opperhuid en den ring van zetmeelhoudende
cellen om den vaatbundelkring; bij beide evenzoo 13 à 16 merg-
cellen op de middellijn der dwarse doorsnede. Bij beide eindelijk
4 overkruis staande vaatbundels, die echter bij de groene plant
zich meer beginnen te differentieeren, In afmetingen intusschen
verschillen de parenchymcellen van beide plantjes aanzienlijk.

Op de dwarse doorsnede is namelijk

bij de bij de in geel licht
normale plant. gegroeide plant,

de grootte der schorscellen. , 23-25 gem. 24 __ 14-21 gem. 17
” ” ” mergeellen . 205507 13-22 p 17

op de overlangsche doorsnede:

de grootte der schorscellen. . 21-38 gem. 28 _ 40-87 gem 60
HN „ mergeellen. . 25-35 # 830 424 w 56

waaruit blijkt, dat in het onder de gele lichtstralen gevormde
weefsel, zoowel schors- als mergcellen, maar vooral de eerstge-
noemde, aanzienlijk langer en dunner zijn geworden.

In het eerste internodium vindt men dezelfde afwijkingen bij
beide planten terug; beide hebben over het algemeen dezelfde
structuur, maar bij de verlengde plant is alles minder ontwik-
keld in dwarse richting. Zoo heeft de epidermis bij de normale
plant eene dikte van 4 mierometerverdeelingen, bij de andere van 2 ;
daaronder volgen bij de eerste, 3 rijen collenchymeellen, metende
10—12, bij de andere, 2 à 3 rijen nog niet verdikte cellen me-
tende 5; bij beide vindt men vervolgens de schorsparenchymeellen
zeer ongelijk van afmeting, maar bij de groene plant doorgaans

Ae pn

(158)

grooter. Beide internodia hebben 10 fibrovasaalstrengen in vorm
op elkander gelijkende, maar in grootte en vooral in dikte der
wanden geringer bij de verlengde plant. Eindelijk ziet men bij
deze laatste 6—8 rijen mergecellen, gezamentlijk 45—70, en
bij de groene plant 7—8 rijen, 90—100 verdeelingen metende,
terwijl in beide gevallen eene centrale holte gevonden wordt, door
atrophie der binnenste mergeellen en door overwegenden periphe-
rischen groei ontstaan.

Op de overlangsche snede is echter het verschil omgekeerd.
Hier vindt men bij

de in het gele licht
ontwikkelde plant.

lengte der mergcellen. „ 10-16 gemidd. 18 25— 45 gem. 34
” / 7 …. 18-25 1 21 60-100 #/ 80.

de normale plant,

Zieer merkwaardig zijn ook de veranderingen. door mij waar-
genomen in den bouw van stengels van Vicia Haba, welke aan
het licht onttrokken waren. Gekiemde zaden dezer plant, ver-
gelijkenderwijze in het duister en in het licht ontwikkeld, ver-
toonden niet alleen bij de eerstgenoemden langer en grooter
parenchymcellen, ook aantal en vorm der vaatbundels was aan-
merkelijk gewijzigd, gelijk een blik op figg. 7 en 8 aanstonds
aanwijst. Bij de groene plant bevat de voet van den stengel 15
vaatbundels in een kring geplaatst en 4 daarbuiten, behoorende
tot twee bladparen. Het merg is in het midden verscheurd en ont-
breekt dus in het centrum Daarentegen heeft de geëtioleerde
stengel slechts 6 in een kring geplaatste vaatbundels, elk in
tangentiale richting meer uitgerekt en in het merg uitpuilende,
welk laatste hier gaaf gebleven is. Deze afwijkende vorm der
vaatbundels op de dwarse doorsnede is wellicht een gevolg, eens-
deels van de telken male aangetroffen gebrekkige ontwikkeling
en verdikking der elementen van den vaatbundel zelven, ande-
rendeels van de bij planten met holle stengels algemeen voor-
komende trage ontwikkeling van het merg in betrekking tot
den peripherischen groei. Wanneer namelijk hier, tengevolge
van de afwezigheid van licht, eensdeels de vaatbundels dunwan-
dig blijven, anderendeels het merg tanger vochthoudend en le-
vend is, dan moet, zoodra de eigenaardigheid van den sten-

(154)

gel (het op zeker tijdstip hol worden door atrophie van het
merg) zich begint te openbaren door geringer groei der merg-
cellen, eene spanning ontstaan in radiale richting, welke de nog
buigzame elementen van den vaatbundel van richting doet ver-
anderen. In dit opzicht zou dus Vicia Haba een steun zijn voor
de voorstelling van KRAUS aangaande den invloed van het merg.
Voor de hoogere internodiën geldt die voorstelling echter niet,
want deze zijn hol even als de groene stengels en toch aan-
zienlijk oververlengd.

Belangrijk zijn ook de wijzigingen in de structuur, welke
Polygonum cuspidatum in het duister vertoont. Van deze Ja-
pansche plant, wier rhizoma, gelijk bekend is, in onze tuinen
zeer goed overwintert, werden jeugdige stengels van vollegronds-
planten, die in het voorjaar pas eenige centimeters hoog waren,
onder steenen draineerbuizen geplaatst, waarvan naarmate de

plant in groei toenam, onderscheidene op elkander gestapeld -

werden, de bovenste steeds gedekt met een grooten schotel, wiens
rand over de buizen heensloot, zoodat steeds eene donkere
kamer van voldoende hoogte om de plant werd gevormd. Zij
groeiden aldus gelijktijdig met andere stengels uit hetzelfde
meerjarige rhizoma op, doch tengevolge van de onttrekking van
licht verbleekten de reeds aanwezige internodia geheel en de
nieuw gevormde werden 13 à 2 maal langer dan die der groene
stengels, terwijl de blaadjes geel van kleur en zeer klein bleven.
Vooral in de breedte waren deze laatste weinig ontwikkeld en
met de randen naar achter opgerold.

Nadat de groene en de verbleekte stengels hun vollen wasdom
hadden bereikt, werden van beide op verschillende hoogte door-
sneden gemaakt en deze microscopisch onderzocht. Al aanstonds
trok het de aandacht, dat ook hier weder de vaatbundels der
geëtioieerde plant zooveel in ontwikkeling waren achtergebleven,
terwijl hun aantal even als de geheele dikte van den stengel in
beide gevallen niet zoo bijzonder veel verschilden. Opperhuid
en primaire schors toonden op de dwarse doorsnede weinig on-
derscheid; op de overlangsche snede bleken beider cellen bij den
geëtioleerden stengel meer verlengd te zijn. Daarentegen waren
de verdikte bastvezelen en de houtcellen wel veel dunwandiger,
maar niet meer verlengd dan bij den normalen stengel. De merg-

en nen. sad vei dk nei nnn dT vr en OO

TNT VED EN

(165 )

cellen gedroegen zich als het parenchym der schors : op de dwarse
snede ongeveer van gelijke grootte, waren zij in de richting der
lengteas meer dan tweemaal zoolang bij den geëtioleerden stengel.
Overigens schijnt bij dezen laatsten het hol worden door atrophie
van het merg een weinig later aan te vangen, doch daarna even
sterk te worden. Althans een geëtioleerd internodium van 2,5 mm.
middellijn had nog een nagenoeg gaaf merg; een iets ouder van
5 mm. middellijn vertoonde eene centrale holte ter grootte van
ongeveer '/, der doorsnede, maar kleiner dan die van een even
oud internodium der groene plant; bij de geheel volwassen leden
was eindelijk geen merkbaar verschil meer in dit opzicht.

Merkwaardig is nog, dat de bij den groenen stengel, zoowel
in de primaire schors als in het dunwandige phloëm en in de
meer peripherische mergecellen, in cellen van bepaalden vorm
voorkomende Aristalklieren, bij de geëtioleerde plant geheel ont-
breken; een verschijnsel, dat wijst op verschil van scheikundi-
gen aard tusschen beide planten, waarover straks nader.

De uitkomsten der metingen (uitgedrukt in waarden van den
oculair-micrometer, daar het hier niet om absolute, maar om
relatieve grootheden te doen is), zijn de volgende:

dwarse doorsnede. groene __ geëtioleerde
stengel, stengel.
radiale dikte van den geheelen vaatbundel . . 95 55
” » „ het dikwandig phloëm ... 16 8
„ „ „__p dunwandig phloëm en
EE er enk Werke irene 9 12
radiale dikte van het xylem. .. ..... bgn 15 22
„ u POE MEEKDEEF 07000. "20 13
grootte der mergeellen. . ........... 15.2 15
overlangsche doorsnede.
gemiddelde lengte der epidermiscellen. . . . . 5.5 13.5
” 7 „ schorscellen .. .... 12.2 82.4
lengte der dikwandige bastcellen ,, ..... 90 Sg
v ar tnatnekhëen «iste Gere “S/RS 88
ss “ee smergeellen::. . … taligen sers 39,5 62

Blijkt hieruit voldoende het boven in eenige woorden beschre-

( 156 )

ven verschil, een blik op de figuren 9 en 10, welke de dwarse
doorsnede van een vaatbundel uit den groenen en uit den ver=
bleekten stengel voorstellen, en welke geen verdere verklaring
behoeven, geeft aanstonds een beeld van de anatomische wijzi-
gingen door afwezigheid van licht teweeg gebracht.

Ook bij monocotyle stengels vertoonen zich dergelijke ver-
schijnselen. ledereen kent die bij Asparagus officinalis, welker in
het voorjaar opschietende stengels week en sappig blijven en
zich aanzienlijk verlengen, zoolang zij in het duister vertoeven,
maar alras groen en houtig worden, wanneer zij aan het licht
zijn blootgesteld. Als voorbeeld noem ik verder Tradescantia
zebrina. Goed gewortelde stekken dezer soort groeiden, in het
duister geplaatst, bijna uitsluitend aan het basaalgedeelte der
internodiën, gelijk duidelijk bleek daar, waar vooraf op geringe
en gelijke afstanden van elkander, puntjes op deze internodia
waren geplaatst. Overigens waren de in het duister gevormde
gedeelten reeds op den eersten blik te herkennen door de witte
kleur en door grooter dikte. Bij vergelijking van de dwarse
doorsnede van deze laatste met die der groene stengels, vond
ik bij de verbleekte gedeelten vooreerst de opperhuidcellen en
de vier à vijf daaronder liggende rijen parenchymcellen met veel
dunner wanden; de bij de groene stengels hierop volgende ring
van ééne rij verdikte cellen met geel gekleurde, meer verdikte
wanden, welke de meest peripherische vaatbundels verbindt, ont-
brak geheel. Het aantal vaatbundels was bij beiden gelijk en
in getal der elementen evenmin belangrijk verschillende; beide
bevatteden gewoonlijk ook slechts 1 à 2 groote spiraalvaten,
maar wel was er onderscheid in de stijfheid en dikte zoowel
der bast- als der houtelementen. Nog meer in het oogvallend
was de grooter stijfheid der celwanden van de mergcellen van
den groenen stengel, die blijkbaar meer gespannen waren dan
de dikwijls met slingerende wanden voorziene mergecellen van
het geëtioleerde internodium.

Wat overigens grootte en aantal der mergcellen betreft, hoe-
wel in beide gevallen: groote verschillen tusschen de afmetingen
der onderscheiden mergcellen bestonden, daar grootere en klei-
nere cellen steeds met elkander afwisselden, zoo bleek mij toch
uit een aantal metingen, dat gemiddeld zoowel de grootte als

en en derne he lend end a as WG Sb

(1515

het getal der mergeellen bij de geöëtioleerde plant iets grooter
was. Ik vond namelijk bij de laatste op de middellijn der snede
22 cellen, gemiddeld ieder 19 verdeelingen van den micrometer
groot, en bij den groenen stengel 19 cellen, gemiddeld 17 ver-
deelingen groot, zoodat de grooter dikte van het verbleekte in-
ternodinm (30 millimeters tegen 23 mill. bij de groene plant)
geheel verklaard wordt uit de afmetingen van het inwendige
grondweefsel. Op de overlangsche snede verschillen bedoelde cel-
len niet noemenswaard in afmetingen.

Bij Spironema fragrans komt evenzoo, nadat de plant eeni-
gen tijd in het duister gestaan heeft, eene aanzienlijke verlen-
ging van de as voor, waarbij internodia gevormd worden 4à 5
maal langer dan de normale. De dikte dezer geëtioleerde inter-
nodia is echter geringer dan die der groene stengels.

Eindelijk vind ik nog een merkwaardig voorbeeld van de
bedoelde afwijkingen in de ontwikkeling van Mritillaria impe-
rialis in het duister.

Langs de noordzijde van een der plantenkassen in den Aca-
demischen tuin alhier, bevindt zich eene rij bollen van de
genoemde laliacee, welke in den vollen grond overblijven en
elk voorjaar de normale bovenaardsche stengels vormen. Zoodra
nu in het vroege voorjaar van 1875 de jeugdige planten eenige
centimeters boven den grond kwamen, werden over een paar
daarvan twee wijde draineerbuizen op elkander staande, en de
een de ander met den kraag omsluitende geplaatst, terwijl de
opening van boven gesloten werd met een grooten aarden scho-
tel, waarvan de omgekeerde rand, den bovenrand der draineer-
buis omsloot. Hierdoor werd de jonge plant, buiten in den
vollen grond blijvende, geplaatst in eene donkere kamer, welke,
even als bij Polygonum (zie boven bla. 154), naar behoefte,
door het op elkander brengen van meer draineerbuizen, wille-
keurig verhoogd kon worden en voldoende luchtwisseling en
vocht aan de plant aanbood, zoodat deze zich gelijktijdig met
de naast haar staande kon ontwikkelen. Dat dit werkelijk het
geval was geweest, bleek overtuigend, toen den 9den Mei, zoo-
wel de in het duister gegroeide als de daarnevens in het licht
ontwikkelde voor nader onderzoek werden afgesneden. Beide
waren in vollen bloei; alle organen waren goed ontwikkeld; de

EE CT EK KE

(158 )

bloemen van normale grootte met goed uitgegroeide meeldraden
en stampers. Alleen de kleuren van het bloemdek waren niet
zoo levendig, de geheele stengel was langer, de bladen waren
minder talrijk en smaller dan bij de plant, die in het volle
licht had gestaan.

De afmetingen der geëtioleerde en der daarnevens gegroeide
groene plant waren als volgt:

Groene plant. Ce
dikte van den stengel aan de basis. 28 centim. 2.8 centim.
idem van den bloemstengel. ... Il # 140 Me

lengte van den stengel van den voet

tot het eerste blad. ....... 18 29 „
idem van het eerste tot het boven-

Ste Dat st SGEE hea it ei 46 vm 52 ”
idem van den bloemstengel. .... 45 44 „
dus totale lengte der plant. .... LO 125 „
lengte van het onderste blad. ... 16 12 „
breedte’ van 1Hemk sn ee 5e 45
lengte van een der hoogere bladen. 16 16 „
breedte want idem ee ee 2.5 100%

lengte der bladen wit de kroon boven
de bloemen: grootste blad. ... 18 Ee „

KlETaSte Er Wets hen 10 „

breedte van het grootste # ....- 1.5 w ed

” 7 PSCKTENISLE rn Te 077» lele 7
aantal bladen der geheele plant on-

der ‘de bloemen. MR ot 68 Wy 85 „

idem ‘aande: kroon so Sese te MOE 18 „

aantal bloomen Ste eten 1 4. „

Men ziet uit deze cijfers voldoende, dat, al was ook de in
het duister ontwikkelde plant iets minder krachtig dan de groene,
toch alle organen schijnbaar normaal aanwezig waren, zoodat
Fritillaria wel een sterk sprekend voorbeeld oplevert, dat licht
voor groeì en ontplooiing niet noodig is, wanneer de organen,
gelijk dit bij bolgewassen in het algemeen het geval is, in
knoptoestand aangelegd zijn.

( 159)

Het anatomisch onderzoek toonde echter ook hier onderschei-
den afwijkingen.

Op de dwarse doorsnede der basis van den stengel ziet men een
groot aantal kleine vaatbundels, welke tot in het midden van dezen
voorkomen (zoodat de stengel niet hol is) en uitwendig geza-
menlijk omgeven zijn door een samenhangenden ring van 6—10
lagen kleine verdikte cellen (Schutzscheide, Gefässbündelscheide
der Duitschers). Deze ring wordt uitwendig begrensd door een
zestal rijen groote ellipsoidische cellen, waartusschen ruime
luchtkanalen, terwijl het geheel omgeven is door eene opper-
huid met buitenwaarts sterker verdikte wanden.

Deze structuur wordt nu in den geëtioleerden en den groenen
stengel beide teruggevonden, maar in den laatstgenoemden be-
vatten de buitenste cellenlagen chlorophyll, terwijl in het alge-
meen alle elementen van dezen ook meer verdikte wanden heb-
ben; zoo zijn b. v. hier de cellen van het grondweefsel ge-
stippelde cellen, en in den geëtioleerden stengel niet.

De vaatbundelscheede, bij den groenen stengel uit S— 10 rijen
sterk verdikte cellen met stippelkanalen opgebouwd, bevat bij
den geëtioleerden slechts 4 —6 rijen veel minder verdikte cellen.
Hetzelfde karakter keert bij den vaatbundel terug. Hoewel bij
beide stengels uit dezelfde elementen bestaande, zijn aantal en
verdikking der vaten bij den geëtioleerden geringer. Hierdoor
laat zich deze, die hel wit van kleur is, veel gemakkelijker
snijden dan de groene stengel.

De opperhuidscellen verschillen bij beide niet noemenswaard ;
in beide gevallen vindt men groote stomata, spaarzaam verspreid
en met zetmeelkorrels gevuld, die zelfs bij den verbleekten
stengel nog talrijker en grooter zijn. Wvenmin vertoont de
overlangsche doorsnede van beide stengels belangrijke verschillen,
al zijn ook de parenchymeellen in den geëtioleerden gemiddeld
een weinig langer en met minder verdikte wanden. De vaten
zijn steeds hoofdzakelijk spiraalvaten.

De opperhuid der bladen bevat bij beide stomata, in aantal
en grootte gelijk. Het chlorophyll ontbreekt natuurlijk bij den
geëtioleerden stengel, doch het zetmeel niet. De opperhuids-
cellen zelve zijn bij dezen veel smaller (soms zelfs ter halve
breedte) en een weinig langer.

VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de rerkKs, peer XI. 11

(160 )

Terwijl de bloemstengel bij beide planten dezelfde structuur
vertoont als de bebladerde stengel en tevens gelijksoortige ver-
schillen tusschen den in het licht en den in het duister ge-
groeiden, vindt men eindelijk ook in den bloemsteel dezelfde type,
hoewel eenvoudiger, terug. Het parenchymweefsel onder de
opperhuid is bij de normale plant rijkelijk voorzien van chlo-
rophyll, bij de in het duister opgegroeide geheel ongekleurd;
daaronder ligt bij beide het analogon van de vaatbundelscheede, bij
de verbleekte plant ter nauwernood te onderscheiden van het uit-
wendige, evenmin verdikte parenchym. Hoewel beide bloemstelen
ongeveer dezelfde dikte hebben, is het aantal vaatbundels op
de dwarse doorsnede bij den eerstgenoemde 34, bij den ander
25, en daarbij zijn de vaatelementen dan nog veel minder
verdikt.

Uit al de boven beschreven voorbeelden mag het besluit wor-
den opgemaakt, dat, waar de plantenstengels in het duister
groeien, in het algemeen de verdikking der celwanden in meer
of minder mate achterwege blijft of onvolledig is. Dit geldt
eigenlijk van alle weefsels van den stengel. Zoo ziet men b. v.
een deel van het parenchym der schors in normalen staat col-
lenchym vormen, hetgeen in geëtioleerde planten geheel of ge-
deeltelijk achterwege blijft, maar het meest komt de bedoelde
afwijking uit bij de anders dikwandige elementen van den
fibrovasaalstreng. Im dezen vindt men meestal de elementair-
organen geringer in aantal en minder gedifferentieerd, zoodat het
geheel een minder ontwikkeld, een meer jeugdig karakter ver-
krijgt, hoewel niet volkomen gelijk aan den normalen stengel
op jeugdiger leeftijd.

Ik moet dus, op grond mijner onderzoekingen en metingen,
Kraus gelijk geven, waar hij beweert, dat de geëtioleerde sten-
gel anatomisch op een lageren trap staat dan de normale, groene
stengel van gelijken ouderdom.

De resultaten van KocH, ten opzichte van gedeeltelijk aan het
lieht onttrokken roggestengels zijn evenzoo geheel hiermede in

overeenstemming. „Die Beschattung,” zegt hij, „beeinträchtigt

(161 )

„die Verdickung der Zellen wachsender Stengelorgane,” (ll. pag.
9) en zijne figuren toonen dit verschil ook ten duidelijkste.

Waarin hebben wij nu de oorzaak van dit verschijnsel te
zoeken ?

Kraus schrijft (ll. p. 241: het dunwandig blijven der epider-
mis- en collenchymeellen van geëtioleerde stengels toe aan het
ontbreken der chlorophyllkleurstof, aangezien de gele, niet ver-
lichte chlorophyllkorrels niet in staat zijn te assimileeren. De
achterwege blijvende verdikking van de elementen der vaatbundels
is volgens hem een gevolg van het klein blijven der bladen,
dewijl in normalen staat die wandverdikking in den fibrovasaal-
streng eerst laat begint, wanneer de nabijgelegen bladen reeds
nagenoeg volwassen zijn.

Deze verklaring komt mij echter niet juist voor, want voor-
eerst blijft ook in het merg van den verbleekten stengel som-
wijlen de wandverdikking wit (zie b. v. mijne beschrijving van
Fachsia globosa, p. 151), hoewel dit in normalen staat toch geen
chlorophyllkleurstof bevat. Kraus gevoelt ook zelf de zwakte
van zijn argument, wanneer hij daarbij opmerkt, dat men mis-
schien bezwaar daartegen zal hebben, omdat in het collenchym,
juist in den tijd, waarin het zich verdikt en nog geruimen tijd
daarna, geen zetmeel in de chlorophyllkorrels kan aangetoond
worden, en dan dit bezwaar tracht te ontzenuwen door het
onbewezen vermoeden, dat het ontstane zetmeel even snel
verbruikt als gevormd zou worden. Ten anderen strijdt
hiermede het door mij meermalen verkregen resultaat, dat
evenzeer als de mergcellen ook de parenchymecellen der schors
en de opperhuidcellen meer dan gewoon ontwikkeld zijn,
zoodat ik hier niet zoo zeer aan een ontbreken der voor
voeding geschikte stoffen, als aan eene wijziging van
het levensproces, ten gevolge van het ontbreken van den
prikkel van het licht, zou denken. Wellicht worden dan som-
mige stoflen miet gevormd, welke voor de wandverdikking
der aanwezige cellen noodzakelijk zijn. Doch hieromtrent laat
zich vooralsnog niets zekers zeggen. In elk geval kan de af-
wezigheid van chlorophyllkleurstof niet een algemeene hinder-
paal voor de wandverdikking zijn, want hoe ontstaan dan in

zoovele wortels en rhizomata de soms aanzienlijk verdikte weef-
11*

A EC RE

( 162 )

sels? Ik kan dus de verklaring van KRAUS niet aannemen, :
weet ik ook geen betere daarvoor in de plaats te geven.

Met de beschreven afwijking in anatomischen bouw gaat :
vele gevallen gepaard eene buitengewone lengte van den geëtù
leerden stengel. Waarvan is nu deze het gevolg ? Kraus hee
hiervan, gelijk wij boven zagen, eene verklaring gegeven, well
zeer eenvoudig en rationeel schijnt. Bij zijne vroegere onde
zoekingen over weefselspanning (Bot. Zeit. 1867) had hij g
vonden, dat in groeiende internodia het merg de meer buite
waarts gelegen gedeelten in ontwikkeling vooruit is, en de
min of meer uitrekt. Aan die uitrekking in de richting d
lengteas van het internodium wordt in normalen toestand alr
een grens gesteld door de wandverdikking der verschillene
elementen van de schors, maar vooral van den vaatbundel, zo
dat nu vervolgens het merg in zijn lengtegroei meer of m
wordt teruggehouden door den tegenstand der trager groeien
en verdikte cellen van den stengel. Blijft echter, gelijk h
anatomiseh onderzoek heeft aangetoond, in den geëtioleerde
stengel de genoemde wandverdikking achterwege, zoo heeft h
merg vrij spel en bereikt nu niet alleen de volle lengte, well
het in den normalen stengel zoude hebben, indien het niet do
andere elementen was tegengehouden, maar nog meer dan d
lengte, omdat de mergeellen voornamelijk door opneming ve
water zich verlengen.

Op deze wijze wordt, naar het schijnt, rekenschap gegeve
van het bekende feit, dat de mergeellen van den verbleekte
stengel eene meer dan gewone lengte hebben, en ook de proeve
van SORAUER (Bot. Zeit. 1874), volgens welke alleen do
opneming van water het merg in lengte zou vermeerderen, zij
daarmede in overeenstemming. Kraus heeft zich verder afg
vraagd, of uit de grooter lengte der mergeellen alleen reeds c
verlenging van den geötioleerden stengel te verklaren is, mv
andere woorden, of de verlenging van de cellen van het merg i
rechte reden staat tot die van den stengel. Uit talrijke me
tingen heeft hij — gelukkiger dan sacHs, die ten gevolge va
de zoo verschillende grootte der cellen van hetzelfde weefs
tot geen zekere uitkomst kon geraken, — gevonden, dat c
oververlenging der mergeellen wel grootendeels, maar niet gehes

( 163)

die van het internodium verklaart, zoodat hij besluit, dat er ook
eene buitengewone celvermeerdering moet plaats hebben. Ba-
marin heeft dit bevestigd gezien en ook ik heb dezelfde uit-
komsten verkregen, welke ik echter, als gelijkluidend met die
mijner voorgangers, onnoodig acht mede te deelen.

Volgens de voorstelling van Kraus alzoo is bij de overver-
lenging van den stengel in het duister het merg het determi-
neerende agens, en hangt die verlenging af van het spannings-
verschil tusschen de uit- en inwendige weefsellagen, zooals ook
bevestigd wordt door het feit, dat windende en klimmende sten-
gels, bij welke de weefselspanning uiterst gering is, in het duister
de normale lengte behouden. Uit die voorstelling volgt verder,
dat daar, waar het merg ontbreekt, ook de buitengewone ver-
lenging moet achterwege blijven. Kraus heeft dit niet on-
lerzocht, maar de uitkomsten van KocH, met roggeplanten bij
verminderde toetreding van licht verkregen, deden mij reeds
wijfelen, of de verklaring van Kraus ook hier toepasse-
lijk is.

Ik heb daarom opzettelijk van eenige planten met holle
stengels den groei in het duister nagegaan. De uitkomsten
laarvan zijn boven bl. 151 voor Impatiens, bl 154— 156 voor
Polygonum cuspidatum, en bl. 147 voor Phaseolus multiflorus
ypgegeven. Im al die gevallen had ook oververlenging van
len stengel plaats, en, zooals de metingen van Polygonum aan-
oonen, hadden niet alleen de weinige nog aanwezige mergeellen,
naar vooral de schors- en epidermiscellen bij etiolement eene
neer dan dubbele lengte verkregen. Men moet dus de actieve
werking in deze gevallen niet uitsluitend aan het merg, maar
minstens in dezelfde mate aan de schorscellen toeschrijven.
Alleenlijk kan er misschien in de eerste, jeugdige toestanden
van het merg als determineerend agens sprake zijn, op grond
jan het feit, dat in den geëtioleerden stengel het merg langer
evend blijft en dus de centrale holte van den stengel eenigszins
ater de normale grootte bereikt (zie boven bl. 155). Overigens
vertoont zich die buitengewone lengte der schorscellen ook el-
lers, zooals bij Fuchsia globosa (bl. 149) en bij Impatiens tri-
ornis (bl. 152), zoodat ik, in zoo verre er sprake is van een
tief en een passief zich verlengend gedeelte van den stengel, niet

(164)

alleen het merg, maar het geheele grondweefsel (Grundgewebs
van sacHs) als het actieve zou willen beschouwen. Hiermed
zijn dan ook in overeenstemming de uitkomsten met monoco
tyle stengels verkregen, waar, vooral in de gevallen waarin d
fibrovasaalstrengen ook in het centrale gedeelte voorkomen, va:
een eigenlijk merg niet gesproken kan worden. Overigens ka:
die krachtige groei van het grondweefsel bestaan, òf, zooal
gewoonlijk, in eene verlenging van de cellen volgens de asrich
ting der plant, òf in eene ontwikkeling der cellen rechthoeki
op die richting, wanneer namelijk de stengel dikker wordt b
etiolement, zooals bij Tradescantia zebrina het geval is.

Aan het argument van KRAUs, dat de abnormale lengte va
den stengel in het duister een gevolg is van bovenmatigen gro
van het merg, gepaard met geringe verdikking der elementaù
organen van den vaatbundel, sluit zich de voorstelling, dat i
geötioleerde stengels de spanning geringer moet zijn dan i
normale, zonder echter nul te worden. Kraus geeft daarva
op bl. 240 zijner verhandeling eenige numerische opgave
waaruit blijkt, dat die spanning in geëtioleerde organen t
ongeveer de helft der normale grootte en soms tot minder t
ruggebracht is. In verband daarmede merkt hij op, d;
stengels, waarbij in normalen toestand geen spanning aanwez
is, zooals Cucurbita, ook in het duister geen bovenmatige ve
lenging vertoonen, welk verschijnsel ik voor Ipomaea bevestig
heb gezien.

Overigens heb ik ten opzichte dier spanning niets nieuv
medetedeelen, aangezien ik daarover geen opzettelijke proeve
heb genomen. Alleenlijk moet ik opmerken, dat mij bij g
etioleerde voorwerpen van Phaseolus, Fuchsia, Rosa, Poiygonut
die spanning meermalen duidelijk gebleken is. Bij afstroopi
der opperhuid kromde deze zich vaak niet minder dan bij no
male planten het geval was. Ter bevestiging dezer uitkom:
zij hier ook herinnerd aan eene belangrijke proef van pucrarTi
(Comptes rendus Tom. LXI p. 442), door HuGo pe ver
met dezelfde uitkomst herhaald (Arbeiten d. botan. Instituts ;
Wirzbwrg. ILL, p. 828), volgens welke de stengel van Dio
corea Batatas in voortdurende duisternis zich niet slingert, ma
recht langs de stutten opgroeit tot eene lengte van 1,3 à 1

( 165 )

meter. Hier vinden wij alzoo een voorbeeld van zelfs grooter
spanning in geëtioleerden dan in normalen toestand.

Faurnrzin heeft bij zijn onderzoek van de kieming van Te
pidium sativum( Mélanges biologigues. St Pétersbourg. Tom. VIII)
gevonden, dat de wortels van in het duister verkeerende plant-
jes korter blijven dan die van in het licht groetende stengeltjes,
en wel, naar hij meent, juist zoo veel minder dat de som der
lengten van wortel en stengel bij groene en bij geëtioleerde
planten van gelijken ouderdom gelijk zou blijven. Dit resul-
taat zag hij later bevestigd door een groot aantal waarnemingen
(Bot. Zeitung. 1873, p. 367). Gedurende 7 dagen werden da-
gelijks van 40 in het licht en van even zoovele in het duister
gekiemde zaden de lengte der hypocotyle as en die van den wortel
afzonderlijk gemeten. Het gemiddelde van elk veertigtal me-
tingen gaf in die dagen eene uitkomst in bovengenoemden zin.
Kerst den achtsten dag weken de sommen aanzienlijk uiteen,
omdat bij de in het duister gekiemde planten de groei toen
ophield.

Zonder de juistheid der bovengenoemde resultaten, welke
overigens door LASAREFF bevestigd zijn (Just, botan. Jahresber.
IH, p. 775), in het minst te willen betwijfelen, geloof ik
echter, dat de bedoelde overeenkomst der sommen (waaraan
FAMINTZIN gewicht hecht, doch welke hij niet weet te verkla-
ren) voor het onderzoek, dat ons bezig houdt, geen licht kan
verspreiden.

Indien zich bij geëtioleerde planten van elken leeftijd de
bedoelde betrekking tusschen de lengte van stengel en wortel
vertoonde, dau zou dit, ten gevolge van de samengestelde en
verschillende wijzen van voeding en groei dier organen, een hoogst
belangrijk verschijnsel wezen, hetwelk, zoo het bleek dat de
overeenkomst dier sommen niet toevallig maar constant was,
wel verdiende nader onderzocht te worden. Die gelijkheid der
lengtesommen is echter alleen aangetoond voor de hypotocyle as
en den eersten wortel gedurende de eerste levensdagen, dat is
gedurende den tijd, waarin beide organen uitsluitend gevoed
werden uit de reservestoflen van het zaad. Dit voedsel, afkom-
stig uit dezelfde bron, werd dan, zoolang de aanwezige voorraad
strekte, òf meer bovenwaarts naar de hypocotyle as òf meer

( 166 j

benedenwaarts naar den wortel gevoerd; en wel, in grooter
hoeveelheid naar de hypocotyle as, wanneer de vertragende wer-
king van het licht op den lengtegroei van deze ontbrak. Hr
bleef in dat geval minder voor de behoeften van den wortel
over. Hierin is, geloof ik, het geheim van de door FAMINTZIN
gevonden overeenkomst gelegen.

In de tweede plaats heb ik als eene eigenschap van geëtio-
leerde stengels genoemd Aur loodrechten stand. Terwijl van
de in het vrije levende planten sommige de stengels en takken
opwaarts gericht hebben, andere daarentegen ze schuin, water-
pas, ja zelfs naar beneden hangende dragen, zijn de in het
duister ontwikkelde spruiten nagenoeg alle recht op staande,
en wanneer zij in andere richting gegroeid in het donker
gebracht worden, dan buigen zich de jonge, nog groeiende
gedeelten alras verticaal. Dit is uit vele onderzoekingen
van verschillende proefnemers eenstemmig gebleken. Men heeft
ook somwijlen zonder opzettelijke proefnemingen de gelegen-
heid om het verschijnsel zeer fraai te zien. Wanneer men
in het voorjaar de oranjeriën en koude kassen der botanische
tuinen bezoekt, ten tijde dat hun inhoud naar buiten wordt
gebracht, dan vindt men onder de achterste voorwerpen allicht
uitnemende voorbeelden van geëtioleerde stengels. Mij heeft
meermalen het vreemde voorkomen getroffen van groote Fuchsia’s
en andere, welker knoppen, in welke richting zij ook zich be-
vonden, alle tot loodrechte witte scheuten van 8 à 4 interno-
dia waren uitgegroeid, toen zij uit hunne ongunstige winter-
bewaarplaats werden te voorschijn gehaald.

Bij de in het licht groeiende planten heeft men de oorzaken
van de richting, waarin zij zich verlengen, gezocht in de zwaarte-
kracht en in het licht. Reeds kNrenr heeft in het begin dezer
eeuw door zijne bekende rotatieproeven het direct bewijs van
den invloed der zwaartekracht trachten te geven. luater hebben
HOFMEISTER, SACHS, WIGAND en anderen den invloed van beide
agentia nader aangewezen. Zoowel het licht als de zwaarte-
kracht hebben het vermogen de groeiende plantendeelen van
richting te doen veranderen; de eerste werking wordt helio-
tropisme, de andere geotropisme genoemd; beide kunnen zoowel

negatief als positief zijn en de definitieve richting van een

(167 )

groeienden stengel wordt bepaald door de resultante van beide
genoemde werkingen.

De naaste oorzaak der buigingen of krommingen der stengels,
welke door HOFMEISTER gezocht werd in eene grootere rekbaar-
heid van de celwanden der opperhuid aan de convexe zijde, is,
volgens de onderzoekingen van sacHs, een sterker groei aan
die zijde.

Terwijl alzoo bij groene planten de richting bepaald wordt
door samenwerking van verschillende oorzaken (waarbij zich nog
in sommige gevallen de doorbuiging door belasting voegt), is
het verschijnsel bij geëtioleerde planten eenvoudiger, want één
der factoren, namelijk de werking van het licht, ontbreekt. Alleen
het geotropisme blijft over, bij wortels positief, bij stengels
negatief werkende. Men ziet dit reeds bij planten, die in geel
licht, b.v. in dat, hetwelk door eene oplossing van bichromas
kalicus doorgelaten wordt, zich ontwikkelen, want aan deze licht-
stralen ontbreekt het heliotropisch vermogen. De loodrechte
groei der in het duister verkeerende stengels is dus een on-

middellijk gevolg van negatief geotropisme.

Vraagt men ten slotte, waaraan dan nu de beschreven ver-
andering van den stengel in het duister is toeteschrijven, zoo
antwoord ik, dat ik mij de zaak aldus voorstel:

Bij afwezigheid van heliotropisme kan het geotropisme zijn
geheelen invloed op de ontwikkeling van den stengel doen
gelden. Deze zal dus, gelijk wij zoo even zagen, ongehinderd
naar boven groeien en de in andere richting aangelegde knoppen
zullen door diezelfde oorzaak alras naar boven gebogen worden.

Groei, dat is celdeeling en celvergrooting, is niet aan de aan-
wezigheid van licht gebonden. Dit proces kan even goed in het
duister plaats hebben, zoo slechts het materiaal voor den groei
beschikbaar is. Dit leeren ons tal van verschijnselen in het
plantenrijk, zooals de aanleg van nieuwe wortels en van sten-
gelknoppen bij rhizomata, het ontstaan van stomata en van ha-
ren (waarbij ook vele celdeelingen plaats hebben) in het binnen-
ste van vele organen, alwaar het licht nagenoeg geen toegang
heeft; de celdeelingen der Algen in het duister, welke zelfs bij

(168 )

voorkeur of uitsluitend des nachts geschieden, enz. Doch geen
sprekender bewijs dan de ontwikkeling van #'ritillaria, boven
bl. 157 geschetst, waarbij stengels, bladen en bloemen geheel in
het donker werden gevormd.

De lengtegroei van den stengel in het duister, als gevolg
van celvermenigvuldiging zoowel als van celgroei, laat zich dus
zeer goed rijmen met onze tegenwoordige voorstellingen. Ja
zelfs, die lengtegroei moet, volgens deze voorstelling, in vele
gevallen bevorderd worden door duisternis.

Want 1e. heeft het licht een vertragenden invloed op den
groei, zooals door sAcHs is aangetoond (Arbeiten d. bot. In-
stituts zu Würzburg. II), welke invloed in korten tijd duidelijk
wordt, wanneer men slechts in de opvolgende gedeelten vaneen
etmaal de intensiteit van den groei onder overigens gelijke om-
standigheden, bepaaldelijk bij gelijke temperaturen en vochtig-
heid, nauwkeurig meet. Men vindt dan, ten gevolge der na-
tuurlijke afwisseling van dag en nacht, een periodisch op- en
neergaan der groeisnelheid, met een maximum even vóór zons-
opgang en een minimum kort na den middag. Eene voortdu-
rende duisternis zal dus, ceteris paribus, een grooter intensiteit
van den groei, d.i. in casu eene meer aanzienlijke verlenging
van den stengel in denzelfden tijd veroorzaken.

20, Is het heliotropisme zelf eigenlijk eene den groei vertra-
gende werking van het licht. De buiging toch van het plan-
{endeel naar het licht wordt teweeggebracht, omdat de naar het
licht gekeerde zijde minder snel groeit dan de daarvan afge-
wende zijde. Alzijdige duisternis, of licht zonder heliotropische
werking, waarbij die buiging ontbreekt, moet dus eene relatief
grooter strekking of verlenging van den stengel tengevolge
hebben.

Het laatste wordt op treffende wijze bewezen door mijne bo-
ven bl. 151 medegedeelde proef met Zmpatiens, die, onder eene
klok met bichromas kalicus geplaatst waardoor alleen lichtstra-
len zonder heliotropische werking worden doorgelaten, rechtop
groeide en oververlengd werd, niettegenstaande zij groen bleef.

De reden, waarom de eene stengel veel meer verlengd wordt
in het duister dan de andere, zou ik vooral zoeken in de ver-
schillende grootte der spanning, welke bij onderscheiden plan-

( 169 )

ten, zoowel ten opzichte der celwanden zelve als der weefsels
onderling wordt aangetroffen. Hiervoor pleit vooreerst, zooals
ik krAus gaarne toegeef, dat de bovenmatige verlenging nul of
uiterst gering is in geëtioleerden staat bij die planten, waarbij
geen of weinig spanning der membranen wordt aangetroffen.
Ten anderen geloof ik te mogen wijzen op de merkwaardige
uitkomsten van TRAUBE met anorganische of zoogenaamd
kunstmatige cellen. (Archiv. für Anat. u. Physiol. 1867,
p. 87; latere proeven in Bot. Zeit. 1875, Ne, 4 en 5)
Wel moet men hier uiterst voorzichtig zijn in het maken
van gevolgtrekkingen, omdat er een fundamenteel verschil
is tusschen de vorming van den wand en de wijze van
groei bij anorganische en bij plantencellen, zoodat ik ook de
toepassing, door rRAUBE zelf gemaakt tot verklaring van den
groei der gekiemde boon, niet geheel kan onderschrijven. Maar
tusschen beide cellen vind ik toch met REINKm (Bot. Zeit 1875,
p, 425) deze overeenkomst, dat voor beider groei eene sterke
turgescentie noodzakelijk is, dat deze turgor ontstaat door krach-
tige endosmotische opneming van water door de tusschenruimten
der wanden, en dat de vergrooting van deze wanden in beide ge-
vallen geschiedt door opneming van nieuwe deeltjes tusschen de
reeds bestaande, nadat de onderlinge afstand van deze laatste door
de drukking van het celvocht vergroot is geworden. In zooverre
kan wellicht de studie dier anorganische cellen eenig licht wer-
pen op hetgeen bij den groei van den in het duister verkeerenden
stengel geschiedt. De proeven van SORAUER (Bot. Zeit. 1878,
p- 145) hebben geleerd, hoezeer de opneming van water en de
daardoor vermeerderde turgor den groei bevordert; en de zwaar-
tekracht werkt bij de verlenging der cellen van TRAUBE in ge-
lijken zin als het geotropisme bij den plantenstengel.

Vervolgens wordt eene meer dan gewone verlenging van den
stengel in het duister mogelijk gemaakt door de omstandigheid,
dat de lengtegroei niet verhinderd wordt door sterke wandver-
dikking van de elementen van den vaatbundel, welke de dun-
wandige deelen in hunne ontwikkeling zouden terughouden, en
evenmin door spoedig ve bruik van het aanwezige materiaal tot
verdikkingslagen van bestaande celwanden. Want noch het een,
noch het ander heeft in het duister plaats.

4
:

rh calaasien

(170)

Waarom echter bij den geëtioleerden stengel meer cellen ont-
staan dan bij den groenen, blijft voor mij nog onverklaard,
tenzij men onderstelle, dat de celdeeling bij voorkeur in het
duister geschiedt en aanneme, dat de verlengde afwezigheid van
licht voor dit proces ruimer gelegenheid geeft.

Evenmin durf ik te zeggen, welke de ware oorzaak is van het
achterlijk blijven van den vaatbundel. Wij hebben hier, naar
ik meen, te doen met een pathologisch verschijnsel, waarvan
wij de ware oorzaak nog niet kennen, dat wij nog niet uit
bekende gegevens kunnen afleiden. Er zijn hierbij vermoede-
lijk nog andere factoren in het spel. Zoo schijnen in den
geëtioleerden stengel ook sommige, voor de normale levens-
funetiën der plant noodige stoffen te ontbreken, welke alleen
in het licht gevormd worden. Op dit vermoeden, ook reeds
door PRANTL geuit, kom ik bij bespreking van de wijzigingen
der bladen terug.

VORMSVERANDERING DER BLADEN,

Gelijk uit het boven bl. 142 en volg. gegeven overzicht blijkt,
zijn de verklaringen, door Kraus en door BATALIN gegeven van
de afwijkingen welke geëtioleerde bladen vertoonen, niet gelijk-
luidend. De voorstelling van KRAUS komt in hoofdzaak hierop
neder, dat het geëtioleerde blad blijft in knoptoestand, omdat
het niet in de gelegenheid is zelf te assimileeren ; die van BATALIN,
dat het blad klein blijft, omdat in het duister geen celdeelin-
lingen plaats hebben. Tegen de voorstelling van Kraus heeft
echter BATALIN gegronde bezwaren ingebracht, terwijl de denk-
wijze van dezen weder door de directe metingen van PRANTL
weerlegd is. Wat hebben wij nu hiervan te denken? Aan
welke oorzaken hebben wij de zoo verschillende ontwikkeling
der geëtioleerde bladen toeteschrijven ?

Vooreerst wat de bladen van Graminden en andere Mono-
cotylen betreft, welke in het duister lang en smal worden, deze
schijnen mij toe, van. de afwezigheid van licht gelijke gevolgen
te ondervinden als de stengels. Reeds de richting, waarin deze

(171)

bladen groeien, nagenoeg loodrecht, doet onderstellen, dat het
negatief geotropisme hierop van invloed zal wezen. Deze wer-
king treedt, even als bij de stengels, meer op den voorgrond,
wanneer door de ontwikkeling in het duister de buigende in-
vloed van het licht ontbreekt. En dat deze bladen sterk posi-
tief heliotropisch zijn, leert de waarneming van sacus (Lekrb.
d. Bot, 4e Aufl, p. 808), dat zij bij eenzijdige verlichting
zelfs asymmetrisch worden.

In overeenstemming hiermede is de anatomische structuur van
het blad, die aan de boven- en ondervlakte dezelfde is, en bij de
geëtioleerde slechts eene geringe wandverdikking in de elemen-
ten der vaatbundels doet zien. Men vindt bij deze geëtioleerde
bladen meestal de verhouding van lengte en breedte veranderd,
d.i, òf zij zijn (bij Graminëen) bovenmatig verlengd met normale
breedte, òf (zooals bij Fritillaria) de breedte is ter nauwernood
de helft der normale, wanneer de lengte ongeveer met die der
groene bladen overeenkomt. Bij Fritillaria bleken mij bij me-
ting de opperhuidcellen ongeveer half zoo breed en een weinig
langer te zijn dan bij normale bladen, terwijl de stomacellen
noch in grootte, noch in aantal verschilden en hoewel zonder
groene kleurstof, in ruime mate met zetmeel gevuld waren. Ik
geloof dan ook de veranderingen der genoemde bladen te mo-
gen aansluiten aan die der stengels. De voorstelling van KRAUS,
dat spanningsverschil in overlangsche en dwarse richting hier
de determineerende oorzaak zou wezen, acht ik met BATALIN
onjuist.

2°. Hetzelfde geldt van de bladstelen van vele planten, die
in het duister evenzoo eene meer dan gewone lengte bereiken,
Bij onderscheiden planten komt dit voor. Bene bebladerde plant
van Primula chinensis b. v. in het donker geplaatst, bleef et-
telijke dagen onveranderd wat de bladen, ook de niet geheel
volwassene, betrof. Deze groeiden niet meer; daarentegen wer-
den de bladstelen aanzienlijk langer en bereikten eene lengte
van 15 à 20 centimeters. Allengs begonnen de oudere bladen,
daarna de jongere te verbleeken, te verdorren, om ten laatste
af te vallen. Lmmiddels vormden zich dicht bij den top der as
nieuwe geëtioleerde bladen met eene zeer kleine lamina van
hoogstens 2 À 3 centim. middellijn en met zeer lange stelen.

(172)

Pelargonium zonale in het duister levende, vertoont hetzelfde
verschijnsel. De onder deze omstandigheden gevormde kleine
blaadjes hadden zeer lange stelen, welker parenchymeellen bij
meting bleken langer te zijn dan de overeenkomstige cellen in
den groenen bladsteel. De houtcellen waren evenzoo minder ver-
dikt en de vaatbundels zelve stonden geisoleerd en vormden
geen houtring, zooals bij normale bladstelen.

Ben derde voorbeeld leverde mij Polygonum bistorta. Uit
rhizomata, die in water geplaatst waren, ontwikkelden zich
bladen, zoowel in de open lucht als in een donkeren hoek
eener op het Noorden liggende kamer. De afmetingen van beide
bladen waren echter zeer verschillend, zooals uit de volgende
cijfers blijkt:

groen. geëtioleerd.
lengte van blad en bladsteel. . 8,0 eentim. 18,0 ecentim.
idem van bladschijf ...... 6,0 w Abre u
dus lengte van den bladsteel . 2,0 13,5
breedte der bladschijf . . . . . JUNE Ot ee

Eindelijk heb ik van Rosa centifolia nog eene belangrijke
bijzonderheid medetedeelen.

Twee krachtige planten werden in het voorjaar, de eene in het
licht, de andere in het duister geplaatst. Beide ontwikkelden
nieuwe loten, de laatstgenoemde, zooals men weet uit het boven
aangaande den stengel gezegde (zie bl. 146), wit en veel langer
dan die der andere. Beide loten droegen bladen. De groene tak,
in een bloemknop uitloopende, had drie ontwikkelde bladen, welke
van den voet van den bladsteel tot den top van het eindblaadje
gemiddeld 10 centim. lang waren. Dit laatste had eene lengte
van 3,8 centim., bij eene breedte van 3,0 centim., zoodat de
bladsteel in het geheel 6,2 centim. lang was.

De geëtioleerde tak, evenzoo in een bloemknop eindigende
(die buitengewoon lang en dun was), had vijf kleine rudimen-
taire blaadjes gevormd, waarvan het grootste foliolum slechts
1,7 centim. lang en 1,0 centim. breed was, doch waarvan de
stelen, veel meer opwaarts gericht dan bij de normale plant,
eene lengte van 8,5 cent. en daarboven bereikten.

(113 )

In den groenen bladsteel kwamen dicht bij den top drie
vaatbundels voor, nagenoeg even groot op de dwarse doorsnede ;
in den geëtioleerden bladsteel waren evenzoo drie vaatbundels
gevormd, maar, behalve de gewone geringer wandverdikking der
verlengde cellen aan allen gemeen, was de middelste vaatbun-
del op de dwarse doorsnede eenige malen grooter dan de beide
zijdelingsche, zoodat de doorsnede van den bladsteel een geheel
ander voorkomen had. Op oudere gedeelten van den bladsteel
vond ik 5 of soms 6 vaatbundels in beide gevallen, maar steeds
was de middelste of centrale vaatbundel bij den geëtioleerden
scheut relatief grooter dan de anderen.

Terwijl ik dit feit constateer, weet ik echter geene verklaring
van het verschijnsel te geven, of zou ook dit weder een gevolg
zijn van de neiging der geëtioleerde organen om opwaarts te
groeien? Zou ook hier het negatief geotropisme in het spel
zijn, en den groei der centrale deelen bevorderen ten koste der
zijdelings geplaatste, evenals wel de asorganen zich verlengen
maar niet de bladen? Zou dit verschijnsel vergeleken kunnen
worden met het zooeven besproken smaller worden der mono-
cotyle bladen? In dat geval zouden ook de bladstelen èn door
vermeerderden lengtegroei, ên door meer verticale richting, èn
door achterblijven van de wandverdikking en gebrekkige ont-
wikkeling van zijdelings geplaatste deelen zich aansluiten aan
de stengelorganen.

In de derde plaats komen hier in aanmerking de bladen der
Dicotylen met netsgewijze vertakte aderen, welke in duisternis
in het algemeen klein en onontwikkeld blijven. Hier is het
uiterst moeilijk, om eenigermate rekenschap te geven van de
verschijnselen, die zich voordoen. Mag men onderstellen, dat
hier eene polaire tegenstelling is met de stengelorganen en de
opwaarts groeiende bladen? dat het licht, hetwelk overal elders
den groei vertraagt, hier juist het tegenovergestelde zal doen en
den groei bevorderen? Dit laat zich bezwaarlijk aannemen, en
wordt ook onmiddellijk weerlegd door het heliotropismus der
bladeren, dat bij verreweg de meesten positief is. Trouwens,
dat hebben ook nuch Kraus noch BATALIN beweerd, integendeel
BATALIN (ll. p. 681) bevestigt eene vroegere waarneming van
SACHS, dat zeer sterk licht voor den groei van vele bladen na-

(174)

deelig is, daar zij onder die omstandigheden kleiner blijven dan
bij minder sterk, diffaus licht.

De verklaring wordt dus elders gezocht. Kraus meent die
daarin te vinden, dat de bladen alleen zoover in het duister
zouden groeien, als zij noodig hebben, om uit den knoptoe-
stand te geraken. Na dien tijd zijn zij bestemd om zelf
door middel van het chlorophyll te assimileeren en zetmeel
te vormen. Hij toont de afwezigheid van zetmeel in ge-
etioleerde bladen aan en besluit nu, dat de laatstgenoemde in
den knoptoestand blijven, en zich zelf niet kunnende voeden,
alras moeten ophouden te groeicn en sterven. Zoo eenvoudig
is echter het verschijnsel niet. Niemand ontkent, dat aan in het
duister geplaatste bladen het vermogen om te assimileeren
ontnomen is, en dat men daarin geen zetmeel aantreft, behalve
in de stomacellen en in eene cellenrij om de vaatbundels. Ik
heb dit bij mijne proeven ook steeds bevestigd gevonden. Maar
hiermede is de zaak niet verklaard. Want vooreerst is de on-
derstelling niet juist, dat het blad, na verlating van den knop-
toestand, geheel zich zelf moet voeden. Hiertegen strijdt de
algemeen bekende ervaring, dat bij meest alle bladen, wanneer
zij van de plant, die ze voortbracht, gescheiden zijn, het ver-
mogen ontbreekt, om verder te groeien, ook wanneer zij ruim-
schoots het noodige vocht en anorganisch zoowel als organisch
voedsel kunnen ontvangen. Eene opzettelijke proef voor eenige
jaren door mij genomen, leert dit ook ten duidelijkste.

In den zomer van 1867 heb ik bij verschillende, krachtig
groeiende, in den vollen grond staande planten, nl. bij Acer
Negundo, Bignonia Catalpa, Robinia Pseudo-Acacia, Rhus
typhinum, Dahlia variabilis, Gleditschia triacanthos, meer of
min diepe insnijdingen in den bladsteel (doorgaans tot op het
midden van dezen) gemaakt, soms op onderscheiden plaatsen aan
dezelfde plant of aan denzelfden algemeenen bladsteel, en ver-
volgens de aldus gewonde plantendeelen aan de plant aan zich
zelve overgelaten.

In den regel groeiden zij door, maar vertoonden merkwaar-
dige afwijkingen, zoo als de thans voor mij liegende, na vol-
ledigen wasdom geplukte en gedroogde voorwerpen nog kunnen
bewijzen. Naar mate eensdeels de snede dieper, anderendeels

(175 )

het getroffen blad jonger was geweest, waren uit den aard der
zaak de afwijkingen meer in het oog loopend, maar in het al-
gemeen was de uitkomst (ook reeds door pONDERS vroeger ver-
kregen) dezelfde, namelijk deze, dat het blad of het foliolum, hoe-
wel zelf geheel ongeschonden, in zijne ontwikkeling meer of
min gestoord wordt, zoodra de toevoer van voedsel door den
bladsteel meer of min belemmerd wordt. Één voorbeeld slechts
ter toelichting. Een folium pinnatum van Zèhus typhinum, in
zijn geheel lang 18 centim., werd den 21sten Augustus links
onder het onderste foliolum en rechts en links onder het derde
paar foliola (van onder af gerekend) ingesneden Toen het blad
geheel volwassen werd afgeplukt, had het eene totale lengte van
42 centim., en terwijl de 7 bovenste paren van foliola met het
eindblaadje zich normaal ontwikkeld hadden, was er afwijking
bij de 4 overige paren foliola. Het onderste linker foliolum
en het 2° paar foliola, alle drie onmiddellijk boven de gemaakte
insnijding gelegen, hadden slechts °% der normale grootte be-
reikt. Het 2e linker foliolum, en het 4° paar hadden eene
grootte, welke het midden hield tusschen die van het 3° en
het 5e jaar, bij welk laatste, dat de normale grootte had, de
invloed der insnijding dus niet meer merkbaar was. Daaren-
tegen hadden de twee onderste rechter foliola (vooral het ze,
eene meer dan normale grootte bereikt. Zij waren de grootste
van ale blaadjes van het gevinde blad, Hieruit blijkt dus,
hoezeer een reeds uit den knoptoestand getreden blad nog voedsel
behoeft uit den bladsteel, en in zijne ontwikkeling van de mate
daarvan afhankelijk is.

Nu vermeldt wel Kraus eene proef met een blad van Vitis
vinifera, dat hij halverwege met bladtin bedekte, en waarbij
hij bespeurde, dat het blad alleen in de aan het licht bloot-
gestelde gedeelten zetmeel gevormd en in grootte toegenomen
had, zoodat het asymmetrisch geworden was. Doch, zonder in
het minst de nauwkeurigheid dier proef (welke mij intusschen
niet gelukt is) te betwijfelen, stel ik daartegenover het in
den tuinbouw wel bekende feit, dat men op rijpende vruchten,
b. v. perziken, verschillende figuren en naamcijfers kan aan-
brengen, door ze met gedeeltelijk uitgesneden ondoorschij-
nende voorwerpen, z. a. dik papier, te bedekken. Hier wordt,

VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de RUEKS, DEEL XT. 12

(176 )

door onttrekking van licht, plaatselijk verbleeking teweeg ge-
bracht evenals bij het blad van Vitis vinifera, maar zonder
dat de groei daarom ophoudt, want de aldus behandelde vruch--
ten zijn niet scheef of misvormd, gelijk bij onderstelling van
plaatselijken stilstand in den groei het gevolg moest zijn.

Om op het blad terug te komen: uit het feit, dat het
blad in het licht assimileert en zetmeel vormt, mag men niet
afleiden, dat het al zijn voedsel zelf bereiden en op eigen kosten
teren kan. Trouwens niet alleen de bovenvermelde proeven,
maar de talrijke analysen van bladen van verschillenden leeftijd
leeren dit ten duidelijkste. Men behoeft slechts, om van oudere
onderzoekingen niet te spreken, de resultaten der analysen van
beukenbladen gedurende hun groei, door zörLeR uitgevoerd
(Landw. Versuchsst. VI. 231) en door rrissmürrer later be-
vestigd en uitgebreid (ibid XVIL. 17), in te zien, om de over-
tuiging te verkrijgen, dat het blad gedurende zijn geheele leven
stoffen opneemt en verwerkt en stoffen teruggeeft aan de as-
organen, zoodat het eigenlijk zelfs niet afgescheiden van de
overige deelen der plant gedacht kan worden, indien het zijne
levensfunctiën vervullen zal,

In de tweede plaats valt tegen de verklaring van KRAUS
in te brengen, dat het geëtioleerde blad een geheel ander voor-
werp is dan een blaadje in knoptoestand. Het in het duister
ontstane blad is over het algemeen klein, hoewel nog al wat
verschillend in omvang bij verschillende planten; maar steeds
is het ettelijke malen grooter dan het uit den knop komende
blaadje derzelfde species. Zoo men b.v. bij Fuchsia, Pelar-
gontum, Phaseolus beide vergelijkt, zal men daarvan de dui-
lijke bewijzen vinden. Bij Begonia glabra bereikte het ge-
ëtioleerde blad zelfs eene oppervlakte van 6 à 10 vierkante
centimeters.

Ook de plooiing of oprolling in den knoptoestand aanwezig,
komt niet meer voor in het verbleekte hlad, al doen somwijlen
de omgerolde randen van het blad nog aan dien toestand denken.

Geen sprekender bewijs echter van het genoemde verschil
dan de anatomische structuur van het geëtioleerde blad. De
verschillende weefsels zijn duidelijk gedifferentieerd, veel meer
dan bij het blaadje in den knop. Er is ook een grooter aan-

(177)

tal cellen in het verbleekte blad, zooals prat (Arbeiten d.
bot. Instituts zu Würzburg II. p. 384) door opzettelijke me-
tingen bij Phaseolus vulgaris heeft uitgemaakt. De verklaring
van BATALIN, dat het geëtioleerde blad niet zou groeien, om=-
dat er geene celdeelingen zouden kunnen ontstaan — eene ver-
klaring reeds aanstonds onwaarschijnlijk, omdat er zoovele voor-
beelden zijn in het plantenrijk van celdeelingen in het duister
(zie boven bl. 167) — is daardoor dus onmiddellijk wederlegd, Ver-
geleken met de structuur van het groene blad vertoont die van
het geëtioleerde echter eenige belangrijke afwijkingen. Be-
halve de betrekkelijk geringe ontwikkeling der vaatbundels,
vindt men vooral het sponsparenchym gewijzigd. Terwijl de
opperhuid in beide gevallen goed ontwikkeld is (al moge ook
de absolute grootte der opperhuidscellen een weinig verschillen),
en evenzoo het palissadenparenchym, hoewel beroofd van chloro-
pbyll, in groei niet is achtergebleven, ziet men in de onderste
helft van het blad, in plaats van het welbekende sponsparen-
chym, een weefsel van dicht aaneensluitende cellen, welke soms
ter nauwernood van het palissadenparenchym te onderscheiden zijn.
Die cellen hebben zich niet verlengd, noch hebben er splijtin-
gen der aangrenzende wanden plaats gehad, zoodat de lucht-
holten en luchtkanalen ontbreken. Kraus, die hierop ook reeds
met een woord heeft gewezen (ll, p. 231), schrijft aan dit
achterlijk blijven van het sponsparenchym terecht het verschijn-
sel toe, dat de randen der geëtioleerde bladen zich gewoonlijk
naar achteren krullen. Volgens hem ontwikkelt zich in den
normalen staat het sponsparenchym veel vroeger dan het pa-
issadenparenchym, op grond dat, als de blaadjes uit den knop
komen, zij aanvankelijk overeind staan met de ondervlakte naar
buiten gekeerd, welke dan het eerst onder den invloed van het
licht de groene kleurstof en vervolgens zetmeel vormt. Indien
dit juist is, en ik vind geen reden om hieraan te twijfelen,
dan volgt daaruit echter een nieuw argument tegen de stelling
van KRAUS, dat het geëtioleerde blad in de periode van den
knoptoestand zou zijn gebleven, want, zoo als ik steeds ge-
vonden heb in overeenstemming met KRAUS, is bij het ge-
etioleerde blad het palissadenparenchym wel, het sponsparenchym

niet ontwikkeld.
12*

Te Sp rn pen en eren En Mrne Een
ij = En Mere A

(1187)

Over het algemeen schijnen in het duister vooral die bladen
klein te blijven, waarin zich eene duidelijke tegenstelling tus-
schen de boven- en onderhelft (door de aanwezigheid van het
bovengenoemde palissaden- en sponsparenchym) doet zien. Dit
geldt van de meeste bladen der dicotylen. Bij monocotylen, waar
tusschen boven- en onderhelft geen of weinig verschil bestaat,
bereiken zij over het algemeen eene betrekkelijk grooter ontwikke-
ling. Bij sommige dicotylen, zooals Begonia glabra, welker bla-
den onder en boven nagenoeg gelijk gebouwd zijn, is hetzelfde
het geval. Misschien is het niet al te gewaagd, om bij laatstge-
noemde plant te denken aan een overwegenden invloed van de
opperhuid. Immers FAMINTZIN heeft onlang: (Beitrag zur Keim-
blattlehre im Pflanzenreich, Mémoires de U Acad. imp. d. sc.
de St. Pétersbourg. VIIe Sér. XIII. p. 26) aangetoond, dat
de groote, waterheldere en chlorophyllvrije cellen, waaruit de
hoofdmassa van het blad bestaat, ontstaan zijn door tangentiale
deelingen der opperhuidcellen en niet, zooals PrirzeR meende,
uit de cellenlaag onder de epidermis. Is het nu juist, dat de
le en 6° van FAMINIZIN's Initialschichten de genoemde cellen
vormen, dan is wellicht de epidermis (welke in den regel in ge-
etioleerde plantendeelen goed ontwikkeld, met stomata en zelfs
met zetmeel voorzien is) bij het Begonia-blad de naaste oor-
zaak van den betrekkelijk grooten groei in het duister.

Zoo men vraagt, welke de ware oorzaak van het klein
blijven der bladen is, moet ik op die vraag vooralsnog het
antwoord schuldig blijven, want eene juiste en volledige ver-
klaring van het verschijnsel is mij niet bekend, en ik ge-
loof ook niet, dat zij tegenwoordig gegeven kan worden, omdat
de tijd daartoe nog niet gekomen is, of, anders gezegd, omdat
nog vele punten te onderzoeken zijn, welke aan zoodanige ver-
klaring moeten voorafgaan, zooals ik boven (bl. 145) in mijne
verhandeling nader betoogd heb, Vraagt men echter, in welke
richting men vooral te zoeken hebbe met de vermoedelijke kans,
om de gewenschte verklaring naderbij te komen, dan is er,
geloof ik, wel reeds eenige vingerwijzing te geven. Het ge-
etioleerde blad is, mijns inziens, een pathologisch verschijnsel
ontstaan deels, gelijk reeds door sacHs is opgemerkt, uit het
ontbreken der assimilatie, welke tot de normale functiën van

(179 )

het blad behoort, maar deels ook uit andere oorzaken, die op
den groei van invloed zijn. Hierbij is minstens even goed op
de chemische als op de physische zijde van het vraagstuk te
letten.

De proef van BATALIN, boven bl. 144 vermeld, waarbij hij
plantjes 13 à 3 uren daags in zeer zwak licht bracht en daarop
de blaadjes grooter zag worden, verdient hier de aandacht. Dat
licht was onvoldoende om chlorophyllkleurstof te vormen, want
er was geen spoor van groen worden bij de cotyledonen en
stengeltjes waar te nemen; zij waren even bleek als die, welke
in het duister gebleven waren Er kan dus ook geen assi-
milatie onder die omstandigheden plaats gehad hebben. Maar
niettegenstaande dit, groeiden de blaadjes dezer gedurende kor-
ten tijd aan eenig licht blootgestelde planten veel sneller en
langer dan de andere en bereikten dientengevolge veel aan-
zienlijker grootte. Vermoedelijk zijn hier scheikundige stoffen
ontstaan, voor den groei der bladen noodig en voor welker
vorming licht een vereischte was, licht echter van zoo geringe
intensiteit, dat het niet in staat was om chlorophyll te vormen
en dus nog minder om assimilatie te doen plaats hebben.

Dit, stel ik mij voor, is ook de vermoedelijke oorzaak van
het te gronde gaan van zoovele kiemplanten in het duister,
niettegenstaande de cotyledonen of het albumen nog opgevuld
zijn met voedingsstoffen. Kraus meent, dat in deze gevallen
in het duister het vermogen ontbreekt, om uit het aanwezige
zetmeel cellulose te vormen. Ik zou het liever in het alge-
meen aldus uitdrukken, dat een pathologische toestand is ont-
staan, omdat sommige chemische processen voor den normalen
groei noodig, welke bij toetreding van zwak licht reeds plaats
hebben maar toch altijd eenige medewerking van het licht
eischen, achterwege gebleven of gewijzigd zijn.

Met die scheikundige wijzigingen door afwezigheid van licht
veroorzaakt, zijn wij nog onvolledig bekend. Men weet, dat
de groene kleurstof verbleekt en verdwijnt, dat het aanwezige
zetmeel vermindert en niet meer op nieuw gevormd wordt, in
één woord, dat er geen assimilatie. plaats vindt, maar er zijn
nog veel meer andere processen, die hier van invloed zijn. Wij
zullen dus in de eerste plaats te onderzoeken hebben, welke

( 180 )

in de normale plant aanwezige scheikundige stoffen, in de ge-
etioleerde van gelijken leeftijd ontbreken of gewijzigd zijn.
Misschien komen er ook verbindingen in deze laatste voor, die -
men in de groene plant niet aantreft. Iedereen weet, dat de
verbleekte plantendeelen, welke als voedsel genuttigd worden,
andijvie, salade, aspergie, in hardheid niet alleen, maar ook in
scherpte en bitterheid van smaak aanzienlijk verschillen van de
gelijksoortige groene voorwerpen. Er is dus duidelijk een
scheikundig verschil tusschen beide. Maar vergelijkende onder-
zoekingen omtrent den aard van dit verschil en de hoeveel-
heid en soort der stoffen in beide gevallen, zijn mij niet
bekend.

Daarentegen hebben wij eenige belangrijke gegevens voor de
vergelijking der scheikundige veranderingen in kiemende zaden
in het duister en in het licht. Vooreerst de schoone onder-
zoekingen van PFEFFER (PRINGSHEIM, Jahrb. f. wiss. Bot.
VIII, p. 557) over asparagine. Deze stikstofhoudende stof,
reeds in 1805 door vAUQUELIN en ROBIQUET in de gewone
aspergiën gevonden, wordt, volgens de eenstemmige getuige-
nis van verschillende onderzoekers, in onderscheiden zaden,
vooral duidelijk in Zwupinus luteus, bij de kieming gevormd uit
de aanwezige eiwitstoffen. Bij deze omzetting, die zoowel in
als buiten het licht kan geschieden, wordt zuurstof opgenomen
en komen koolstof en waterstof vrij (Ll. p. 555). Wanneer nu
de kiemplantjes in het duister blijven, hoopt zich de hoeveel-
heid asparagine op, zelfs tot '/s der drooge stof, volgens scHULZE
en UMLAUFT (Landw. Versuchst. XVIII. 1). Daarentegen, wan-
neer de planten in het licht verkeeren en beginnen te assimi-
leeren, ziet men allengs de asparagine verdwijnen. Deze invloed
van het licht, door sommigen betwijfeld maar door BOUSSINGAULT
reeds aangeduid en door prerrer gehandhaafd *), schijnt hierin
te bestaan, dat door de vorming van koolhydraten bij assimi-
latie de asparagine weder geregenereerd wordt tot etwitstoffen,
welke de grondstof van het protoplasma zullen uitmaken. Bij

*) Waarover het bovenaangehaalde onderzoek van PFEFFER p. 557 en volg. en
het pas verschereun werk van ROBERT SACHSSE Die Chemie un! Physiologe der
Farbstoffe, Kokkenhydra!e aad Protcinsubstanzex, p. 246 —256 na te lezen zijn.

(2P81)

Lupinus en andere zaden, die betrekkelijk weinig koolhydraten
bevatten, is echter geen voldoende hoeveelheid aanwezig, om
behalve het verlies door ademhaling in het duister, de voor die
regeneratie noodige hoeveelheid suiker te leveren. Hierom ver-
dwijnt de asparagine niet.

Alzoo de afwezigheid van licht heeft ten gevolge dat aspa-
ragine, welke waarschijnlijk het middel is om aan de nieuwe
deelen der normale plant eiwitstoffen te verschaffen, deze rol
niet kan vervullen, zoodat ook de vorming van protoplasma be-
lemmerd moet worden.

Als eene andere belangrijke bijdrage noem ik (meer dan noe-
men kan ik hier niet, om niet al te wijdloopig te worden) het
onderzoek van RUDOLF WEBER over de opneming van aschbe-
standdeelen door gekiemde erwten in verschillend gekleurd licht
en in het duister (Landw. Versuchsst. XVIII. 18). Deze op-
neming bleek evenzoo van licht afhankelijk te zijn als de
koolzuurontleding in groene planten, en het verschil openbaarde
zich niet alleen in de totale hoeveelheid onverbrandbare stoffen,
maar vooral ook in den aard van deze. Zoo werd onder invloed der
helle, minder breekbare lichtstralen veel meer pliosphorzuur op-
genomen, geheel in harmonie met de aanzienlijke vorming van
protëinestoffen onder die omstandigheden, en onder invloed der
sterker breekbare, donkerblauwe stralen en nog sterker in de
duisternis werd daarentegen de opneming van kali en kalk
betrekkelijk overwegend. Kali en vooral kalk zijn nu, gelijk
door zörreR bekend gemaakte onderzoekingen leeren (Regens-
burger Flora, 1561 p. 509), vooral de anorganische stoffen,
welke in betrekking staan tot de vorming van cellulose. Elke
celwand bevat daarvan eene zekere hoeveelheid in de asch, en
ruime toevoer dezer stoffen bevordert den celgroei, zooals directe
proeven met Mäisplanten hebben aangetoond.

Dat het scheikundig proces in de geötioleerde plant aanzien -
lijk gewijzigd wordt, heeft verder onlangs w. scHULze, in Zürich,
ten opzichte van de zwavel bewezen (Landw. Versuchsst. XIX,
p. 172). Terwijl, zooals bekend is, groene planten het vermo-
gen hebben om zwavelzure zouten te reduceeren ten behoeve
der zwavelhoudende ciwitstoffen, vond scnurzw dat, bij in het
duister ontwikkelde planten van Zwpinus luteus het gehalte

( 182 )

aan zwavelzuur toenam gelijktijdig met de ontleding der pro-
téinestoffen. De analyse gaf hem op 100 deelen drooge stof:

in het ongekiemde zaad. . . . . . 0.885 pCt. zwavelzuur
in de kiemplanten 12 dagen oud . 1.510 w „
4 ” „ 15 „ „ e Lit 03 „ „

Terwijl alzoo de eiwitstoffen zich omzetten in asparagine on-
der uittreding van koolstof en waterstof, wordt haar zwavel
geoxydeerd tot zwavelzuur.

Een ander feit, dat wellicht tot eenige gevolgtrekking kan
aanleiding geven, is het door mij gevonden geheel ontbreken
der kristalklieren in de cellen van de geöëtioleerde planten van
Polygonum cuspidatum (zie boven bl. 155), welke kristalklieren
daarentegen in de groene plant zoo rijkelijk worden aange-
troffen De oxalzure kalk namelijk, waaruit deze kristallen be-
staan, is volgens de onderzoekingen van HOLZNER (Flora. 1867,
p. 497 en 513), van HILGERS (PRINGHeIM's Jahrb. f. wiss.
Bot. VI, p. 285) en anderen te beschouwen als een afschei-
dingsproduct, waardoor de voor het leven overvloedige en onnutte
kalk in onoplosbaren staat wordt vastgelegd. Die kalk komt vrij
bij de ontleding van opgenomen phosphorzuren kalk ten be-
hoeve van het noodige phosphorzuur voor de nieuw zich vor-
mende eiwitstoffen. Het zuringzuur, eene algemeen in de groene
planten voorkomende stof, ontstaat vermoedelijk, hetzij bij de.
reductie van het opgenomen koolzuur, hetzij, volgens sommigen,
door splitsing van het geassimileerde plantensap tijdens de
vorming van protoplasma. In elk geval, dit zuur treedt vrij
algemeen in de onmiddellijke nabijheid van groeiende orga-
nen op en de bekende kristallen van oxalas calcicus worden
dan ook eerst kleiner, later grooter in tamelijk jeugdige plan-
tendeelen aangetroffen.

Hun geheel ontbreken in de geëtioleerde plant wijst alzoo
1°. op gestoorde opneming of reductie van phosphorzuren kalk,
geheel in harmonie met de bovengenoemde proeven van WEBER
en met de uitkomsten van PFEFFER, dat in het duister aspa-
ragine niet tot eiwitstof geregenereerd wordt; 2°. al naar mate
men de eene of de andere voorstelling aangaande de vorming

(183 )

van zuringzuur aankleeft, òf op het ontbreken der assimilatie
door reductie van koolzuur van elders bekend, òf op eene
verandering in samenstelling van het geassimileerde sap, ten-
gevolge van gewijzigde chemische processen.

Eindelijk, ten opzichte van looizuur heb ik voor een ander
onderzoek zeer nauwkeurig de punten van overeenkomst en verschil
tusschen gelijksoortige geëtioleerde en groene planten nagegaan.
Het looizuur, dat bij de kieming ontstaat (in het ongekiemde
zaad ontbreekt het), vindt men in den regel zoowel in ver-
bleekte als in groene planten. Voor zijne vorming schijnt dus
het licht niet noodig te zijn, maar toch vindt men wel eenig
verschil ook in dit opzicht tusschen al of niet aan den prikkel
van het licht blootgestelde planten. Over het algemeen is in
geëtioleerde organen de hoeveelheid geringer, de verspreiding
minder regelmatig en de reactie, vooral met dubbel chroom-
zure kali, eenigszins anders. Zoo bevat het groene blad van
Polygonum bistorta looizuur in de meeste parenchymeellen en
in de elementen van den vaatbundel, het geëtioleerde blad alleen
in dem vaatbundel. Zoo vond ik bij den geëtioleerden tak van
Rosa centifolia het aantal looizuurhoudende cellen der schors
veel geringer dan bij den groenen, en bovendien het looizuur
gedeeltelijk in anderen vorm voorkomende. Evenzoo was het
bij Victa Faba.

Naardien men ten opzichte der wording en functie van het
looizuur in de plant nog nagenoeg geheel in het onzeker ver-
keert, laten zich uit de genoemde verschillen voor het oogen:
blik nog geen gevolgtrekkingen afleiden voor de vraag, die ons
bezig houdt, maar het feit, dat het looizuur, hetwelk zoo alge-
meen in de onmiddellijke nabijheid van groeiende of krachtig
levende organen voorkomt, bij zijne vorming onafhankelijk van
het licht schijnt te zijn, of althans hierdoor slechts in geringe
mate (misschien secundair) wordt gewijzigd, verdient vermelding,

De bovengenoemde feiten, al doen zij hier of daar eenig
verband zien, zijn echter bij lange na niet voldoende om eenige
verklaring te geven van de verschijnselen van het etiolement.
Lij zijn niet meer dan bouwsteenen, voor het oogenblik los en

( 184 )

ongeordend naast elkander liggende, maar die later hunne plaats
zullen vinden en gebruikt worden, wanneer er materiaal ge-
noeg is aangevoerd en de bouwmeester gekomen is om het gebouw
op te trekken.

Ik heb mij dan ook niet voorgesteld, zoo als reeds in den
aanhef is gezegd, om het vraagstuk tot oplossing te brengen,
maar om de voorstellingen aangaande de oorzaken van de ver-
anderingen, door onttrekking van het licht in de planten ont-
staan, te zuiveren, de leemten onzer kennis aan te toonen en
te wijzen op de richting, waarin men naar mijn inzien te zoe-
ken heeft, om eenig nader licht over het voor ons nog duistere
proces te doen opgaan.

Vatten wij kortelijk de uitkomsten samen, waartoe dit on-
derzoek geleid heeft, dan komt dit hierop neder:

1e. De voorstelling van KRAUS, volgens welke de buitenge-
wone verlenging der stengels in het duister een gevolg is van
bovenmatigen groei van het merg, gepaard met gebrekkige ont-
wikkeling en geringe wandverdikking der elementen van den
vaatbundel, is juist, wat het laatste gedeelte betreft. Bij Rosa,
Phaseolus, Fuchsia, Impatiens, Vicia, Polygonum, Tradescan-
tia, Fritillaria heb ik dit door opzettelijke cultuur en talrijke
vergelijkende metingen bewezen.

Het anatomisch verschil tusschen groene en geëtioleerde
stengels vertoont zich vooral in geringe verdikking der wanden
van epidermis en van hout- en bastcellen der laatstgenoemde,
in aantal en radiale afmeting der vaatbundels en hunner ele-
menten, in het ontbreken der vaatbundelscheede bij monocoty-
len, en daartegenover in de groote ontwikkeling van het merg.

go. Ten onrechte schrijft Kraus het dunwandig blijven van
epidermis en collenchym toe aan de afwezigheid van chloro-
phyll-kleurstof, want ook de mergeellen zijn dikwijls dunwandig,
hoewel zij geene groene kleurstof bezitten, en evenmin rijmt
daarmede, dat de parenchymeellen der schors en de epidermis
meermalen eene buitengewone grootte bereiken.

Zo. De bovenmatige verlenging van den stengel in het duis-
ter is niet, gelijk kraus wil, uitsluitend aan den overwegen-

rend

(185 )

den invloed van het merg toe te schrijven, maar de actieve wer-
king in deze moet aan het geheele grondweefsel (schors zoowel
als merg) toegekend worden, want

a. vertoonen ook holle stengels die buitengewone ver-
lenging (Polygonum, Phaseolus, Impatiens);

b. is dikwijls ook de schors bovenmatig verlengd bij
aanwezigheid van het merg (Fuchsia).

4o, De krachtiger groei van het grondweefsel, vooral van het
merg, kan ook eene buitengewone vergrooting loodrecht op de
as der plant {eene vermeerderde dikte van den stengel) teweeg
brengen, waar de lengtegroei minder sterk schijnt te zijn (Fuch=
sia, Tradescantia).

5%, De door FAMINtzIN vermeende afhankelijkheid der lengte
van stengel en wortel van elkander is niet gerechtvaardigd. Zij
is alleen voor de hypocotyle as en den primairen wortel ge-
vonden in de eerste dagen der kieming, wanneer beide moeten
putten uit denzelfden beperkten voorraad en dus met elkander
deelen moeten. Zoodra de assimilatie begint, houdt die be-
trekking op.

6°. De loodrechte stand der geëtioleerde stengels is een gevolg
van het ontbreken van één der factoren, die de richting der
groeiende plantendeelen bepalen, namelijk van het heliotropis-
mus. Planten, die groeien in lichtstralen van geringe breek-
baarheid, welke de buigende kracht missen, nemen dezelfde
richting aan, ook al blijven zij groen (Zmpatiens).

71°, De afwijkingen van den stengel in het duister zijn alzoo
te beschouwen als een gevolg van negatief geotropismus, niet
gehinderd of gewijzigd door heliotropismus en bevorderd door
geringe verdikking der celwanden.

Want:

a, groei, d.i. celdeeling en celvergrooting, is niet aan de
aanwezigheid van licht gebonden, maar geschiedt inte=
gendeel dikwijls bij voorkeur in het duister.

b. negatief geotropismus doet den groeienden stengel zich
opwaarts verlengen.

c. heliotropismus vertraagt den groei, omdat de buiging
een gevolg is van geringeren lengtegroei aan de naar het
licht gekeerde zijde.

(186 )

d. de geringe verdikking der celwanden van den vaatbun-
del stelt aan de verlenging der groeiende parenchym-
cellen door negatief geotropismus geen hinderpaal in
den weg.

80, De oorzaak van de verschillende mate van buitengewonen
lengtegroei in het duister bij stengels van verschillende plan-
ten is vermoedelijk te zoeken in de verschillende grootte van
den turgor der cellen en van het spanningsverschil der weefsels.

go, De ware oorzaak van het achterlijk blijven der elementen
van den vaatbundel en van de geringe wandverdikking bij
geëtioleerde plantenstengels blijft nog onbekend.

100, De veranderingen der bladen van Graminëen en andere
planten, welke in het duister langer en smaller worden, zijn
zoowel door gebrekkige ontwikkeling der vaatbundels als door
opwaartschen groei met die der stengels te vergelijken.

11e. Hetzelfde geldt, vermoedelijk om gelijke reden, van de
bladstelen van vele planten, zoo als door mij voor Primula,
Pelargonium, Polygonum, Rosa aangetoond is.

120. De verklaring door Kraus en die door BATALIN gege-
ven van het klein blijven der meeste dicotyle bladen in het
duister zijn beide onvoldoende. De laatstgenoemde is weer-
legd door de uitkomsten der directe metingen van PRANTL.
De onhoudbaarheid der verklaring van KRAUS volgt uit de drie
onderstaande stellingen.

13°, De bladen zijn niet in staat, om, uit den knop geko-
men, steeds zich zelf geheel te blijven voeden door eigen assi-
milatie. Hiertegen strijden
de uitkomsten, door mij verkregen bij insnijdingen in
den bladsteel van gevinde bladen,

b. die der talrijke analysen van bladen derzelfde plant op
verschillenden leeftijd.

14v, Geötioleerde bladen zijn n'et gelijk te stellen met blaad-
jes uit den knoptoestand uittredende, zoo als Kraus wil. Zij
zijn grooter, de weefsels zijn meer gedifferentieerd.

15°. Anatomisch wijken geëtioleerde bladen af van even
groote groene bladen, behalve door de afwezigheid van groene
kleurstof en zetmeel (met uitzondering der stomacellen, welke
steeds eene ruime hoeveelheid zetmeel bevatten), door geringe

kond

(187 )

verdikking van de elementen van den vaatbundel en vooral
door het niet uitgegroeid zijn van het sponsparenchym.

16°, Vooral die bladen schijnen in het duister klein te blijven,
welke eene duidelijke tegenstelling tusschen boven- en onder-
vlakte, tusschen palissadenparenchym en sponsparenchym ver-
toonen.

17e, De volledige verklaring van dit klein blijven is nog
niet te geven. Het geëtioleerd blad is een pathologisch ver-
schijnsel, ontstaan deels uit het ontbreken der assimilatie, deels
uit andere zoowel chemische als physische werkingen, die op
den groei van invloed zijn.

18e. De vermoedelijke oorzaak, waarom nog met voedings-
stoffen opgevulde cotyledonen van vele kiemplanten in het duis-
ter te gronde gaan, schijnt gezocht te moeten worden in het
ontbreken van voor den groei noodige chemische processen,
welke, gelijk de proef van BATALIN leert, in zeer zwak licht
plaats hebben waarbij nog geen assimilatie mogelijk is.

19e. Vergelijkend scheikundig en physiologisch onderzoek
van geëtioleerde en groene planten zal in de eerste plaats noo-
dig zijn, om de verschijnselen van het etiolement op te helderen.

200. Bouwstoffen hiervoor kunnen zijn de uitkomsten van
PFÈFFER over vorming van asparagine en regeneratie van eiwit-
stoffen, van R. WEBER over opneming van phosphorzuur en
kalk, van scHuLzE over vorming van zwavelzuur, van mij over
het voorkomen van kristallen van zuringzuren kalk en van
looizuur in geëtioleerde en in groene planten.

Utrecht, November 1876.

VERKLARING DER FIGUREN.

Fig. 1. Dwarse doorsnede van een groenen, normalen tak van
Rosa centifolia. v. de vaatbundelring.

Fig. 2. Dwarse doorsnede van een geëtioleerden tak van Rosa
centifolia van gelijken ouderdom als de bovengenoemde, v. de
vaatbundelring.

Fig. 8. Dwarse doorsnede van een groenen normalen tak van
Fuchsia globosa.

Fig. 4. Dwarse doorsnede van een even ouden geëtioleerden
tak van Fuchsia globosa.

Fig. 5. Een klein gedeelte van fig. 3, van den omtrek tot aan
het merg sterker vergroot, a. verkurkte opperhuid en buitenste
schorscellen, 6. kurklaag, ce. phloëm of secundaire schorslaag, d. cam-
bium, e. xylem of houtlichaam van den vaatbundel, f. mergkoker,
g. merg.

Fig. 6. Een klein gedeelte van fig. 4 bij dezelfde vergroo-
ting gezien als fig. 5, de letters hebben dezelfde beteekenis als
in fig. 5.

Fig. 7. Dwarse doorsnede van de basis van den kiemstengel
van Vicia Faba L. met aanduiding der vaatbundels. De binnenste
kring duidt het holle gedeelte van den stengel aan.

Fig. 8. Dwarse doorsnede van den voet van een even dikken
geëtioleerden kiemstengel van Vicia Haba, die nog niet hol is.

Fig. 9. Dwarse doorsnede van een vaatbundel van den volwas-
sen groenen stengel van Polygonum cuspidatum; a. opperhuid,
b. collenchym, c. schorsparenchym met kristalklieren, d. verdikte
bastvezelen en enkele steencellen tot een vaste samenhangende
massa vereenigd, e. zeefvaten en parenchymeellen van het phloëm,
f. cambium, g. houtcellen, %. vaten, . mergcellen.

Fig. 10. Dwarse doorsnede van een vaatbundel van een volwas-

sen geëtioleerden stengel van Polygonum cuspidatum, Beteekenis
der letters als in de vorige figuur.

NOTE

SUR LE

POUVOIR ROTATOIRE DE LA GLUCOSE,

CONTENUE

DANS LES SUCRES BRUTS.

PAR

J. W. GUNNING.

Dans ma brochure: „La saccharimétrie et l'impôt sur le sucre””*),
publiée par le Gouvernement hollandais, au chapitre qui traite
de lanalyse optique des sucres, j'avais admis que la glucose des
sucres bruts exotiques est Éégale, quant au pouvoir rotatoire, au
sucre dit inverti, c'est à dire je lui ai attribué une rotation de
0,88 fois celle d'une quantité égale de saccharose, et en sens
inverse.

M.M. errarDp et LABORDE ont publié dans les Comptes
rendus T. 82, p. 214 des recherches qui tendent Àà prouver
que jai eu tort en faisant cette supposition. Mes honorables col-
lègues se croient autorisés par les résultats que leur a fournis
analyse de plusieurs sucres bruts exotiques, de mélasses de
fabrique et de raffinage, à attribuer à la glucose, que ces ma-
tières sucrées contenaient, une rotation soit entièrement nulle,
soit tout Àà fait insignifiante.

De même M. Muntz arrive à la conclusion (Comptes rendus
T. 82, p. 210), que la glucose des sucres exotiques diffère
du sucre inverti. Les résultats numériques communiqués par
cet amteur ne s'accordent pas cependant tout à fait avec ceux
de M.M. errarp et LABORDE. En effet M. munrz ne trouve

*) Amsterdam, van der Post, 1875.

( 190)

non seulement des glucoses à peu près inactives, mais il rencontre
même des glucoses dont le pouvoir rotatoire surpasse de beau-
coup celui du sucre inverti.

Devant ces recherches je demande la permission de défendre
la manière de faire que j'ai suivie ou du moins d'en donner
lexplication.

D'abord j'ai été conduit à admettre l'identité de la glucose
des bruts et du sucre inverti par cette considération: les
sucres bruts exotiques, dont il est uniquement question ici,
ont une réaction acide au papier tournesol, ils entrent faci-
lement en fermentation et pullulent même souvent d'organismes
miecroscopiques. Or il est généralement admis que sous ces cir-
eonstances la saccharose ne subit d'autre changement que la
transformation en sucre inverti. En second lieu je me suis
fondé sur des données expérimentales, que mon ami et colla-
borateur, M. 1. SERRURIER, a publiées (Maandblad voor Na-
tuurwetenschappen 11, 1871, p. 83).

Voici cees données:

Saccharose et glucose Sacehaise Heung

Num. determinées au Glucose déterminée

d'ordre, den eg ree ia: ban fee
a 6 c
1 951,6 942,9 10,5
2 904,8 894,2 22,2
ò 186,4 182,2 8,2
4 721,0 706,8 85,4
5 689,2 670,7 61,5
6 592,9 550,8 El eb
7 520,0 458,6 184,9

grammes par kilogramme.

Ce sont des détails d'analyses de sirops et de mélasses, pro-
venant d'une des raffineries d'Amsterdam, qui travaillait alors
un mélange de sucre de betterave et de Java. On se procura
de ces matières sucrées des solutions convenablement diluées et
décolorées à l'aide du sous-acétate de plomb; une partie de la
solution fut polarisée, une autre servit à déterminer la glucose

État

par titration directe, une troisième servit à déterminer la sace
charose et la glucose réunies par la utration, après inversion
au moyen de lacide oxalique.

En divisant a—b par c on obtient la quantité de saccharose
dont la rotation est anéantie par celle de 100 parties de la
glucose présente :

Dr men emmer Al,
5 . an ol
6 - 34,1
Ue na 35,9.

U est généralement reconnu, que la détermination de la glu-
cose laisse quelque incertitude. Il y a donc lieu de se demander
quelle influence cette incertitude peut exercer sur les valeurs de d.

Pour en juger, calculons les valeurs de d pour des cas
extrêmes, en supposant que la détermination de la glucose eut
donné des résultats différents de — 1 et de + 1 poureent de

-la valeur trouvée :

N0, — 1 pCt. valeur trouvée. + 1 pCt.
1 756 52,8 173,3
2 1,2 47,7 88,3
8 —39,0 50,7 141,6
4 2,1 41,5 61,6
5 18,9 30,1 41,3
6 29,9 34,1 39,6
7 33,2 35,9 38,6.

Il ressort de ces chiffres que, dans la supposition suscite,
les sucres, qui contenaient peu de glucose, donneraient des va-
leurs extrêmement discordantes pour la rotation de la glu-
cose, mais que pour les sucres riches en glucose, cette valeur
n'est pas sensiblement influencée par Yineertitude du dosage.
Si la glucose, comme le veulent MM. GIRARD et LABORD®,

VERSL, EN MEDED, AFD. NATUURK. 2de reeks. veer XI. 18

(192)

possédait un pouvoir rotatoire nul ou presque nul, il faudrait
admettre que le dosage de la glucose comporte des fautes de 11
poureent, ce qui est une supposition complètement inadmissible.

Après la critique des chimistes frangais, M. SERRURIER sur
ma demande a eu la bonté de répéter ces analyses dans mon
laboratoire avee d'autres échantillons de sirop et de mélasse.
Voici les résultats obtenus sous mes yeux:

N90, a ö c d
8 497,65 453,60 178,56 24,7
9 118,43 699,84 56,22 82,2

10 613,63 557,28 114,54 49,2

1 524,57 460,08 172,56 81,5

12 616,29 567,00 101,22 48,7

13 731,91 719,28 36,93 34,2

14 673,36 544,00 953,20 96,6

15 518,69 400,00 593,29 25,6

Les N°, 8— 14 représentent encore des sirops provenant
d'une raffinerie qui travaille du Java et du betterave, le N°. 15
une mélasse Épuisée, provenant du raffinage de sucres exotiques
sans mélange de betterave.
douter de
continuer

En vue de ces résultats je me crois autorisé à
Pinactivité optique prétendue de cette glucose et à
dans la saccharimétrie l'usage du coefficient proposé pour corri-

ger la polarisation.

Amsterdam, Décembre 1876.

ONDERZOEK
NAAR DEN

OORSPRONG VAN DE KOOLSTOF DER PLANTEN,

DOOR

Dr. J. W. MOLL.

In den afgeloopen zomer was ik in de gelegenheid in het
Laboratorium van den Hoogleeraar 5. sacus, te Würzburg eene
experimenteele onderzoeking over bovengenoemd onderwerp ten
uitvoer te brengen.

Naar ik hoop, zal de uitvoerige beschrijving mijner proeven
en daaruit afgeleide gevolgtrekkingen binnen kort het licht zien
in het tijdschrift getiteld: »luandwirthschaftliche Jabrbücher
herausgegeben von Nathusius und Thiel?” Aldaar zal ook de_
literatuur, die tot mijn onderwerp in betrekking staat, uitvoe-
rig besproken worden. Hier wensch ik slechts kortelijk de
voornaamste uitkomsten van mijn onderzoek mede te deelen
en een overzicht te geven van de experimenten, die mij tot
die uitkomsten geleid hebben.

Zooals algemeen bekend is, ontleent de groene plant hare
koolstof aan het haar omringende koolzuur, en wordt dit laat-
ste in de groene deelen, in het bijzonder de bladeren, onder
den invloed van het licht, ontleed. Daarbij wordt zuurstof door
de plant uitgestooten, de koolstof daarentegen in hare deelen
vastgelegd.

Het is nu echter de vraag, waar de plant het voor hare
ontwikkeling noodige koolzuur opneemt. Kan de betrekkelijk
kleine hoeveelheid van dit gas, die zich steeds in de atmospheer

13%

(194 )

bevindt, onmiddellijk door de bladeren worden opgenomen en
verwerkt ?

Of nemen misschien de wortels het koolzaur op, dat zich,
in soms niet onbelangrijke hoeveelheden in den bodem bevindt.
en wordt dit door den stengel naar de bladeren gevoerd, om
daar ontleed te worden ?

Het is duidelijk, dat een derde bron van koolzuur voor land-
planten niet bestaan kan; a priori is het echter geenszins onmo-
gelijk, dat èn de lucht, èn de bodem op bovengenoemde wijze
elk een deel leveren van de koolstof, die de plant noodig heeft.

Zien we in de eerste plaats om naar eene beantwoording der
vraag, of de plant onmiddellijk koolzuur aan de dampkrings-
lucht ontneemt.

Langs experimenteelen weg is dit door meer dan één onder-
zoeker in bevestigenden zin geschied. Ik noem hier slechts den
naam van BOUSSINGAULT, wiens proeven later door voceL en
WIITWER en vervolgens door RAUWENHOFF met hetzelfde gevolg
herhaald werden Tegelijkertijd met de laatsten leverde HARTING
langs een anderen weg hetzelfde bewijs.

Bovendien zijn er eenige algemeen bekende feiten, die aan
de uitkomsten dezer natuurkundigen een krachtigen steun ver-
leenen.

In de eerste plaats is het zeker, dat de aanwezigheid van
plantengroei den bodem rijker aan koolstof maakt. Men denke
slechts aan de zwarte, humusrijke, bovenste laag van elken
zandbodem, die, aan zich zelf overgelaten, eenigen tijd met
mos- of heideplanten begroeid is geweest. Onze duinen en
heidevelden leveren er de schoonste voorbeelden van. De plan-
ten hebben die koolstof aan de atmospheer moeten onttrekken,
daar de bodem oorspronkelijk daarvan verstoken was.

Ben ander bewijs leveren ons de zoogenaamde waterculturen.
Eene plant met de wortels in zuiver water, waarin slechts eenige
weinise (niet koolzure) zouten zijn opgelost, kan eene aanmer-
kelijke hoeveelheid koolstof in haar weefsel vastleggen, ja on-
geveer even veel als eene dergelijke plant, onder dezelfde om-
standigheden, maar in een koolzuurrijken bodem geworteld.

Er is dan ook niemand, die er aan twijfelt, dat een groot
gedeelte van de koolstof der planten onmiddellijk door de bla-

{ 4
(195 )

deren uit de omgevende dampkringslucht wordt opgenomen.
De lucht moet dus als een ruime bron van koolstof voor de
plant beschouwd worden. Het lijdt geen twijfel, of het kool-
zuur des dampkrings alleen is volkomen voldoende, om de
plant hare normale ontwikkeling in alle opzichten te doen be-
reiken.

Maar daarmede is de mogelijkheid niet uitgesloten, dat de
plant met hare wortels ook eenig koolzuur wit den bodem op-
neemt en dit in hare bladeren ontleedt. In het bijzonder laat
het zich zeer goed denken, dat de verwerking van het koolzuur
des bodems aanleiding kan geven tot het vastleggen van eene
grootere hoeveelheid koolstof in de plant, dan wanneer deze
haar koolzuur uitsluitend aan de lucht ontleent. Op die wijze
zou het koolzuurgehalte des bodems mede kunnen werken tot
eene vermeerderde productie van vaste stof en een krachtiger
groei, en daardoor in den landbouw eene zaak van niet gering
gewicht mogen heeten.

Wanneer we trachten de waarde dezer veronderstelling nader
te toetsen aan hetgeen ons reeds omtrent het leven der plant
bekend is, stuiten we al dadelijk op een bezwaar. Er zijn
namelijk eenige zaken, die er op wijzen, dat de wortels waar-
schijnlijk niet veel, ja misschien in ’t geheel geen koolzuur uit
den bodem opnemen kunnen. Ik noem hier slechts het feit,
dat de wortels voortdurend de hen omgevende zuurstof inade-
men en daarvoor koolzuur afgeven. Derhalve zal de wortel
voortdurend koolzuur bevatten, en dat nusschien in zoo groote
hoeveelheid, dat eene diffusie van uit den bodem onmogelijk
gemaakt wordt. Ik herinner hieraan om te bewijzen, dat het
opnemen van koolzuur door de wortels geenszins als een nood-
zakelijk gevolg van het koolzuurgehalte des bodems beschouwd
mag worden.

Maar toch is eene dergelijke opneming geenszins onmogelijk.
Wanneer namelijk de bodem zeer rijk aan koolzuur is, kan een
deel daarvan misschien de wortels toch binnendringen.

In zulke omstandigheden nu verkeeren de meeste onzer cul-
tuurplanten. BOUSSINGAULT vond, dat de lucht in eene vrucht-
bare akkeraarde zelfs 9 pCt. koolzuur kan bevatten, d. 1. on-
geveer 180 maal meer dan de atmospheer. Dit heeft zijn

men,
bm
ee
li

ontstaan voornamelijk aan de aanwezigheid van organische mest-
stoffen te danken.

Het vermoeden lag dus voor de hand, dat bemesting met
humusrijke stoffen ook daardoor voordeelig is voor de planten,
dat zij aan de wortels een ruime bron van koolzuur levert.

Zooals te verwachten is heeft deze voorstelling onder de
natuurkundigen hare aanhangers gevonden. Onder deze noem
ik LIEBIG en UNGER. BOUSSINGAULT daarentegen was van mee-
ning, dat de plant al haar koolstof uit de lucht put.

Geen enkel onderzoeker heeft zich echter, tot nu toe, ernstig
met de experimenteele oplossing van dit vraagstuk beziggehou-
den en toch mag het voor onze kennis van de levensverschijn-
selen der plant zeer gewichtig genoemd worden.

Het was dus in de eerste plaats noodzakelijk eenige feiten
vast te stellen, die tot grondslag voor verdere onderzoekin-
gen dienen kunnen. Ik heb getracht dit doel te bereiken
en deel in de volgende bladzijden de uitkomsten mede, die ik
verkreeg.

Het valt onmiddellijk in het oog, dat de eerste en gewich-
tigste vraag, die hier opgelost moet worden dezeis: Kunnen
de bladeren het koolzuur, dat aan den wortel
wordt toegevoegd, ontleden?

Slechts langs dezen weg is eene zekere oplossing te verwach-
ten; dit is de vraag waarop voorloopig alles aankomt en wier
beantwoording voor de verdere studie der koolzuurkwestie vol-
strekt noodzakelijk is.

Naar we zien zullen, is het antwoord geheel en al in ont-
kennenden zin uitgevallen.

Zooals men weet, werd voor eenige jaren door sAcHs de ge-
wichtige ontdekking gedaan, dat het zetmeel in de chlorophyll-
korrels als het eerste zichtbare produkt der koolzuurontleding
beschouwd moet worden. De kennis van dit feit is niet alleen
voor de geheele plantenphysiologie van het hoogste gewicht,
maar maakt ook eene onderzoeking als die welke ik mij voor-.
stelde, in vele opzichten beter uitvoerbaar, dan vroeger het geval
was. Daardoor werd mij namelijk eene methode aan de hand
gedaan, die tot de beantwoording onzer vraag kon leiden. Deze
behvefde uu slechts aldus gesteld te worden: Kunnen de bla-

(187)

deren zetmeel vormen ten koste van het AZU dat de
wortel ter zijner beschikking heeft.

Om bij dit onderzoek het doel niet te missen, moeten we
nu in de eerste plaats ons duidelijk voor oogen stellen, onder
welke omstandigheden de bladeren eener plant zich in de na-
tuur bevinden. Naar men weet, bevat de atmospheer eene
zekere hoeveelheid koolzuur (ongeveer */,, pCt), die dit eigen-
aardige heeft, dat zij binnen enge grenzen steeds dezelfde blijft.
Zonder de oorzaken van dit verschijnsel te bespreken, stel ik
dus op den voorgrond, dat de lucht een constant koolzuur-
gehalte bezit.

Daaruit volgt dadelijk, dat de bladeren, die bij ons onderzoek
op zetmeelvorming onderzocht moeten worden, in genoemd op-
zicht onder dezelfde omstandigheden gebracht behooren te worden.

Dit doel is langs twee wegen gemakkelijk te bereiken.
Vooreerst kan men de bladeren in de vrije lucht waarnemen.
Ten tweede kan men ze in eene door kaliloog voortdurend
koolzuurvrij gehouden lucht brengen, waarin dus het constante
koolzuurgehalte gelijk nul is. Geenszins echter zal het geoor-
loofd zijn ze in eene beperkte hoeveelheid lucht zonder kali te
brengen. Het koolzuurgehalte van zoodanige lucht zal name-
lijk door de aanwezigheid van het blad zelf aan allerlei wisse-
lingen zijn blootgesteld.

Als van zelf komen we nu tot eene eerste en eenvoudige
proef. Men brengt een met de bewortelde plant verbonden,
zetmeelvrij blad in eene met lucht gevulde ruimte, waarin tv-
vens kaliloog aanwezig is, terwijl de wortel buiten die ruimte
zich in humusrijke aarde bevindt (Reeks 1).

Het is nu de vraag, of het blad, onder die omstandigheden,
aan het licht gebracht, zetmeel vormen zal.

De op deze wijze genomen proeven hebben mij zonder uit-
zondering geleerd, dat in de koolzuurvrije ruimte nooit zet-
meelvorming plaats vindt.

Verder scheen het mij nu wenschelijk mijne onderzoekingen
eenigszins uit te breiden, om daardoor aan mijne resultaten
eene meer algemeene beteekenis te geven. Daarom besloot ik
te onderzoeken, of het koolzuur, dat men in het algemeen aan
eenig plantendeel toevoegt, hetzij dan aan den wortel, aan

(198 )

den stengel of aan een gedeelte van een blad, tot zetmeelvor-
ming gebruikt kan worden in een blad of bladstuk, dat met
het eerstgenoemde deel organisch verbonden blijft.

Ook hier kan men door eenvoudige proeven de zaak tot
klaarheid brengen. Weder is het voldoende, bijv. den top van
een blad in eene afgesloten ruimte te brengen, waarin de lucht
door kali koolzuurvrij gehouden wordt Daarbij behoeft men
dan slechts de basis van hetzelfde blad, met of zonder bladsteel
en stengel, in lucht te doen verwijlen, die kinstmatig rijkelijk
van koolzuur voorzien is (in mijne proeven ongeveer 5 pCt.).
Was het blad zetmeelvrij, dan zal ook thans de vraag weder
deze zijn: Kan de top zetmeel vormen, ten koste van het kool-
zuur, dat de basis en de bladsteel of stengel ter beschikking
hebben ?

Van deze proeven, heb ik twee in inrichting eenigszins ver-
schillende reeksen genomen (reeks II en III). Zij voerden in
verband met de voorgaande eenstemmig tot het besluit, dat in
eene koolzuurvrije ruimte een blad of bladstuk nooit zetmeel
vormen kan, ten koste van het koolzuur dat aan eenig ander
deel derzelfde plant in ruime mate is toegevoegd.

Maar dit was mij niet genoeg. Zonder twijfel was langs
dezen weg bewezen, dat er onder de genoemde omstandigheden
in een blad slechts uiterst weinig, of beter onzichtbaar weinig
zetmeel ontstaan kan. Maar toch was het mogelijk, dat er
zich zeer geringe hoeveelheden gevormd hadden, die door eene
eenvoudige reactie niet aan het licht kwamen, maar langs een
omweg misschien zichtbaar gemaakt konden worden.

Wanneer een zetmeelvrij blad in de vrije lucht aan het zon-
licht wordt blootgesteld en men van tijd tot tijd stukjes daar-
van op hun zetmeelgehalte onderzoekt, dan zal men na eenig
tijdsverloop eene kleine hoeveelheid van deze stof daarin aan
gaan treffen, die zich langzamerhand vermeerdert. Nu was het
mogelijk, dat dit zetmeel zich eerder zou vertoonen, wanneer
een met het onderzochte blad of bladstuk samenhangend plan-
tendeel bovendien nog in eene lucht vertoefde, veel rijker aan
koolzuur dan de gewone dampkringslucht.

Wel zagen we, dat dit koolzuur niet in staat is, om elders
eene op zich zelf zichtbare hoeveelheid zetmeel te doen ontstaan.

(199 )

Maar toch zou er misschien genoeg gevormd kunnen worden,
om met het in gewone lucht zich vormende zetmeel te zamen
reeds na korteren tijd eene zichtbare reactie te veroorzaken,
dan anders het geval is.

Deze hypothese toetste ik op de volgende wijze aan het expe-
riment (reeks [V). Hen afgesneden en zetmeelvrij blad werd
langs de middelnerf gehalveerd De eene helft werd geheel in
de vrije lucht aan het zonlicht blootgesteld. De andere helft,
waarmede de steel in verbinding gelaten was, werd met haar
basis in eene ruimte gebracht, waarin de lucht 5 pCt. koolzuur
bevatte. De top dezer bladhelft bevond zich daarentegen even-
eens in de vrije lucht. Na, 3, enz. uur werden de toppen
van beide helften op zetmeel onderzocht.

Het was nu de vraag of er ooit in den top der bladhelft,
wier basis in koolzuurrijke lucht vertoefde, zich zetmeel zou
beginnen te vertoonen, wanneer de andere helft daarvan nog
geheel verstoken was.

Het antwoord luidde ook hier weder zonder uitzondering ont-
kennend; in beide bladhelften verscheen het zetmeel gelijktijdig
en vermeerderde zich ook op volkomen gelijke wijze.

Het aan eenig plantendeel overvloedig toegevoegde koolzuur
kan derhalve de zetmeelvorming van een aangrenzend blad of
bladgedeelte in de vrije lucht nooit versnellen, evenmin als het
op zich zelf daarin zetmeel kan doen te voorschijn komen.

Ten slotte scheen het mij niet van belang ontbloot,
deze laatste uitkomst nog afzonderlijk voor den wortel te beves-
tigen.

Daartoe werd een gedeelte van een zetmeelvrij blad afgesne-
den. Het andere deel oleef verbonden met de in humusrijke
aarde wortelende plant. Beide deelen werden weder aan het licht
blootgesteld en af en toe stukjes op zetmeel onderzocht.

Zooals te verwachten was, vertoonde zich ook nu de reactie
nooit in het met den wortel samenhangende bladdeel, vóór dat
dit in het afgesneden gedeelte het geval was. In beiden ontstond
en vermeerderde het zetmeel zich gelijktijdig.

Uit het voorgaande blijkt, dat men niet langer het recht
heeft in den bodem een bron van koolzuur te zien, die dit gas
door de wortels naar de bladeren zendt om daar ontleed te

( 200 )

worden. We kunnen dus de vraag, die ik mij ter beantwoor -
ding stelde, als opgelost beschouwen.

De taak van verdere onderzoekingen zal het zijn, de hier
gevonden feiten nader te verklaren.

Daarbij zal het dan in de eerste plaats van gewicht zijn, na
te gaan of de wortels al of niet in staat zijn koolzuur uit een
daaraan rijken bodem op te nemen.

Eindelijk wil ik in korte trekken een overzicht geven van
de inrichting der proeven, die ik genomen heb, en wier strekking
ik hierboven beschreef.

Zij vormen vijf verschillende reeksen, die ik elk afzonderlijk
met enkele woorden beschrijven wil. Steeds werd het zetmeel
op de gewone wijze aangetoond, namelijk door middel van jodium
na inwerking van kali en azijnzuur.

REEKS [.

Tot deze proeven dienden schoteltjes, die van een rand voor-
zien waren en in het midden een opening bezaten, eveneens
door een opstaanden rand omgeven. Door deze opening werd
een blad gevoerd, dat verbonden bleef aan de plant, die in
humusrijke tuinaarde in een pot wortelde. De bladsteel of sten-
gel werd in de opening luchtdicht bevestigd. In het schoteltje
werd kaliloog gegoten en dan een glazen klok over het blad
heengezet. De aldus afgesloten lucht stond door een buis, ge-
vuld met in kali gedrenkten puimsteen, met de buitenlucht in
verbinding. Het blad bevond zich dus in eene koolzuurvrije
ruimte, de wortel daarentegen vertoefde in humusrijke aarde.
Daarnevens bevond zich steeds een contrôle-plant in denzelfden
toestel, maar hier was de klok met water afgesloten en haar
inhoud stond door een buisje dadelijk met de omgevende lucht
in verbinding. Dikwijls was er nog een een derde contrôle-
plant aanwezig, geheel aan de vrije lucht blootgesteld.

Af en toe werden bladstukjes op zetmeel onderzocht. Waren
de bladeren bij den aanvang der proef zetmeelvrij, dan bleef het
blad boven kaliloog in dien toestand, al duurde de proef ook

( 201 )

acht dagen. De contrôle-bladeren daarentegen vormden natuur-
lijk al spoedig overvloedige hoeveelheden zetmeel.

Was het blad in de koolzuurvrije ruimte daarentegen bij den
aanvang der proef met zetmeel gevuld, dan zag men dit ook
in het helderste licht al spoedig verdwijnen, ja ongeveer even
snel, als wanneer men de plant in het donker geplaatst had.

De proeven werden genomen met Phaseolus multiflorus, Cu-
curbita Pepo, Tropaeolum nanum en Beta vulgaris var. sac-
charifera.

Door deze reeks van proeven komen we dus tot het besluit,
dat in een voortdurend koolzuurvrije ruimte de bladeren nooit
zichtbare hoeveelheden zetmeel vormen, ja dat zelfs het daarin
voorhanden zetmeel verdwijnt, ook al blijven die bladeren met
de plant verbonden, en al bevinden de wortels van deze zich in
humusrijke aarde,

REEKS LI.

Hier bezigde ik zetmeelvrij gemaakte bladeren van mono-
cotyle waterplanten (Typha latifolia, Typha stenophylla en
Sparganium ramosum). Een zoodanig bladstek werd door den
tubulus van een gecalibreerde glazen klok gevoerd en daarin
door middel van een gehalveerden kurk luchtdicht bevestigd,
zoodat het onderste bladgedeelte zich in de klok bevond. Deze
was door water afgesloten en in den kurk bevond zich tevens
een buisje waardoor koolzuur aangevoerd kon worden. Het mid-
delste en kleinste gedeelte van het blad bleef in de vrije lucht,
maar werd door een zwart omhulsel omgeven. Het bovenste
deel daarentegen bevond zich op dezelfde wijze als het onderste
in eene klok, die echter, zooals van zelf spreekt, met den tubu-
us naar beneden gekeerd was. Deze klok werd van boven met
een glasplaat door middel van vet luchtdicht gesloten. Aan
de lucht van de onderste klok werd nu 5 pCt. koolzuur toec-
gevoegd; in de bovenste klok bevond zich een weinig sterke
kaliloog. . Het onderste bladgedeelte was dus in eene zeer kool-
zuurrijke atmospheer, het middelste in de vrije lucht, het boven-
ste deel echter in eene koolzuurvrije ruimte. Na een of twee
dagen werden de drie deelen op zetmeel onderzocht. Dit ver-

(202)

toonde zich dan in het onderste deel steeds rijkelijk, maar ont-
brak in het bovenste deel steeds volslagen, evenals natuurlijk
in het middelste deel, dat verduisterd was geweest.

Fen bladstuk kan dus in eene voortdurend koolzuurvrije ruimte
nooit zichtbare hoeveelheden zetmeel vormen, ook zelfs niet
wanneer het onderste gedeelte van hetzelfde blad zich in lucht
met 5 pCt. koolzuur bevindt en tusschen beide een klein ge-
deelte aan de vrije lucht is blootgesteld.

REEKS [II

In deze reeks was het mijn doel tusschen de koolzuurrijke
en de koolzuurvrije ruimte geen deel van het blad aan de vrije
lucht te laten vertoeven. Daardoor wilde ik de mogelijkheid
uitsluiten, dat het koolzuur op zijn weg naar de koolzuurvrije
ruimte misschien voor het grootste deel in de lucht zou over-
gaan. Deze proeven werden genomen met zetmeelvrije blade-
ren van Cucurbita Pepo, Vitis vinifera, Cercis Siliquastrum,
Viola suava, Polygonum bistorta en Trifolium pratense.

Twee even groote kristalliseerschaaltjes, die van afgeslepen
randen voorzien waren, werden met de openingen op elkander
gezet. Het blad werd tusschen beiden gelegd, zoo dat de top
zich in de door de schaaltjes gevormde ruimte bevond, basis,
bladsteel en soms een deel des stengels echter daarbuiten ble-
ven. De afsluiting geschiedde door vet. Natuurlijk overtuigde
ik mij steeds na de proef, dat daardoor de gebruikte bladeren
in het minst niet geleden hadden. In het onderste schaaltje
bevond zich kaliloog.

Deze geheele toestel werd nu onder een gecalibreerde glazen
klok gebracht. Deze was door water afgesloten en aan de
daarin besloten lucht werd, door een buisje, ongeveer 5 pCt. kool-
zuur toegevoegd. Bladbasis en steel bevonden zich derhalve in
deze lucht. Na een tijdsverloop van 5 Àà S uren werden zoo-
wel top als basis van het blad op zetmeel onderzocht; de eerste
was daarvan steeds geheel verstoken gebleven, terwijl de basis
er natuurlijk in alle proeven geheel mede gevuld was.

We besluiten derhalve: een bladstuk kan in eene koolzuur-
vrije ruimte nooit zetmeel vormen, zelfs ook niet wanneer het

(203 )

onmiddellijk aangrenzende gedeelte zich in lucht met 5 pCt.
koolzuur bevindt, zonder dat tusschen beide deelen de lucht
hare werking op het blad uitoefenen kan.

REEKS [V.

Tot deze proeven werden zetmeelvrije, langs de middelnerf
gehalveerde bladeren gebezigd van Cercis Siliquastrum, Vale-
riana Phu, Bergenia bifolia, Polygonum bistorta en Phaseolus
nanus.

Een getubuleerde en gecalibreerde glazen klok werd omge-
keerd en met den tubulus in water geplaatst. De nu boven
liggende opening werd door een glazen plaat en door middel
van vet luchtdicht gesloten. Tusschen glasplaat en rand der
klok, omgeven door vet, bevond zich de eene bladhelft, en wel
in dier voege, dat haar top in de vrije lucht vertoefde, haar
basis met den bladsteel zich echter binnen de klok bevond.
Op de glazen plaat werd de andere helft van hetzelfde blad
gelegd, die dus geheel in de vrije lucht verkeerde. In de lucht
der klok werd nu door een buisje ongeveer 5 pCt. koolzuur
gevoerd. De basis der eene bladhelft had dus zeer veel kool-
zuur ter beschikking. De toestel werd nu weder in het licht
geplaatst en na Ì, t, enz. uur werden van de toppen beider
bladhelften stukjes op zetmeel onderzocht. De uitkomst leerde,
dat in beide bladtoppen het zetmeel zich geheel gelijktijdig
begon te vertoonen en zich op volkomen gelijke wijze vermeer-
derde.

Deze proeven leerden dus, dat eene overvloedige hoeveelheid
koolzuur in de lucht die bladsteel en bladbasis omgeeft, nooit
de zetmeelvorming van den bladtop, als die zich in de vrije lucht
bevindt, zichtbaar versneilen kan.

REEKS V.

Het zetmeelvrije blad eener in humusrijke tuinaarde gewor-
telde plant (Valeriana Phu, Tr:folium pratense, Cucurbita Pepo,
Phaseolus nanus) werd overlangs gehalveerd, zoodanig dat de
eene helft met plant en wortel in verbinding bleef. Beide

( 204 )

helften werden nu nevens elkander op een glazen plaat aan
het licht blootgesteld.

Na 4, à, enz. uur onderzocht, was het weder de vraag of
het met den wortel verbonden gebleven bladgedeelte reeds
eerder zetmeel zou vertoonen dan het van de plant afgesnedene,
dat zich daarnevens bevond. Ook hier weder verscheen en
vermeerderde zich het zetmeel in beide bladhelften geheel ge-
lijktijdig.

Het koolzuur, dat den wortel in een humusrijken bodem ter
beschikking staat, kan derhalve de zetmeelvormiug der bladeren
in de vrije lucht niet zichtbaar versnellen.

De voornaamste resultaten dezer onderzoeking kan ik op
de volgende wijze kortelijk uitdrukken :

1°. Het koolzuur dat aan eenig onder- of bovenaardsch plan-
tendeel toegevoegd is, kan in een met dat deel organisch ver-
bonden blad of bladstuk, dat zich in eene koolzuurvrije ruimte
bevindt, geene zichtbare hoeveelheden zetmeel doen ontstaan
(reeks 1, IT en IL).

2°. Iet koolzuur dat aan eenig onder- of bovenaardsch
plantendeel toegevoegd is, kan in een met dat deel organisch
verbonden blad of bladstuk de zetmeelvorming, die hierin aan
de vrije lucht plaats grijpt, niet zichtbaar versnellen (reeks IV en V).

3", Het koolzuur dat de wortel in den hodem aantreft kan
in de bladeren derzelfde plant evenmin in koolzuurvrije lucht
de vorming eener zichtbare hoeveelheid zetmeel veroorzaken,
als de in de vrije lucht reeds plaats vindende zetmeelvorming

zichtbaar versnellen.

Utrecht, Dec. 1876.

ZUR ANATOMIE UND ONTOGENIE

VON

Mie sAnne Co OB DB lag „AAS

VON

C. K. HOFFMANN.

Während ich im verflossenen Winter mit Untersuchungen
beschäftigt war über die Anatomie der Lamellibranchiaten, kamen
mit auch wiederholt Pholaden in die Hände, zwischen deren
Kiemen ich sehr oft Exemplare der Gattung Malacobdella antraf.
Ieh habe dieselben jedoch nur zwischen den Kiemen von Pholas
crispata gefonden. Niemals fand ich mehr als ein einziges
Exemplar in einer Pholade. Obgleich Pholas erispata an dem-
selben Ort lebt als Pholas candida habe ich zwischen den
Kiemen letzteenannter Art niemals eine Malacobdella an-
getroffen. Die Malacobdellae sind geschlechtsreif von November
(vielleicht noch früher) bis März, so dass ich also zugleich
in der Gelegenheit war die Ontogenie dieser merkwürdigen
Thierform zu studiren.

L. ANATOMISCHER THEIL,

l. Auessere Haut.

Es ist bekannt dass die äussere Haut von Malacobdella
überall bewimpert ist, Bringt man eine lebendige Malacobdella
unter das Mikroskop, so bemerkt man zwischen den kurzen
Flimmerhaaren in regelmässigen Zwischenräumen, etwas dickere,
aber bedeutend längere und starre Haare. Die Wimperbekleidung

(20 5

setzt sich über die ganze äussere Oberfläche fort bis in die
unmittelbare Nähe der Eingangsöffung des Darmkanals, wo sie
plötzlieh aufhört. Die Flimmerhaare sitzen nicht, wie bei den
anderen Nemertinen — wie von KEFERSTEIN (Ll) und HUBRECHT (2)
angegeben wird — einer Cuticula, sondern direct einem Epi-
thelium auf, dessen Structur jedoch nur an Macerationspraeparaten
gut zu studiren ist. Sehr zu empfehlen ist dazu die mürLLER’sche
Flüssigkeit, noch besser eine Osmiumsäure-Lösung von 1 pCt.
und am schönsten wohl ein Gemisch von beiden. Ich nehme
dazu einen Theil Osmiumsäure von Ll pCt. und drei Theile
MüLLER scher Flüssigkeit. Zu Macerationspraeparaten lasse ich
die Thiere nicht länger ais höchstens sechs Stunden in dieser
Lösung und bringe sie dann in eine reine Lösung von
MürLLER'schen Flüssigkeit über, in welcher sie sich Wochen
lang ausgezeichnet conserviren lassen. Für Schnittpraeparate
kann man dieselben mit Vortheil zwei Mal vier und zwanzig
Stunden in dieser osmiumsäurehaltigen MüLLER'schen Lösung
lassen und dann in Alkohol überbringen, nachdem man sie
vorher mit destillirtem Wasser gut ausgewaschen hat. An gut
gelungenen Isolations-Praeparaten lässt sich dann leicht nach-
weisen, dass die ganze äussere Haut aus je nach der Grösse und
dem Alter des Thieres verschieden langen aber sehr schmalen
Cylinderzellen besteht (Fig. 2. Die Zellkörper dieser langen
Cylinderzellen haben auch bei denen welche von $0—90 Mi-
kromillimeter lang sind, kaum eine Breite von 7—8 Mikro-
millim. Sie bestehen aus einem äusserst fein granulirten Pro-
toplasma, welches nach der Peripherie einen etwas helleren Saum
trägt, dem die Flimmerhaare aufsitzen. Im unteren Theil
des Zellkörpers liegt ein ovaler Kern mit kleinem Kernkör-
perchen. Der Durchmesser des Kerns ist bei einigen dem des
Zellkörpers gleich, bei anderen etwas breiter. Auf den Zellkern
folgt dann der feinkörnige gewöhnlich mehr oder weniger
verästelte Zellfortsatz. Diese Zellfortsätze sind eingebettet in
eine äusserst fein körnige Protoplasmamasse mit regelmässig
eingestreuten Kernen, welche als eine Schicht von Zellen
zu betrachten ist, deren Grenzen vollständig mit einander ver-
wischt sind und als die Matrix des darüber gelegenen Cylin-
derepitheliums an zu sehen ist (Fig. 5).

( 207 )

Zwischen diesen langen Cylinderepitheliumzellen bemerkt man
nun vereinzelt andere, welche durch ihren eigenthümlichen Bau
sich von diesen bedeutend unterscheiden (Fig. 3). An denselben
kann man einen Zelikörper und zwei Fortsätze einen periphe-
rischen und einen centralen wahrnehmen. Der Zellkörper wird
fast vollständig von dem ovalen Kern eingenommen, welcher ein
glänzendes Kernkörperchen nebst körnigem Protoplasma enthält.
Der centrale Fortsatz ist äusserst fein und zeigt bei einigen deut-
liche Varikositäten. Der peripherische ist dicker, im unteren
Theil etwas feinkörnig, nach der Peripherie vollständig homo-
gen und mattgiänzend und mit eënem scharf conturirten haar-
förmigen Fortsatz versehen. Dieser haarförmige Fortsatz ist an
seiner Basis fast so breit als der peripherische Zellfortsatz dem
er aufsitzt, seine Spitze endigt unmessbar fein. Es sind dies die
haarförmigen Fortsätze welche man als die „starren Haare”’ zwi-
schen den gewöhnlichen Wimperhaaten beim lebendigen Thiere
beobachten kann. Obgleich ein Zusammenhang mit Nervenfasern
wohl nicht nachgewiesen: ist, so darf man diese Zellen höchst-
wahrscheinlich wohl als Nervenzellen als „peripherische Endor-
gane”’, betrachten, welche zur Tastempfindung dienen.

Die äussere Haut ist weiter überaus reich an einzelligen
s Drüsen. Dieselben haben eine flaschenförmige Gestalt und eine
nach dem Alter und der Grösse des Thieres verschiedene Liänge.
Sie bestehen aus einem grobkörnigen Inhalt, welcher sich in
Osmiumsäure dunkelbraun färbt. Sie kommen durch die ganze
Epidermisschicht verbreitet vor und scheiden eine zähe, faden=
ziehende Masse ab. Durch eine Basalmembran wird die äussere

Haut getrennt von der

t. Muskelschicht.

Ân

Ide
Dieselbe bild,, me dinne, schmale Schichte von vorwiegend

eirculären Fasern, zwischen welche longitudinale Fasern sich ein=
schieben, wijze eine directe Schicht zu bilden, wenigstens weder
an longi’ _analen, noeh an transversalen Schmtten konnte ich
mich je von einer zusammenhängenden longitudinalen Muskel-
faserschicht überzeugen. Die Muskelfasern selbst bilden lange,

VERSL; EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de reeks. peEL XI. 14

edi de

(208 )

aber sehr schmale, nur 2—2,5 Mikromillimeter breite Fasern.
In der Mitte der Faser liegt der Kern, welcher der Faser seit-
lieh anliegt. Der Kern hat einen vollständig homogenen Inhalt
und enthält ein kleines, deutliches Kernkörperchen. Die Mus-
kelfaser selbst ist in ihrer ganzen Länge fast überall homogen
und zeigt nur in der Umgebung des Kernes eine femkörnige
Beschaffenheit. Besonders schön lassen sich die Fasern 1soliren
noch Maceration in MÜüLLER'scher Flüssigkeit (Fig. 6).

dekor perpare uch yi,

Eingeweide, Rüssel, Blutgeftüsse, Nervensystem und Geschlechts-
organe liegen nicht wie bei den übrigen Nemertinen in einer
Körperhöhle, sondern in einem Körperparenchym eingebettet, so
dass es z. B nie möglich ist den Darmtractus vollständig fret
zu isoliren. Das Körperperenchym besteht aus einem Maschen-
gewebe durch welches Muskelfasern nach allen Richtungen hin
verlaufen. Das Maschengewebe wird hergestellf von überall mit
einander anastomosirenden Zellen, welche aus einem feinkörnigen
Protoplasma bestehen und einen ebenfalls feinkörnigen Kern
enthalten. In den Maschen dieses Netzwerkes liegen Zellen von
verschiedener Grösse und Beschaffenheit (Fig. 7). Das so ge-
bildete, überall von Muskelfasern durchflochtene Gewebe durch-
zieht die ganze Körperhöhle und bildet so mit Ausnahme des
eigenen Darmepithels, die ganze Darmwand (Verg. Fig. 8). In
ähnlieher Weise bildet es so zu sagen Kanäle, in welehen die
Blutgefässe und das Nervensystem eingebettet liegen. Besonders
um die Nervensträünge ist das Netzwerk stark entwickelt. Am
schönsten ist dies Netzwerk an feinen Querschnitten kleiner,

noch ungeschlechtsreifer Thiere zu sehen. +
hr

4, Darmtractus (IN
le
Die Fingangsöffnung des Darmtractus liegt am vorderen Kör-
perende. Man kann an demselben drei Theile unterscheiden:

( 209 )

einen Vorder- Mittel- und Enddarm. Die beiden letzteren gehen
ohne bestimmte Grenzen in einander über und haben einen
schlängelnden Verlauf, während der Vorderdarm gestreckt
verläuft und durch seine grössere Weite sich auszeichnet. Schon
mit blozem Auge ist der Vorderdarm deutlich von dem übrigen
Theil des Darmkanales abgesetzt, indem Mittel- und Enddarm
durch ihre gelbe Farbe sich auszeichnen. Die Structur des
Vorderdarmes lässt sich am besten und schönsten an guten
Querschnitten studiren Man bemerkt dann dass die Darmwand
überall mit Papillen-ähnlichen Zotten besetzt ist, welche in longi-
tudinalen Reihen angeordnet sind und eigentlich nichts anderes
als Ausstülpungen des Körperparenchyms bilden.

Durch die in diesem Parenchym verlaufenden Muskelfasern
sind auch diese Papillen retractil. Die unmittelbar an der Ein-
gangsöffnung des Darmes gelegenen können sich daher auch
etwas aus der Mundöffnung herausstülpen, wovon man sich
leicht beim lebendigen Thier überzeugen kann. Die Structur
der Papillen oder besser gesagt ihrer Epithelialbekleidung ist
höchst eigenthümlich. Betrachtet man die Papillen 1m frischen
Zustande, so bemerkt man dass das die Papillen bekleidende
Epithelium nicht wimpert, sondern von einem Häutchen über-
deckt ist, das einer Cuticula sehr ähnlich ist (Fig. 9). Wendet
man starke Vergrösserungen an, so sieht man, dass dies
Häutchen eine dichte, mehr oder weniger schräg gerichtete
Querstreifung zeigt (Fig. 10). Untersucht man dagegen Papillen,
welche in einer Lösung von Osmiumsüure, MürLLER'scher Flüús-
sigkeit, oder in einem Gemisch beider Lösungen behandelt sind,
dann ist von dem Cuticula-ähnlichen Häutchen keïne Spur mehr
zu sehen. Dagegen bemerkt man, dass die Zellen welche die Pa-
pillen bekleiden an ihren peripherischen Enden feine Stäbchen
tragen, welche vollkommen Wimperhaaren ähnlich sind. Die
Zellen selbst bilden lange, schmale Cylinder, welche sehr
dicht aufeinander stehen (Fig. 11). Wir müssen hier also
annehmen, dass die Stäübchen oder Haare des Epitheliums des
Vorderdarms durch eine von dem Hpithelium selbst ausge-
schiedene Masse aneinander geklebt werden, wodurch sie eine
Art von mit Querstreifen verschenen Häutchen bilden und
dass diese Masse durch Behandlung in Osmiumsäüure und

(210)

anderen bösungen aufgelöst wird, wodurch die Haare oder
Stäbehen dann frei werden, sonst kann ich mir von dieser höchst
eigenthümlichen Erscheinung keine Erklärung geben. Bei denje-
nigen Papillen welche unmittelbar an der Eingangsöffnung des
Darmtractus sich befinden, bemerkt man in regelmässigen Zwi-
schenräumen ein feines, starres Haar, ähnlich wie zwischen den
Wimperhaaren der Ausseren Haut (Fig. 12), welches aus dem
Cuticula-ähnlichen Häutchen bervorragt. Auf die Epithelial-
schicht folgt dann unmittelbar das mit Muskeifasern durch-
flochtene Körperparenchym, so dass also die Darmwand nur aus
der Epithelialschicht besteht. Aehnlich verhält sich Mittel- und
Enddarm, nur mit dem Unterschiede, dass die Epithelialbe-
kleidung eine etwas andere ist. Hier besteht nämlich das
Epithelium aus langen schmalen Cylinderzellen. Diese Zellen
haben eine Länge von 27--80 Mikromillimeter, bei einer Breite
von 4—5 Mikromillm. Auf dem nach der Darmhöhle zugekehrten
Theil sind sie mit äusserst zarten, aber sehr langen Wimper-
haaren versehen. Diese Haare sind gewöhnlich länger als die
Zellen selbst. Wie beim Vorderdarm folgt dann auf diese
Epithelialschicht unmittelbar das muskelreiche Körperparenchym.
Zwischen den Epitheliumzellen kommen im Mittel- und End-
darm sehr lange, einzellige Drüsen vor. Diese Drüsen sind mit
einer grobkörnigen, gelb- oder grünartigen Masse gefüllt und
strecken sich mit ihrem basalen Ende ziemlich tief in das
Körperparenchym hinein. Von diesen Drüsen hängt die gelbe
oder grünliche Farbe des Mittel- und Enddarmes her.

Der Enddarm endigt eben vor dem hinteren Körperende an
der Rückenfläche gerade oberhalb des Saugnapfes. An der
Afteröffnung bilden die Muskelfasern des Körperparenchymes
eine deutliche Ringfaserschicht.

Der ganze Mittel- und Enddarm zeigt wie der Vorderdarm
in longitudinalen Reihen angeordnete zottenähnliche Leisten
und Falten, welche nur durch Finstülpungen des Körperparen-
chyms hervorgebracht werden, wodurch also die verdauende
Oberfläche bedeutend vergrössert wird. Nach dem Enddarm zu
nehmen sie allmählich im Umfang ab und am After selbst fehlen
sie vollständig.

(211)
5. Rüssel.

Der Rüssel ist von den meisten früheren Autoren wohl ge-
sehen, aber falsch gedeutet. BrANcHARD (3) dem wir sonst
gute Mittheilungen über die Anatomie von Malacobdella
verdanken, hat den Rüssel beschrieben als „un vaisseau dorsal,
qu'on distingue parfaitement dans toute sa longueur.

Ce vaisseau, étant d'une couleur blanche opaque, se détache
nettement sur le canal intestinal, et se voit très-facilement
sous la peau transparente de l'animal.

P. J. VAN BENEDEN en HESSE (4) haben den Rüssel als einen
Theil der Geschlechtsorgane angesehen und beschrieben, wie aus
folgendem Satz hervorgeht:

„Sur la ligne médiane, coupant les anses du tube digestif
et formant aussi des replis, se trouve un canal déférent très-
consistant. On le poursuit en avant jusque tout près de lori-
fice de la bouche et à la terminaison, on voit une sorte de
poche séminale assez petite. Il nous a paru que ce canal
s’ouvre dans la grande cavité de la bouche; du moins, par la
pression, nous avons dégainé cet organe et il nous a paru qu’il
faisait saillie dans l'intérieur de cette cavité.

La partie dégainé est un pénis, dont la surface est hérissée
de fortes papilles molles”.

So weit mir bekannt, hat sEMPER (5) zuerst nachgewiesen, dass
Malacobdella eine wahre rüsseltragende Nemertine sei und so
ist es auch wirklich. Während aber bei allen anderen Nemer-
tinen die Oeffnung des Darmecanals sich an der Bauchseite be-
findet in einiger Entfernung von dem vorderen Körperende und
der Rüssel sich gewöhnlich vorn in der Spitze des Kopfes, oft
ein klein wenig nach der Unterseite zu geneigt sich öffnet,
liegt dagegen bei Malacobdella, die Oeffnung des Darmes am
vorderen Körperende, die des Rüssels an der Rückentläche in
geringer Entfernung von dem vorderen Körperende. Am schön-
sten kann man sich hiervon an Querschnitten überzeugen.

An dem Rüssel von Malacobdella kann man wie bei allen
Nemertinen drei Theile unterscheiden : den ausstülpbaren Theil,
der mit Papillen besetzt ist, den drüsigen Theil und den mus-
eculösen Theil, die beiden ersten Abtheilungen gehen ohne be
stimmte Grenzen in einander über. Wine Bewaffnung fehlt.

(212 9

Der Rüssel verläuft in eine Rinne an der Rückenfläche des
Darmes und streckt sich fast bis zum hinteren Körperende aus.
Er liegt in einer Scheide, der Rüsselscheide, eingeschlossen. Die
Wände dieser Scheide werden hauptsächlich gebildet von den
Muskelfasern des Körperparenchyms, welche hier zu einer circu-
lairen Faserschicht sich angeordnet haben.

Der vordere, mit Papillen besetzte, ausstülpbare Theil des
Rüssels bildet die dickste Partie. Um ihre Structur gut zu
studiren muss man Querschnitte anfertigen. Man kann sich
dann überzeugen, dass die Wände des papillösen Rüsseltheiles
aus drei Schichten von Muskelfasern bestehen, einer longitudinalen
und zwei cirenlären Schichten. Die beiden circulären Schichten
sind viel weniger kräftig entwickelt als die longitudinale, welche
zwischen den beiden erstgenannten lagert. Dieselbe ist reich-
lich von bindegewebigen und elastischen Hasern durchzogen.
Auf die innere circuläre Muskelschicht folgt eine dünne luage
Bindegewebe, dem die Papillen aufsitzen. Die Papillen bestehen
aus einem vollkommen hyalinen Grundgewebe und sind mit
kleinen zelligen Gebilden von allen Seiten vollständig bekleidet.
Diese zelligen Gebilde sind 0,006—0,008 Millimeter gross und
bestehen aus einem feinkörnigen Imhalt (Fig. 8) Wird der
Rüssel hervorgestülpt, so bildet die innere papillöse Beklei-
dune des nicht ausgestülpten Rüssels die äussere Schichte des
ausgestülpten Rüssels. Fig. 16 stellt eimen Querschnitt vor
eines in Ausstülpung begriffenen Rüssels. Die innere papillöse
Schicht umschliesst eine kleine, centrale Höhle, die Rüsselhöhle.

Der drüsige Theil des Rüssels stimmt im Bau sehr mit dem
papillösen Theil überein. Auch hier kann man an der Wand
drei Schichten: eine mittlere longitudinale und eine äussere und
innere circuläre Schicht unterscheiden. Lm allgemeinen sind
aber die musculösen Schichten schwächer entwickelt als in dem
papillösen Theil. Auf die innere Muskelschicht folgt eine
dünne Bindegewebelage, welcher die Drüsenzellen aufsitzen.
Dieselben bestehen aus flaschenförmigen Zellen, welche mit, dem
bauchigen Theil nach der centralen Höhle zugekehrt sind. Der
Inhalt dieser Zellen besteht aus einer grobkörnigen, dunkel-
granulirten Masse.

Der hintere Theil des drüsigen Rüsselabschnittes endigt in

(988 1)

einen Blindsack, gerade wie bei den anderen Nemertinen. wäh-
rend der noch übrige ziemlich lange musculöse Theil, der nur
aus longitudinalen Fasern besteht und als Zurückzieher des Rüs-
sels fungirt, sich an das hintere Ende der Rüsselscheide inserirt.

Der Raum welcher zwischen dem Rüssel und der Rüssel-
scheidewand übrig bleibt, wird von einer Flüssigkeit angefüllt,
in welcher zellige Elemente in ziemlich grosser Zahl angetroffen
werden. Einen Zusammenhang der Rüsselscheide- Flüssigkeit mit
der der Blutgefässe habe ich nirgend nachweisen können, die
Flüssigkeit ist, wie auch von muBrECHT 2) und KerersterN (1)
QUATREFAGES (9) gegenüber behauptet worden ist, volikommen in
der Rüsselscheide isolirt. Auch hier entsteht die Umstülpung des
Rüssels höchstwahrscheinlich nm Folge eines Druckes, welchen
die sich contrahirende Rüsselscheide auf den fAüssigen {nhalt
ausübt, dieser Druck, den Anheftungsstellen des Rüssels mit-
getheilt, muss hier Umstülpung nach Aussen zur Folge haben.

Oee Bl uitge has ss Srei.

Bei Malacobdella habe ich nur zwei Gefässe, nämlich die
zwei Seitengefäüsse gefunden, ein Rüsselgefäss dagegen, wie dies
bei den meisten übrigen Nemertinen angetroffen wird, fehlt bei
Malacobdella. Die Seitengefässe liegen auch hier nicht gerade
in den Seiten, sondern meistens ein wenig auf der Rücken-
fläche, so dass sie in der Ansicht von oben gewöhnlich median-
wärts von den Seitennerven zu liegen scheinen, die im Ge-
gensatz zu ihnen sich mehr der Bauchseite nähern. Die Gefüsse
haben einen geschlängelten Verlauf, sind eontractil und haben
eigene Wände. Medianwärts giebt jedes Seitengefäss zahlreiche
Queräste ab, die sich wieder theilen können und so Anasto-
mosen bilden, wo durch die Seitengefússe mit einander im Zu-
sammenhang stehen. Im der Gegend der Gehirnganglien löst
jedes Seitengefäss sich in eine grosse Zahl Querzweige aur, die
sich nach der Medianlinie zu biegen, und so beiderseits in
einander übergehen.

Das Blut ist farblos, enthält jedoch sehr deutlich zelhge
Blemente, aber eben dadurch dass es farblos ist, wird es äus-
serst schwierig den Verlauf der Queräste, durch welche die

(214 )

beiden Seitengefässe mit einander in Zusammenhang stehen zu
verfolgen.

Noch eine Besonderheit will ich hier erwähnen. An einzelnen
Stellen ist die Imnenwand der Blutgefässe deutlich bewimpert.
Bei genauer Betrachtung bemerkt man dass eben an dieser
Stelle die Wand der Blutgefässe ein kleines rundes Stoma zeigt,
in dessen unmittelbarer Umgebung die Wimperhaare angeordnet
sind.

di Nerven system,

BLANCHARD (8) verdanken wir, so weit mir bekannt, die ersten
genaueren Angaben über das Nervensystem von Malacobdella.
Nach ihm besteht das Nervensystem „principalent en deux
ganglions eérébroïdes et en une double chaine ganglionaire. lies
deux chaines latérales ne se réunissent sur aucun point pour
former un collier, elles offrent d'espace en espace des renfle-
ments ganglionnaires. Dans le tiers antérieur de leur longueur,
elles sont plus rapprochées de la partie supérieure que de la
partie inférieure du corps; et dans cette portion, elles présen-
tent trois petits ganglions, d’ou s’échappent des filets très-délées.
SEMPER hat diese Angaben von BLANCHARD bestritten und nach-
gewiesen dass das Nervensystem sich auf's Kngste an das der
typischen Nemertinen auschliesst, was ich vollkommen bestätigen
kann. Der Centraltheil des Nervensystemes besteht aus zwei vorn
im Kopfe gelegenen, sehr bedeutend entwickelten Ganglienmassen,
(Gehirnganglien) welche nicht wie bei den anderen Nemertinen in
vier an einanderschliessende Anschwellungen zerfallen, sondern je-
derseits nur eine einzige Masse bilden, wie von BLANCHARD auch
richtig angegeben ist und durch eine dorsale und ventrale Com-
mnissur mit einander verbunden sind. Dieser Nervenring umfasst
wie bei den MNemertinen die Rüsselscheide. Die dorsale
Commissur ist ziemlich stark entwickelt und daher gleich zu
sehen, viel schwächer dagegen ist die ventrale Commissur. Nach
oben und unten verjüngt sich jederseits der Centraltheil des
Nervensystemes allmählig zu den Seitennerven. Der obere Seiten-
nerv (vergl. Fig. 20) theilt sich bald in eine ziemlich grosse

(215 )

Zahl Aeste, welche sich wieder theilen und nach der vorderen
Partie des Körpers, der Eingangsötfnung des Darmtractus, und des
Rüssels gehen; der untere Seitennerv setzt sich durch die ganze
Länge des Körpers fort, giebt überall feine Seitenzweige ab bis
in der Gegend des hinteren Saugnapfes, wo der Seitennerv
wieder allmählig etwas dicker wird, wie feine Querschmitte deut-
lich zeigen und von wo aus zahlreiche Zweige in den Saugnapf
hineinstrahlen.

Was die histologische Structur des Nervensystems betrifft,
so kann ich darüber Folgendes mittheilen. Der Centraltheil des
Nervensystemes wird von einer dieken Schicht gewöhnlich klei-
ner, nur 1 0— 12 Mikromillm. grosser, vollständig homogener Zellen
umlagert. Ein Kern liess sich in diesen Zellen nicht nachweisen
nur kleine, gelbe Pigmentkörnchen, welche auch theilweise
zwischen den Zellen gelagert sind. Das Innere des Centraltheils
des Nervensystemes besteht aus äusserst feinen Fasern, zwischen
welchen ebenfalls die kleinen, gelben Pigmentkörnchen einge-
schaltet sind. Aber nur der Centraltheil des Nervensystemes
ist von Zellen umlagert, sie fehlen bestimmt den Seitennerven
so wohl dem nach oben als dem nach unten gehenden, dieselben
bestehen allein aus Nervenfasern, ebenfalls hier und dort von
gelbem Pigment umlagert. Nur der untere, in der unmittel-
baren Nähe des Saugnapfes gelegene Theil des hinteren Sei-
tennervs, macht hiervon eine Ausnahme, indem hier wieder
der zellige Belag auftritt, von welchem die Verdiekung der
seitlichen Nerven in dieser Gegend herrührt. Es sint die
in und zwischen den Nervenzellen und Nervenfasern gelegenen
Pigmentkörnchen, welche die gelbe Farbe des Nervensystemes
verursachen. Mit Ausnahme der bei der äusseren Haut schon
beschriebenen, höchst wahrscheinlich dem Tastsinn zukommenden
Nervenzellen, habe ich bei Malacobdella keine Sinnesorgane
angetroffen, weder Augen, noch die bei den übrigen Nemerti-
nen so häufig vorkommenden Seitenorgane,

8. Geschlechtsorgane.

Die Malacobdellae sind bekanntlich vom getrennten Geschlecht.

(216 )

Die männlichen sowohl als die weiblichen Geschlechtsorgane
sind jedoch wie bei den anderen Nemertinen gleich gebaut
und angeordnet. Sie bilden Schläuche in den Seitentheilen des
Körpers unmittelbar unter der äusseren Körperhaut gelegen und
sich dort nach aussen öffnend. Sind die Schläuche ausgewach-
sen, so drängen sie sich zwischen die Ausstülpungen des Dar-
mes. Jeder Schlauch besteht aus einer bindegewebigen Kapsel
und ist in nicht geschlechtsreifem Zustand mit zelligen Flemen-
ten gefüllt. Bei ungeschlechtsreifen Thieren verhalten sich die
Schläuche bei beiden Geschlechtern vollkommen gleich; bei ge-
schlechtsreifen Thieren dagegen sind die Geschlechter sehr leicht
schon mit blossem Auge zu unterscheiden indem die Männchen
durch den weissen Inhalt der Hodenschläuche, die Weibchen
durch die graue Farbe der dunkelgranulirten Eier der Ovarial-
schläuche sich unmittelbar von einander unterscheiden lassen.
Die Schläuche kommen durch den ganzen Körper verbreitet vor
mit Ausnahme des vorderen Körpertheiles wo sie fehlen. Unter-
sucht man ein geschlechtsreifes Thier, so findet man in den
Ovarialschläuchen Eier in allen möglichen Stadien der Entwicke-
lune (Fig. 17). Ob die Entwickelung der Kier hier ähnlich
vor sich geht, wie von VAN BENEDEN (7) fur Tetrastemma obs-
eurum angegeben ist, dürfte naher untersucht werden. Auch
über die Entwickelung der Spermatozoiden habe ich keine be-
stimmten Untersuchungen angestellt. Ob die Geschlechtspro-
ducte durch praeformirte Oeffnuugen oder durch ein Platzen
der äusseren Haut an der Stelle aus dem Körper herautreten,
kann ich nicht mit Bestimmtheit sagen. Wirkliche praefor-
mirte Oeffnungen habe ich nicht beobachten konnen.

Wenn wir die erhaltenen Resultate noch einmal kurz über-
blieken, so sehen wir dass die von SEMPER aufgestellte
Behauptung — Malacobdella ist eine Nemertine — vollkommen
wahr ist. Die äussere Haut, der Rüssel, das Nervensystem,
die Blutgefässe, der Darmtractus, die Generationsorgane, kurz
die ganze Organisation von Malacobdella, stimmt in der Haupt-
sache vollkommen mit der einer wahren Nemertine überein.

ED)

Indessen weicht der Bau von Malacobdella doch in einigen
Punkten von dem der Nemertinen ab. So z. B. mündet der
Rüssel nicht am vorderen Körperende oder selbst etwas an der
Bauchfläche nach aussen, sondern an der Rückenfläche in eini-
ger Entfernung von dem vorderen Körperende. Die Wingangs-
öffnung des Darmtractus bildet bei Malacobdella eine breite,
quergestellte Spalte und liegt unmittelbar am vorderen Körper-
ende. Das Nervensystem kommt typisch wohl mit dem der übrigen
Nemertinen überein, doch zeigt der Centraltheil eine etwas
andere Beschaffenheit als bei den anderen Nemertinen. Augen
und Seitenorgane fehlen bei Malacobdella bestimmt. Das Kör-
perparenchym ist bei Malacobdella in viel höherem Grad aus-
gebildet als sonst bei den Nemertinen der Fall ist. Indessen
sind doch alle diese Unterschiede von untergeordneter Bedeu-
tung und berechtigen uns jedenfalls wohl nicht, die Gattung
Malacobdella von den Nemertinen zu trennen Man muss
wirklich staunen, wie man dazu gekommen ist, die Gattung
Malacobdella bei den Hirudineen unter zu ordnen, mit welchen
sie doch nichts gemein hat als den hinteren Saugnapf, während
sonst die ganze übrige Organisation von der der Hirudimeen
abweicht.

Bis jetzt sind nur Malacobdella bei Mya, Venus, Cyprina
und Cytherea gefunden und — wenigstens so weit mir bekannt —
noch nicht bei Pholas.

Nur von dem erstgenannten Muschelthier standen mir Exem-
plare zur Verfügung und es war mir nicht möglich Unter-
schiede zu finden zwischen der Malacobdella welche auf M va
und der welche auf Pholas lebt.

Während also der anatomische Bau von Malacobdella sich
vollständig dem der Nemertinen anschliesst, zeigt auch die
Ontogenie eine vollständige Vebereinstimmung mit den Nemer-
tinen, bei welcheun die Fntwickeling direct verläuft, wie z. B,
bei der Gattung Tetrastemma.

Le ESD Do DeBrAatelij en:

(1) W. KEFERSTEIN. Untersuchungen über niedere Seethiere.

Zeitschrift für wissenschaftliehe Zoologie, Bd, XII 1863, p. 51—90.

(2) A. A, W. HUBRECHT. Aanteekeningen over de anatomie, his-
tologie en ontwikkelingsgeschiedenis van eenige Nemertinen.

Diss. inaug. Utrecht 1874.

A. Ae W. HUBRECHT. Untersuchungen über Nemertinen \aus dem
Golf von Neapel.

Niederl. Archiv fúr Zoologie. Bd. II. p. 99. 1875.

(3) M. E. BLANCHARD. Mémoire sur l'organisation d’un animal du
genre Malacobdella.

Annales des sciences naturelles III Serie Zoologie. T. IV. p. 364.
1845.

(4) P. J. VAN BENEDEN et C. E. HESSE. Recherches sur les Bdel-
lodes ou Hirudinées et les Trématodes marins. 1863. p. 53—59.

(5) C. SEMPER. Die Verwandtschaftbeziehungen der gegliederten
Thiere.

Arbeiten aus dem zoologisch-zootomischen Institut in Würzburg.
T. III. 1876. p. 141.

(6) A. SCHNEIDER. Untersuchungen über Plathelminten. 1818. p.

(1) E. VAN BENEDEN. Recherches sur la composition et la signa-
fieation de loeuf.

Mémoires couronnés et méwmoires des savants étrangers publiés par
Pacadémie royale de Belgique. T. XXII. 1870.

(8) M. SCHULTZE. Zoologische Skizzen Briefliche Mittheilung von
von Siebold

Zeitschrift für wiss Zool. Bd. IV. p. 179. 1853.

(9) A. DE QUATREFAGES. Etudes sur les types inférieurs.

Aunales des sciences naturelles 3 Serie. Tom. VI. 1346

(10) w. c. M’ac iNrosH. A Monograph of the British Anuilids.
Part len Ii. The Nemertians. Ray Society. 1874

’ ek dd
Ke, ï
ied KE
el "e
| Te
fi
.
*
1
Ö
ds
fj
Í
ni.
ed
t
í
B
1
j
Á

C_K-HOEFEMANN, Zur Anatomie u. Onto genie von Malacobdel (ál

1 5
: |
|
Le
li,
El
En:
ie
À
|
|: |
8 é |
Î ì |
kJ
ON
à $ En
Ë kN
: EK \4
he il Á\
ij Á. ĳ Li
; Ïk 4 hee
d k
Í
1
y
ij
K .

/ fn, if
/ Ee

7 /
Apps fi
Wms

(ld

LIED EA ENEN ES EN on aiemn kk sd 2

T Wardel hth ì

ERKLÄRUNG DER ABBILDUNGEN.

Fig. 1, Wimperbekleidung der äusseren Haut von Malacobdella,
zwischen den Wimperhaaren bemerkt man hier und dort ein viel län-
geres starres Haar. Vergr. Ee É

Fig. 2. Isolirte Wimperepitheliumzellen der äusseren Haut, nach
550

Behandlung in Osmiumsäure und MürLER’scher Flüssigkeit. Vergr.

Fig. 3. Isolirte haartragende Sinnesepitheliumzellen der äusseren
Haut, nach Behandlung in Osmiumsäure und MürLER’scher Flüssig-
keit. Vergr. ne,

Fig. 4. Einzellige Drüsen der äusseren Haut. Vergr. Ee

Fig. 5. Aeusserst feinkörnige Protoplasmamasse, mit eingestreu-
ten Kernen, das MatrixGewebe des Cylinderepitheliums der äusseren
450

Haut. Vergr. î

Fig. 6. Isolirte Muskelfaser. Vergr. ee

650

Fig. 7. Gewebedes Körperparenchyms, Ísolationspraeparat. Vergr.

ig. ö. Papille des Rüssels, Vergr. 5
Fig. 9. Zotte aus dem Vorderdarm frisch untersucht Verg. 5
Fig. 10. Epithelium einer Zotte aus dem Vorderdarm, frisch un-
tersucht. Vergr. Dn
Fig. 11. Isolirte Zellen einer Zotte aus dem Vorderdarm, nach

Behandlung in einer Lösung von Osmiumsäure und Mürver’scher

Flüssigkeit. Vergr. De
Fig. 12, Zotte aus dem Vorderdarm in der unmittelbaren Nähe
der Bingangsöffnung des Darmtractus. Verg. 7

Fig. 13. Isolirte Zelle aus dem Mitteldarm. Verg. En

Fig. 14. Nerverzellen der Gehirnganglien, Vergr, Sr

(220)

Fig. 15. Spermatozoon. Vergr. zE

Fig. 16. Querschnitt durch den in Umstülpung begriffenen
Rüssel. Vergr. ze

a. Papillen des Rüssels.
6. Auessere circulaire Muskelschicht.
e, Longitudinale Muskelschicht.
d. Innere circulaire Muskelschicht.
rh. Innere Hökhlung des sich ausstülpenden Rüssels, Der noch in
Ausstülpung begriffene Theil zeigt die sub a-d genannte Zu-
sammensetzung in umgekehrter Reihenfolge.
Fig. 17. Ovarialschlauch mit in verscheidenen Stadiën der Ent-

q
wiekelung begriffenen Eiern. Vergr. Ee

Fig. 18. Querschnitt durch ein junges Thier vor der Oeffnung der
Rüsselhöhle. Schwache Vergr.

a. Epidermis.

b. Ringmuskelfaserschicht.

e. Körperparenchym.

d. Querdurehschnittene Nervenstämme.

e. Darmhöhle.

Fig. 19. Querschnitt durch ein junges Thier eben hinter der Aus-
mündungsstelle des Rüssels

a, b, c‚, € wie in Fig. 18. Schwache Vergr.

d. Querschnitt durch den Centraltheil des Nervensystemes.

g. Rüssel.

f. Rüsselhöhle.

Fig. 20. Vorderer Theil einer Malacobdella bei schwacher Vergr.
vd. Vorderdarm.

r. Rüssel.

rs, Rüsselscheide.

g. Centraltheil des Nervensystemes.

In. Lateraler New.

es. Commissura superior
cs. Commissura inferior
e‚ Eingangsöffnung des Darmtractus.

| um den Rüssel.

IL. ONTOGENETISCHER THEIL.

Die Entwickelungsgeschichte wurde sowohl an künstlich wie
an natürlich befruchteten Biern studirt. Die geschlechtsreifen
Bier werden entweder einzeln oder in Häufchen abgesetzt,
im letzteren Fall gewöhnlich durch eine zähe Schleimmasse, das
Product der einzelligen Drüsen der Haut lose an einander ver-
bunden. So bald die Weibchen ihre Bier abgesetzt haben,
fangen auch die Männchen an ihre Spermatozoiden haufenweise
zu entleeren. Die künstliche Befruchtung gelingt sehr leicht,
man braucht dazu nur ein Weibchen ein wenig zu verletzen,
wobei dann die Wier massenweise ausgepresst werden, dasselbe
findet statt, wenn man ein Männchen verletzt und man braucht
nun die beiderlei Geschlechtsproducte nur in etwas Seewasser
mit einander zu vermisschen, um eine künstliche Befruchtung
zu Stand zu bringen.

Von allen Stadien der Entwickelung wurden so viel möglich
Querschnitten angefertigt. Dazu wurden die Bier auf dieselbe
Weise behandelt und gehärtet als bei der Entwickelungsge-
schichte von Tetrastemma varicolor OERSTED angegeben ist (6).
Die geschlechtsreifen Wier von Malacobdella sind ungefähr 200
Mikromillm im Durchschnitt. Sie bestehen aus einem fein kör-
nigen. sehr dunkel granulirten Dotter, Dotterhaut, Kern und
Pihaut (Fig. 21). Der Dotter besteht aus feinen Dotterkörn-
chen, welche in eine mehr klare, homogene, zähe Flüssigkeit
eingestreut sind, was besonders deutlich hervortritt, wenn man
die Bier einige Zeit in Essigsäure von l pCt. behandelt. Die
Dotterhaut bildet eine üusserst feine Membran, welche nur bei
starker Vergrösserung wahrzunehmen ist und an welcher man
zuweilen noch eine feine parallele Streifung sehen kann.
Der Dotter ist so dunkel granulirt, dass im natürlichen Zu-
stande, wenn man die Wier ohne Deckgläschen betrachtet, von
einem Kern nichts zu sehen ist. Derselbe tritt erst dann deut-
lich hervor, wenn die Bier gelinde unter einem Deckgläschen
gepresst werden. Der Kern hat einen Durchmesser von 40—50
Mikromill. Sein Inhalt bildet eine fast wasserklare Flüssigkeit,

(222 )

in welcher einige kleine Kiügelchen herum schweben, deren Inhalt
ebenfalls vollkommen durchsichtig ist. Die Kernwand bildet eine
ausserst feine, hyaline Membran. Ein Kernkörperchen ist nicht
vorhanden Zwischen Eihaut und Dotterhaut liegt eine ziem-
lich dieke Schichte wasserklarer Flüssigkeit, welche aus einer
eiweissartigen Substanz zu bestehen scheint, wenigstens nach
Behandlung in Essigsäüure, Chromsäure-liösungen u À, tritt in
dieser Masse eine feinkörnige Gerinnung auf. Beim umbefruchteten,
geschlechtsreifen Hi liegt die Dotterhaut dem Dotter eng an.

Die Spermatozoiden sind in hohem Grade beweglich, der
Schwanztheil auch bei der stärksten Vergrösserung nur haarfein,
das Köpfchen ist ein schmales, kurzes Gebilde (Fig. 15).

Bringt man geschlechtsreife Hier und Spermatozoiden in
etwas Seewasser mit einander in Berührung, so fangen die
Spermatozoiden sogleich an in das Ei zu dringen. Man kann
so schnell nicht untersuchen, dass man nicht schon zwischen
Eihaut und Dotterhaut zahlreiche Spermatozoiden findet. Wie das
Durchdringen von Dotterhaut und Eihaut statt findet, weiss
ich nicht, in keiner der beiden Häute kommen praeformirte
Oeffnungen vor. Sehr oft habe ich gesehen, dass die Sperma-
tozoiden nicht immer zuerst mit ihrem Kopftheil in den Dotter
sich einbohren, sondern gerade umgekehrt, nähmlich mit ihrem
feinen Schwanzende. Das haarfeine Schwanzende steekt dann
im Potter und bohrt sich durch die kräftig drehenden Bewe-
gungen des Kopftheiles allmählich tiefer und tiefer in den
Dotter hinein. Die Spermatozoiden scheinen vollständig in die
Dottermasse hinein dringen und dort ihre Bewegungen noch eine
Zeit lang fortsetzen zu können, hiervon habe ich mich einige Male
wie ich glaube sicher überzeugen können, indem ich Eier eine Stunde
nach der Befruchtung nicht zu stark unter dem Compressorium
drückte ; zwischen den Dotterkügelchen bemerkt man dann
noch einzelne eingewanderte Spermatozoiden, die dort ihre Bewe-
gungen noch mehr oder weniger kräftig fortsetzen.

Mehrmals habe ich ein, der Oberfläche des Dotters aufsit-
zendes, helles, protoplasmatisches Hügelchen gesehen, ähnlich
wie Bürscmur (4) an den Biern von Nephelis vulgaris beschreibt.
Ich kann aber um so weniger dasselbe als ein mit dem Potter
zur Vereinigung gelangtes Spermatozoon betrachten, welches in

(223)

Folge dieser Vereinigung den Umwandlungsprocess zu dem
geschilderten Hügelchen erlitten hat, als ich dasselbe auch an
Eiern beobachtet habe, welche entschieden noch nicht mit
Spermatozoiden in Berübrung gewesen waren, sondern von
Weibehen stammten, welche Tage lang isolirt gehalten waren.
So bald ein oder mehrere Spermatozoiden in die Dottermasse
eingedrungen sind, gerathen die Dotterkörnchen in eine däus-
serst lebhafte Bewegung.

Die ersten Veränderungen welche man an den befruchteten
Eiern wahrnimmt, sind Veränderungen des Kernes, welche zu
einem vollständigen Verschwinden des Hikernes führen. Leider
war die Dottermasse zu dunkel granulirt, um die Veränderun-
gen des Kernes stufenweise zu verfolgen und auch die von
BütscHLI angegebene Behandlungsweise mit Essigsäure von
1 pCt. gab keine besseren Resultate. Die Veräünderungen welche
ich an dem Eikern des befruchteten Bies beobachtet habe, sind
die folgenden: die sonst scharf markirte runde Gestalt des Ker-
nes fängt an allmählich undentlicher zu werden, es ist alsob
unter den Augen des Beobachters den Kern vollständig sich
auflöste. Pine halbe Stunde nach der Befrachtung sieht man
die ersten Veränderungen an dem Eikern eintreten und nach
einer Stunde hat der Kern sich vollständig dem Auge entzogen.
Bringt man die Bier in diesem Stadium unter das Mikroskop
und drückt sie nicht zu stark unter dem Compressorium
so ist von dem früheren grossen Kern nichts mehr wahrzuneh-
men und statt dessen findet man nur ein kleines 16—18S Mi-
krom. grosses Kernchen welches der Peripherie nahe geriickt ist.
(Fig. 22). Durch zahlreiche Untersuchungen habe ich mich
überzeugen können, dass dieses kleines Kernchen in Wirklich-
keit nichts anders als der veränderte grosse Wikern ist, welcher
je mehr er nach der Peripherie gerückt ist, um so mehr
seinen wasserklaren Inhalt zum grössten Theil in die Dotter-
masse hineingepresst hat. Ich will dabei noch gleich hervorheben,
dass die Wand des so veräünderten Eikerns kein zackiges Aus-
sehen hat, sondern vollkommen glatt und abgerundet erscheint.

Zwei Stunden nach der Befruchtung ist von einem Kern
nichts mehr zu sehen und sind die Richtungskörperchen ausge-
treten. (Fig. 23). Ob dieselben nichts anders sind als der ver-

VEKSL, EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de REEKS. DEEL XI |

(224 )

änderte und von der Dottermasse ausgestossene Kern, vermag
ich nicht zu sagen, indem mir die directe Beobachtung fehlt.
Es liegt indessen vor der Hand dies wohl anzunehmen. Dass
die Richtungskörperchen um vieles kleiner sind als der ursprüng-
liche Eikern — eine Thatsache welche mir früher vollständig
unerklärlich schien, wenn wirklich die Richtungskörperchen den
veränderten Eikern bilden sollen, lässt sich jetzt vollständig er-
klären aus der Erscheinung dass das Schwinden des Kernes haupt-
sächlich davon herrührt, dass der grösste Theil des Kernsaftes
in die Dottermassa hinübertritt und der Kern also, wenn er
der Peripherie nahe gerückt ist, bedeutend kleiner geworden ist.
Dass die in die Dottermasse eingedrungenen Spermatozoiden und
die darauf folgende höchst lebhafte Bewegung der Dotterkörn-
ehen die erste Veranlassung des allmähligen Verschwindens und
höchtwahrscheinlich darauf folgenden vollständigen Hinaustrei-
ben des Kernes bilden, kann man wohl als sicher betrachten.
Ich bin in dieser Meinung besonders bestärkt durch folgende
Erscheinung : bei künstlich angestellten Befruchtungen habe ich
wiederholt Eier beobachtet, an welchen sich eine so massenhafte
Menge Spermatozoiden angeheftet hatten, dass durch ihre noch
kräftig sehlängelnden Bewegungen, das ganze Ei in eine
leicht rotirende Bewegung gerieth, An solchen BEiern ist zu-
weilen — schon eine halbe Stunde nach der Befruchtung —
der ganze Kern in seiner fast vollständigen Grösse ausgepresst,
während sonst bei natürlich befruchteten Biern, wo immer nur
einzelne Spermatozoiden an den Biern haften, die beiden Rich-
tungskörperchen erst nach zwei Stunden sich zeigen.

Die Zahl der Richtungskörperchen beträgt bei der Gattung
Malacobdella immer zwei. Gewöhnlich liegen sie unmittelbar
neben einander, ob sie aber mit einander verbunden sind, weiss ich
nicht. In vielen Fällen liegen sie aber auch weit von einander
entfernt. Ich will indessen doch bemerken, dass ich dies bei
den künstlich befruchteten Biern viel öfter gesehen habe, wie
an den natürlich befruchteten, wo sie fast ohne Ausnahme un-
mittelbar einander anliegen. Wenn RABL (5) hervorhebt, dass
die Richtungsbläschen in der Regel nur die Begleiter der inae-
qualen oder unregelmässigen Furchung sind und bei den Eiern
mit primordialen Furchung — wie Aseidien und Nemertinen —

(225 )

die Richtungsbläschen in sehr grosser Zahl austreten, wie z. B
von DIECK (2) für die Nemertinen angegeben wird, so muss ich
dieser Behauptung entgegen treten mit der Bemerkung dass
so weit meine Untersuchungen reichen auch bei den MNemerti-
nen, wie auch bei Malacobdella immer nur zwei Richtungs-
körperchen in normalem Zustende austreten, und dass die von
DIECK geschene grosse Zahl von Richtungsbläschen bei der para-
sitischen Gattung Cephalotriz sicher nicht hierher gehört, sondern
zu den abnormen Ablösungen von Furchungszellen, wie dies auch
von BürscHL1 hervorgehoben wird.

Bekanntlich hat Herrwie (3) die Behauptung aufgestellt, dass
zur Reifezeit des Bies das Keimbläschen eine regressive
Metamorphose erleidet und durch Contractionen des Protoplas-
mas an die Dotteroberfläche getrieben wird. Seine Membran
löst sich auf, sein Inhalt zerfällt und wird zuletzt vom Dotter
wieder resorbirt, der Keimfleck aber scheint unverändert erhalten
zu bleiben, in die Dottermasse selbt hineinzugelangen und zum
bleibenden Kern des reifen, befruchtungsfähigen Eies zu werden,
Ohne auch an den von merrwia bei den Biern von Zoro-
pneustes lividus erhaltenen Resultaten im mindesten zu zweifeln,
muss ich doch bemerken, das für Nemertinen (Tetrastemma,
Malacobdella) die Herrwie’sche Behauptung keine Bedeutung
hat, indem so wohl an geschlechts- als ungeschlechtsreifen Eiern
ein Kernkörperchen fehlt. Aehnlich beschreibt auch METSCHNI-
KOFF (1) die Bier von einer in Messina untersuchten Nemertes.

Während den beiden ersten Stunden der Befruchtung in
welchen die Veränderungen an dem Kern statt finden, welche
wahrscheinlich mit einem vollständigen Hinaustreiben des Kerns
und seiner Verwandlung in die Richtungsbläschen endigt, fängt
der Dotter an, sich stark zu contrahiren und zusammen zu
ballen. Beobachtet man in diesem Stadium Hier welche man
vor Quetschung und Druckung gut geschützt hat, dann bemerkt
man dass die Dottermasse — welche sonst der Dotterhaut eng
anliegt — sich bedeutend von der Dotterhaut entfernt hat.

Zwei Stunden nachdem die Richtungskörperchen ausgetreten
sind, also ungefähr vier Stunden nach der Befruchtung, hat
das Bi sich in zwei vollständig gleiche Stücke getheilt (Fig. 24).
Die leider zu dunkel granulirte Dottermasse machte es unmög-

15*

( 226 )

lich genau nach zu forschen, welche Veränderungen in der
Dottermasse während des Theilungsprocesses auftreten. Während
der Theilung ändert der Dotter fortwährend seine Gestalt,
indem er dann wieder der Dotterhaut fast vollständig anliegt,
dann wieder um eine bedeutende Strecke sich von dem Dotter
entfernt hat.

Die Dottertheilung geht jetzt regelmässig weiter; jedes Stück
theilt sich jedesmal wieder in zwei vollständig gleiche Stücke.
Sechs Stunden nach der Befruchtung haben sich vier (Fig. 25),
nach acht bis neun Stunden haben sich acht Theilstücke
gebildet. In diesem Stadium habe ich oft gesehen, dass erst
vier der ursprünglichen acht Theilstücke sich regelmässig in
zweie getheilt, während die vier anderen sich noch vollständig
erhalten hatten und erst eine halbe Stunde nachher auch diese
sich anfingen zu theilen.

Nach 20 bis 24 Stunden hat das Ei sich nach so genau
möglicher Schätzung in 120—140 ‚Fig. 26) Stücke getheilt.
Querschnitte durch die bis jetzt beschriebenen Stadien zeigen
aufs deutlichste, dass die Furchungskugeln einander unmittel-
bar eng anliegen, dass also in keinem dieser Stadien eine Fur-
chungshöhle vorhanden ist (Fig. 27).

Nach zwei Mal vier und zwanzig Stunden ist die Furchung
beendigt. Das jetzt vollstindig abgefurchte Hi besteht aus
einer überaus grossen Zahl kleiner Furchungskugeln, welche
fast alle von gleicher Grösse sind. Jede dieser Furchungs-
kugeln besteht aus einer homogenen, zähen Flüssigkeit, in
welcher die Dotterkörnchen abgelagert sind. In der Mitte be=
findet sich ein kleiner Kern mit einem vollkommen klaren
Inhalt (Fig. 29). Macht man in diesem Stadium einen Quer-
schnitt durch das so abgefurchte Ei, so bemerkt man dass die
Furchungskugeln einander unmittelbar prall anliegen und alle
noch dieselbe Structur zeigen (Fig. 28).

Am dritten Tag bemerkt man, dass die äussere Schicht
der Furchungskugeln, welche das künftige Ektoderm bilden
sollen, sich mit feinen Flimmerhaaren bedekt hat. Das Embryo
fängt jetzt an noch innerhalb der Dotterhaut zu rotiren. Quer-
schnitte durch Embryonen in diesem Stadium zeigen, dass
sonst die äussere Schicht der Furchungskugeln, mit Ausnahme

(2271)

der Flimmerhaare sich ganz noch so verhält wie die übrigen
Furchungskugeln, welche ihr auch noch unmittelbar anliegen.

Am vierten Tag durchsprengt das Kmbryo die Dotter-
haut, bleibt jedoch noch von der Hihaut umschlossen. Die
Flimmerhaare des Ektoderms, (denn als solches dürfen wir jetzt
wohl die äüussere Schicht der Furchungskugeln betrachten)
haben sich kräftiger ausgebildet. Zugleich bemerkt man, dass
an dem einen Pole welche man als den /Afterpol’”’ bezeichen
kann, das Wktoderm sich etwas von den übrigen Furchungs-
kugeln abhebt, dass also zwischen Ektoderm und den centralen
Furchungskugeln in dieser Gegend eine helle Stelle sich zu
bilden anfängt, welche die künftige Leibeshöhle bildet.

Am fünften Tage bemerkt man, dass an dem entgegen-
gesetzten Pol, weleher den „#Mundpol”’ darstellt, sich ein Bün-
del langer Geisselhaare entwickelt hat, während auch die übri-
gen Flimmerhaare des Ektoderms immer deutlicher und kräf-
tiger werden. Das HEktoderm bildet eine einschichtige Luge
schöner, mehr oder weniger abgeplatteter, üusserst blass fein-
körniger Zellen mit deutlichem Kern. Zum grössten Theil liegt
das Ektoderm den übrigen noch nicht differenzirten Faurchungs-
kugeln eng an, nur an der Stelle wo es sich zuerst von der
centralen Furchungsmasse abgehohen het, entfernt es sich mehr
und mehr von derselben. In dem so entstandenen mit kla-
rer Flüssigkeit angefüllten Lueibesraum sieht man jetzt einige we-
nige Zellen von rundlicher Gestalt, sich frei hin und herbewegen.
Diese Zellen welche das künftige Mesoderm bilden, sind von
der centralen Furchungsmasse abgelöste Zellen. Sehr schön
lassen sich besonders die Verhältnisse an Querschnitten studiren
(Fig. 30).

In diesem Stadium durchbricht das Embryo auch die Dot-
terhaut und fängt an frei umherzuschwimmen.

Am sechsten bis siebenten Tag hat das Ektoderm sich
mehr und mehr von der centralen Furchungsmasse abgehoben und
nur an dem Pole wo sich die langen Geisselhaare befinden liegt
das Ektoderm den centralen Furchungskugeln eng an. Der
Raum zwischen den centralen Furchungunskugeln und dem Ek-
toderm ist immer grösser und grösser geworden, die Mesoderm-
zellen sind bedeutend in Zahl zugenommen, während die Masse

LET TT BER Ad Urk

(1) E. METSCHNIKOFF. Studien über die Entwickelung der Echi-
nodermen und Nemertinen.

Mémoires de l'Acad. impériale des sciences de St. Pétersbourg.
Bd. XIV. 1870.

(2) e. precK. Beiträge zur Entwickelungsgeschichte der Nemertinen.

Jenaische Zeitschrift. Bd. 8. 1874.

(3) o. nERTWIG. Beiträge zur Kenntniss der Bildung, Befruch-
tung und Theilung des thierischen Eies.

Morphologischen Jahrb. Bd. 1. 1875.

(4) o. Bürscurr. Studien über die ersten Wntwickelungsvorgänge
der Eizellen, die Zelltheilung und die Conjugation der Infusorien.
1876.

(5) c RaBL. Ueber die Entwickelungsgeschichte der Mahlermuschel.

Jenaische Zeitschrift für Naturwissenschaft. Bd. X. 1876.

(6) Cc. K. HOFFMANN. Over de ontwikkelingsgeschiedenis van Te-
trastemma varicolor Oersted. Eene bijdrage tot de kenvis der Ne-
mertinen.

Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie van We
tenschappen, Afd. Natuurkunde, 2e Reeks, deel X, 1877.

C. K. HOFFMANN. Beiträge zur Kenntniss der Nemertinen.

1. Zur Entwickelungsgeschichte von Tetrastemma varicolor Oer-
sted.

Niederl. Archiv für Zoologie. Bd. III. 3 Heft. 1877.

ella.

obd

Mal

or Um, jn
. s
ep Men
be 4 ï
2e)

me von

Onto

atomie U.

ur A

oer TA

ar 4 PT

arr

ERKLÄRUNG DER ABBILDUNGEN.

Für Fig. 21—34 gültige Bezeichnung.

e. Eihaut.
d. Dotterhaut.
k. Kern.
r. Richtungskörperchen.
ekt. Ektoderm.
mes, Mesoderm.
ent. Entoderm.

Alle auf die Entwiekelungsgeschichte Beziehung habenden Figuren
sind vermittelst des Zeichenprismas entworfen.

Fig. 21. Unbefruchtetes geschlechtsreifes Ei von Malacobdella.
(Das Ei ist gedrückt um den Kern besser sehen zu können Vergr. 180.

Fig. 22. Ei eine Stunde nach der Befruchtung. Vergr. 149,

Fig. 23. Ei zwei Stunden nach der Befruchtung. Die Richtungs-
körperchen sind ausgetreten, Vergr. 140.

Fig. 24. Bi in zwei gleich grosse Stücke getheilt. Vergr. 140.

Fig. 25. Bi in vier gleich grosse Stücke getheilt. (Eihaut fort-
gelassen). Vergr. 140.

Fig. 26. Ei 24 Stunden nach der Befruchtung. Vergr. 220.

Fig. 21. Querschnitt durch dieses Stadium. Vergr. 260.

Fig. 28. Querschnitt durch ein abgefurchtes Ei, zwei Mal vier
und zwanzig Stunden nach der Befruchtung. Vergr. 260.

Fig. 29. Frische Furchungskugel aus diesem Stadium. Vergr. 420.

Fig. 30. Werklicher Längsschnitt eines Embryo des fünften Tages.
Vergr. 269.

Fig. 31. Werklicher Längsschritt eines Embryo des siebenten Tages,
Vergr. 260.

Fig. 32. Embryo des siebenten Tages. Vergr. 260.

Fig. 33. Optischer Längsschuitt eines Embryo des zehnten Tages
Vergr. 300.

Fig. 34. Bildung der Afters. Optischer Längsschnitt eines Embryo
des vierzehnten Tages.

AFWIJKING

IN DE

BOGEN DER LENDENWERVELS.

DOOR

T. ZAAIJER.

De aangeboren afwijkingen, welke in de wervelkolom van den
mensch worden waargenomen, hebben in de eerste plaats be-
trekking op het aantal wervels. Dit kan verminderd zijn; ge-
woonlijk wordt dan een der borst- of lendenwervels, slechts zeer
zelden een der hals- of heiligbeenswervels gemist.

Vermeerdering van het aantal wervels wordt echter veel meer
waargenomen; men heeft haar in alle gedeelten der wervelkolom
gezien, maar zij komt eveneens in het halsgedeelte buitengewoon
zeldzaam voor.

Enkele malen heeft men wigvormige, onvolkomen ontwikkelde
wervels tusschen de anderen ingeschoven aangetroffen (z. g. Schalt-
wirbel;; ook daardoor kan het aantal wervels vergroot zijn.
In sommige gevallen van wervelverschuiving (spondylolisthesis)
zijn dergelijke rudimentaire wervels in het lendengedeelte waar-
genomen *).

*) Zie: Museum Anatomicum Academiae Lugduno-batavae, Vol. 3, p. 351, Bonn,
N°. 310 en Vol, 4, Tab. 51, fig. 2 en 3, waar een zeer belangrijk voorbeeld van
deze afwijking beschreven en afgebeeld wordt; het voorwerp zelf is nog in de
verzameling aanwezig. Verder MEYER (Zeitschr. f. rat. Med., Neue Folge, Bd. 6,
S. 152) en LAMBL (Das Wesen und die Entstehung der Spondylolisthesis in
SCANZONI's Beiträge zur Geburtshülfe und Gynaekologie Bd, 3, S, 1.)

(233 )

Onlangs zag ik aan een gedeelte van een wervelkolom, be-
staande uit den 12den borstwervel en de bovenste 3 lendenwer-
vels, een afwijking, die, voor zoo ver mij bekend is, nog nimmer
beschreven is. Ik meen, dat zij belangrijk genoeg is om hier
medegedeeld te worden. Het meest in het oog vallend is de
vermeerdering der bogen, terwijl het getal der wervellichamen
normaal is. Ik laat hier allereerst de beschrijving volgen.

De wervels zijn afkomstig van een volwassen persoon; ge=
slacht en leeftijd zijn onbekend. Het schijnt te betreuren dat
slechts 4 wervels onderzocht konden worden; maar dit
bezwaar is gering omdat de afwijking, die hoofdzakelijk in
den 8den lendenwervel zetelt, op de lager gelegen wervels weinig
invloed kan uitgeoefend hebben, zoo als uit de beschrijving
blijken kan.

Van het lichaam van den derden lendenwervel, dat niets
abnormaals vertoont, ontspringt op de gewone wijze één boog ;
de wortel van dien boog heeft aan de linkerzijde een hoogte
van 19 mm, aan de rechterzijde van slechts 16 mm.

De normale processus costarius is links 22 mm, rechts 26
mm. lang.

De processus mamillaris is aan beide zijden duidelijk; de
processus transversus accessorius is links goed, rechts nauwlijks
te herkennen.

In het tusschen de gewrichtsuitsteeksels gelegen gedeelte van
den boog (de z.g. pars interarticularis) ziet men links de sporen
eener vroeger bestaan hebbende scheiding in den samenhang
(fg TI. a). Aan de rechter zijde bestaat op dezelfde plaats die
scheiding nog, en zijn de uiteinden van een gladde oppervlakte
voorzien en ongeveer 1 mm, van elkander verwijderd (fig. IL. b).
Dit gewricht is verder van de basis van den rechter processus
eostarius verwijderd dan de plaats der vergroeiing van die van
hetzelfde uitsteeksel aan de linkerzijde

De bovenrand van het linker onderste gewrichtsuitsteeksel
bevindt zich nagenoeg op dezelfde hoogte als de benedenvlakte
van het wervellichaam ; aan de rechterzijde staat de bovenrand
van den processus articularis inferior 5 mm. lager.

Het onderste doornvormig uitsteeksel is met betrekking tot
het lichaam van den wervel lager geplaatst dan gewoonlijk; het

(234 )

laagste gedeelte komt zelfs nog beneden den onderrand der on-
derste gewrichtsuitsteeksels.

Aan normaal gevormde lendenwervels bevindt de onderrand
van den processus spinosus zich in den regel ongeveer op gelijke
hoogte met de ondervlakte van het lichaam, terwijl de processus
articulares inferiores verder naar beneden reiken.

De processus spinosus van het onderste boogstuk wijkt,
vooral beneden, naar links af en in verband hiermede is de
stand van het achterste gedeelte van den ondersten boog sterk
asymmetrisch.

Boven den tot dus ver beschreven boog en op een zeer eigen-
aardige wijze daarmede verbonden is een tweede achterste boog-
stuk, van processus spinosus en articulares voorzien, geplaatst.
De vereeniging tusschen beide stukken komt op de volgende
wijze tot stand.

De processus articularis superior van den ondersten boog is
aan de linker zijde naar achteren en binnen gekeerd,f|is laag en
bereikt pauwlijks het niveau der bovenvlakte van het wervel-
lichaam. Daar tegenover staat, met een tusschenruimte van
ongeveer l mm., een gewrichtsvlakte van het tweede boogstuk,
dat daarboven nog een uitsteeksel bezit, waarvan de gewrichts-
vlakte naar voren en buiten gekeerd is en met den processus
articularis inferior van den tweeden lendenwervel articuleert.

De rechter helft van het tweede boogstuk is innig verbonden
met den wortel van den ondersten boog. Aan de achterzijde
ziet men de sporen eener vroeger bestaan hebbende scheiding
tusschen deze deelen.

Het bovenste gewrichtsuitsteeksel verhoudt zich rechts geheel
op dezelfde wijze als aan de linker zijde.

De rechter helft van het bovenste boogstuk is sterker dan
de linker. Het bovenste doornvormig uitsteeksel is symmetrisch
geplaatst. Tusschen de beide bogen bevindt zich een onregel-
matige spleet.

Het lichaam van den tweeden lendenwervel vertoont geen
afwijkingen.

De boog is sterk assymmetrisch, links veel krachtiger dan
rechts, zooals blijken kan uit enkele maten, die ik aan beide
zijden nam,

( 235 )

De wortel van den boog heeft links een hoogte van 17 mm.,
rechts van 15 mm. De afstand tusschen den bovenrand van
den processus articularis superior en den benedenrand van den
processus articularis inferior bedraagt links 42 mm., rechts 34 mm.

De processus costarius heeft eene lengte links van 16 mm.,
rechts van 15 mm.

De processus mamillaris en transversus accessorius zijn aan
beide zijden duidelijk, maar links iets krachtiger dan rechts.

Het doornvormig uitsteeksel staat schuins en wijkt van links
en boven naar rechts en beneden af. Zijn bovenrand komt iets
hooger dan de bovenvlakte van het lichaam des wervels; de
onderrand ligt nagenoeg in het niveau van den onderrand van
den boogwortel.

De bovenste gewrichtsuitsteeksels zijn naar voren en eenigs-
zins naar binnen gericht; het rechter benedenste gewrichtsuit-
steeksel is geheel naar achteren, het linker tevens ietwat naar
binnen gekeerd.

Het lichaam van den eersten lendenwervel heeft links een
hoogte van 25 mm., rechts van 28 mm.

De wortel van den boog is aan beide zijden 17 mm. hoog.

De processus costarii hebben een lengte van 20 mm.

De processus mamillaris en transversus accessorius zijn links
duidelijker dan rechts.

De afstand tusschen den bovenrand der bovenste en den
benedenrand der onderste gewrichtsuitsteeksels bedraagt aan
beide zijden 31 mm.

De gewrichtsvlakten van al de processus articulares zijn bijna
geheel naar achteren gericht.

Het meest in het oog vallend is hier de geringe ontwik-
keling van het achterste gedeelte van den boog en van den
processus spinosus.

De hoogte van dit boogstuk bedraagt nauwlijks 10 mm.

De processus spinosus is aan het voorste gedeelte 8 mm.
hoog, eindigt stomp naar achteren en heeft een lengte van
15 mm,

De gewrichtsvlakten der processus articulares inferiores van
den twaalfden borstwervel zijn bijna geheel naar voren gericht.
Overigens is deze wervel normaal.

(236 )

De beschreven wervels vertoonen dus de volgende bijzonder-
heden :
1°, Verdubbeling van het achterste boogstuk en van het doorn-

vormig uitsteeksel van den derden lendenwervel;

2°. Scheiding in den samenhang tusschen den boogwortel en
het achterste stuk van den ondersten boog van denzelfden
wervel ;

„‚ De abnormale stand van bijna al de gewrichtsuitsteeksels
der beschreven wervels en van het doornvormig uitsteeksel
van den tweeden lendenwervel;

. De geringe grootte van het achterste boogstuk en van den
processus spinosus van den eersten lendenwervel.

Hoe moet in de eerste plaats deze verdubbeling van den boog

van den derden lendenwervel opgevat worden en is zij voor

verklaring vatbaar?

De normale ontwikkelingsgeschiedenis der wervelkolom geeft
die verklaring niet; wij moeten haar dus elders trachten te
vinden.

Vermeerdering van het aantal wervels in verschillende ge-
deelten der wervelkolom behoort, zoo als reeds in den aanvang
werd opgemerkt, indien men het halsgedeelte uitzondert, volstrekt
niet tot de zeldzaamheden.

Ik heb vóór mij de in de ontleedkundige verzameling alhier
berustende wervelkolom van een volwassen man; hieraan be-
vinden zich slechts 6 halswervels, terwijl daarentegen 15 ribben=
dragende wervels aanwezig zijn. Het aantal der lenden- en der
heiligbeenswervels bedraagt 5. Er zou twijfel kunnen bestaan of
wat ik als eersten borstwervel beschouw niet liever als ribbendra-
gende halswervel zou moeten opgevat worden; maar het geheele
voorkomen van dezen wervel is met die laatste opvatting in
strijd. In elk geval is het getal wervels met twee vermeerderd.

Niet altijd zijn de boven het normale getal aanwezige wer-
vels behoorlijk ontwikkeld. In het begin noemde ik reeds als
voorbeelden daarvan de z. g. Schaltwirbel en die gevallen van
spondylolisthesis, waarbij rudimentaire wervels in het lenden-
gedeelte zijn waargenomen.

Tusschen de geheel gevormde en de rudimentaire overtollige
wervels bestaat echter geen wezenlijk verschil; beide vormen

(231 )

hebben dezelfde beteekenis. Daar er alle grond bestaat om
aan te nemen dat de verre voorouders van den mensch een
veel grooter aantal wervels bezeten hebben dan de mensch in
den regel thans bezit, moet de somtijds voorkomende vermeer-
dering van het aantal wervels als een atavistisch verschijnsel,
als een „Rückschlag” opgevat worden.

Is die opvatting juist voor de geheele wervels dan moet zij,
mijns inziens, ook hier gelden, waar wij te doen hebben met
een vermeerdering van het aantal wervelbogen of liever met een
boven het normale getal aanwezig achterste boogstuk.

Het onderste boogstuk behoort zonder eenigen twijfel tot den
derden lendenwervel; het bovenste stuk is overtollig en het
wervelligchaam benevens de boogwortel, waartoe dit stuk zou
behoord hebben, ontbreken.

De tweede afwijking is de scheiding in samenhang tusschen
den boogwortel en het achterste stuk van den ondersten boog.

Door MAYER *), LAMBL }), SCHWEGEL $) en anderen worden
voorbeelden van deze afwijking, die zich vooral tot het lenden-
gedeelte schijnt te bepalen, meegedeeld. Zij bestaat daarin, dat
de continuiteit van den boog in het tusschen de gewrichts-
uitsteeksels gelegen gedeelte (pars interartticularis) verbroken is ;
in sommige gevallen doet zij zich als een wezenlijk gewricht
voor. In dit laatste geval kan zij den naam van diarthrosis
interarticularis dragen **).

De ontleedkundige verzameling alhier bezit enkele voorbeel-
den van deze anomalie; aan de wervelkolom van een volwassen
man zijn de achterste boogstukken van den 4den en 5den len-
denwervel los gebleven. Aan twee bovenste sacraalwervels vond
ik eveneens de achterste boogstukken los.

In den hier beschreven derden lendenwervel is aan de rech-
ter zijde een diarthrosis interarticularis aanwezig (Fig. IL. b);

*) VrrcHow's Archiv für pathol. Anat., Physiologie und klinische Medicin,
Bd. 16, S. 65.

ft) t. a. p. bl. 32.

S) Herre uud Preurer, Zeilschr für rationelle Medicin, 3e Reihe, Bd, 5,
S, 213,

*) LuscHKA, die Anatomie des menschlichen Bauches, Tübingen, 1863. S. 91.

( 238)

aan de linker zijde moet vroeger een dergelijke verhouding be-
staan hebben. Aan die zijde zijn echter de beenuiteinden met
elkander vergroeid geruimen tijd vóór dat de wervel zijn
wasdom had bereikt.

Hieruit is de asymmetrie van den boog en den processus
spinosus gereedelijk te verklaren.

Aan de rechter zijde toch is aan de met kraakbeen bekleede
gewrichtsuiteinden de beenzelfstandigheid blijven doorgroeien,
terwijl aan de linker zijde door de ankylose van het gewricht
deze bron voor den beengroei was weggenomen. De massa
moest dus rechts meer toenemen dan links en de doorn ten
gevolge daarvan naar links afwijken.

Ik heb getracht eene verklaring te vinden van het somwijlen
voorkomen dezer abnorme verhouding (synchondrose of gewricht)
in het tusschen de gewrichtsuitsteeksels gelegen gedeelte van
den wervelboog. Daar het daarvoor noodzakelijk was de normale
ontwikkeling des wervels na te gaan, heb ik in de eerste plaats
hen geraadpleegd, die zich daaromtrent het uitvoerigst hebben
uitgelaten.

Ik bepaal mij hier tot een korte mededeeling der resultaten
van M. J. WEBER en van RAMBAUD en RENAULT.

Volgens WEBER *) ontstaan in de lichamen van alle wervels,
met uitzondering van de beide bovenste halswervels en van de
staartbeenswervels 8 verbeeningspunten en wel 4 naast elkander
liggende bovenste en 4 naast elkander liggende onderste. In de
wervelbogen, die nog lang na de geboorte uit twee gescheiden
helften bestaan, vormen zich twee verbeeningspunten. De beide
helften van den boog vergroeien eerst met elkander bij het
doornvormig uitsteeksel en eerst later met het lichaam. De
accessoire verbeeningspunten aan de uitsteeksels en aan de boven-
en benedenvlakte der wervellichamen kunnen hier buiten be-
schouwing blijven.

De resultaten van RAMBAUD en RENAULT f) wijken in vele

*) Vollständiges Handbuch der Anatomie des menschlichen Körpers, Bd IL,
S. 227, Leipzig, 1845.

#) Origine et développement des os, Paris, 1864, p. 78—76.

(239 )

opzichten van die van WEBER af. Volgens hen heeft de ont-
wikkeling der wervels in den regel op de volgende wijze plaats.
Omstreeks het midden der derde maand, somtijds iets later,
vertoonen de wervels een in het midden gelegen ossificatie-
centrum (point médian) en daarachter een tweede punt (point
accessoire du médian); uit deze beide punten ontstaat het
grootste gedeelte van het wervellichaam. Zijdelings komen twee
verbeeningspunten (point latéral antérieur et postérieur); het
voorste voor den boogwortel en een deel van het wervellichaam,
het achterste van den eigenlijken wervelboog (toute la lame
proprement dite.) Ten laatste komt er nog een point latéral
intermédiaire”, gelegen aan de buitenzijde van de reeds met
elkander vergroeide zijdelingsche- punten, als aanleg voor het
dwarse uitsteeksel. Daar de vergroeiing der beide zijdelingsche
punten, indien ik het hieromtrent meegedeelde goed verstaan
heb, vóór de pars interarticularis tot stand komt, kan daaruit
het voorkomen der diarthrosis interarticularis niet verklaard
worden. De mededeelingen van WEBER zijn daartoe evenmin
voldoende.

Ten einde de zaak zoo mogelijk tot klaarheid te brengen
heb ik een aantal wervelkolommen van zeer verschillenden leef-
tijd op dit punt onderzocht. Bij het jongste voorwerp, dat ik
in verschen toestand te mijner beschikking kreeg, een vrucht
van omstreeks vier maanden, was de pars interartieuláris der
wervels nog geheel kraakbeenig. Ik vervaardigde zeer dunne
doorsneden van dit gedeelte van den wervelboog en zag nergens
scheiding in den samenhang of een verschil in de plaatsing
der kraakbeencellen, waaruit afgeleid kon worden dat later daar
een scheiding zou kunnen tot stand komen. De resultaten,
die ik aan oudere voorwerpen, zoowel vóór als na de geboorte,
verkreeg, waren eveneens negatief.

De vergelijkende ontleedkunde verschatt niet meer licht. Het
losblijven toch der wervelbogen bij schildpadden en krokodillen
is niet gelijk te stellen met de hier bedoelde afwijking, daar de
naad bij deze dieren tusschen het wervellichaam en den boog aange-
troffen wordt op vrij grooten afstand vóór de pars interarticularis %).

*) Aan een jeugdig exemplaar van Crocodilus sclerops vond ik de bogen reeds
geheel met de lichamen der wervels vergroeid,

VERSL. EN MEDKD, AVD. NATUURK. 2de meEgKS. pEEL XI. 16

(240 )

Nadat dit onderzoek afgeloopen was zag ik dat SCHWEGEL *)
de verklaring meende gevonden te hebben in het voorkomen
van twee verbeeningskernen in elke helft van den wervelboog;
hij voegt er echter bij, dat men slechts zelden zoo gelukkig
is beide kernen te zien vóór dat zij met elkander vergroeid
zijn. Of scHweGEL de beide zijdelingsche punten van-RAMBAUD
en RENAULT bedoelt. blijkt wit zijne mededeeling niet. Ik ben
overtuigd dat het voorkomen van twee beenkernen in elke
booghelft, die in de pars interarticularis met elkander zouden
vergroeien, indien het werkelijk door scHweGEL waargenomen
is, tot de groote zeldzaamheden behoort. De normale ontwik-
kelingsgeschiedenis verklaart het voorkomen der diarthrosis
interarticularis niet.

De in de 86 en 4° plaats genoemde bijzonderheden ver-
eischen slechts een paar woorden tot toelichting; zij zijn allen
te beschouwen als gevolgen van de aanwezigheid van het over-
tollige wervelboogstuk. Daardoor is de doorn van den tweeden
lendenwervel naar boven verplaatst; daardoor hebben de ge-
wichtsuitsteeksels een afwijkenden stand verkregen en hebben
eindelijk het achterste boogstuk en de doorn van den eersten
lendenwervel, bekneld geraakt tusschen de beide aangrenzende
wervels, zich niet dan uiterst gebrekkig kunnen ontwikkelen.
Naar beneden heeft de primaire afwijking. haar invloed veel
minder ver uitgebreid, zoo als uit den stand van het doorn-
vormig uitsteeksel: en van de onderste gewichtsuitsteeksels ten
opzichte van het wervellichaam blijkt.

Leiden, 26 Maart 1877.

VERKLARING DER PLAAT.

Fig. IL. De wervels (in natuurlijke grootte) van de linkerzijde.
a. Sporen der vroegere scheiding.

Fig. IL. Derde lendenwervel, van de rechterzijde.
b. Diarthrosis interarticularis.

*) t, a. p. bl, 318.

NAO TH

SUR LE

BRO NE MEN DHB TEP TT PQ UB.

PAR

M. G. F. W. BAEHR.

Communiquée dans la séance de Janvier 1877,

On sait qu'un point matériel, attiré vers un centre fixe en
raison inverse du carré de la distance, décrit une ellipse dont le
centre d’attraction est un des foyers, quand sa vitesse initiale v, ne
passe pas par ce centre et est moindre que la vitesse v, qu’il
aurait au centre sil y tombait librement avec une accélération
constante et égale à celle de attraction dans sa position
initiale.

L'équation de cette ellipse par rapport à ses axes princi-
paux est

2 2
o y
2 Sie 2 = 1,
u C,
c C

où w est Vaccélération de lattraction à unité de distance; du
théorème des forces vives on déduit pour la constante c

P étant le ravon vecteur initial, tandis que le théorème des

aires donne pour la constante ,

U =P0VG SNP,
16*

(242)

où 3 est langle entre la direction de r, et v,. Initialement
Faccélération de attraction est

Si on introduit v, au lieu de te on trouve pour les demi-
axes de Pellipse

et par conséquent

a sin Ds

b Bn =—e) ú

ce qui, dans la supposition dev, < wv, , est toujours plus grand
que unité, en-sorte que a est le demi-grand axe passant par
le foyer et dont la longueur est indépendante de la direction
de v,. Toutes les trajectoires elliptiques, décrites autour du
même centre d’attraction, avec des vitesses initiales Égales mais
de directions différentes, ont des grands axes égaux mais dirigés_
dfféremment.

On déduit de ee qui précède une construction géométrique
très simple pour la trajectoire.

Supposons premièrement $ = 90°, c'est-à-dire, que la vitesse
initiale soit perpendiculaire au rayon vecteur, dont la direction
sera alors la direction du grand axe. La vitesse initiale wv,
étant donnée, on peut considérer comme connu le rapport de
cette vitesse à la vitesse v,, et représenter ces deux quantités
par deux droites quelconques qui sont entre elles dans ce

( 243 )

rapport. Soit ainsi, fig. 1, S le centre d’attraction, P la position
mitiale du mobile

D A Attiré; PA, perpen-
AN dieulaire à SP, la di-
zo N rection de v, et re-
| IN ral présentons cette vi-

„ | he tesse par SP =r,.
Hot S1 alors on décrit du
Pp centre S, avec la droi-
te qui d'après le rap-

tik MS
Fig. 1. 3
port connu doit re-

présenter #,, un arc de cercle qui coupe PA en B; qu’on
prolonge la perpendiculaire PC sur SB jusqu'à ce quelle ren-
contre la perpendiculaire SD à SP en D, et qu’enfin on mène
par D une parallèle à BS jusqu'à ce quelle rencontre le pro-
longement de PS eu P', alors P' sera autre sommet, et PP
le grand axe de Fellipse.

En effet, on voit dans la figure, que Pon a

BBS BG BS ESP

vi =mt PR,

donc PP =2a.

Connaissant le grand axe et un des foyers le reste s'en dé-
duit directement; le milieu M de PP’ est le centre, MS
Pexcentricité, et par conséquent, dans ce cas où wv, est per-
pendiculaire à #,, S D sera la longueur du demi-petit axe.

L'analyse donne pour le temps T d'une révolution

mais, d'après ce qui précède, on a

a Ja |

==
u PoV: Vi

(244 )

de sorte que Yon pent écrire

ce qui montre que le temps de révolution est le même que
celui d'un mobile, qui se meut avec une vitesse uniforme, re-
présentée par P B, dans le cercle décrit sur le grand axe PP.
Dans la figure on voit que le centre de l'ellipse coincidera avec
le centre S de l'attraction, ou que la trajectoire sera un cercle,
quand langle BSP — 45°, done quand vo ==tv,. Lecentre
d'attraction S sera le foyer le plus rapproché ou le plus éloigné
du sommet initial suivant que langle BSP est plus petit ou
plus grand que 45°, ou v, plus grand ou plus petit que 30,”
Si la direction de la vitesse mmitiale fait un angle quelconque
avec le rayon veeteur, on peut déterminer comme dans le cas
précédent la longueur du grand axe et le temps de révolution,
qui sont indépendants

iN Ja de cette direetion. Sort

ensuite fig. 2. PA la

direction de v,, on

Dl
ad

EON SEND ser trouvera l'autre foyer
o P

ML
2 S'delellipse en faisant

| ZAPS= ZABS EN
| prenantPS'==24-—PS;
SS' est alors la di-
EE reetion du grand axe,

et le milien M de SS'

le eentre de lellipse. Pour les ‘différentes directions du grand
axe la distance PS’ reste constante, et par conséquent aussi la
longueur de MO parallèle à PS’, qui de plus passera toujours
par le même point O, milieu de SP. Ainsi le lieu géomé-
trique du centre des différentes trajectoires que lon obtient en
variant dans un même plan la direction de la vitesse imitiale, dont
la grandeur reste constante, est un cercle qui a son centre au
milieu du rayon vecteur initial, et dont le rayon est égal à la
moitié de la différence du grand axe avec le rayon vecteur initial.
On voit par Jà comment on peut construire le lieu géomé-

(245 j

trique des sommets, qui présente encore ce cas remarguable.
Si la vitesse initiale est en grandeur telle, que pour une di-
rection perpendiculaire au rayon vecteur, la trajectoire serait un
eetcle, on a, pour une direction quelconque, PS' == PS; alors
P M sera toujours perpendiculaire à SS , SS’ parallèle à PA,
et le cercle des centres M sera le cercie déerit sur PS comme
diamètre. Done, alors les grand axes des trajectoires seront pa-
rallèles Àà la direction de la vitesse imitiale, la position initiale
P du mobile sera un des sommets du petit axe; le lieu de
Pautre sommet de cet axe sera le cercle de rayon SP décrit
du centre S, et le lieu des sommets du grands-axe, sera la
eourbe nommée limagon de Pascal.

Quand Yattrac-
tion est en raison
directe de la dis-
tance on a, pre-
nant axe des 7
suivant la rayon
vecteur imitial et
Paxe des 4, ou O Q,
fig. 3, parallèle à
la vitesse initiale

P V, pour l'équation
de la trajectoire

z' Rb
En a =l
S RE | EUR

hes

où #, == OP, et où u représente l'attraction sur unité de masse
à unité de distance: les axes des coordonnées sont deux dia-
mètres conjugués.

On trouve pour la vitesse wv, , que le mobile aurait au cen-
tre O, en partant sans vitesse initiale de P, et se mouvant
sous action d'une force directement proportionelle à la distance,

( 246 }

en sorte que l'on a

OP: OQ = v,:v, »

ce qui détermine entièrement la trajectoire quand on sait le
rapport de v, à v‚.
Le temps T d'une révolution est dorihes par la formule

ou, introduisant v, ,

ce temps, qui d'ailleurs ne dépend que de la constante 4 de
l'attraction, est donc le même que celui d'une révolution d’un
mobile qui parcourt, avec une vitesse uniforme égale à la vi-
tesse finale »,, le cercle décrit avec le rayon vecteur initial.
Si le mobile est venu dans un point A de sa trajectoire,
sa vitesse est parallèle au diamètre O B conjugué de O A,
et inversement proportionelle à la perpendiculaire OC abaissée
du centre des forces sur sa direction. Mais, d'après une
proprieté de Pellipse, Faire du parallèlogramme construit sur
deux diamètres conjugués étant constante, la perpendiculaire
OC est inversement proportionnelle au demi-diamêtre OB, et
par conséquení la vitesse elle même est directement propor-
tionnelle à OB. Si donc on représente la vitesse initjale par
le demi-diamètre O Q qui lui est parallèle, la direction et
la grandeur de la vitesse dans un point quelconque de la courbe
seront celles du demi-diamètre conjugué du rayon vecteur. Ainsi
la trajectoire, dans le cas de mouvement libre d'un point ma-
tériel, est en même temps la courbe nommée hodographe.

Delft, Janvier 1877.

DOLICHOTIS CENTRALIS Weven. *)

EEN NIEUWE VORM DER SUBUNGULATA, UIT ZUID-AMERIKA,

DOOR

Dr. H. WEYENBERGH,

HOOGLEERAAR DER ZOOLOGIE AAN DE NATIONALE UNIVERSITEIT TE CORDOVA, IN DE ARGENTIN-
SCHE REPUBLIEK EN LID DER NATIONALE ACADEMIE VAN WETENSCHAPPEN.

Op eene der reizen, in het begin dezes jaars door den schrij-
ver dezer regelen, op order der Argentijnsche regeering onder-
nomen, met het doel de dieren des lands en hunne levenswijze
nader te leeren kennen, werd ik niet weinig verrast door de
kennismaking met eene nieuwe soort van het geslacht Dolicho-
tis DESM., waarvan, gelijk men weet, tot dusver slechts één
soort, D. patagonica, bekend is. Het bijzonder doel dezer reis
was het onderzoek der noorderhelft der Sierra de Cerdoba, en
reeds den tweeden dag maakte ik kennis met het dier dat ons
bezig houdt; zij ’t ook dat die kennismaking nog slechts een

*) In een opstel, gedagteekend: Buenos-Ayres, 8 Augustus 1875, en door de
Zoological Society ontvangen 20 September 1875, heeft reeds Burmeister dezelfde
soort beschreven en afgebeeld onder den naam van Dofichotis salinica. Aan dien
naam komt dus de voorrang toe. Blijkbaar was ce aflevering der Proceedings,
waarin op p. 634 die beschrijving voorkomt, nog niet te Cordova aangekomen,
toen de heer Weyenbergh zijn opstel aan mij afzond. De begeleidende brief is
van 26 October 1876.

Daar echter beide beschrijvingen elkander op sommige punten aanvullen en de
heer Weyenbergh gelegenheid heeft gehad een veel grooter getal exemplaren dan
Burmeister zag te vergelijken, en hij deze bovendien in den levenden staat kon
gadeslaan, zoo is de uitgave van zijn opstel nog niet overbodig geworden.

Het is een inderdaad opmerkelijk feit, dat in dit gedeelte van Zuid-Amerika
twee soorten van het geslacht Dolichotis leven die, zoowel in uitwendig voorko-

men als in levenswijze, de vicarieerende vormen van de beide Europeesche Zepus-
soorten zijn. He.

LEE ITE DIE EE eee

md nd nnn nne

( 248 )

„hooren zeggen” was; eene persoonlijke ontmoeting had den
volgenden dag plaats *).

Een der personen, die wij onder weg aanspraken, deed ons
namelijk eene mededeeljng over de groote menigte „Conejos”,
die tusschen de dorpen Perchel en Quilpo te vinden waren. Ik
meende dat hij van Cavia- en Anoema-soorten sprak, waarvan
een paar der algemeensten door de bevolking van Cordova
„Conejitos”” genoemd worden, en zeide daarom dat dit mij niet
zou verwonderen en de mededeeling mij niet belangrijk voor-
kwam. „No, Senor, no hablo de conejitos, sino de conejos,
panimales-casi tan grandes como la liebre: tienen una completa
psemejanza à las liebres, pero son distintos” +).

„lLiebre”” (haas) heet hier de Dolichotis patagonica WAGN. 3.)
Welk het dier kon zijn dat „volkomen op deze soort gelijkend,
„toch er van verschilt”, was mij onklaar, daar van het geslacht
Dolichotis tot heden slechts deze ééne soort bekend is, eene
soort die vrij algemeen en genoegzaam onderzocht is, om, als
men haar meermalen reeds gezien heeft, weinig belang meer in
te boezemen als nieuwheid, hoe belangwekkend zij voor het
overige zijn moge. Ík dacht dus dat de mededeeling wel neér
zou komen op eene vergissing met een ander genus, of hoog-
stens, op eene jeugd- of kleur-verscheidenheid, evenals bij ons
de jagers de haas, Lepus timidus Lu, wel in bosch-, duin- en
heide-haas onderscheiden. Ik was dus niet zeer, maar toch

*) Voor de wetenschappelijke resultaten der reizen verwijs ik naar de algemeene
„Rapporten” aan de regeering ingediend en welke gepubliceerd zijn en worden in
Boletin de la Academia Nacionat de Ciencias. TP. II. De resultaten der studie
van het verzameld materiaal zullen in de Acfas derzelfde Academie van tijd tot
tijd het licht zien, Slechts enkele artikelen zullen, gelijk het bovenstaande, in
Europeesche tijdschriften verschijnen, daar de regeering er op gesteld is, dat althans
de eerste publicatie hier in Argentina zelf geschiede, Een kort verslag der reizen
gaf ik als „Pen Nederlander in den vreemde. Brieven uit Zuid-Amerika”, in het
dagblad Zet Mieuws van den Dag.

+) BurMEISTER heeft in zijne Reise durch die La-Plata-Staaten, Bd. II p. 425,
evenals ik aanvankelijk ook deed, beide namen met elkander verward, Hij zegt
van Cavia leucophyga BRANDT: #Conejo der Einbeimischen”, Dit is onjuist; de
inboorlingen noemen de Cavia-soorten nooit „Conejo” (Cunejo), maar gebruiken
daarvoor het verkleinwoord „Conejito”. Deze verwarring mag wel de reden zijn,
waarom geen der vroegere reizigers in deze streken de onderhavige soort onder-
scheiden heeft.

$) WAGNER in SCHREBER's Súugethiere. Suppl. IV. 66. 1.

(249 )

eenigszins nieuwsgierig om den „conejo’”” te leeren kennen, toen
wij den volgenden dag de aangeduide streek doorreden, en wer-
kelijk duurde het niet lang of (het was in den vooravond als
wanneer dergelijke dieren gaan grazen) een voorwerp was in mijn
bezit. Ik herkende natuurlijk onmiddellijk het geslacht Do-
lichotis, en tevens zag ik dat het Dolichotis patagonica niet
was, maar eene zeer verschillende soort, die door de kleinheid
harer hoefachtige nagels (in vergelijking met D. patagonica)
bijna scheen een ander geslacht te moeten vormen. Bij nauw-
keuriger studie zie ik echter geen bezwaar de soort in het
zelfde geslacht op te nemen, welks kenmerken zij in aile overige
opzichten vertoont, De volgende dagen werden verscheidene
dezer dieren geschoten, en hun uitmuntend vleesch leverde ge-
durende de geheele bergreis ons een hoofdschotel op. Wegens
zijn voorkomen in het centrum des lands heb ik het dier Do-
lichotis centralis genoemd.

Nu ik deze regelen schrijf, heb ik acht voorwerpen voor mij
liggen, van verschillenden leeftijd en sexe, oude en jonge man-
netjes, en oude en jonge wijfjes, daarenboven eenige schedels
en een foetus, terwijl onder mijne schrijftafel zich eene levende
tweejarige wliebre’”, D. patagonica, bevindt; alles van mijne
bergreis afkomstig. De „liebre”, in eene hut van zijne jeugd
af opgevoed, is geheel een huisdier geworden.

Vergelijkingsmateriaal ontbreekt mij dus niet, en ik zal
trachten in de volgende bladzijden een nauwkeurige beschrijving
der nieuwe soort te geven, haar tevens met de lang bekende
D. patagonica kortelijk vergelijkend. Mijne aanteekeningen
en het foetus stellen mij in staat eenige bijzonderheden omtrent
zijn anatomischen bouw en zijne levenswijze daaraan toe te
voegen. |

Haarbekleeding. De neus is met zeer korte haren bekleed,
die alleen op den rand der neusvleugels ontbreken. Op den
kop wordt het haar langer, maar de ooghoeken zijn kaal en de
ooren spaarzaam met haren bedekt. De hals en het lichaam dra-
gen fijne haren van ongeveer 1,5 centimeter, die zeer dicht staan,
zoodat de pels fraai verdient te heeten. Aan de pooten zijn
de haren weder korter, vooral aan de hand en den voet, hoewel
om de nagels eenige langere haren staan. Aan de oksels vindt

(250 )

men gewoonlijk eene kale plek, De zwarte huid der handpal-
men is naakt, evenzoo de langgerekte hiel- en voetzoolen. Ter-
zijde van den neus op de bovenlip staat een bundel (12—15)
zwarte snorharen, van welke de langste 1 decimeter heeft; de
vrij korte oogharen zijn stijf en zwart. Boven de oogen staan
nog twee à vier zwarte, lange haren. Het korte staartstompje
draagt terzijde zeer korte haartjens.

De kleur der korte haren komt in ’t algemeen met die van
het konijn onzer duinen (Lepus cunieulus Lu.) overeen, slechts
ietwat naar het bruimme trekkend. De basis van elk haar is
grauwachtig grijs, daarop volgt een min of meer zwart gedeelte,
dat onmiddellijk in geelachtig bruin overgaat, en de dan vol-
gende spitse punt is grijsachtig zwart. Neemt, zooals in de
oudere dieren het geval is, de bruine kleur meer de overhand,
dan ontstaat daardoor eene ros vale kleur, die op het kruis het
eerst zichtbaar wordt, en bij de oude wijfjes het sterkst aan
den dag treedt. Bij jonge voorwerpen is de kleur meer grijs-
achtig en bij zeer jonge volkomen grijs. De grijze tint blijft
bij de mamnetjens langer voorheerschend dan bij de wijfjes.

De haren aan borst en buik zijn vuil wit (bij het jonge dier
vuilgrijs) en evenzoo de binnenzijde der dijen en armen. Ook
onder de keel vindt men eene lichtere vlek en evenzeer aan de
billen; somtijds ook zijn de lippen lichter van kleur, zonder
echter bepaald wit te worden. Bene lichte vlek vind men
verder achter de ooren, aan den binnen en buiten-ooghoek, en
vaak een weinig als om het oog heenvloeiend. De wangen zijn
gewoonlijk het sterkst rood-bruin gekleurd. De nagels zijn
zwart, alsmede de oogranden en de oogen (iris) zelve.

Gedaante. De voorpooten hebben vier teenen, die betrekke-
lijk klein zijn en kleine, scherpe nagels dragen; de tweede is
de langste; aan de achterpooten drie teenen met nagels, die
sterker zijn dan die der voorpooten en welker middelste verre-
weg de grootste is. (Zie die der vrucht fig. 1 en 2, bl. 256 en 257).
Op de zoolen ziet men eeltachtige verhevenheden. Over het staart-
stompje heb ik reeds gesproken.

De vorm van den schedel is vrij breed en de lippen vrij dik,
de bovenkaak hoog, de onderkaak daarentegen bijna. onder de
bovenkaak verscholen. Men zou de mondopening veel dichter

(251 )

onder den neus zoeken, dan zij in werkelijkheid staat. De
oogen staan op bijna 2 centimeters van den ooghoek en ruim
L!/, centimeter van elkaâr. Onmiddellijk onder de oogen ziet
men eene zwarte, naakte plek, die zich tot aan de zijden van
den hals uitstrekt. De lengte der ooren, van de basis op den
schedel tot aan de spits gemeten, is 5 centimeters: hunne basis is
breed, en het oor gaat breed omhoog, diarop snel zich toespitsend.

De mannelijke zoowel als de vrouwelijke genitaliën staan in

eene naakte, zwarte huidplooi, aan den buik verborgen. De
twee paren tepels staan ver naar buiten, bijna aan de zijden
des lichaams.
_ Afmetingen. Volwassen-lengte van de neusspits tot aan den
staart 4 decimeters. De hoogte (van den grond tot aan de bovenlijn
des rugs), als het dier op de vier pooten staat (niet als het zit),
is ruim 2,5 decimeters. De lengte der voorpooten bedraagt
ongeveer 10 centimeters, die der achterpooten bijna het dubbele;
een gevolg daarvan is dat, als het op de vier pooten staat, het
kruis merkelijk hooger is dan de schouder, hetgeen nog meer
zou uitkomen als de voorschoft niet zoo hoog was. De lengte
van den schedel, over het voorhoofd gemeten (van de neusspits tot
tusschen de ooren) bedraagt 9 centim., die van den hals, van daar
af, 10 centim.

Skelet. Van het skelet moet ik mij hoofdzakelijk tot den
schedel bepalen; daar ik op de reis geen gelegenheid had een
geheel skelet te prepareeren.

De schedel is in verhouding tot het dier klein, namelijk
wanneer men den betrekkelijk vrij grooten schedel van Doli-
chotis patagonica er mede vergelijkt. De neusbeenderen zijn
vlak, de bovenkaak hoog en steil, zoo ook het achterhoofd;
de orbitaalranden zijn zeer uitpuilend. De jukboog is sterk, en
de bovenkaak bereikt het voorhoofdsbeen niet, dewijl zich het
traanbeen daartusschen dringt. Evenals de geheele schedel-bouw
komt ook het tandstelsel vrij wel met de bekende soort over-
een (4 kiezen in elke kaak), elke kies met twee knobbels, die
een min of meer driehoekigen vorm hebben, Het schijnt mij
dat op dit punt eenige duisterheid of verwarring bestaat om-
trent Dolichotis patagonica, eene duisterheid, die door eene
studie der tanden op verschillenden leeftijd zou zijn op te hel-

wee en Kek

(252)

deren. Voor ‘heden echter is mij dit niet mogelijk. Daarom kan
ik eenige verschillen, die ik geloof in de. knobbels der achterste
bovenkies en de eerste onderkies waar te nemen bij mijne soort,
voor het oogenblik niet nader aanduiden.

De snijtanden zijn smal en wit aan de voorvlakte, zelden van
eene bruinachtige of vuil-gele kleur voorzien; waar dit laatste
het geval is schrijf ik het aan dem hoogeren ouderdom toe. Op
het tandstelseì van het geslacht Dolichotis, voor en na de tand-
wisseling en in verband met den toestand dezer organen bij
vrucht, hoop ik later im een afzonderlijk artikel uitvoerig terug
te komen, zoodra ik schedels van DJ. patagonica voor de tand-
wisseling in wijn bezit heb, het eenige wat mij nog ontbreekt.
Gelijk bij JD. patagonica het geheele dier veel grooter en
krachtiger gebouwd is,.z00 is ook het skelet dezer soort veel
zwaarder. Verschillen vond ik bij eene oppervlakkige beschou-
wing der voornaamste losse beenderen niet, dan alleen in de
staartwervels, die veel zwakker zijn bij D. centralis dan bij
D. patagonica, hetgeen met het verschil in den vorm van dit
staartstompje der beide soorten overeenkomt; bij de laatste soort
is het dikker en bijna haarloos, bij de eerste nog kieiner, spit-
ser en zeer kort behaard. Dat de veel zwakkere bouw der tee:
nen zich ook in het skelet openbaart, spreekt van zelf. Voor
het overige kan ik volstaan met naar BURMEISTER’s korte be-

schrijving, p. 423 der „Reise durch die La-Plata-Staaten”

r. Il, waar het skelet van D. patagonica beschreven is, te verwij-
zen, hetgeen in hoofdzaak ook op D. centralis van toepassing is.

Overige organen. Hetgeen BURMEISTER op dezelfde aange-
haalde bladzijden over de splanchnologie meêdeelt, geldt ook
van deze soort. De lengte des darms is echter slechts 10 voet
en de maag niet grooter dan een ganzen-ei, en ook het coecum,
dat BURMEISTER in D. patagonica driemaal zoo groot ais de
maag vond, vind ik in D. centralis slechts iets grooter dan
de maag of even groot. Ook de ligging van den penis in de
voorhuid is zoodanig, dat de urinestraal achterwaarts gericht is.

De uterus is een ware uterus bipartitus en de linkerhoorn,
waarin bij een drachtig wijfjen het foetus zich bevond, was
zeer groot; de rechterhoorn scheen, in vergelijking met den lin-
ker, atrophisch, ja zelfs eenigszins rudimentair. [n een niet

DD VN ET

(253)

drachtig wijfje — (wellicht had het pas geworpen, daar om-
streeks dezen tijd (Maart) deze soort werpt), — vond ik de

verhouding evenzoo, en ik maak daaruit de gevolgtrekking, dat
in den regel alleen de linkerhoorn bezwangerd wordt, en de
soort niet meer dan één jong werpt, hetgeen in zooverre met
D. patagonica schijnt overeen te komen.

Aivorens iets over de levenswijs mede te deelen, wil ik met
eenige woorden de verschillen aangeven tusschen Dolichotis pa-
tagonica WAGN. en mijne Dolichotis centralis.

Wat de grootte betreft, zoo verhoudt zich D. centralis tot
D. patagonica als Lepus cuniculus tot Lepus timidus; vooral
de kop van D. patagonica is grooter en zwaarder gebouwd,
zooals ik reeds opmerkte. De ooren van D. centralis zijn be-
trekkelijk iets grooter dan die van D. patagonica. De kleur van
D. patagonica is een fijner grijs op den rug, men zou het
petit-gris kunnen noemen. De witte basis der haren is veel
langer en het gedeelte dat de zwarte spits voorafgaat, is helder
wit of hoogstens geelachtig. De haren zelve zijn ook langer.
De ooren zijn sterker behaard bij D. patagonica, aan den bin-

penrand der oorschelp, aan de basis en de franje witachtig. De

A Ween

kale, zwarte plek aan de basis der-ooren ontbreekt bij D. pa-

tagonica ook, en de ooghoeken zijn kort behaard. ‘De zijden
van den kop zijn roodbruin en de bovenlip wit of grijs; op
het achterhoofd tusschen de ooren staan de haren in een bos

of lange kuif te zamen. Bij de wliebre” is de borst ook geel
bruin; van witte vlekken aan den kop, achter de ooren of aan
de oogen ziet men geen spoor. Eerst tusschen de voorpooten
wordt de bruine kleur der borst wit, eene kleur, die zich ver-
der over den geheelen buik tot aan de geslachtsorganen en billen
uitstrekt en ook aan de binnen- en voorzijde der dijen eigen
is; aan de voorpooten ziet men echter slechts eene smalle streep
wit aan de achterzijde, zijnde de binnenrij dezer deelen geel-
bruin. In beide soorten is de keel wit.

Ben der grootste uitwendige verschillen vindt men in de
teenen en nagels; de teenen zijn veel grover bij de vliebre”
dan bij de „conejo”; en daardoor de voeten breeder. Reeds

(254)

bij de vier voorteenen zijn de nagels veel krachtiger bij D. pa-
tagonica dan bij D. centralis, maar vooral aan de drie achter-
teenen openbaart zich dit duidelijk, daar bij de eerste de zware,
dikke, gekromde nagels veel meer op hoefjes gelijken. De in-
wendige verschillen heb ik hierboven reeds aangestipt.
Levenswijs. Men vindt de beide soorten van Dolichotis in
dezelfde streken, maar D. patagonica strekt zich veel verder
naar het zuiden uit, terwijl D. centralis tot het centrum des
lands beperkt is. Waar de laatste voorkomt is ook de eerste
te vinden, maar niet overal waar de rliebre” zich vertoont,
leeft ook de weonejo””. Waar beiden voorkomen, is de laatste
talrijker. Deze soort is inderdaad op vele plaatsen zeer talrijk,
vooral daar waar laag kreupelhout staat, waarin zij zich ver-
schuilen en hare holen maken kan. De rliebre” leeft meer in
streken met hooger opgaand hout, in welks opene plekken zij
vooral op gramineën graast; de vconejo” daarentegen schijnt
meer struiken en kruiden af te knagen. Ook leeft de vliebre
meer in verlatene viscacha-holen (Lagostomus trichodactylus WAGN.)
en graaft er zelf geene. In de avond- en morgenschemering
graven deze dieren. Te Soto kwamen de „conejos” tot op de
plaza. Als wij eens laat in de schemering, het was bijna ge-
heel donker, een geschreeuw op de plaza voor onze deur waar-
namen en de oorzaak opspoorden, zagen wij bij het licht
dat uit onze deur straalde, een vsorro” (Pseudalopes (Canis)
Azarae. WATERH.) met een „conejo” in den bek, passeeren.
Inderdaad is het alsof deze beide Dolichotis-soorten onze
beide soorten van Lepus in Zuid-Amerika vertegenwoordigen,
n. l, D. patagonica onze haas in grootte, kleur en gang.,
D. centralis ons konijn in kleur, grootte en levenswijs. Beiden
zijn echter grooter dan de hier aan hen geparalleliseerde vor-
men van westelijk Huropa. D. patagonica springt in snelle,
groote sprongen en loopt hard; D. certralis huppelt meer in
korte sprongen en loopt zelden. Ook in de wijze van zitten
ziet men dezelfde overeenkomst tusschen D. patagonica en Le-
pus timidus ter eene en D. centralis en L cuniculus ter an-
dere zijde. Ook de aard der beide Dolichotis-soorten is ver-
schillend. D. patagonica is schuw, D. centralis laat zich vrij
dicht naderen en is daardoor veel gemakkelijker te schieten.

(255 )

Het eigenaardig fleemend stemgeluid van D. patagonica, dat op
den klank woennie” gelijkt en steeds gehoord wordt, heb ik
van D. centralis nooit vernomen. Wordt de liebre” gejaagd,
dan zet zij het op een loopen, wordt de weonejo” gejaagd, dan
verschuilt hij zich.

Men zegt gewoonlijk, dat, toen de eerste Europeanen hier
aankwamen, zij een woordenboek vol namen medebrachten, die
zij met betrekking tot de dierenwereld zoo goed mogelijk te
plaatsen zochten; zoo noemden zij de puma” der Indiaansche
bevolking „leeuw’’ en de jaguar once) rtijger”’. Vele andere
voorbeelden zou ik kunnen aanhalen van namen van welke eenige
beter gekozen verdienen te heeten dan die van rleeuw” en
ptijger’’, maar nog meerdere daarentegen die nog veel minder
gelukkig gekozen zijn; ik behoef slechts Myopotamus coypus
cuv., dien zij otter („mutria”) noemen, en Mydrochoerus capy-
bara DESM., dien zij vwaterzwijn’’ doopten, aan te halen. Onder
de best geplaatste namen mag wel die van haas en konijn, „lie-
bre” en conejo” gerekend worden, daar de vormen met betrek-
king tot elkander inderdaad dezelfde verwantschap vertoonen
als onze haas met ons konijn.

De konijnen vindt men meest „en famille”; de hazen ook
wel, doch niet zoo geregeld; ik vond vaak enkele hazen *), maar
van de konijnen steeds mannetje, wijfje en jong dicht bij elkâar
grazend.

Lelfs het vleesch herinnerde mij vaak het verschil tusschen
onze hazen en konijnen; de haas is drooger en heeft meer een
wildsmaak, het konijn daarentegen malscher en somtijds een
weinig sterk.

Hiermede geloof ik de nieuwe Dolichotis genoegzaam bekend
gemaakt te hebben; ik had waarlijk niet gedacht uit eene
betrekkelijk zoo nabij bewoonde plaatsen gelegen streek nog een
zoo groot nieuw zoogdier te zullen kunnen beschrijven.

Met een enkel woord over het foetus kan ik eindigen.

De placenta heeft, evenals bij andere knaagdieren, eene schijf-

*) Dit strijdt alzoo met BURMEISTER’s waarneming: hij vond de zoogenaamde
hazen steeds wen famille”, eene uitspraak, die mij te meer doet vermoeden,
dat hij wel eens grazende concjo’s in den schemeravond voor vliebres” heeft aan-
gezien.

VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de REEKS. DEEL XI. 17

( 256 )

vormige, een weinig gekromde maar volmaakt ronde gedaante,
uit welker middelpunt de dikke navelstreng ontspringt.

Het door mij uit den uterus genomen foetus scheen zoo goed
als voldragen en is, in gestrekte houding gemeten (van neus-
tot staart-spits) 17 centim. lang. De kneveiharen vertoonen
zich reeds duidelijk; de kleur der korte, uitermate fijne haren
is het fraaiste grijs dat men zich denken kan, en op dien grij-
zen grond ziet men eene menigte zwarte stippen in lijntjes
uitvloeiend en in regelmatige verspreiding. Alleen de volgende
deelen zijn geel-bruin van kleur: de zijden der bovenkaak, eene
vlek aan den binnen- en buiten-ooghoek, de keel, eene vlek
aan de basis van het oor en de binnenvlakte van het oor zelf,
met uitzondering van den tragus en antitragus en een breeden
zoomrand, die zwart zijn. De binnenzijde der voor- en achter-
pooten, de borst en de buik zijn allen geel-bruin.

Het merkwaardige in den vorm der nagels vertoont zich hier
zeer duidelijk; daar, waar de teen eindigt en de nagel begint,
zet de huid zich onder den nagel versmallend voort, aan de
spits zelfs kolfvormig aanzwellend, en alzoo nog meer dan bij
het volwassen dier, waar deze verhouding minder duidelijk is,
reeds op het eerste gezicht den naam van „subungulata” (half-
hoevigen of hoefachtigen) wettigend. De vorm der eeltknob-
bels: aan de zolen is hier mede zeer duidelijk, en aan de voor-
voeten ziet men een afgezonderd, hooger staand knobbeltje, dat
bij het volwassen dier bijna niet terug te vinden en in figuur
2 bij a aangeduid is.

Van de nevenstaande figuren stelt 1 den
p achterhoek voor van de voetzool gezien,

2 den voorvoet van de zoolvlakte gezien,
Û\ } en 8 den achtervoet van de zijde gezien,
A bij welken stand dus de derde teen achter
de middelste verscholen is.

) De tepels, die zeer ver op de zijden staan,
juist op de lijn, waar de lichte kleur des

buiks aanvangt, zijn bij dit vrouwelijk foe-
tus als lange, dunne aanhangsels zichtbaar.
De plaatsing is daarenboven zoo, dat tus-
schen de beiden derzelfde zijde een groote

TE.

(257 )

afstand bestaat, een afstand grooter dan de

afstand van de voorste tot aan den oksel en
_ dan van de achterste tot aan de lies, welke

beide laatste afstanden ongeveer gelijk zijn.
k Somtijds vindt men daarenboven dan nog
een derden tepel aan de linkerzijde, min of
meer tusschen de beide anderen, maar aan
de rechterzijde vond ik er nooit zoo eenen,
hetgeen te meer er op schijnt te
wijzen, dat de linker genitaliën
sterker ontwikkeld zijn dan de
8. rechter.

Het schijnt mij uit de reeds boven beschreven verhouding
der ovariën te blijken, dat dit dier steeds een enkel in den
linker uterus-hoorn zich ontwikkelend jong werpt, waarmede
in overeenstemming is het feit, dat men steeds, na den werp-
tijd de familie grazend bijeen vindende, niet meer dan één

jong ziet.

Cordova, 16 Juni 1876,

eller il ab orthesen vofeomoe)malgn, ht
srohiad suezeth

rent br naven rneeb gro blj

cûsr

sedan zetter bariet. tranen î
gen Vea verde ormart ddr del versen rte han

strijn aline: renate,” 0

eddie,
do ar, wobiisernakai ale med, nae bogerotolsaaln ansi verma
vra sede tiid obiglLe ciledoo W
dte didade, wit oe pbijsvene ah Bt
al; gare. hi bceeptkensgpcen Aj

ke hide Us esp
aib he ei pe 4 nf, ahah d De

an RIN olp, Pr, alii Aoaohdien oa geeld

en hie se ï
Zersciiad KD nd
Bie HEE de 4%

Kan Tee ENE Ea pe

ital At ER 7

a Pk: ‘ 5 8 d le ok eet vee Win hit
PE hg: if \ Á, MAL sh BM Lid ak sali
A PK ik dn à ed wab beh. al ward

„ Ó 45
f (vaa
5 je er
Al
K OEE de
1 KA BOREERAN En glad he 5
Î cl Nl
EA
aj |
B ln ï ei kj
' d Hi
VA

OVER DE VERANDERING
VAN DEN

GALVANISCHEN GELEIDINGSWEERSTAND
VAN KWIKZILVER BĲ TEMPERATUURS-
VERANDERING.

DOOR

H. J. RINK.

Bij het gebruik van de weerstandseenheid van sIeMENs, den
weerstand van een kwikzuil van 1 M. lenete en 1 m.M? door-
snede bij 0°, zal men in vele gevallen bekend moeten zijn met
de verandering, welke die weerstand bij temperatuursverande-
ringen ondervindt. En bij de vervaardiging der etalons van
SIEMENS zal de correctie wegens de afwijking der tempera-
tuur, waarbij de weerstandsbepalinzen verricht zijn, van 0°, eene
nauwkeurigheid moeten hebben overeenkomende met die, welke
bij de weerstandsbepalingen bereikt wordt. Dit nu, schijnt niet
het geval te zijn.

Wel is bet bedrag dier verandering door verschillende natuur-
kundigen bepaald, doeh de coëfficiënt, de betrekkelijke weerstands-
verandering per graad, vertoont bij die verschillende bepalingen
zeer uiteenloopende waarden. Men vindt daarvoor opgegeven :

Hi BEEQUBRDG EN 50e vase -O0OTOA)

MEUBLERSS mile oer vegan Ie 1e OPO DEF)
SCHROEDER V.D. KOLK … … 0.00086 9)
BRBRENM nn oe er ree 008)

” POGG., bi. Bd. 70, p. 248.
1) E u n 13, „ 440,
8) vn 110, „ 476.
„ „a 113, » 104,

VERSL. EN MED ED. AFD, NATUURK, 2de rprks. peEL XI. 18

Í
|
|
‘
|
|
li
Í

EEN

(260 )

Ook zijn de einduitkomsten van iederen waarnemer uit te
zeer uiteenloopende getallen samengesteld om voldoende zekerheid
te kunnen aanbieden. Zoo zijn bij SCHROEDER v. p. KOLK de
uiterste waarden, die hij voor den coëfficiënt vindt 0.000827
en 0.000905. Wel schenen de bepalingen.van SIEMENS het meeste
vertrouwen te verdienen, doch het bleef wenschelijk hare juist-
heid nader te bevestigen.

Hieruit ontstond aanleiding te onderzoeken met welke nauw-
keurigheid de etalons van SIEMENS vervaardigd worden.”

Wanneer men de verhandelingen leest van ROBERT SABINE *)
en Dr. r. peHMS f) over de bepaling van deze eenheid, zou
men licht den indruk verkrijgen, dat de resultaten dier bepa-
lingen niets te wenschen overlaten, en dat iemand die dergelijke
kwikzilver-eenheden gebruiken zal, zich veilig op die in t Labo-
ratorium van Dr. SIEMENS uitgevoerde bepalingen verlaten kan.

Immers, de overeenkomst tusschen de verhoudingen der weer-
standen van twee met kwikzilver gevulde buizen, zoowel ver-
kregen door de bepaling der afmetingen van beide buizen, als
door directe weerstandsbepaling, is zoo groot, dat slechts zeer
geringe fouten aanwezig schijnen te zijn. Bij sABINE' vinden
wij ’t volgende lijstje, voor de weerstanden der met kwikzilver
gevulde buizen in 1000e deelen der S. B.

Gemiddelde uit di- {ie 8. 10. 12. 13. 14,
recte bepalingen 191843 2602,54 154164 165291 163707 141996
Berekend. . . . 191882 260237 1541,80 165284. 1636.82 1420.04

Het grootste verschil is bij buis 13, doch wordt ook daar

niet grooter dan

6500
Bij peums vindt men voorde berek. verhoud. van 2 buizen 2.28375
nm waargen. # PRE

waartusschen het verschil slechts der waarde bedraagt.

Niettegenstaande deze groote overeenstemming kwamen er

*) poa, Ann. Bd. 127, p. 461.
DN „ „ 136, # 260.

(261 )

bedenkingen op tegen deze bepalingen, die twijfel wekken om-
trent den bereikten graad van nauwkeurigheid. Deze beden-
kingen zullen wij in de volgende bladzijden uiteenzetten.

Bij de bepaling van den berekenden weerstand is de in te
voeren factor voor de coniciteit van de buis op dezelfde wijze
door SABINE en DEHMS, naar het voorschrift van Dr, stieMENs *)
bepaald. Daartoe zoekt men uit de lengtebepalingen van den
kwikdroppel de grootste en kleinste doorsnee van de buis en
beschouwt deze nu als een afgeknotten kegel, die tot lengte heeft
de lengte van de buis, en welker doorsnede aan de uiteinden
de gevondene grootste en kleinste waarde heeft. De buis wordt
daarbij dus als één afgeknotte kegel beschouwd, terwijl het cali-
reren toch kan aanwijzen, dat de buis uit verschillende afgeknotte
kegels en nagenoeg cilindrische deelen bestaat, waardoor dan
bij behoud van dezelfde kleinste en grootste doorsneê een andere
waarde voor dien factor verkregen wordt.

Een tweede grootheid, die in de berekende waarde van den
weerstand voorkomt is de lengte van de buis; die lengte komt
in de tweede macht in de formule voor, zoodat een fout ver-
dubbeld in ’t resultaat overgaat. Nu is t opmerkelijk, dat
zeven van de door sABINE gebruikte buizen juist 1000 m.M.
lang zijn. Om de nauwkeurigheid te bereiken, die uit boven-
staande opgaven zou moeten blijken, is ’t noodig dat die lengte-
bepaling tot */,, m. M, nauwkeurig zij en nu schijnt ’t zeer
twijfelachtig of de zeven buizen van SABINE op Ì/,, m.M. na
op eene lengte van 1000 m.M. zijn afgesneden of afgeslepen.
Doch het behoeft bij dien twijfel niet te blijven: drie van de
buizen van SABINE zijn ook door peums gebruikt, zoodat wij
de bepalingen van den een tot contrôle voor die van den
ander gebruiken kunnen. Nu vonden voor de

lengte van buis 7 sABINE 1000 m.M. penms 1000.339 m.M.
” ” „ 10 ” 1009 _p 1000.438
” ” „ll 7 1000 ” 1000.516 »

Deze verschillen moeten in de berekende weerstanden ver-
schillen geven van 7, 8 en 6 tienduizendsten. En toch blijkt

*) Poac., Ann. Bd. 110, p. 1.
18*

|
Ki
bi

dE ER RN

( 262 )

van dergelijke fouten niets in de bepalingen van SABINK en
DEHMS. |

De derde grootheid is de bepaling van het gewicht van het
kwikzilver, dat de buis bij 0° vult. In de bepaling dezer groot-
heid bereikt SABINE eene verbazende nauwkeurigheid: dit blijkt
bij buis 10, 14 en 15, voor welke als de wtkomst van ver-

schillende wegingen opgegeven wordt

10, 14, 15,
8:8033 Gr. 7.8890 Gr. 7.4963 Gr.
8.8034 1.8889 N 24962 7
8.-036 ZAG Es 1.4962 m

7.8890 7.4961 wm

Indien men in aanmerking neemt dat een fout van *', graad
in de temperatuursbepalmg reeds voldoende zou zijn om een
verschil grooter dan hier voorkomt te verklaren, en dat voor iedere
waarde eene nieuwe vulling en nieuwe weging is noodig geweest,
dan blijkt de bereikte nauwkeurigheid het uiterste te overtreffen,
althans indien, wat men moet aannemen, hier niet de meest
overeenkomende waarden, uit een grooter aantal zijn bijeen-
gezocht. E

De bepalingen van DEHMS op dezelfde buizen verricht, ver-
toonen evenwel niet zoo volkomen overeenstemming. Slechts
omtrent 2 buizen van SABINE vindt men bij DEHMS opgaven

te weten:
buis 7.
SABINE 7.0712)
7.0719
7.0720 7.07160. prums 7.07097°.
1.0718

buis 11.

SABINE 9.0946
8.0947

8.0947

8.0948

De waarden door pemms gevonden wijken dus meer af van
het gemiddelde der bepalingen van sABINE, dan wel bij de
groote overeenstemming der uifkomsten van sABINE onderling

8.094703. pruMs 3.09523.

zou verwacht zijn.

(263 )

Voor den weerstand der buizen 7 en 1l wordt door beide
waarnemers gevonden (wanneer de bepalingen van SABINE her-
leid zijn tot de waarde door perMs voor hets. g. van kwikzilver
gebruikt), uitgedrukt in 1000ste deelen der eenheid:

Ws W,
SABINE. DEHMS. SABINE. DEHMS.
192407 1925.26 43595.33 4596.81

En niettegenstaande dit verschil in de bepaling van eene
zelfde grootheid, stemt bij ieder der waarnemers de waarde uit
de weerstandsbepaling afgeleid, toch bijna volmaakt overeen met
de door hem berekende waarde. De fouten in de weerstands-
bepaling hebben zich dus wel zoo wilien schikken, dat ze den-
zelfden invloed op ’t resultaat hadden, als de fouten in de
bepalingen der berekende waarden. Dat er noodzakelijk fouten
in de weerstandsbepaling moeten zijn van grooter bedrag, dan
uit de afwijkingen in de opgegeven waarden zou afgeleid wor-
den, kan mede aangetoond worden. immers de verhouding van
de weerstanden der beide buizen wordt volgens het beginsel
van de brug van Wheatstone afgeleid uit de verhouding van
de lengten der beide deelen, waarin een uitgespannen draad door
een verplaatsbaar contact-stuk verdeeld wordt.

Bij deze weerstandsbepaling wordt uitgegaan van de onder-
stelling, dat de weerstand van den draad evenredig is met de
lengte, wat niet aangenomen kan worden, tenzij een nauwkeu-
rig onderzoek van den weerstand van de verschillende deelen
van den draad dit aangetoond hebbe. SABINE merkt alleen op:
„der Draht war mit grosser Vorsicht durch Stein gezogen und
geine Conicität war ganz unerheblich. Daarenboven gaat door
beide deelen van den draad een stroom van verschillende sterkte,
zoodat verschillende verwarming en verandering van weerstand
in beide deelen intreedt. Het maa betwijfeld worden, of t moge-
lijk is, door te waaien met een waaier langs den draad, zooals
SABINE en DEHMS beiden gedaan hebben, dien op constante
temperatuur te houden.

Doch afgescheiden van deze bezwaren, wijst de bouw van het
instrument op een andere niet te vermijden bron van onzeker-
heid. Bene uitvoerige beschrijving van dit door alle waarne-

( 264 )

mers gebruikte instrument vindt men in de aangehaalde ver-
handeling van sreMeNs. Daaruit blijkt dat het verschuifbare
contact met den uitgespannen draad gevormd werd door twee kleine
platina-rollen, die aan weerszijden van den draad geplaatst, door
een veer tegen dezen aangedrukt werden: het raakpunt van de
rollen aan den draad, vormt dan het verdeelpunt. Bij eene der-
gelijke inrichting zal de aanraking van het contactstuk niet in
een enkel punt maar over een zeker lengtedeel van den draad
geschieden en men is volkomen in ’t onzekere welk punt van
dit deel als verdeelpunt voor den draad moet beschouwd worden:
toch geeft echter sABINE de lengte van de beide draaddeelen
in '/,, m.M. nauwkeurig aan, overeenkomende met eene nauw-

keurigheid van gemiddeld in de uitkomst. Beteekent

10000
eene dergelijke opgave iets, dan zou ’t stuk van den draad, dat
aangeraakt wordt niet meer dan !/,,
doch indien dit “t geval ware zou ’t contact tusschen de rollen

m.M. moeten bedragen,

en den draad zeer onvolkomen zijn. Men heeft dus altijd met
ééne van deze twee moeielijkheden te doen: òf, zooals voor een -
behoorlijk eontact vereischt wordt, er is aanraking over zekere
uitgebreidheid, maar dan kan ’t aanrakingspunt niet nauwken-
rig bepaald worden, òf de aanraking strekt zich slechts over
ean klein deel van één millimeter uit, maar dan kan het con-
tact niet voldoende zijn. En niettegenstaande de aanwezigheid
van zulke onzekerheden in de bepaling van de berekende en
waargenomen weerstand bestaat er tusschen de uitkomsten dier
bepalingen eene bijna volkomene overeenstemming. Uit het
voorafgaande kan blijken, welke waarde aan deze overeenkomst
te hechten is.

Naar aanleiding dezer bedenkingen tegen de vroegere bepa=
lingen der kwikzilver-eenheid, is op nieuw nagegaan, in hoeverre
overeenstemming te verkrijgen was, tusschen de berekende en
rechtstreeks waargenomen verhouding van weerstanden van met
kwikzilver gevulde buizen.

Door een voorloopig onderzoek werden uit een groot aantal
buizen. eenige uitgezocht, die over eene lengte van nagenoeg
1 M. zich cilindrisch of ten minste met regelmatig veranderende
dwarsdoorsnede vertoonden. Er werden zeven buizen gevonden

( 265 )

die aan deze voorwaarde voldeden: deze werden gemerkt EE
IVe VI, VIT, VIII, IX.

Deze uitgezochte buizen werden nu op eene lengte van circa
1 M. afgesneden en de eindvlakken met een amarylvijl afge-
slepen, loodrecht op de lengte-as van de buis. Vervolgens
werden de buizen gereinigd, door ze eerst eenigen tijd met
zwavelzuur of zoutzuur te laten staan en ze na verwijdering
van het zaur door langdurig uitspoelen met water (totdat het
lakmoespapier niet meer verkleurd werd) uit te wasschen met
aleohol en daarna met gedistilleerd water. Dan moesten de
buizen gedroogd worden, ’t geen verkregen werd door een stroom
lucht, die vooraf door gwavelzuur en chloorcalciumbuisjes ge-
gaan was, met behulp van een aspirator door te laten stroomen en
te gelijkertijd de buizen te verwarmen Daarna werden zij op
houten latjes bevestigd, waarop zij in uithollingen kwamen te
liggen en door middel van krammetjes recht gehouden werden:
dit latje werd ruw weg verdeeld ín afdeelingen van 2 cM.

Door nu de buis te verwarmen, daarna het eene uiteinde te
sluiten en het andere in een kwikbak te plaatsen, kon men een
kwikzuil van willekeurige lengte in de buis opnemen. Deze kwik-
zuil werd telkens door zacht stooten, wanneer de buis op ’t
latje in hellenden stand gebracht was, 2 cM. vooruitgedreven
en de lengte er van bepaald door middel van een microscoop
van nonius voorzien, dat langs een in Parijsche lijnen verdeelde
schaal kon verschoven worden. De draad van het microscoop
werd altijd zoo na mogelijk tot samenvalling gebracht met den
scherpen rand van den kwikdroppel, waar de meniscus begint.
Hierin bestond nu somtijds eenige onzekerheid, omdat die scherpe
tand wel eens geen zuivere rechte lijn was en de meniscus niet
altijd denzelfden vorm had. Dit maakt, dat in de verschillende
lengte-bepalingen fouten van 0.05 Parijsche lijnen aanwezig
kunnen zijn. In den regel zal de fout wel beneden dat bedrag
zijn, doch in zeer enkele gevallen wellicht ook daarboven.

Tedere buis werd op deze wijze 2 of 83 maal bewerkt met
kwikzuilen van verschillende lengten. De uitkomsten dier me-
tingen worden hier medegedeeld.

r Aff

Merk. _ Buis N°. 1. Buis N°. 2, Buis N°. 4e

le. 2e. le, 2e, le. 2e.
4 7.56
2 8.95 085 7.54
0 19.31 9.02 17.178 8.88 18.08 7.45
2 19.35 9.04 E70 8288 18.04 7.50
4 19.34 9.04 17.62 8.78 17.97 7.38
6 19.40 9.08 17.58 - 8.74 17.86 7.34
8 19.48 9.11 170 8d 18.06 7.39
10 19.50 9.11 17.16 8.84 18.06 7.48
12 1950 9.10 1748881 18.01 7.44
14 19.50 910 17.74." 81864 TIDE
16 19.52 9.12 17.16 8.85 17.84 7.41
18 19:58, 9:10 TSE 5.08 Wer ge eer
20 19.68 9.23 18.25 9.09 17.67 7.36
22 19.72 9.16 18.38. 9.4à 17.53 7.27
24 19.709 0.14 18.32 9.14 )1.49 7.23
26 19.70 9.22 18.37 9.19 17.56 7.19
28 19.68 9.20 18.89,: 9.23.0 …… ITM EDNE
30 19.60 9.15 18.30 9.18 17.22 7.09
32 19.57 9.15 18.26 9.15 17:82 s07
34 19.52 9.13 18.22 9.17 17.19 7.06
36 19.46 9.09 18.12 9.09 17.09 7.05
38 19.44 9.09 17.88.1985 16.98 7.03
40 19.36 9.10 « 17.94 8.93 16.36 6.99
42 19.37 903 18.02 9.01 16.77 6.94
44 19.36 9.05 18.04 9.04 16.75 6.90
46 19.42 9.07 18.04 9.01 16.78 6.87
48 19.40 9.07 17.99 9.02 16 78 6.90
50 19.40 9.06 17.85 8.96 16.84 6.90
52 19.40 9.02 17.80 8.88 16.85 6.92
54 19.31 9.02 17.80 8.89 16.93 6.93
56 1926 8.99 17.76 8.86 16.95 6.96

58 19.20 8.95 17.52 8.89 16.76 6.95

( 267)

Buis N°. 7.

le,

9.68
9.68
9.67
9.65
9.66
9.69
9.75
9.72
9.65
9.66
9.61
9.62
9.69
9.17
9.78
9.78
9.73
9.65
9.62
9.60
9.69
9.78
9.50
9.90
9.95
9.92

„9.91

9,85
9 87
9.92

9.938

2e,

1.50
1.50
1.50
7.48
1.48
1,45
1,49
1.56
1.55
1,48
1.41
1.45
1,45
1.57
1.59
1.60 »
1,60
1.52
1.48
1.45
1.46
1.58
1.63
1.62
1.68
1.72
1.69
1.70
1,65
1.68
1.70

Buis N°. 8.

le.

1.56
1.61
1.70
1.69
1.69
1.70

Vs)

1.64
7.58
7.51
1.60
1.61
7.66
1.66
1.67
1.60
1.56
1.54
1.48
1.39
1.96
7.83
1.42
142
7.44
1.49
1.53
1.56
1.56
1.56
1.54

2e.

6.66
6.72
6.80
6.76
6.85
6,35
6.80
6.75
6.69
6.68
6.60
6.65
6.68
6.68
6.71
6.69
6 62
6.56
6.47
6.45
6.45
6,46
6.43
6.58
6.55
6.58
6.60
6.65
6.64
6.68
6.62

Buis Ne. 9.

le.

( 268 )

Merk. Buis N°, 1. Buis No. 2. Bais N°. 4.

Le. 2e. le. 2e, le. 2e, \
60 19.26 8.98 17.86 8.90 16.64 6.91 6.6%
62 19.31 8.98 — 17.18 “3.93 ‘ 16.52 6.85 6:6N
64 19.37 9.03 — 17.74 /8.86 — 16.40 6.81 Gom
66 19.38 9.02 17.74 8.90 16.34 6.13
68 19.41 9.02 1114 00 16.36 612 6.51
70 19.40 9.04 17.80 8.88 16.38 6.71 6.5ä
72 1937 9.05 17.80 8.92 16.40 6.67 6.56
74 19.33 9.02 “17.84 ‘8.94 16.41 6.76 6.5
76 19.30 9.01 17.74 8.86 16.39 6.73 6.5®
78 19.36 8.98 17.70 8.85 16.38 6.70 |
„8 19.40 9.04 17.76 8.89 16.32 6.69
82 19.40 9.06 7.18 788 16.40 6.70
84 19.33 9.04 17.68 8.89 16.42 6.72
86 1930 En 17.58 8.81 16.42 6.78
88 Hol ee 17.45 8.10 16.38 6.77
90 nh SO 17.34 8.69 16.28 « 6.72
92 18.95 8.84 17.24 8.61 16.18 6.69
94 18.84 6.81 17.10 8.56 16.16 6.64 3
96 8.15 17.1? 8.52 16.17 6.67 6.50M
98 8.68 8.57 6.69 Ô
100 8.68 8.53 6.68
102 ee ESB
104
106
108
110
112
114
116
118
120 -
122

124

„(269 )

s N°. 6. Buis N°, 7. Buis N°. 8, Buis N°. 9.

2e. de. lie: 2e. le, 2e. le, 2e,
1.97 6.94 10— 7.71 1.60 6.64 1.59 5.12
7.94 6.97 9.95 7.74 1.62 6.69 1:59. 5.11
1.94 6.97 9 93, akk 7.64 6.78 070 NN EN

71.91 6.95 10.04 7.71 1.68 6.79 1.50 5.10
7.96 6.95 KOS. 18 71.16 6.71 7.48 5.09
7.97 6.94 10.23 7.87 7.17 6,85 7.49 5.07
71.97 6.96 10.07 7.90 7.84 6.90 7.44 5.05
7.96 6.98 9.98 7.71 190*76:D0 EsT41 5.02
7.96 6.98 9.92 7.69 7.91 6.96 7.40 4.99
7.96 6.98 HO sig 7.98 6.97 1.35 4.95
7.98 6.98 10.07 7.78 8.01 7.08 7.AL 4.94
7.96 6.97 10.03 7.78 8.04 7.03 1.42 4.90
8.— 6.98 KO nem s0 8.06 7.05 7.42 4,98

8.03 7— 9.on (A74 8.08 7.05 149 4,89
8.02 7.02 9.96 7.74 8.18 7.14 1.52 4.96
8.06 7.06 9.97 7.14 8.23 7.18 748 4,97

8.10 7.04 9.96 7.74 8.25 7.23 7.38 4.96
7 1.03 - 10.01 27.78 8.30 7.26
8.03 7.02 9.92 1.72 8.25 7.26
8— 6.99 De vie zl

9.86 7.65

0.79 7.56

WAE

9.82 7.60

9.84 7.65

9.11 7.55

9.61 7.46

0.63 7.48.

9.63 7.46

9.62 7.43

9.60 7.43

9.61 7.43

9.60 7.36

TT gn eN ee UE

EN GE ee AT ed.

;
ik
hj
É
Î
'
5
_

(270 )

Van deze gegevens moest gebruik gemaakt worden om den

invloed van de afwijking van den cilindrischen vorm op den

weerstand van de buis te bepalen. Daartoe werd iedere buis be-
schouwd als te bestaan uit de samenvoeging van eenige cilindrische
en conische gedeelten, en werd de weerstand van ieder dier deelen
berekend; noemen wij die w‚, wa enz. en zij W de weerstand
van een volkomen cilindrische buis van gelijken inhoud en ge-
lijke lengte, dan wordt de invloed der coniciteit in rekening
gebracht, door den, uit den cilinder berekenden weerstand te

’ 5 s Ws Hwa d...
vermenigvuldigen met een factor U —
W
Zijn R en » de stralen van de eindvlakken van den afge-
J g /
knotten kegel, en 4 zijne lengte, dan is w, —=a — -; voor een
nRr
cilindervormig stuk kan R ==r gedacht worden, zoodat de
Valk:
fotale weerstand van de buis is = a 2 Er,
n kr

De inhoud van de buis is
=|, 0(R + Rr dr),
derhalve de doorsnede van de gemiddelde cilindrische buis

E tic nl (R° 4 Rr 4 #2)
L L

en de weerstand
al?
Dn, ie nl(R* + Rr en r)

en alsoo

EURE 4 Rr 42) XE
C=- —

3 L?

In plaats van Ren r is ’t voldoende, grootheden in te voe-
ren. deze met die waarden evenredig zijn: 't is duidelijk dat de
verschillende waarden voor de lengte van den kwikdroppel om-

gekeerd evenredig zijn met de vierkanten van R en vr.
Gelijk reeds opgemerkt is, wijkt deze wijze van berekening

(271)

af van de door SIEMENS aangegeven en door SABINE en DEHMS
nagevolgde methode. Immers deze beschouwden de geheele buis
als één afgeknotten kegel, waarbij voor de eindvlakken genomen
werden de grootste en kleinste doorsnede, die de buis vertoonde
over zijne geheele lengte.

MarrniessEn *) heeft bij zijne proeven eene andere reken-
wijze gevolgd en de buis beschouwd als te bestaan uit een aantal
kleine cilindertjes, waarvan de doorsnede gevonden werd uit de
lengte van de kwikzuil op ieder punt.

Omtrent deze rekenwijze zegt sIEMENs }):

„Herr MATTHIESSEN wendet eine Correctionsformel an für
„die conische Form der Röhren, welche grössere Abweichungen
„giebt, wie die meinige da er zich das Rohr aus eylindrischen
„Stücken anstatt aus conischen zusammengesetzt vorstellt”.

En hierop antwoordt MATTHIESSEN $).

„Ein Mathematiker dem ich die Frage (über die Correction
„der conischen Form der Röhren) vorlegte, hat mir mitgetheilt,
„dass unser Ausdrück vollkommen so genau sei, wie der von
„Dr. strMeNs benutzte (beide HFormelm sind nur Näherungs-
„tormeln)”’. En

De aangeduide berekeningswijze, toegepast op buis N°, 1
geeft de volgende resultaten :

merk 0— 2Ì afgekn, kegel
A ” 1.000 e bepali
E £ waaruit C == Ser,
„59 — 89 eylinder 1.00010 (2e ” )

„ S9—103 afgekn. kegel

Buis NO, 2.
merk 0— 17 cilinder
„_17-— 29 afgekn. kegel
„29 4] „ „ …_ 1.00014 le bepaling.
„ Al—- S5 cilinder 1.00025 2e »
n 85— 95 afgekn. kegel
„ 93 -100 eilinder

*) Reports of the Committee on Lleetrieal Standards (British Association)
pag 128,

t) Poe Ann. Bd. 127, pag. 341.

$) ” ” „129, «166,

(272)

‚ Buis NO. 8
merk 0— 19 cilinder
„_ 19— 45 afgekn. kegel

„ 45— 51 cilinder Oane
„ 51— 67 afgekn. kegel sien
„_ _67—101 cilinder
Buis N°. 6.
merk 0— 9 cilinder
„ __ _9—31 afgekn. kegel
„ 8145 „ „ Be 1.00017
„ 45—6l 3 ” 1.00034
„ 61—83 cilinder
„ 83—99 2
Buis NO. 7.
merk 2— 37 cilinder
„ 31— 41 afgekn. kegel
„_AT— 99 cilinder adat hen
„_ 99—111 afgekn. kegel OA
„ 111—125 cilinder
Buis N°. 8.
merk 2—11 afgekn. kegel
„ t1—3l alinder
„_ 31-—4l afgekn. kegel 5 C= ROOS
ES fi n 1.00084
„ 6191 ” „
Buis N°. 9.
merk 2— 9 afgekn. kegel \
” 933 „ / q
„7 33—49 zj Di C= 100055
1.60071

nrg 65 vin „
„ 65—93 cilinder

Le
ge

bepaling.

r/Â

bepaling.

„

bepaling.

D/A

bepaling.

r/Á

bepaling

De lengte der buizen is bepaald op een comparateur, waarop
het eene einde der buis tegen een vast stuk, het nulpunt der

verdeeling, werd aangeschoven, terwijl een beweegbaar, van nonius
voorzien stuk tegen het andere uiteinde zacht werd aangedrukt.

Later is die lengte nogmaals bepaald met een comparateur

van DUMOULIN=FROMENT, waarbij een verplaatsbaar microscoop

(213)

achtereenvolgens op de beide uiteinden gericht werd. De lengte
kan door dit instrument gemakkelijk in honderdste deelen van
m.M. nauwkeurig bepaald worden, zoodst er hier aanleiding
bestond den invloed van de verschillende witzettings coëfficiën-
ten van staal en glas, bij de bepaling van de lengte der buizen
bij 0° toe te passen.

De bepalingen geschiedden bij een temperatuur van 15e.

Eerste bepaling. Latere bepaling.
Bus N° 1 ....1059:5;m.M, 1059.60 bij 0°C.
Bt Deanna DA5ON:, HOAE ONES orb
7] 7] 4 « Eh ze 1060.1° Wi 1060.18 1 7
RDR Oer LOAD OE EOAD-10 fen,
DN dOALSN To Berne,
on EEA 997.6 ORE
Di Hy 9 e 968.1 W. 968.06 ” n

Alleen van de laatste lengte-bepalingen is gebruik gemaakt.

Ter bepaling van den inhoud der buizen werd het gewicht
bepaald van het kwikzilver, waarmede zij gevuld werden. Vooraf
waren de buizen nogmaals zeer zorgvuldig schoongemaakt en
gedroogd op de vroeger meêgedeelde wijze. Het kwikzilver,
dat hierbij, evenals bij alle verdere waarnemingen gebruikt werd,
was gedistilleerd in een toestel van werNHouD, beschreven en
afgebeeld in Carl's Repertorium Bd. IX pag. 69.

De vulling geschiedde op de volgende wijze: Het eene uit-
eimde van de te vullen buis werd door een caoutchouc buisje
aan een kwikzilver-luchtpomp bevestigd, zoodat de buis door
middel van een kraan al of niet met de luchtledige ruimte in
verband kon gebracht worden. Het andere uiteinde reikte in
een circa 50 cM. lager staanden bak met kwikzilver. Nadat
het reservoir luchtledig gemaakt was, werd de kraan voorzichtig
geopend en men kon ’t gemakkelijk zoo regelen, dat de op-
stijging van kwikzilver in de buis zeer langzaam geschiedde. Bij
deze wijze van vulling werden er nimmer sporen van luchtbellen
aan de wanden van de buis ontdekt.

Het ondereinde van de buis werd nu met den vinger afge-
sloten, het boveneinde losgemaakt en de buis verticaal gesteld.
Steeds was er dan aan de bovenzijde een meniscus, die met
een vlak glazen plaatje werd weggestreken. Door het kwik-

(274)

zilver langzaam uit de buis te doen loopen in een bekerglaasje,
kon men zorgen dat er niets in de buis achterbleef.

De temperatuur van het kwikzilver was vooraf bepaald en na
de uitvloeiing werd nagegaan in hoeverre deze veranderd was.
Ook werd zorg gedragen gedurende deze bewerking de buis niet
met de hand aan te raken en aldus vermeden dat het kwik-
zilver op die wijze wierd verwarmd.

Wij halen hier aan, wat door stIEMENs opgemerkt wordt omtrent,
de vulling der buizen met kwikzilver.

„Ferner füllt er (MATTHIESSEN) das Rohr durch Eintauchen
rin eine mit Quecksilber gefüllte Rinne, und hebt es aus diesem
„Bade, indem er seine Enden zwischen zwei Finger presst. Na-
vtürlieh werden dadurch die Rohrenden mit der weichen Haut
„seiner Fingerspitzen, anstatt mit Quecksilber gefüllt, wodurch
„der Inhalt der Rohres zu klein wird.”

Deze grief zou dus ook eenigermate op onze wijze van vulling
toepasselijk zijn, doch niet onjuist komt ons ’t hierop door
MATTHIESSEN gegeven antwoord voor:

„Hätte sich, wie Dr. steMENs vermuthet, die weiche Haut
„der Fingerspitzen in die Oeffnungen der Röhre gedrückt, als
„sie aus dem TProge genommen wurde, so würden wir kaum
„solche ibereinstimmende Wägungen erhalten haben ; die grösste
„Differenz zwischen den einzelmen Wägungen der ersten Röhre
„betrug 0.011, der zweiten 0.007 und der driften 0.07 Proc.”

Bij alle wegingen werd eerst door tarra in de eene schaal even-
wicht gemaakt met het bekerglaasje met kwikzilver in de andere:
vervolgens het kwikzilver verwijderd en door middel van ge-
wicht op nieuw evenwicht gemaakt met deze zelfde tarra. Deze
gewichtstukken waren voor dit doel vooraf vergeleken met een stel
normaal-gewichten, zooals die op de ijkkantoren aanwezig zijn.
De heer pirkKs, arrondissements-ijker te ’s Gravenhage heeft de
goedheid gehad zich met dit onderzoek te belasten. Uit de volgende
opgave kan blijken, dat dit onderzoek niet overbodig geweest is:

Fout. Fout.
1000 Gram stuk — 0.7 G. 10 Gram stuk. 0
500 / nl 27 5 7 4 m.G

200 ” + 0.2 9, ” Eis
100 ” A UDM Wa 2 „ + 3 „
100 2 (NON 1 Pi + 5

(275 )

Fout, Fout,
50 Gram stuk — 14 m.G. 500 m.G. + 0.9 m.G.
20 2 — 9 ” 200 —08
10 „” + 2 „ 100 +02 #
100 —0.3
Fout.
50 m.Gr. stuk. — 0.5 m.G.
20 ” — 0.2 ”
10 „ — 0.1 „
10 Ld + 0.8 4
5 „ + 0.1 „
2 „ + 0.1 ”
2 „ + 0.2 „
1 „ + 0.1 9

De uitkomsten der wegingen moeten herleid worden tot
kwikzilver-vullingen bij 0° en tot wegingen in het lucht-
ledige.

Voor de eerste correctie hebben wij: P, — P, |: + Er \;
voor de tweede vermenigvuldigen wij met (1—0.000056). Deze
laatste coëfficiënt wordt gevonden door de opmerking, dat ieder
gevonden gewicht verminderd moet worden met het verschil der
gewichten van de door de geelkoperen gewichtstukken en het
kwikzilver verplaatste luchtvolumina. Vanwaar echter de coëf-
ficiënt 1.0000908 komt, die sABiINr opgeeft, om deze correctie
aan te brengen, is ons niet duidelijk. Bij de gewichtsbepalin-
gen zijn geen tiendedeelen van milligrammen waargenomen ; deze
zouden slechts eene schijnbare verhooging der nauwkeurigheid
aangebracht hebben, daar de fouten veroorzaakt bij de vulling
en de temperatuursbepaling aanzienlijker afwijkingen ten ge-
volge hebben.

Het is wellicht niet overbodig hier bij te voegen, dat de zes
bepalingen voor iedere buis (uitgezonderd de 2e bij buis 1 en
de 1® bij buis LX) allen terstond na elkaar verricht zijn en
dat dus niet, uit een grootere rij van bepalingen, de meest met
elkaar overeenkomende uitgezocht zijn.

De uitkomsten der wegingen zijn de volgende: (Zie Tabel LL.)

VERSL. EN MEDED, AFD. NATUURK. 2de REEKS, DEEL XL. 19

en de
Koens

Eel

…

BEE

( 276 )
TABEL TE
GEWICHTSBEPALING.
Temperatuur. Waargen.Gew. Gecorrig. Gew. Gemidd. waarde.
Buis N°. T,
17°,4 21.886 Gr, 21.959. 21.9565
17°.4 21.885 21.958
170,2 21.884 21.951
11°,4 21.907 21.954
11°.3 21.907 „ 21.955
19°.4 21.812 21.956
Buis N°, TI.
170,8 68.225 68.408 68.408
1707 68.230 „ 68.412
11.6 68.226 68.407
1959 68.208 68.412
19°.8 68.208 68.413
19°.5 68.197 68.398
Buis N° IV.
1706 42.015 „ 42.127 42.126
en 42.018 42.131
10E 42.015 42.128
18°.4 42.0055 „ 42.123
18°.5 42.002 42.120
18°.6 42.009 „ 42.128
Buis N° VI.
17.3 50174 50.305 50.315
17°.5 50181 50.314
17.5 50.179 50.312
17°.5 50.181 „ 50.314
17°.5 50.187 „ 50.520
17.5 50192 „ 50.325
Buis N°. VIL.
11°.38 83.590 83.809 85 808
15°.3 83.612 83.806
16°.5 83.602 83.811
17°.2 83.584 / 83.802
17.4 83.587 83.807
17°.6 85.591 , 83.815
Buis N°, VII.
18°.6 52.061 52.208 52.216
18°.8 52.070 52.218
18°.8 52.062 52.210
18°.9 52.069 52.118
18°,9 52071 52.220
19°. 52.013 52222
Buis N°, IX.
Tord 65.218 65.413 65.418
1001 65.220 „ 65.415
19.7 65.229 65.424
1906 65.222 65.416
190,6 65.229 65.423
15°.8 v 65.419

65.264

Gemidd. afw.
van gem.

0,005 pere.

0,006 pere,

0,00% perc.

0.010 pere.

0,004 perc.

0.008 perc.

0.007 perc.

(271)

8 Tt

Volgens de formule W == P
zullen wij nu den weerstand van ieder der kwikbuizen in
i000ste deelen van de eenheid van steMENs uitdrukken.

W. W’

Beas 1. 546.09 546.76 r== (0.786
pede oer TE 217.52 r=—= 1.238
A th Ol 868.80 r == 0.9645

Ben 295:69 r=d062
1E Mr) 204.11 r == 1,241
Pr rs OIO 259.80 rd 07
Onsters 19490 195.30 shel Verea ke}

i/d

De waarden W’ behoeven eenige toelichting :

Volgens saBINE behooren de waarden W vermeerderd te
worden met een uitbreidingsweerstand van de uiteinden der buis
in de omgevende kwikzilvermassa. Deze weerstand wordt be-
schouwd als die van eene halve bolvormige schaal. waarvan de
inwendige straal gelijk aan die van de buis en de uitwendige
oneindig groot is. Brengt men dezen weerstand aan beide uit-
einden aan, dan komt dit hierop neer, dat de lengte van de
buis met haren straal vermeerderd moet worden en dus W ==

W Ek —— el wordt.

Maxwera *) behandelt naar eene door srRUrH +) aangege-
ven methode de vraag, welke correctie aangebracht moet worden
aan de lengte van een cilindrischen stroomgeleider welks straal
r is, wanneer zijn uiteinde in contact is met een electrode,
waarvan de afmetingen in alle richtingen groot zijn ten opzichte
van den straal van den cilinder. Voor die correctie wordt eene
te kleine en eene te groote benaderde waarde berekend, welke
0.785 r en 0.828 r bedragen.

De daar aangegeven methode schijnt ons verre de voorkeur
te verdienen boven de door sABINe gevolgde. Daarom zijn de
voor den weerstand der electroden gecorrigeerde waarden W',

*) MAXWELL, Blectricity and Megnetism, 1, pag. 358.

+) Phil, Transactions 1871, pag. 77.

(278 3
zoodanig berekend, dat aan weerszijden van de buis aan de
lengte 0.8 # is toegevoegd. Van daar dat W' == W Ë + 105).

Nu moesten de met kwikzilver gevulde buizen als weerstan-
den voor den galvanischen stroom gebruikt en de verhouding
dier weerstanden bepaald worden.

Alle bij dit onderzoek voorkomende weerstandsbepalingen zijn
verricht volgens de methode van BosscHa.

Deze methode, door SCHROEDER v. D. KOLK *) beschreven,
berust hierop, dat in een stroomvertakking vóór en na de in-
lassching der weerstanden de stroom in den tak, waarin. de
weerstanden georacht worden, standvastig gehouden wordt, door
verandering van de stroomsterkte in den hoofdtak. Uit de
verschillende in den hoofdtak bepaalde stroomsterkten, kan men
dan op de volgende wijze de verhouding der weerstanden bepalen.

WVW

MMM an MMI» MO DD

(279,)

Zij de stroomsterkte in den hoofdtak 1, en die in: den tak
waarin de multiplicator geplaatst is, #, dan is, als a en 5 de
weerstanden zijn van de beide geleiders, waarin de hoofdstroom
zich vertakt,

Wordt nu in den tak 4 de weerstand m ingevoerd, dan zal
de stroomsterkte # afnemen, doch op hetzelfde bedrag gehouden
kunnen worden, indien men in den hoofdstroom door vermin-
dering van weerstand de stroomsterkte Il, tot 1, laat aangroei-
jen; alsdan is:

Arn eerd Pe
ab 4m

Hetzelfde wordt gedaan na inlassching van den tweeden

weerstand #, alsdan is:

8 a
ne te
atb du
waaruit wordt afgeleid :
mn 1, —L,

aten

Het is hierbij geen vereischte, dat de waarde van 7 in deze
drie gevallen volkomen gelijk zijn, wat ook in de meeste ge-
vallen moeijelijk te bereiken zou zijn. De waarden van í zul-
len in zooverre mogen veranderen, als aangenomen mag worden,
dat tusschen zulke grenzen de stroomsterkten evenredig met de
aflezingen van den multiplicator mogen beschouwd worden.
Men zal dan in de berekening in plaats van L,, IT, en I,, de

Î Lavelk ks '
quotienten — , — en —moeten invoeren.
CREE) d

Wij willen nu kort uiteenzetten om welke eigenaardige voor-
deelen deze methode boven andere te verkiezen is.

Indien het bij de methode van den differentiaal-galvanometer
of van de brug van Wheatstone te doen is, niet om het CO-

( 280 )

piëeren van een gegeven weerstand, doch, zooals hier en bijna
altijd het geval is, om de onbekende verhouding van twee ge-
geven weerstand en te bepalen, dan stuit men daarbij op een
overwegend bezwaar. Want bij die methoden wordt de gevraagde
verhouding uitgedrukt in de verhouding van twee andere weer-
standen, voor welke gewoonlijk deelen van een, in een rheostaat
uitgespaunen metaaldraad genomen worden. Men stelt dan
eenvoudig de verhouding dezer laatste weerstanden gelijk aan
die hunner lengten, zoodat het bepalen van de verhouding van
weerstanden teruggebracht wordt, tot die van twee uit te meten
deelen van een draad.

Deze beide methoden berusten dus geheel op het beginsel,
dat weerstanden van verschillende deelen van een metaaldraad,
als evenredig met hare lengten gesteld mogen worden. Mier-
tegen bestaan echter bedenkingen. Want, al ziet men ook af
van de moeijelijkheid om een draad van overal gelijke doorsnede
te verkrijgen, dan mag toch de specifieke weerstand van de
verschillende deelen van den draad niet, zonder nader onder-
zoek, als eene standvastige grootheid beschouwd worden. Voor-
namelijk om dezen reden schenen ons die beide methoden te
verwerpen te zijn.

Over de meer practische bezwaren, die bij het gebruik van
een rheostaat als meetinstrument niet achterwege kunnen blij-
ven en die voornamelijk, door het verschuifbaar contact ver-
oorzaakt worden, is reeds bij de bespreking der waarnemingen
van SABINE gehandeld.

De hier toegepaste methode van BOosscHa is van deze ge=
breken vrij. De verhouding van twee weerstanden wordt daarbij
uitgedrukt in de verhouding van stroomsterkten, die volgens
bekende wetten uit de waargenomen grootheden kunnen worden
afgeleid, In zooverre vertoont deze methode dus overeenkomst
met de door wrBER in zijne /Widerstandsbestimmungen”’ ge=
volgde methode, doch deze staat, wat de eenvoudigheid van
uitvoering en berekening betreft, verre bij die van BOSSCHA
ten achter. Bovendien is men bij het gebruik dezer laatste
geheel onafhankelijk van mogelijke verandering van de eleetro-
motorische kracht en den weerstand der electriciteitsbron, eene
oorzaak van fouten, die bij weBER’s methode zoo goed mogelijk

( 281 )

wordt vermeden door als electriciteitsbron inductiewerkingen te
gebruiken, van welke men mag aannemen, dat zij slechts aan
kleine veranderingen onderhevig zijn.

Door KOHLRAUSCH *) is nog eene methode aangegeven van
weerstandsbepaling, berustende op het verband tusschen het
logarithmisch decrement der slingeramplituden bij een gesloten
multiplicator en den weerstand van dien gesloten geleider.
Deze methode die wat eenvoudigheid betreft, weinig te wen-
schen schijnt over te laten, is eveneens vrij van de vermelde
gebreken der methoden van den differentiaalgalvanometer en
van de brug van Wheatstone. Men mag echter betwijfelen, of
de voordeelen aan de door WweBeR en KOHLRAUSCH gebruikte
induetie-stroomen verbonden, wel opwegen tegen de mindere
nauwkeurigheid, waarmede een logarithmisch decrement, in ver-
gelijking met een bepaalde afwijking van den magneetnaald,
gemeten kan worden.

Voor het uitvoeren van weerstandsbepalingen, volgens de door
ons gevolgde methode, zijn, zooals uit het voorafgaande blijkt,
gelijktijdige stroomsterktemetingen noodig in den hoofdtak en
in den neventak. Doch de daartoe benoodigde instrumenten
moeten aan zeer verschillende eischen voldoen. Door middel
van den multiplicator in den neventak, behoeft slechts te kun-
nen worden nagegaan, of de stroomsterkte in dien tak dezelfde
is gebleven, terwijl het verband tusschen stroomsterkten en af-
wijkimgen van de magneetnaald niet bekend behoeft te zijn:
doch in den hoofdtak moeten de verhoudingen der stroomsterk-
ten uit de uitslagen van de naald kunnen worden afgeleid.

Het eerste instrument was een gewijzigde multiplicator van
WIEDEMANN met verschuifbare draadrollen. In plaats van den
gemagnetiseerden stalen spiegel waren magneet en spiegel af-
zonderlijk aangebracht, zóó dat deze ten opzichte van elkaar
gedraaid konden worden.

Het instrument in den hoofdtak was een tangentenboussole.
De straal der cirkelvormige windingen bedroeg 500 m.M. en
de halve lengte van den magneet 40 m.M.., zoodat eene cor-
rectie voor de afwijking van de evenredigheid der stroomsterk-

*) Poaa., Ann. Bd. 142, pag. 120.

( 282 )

ten met de tangenten der afwijkingshoeken moest aangebracht
worden.

De magneet was opgehangen aan een bundel cocondraden en
was, om hem spoediger in toestand van rust te krijgen, omge-
ven door een zwaar ringvormig stuk koper, dat als demper
diende. De breedte van den houten ring, waarop de windin-
gen aangebracht waren bedroeg 54 m.M.

De instrumenten werden op zoodanigen afstand van elkaar
opgesteld, dat zij geen invloed op elkaar konden uitoefenen,
noch door den magneet, noch door den stroom, die door de
windingen ging en nadat de vlakken der windingen in den
magnetischen meridiaan gebracht waren, werden de spiegels zoo
ten opzichte der magneten gedraaid, dat de normalen op de
spiegelvlakken elkander sneden in een punt, dat op circa 4 M.
van de instrumenten verwijderd was. Nabij dit punt werden
nu de kijkers opgesteld, zoo dat de oculairen onmiddellijk
naast elkaar gelegen waren, waardoor het mogelijk werd, dat
één waarnemer de uitslagen in beide instrumenten aflas. Lood-
recht op de assen der kijkers waren nabij de objectieven glazen
schalen geplaatst: de schaal van de tangentenboussole was
1.5 M. lang en in halve millimeters verdeeld; die van den
galvanometer 1 M. lang en in millimeters verdeeld.

In de nabijheid van den waarnemer waren twee weerstands-
banken en een stoppencommutator in den hoofdtak geplaatst,
waardoor hij in staat was den stroom al of niet in de eene of
andere richting te doen doorgaan en de sterkte naar willekeur
te wijzigen.

De waarnemingen werden verricht in een kelder, omdat de
vloer, een stevig metselwerk, daar gerekend kon worden een
onbewegelijk geheel met den grond te vormen. De tafel waarop
de beide kijkers en schalen bevestigd waren, was aan deze ge-
metselde vloer vast gemaakt. De galvanometer en de tangen-
tenboussole waren op wandtafels geplaatst. Bewegingen in het
gebouw werden aan de instrumenten niet opgemerkt: wel was
dit het geval, wanneer treinen zich over den nabij gelegen
spoorweg bewogen. Dan moesten de waarnemingen een oogen-
blik worden gestaakt.

Daar in den kelder voor de verlichting der schalen van het

( 283 )

zonnelicht geen gebruik kon worden gemaakt, werd deze ver-
kregen door een gaslamp met reflector, die telkens naar het
punt van de schaal geschoven werd, dat in den kijker gezien
werd.

De fouten, die bij de uitvoering dezer methode gemaakt
zullen worden, hebben tweeërlei oorsprong.

m,
In de eerste plaats zal in — een fout aanwezig zijn, tenge-
”

volge van fouten, die bij de bepaling van L , 1, en Ll, ge-
maakt worden. Zoeken wij naar den invloed, die een fout in

elke dezer op Z heeft. Uit de formule
n

7 L, —l,
n E Hg
volgt,
EN)
NE deka ren bide ok nd. 5
PE AEON Tel ARITA THEN

Hieruit blijkt, dat een fout in [, een te geringeren invloed

IM
zal hebben, naarmate — minder van de eenheid verschilt. Bij
n Le

p ni:
onze bepalingen was l.4 de waarde van — die het meeste van
n

de eenheid verschilde: bij alle andere bepalingen was de afwij-
king van de eenheid veel minder, zoodat de fout in 1, altijd
den kleinsten invloed had. Overigens zal men te zorgen hebben,
dat 1, — [, zoo groot mogelijk zij ten opzichte van [,. * Uit
de formulen

at 0 at bn ;

PS ML ON ET
a a

volgt, dat dit bereikt wordt indien a + 4 zoo klein mogelijk
ten opzichte van # is.
De weerstand 5 wordt voor het grootste gedeelte gevormd

AEN a ID EEND TRE PF U Re EADE TENT DET A AO

Let

AT ne

0 wanen

af
il
*
2

( 284 j

door die van - den multiplicator: in ons geval was die zooveel

mogelijk verminderd, door het stel klossen met windingen ge-
lijktijdig door den stroom te doen doorloopen.

: -

Aan het verkleinen van den weerstand a wordt eveneens een

grens gesteld. Deze vloeit daaruit voort, dat in plaats van de

y en jL lik.

grootheden l,, Ll, en Ll, bij de waarnemingen —,-— en —

dad d

voorkomen en dus de fouten evenzeer veroorzaakt worden door

die, welke bij de bepaling van / gemaakt worden. Opdat nu

een fout in — zoo gering mogelijk worde, behoort # zoo groot
î

mogelijk te zijn. Daarom zal dan a slechts in zooverre ver-
kleind mogen worden, dat nog # bij de maximum-gevoelig-
heid van den maultiplicator door eene afwijking van de halve
schaallengte afgelezen worde.

De fouten bij de bepaling der stroomsterkten dl, dl,, dI,,
worden behalve door fouten in de aflezing, voornamelijk door
veranderingen der declinatie gedurende de bepaling veroorzaakt.
Ten einde geen invloed te ondervinden van fouten in de op-
stelling, werden de aflezingen op de schaal links en rechts van
het nulpunt door omkeering van den stroom verricht. Daarop
volgde dan een derde aflezing aan dezelfde zijde van de schaal
als de eerste: verschilde deze laatste aflezing van de eerste
1 m M. of meer, dan werd de geheele bepaling verworpen.

Verder kon men daarmede niet gaan, daar steeds verschillen
van enkele tiendedeelen van millimeters bij de eerste en derde
aflezing voorkwamen en dan slechts zeer enkele bepalingen had-
den kunnen behouden blijven. Toch moesten reeds vele bepa-
lingen wegens declinatieverander‘ngen verworpen worden en was
het soms geheele dagen onmogelijk eene bepaling te verrichten.
Werd zij echter behouden, dan werd het gemiddelde van de
eerste en derde aflezing van de tweede afgetrokken of omge-
keerd en deze grootheid was de maat voor de te bepalen
stroomsterkte. Indien de declinatieverandering gedurende deze
aflezing gelijkmatig geschiedt, wordt de hierdoor veroorzaakte
fout door de combinatie der drie waarnemingen geelimineerd.

Van veel belang is het, dat de waarnemingen zoo snel mo-

gelijk geschieden en dus de magneten in den afgeweken toe-

(285 )

stand spoedig in rust komen. Im den multiplicator geschiedde
dit door den zeer sterk dempenden koperring binnen 4 seconden.
Bij de tangentenboussole was de demping niet zoo aanzienlijk
en werd de magneet op eene zeer eenvoudige, door Prof.
BOSSCHA aangegeven wijze, in rust gebracht. Nabij een der
polen van den magneet werd een solenoide geplaatst, waarin de
voor de kijkers gezeten waarnemer den stroom verbreken of in
de eene of andere richting kon door laten gaan. Ging nu de slin-
gerende magneet voorbij zijn evenwichtsstand, dan liet men de
solenoide, door stroomslviting in een of anderen zin gedurende
een oogenblik daarop aantrekkend of afstootend werken, waar-
door dan de magneet binnen één minuut in rust was gebracht.

Ook is het noodig, dat de aftezingen van multiplicator en
tangentenboussole zoo na mogelijk gelijktijdig geschieden, opdat
veranderingen in de electromotorische kracht van geen invloed
zullen zijn. SCHROEDER VAN DER KOLK acht het hiertoe nood-
zakelijk, dat de waarnemingen door twee personen geschieden ;
bij dit onderzoek zijn zij evenwel steeds door één persoon ver-
richt. Terwijl de naald van de tangentenboussole door de
‚solenoide tot rust werd gebracht, werd de multiplicator afgele-
zen en nadat dit ook met de tangentenboussole verricht was,
nogmaals gecontroleerd of de eerste ook een verandering had
ondergaan. Het tijdsverloop tusschen de twee aflezingen is dan
veel geringer, dan dat voor een geheele stroomsterktebepaling,
gedurende welke men toch moet aannemen, dat de eleetromo-
torische kracht onveranderd blijft. Ook veroorzaakt de atlezing
van de beide instrumenten door één waarnemer geen verlenging
van den duur eener stroomsterktebepaling, daar gedurende het
in rust brengen van de tangentenboussolenaald er ruim gelc-
genheid was den multiplicator af te lezen.

De aftezingen geschiedden in tiende- soms in twintigste dee-
len van millimeters.

Bij het gebruik dezer methode van weerstandsbepaling wordt
ondersteld, dat gedurende de stroomsterktebepalingen, waaruit
IM
zal afgeleid worden, de weerstanden « en 4 onveranderd
blijven. Daar evenwel de stroom, die door deze draden gaat
ze verwarmt, zal nimmer geheel aan deze voorwaarde vol-

ee eee ee en

manne sene en etend ane

( 2836 )
daan kunnen worden en daarin ligt een tweede bron van fout.
De vraag is, wat de invloed hiervan op de bepaling van 4
n

zal zijn en hoe men dien zoo gering mogelijk kan maken.
m,

Daar zich a priori over den invloed dier verwarming op —
niet veel laat zeggen, werd om -het bedrag daarvan EE.
te kunnen nagaan, na de bepaling van I,, Il, en 1, nog eene
bepaling van Ll, verricht en het gemiddelde van de beide waar-
den van 1, bij IL, en 1, in rekening gebracht. Zijn a en
niet veranderd, dan moet voor 1, behoudens de verschillen,
door de eerste bron van fouten veroorzaakt, dezelfde waarde nà
als vóór de bepaling van 1, en l, gevonden worden Bestaat
er verschil dan kan de grootte daarvan een maatstaf zijn van
de grootte der fouten, die door de verandering der weerstanden
a en 4 worden veroorzaakt.

In den regel bedroeg dit verschil enkele tienduizendste dee-
len: enkele malen klom het tot één duizendste en dan werden
de bepalingen behouden, indien er aanleiding bestond te mee-
nen, dat dit verschil voor een aanzienlijk deel door declinatie-
verandering veroorzaakt werd, daar gelijk wij gezien hebben,
een fout in 1, van geringen invloed op de bepaling van

mn . …. . ,
— is. Bij grootere verschillen tusschen de beide waarden van

n
TI, zooals enkele malen voorkwam, werd de bepaling niet ge-
bruikt.

De grootte der verwarming zelve hangt af van de stroom-
sterkte en van den tijd gedurende welken de stroom gesloten
bleef. De stroom werd steeds geleverd door één DANTELL
element en de grootste sterkte van den hoofdstroom bedroeg
ongeveer 1 Web. eenheid. Verder werd alle zorg besteed, dat
de stroom gedurende zoo korten tijd als slechts voor de aflezing
noodig was, gesloten bleef.

Enkele. malen is getracht, door eene combinatie van bepa-
lingen in de volgorde 1, L,, I,, 1, Lo de fouten door ver-
warming veroorzaakt eenigermate te elimineren, doch de afwij-
kingen onderling der uitkomsten bleven nagenoeg dezelfde. En
vooral daarom is deze handelwijze opgegeven, omdat door den

( 287 )

langeren duur eener geheele bepaling, grooter kans bestond,
dat wegens eene aanzienlijke declinatieverandering gedurende
een der stroomsterkte-bepalingen de geheele waarneming ver-
worpen moest worden.

Vóór wij nu overgaan tot de beschrijving der met de kwik-
buizen verrichte waarnemingen, zullen wij nagaan welke cor-
reetiën aan de aflezingen van de tangentenboussole zijn aan te
brengen om die als evenredig met de stroomsterkten te mogen
beschouwen. Deze correctiën zijn van drieërlei aard:

1’, eene correctie, omdat de aftezingen evenredig zijn met
de tangenten van den dubbelen uitwijkingshoek van den magneet.

2°. om de afwijking van de evenredigheid der stroomsterk-
ten van de wet der tangenten;

3’. wegens de breking der door de verzilverde vóórvlakte
van den spiegel teruggekaatste stralen door de glazen dekplaat.

Deze correctiën zijn uitvoerig behandeld door scHROEDER
V. D. KOLK in zijne aangehaalde verhandeling en wij hebben
‚die wijze geheel gevolgd: met deze wtzondering nochtans dat,
zooals door sePruyr in zijne dissertatie is opgemerkt, voor de
3e correctie het dubbele van het door SCHROEDER v. D. KOLK
aangegeven bedrag in rekening is gebracht.

De eerste correctie wordt gevonden door de tangens van
den uitwijkingshoek uit te drukken in die van den dubbelen
hoek en de daarvoor verkregen uitdrukking in eene reeks te

f e
ontwikkelen, volgens de opklimmende machten van —, waarbij
a

e de aflezing aan de eene zijde van het nulpunt en « de af
stand van spiegel tot schaal beteekent. Bij onze bepalingen
bedroeg die afstand 2.925 M.

De tweede correctie is verricht volgens de door Prof. Bos-
SCHA *) gegeven uitdrukking voor het verband tusschen d
stroomsterkte en de afwijking van den magneet in eene tan-
gentenboussole, wanneer daarbij op de lengte van de naald en
de breedte der windingen gelet werd. Substitueerden wij de
afmetingen onzer tangentenboussole in die formule, dan werd

*) POGG,, Aan. Bd, 101, pag. 527,

SDE MN

RE SE EE Pd

( 2838 )

voor de correctie aan de afwijking e van het nulpunt op de
schaal aan te brengen, gevonden :

003078 en
Aat de?

De laatste correctie wordt aangebracht voor de evenwijdige
verplaatsing die de van den spiegel teruggekaatste lichtstraal
door de 6 m.M. dikke dekplaat ondergaat. De correctie aan
e aan te brengen is:

waarin » den brekingscoëfficient van het glas voorstelt.

Gaan wij nu over tot eene nadere beschrijving van wat met
de “met kwikzilver gevulde buizen is verricht.

Vooral moest bij het gebruik dezer buizen als weerstanden
er op gelet worden, dat in den tak waarin de multiplicator stond,
bij het inbrengen der kwikbuizen geen andere weerstand dan
deze werd ingevoerd. Ten einde dit zoo goed mogelijk te ver-
krijgen, werden glazen bakjes gebruikt van circa 5 c.M. in het
vierkant doorsnede en gelijke hoogte.

De kwikbuizen werden in openingen in t midden van een zij-
wand der bakjes aangebracht, door middel van caoutchonc-stop-
pen bevestigd. De uiteinden der buizen bevonden zich daarbij
op ongeveer | e.M. afstand van den zijwand. Dit geheel
werd nu met kwikzilver gevuld, welke vulling evenals die, bij
de bepaling van den inhoud der buizen, geschiedde door middel
van den kwikzilverluchtpomp.

Henige malen gedurende de proefneming werden de buizen
gevuld op de door sABINE en peHMs gevolgde wijze, die de
buizen horizontaal plaatsten, er langzaam kwikzilver door heten
loopen en ze behoorlijk gevuld achten, wanneer men, nauw-
keurig toeziende, geen luchtbellen opmerkte. Doch op deze
manier is het ons, ook wanneer geen luchtbellen te bespeuren
waren, nimmer mogen gelukken juiste resultaten te verkrijgen.

De beide kwikbuizen met bakjes werden in een zinken bak
geplaatst, die met water gevuld was, dat voortdurend geroerd werd.

( 289 )

Om de kwikbuizen in de geleiding in te lasschen, werden
geamalgameerde koperdraden in de bakjes geplaatst: de beide
draden in één bakje, wanneer de weerstand van de buis niet
in de geleiding moest voorkomen. Hierdoor werd verkregen,
dat bij het inlasschen van de buizen, niet tevens een bijko-
mende weerstand van verbindingsstukken werd ingevoerd. Ten
overvloede bleek dit nog daaruit, dat een verplaatsen van een
koperdraad in een bakje geen merkbaren invloed had.

IJzerdraden werden niet gebezigd, om de door stemenNs en
anderen waargenomen onregelmatigheden in den weerstand bij
overgang van iĳzer op kwikzilver.

Aanvankelijk waren geamalgameerde koperen plaatjes ter ver-
binding in de kwikbakjes geplaatst, doch aanmerkelijk verschil
in uitkomsten werd verkregen, wanneer deze plaatjes verplaatst,
op nieuw geamalgameerd, of afgeschuurd waren.

Bij het gebruik der draden werden nimmer dergelijke storin-
gen bemerkt. Het bezwaar van de verontreiniging van het
kwikzilver door koper werd zooveel mogelijk tegengegaan door
de draden alleen, als dit bij de aflezing noodig was, in de bak-
jes te plaatsen. Ook kon wel aangenomen worden, dat de
verontreiniging voornamelijk van invloed moest zijn op het
kwikzilver in de bakjes en niet op dat in de buizen.

Al het gebruikte kwikzilver was gedistilleerd in den toestel
van WEINHOLD.

Het eerste werden de buizen 8 en 9 genomen. De waarde

8)’

of als de weerstand der electroden daarbij in rekening gebracht
wordt, 07517.

De bepalingen van de verhouding der weerstanden leverde
echter eene waarde op, die ruim 1 pCt. te groot was, terwijl
de verschillende bepalingen onderling slechts enkele tienduizendste
verschilden, zoodat die afwijking aan een constante oorzaak
moest toegeschreven worden. ’ Waarschijnlijkste was dus, dat
bij de lengte-bepaling eene vergissing begaan was, die na afloop
der weerstandsbepaling kon worden hersteld. Alzoo wordt over-

9 î ;
E) afgeleid uit de afmetingen der buizen bedraagt 0.7515,

| 7
gegaan tot bepaling der verhouding | | waarvan de berekende

(290)

waarde is 1.0168 of met den weerstand der eleetroden 1.0166.
De verhouding door weerstandsbepaling verkregen, week van
deze waarde niet meer af‚ dan enkele tienduizendste deelen,
zoodat hier eene gewenschte overeenstemming in beide waarden
bestond. Het vermoeden, dat er een fout in de bepaling van
de lengte van basis (9) was ingeslopen, werd door deze uit-
komst bevestigd.

Doch bij de buizen (6) en (8) werd weer een aanmerkelijk
verschil opgemerkt in de berekende en de waargenomen waarde
der verhouding. De eerste bedroeg 1.1387 of 1.1386: de
tweede 1.1421.

Het scheen dus dat er niet een fout bij de bepaling der af-
metingen van de buizen begaan was, doch dat er een storende
werking bestond, die zich des te sterker deed gevoelen, naar-
. mate de te bepalen verhouding meer van de eenheid afweek.
Bij de verhouding 0.75 bedroeg de afwijking '/, ‚0; bij 1.016
was ze zeer gering en bij 1 138 nagenoeg !/,,,- Om nu de
oorzaak der verschillen na te sporen werd dus een paar buizen
gekozen, voor welke de waarde der verhouding van de weer-
standen meer van de eenheid afweek: de buizen (4 en (8)
voor welke de berekende verhouding 1.4008 of 1.4005 be-
draagt.

De weerstand dezer buizen werd nu onder verschillende om-
standigheden bepaald: daarbij bleek dat zeer verschillende waar-
den verkregen werden, indien de stroomsterkte en dus de afle-

zingen op de schaal der tangentenboussole gewijzigd werd Zoo
vond men :

erdee CHE
Li Ia ALS

0 1

FIE)

{

a a 1/3 (S)
376 155 907 1.4005
425 854 1028 1.4023
488 981 1182 1.4040
512 1017 1228 1.4068
577 1163 1407 1.4094

Eenvoudigheidshalve zijn de stroomsterkten opgegeven door
de aantallen geheele millimeters afwijking op de schaal.

(291)

De storende werking deed zich dus bij kleine afwijkingen
der tangentenboussole weinig gevoelen, doch nam vrij aanzien-
lijk toe bij grootere uitwijkingen.

Naar allerlei oorzaken werd nu gezocht, die dit verschijnsel
zouden kunnen voortbrengen, als polarisatie, verwarming van
draden, electrodynamische werking van deelen der geleiding
op de meetinstrumenten, enz.; doch geen dezer was in staat die
afwijkingen te verklaren.

Eindelijk kwam men op het denkbeeld, dat de koperen dem-
per, die den magneet van de tangentenboussole omgaf, ijzer-
houdend kon zijn en daardoor invloed uitoefenen op de uitwij-
kingen van den magneet. De demper werd verwijderd en
vervangen door een dempende solenoide en nu bleek de weer-
standsbepaling uitkomsten te leveren, die onafhankelijk waren
van de grootte der stroomsterkte, zoodat in dien demper wer-
kelijk de oorzaak der afwijking heeft. gelegen.

Wij hebben opzettelijk eenigszins uitvoerig over deze afwij-
kingen gesproken, omdat meermalen dit verschijnsel zou kunnen
voorkomen, zonder dat de aandacht er zich op vestigen zou:
hier, alleen omdat de verhouding der weerstanden reeds door
berekening gevonden was, moest deze bron van fout aan ’t licht
komen. Én daar men immer gevaar loopt bij dempers niet
volkomen ijzervrij koper te hebben, zal het steeds aan te be-
velen zijn, dien bij meetinstrumenten weg te laten en den
magneet door eene solenoide op de beschreven wijze in rust
te brengen.

Alle tot hiertoe verrichte weerstandsbepalingen werden dus
herhaald en de weerstanden van alle buizen op nieuw met die
van buis (8) vergeleken.

Daar het wenschelijk gebleken was, dat eene weerstands
bepaling zoo spoedig mogelijk afliep, werden verder telkens
vier stroomsterkten bepaald in deze volgorde: ingelaschte weer-
stand 0, daarna elk der buizen achtereenvolgens, en eindelijk
weder met ingetaschten weerstand 0. De laatste bepaling diende
dan tot contrôle. Daar voor elke stroomsterkte-bepaling drie
aflezingen. te verrichten zijn, werden dus bij elke weerstands
bepaling 24 schaalafiezingen verricht.

Van elke bepalins deelen wij één volledig voorbeeld mede :

L®,

VERSL. EN MEDKO, AFD. NATUURK. 2de REEKS. DEKL XI. 20

tp zn Ae ven

{ 292)

voor elke verhouding van weerstanden, werden 6 dergelijke
bepalingen verricht.

In de eerste kolom wordt aangewezen welke weerstand in
den zijtak is ingelascht, in de tweede het verschil in aflezing
op de schaal links en rechts in millimeters bij de tangenten-
boussole: in de derde hetzelfde voor den multiplicator en in
de vierde de afwijkingen in de tangentenboussole wanneer die
in den multiplicator tot een bedrag 10000 herleid zijn, waar-
door die aflezingen, vooral de eerste en vierde, onderling ver-

gelijkbaar worden.

Weer- Afw. Tet Afw. Mul- Herleide afw.
stand. boussole, _ tiplicator. Tgt‚-boussole.

(0) _ 6142 9187 61221
(8) 11014 919.0 119848
verhouding 5) (4) 12997 920,5“ 141195
(0) _ 617,4 9194 67153

(0) en or ZO05 sOB2 Ie B
ER (6) _1301.7” 9816 _13261.0
verhogns (8) (8) _ 1233.0 985.55 125114
(0): “7025 985,1 °° USH

(0) 687.6 969,0 7096.0

(7) (7) “ 1211.2 965,3 12547.4

VSPOMONE, ola) (8) 12026 9653 124583

(0) 6842 9644 _ 70946

(0) 7128 9446 7546.

WEE (8) 12422 937.3 132529

deden CN (2) 11554 9382 123150

(0) 7118 9428 OA

(0) _577.0 917,2 _ 62909

en) (9) 9124 92.1 93414

Ee (8) 10012 9081 110252

(0) _ 580.8 9231 62922

(0) 5489 9430 _ 58208

(1) (1) 18974 947.838 14743.6
verhonding ———

(9+8) (98) 12477 9438 _13220.0
(0) _ 5478 9415 _ 58182

( 293 )

Deze bepalingen leverden nu, na het aanbrengen der correcties,
de volgende uitkomsten op voor de verhoudingen :

(a) @) RO {6) U) 49).
D+D| © (8) (8) 6) 6)
1.2020 |0.8369|1.3998|1.1380/1.0164|0.7515
1.2024 |0.8367 |1.4013|1.1382|1.0163/0.7517
1.2019 |0.8869 | 1.4005/1.1390|1.0171/0.7510
1.2013 [0.8871 [1.4010/1.1382 (1.017,0|0.7510
1.2015 |0.8865 [1.4008| 1.1389[1.0171/0 7515
12017 |0.8373/1.4004|1.1875{1.0168/0.7515

mmm Anns Aen emmmmmnmmmmmmmm mmmmm n

Gemiddeld 1.2018{0.8369/1.4006/|1 1383/1.0167|0.7514

a 1.2022[0.8372|1.4008|1.1383/1.0168|0.7515
Berekend
[7 1.2014/0.8372|1.4005|1.1381/1.0166|0.7517
Ì

a zonder correctie voor den weerstand der electroden.
b met ” ” 3 ” 3 ”

de soe) (4)
Eindelijk werd nog bepaald de verhouding smd Even-

als van de vorige volgt hier eene enkele bepaling :

Weerstand Afw. Tangtbouss. Afw. multipl. Herleide Afw.

Tgt.-boussole,
0 598.45 923.4 5881.2
(2) H(4) ()4(4) 1418.0° _ 92435 153414
(1) (1) 1360.1 921.0 147677
0 596.9 921,1 5828.9

Als uitkomst der verschillende bepalingen werd verkregen:

1.0629
1.0625
1.0626
1.0623
1.0629

gemiddeld . . 1.0628
20*

WREE IE GE PLE EN ELEC TSC

|
|
Ik
Hi
|
|
ij
Hi
|
|
|
|
1
Ì
|
Ì
ij
1
\
|

EEE DNEEBTASn D S

BEN,

{ 204 9

terwijl de berekende verhouding bedroeg 1.0628 of (met weer-
stand der electroden) 1.0682.

Na afloop dezer bepalingen werd nu overgegaan tot het oor-
spronkelijke, in den aanvang vermelde doel, namelijk de bepaling
van de verandering van den weerstand van kwikzilver bij tem-
peratuursverandering.

Tot dit doel werden twee glazen toestellen vervaardigd van
bovenstaanden vorm. Een glazen buis van circa 1 M. lengte
werd hiertoe omgebogen en aan de beide uiteinden van glazen
bekertjes van ongeveer 3 e.M. middellijn voorzien. De weerstand
van deze buis, met kwikzilver gevuld bedroeg nagenoeg '/, van
en: heid van sIEMENs. De vulling geschiedde door langzaam
ingieten van kwikzilver, waarna het geheel onder den klok van

een luchtpomp geplaatst en de ruimte luchtledig gemaakt werd,
waarbij mogelijk aanwezige luchtbellen verdwenen.

Bij de bepaling werd van dit beginsel uitgegaan, dat het
beter was de weerstandsverandering zoo nauwkeurig mogelijk
bij enkele weinige temperatuursverschillen, die men constant
kon houden te bepalen, dan bij een groot aantal minder zekere
temperatuursverschillen. Een der buizen werd alzoo in smel-
tend ijs, de andere in stoom van 100° geplaatst. De toestel-

(295 )

len waarin de buizen tot verkrijging dezer temperaturen ge=
plaatst waren, hadden groote overeenkomst met die, welke men
gebruikt voor het verifieeren der vaste punten van thermome-
ters. Voor het ijs werd een bak gebruikt, waaruit voortdurend
het’ gesmoltene weg kon vloeijen: voor ‘t kokend water een
ketel met dubbelen wand, waartusschen de stoom zich begeven
moest, om te kunnen ontwijken. Bij dezen toestel kostte het
veel moeite te zorgen, dat de gecondenseerde stoom niet op de
kwikzilver oppervlakte in de bekertjes neersloeg: dit werd ten
slotte bereikt, door den glazen toestel stoomdicht in ’t deksel te
bevestigen, zoodat de kwikoppervlakken in de bekertjes naar
buiten kwamen, en de stoom door caoutchoukslangen, verbonden
aan in de zijwanden aangebrachte buizen, weg te voeren. Waren
nu de bekertjes niet geheel in den stoom geplaatst, met de
buis zelf was dit wel het geval.

Temperatuursbepalingen waren bij deze inrichting overbodig :
alleen werd de barometerstand bepaald ; daar deze echter gedurende
de waarnemingen zeer weinig van 760 m.M. verschilde, soms
enkele millimeters daarboven, dan weer iets daarbeneden was,
werd voor de gemiddelde temperatuur van het kwikzilver in den
stoom 10U° aangenomen.

Vooreerst werd nu de verhouding der weerstanden bepaald,
wanneer de buizen dezelfde temperatuur hadden, waartoe zij in
een bak met water geplaatst werden, dat de temperatuur van
het vertrek aangenomen bad. Noemen wij de weerstanden der
buizen bij 4°. pe en q4, dan werd gevonden:

11952
1.1935
ni | srtis
arl le
1.1940 |

Nu werd een der buizen in ijs, de andere in stoom gebracht

° . )

en op nieuw de verhouding der weerstanden, alzoo Jo be-
7100

paald. Dit leverde echter eenig bezwaar op, waardoor eene

verandering noodig werd in de wijze, waarop de verhouding be-
paald werd. Want, volgens Bosscua’s methode moet «de weer=

meteen Saat re ee

(296 )

stand van den neventak, waarin de multiplicator geplaatst is,
en die in de vroegere formulen 5 genoemd is, constant blijven
gedurende de geheele bepaling. Doch, wanneer de in ijs ge-
plaatste buis ingelascht werd, door de koperdraden in de be-
kertjes te plaatsen, en daarna de in stoom geplaatste buis’ op
dezelfde wijze ingelascht werd, kon gedurende die beide waar-
nemingen de weerstand 4 niet onveranderd blijven, daar de
veranderde temperatuur der uiteinden noodzakelijk daarop in-
vloed moest uitoefenen.

Ten einde hierin te voorzien, werd nu de bepaling aldus
ingericht: eerst werden de beide koperdraden in één bakje
atb,

waarin kwikzilver van 0°, geplaatst en aldus Ll, =
a

bepaald: daarna in ieder der bakjes van 0° één draad en daar-

atb + po
a

door 1, = 4 bepaald: eindelijk werd de eerste

bepaling herhaald: uit de beide waarden van T, het gemiddelde
genomen en van 1, afgetrokken, waardoor 4 t gevonden werd.
qa

Gedurende deze drie waarnemingen kon men aannemen dat 4
standvastig gebleven was. Nu werden drie dergelijke bepalin-
gen verricht wanneer de koperdraden zich bevonden in de
bakjes met kwikzilver van 1000, waarbij 4 in b' veranderd was:
men heeft dan

tre atb tg.
ge Ii ee
a a

waaruit É gevonden wordt. Men is dus hierbij onafhankelijk
u

van de veranderingen van 5, en omtrent a mag worden onder-
steld dat zij standvastig is gebleven. In deze veranderingen
van b moet echter de oorzaak gezocht worden van de mindere
nauwkeurigheid dezer weerstandsbepalingen in vergelijking met
die bij dezelfde temperatuur verricht.

Het is wellicht niet overbodig hier op te merken, dat eene
storende aanwezigheid van thermostroomen hier uitgesloten is,
daar de beide contactplaatsen van koper- en kwikzilver steeds
dezelfde temperatuur hadgen,

(297 )

Als voorbeeld volgt hier eene volledige waarneming:

Afw. Tetb. tot 10000

Weerstand. Tgt.-boussole, Multipl. van den Multipl.

teruggebr.

0 546 8 969.0 5643.0

De 1272.65 9701 13118.7

0 545.85 067.35 5642.6

0 946.5 970,4 5629.1

ea BE 9731 13751.9

0 545.45 969.35 56211

b. ajb

a De '
De waarden è en à verschilden dus ongeveer !/

400*
(7,

De verschillende bepalingen leverden nu de volgende resul-

taten :
1.0860 1.3122
Ee 1.31 18
1.089 138181
Hiper 1L.0865 S oe 1.0864 EE = 13997 Sem 1 3101.
1.0830 1.5092
1.0861 1.8107
1.5090

Stellen wij nu p4 —= po (l Het), dan is « de gemiddelde
weerstandsverandering per graad en vinden wij:

1.1939 — 1.0864
Rn nen OS
100 X 1.0864

1.8101 — 1.1939

100 X 1.1939

== 0.000974,

vod affine 310
= a [ogoi 1) = 0000oe,

Deze waarden moeten echter nog eene kleine correctie on-
dergaan voor de uitzetting van het glas bij de verwarming :
is A de lineaire uitzettingscoeffieient van glas, dan: wordt de
weerstand door de wuitzetung

( 298 )

fy Ld)
Harte Aked eme

(omdat # klein is)
Po 8 al (ole k) ĳ).

Bovenstaande waarden van a moeten dus met 4 == 0.000008
vermeerderd worden en zijn alzoo: 0.000997; 0.000982%
0.000989:

gemiddeld . . . 0.000989.

Deze uitkomst nadert zeer tot die van SIEMENS, die zonder
. de correctie voor de uitzetting van het glas 0.000985 vindt,

Doch nu moet nog uitgemaakt worden in hoeverre de aanname
P‚—=P, (1 + wf) gegrond was en of niet veeleer Py=P (1 Hald?)
moet gesteld worden.

Bij de groote overeenkomst met de uitkomst van SIEMENS
bestond eenige reden voor het laatste vermoeden. Want hoe-
wel SIEMENS van zijn eigen waarnemingen verklaart: „diese
Werthen zeigen, dass die Curve der Widerstandszunahme bei
Quecksilber als gerade Linie anzunehmen ist,” meenen wij uit
die waarnemingen juist ’t tegendeel te moeten afleiden. Zij
kunnen in dezen vorm gebracht worden.

T. (temperatuur) We (weerst, bij f,) il
Aer dp et er:

nee ae BAMI8 1 etui 0.756
TE rand B99AB Le bod ‚0.524

0.517
E aen 89860. …— (OLEN. 0.810
gea EEEN biet. drs, 0.537
A Ne ae ed os 0.829
do BRUID Se een Need 8.816
ERR EN 0.832
Var elAmlel om BHO on. sonor. ahaaa bin
basreao shet zutor daad zakt pneies snak
praal doren geoBpee pati, ots
ler Ta PCA oen earn OT REE

( 299 )

Daar nu de getallen in de laatste kolom bij toenemende tem-
peratuur eene ondubbelzinnige stijging vertoonen, meenen wij
dat siEMENs ten onrechte de kromme der weerstandsvergrooting
als rechte lijn beschouwt.

Om nu de waarde van den coëfficiënt (9 te bepalen, werd een
der buizen weder in ijs geplaatst, doch de andere in een water-
bad met gemiddelde temperatuur van ongeveer 57° gebracht:
door eene kleine vlam, kon die temperatuur vrij standvastig
gehouden worden, terwijl door een paar roerders er voor gezorgd
werd, dat de geheele watermassa van gelijke temperatuur was.
De temperatuur van het waterbad werd telkens vóór en na de
stroomsterkte-bepaling afgelezen. Hierbij werd gevonden:

1.2588
p513 __ 1.2094
gieren 142602
1.2585
1.2591
1.2595.

gemidd. 1.2592.

Stellende p 51.3 —=p0 \l 457.85 (aA) vindt men a=0.000963.
Terwijl dus voor de gemiddelde toeneming van den weerstand
per graad tusschen 0® en 100°® verkregen wordt 0.000989, vindt
men voor dit bedrag tusschen 0® en 57.3°,0.000965, eene
uitkomst die zeer weinig van die van sSIPMENS afwijkt,

De formule P‚,=P, {Ll +at) voldoet derhalve niet en de
betrekking tusschen weerstand en temperatuur zal voorgesteld
moeten worden door eene formule, van den vorm

PP, (ltattpE)

De waarden van a en kunnen afgeleid worden uit de
vergelijkingen :

Pioo—P, Le

Pires Po 0.000963 en = — 0.000989,
57,3. Pe 100 P,

waaruit wij vinden:

Pr =P ‚1 + 0.000929, 4 4 0.0000006 4°).

EE Ee
nme teen

nnn. anans:

LS EEN ED EET

vennen,
Tat A

A
NR Eee Men peen: a

( 300 )

Ter contrôle werd nu nog ten slotte de weerstands-vergrooting
tusschen 45° en 100° onderzocht: een der spiralen in een wa-
terbad van circa 45°, de andere in stoom geplaatst zijnde.

P;
Voor — de waarde 1.1939 aannemende, geeft de formule
L .

Pa5.2

100

voor deze verhouding de waarde 1.1828,en dus eene zeer vol-
doende overeenstemming aanwees.

In den regel zai men bij het gebruik van kwikzilver-weer-
standen, deze bij eene gemiddelde temperatuur van circa 15°
aanwenden, en dus de correctie voor de temperatuur zich over
een veel kleiner temperatuursverschil uitstrekken, dan dat waaruit
hier de coëfficiënten a en (} zijn afgeleid. Men zal in die ge-
vallen weinig van de juiste waarde verwijderd zijn, indien men
voor die correctie per graad 0.00094 aanneemt.

Al de hier vermelde bepalingen zijn verricht in het Physisch
Laboratorium «der Polytechnische School alhier. Door de wel-
willendheid van Prof. BosscHa was het mij vergund van de
localiteit en de hulpmiddelen dier inrichting bij dit onderzoek
gebruik te maken. Daarvoor, en voor de in ruime mate ont-
vangen hulp en raadgevingen, breng ik hem en den heer
SNIJDERS, Leeraar in de Natuurkunde aan die School, mijn
welgemeenden dank.

voor de waarde 1.1382, terwijl de weerstands-bepaling

Delft, December 1876.

GEOLOGISCHE EN PHYSISCHE GESTELDHEID
VAN DEN ZUIDERZEE-BODEM,-

IN YERBAND MET DE VOORGENOMEN DROOGMAKING.

DOOR

P. HARTING.

Reeds voor vele jaren trok het herhaaldelijk mijne aandacht
dat, waar het diluviale zand den ondergrond uitmaakt, — en,
‘gelijk men weet, is dit in een groot gedeelte van ons vaderland
het geval, — het uit dit zand opstijgende water niet zelden
de blijken draagt van met zeewater vermengd te zijn.

Het eerst bleek dit aan het water dat in de diepe putten
opsteeg, die, in de hoop van goed drinkbaar water te vinden,
vóór een 25- Àà 30tal jaren op verschillende punten der stad
Amsterdam geboord zijn. Het zeezoutgehalte in het water nam
toe naarmate de put dieper en naar gelang er meer wa-
ter uit opgepompt werd *). Eenigen tijd daarna vond ik
ook zeezout in het water van een tot in het diluviale
zand doordringenden put op het eiland Urk t), terwijl boven-
dien het water in die put rijst en daalt, hetgeen hoogst waar-
schijnlijk samenhangt met het rijzen en dalen der oppervlakte
van het omringende zeewater. Ook bij de zeer diepe (ruim
_ 182 meter) putboring te Gorinchem bleek het uit den bodem
der put opwellende water sterk zouthoudend te zijn 8), het-

*) Zie mijne verhandeling: De bodem onder Amsterdam, Verh. d. 1ste Kl. van
het Koninklijk Nederlandsch Instituut 1852, bl. 147,

f) Het eiland Urk, zijn bodem, voorthrengsels en bewoners, Utrecht 1853, p. 47 en 52

$) De bodem onder Gorinchem, Verh. d. Geologische Commissie, p. 38 (140),

pe:

( 308 3

_ geen des te opmerkelijker is, omdat deze plaats zoo ver bin-

nenslands is gelegen.

Een en ander gaf mij de overtuiging, dat, waar de ons va-
derland omringende zee op bloot liggend diluviaal zand rust,
het zeewater hierin niet alleen doordringt maar zich ook tot
op groote afstanden in horizontale richting daarin naar alle
zijden verbreiden kan, zoolang het geen leem- of kleilagen
ontmoet, die het tegenhouden, of de toevloed van: het als
rivierwater of als regen in den bodem dringende water niet
groot genoeg is om den aandrang van het zeewater het even-
wicht te houden.

Toen nu het eerste ernstige plan tot droogmaking van het
zuidelijk gedeelte der Zuiderzee was geopperd en daarbij was
voorgesteld het eiland Urk als steunpunt voor den aan te leg-
gen dijk te kiezen, meende ik daarin een groot gevaar te zien.
Een groot gedeelte van dat eiland is een zich tot omstreeks
9 meters boven het zeevlak verheffende diluviale leemheuvel,
rustende op een diluvialen zandbodem met talrijke gerolde
steenen of erratische blokken. Die zandbodem strekt zich,
geheel onbedekt, tot op verren afstand rondom het eiland uit.
Een tegen het eiland steunende afsluitdijk zoude derhalve voor
een zeer aanmerkelijk gedeelte op dien zandbodem rusten. Het
aan de noordzijde van dien dijk in den bodem dringende zee-
water zoude onder den dijk door filtreerende weder aan de an-
dere zijde opstijgen, en wel des te sneller naar gelang het
verschil in drukking tusschen het water aan de noord- en dat
aan de zuidzijde grooter werd. Eenige reeds vooriang genomen
proeven, waarbij mij de betrekkelijk groote snelheid gebleken was,
waarmede water, onder eene zekere drukking staande, zich eenen

weg zelfs door zeer fijn zand baant, deden mij zelfs vrezen dat,

indien de afsluitdijk in die richting werd aangelegd, het nooit
gelukken zoude den daarachter gelegen polder droog te maken.

Men moet wel in het oog houden dat de oorzaak der door=
dringbaarheid van zand eene geheel andere is dan die van de
doordringbaarheid van veen. Veen is als het ware een spons
die zeer veel water doorlaat, zoolang zij niet sterk wordt sa-
mengeperst. Geschiedt dit echter door er een sterke drukking
op uit te oefenen, b. v. door het leggen van een zeer zwaren

( 303 )

dijk, dan kan eene veenmassa eindelijk zoo worden samenge-
perst, dat zij even ondoordringbaar voor water wordt als b. v.
hout. Zoo zullen in een veenachtigen bodem, gelijk b. v. die
van den Haarlemmermeerpolder, aanvankelijk talrijke kwellen het
werk vertragen, maar al naar gelang de droogmaking vordert
en de ringdijk verzwaard wordt, zal het daaronder gelegen
veen meer en meer worden samengeperst, tot het eindelijk geen
water meer doorlaat.

Met zand is dit een geheel ander geval. Zand laat zich
niet samenpersen, omdat het bestaat uit zeer harde, gerolde
kwartskorrels die, hoe dicht zij ook tegen elkander aanliggen,
altijd kleine opene ruimten tusschen zich overlaten, waar-
door een net van capillaire kanaaltjes ontstaat, waarin wel
is waar het water eenen zekeren tegenstand ontmoet, maar die,
zelfs in het fijnste zand, mits het uit gerolde, min of meer
rondachtige of althans bolle oppervlakten aanbiedende korrels
bestaat, toch nog altijd ruim genoeg zijn om aan het water
eenen betrekkelijk snellen doortocht te verschaffen.

Dat klei en leem een zooveel grooteren weêrstand aan water
bieden, ‘hangt geenszins enkel daarvan af dat deze gewoonlijk uit
kleinere lichaampjes zijn samengesteld dan het zand. Soms toch
ontmoet men klei die, bij mikroskopisch onderzoek, uit tamelijk
groote korrels blijkt te bestaan, zoo groot als en soms grooter
dan de korrels van fijn zand. Kn toch is zulke klei altijd
merkelijk minder doordringbaar voor water dan zand. De oor-
zaak hiervan is dat het groote meerendeel der de klei samen-
stellende lichaampjes uit scherpkantig gruis van andere kristal-
limische gesteenten, veldspaath, hoornblende, mica enz, bestaat,
waarvan de korrels niet hard genoeg zijn om evenals de kwarts-
korrels, bij de voortbeweging door water, door rolling eenvoudig
afgesleten te worden en zoo bolle oppervlakten te verkrijgen. De
kleilichaampjes hebben integendeel altijd de gedaante van kleine
schilfers, met scherpe hoeken en kanten. Zetten deze zich nu,
bij bezinking, in water af, dan voegen zij zich zooveel moge-
lijk ineen, om de kleinst mogelijke ruimte in te newen, en zoo
kan het niet anders of de openingen tusschen de lichaampjes
worden veel kleiner en het geheele kanalenstelsel onregelmatiger
en nauwer, terwijl tevens de aaneenkleving der deeltjes onder-

et Te

( 304 )

ling grooter wordt, omdat zij voor een deel met platte vlakken
tegen elkander aanliggen. Vandaar dat met water doordrongen
klei tot een half vloeibaren modder wordt, iets dat bij zand
nooit het geval is, waar elk korreltje op zich zelf blijft. Tevens
is dit de oorzaak van de meerdere of mindere kneedbaarheid
of plasticiteit van klei en van leem.

Natuurlijk neemt de wrijving en daarmede de aan het water
geboden weerstand in het algemeen toe met het kleiner worden der
korrels, omdat daardoor de gezamentlijke oppervlakte grooter en de
tusschenruimten kleiner worden. Dit geldt van klei en leem even=
zeer als van zand. Bestaat er bij dit laatste ten dien aanzien veel
verschil, van het grofste grind af, waarin de korrels verschei-
dene centimeters in doorsnede hebben, tot aan het fijnste zand
toe, waar de doorsnede der korrels slechts En tot en millimet.
bedraagt, niet minder aanmerkelijk zijn de verschillen welke ten
aanzien der grootte van de samenstellende licháampjes der klei- en
leemsoorten optreden. Alleen zijn die verschillen slechts door het
mikroskoop waarneembaar, omdat de kleilichaampjes zelve meeren-
deels te klein zijn, om nog met het bloote oog onderscheiden te wor-
den. Als de grenzen, tusschen welke zich hunne grootte beweegt,
zien tot se millimeter stellen. Somtijds is hun door-
1000 10
meter nog grooter, vooral bij micaschilfers, die echter steeds
zeer dun zijn, terwijl er bovendien nog in vele kleisoorten
gerolde kwarts — d.i. zandkorreltjes — voorkomen, die in

kan men

grootte de scherpkantige eigenlijke kleikorrels overtreffen.

Er is bovendien nog eene omstandigheid die invloed uitoe-
fent op de mate van doordringbaarheid der klei, namelijk de
plantengroei en de daarmede gepaard gaande humusvorming. In
maagdelijke klei, met welken naam men de zoodanige bestem-
pelen kan die uit enkel rotsgruis bestaat, waarin nog geen
plantengroei heeft plaats gehad, is in het algemeen de onder-
linge samenhang der korrels geringer. Daarentegen ontbreken
daarin de vermolmde en verveende plantenoverblijfsels die men
in klei vindt, waarin planten geworteld zijn geweest. Is nude
verveening nog niet ver genoeg gevorderd, dan wordt de klei
door de aanwezigheid van zulke overblijfsels losser en daardoor

( 305 )

loordringbaarder. Doch de plantengroei heeft bovendien nog
een ander uitwerksel, dat zijn invloed in tegenovergestelden zin
doet gelden. Door het verweringsproces, dat daarmede in de
diepte gepaard gaat, worden namelijk de kleilichaampjes zelve meer
en meer aangetast en tot nog kleinere lichaampjes gereduceerd, en
dit ‘gaat eindelijk zoover dat er slechts “moleculen overblijven,
zoo klein dat zij alleen bij sterke vergrooting zichtbaar zijn.
Deze moleculen door eene meer doorschijnende bindingsmassa
verbonden, stellen in vele kleisoorten datgene daar wat men
met den algemeenen naam van „moleculaire massa” kan be-
stempelen. Waar deze moleculaire massa in groote hoeveelheid
ontstaan is en de tusschenruimten tusschen de grootere lichaam-
pjes vult, is ook de klei het dichtst en bij gevolg het minst
doordringbaar voor water.

Uit een en ander blijkt dat reeds het mikroskopisch onder-
zoek het middel aan de hand geeft om met tamelijke zekerheid
over den graad van doordringbaarheid van eenen kleibodem te
kunnen oordeelen.

Alvorens nu verder te gaan, zal het noodig zijn even een
blik te werpen op den tegenwoordigen stand onzer kennis aan-
gaande den aard der gronden die den bodem samenstellen van
dat gedeelte der Zuiderzee, hetwelk men wenscht droog te
leggen. Door de vroegere boringen, ondernomen onder toezicht
van den heer srieLrtJEs, door de latere, gedaan door de heeren
LEEMANS en HAVELAAR, alsmede door het onderzoek der gronden
uit een landbouw-scheikundig oogpunt door den heer van
BEMMELEN, is daaromtrent reeds veel kennis verkregen. Op mijn
tot Z.Exc. den Minister van Binnenl. zaken gericht verzoek,
ontving ook ik van den heer LEEMANS een groot aantal der
bij de boringen verkregen monsters tot mikroskopisch onderzoek.

Kort samengevat zijn de verkregen resultaten de volgende:

Over het geheele zuidelijk gedeelte der Zuiderzee (zie bij-
gevoegde plaat, fig. |, voorstellende eene schematische door-
snede van dat gedeelte der Zuiderzee) breidt zich eene klei-
laag uit, die zoowel de mineralogische als chemische bestand-
deelen bevat, welke haar, eenmaal droog gelegd en van zee-
zout bevrijd zijnde, geschikt voor den landbouw maken.

EE wenn de

ee Beke
en

nn
ar dend

nnen
DE en

—

EEE
_— à mer Se en nne en

( 306 j

Het is mij gebleken dat die kleilaag nog wezenlijk uit twee
zeer van elkander verschillende lagen bestaat. De bovenste
laag, die zelden dikker dan Ll meter, meestal dunner is, bevat
de overblijfselen van zee-organismen: foraminiferen, zee-diato-
meën en schelpen van Cardium-, Mactra-, Tellina-soorten enz.
De haar samenstellende scherpkantige lichaampjes hebben over
het algemeen weinig samenhang. Eene moleculaire bindings-
massa ontbreekt meestal. Blijkbaar is deze kleilaag eerst ont-
staan ua de vorming der Zuiderzee, hoofzakelijk door bezinksel
van het slib aangevoerd door den IJssel.

De daaronder gelegen klei is donkerder van kleur en in zoet
water nedergezet. Zij bestaat over het algemeen uit kleimere
scherpkantige lichaampjes, met veel moleculaire verbindings-
massa en gehumificeerde plantenoverblijfsels. Ook komt nog
op een aantal punten tusschen haar en de bovenste kleilaag
eene dunne veenlaag voor. Daarin of in de onderliggende klei
worden tallooze schaalklepjes van Cypris jusca aangetroffen.
Ook eenige schelpjes eener Valvata-soort werden gevonden.
Het is duidelijk dat deze laag den oorspronkelijken bodem
vertegenwoordigt uit den tijd toen hetgeen thans de Zuiderzee
is uit met veen overdekte bosch- en moerasgronden bestond,
te midden waarvan het meer Flevo gelegen was, dat zonder
twijfel ook zoet water bevatte. Het eiland Schokland en het
lage gedeelte van Urk (zie Fig. 1 bij s) vertegenwoordigen nog
in onzen tijd dien vroegeren toestand.

Hoe dik deze laag zoetwaterklei is, laat zich uit de verrichte
boringen niet afleiden, Meestal namelijk zijn deze niet dieper dan
2,5 of 2,6 meter onder den zeebodem doorgedrongen, zelden
tot 8 meters, eens tot 5 meters, waar men het onderliggend
zand bereikte. Daar echter dit punt tamelijk ver noordelijk
gelegen is, d. i. nabij den rondom Urk zich uitbreidenden
zandbodem, zoo is het zeer wel mogelijk en zelfs waarschijnlijk
dat meer zuid- en vooral westwaarts de dikte dier kleilaag
merkelijk grooter is.

Dat de diluviale zandbodem, van de oost- en zuidzijde der
omringende kust afdaiende, zich onder het geheel bekken der
Zuiderzee voortzet, op de wijze zooals in fig. 1 is voorgesteld,
mag wel als zeker worden aangenomen. Doch op welke diepte

( 307 )

ijne oppervlakte gelegen is, kan onmogelijk met eenige waar-
chijnlijkheid worden gezegd. Die oppervlakte toch is niet die
an een eenvoudig hellend vlak, maar, even als die onzer heide-
elden, golvend, d.1. hier hooger, ginds lager ; en dat die hoogte-
erschillen ook in het onderzeesch diluvium tamelijk groot kun-
en zijn, zelfs op korte afstanden, blijkt uit de putboringen te
Amsterdam, waar, op het Bikkerseiland, het diluviale zand reeds
p de diepte van 37.7 meters onder A.P. bereikt werd, terwijl
nen het op de Noordermarkt eerst op de diepte van bijna 57
eters aantrof, zoodat op die beide slechts weinig van elkan-
ler verwijderde punten het verschil in hoogte bijna 20 meters
gedraagt. Zeer waarschijnlijk is het ook zoo in de Zuiderzee,
waar het diluviale gedeelte van Urk zich ruim 9 meters boven
et zeevlak verheft, terwijl de omringende zandbodem tot ruim
j meters daaronder afdaalt, alvorens onder de kleilagen te ver-
lwijnen, zoodat tusschen beiden dus een verschil van hoogte
van minstens 14 meters bestaat.

Ook is bij de putboring op de Nieuwmarkt gebleken dat
het diluvium aldaar, en zoo ook waarschijnlijk onder de Zuider-
jee, eene zeer aanzienlijke machtigheid heeft, daar men op eene
liepte van 173 meters zijn onderste grens nog niet bereikt had.

Nu is het echter geenszins waarschijnlijk dat de bovenge-
noemde. laag van zoetwaterklei in de Zuiderzee overal recht-
streeks op het diluviale zand rust. Veeleer moet men aannemen
lat, althans in de richting van het Eemdal, d. i, van eene
kuststrook, die zich uitstrekt van den mond der Eem tot aan
Putten, paar Amsterdam en het aangrenzend gedeelte van
Noord-Holland, de tot het Eemstelsel behoorende gronden zich
busschen het dilavium en de zoetwaterklei inschuiven *). Deze
gronden, die gedeeltelijk uit klei, gedeeltelijk uit grover en
fijner zand bestaan, zijn door de toenmalige rivieren medege-
voerd en, zooals de daarin voorkomende overblijfselen van
schelpdieren bewijzen, in den wijden zeeboezem afgezet die toen
den mond der Eem uitmaakte.

Waar dus de genoemde formatiën nog ongestoord aanwezig

*) Verg. Verslagen em Mededeelingen, 2de reeks XX 1874, DI VIII bl, 292
en Dl IX bl 48

VERSL. EN MEDED, AFD. NATUURK, 2de REEKS. DEEL XI. 21

( 308 )

zijn, zal men, bij genoegzaam diepe boring, de volgende ter-
reinen van boven naar beneden aantreffen?

1’. Jongste zeeklei.

2’. Veen.

83°. Zoetwaterklet. |

4°. Onder alluvium (Bemstelsel), betaande uit zeeklei en rivier
zand, met schelpen van zeedieren. |

5°, Diluvium, grootendeels bestaande uit zand met gerolde
steenen, en hier en daar voorkomende banken van harde, vaste
leem, gelijkende op die waaruit het hooge gedeelte van Urk
is samengesteld.

‘Van die terreinen kunnen echter 2 en 4 ontbreken: het
veen, omdat het, hoewel eenmaal bestaan hebbende, door de
zee is weggespoeld, en het oudere alluvium, omdat, toen de

eer

deltavorming begon, de zee niet overal diep genoeg was om
daarin het uit den toen zeer wijden Femmond aangevoerde slib
en zand te doen bezinken, of wel dat de diluviale zandbodem
om andere redenen, evenals nu nog rondom Urk, onbedekt bleef, j

Indien men derhalve zich het terrein van het zuiden naar
het noorden in doorsnede voorstelt, gelijk in Fig. 1, dan blijft
er tusschen de beide als bekend aan te nemen formatiën, na
melijk de jongere alluviale formatie £zv en de diluviale for-
matie d een gedeelte (© 7) over, dat onbekend is. Die oùbekende
ruimte kan aangevuld zijn : hetzij le. doordat de laag van zoetwater
klei eene aanmerkelijker dikte heeft, òf 2°. door de oudere tot het
Bemstelsel behoorende gronden, òf eindelijk 3%. doordat de alu
viale zandbodem zich zoo hoog verheft dat er de dunne reeds
bekende laag van zoetwaterklei onmiddellijk op rust. In het
laatste onguustigste geval zoude de zandbedding, die zich van
voorbij Urk af onder den bovengrond door tot aan de kust
uitstrekt, slechts door een kleilaag van 2 tot hoogstens 3 meters
dikte overdekt zijn.

In de thans aangeboden wet is nu wel is waar aangenomen,
dat de afsluitdijk niet over Urk, maar, op een afstand ten zuiden
van dit eiland, over den kleibodem zal worden aangelegd (Fig. Ì
bij D), en het is duidelijk dat hierdoor het gevaar voor het
ontstaan van machtige kwellen zeer verminderd wordt, — maar

of nu dit gevaar als opgeheven mag worden beschouwd, zoodat

( 309 )

men, op grond van het reeds bekende aangaande den aard van
het terrein, veilig tot uitvoering van het beraamde plan kan
overgaan, meen ik voor als nog te moeten betwijfelen.

Ook dan toch wanneer de dijk meer zuidwaarts over den
kleigrond wordt aangelegd, blijft het water op den ten nvorden
daarvan gelegen bloot liggenden zandbodem rondom Urk, die
vele duizende hectaren omvat, zijne drukking uitoefenen. Zoodra
‚de tegendrukking door het droogmalen van den achter den dijk
igelegen polder vermindert, zal het water daarheen trachten te
istroomen, zij het ook met merkelijk mindere snelheid dan wan-

neer het slechts den korteren weg, onmiddellijk onder den dijk

door, had af te leggen, gelijk het geval zoude zijn, wanneer
de dijk op het Urker zand rustte. Doch welke die snelheid zal
zijn, ook bij den merkelijk grooteren thans aangenomen afstand
dien het onder de kleilaag door zal moeten afleggen, — welke
kracht het dan nog zal bezitten om zich door eene kleibedek-
king van zekere dikte eenen weg te banen, — ziedaar vragen
welke, naar het mij voorkomt, in de allereerste plaats moeten beant-
Swoord worden, alvorens men, met volle vertrouwen van te sla-
\gen, tot uitvoering der beraamde plannen kan overgaan.

|_ Daartoe toch is noodig met zekerheid uit te maken dat de
kleilaag eene genoegzame dichtheid en dikte en dientengevolge
eene voldoende mate van weerstandbiedend vermogen heeft om
overal den aandrang van eene waterkolom van bijna 5 meters
| oogte te kunnen verdragen, zonder het water door te laten.
Ook mag men niet vergeten dat voor den aanleg van den
afsluitdijk, van de boezemdijken enz., veel klei aan het omge-
vende terrein moet worden ontnomen, en dat, bij het graven
an slooten en kanalen, de dikte der kleilaag op die punten
groot genoeg behoort te blijven om het water uit den onder-
grond voortdurend tegen te houden. Hindelijk mag men uit
de diepte waaruit men de klei bij de boring ophaalt nog geens-
zins besluiten tot de werkelijke dikte die de kleilaag hebben
val, wanneer de bodem droog gelegd zal zijn. De opgeboorde
klei verkeert namelijk in den toestand van modder, en deze
neemt een merkelijk grooter volumen in dan aan de daarin
bevatte klei werkelijk toekomt. Uit beneden aan te voeren
bepalingen zal blijken dat dit volumen door googenaamde in-

21*

(310 )

klinking aanmerkelijk verminderen moet, zoodat eene b. v. 3
meters dikke laag uit enkel modder bestaande later wellicht
blijken zal eene weinig meer dan 2 meters dikke kleilaag te
leveren.

Inderdaad geloof ik dat de tot dusver verworven kennis van
het terrein niet voldoende is om het plan, zoo als het in de
thans aangeboden wet ontworpen is, als boven alle bedenking
verheven te beschouwen. Bensdeels toch ontbreekt nog te veel
de kennis van de diepere lagen die onder de tot dusver door-
boorde gelegen zijn; anderdeels kan men alleen dan met waar-
schijnlijkheid oordeelen over de kans van een goeden uitslag
der voorgenomen drooglegging, wanneer voorafgaande proefn
mingen het bewijs hebben geleverd dat de zandgronden geen
zoo groote doordringbaarheid voor het water hebben dat zijn
voortbeweging daarin niet te snel is om overal door de overdek
kende kleigronden te worden tegengehouden.

Ten einde althans eenigermate in deze leemte onzer kenni
te voorzien, heb ik de volgende proeven ondernomen, zoowe
ter bepaling van den graad van doordringbaarheid van he
diluviale zand dat den ondergrond des Zuiderzeebodems vormt
als van de klei, welke de bovenlaag uitmaakt.

Ik wensch die proeven echter slechts als eene eerste pogin
bescliouwd te zien om tot oplossing van het vraagstuk te g
raken. Zij behooren met een beteren toestel herhaald t
worden dan de geïmproviseerde inrichting, waarvan ik mi
bediend heb en die mij gebleken is in geenen deele aan d
eischen van juistheid en nauwkeurigheid te beantwoorden di
noodig zijn om op de verkregen uitkomsten betrouwbare b
rekeningen te gronden, al is die inrichting dan ook volkome
voldoende om bij benadering de mate van snelheid, waarme
zich het water in zandlagen ouder zekere hydrostatische druk
king voortbeweegt, te doeu kennen

Deze toestel bestond (zie fig. 2) uit een aantal glazen buizen
met elkander verbonden door caoutchouc-buizen (e). De leng!
der gebruikte buizen verschilde van 1m-,53 tot 1-,56, ha:
inwendige doormeter van 18 tot 21 millimeter.

Drie dezer buizen (cc ec) werden onderling tot eene vertika
kolom verbonden, die aan zijn boveneinde in verband wi

ae
ans

(311)

gebracht met de openingsbuis o van een blikken bak a&, die
een middellijn van 70 centimeter heeft, d. i. ongeveer 35 maal
die der buizen. De verhouding der quadraatdoorsneden is der-
halve als 1:2225, en bij gevolg blijft het water, gedurende
het afvloeien door den butzentoestel op een magenoeg constant
niveau A.P, terwijl het verdampte water van tijd werd aan-
gevuld. De opening o kan met een caoutchoucprop gesloten
worden. Bovendien is een schroefklem 4 aangebracht, waar-
door de caoutchoucbuis tusschen de beide onderste glazen buizen
naar verkiezing kan worden gesloten en geopend. De geheele
hoogte der waterkolom, gerekend van het viveau A.P. in den
bak tot aan het nulpunt der schaal aan de stijgbuis d bedroeg
gm,79 à 4,80; zij was derhalve ongeveer gelijk aan de diepte
der Zuiderzee boven den noordelijken rand der kleigronden.

De onderste dezer aanvoerbuizen werd desgelijks door een
caoutchouchbuis verbonden met de voorste der horizontaal ge-
legen, met zand gevulde buizen A B,‚C,D,E,F,G. Deze
caoutchoucbuis, die langer moest zijn dan de overige, werd
van een gipsverband voorzien, omdat de ondervinding mij al
spoedig leerde dat zij zonder dit geen weerstand kon bieden
aan de drukking der waterkolom. Elke zandbuis werd gesteund
door een houten blok %, hetgeen noodig was, om met gemak
de verbindingen daar te stellen en, indien er hier of daar op
de grenzen van twee buizen een lek ontstond, dit dadelijk te
bespeuren en door steviger omwikkeling van de caoutchovebuis
met touw of, zoo noodig, door aanlegging van een gipsverband,
dit te stelpen.

Daar ik geene voldoende hoeveelheid diluviaalzand uit den
ondergrond der Zuiderzee zelve kon verkrijgen, gebruikte ik
zand dat uit eene zandgraverij bij Barneveld afkomstig was *).
Dit zand is fijn en bevat geen grootere korrels dan van

*) Dit zand was niet het bedoelde, Ik had den stationschef van den Ooster:
spoorweg laten verzoeken voor mij zand te laten medebrengen, daarmede be-
doelende: zand ergens uit het diluviale Gooiland, b. v‚ uit eene zandgraverij bij
Hilversum. Eerst later, toeu de proeven reeds ver gevorderd waren, vernam ik
dat het gebruikte zand uit eve zandgraverij bij Barneveld verkregen was. Het
is derhalve geen ongeremanieerd diluviaal zand, gelijk aan dat van den ondergrond
der Zuiderzee.

(312 ;

0,57 millim. in doorsnede, terwijl die der kleinste niet
meer dan 0,06 millim. bedraagt. De gemiddelde doormeter,
uit een twintigtal metingen afgeleid, bedraagt 0,167 mill. d. ì,
ongeveer & millim. Op een vierkanten centimeter gaan derhalve
8600 dezer korrels, wanneer deze dicht aaneen gesloten liggen,
en in een kubiek centimeter zijn er 216000 bevat. Op de
doorsnede van een glazen buis, die 2 centim. middellijn heeft,
gaan derhalve 11304 zulke korrels. Dit geeft eenig denkbeeld
van de talrijkheid en de kleinheid der kanaaltjes die tusschen de
zandkorrels open blijven en waardoor het water zijn weg moet
vinden.

Bij de vulling der buizen met dit zand moest vooral gezorgd
worden dat er geene met lucht of water gevulde. ruimten over-
bleven, Daar nu droog zand altijd veel lucht bevat, die later
bezwaarlijk weder kan verwijderd worden, zoo moest de vul-
ling met vooraf nat gemaakt zand geschieden en de buis ook
vooraf gedeeltelijk met water worden gevuld. Daartoe werd
in het eene einde der buis een met water doortrokken stukje
spons gestoken, zoodat dit er vast in sloot maar het water ge-
makkelijk doorliet. Daarop werd om hetzelfde einde der glazen
buis een stuk caoutchoucbuis van 10 of 12 centim. lengte
gebonden en het open einde daarvan met een glazen stop
gesloten. Nu werd de buis met water gevuld en rechtop in
een bak geplaatst, bestemd om het overvloeiende water op te
vangen. Het natte zand werd dan bij kleine gedeelten in
het open einde gebracht en bezonk natuurlijk dadelijk. Dit
inbrengen van het zand moest zeer langzaam geschieden, wilde
men het onústaan van opene, alleen met water gevulde holten
tusschen de zanddeelen vermijden. Ontstonden deze desniettegen-|
staande, dan poogde men deze te verwijderen door de buis in
schuinsche, horizontale richting heen en weder te bewegen. Het
inbrengen van een metaaldraad, om daarlangs het water uit del
kleine holten te doen opstijgen, kon hier niet worden aange)
wend, omdat daardoor, vooral wanneer het inbrengen en op en
neder bewegen van zulk een draad meermalen moest herhaald.
worden, groot gevaar ontstaat dat de glazen buis eindigt met
te bersten. Alleen geduld kon de zwarigheid overwinnen. Ook;
vorderde de vulling van elke der glazen buizen met zand één tof

tu)

anderhalf uur tijds. De bus gevuld zijnde werd dan in lood-
rechte richting gedurende eenige dagen aan zich zelf overgelatens
ten einde de bezinking volkomen te maken, en daarop met
een dergelijk vooraf goed nat gemaakt stukje spons gesloten, als
aan het andere einde was aangebracht. De zandkolom bevond
zich dan besloten tusschen twee sponsjes, die beide een klein
eind weegs buiten de buis uitstaken. Het stuk caoutchoucbuis
met de stop werd eindelijk verwijderd, en de met zand gevulde
buis was nu gereed om aan eene voorafgaande te worden aan-
gevoegd. Ook daarbij was het noodig de aaneensluiting zoo
volkomen mogelijk te maken en vooral de lucht buiten te
sluiten. Daarom werd eerst een stuk caoutchoucbuis stevig
gebonden rondom het uiteinde van de zich reeds op hare plaats
bevindende glazen buis. Deze caoutchoucbuis werd dan met
haar open einde bovenwaarts omgebogen en met water gevuld.
Nu werd de aantevoegen buis daarin gestoken totdat de naar
buiten witspuilende sponsjes van beide buizen tegen elkander
drukten en zoo een gesloten geheel was ontstaan.

Men ziet, het in elkander zetten van den gebruikten toestel
vorderde vrij wat tijd en zorg. Desniettegenstaande zijn er, gelijk
men zien zal, in de uitkomsten onregelmatigheden overgebleven,
die blijkbaar aan de gebrekkige inrichting van den toestel moe-
ten worden toegeschreven. Mocht men er toe overgaan eenen
toestel te laten vervaardigen, die bepaaldelijk voor het doen van
dergelijke proeven bestemd is, dan zouden metalen buizen van
grootere wijdte, b.v. 6 tot S centimeters, voorzeker de voor-
keur verdienen. De binnenvlakte dezer buizen zoude met eene
dunne zandlaag kunnen worden bekleed, door haar eerst te
bestrijken met eene metaalverw en daarover in den nog onge=
droogden toestand fijn zand te schudden. De sponsjes zouden dan
kunnen vervangen worden door roostertjes van fijn metaalgaas, en
de aaneensluiting zoude kunnen geschieden door de uiteinden
der buizen van uitpuilende randen met platte oppervlakten, die
bedekt worden met caoutchoucringen, te voorzien en die uitspui-
lende randen door klemschroeven tegen elkander aan te drukken.

Ook dan zoude echter de aaneenvoeging der buizen onder water
behooren te geschieden, ten einde de lucht buiten te sluiten.
Ken houten bak van genoegzame lengte om de reeks van

(314)

buizen, gedragen door een daarvoor geschikt onderstel, te bevat-
ten, zoude daaraan voldoen. Heeft de aaneensluiting plaats gehad,
dan kan het water weder verwijderd worden, om gelegenheid te
geven de lekken te zien, die misschien hier of daar ontstaan %,.

Zulk eene inrichting zoude voorzeker niet alleen gemakkelijker
in eikander te zetten zijn, maar bovendien zekerder en nauw-
keuriger resultaten geven dan de geïmproviseerde toestel waarvan
ik mij bediend heb, waaromtrent mij nog alleen overblijft te
zeggen, dat de aan het einde der reeks van met zand gevulde bui-
zen aangebrachte, nog uit twee boven elkander geplaatste buizen
(dd) bestaande stijgbuis vastgebonden was aan een op een stevig
voetstuk rustenden standaard, waaraan een in centimeters ver-
deelde schaal was gehecht. Drt gedeelte van den toestel is niet
in de figuur afgebeeld.

Bij het doen der proef werd telkens gewacht totdat het op-
stijgende water het nulpunt der schaal had bereikt, waar, gelijk
gezegd is, de hoogte der drukkende waterkolom 4,$ meter
bedroeg. Van daar af verminderde de drukking natuurlijk met
de toenemende hoogte van het opstijgende water. De snelheid
der opstijging nam dan ook allengs af, gelijk in de volgende
tafel duidelijk te zien is. Ik moet echter daaromtrent nog doen
opmerken dat, de bovenste van de beiden stijgbuizen nauwer (18
millim. in doorsnede) dan de onderste (20 millim.) zijnde, er op
het punt waar de buizen met elkander verbonden zijn, d.i. op
134 centimeters baven het nulpunt der schaal, steeds een schijn=
bare versnelling waarneembaar was, die echter alleen het gevolg
is van de omstandigheid dat hetzelfde volumen water in de
nauwere buis eene grootere hoogte moest aannemen.

Bij het doen der waarnemingen werd aanvankelijk elk kwar-
tier, vervolgens om het halfuur, de hoogte der waterkolom af=
gelezen. Alleen na de aanvoeging der zevende zandbuis, toen
de geheele lengte der zandkolom 10,605 meters bedroeg en de
opstijging merkelijk langzamer plaats had, werden langere tijds-

ruimten voldoende geacht.
De aldus verkregen uitkomsten zijn bevat in de volgende tafel.
*) Het zoude ook niet moeilijk zijn eenen dergelijken toestel zelfregistreerend ,
te maken, hetgeen de waarnemingeu zeer zoude vercenvoudigen, terwijl dan bo-,
vendien de toestel des nachts niet zoude behoeven te worden gesloten,

Tijd in
minuten.

(315 )

LENGTE DER ZANDKOLOM

IN METERS,

®,

4,55

D.
6,08

F. | G.
1,59 5

9,09 5/10,605

HOOGTE DER WATERKOLOM IN DE STIJGBUIS

IN CENTIMETERS,

4
8

8,5 1 -2251,, 2
6,5: 45 4
OD Dahn6
Be ee oa vr ar
18,25) 189712
24» | 17 | 15,75
80 vn 2lga19
36 | 26
BD ve SO 246
41,5 | 34
58,5 | 38,25| 35
59 | 41,5
65 |47 | 42,5
HO, at 51
75,5 | 55,5
80,5 | 59,5
85,5 | 68 | 59
90,5 | 67
94,5 | 71,25) 66,5
100 | 75,5
bál Hol AA
109,5 | 838
86,75) 80
90,5
94 [| 86
97
100,5 | 92,5
108,75
106,75/ 98,25
109,75
112,5 [104,5

107,25

(316 )

Behalve deze na regelmatige tijden terugkeerende waarnemin-
gen werd ook aanteekening gehouden van het oogenblik waarop.
het water in de stijgbuis juist 1 meter hoogte had bereikt. Men
vindt deze aanteekeningen in het volgende tafeltje, waarin ook
behalve de lengte der zandkolom haar dikte in de verschillende
elkander opvolgende buizen is aangegeven.

Landkolom. Gemiddelde dikte Water in de stijgbuis

Lengte. PETTEN op l meter

na verloop van

Arn meter. 19 milimeter. 172 minuten.
B 3,03 ” FD / 288 2
C 4,55 / 21 „ 837 „
D 6,08 „ 20,5 / 451 „
E 7,595 / 20,5 „ 540 „
. F - 9,095 ” 18,5 „ 145 ”
G 10,605 18,4 „ 822 „

Wanneer men de cijfers in de laatste kolom, welke in
omgekeerde verhouding de snelheden aanduiden, die het door-
stroomende water, aan het einde van elke buis, bezat, ver-
gelijkt, dan is reeds een opperviakkige blik voldoende om
te zien, dat, in weerwil dat de afzonderlijke zandkolommen
slechts weinig onderling in lengte verschillen, er toch geen
zeer regelmatige opklimming daarin waarneembaar is. Ken der
oorzaken daarvan is zonder twijel gelegen in de omstandigheid
dat de gebruikte buizen niet alle gelijk van wijdte waren. Bene
onderlinge vergelijking vordert derhalve eene reductie der ver-
schillende buizen tot de wijdte en lengte der eerste buis A.

Mijn vriend en ambtgenoot, ons medelid Professor GRINwIs,
had de goedheid zich op mijn verzoek met die correctie te be-_
lasten, en zoo is het volgende tafeltje ontstaan.

1 B) 4 5 | 6 ij
217 l dl t v ) 0e
19 152 152 172 | 100 100- —
17,5 | 303 151 | 288 | 59,7 | 65,1 | 34,9
21 455 152 | 337 | 50,0 | 49,5 | 15,6

20,5 | 608 153 | 481 |. 39,9 | 38,3 | 112
20,5 | 759,5 | 151,5 | 540 | 31,8 | 29,8 | 84
18,5 | 909,5 | 150 | 745 | 23,0 | 22,0 | 7,8
18,4 | 1060,5 | 151 |822| 20,9 | 19,8 | 2,2

okiclekel-A dg

(sui j

Daarin beteekenen :

A, B, C enz de achtereenvolgens samengevoegde, in de gla-
zen buizen bevatte zandkolommen:

2r de middellijn der buizen in millimeters ;

l lengte der zandkolom in centimeters;

Ò/ lengten der achtereenvolgende zandkolommen ;

t tijd in minuten;

v snelheid aan het einde der buis, die voor buis A 100
genomen ;

(v) gereduceerde snelheid voor gelijke middellijn en gelijke
lengte, buis A als eenheid genomen ;

Ò(v) verschil der snelheden van de eene buis tot de volgende.

Ook na deze correctie blijft echter nog eene groote onregel-
matigheid bestaan, gelijk bij beschouwing der laatste kolom
(7) blijkt.

Welke de oorzaken daarvan zijn, is moeilijk te beslissen.
Trouwens met een op de beschreven wijze in elkander gezet-
ten toestel is geen zeer groote nauwkeurigheid der verrichte
bepalingen te verwachten. Reeds de caoutchouc-verbanden, die
door den aandrang van den waterstroom worden uitgezet en
later weder samenkrimpen, zijn bronnen van onnauwkeurigheid.
Bovendien is ‘het zeer wel mogelijk dat, in weerwil van alle
aangewende zorg, het zand in de verschillende buizen niet even
gelijkmatig is samengepakt geweest, al kon men: daarvan ook
bij den aanvang der proef niets bespeuren. Het doorstroomend
water kan bovendien de betrekkelijke ligging der zandkorreltjes
eenigszins wijzigen. Ik vermoed dit laatste des te eer, omdat,
toen de proef geeindigd en de toestel afgebroken was, ik in de
beide eerste buizen, waardoor het water gedurende ruim drie
weken dagelijks gestroomd had, kleine met water gevulde ruim-
ten hier en daar tusschen het zand ontdekte, die, bij het be-
gin der proef daarin niet aanwezig waren.

Ik vermeld dit hier opzettelijk, opdat, wanneer later met een
verbeterden toestel dergelijke proeven mochten herhaald worden,
men hierop bedacht zij en zich niet vergenoege met de buizen
met nat zand te vullen en dan eenige dagen te laten staan,
maar door elke zandbuis in opgerichte stelling een tijdlang water
late stroomen om aan de zandkorrels gelegenheid te geven door

(318 )

beweging de kleinste ruimte in te nemen, alvorens de snelheid
det doorstrooming te meten.

Doch al mogen de verkregen uitkomsten dan ook geenszins
op groote nauwkeurigheid aanspraak maken, zoo zijn zij toch vol-
doende om bij benadering eenige voorstelling te geven van de
mate der snelheid waarmede zich het water, gedreven door
hydrostatische drukking, door eene zandbedding verplaatst.
Zelfs zoude men daaruit met eenige waarschijnlijkheid kunnen
afleiden welken graad van snelheid het water nog zal behouden
op eenen veel grooteren afstand van de plaats waar de drukking
van het water haren drijvenden invloed uitoefent.

Uit het tafeltje blijkt dat toen de zandkolom ongeveer 7
maal langer dan bij de eerste proef was, de snelheid van den
waterstroom ongeveer tot 4 verminderd was. Onderstellen.
wij nu dat die vermindering voor grootere afstanden gelijken
tred houdt, dan zal, wanneer de zandkolom of, hetgeen het
zelfde is, eene door eene ondoordringbare laag overdekte zandbed-
ding, eene lengte heeft van 7 X 10,6 = 74,2 meters, het water
dat onder genoemde drukking in den zandbodem dringt, aan
het einde nog eene snelheid hebben die het binnen eene be-
sloten ruimte in 5 X 822 minuten == 68,5 uren of 2 dagen
en 20 uren, tot 1 meter hoogte zal doen opstijgen. Op een
afstand van 519 meters zullen daartoe 343 uren of iets meer
dan 15 dagen gevorderd worden, enz.

Natuurlijk geef ik deze cijfers geenszins als betrouwbaar en als
dadelijk van toepassing op den bodem. der Zuiderzee. De wer-
kelijke snelheid, waarmede zich het water in de diluviale zand-
laag vermag te verplaatsen, kan bij nauwkeurig onderzoek blij-
ken geringer maar wellicht ook grooter te zijn. Die snelheid
hangt namelijk zeer van den aard van het zand af, dat ook
in het diluvium dan eens fijner en dan eens grover is,
terwijl ook de grootere en kleinere erratische blokken die, even-
als rondom Urk, ook wel elders in het zand verstrooid zullen
liggen, daarop invloed moeten uitoefenen.

In elk geval zal het aangevoerde voldoende zijn, om te doen
zien dat de vermoedelijke snelheid, waarmede zich het water in
den zandbodem verplaatst en daarboven tracht op te stijgen, te
groot is om veronachtzaamd te worden.

(319)

Doch volgens het thans beraamde plan zoude het uit het
zand opstijgende water overal tegen de kleilaag stuiten. Is
deze in staat het water tegen te houden? Alleen onderzoek
kan ook hierop wederom een antwoord geven.

Gelukkig had ik van den heer LEEMANS een genoegzaam
aantal monsters klei uit de Zuiderzee ontvangen om door eenige
daarvan te vereenigen, in dergelijke glazen buizen, als voor de
zandproeven gebruikt zijn, klei-kolommen te brengen. Deze
konden bovendien, uit hoofde van de veel geringere doordring-
baarheid van klei in het algemeen, korter of, in dit geval,
minder hoog zijn. Daar het namelijk niet te doen was om de
snelheid te bepalen waarmede het water in horizontale richting
door klei stroomt, maar alleen om na te gaan welken weer-
stand de klei aan opstijgend of daarop drukkend water in ver-
tikale richting biedt, zoo werd de klei bevattende buis in ver-
tikale richting met den toestel verbonden en diende het ledig
gebleven bovenste gedeelte der buis tevens als maatbuis. Ove-
rigens werd ook hier de buis van onderen met een sponsprop
afgesloten. Het inbrengen der klei geschiedde op dezelfde wijze
als van het zand gezegd is (bl. 811). Eerst nadat de buis
met de natte klei daarin eenige dagen gestaan had, werd zij
in gebruik genomen. Het bleek echter dat ook dan de
klei nog geenszins, d.i. door enkel bezinking, in den staat
van grootste dichtheid was gekomen, maar dat eene gedurende
verscheidene dagen voortgezette doorstrooming noodig was, om
haar dien te doen bereiken.

Aanvankelijk meende ik dat de onderste afsluiting door een
sponsprop voldoende zoude zijn. Maar het bleek mij al spoedig dat,
zelfs nadat het water eerst eene zandkolom van ruim 9 meters lengte
had doorstroomd, dit niet door de kleikolom, zelfs al had deze
slechts eene hoogte van 15,5 centim., heenging, maar deze eenvou-
dig als ware zij een zuiger naar omhoog perste. Hen sponsprop
stevig in de buis tot op de bovenvlakte der kleikolom gewron-
gen baatte niet. Zij werd mede opgedreven. Herst toen een
sterk ijzerdraad, dat van onder met een daaraan omgebogen lis
op de spons drukte en van boven tegen een bevestigd houten
blok stwtte, was aangebracht, bleef de kleikolom op haren plaats

Achtereenvolgens werden drie kleikolommen van onderscheiden

Beije

ee Emi are binen

Te emee JN

oink

Se ln Be

(320)

lengte beproefd Zij werden samengesteld uit verschillende mon-
sters der ontvangen klei, en de uitkomsten zijn derhalve niet
geheel vergelijkbaar.

De eerste der kleikolommen was niet meer dan 15,5 centim.
hoog en x0 millim. breed. De buis, waarin zij bevat was,
werd door een caoutchouc- en gipsverband verbonden met de
onderste der aanvoerbuizen c, zoodat de ondervlakte der klei
aan de volle drukking der 5 meters hooge waterkolom was
blootgesteld. Verminderd met de hoogte der kleikolom en van
het daarboven staand water, bedroeg deze ongeveer 4,8 meters.

Het water steeg boven de kleikolom in den tijd van 7 uren
tot 46 millim. d. 1. 6,6 millim. per uur.

Gelijk uit de tafel op bl. 314 blijkt, steeg het water, dat
door de eerste zandkolom (A) was gegaan, in het eerste uur
38 centim… in het tweede 834 centim., in het derde 32 cen-
tim., enz. Alleen het eerste cijfer, toen de op het zand druk-
kende waterkolom nagenoeg gelijke hoogte had als die welke
het water door de klei dreef, is vergerijkbaar. De snelneid
van doorstrooming door de genoemde kleikolom staat derhalve
tot die door de nagenoeg 10 maal langere zandkolom als 1: 58.

Dezelfde kleikolom achter de zandbuis F gevoegd gaf eene
stijging van 66 millim. in 19 uren, d. i. 3,4 millim. per uur.
De waterstroom, die hier eerst door een zandkolom van 9,09
meters lengte gegaan was en daarbij (zie het tafeltje op bl.
315) S7 proc. der snelheid, die hij aan het einde der eerste
buis bezat, verloren had, had nog kracht genoeg om het water
door de klet met eene slechts tot op de helft verminderde snel-
heid o» te drijven.

Hene 2de kleikolom, verkregen door vermenging van eenige

andere stalen, had eene hoogte van 46 centim. en eenen door-
meter van 2,l centim. Na reeds gedurende verscheidene da= |

gen bezonken te zijn onder de drukking eener waterkolom van #
geringe hoogte, werd de buis, die haar bevatte, met de onderste |
aanvoerbuis van den toestel verbonden, zoodat de ondervlakte |
der klei aan de drukking van eene waterkolom van 5 meters |
was blootgesteld. Vermindert men deze hoogte met die van
de kleikolom en van het daarboven opgestegen water, dan |
blijft eene werkelijke drukking van ongeveer 4,5 meter over.

(321 )

Deze proef, die. gedurende een genoegzaam langen tijd is
voortgezet, is inzonderheid geschikt om te doen zien hoe de
klei, onder den invloed van doorstroomend water, niet dan zeer
langzaam haar maximum van dichtheid bereikt, gelijk uit het
volgende tafeftje blijkt:

Stijging van het water.

JPEN SPANMOEED. Cee et IBO 1 ml lant.
gde ” ZA RN ENE „ Î
3de „ Deane ee le 2
4de / .m A MERE MSN /
5de ” SRE: OTE „
6de / ” ENEN SDE „
hide „ v Pii benee hen) „

gste „pm ENE tn he U de „
gde ” „ ah AA Ed W72

DE Dn ON ike Wo A
Tele 0 ORE TAG NB B
Jode Pr AE NAE IT „

13de „ lan Sn eas Wd) „
l4de 3 ER ne ”

Ferst op den 10den dag, na in den toestel geplaatst te zijn,
was hier het minimum van het in een etmaal door de klei
doorzijgend water bereikt, en dat minimum bleef van dien tijd
af onveranderd. Daar men het er nu voor nouden mag, dat de
klei van de Zuiderzee, — althans wat haar onderste gedeelte
betreft, dat nooit door den golfslag omgewoeld wordt, — blij-
vend in dien toestand van grootste dichtheid verkeert, zoo zal
men, bij later te nemen proeven, er altijd op bedacht moeten
zijn om eerst dan de hoeveelheid van het doorzijgend water als
de werkelijke maat van de doordringbaarheid der onderzochte
klei te beschouwen, wanneer die hoeveelheid in een bepaald

tijdsbestek eene constante geworden is.

Windelijk werd ook nog eene proef genomen met eene Bie klei-
kolom van merkelijk grootere hoogte, namelijk 1®,07, en 20
millim. in doorsnede Ook tot samenstelling van deze kolom
waren een aantal der ontvangen monsters bijeengevoegd. _Na
eerst gedurende drie dagen gerust te hebben, om de bezinking
volkomen te doen plaats grijpen, werd aan de buis, waarin de

( 322 )

klei bevat was, eene tweede, even wijde glazen buis door een
eaoutchoue-verband bevestigd, en daarin water gegoten tot op
1,855 boven de bovenste kleioppervlakte. Het niveau der
waterkolom werd dagelijks hersteld door er water bij te gieten
tot aan een vast merk, zoodat de drukking derhalve ongeveer
gelijk bleef. De daling der waterkolom bedroeg gedurende de

Iste 24 aren. …— . ….… … 149 mill!

; gde „ „ het a NKT ”
Sd THP A OD
4de „ ” Nn 95 ”

Dde ” 7 WAE AREAS 714 /
6de „ „ EES ie „

Nu werd de buis, op gelijke wijs als de beide vorige, aan
den toestel verbonden, zoodat van nu af het water in tegen-
gestelde richting, d.i. van onderen naar boven, door de klei
heenging. Aan de ondervíakte der kleikolom bedroeg de druk-
king wederom 5@ water. Hiervan de hoogte der kolom en die
van het daarop staande water afgetrokken zijnde, blijft eene
werkelijke drukking van omstreeks 8,8 meters water over, der-
halve ruim het dubbele der hoogte van de eerste waterkolom.
Ook kan het miet verwonderen dat, in stede van voort te gaan met
te verminderen, de hoeveelheid van het doorgetogen water aan van-
kelijk iets toenam, gelijk uit de volgende aanteekeningen blijkt :

7de 24 uren. 75 millim. 16de 24 uren. 37 millim.

gste / „ 64 7, 7de / ma 3D ”

Yde 1 S 7 ISde / AE ”
10de „ pe MO „ 19de „80 „
Kpde pr DAB D Zoe pe ND En
12de en Ds 3 giste „ „ 26 ”
13le „ 41 ” ggste „ PAANS) ”
14de „ „ 43 ” giste 0D ”

| 5 de LÁ LÂ 4 0 V/d

In dat geval werd derhalve het maximum van dichtheid der
klei eerst bereikt, nadat de doorstrooming van water drie weken
geduurd had.

Vergelijkt men deze uitkomsten met die, welke verkregen
zijn met de 2de kleikolom, waarvan de hoogte tot die der 3de staat

(323 )

als 1: 2,38 *), dan schijnt er een niet onbelangrijk verschil te
bestaan in den graad van doordringbaarheid der klei, welke af-
komstig is van onderscheidene punten des Zuiderzee-bodems.

Hoe onvolledig en gebrekkig nu deze onderzoekingen nog
‘zijn, zoo leiden de gevonden resultaten er toch niet toe om
met zekerheid aan te nemen dat de kleilaag, tenzij deze een
merkelijk grootere dikte heeft dan de tot dusver door de bo-
ringen gevondene, in staat zal zijn aan de drukking van het
‘daartegen van onderen aandringende water voldoenden weerstand
te bieden.

Uit de memorie van toelichting bij het ingediende wetsont-
werp blijkt, dat men zich voorstelt den achter den afsluitdijk
gelegen polder in 8 jaren d.1. 2924 dagen droog te maken. Neemt
‚men nu voor de gemiddelde diepte van dit gedeelte der Zuider-
zee 4,5 meters aan, dan wordt dagelijks (regen en verdamping
buiten rekening gelaten) het niveau van het water met slechts
1,5 millim. verlaagd. Reeds het doordringen van eene betrek-
kelijk uiterst geringe hoeveelheid water door de klei zoude der-
halve voldoende zijn om de droogmaking zeer te vertragen, zoo

niet onmogelijk te maken.

Nu spreekt het wel is waar van zelf, dat de ondervlakte der
ei nergens, gelijk in den toestel het geval was, aan de recht-
streeksche drukking van een_ kolom van 5 meters water zal
zijn blootgesteld, daar het water altijd eerst eenen zekeren weg
door het zand moet hebhen afgelegd em bijgevolg zijne snelheid
in verhouding tot de lengte van den weg zal verminderd zijn,
maar in welke mate? Ziedaar iets wat onbekend is en nader
onderzoek vordert.

li Bovendien is er nog eene andere omstandigheid, die hierbij
moet worden in het oog gehouden. De kleilaag is geen vast

lichaam, maar zij verkeert in den toestand van modder, zij is
ij

__%) Het zoude echter kunnen zijn dat dit verschil in hoogte der beide kleiko-
Tommen hier geen invloed uitoefent en derhalve bij de vergelijking uict in aan-
merking mag komen. Bij het onderzoek van verschillende in den bodem van
Amsterdam bevatte kleisvorten (zie mijne aangehaalde Verhandeling bl 26, 56,
15, 83} is mij namelijk gebleken dat er in het weerstand biedend vermogen van
kleilagen bij toenemende dikte aan het doordringen van water, eene grens bestaat,
wier overschrijding met geene verdere vermindering der doordringbaarheid gepaard
Baat. Bij herhaling der proeven zal men hierop bedacht moeten zijn.

|
VERSL. KN MEDED. AFD. NATUURK. 2de REEKS. DEEL XI,

to
to

ete

(324)

derhalve bewegelijk. Boven (bl. 318) deelde ik mede hoe de
tot onderzoek gebruikte kleikolom in de glazen buis naar boven
“werd gedreven door het aandringende water. In eene glazen buis
nu kan zulks geschieden, zonder dat de samenhang van den
kleimodder verbroken wordt. Maar anders zal dit zijn in de
Zuiderzee, waar de modder niet binnen vaste wanden besloten
is. Het van onderen daartegen aandringende water zal zich een
weg zoeken te banen door de half vloeibare massa, totdat het
eindelijk er, boven uitkomt en als het ware een modder-vul-
kaantje doet ontstaan, uit welks opening zich het slijkerige
water over de bovenvlakte der kleilaag verbreidt. Natuurlijk
zal men daarvan in het begin der droogmaking weinig of geen
last hebben, omdat dan het water in den polder nog de druk-
king van het buitenwater neutraliseert. Maar wanneer de droog-
making haar einde nadert, dan zouden die modder-vulkaantjes
misschien de drooglegging zeer kunnen vertragen. Alleen dan
zoude men zich daartegen volkomen beveiligd mogen achten,
wanneer het bleek dat de kleilaag zelve zoo dik is dat zij door
hare zwaarte evenwicht kan maken met het buitenwater, ook
dan wanneer het binnenwater nagenoeg verwijderd is.

Het is niet moeilijk om door berekening te vinden hoe dik
de kleilaag in den toestand van modder zoude moeten zijn om
aan den aandrang van het water genoegzamen weerstand te bie-
den opdat althans de doorgang langs genoemden weg onmoge-
lijk wordt. Men behoeft daartoe slechts het specifiek gewicht
van den modder te kennen. Met dit doel vermengde ik Zuider-
zee-klei met zooveel water als noodig was om een dikken modder
te doen ontstaan, waarboven zich na eenige dagen rust geen
water meer afscheidde. Ik bevond nu dat het specifiek gewicht
van dien modder bedroeg 1,56. Fot het in evenwicht houden
van een waterkolom van 5 meters hoogte is derhalve eene
kleilaag van 3,2 meter dikte voldoende. Daar echter de druk-
king zich ook in den bodem voortzet tot op de diepte waar
de ondervlakte der kleilaag op het zand ligt, zoo zal de dikte
der kleilaag nog minstens 2 meters meer moeten bedragen.
Elke geringere dikte dan 5,5 meters komt mij min of meer
bedenkelijk voor, althans in de nabijheid van die punten, waar
het buiten- of boezemwater gemakkelijk in den grond kan dringen,

(325 )

Ofschoon ik nu aan de in het bovenstaande medegedeelde
metingen en daaruit afgeleide gevolgtrekkingen geene hoogere
waarde wensch toegekend. te zien dan daaraan, uit hoofde der
gebrekkige waarnemingsmethode, toekomt, zoo geloof ik toch dat
zij voldoende zijn om tot voorzichtigheid te manen en de over-
tuiging te vestigen dat onze kennis van den Zuiderzeebodem

nog niet genoeg gevorderd is om, zonder gevaar voor geheele
‘mislukking, tot het werk der droogmaking over te gaan.
Die kennis kan alleen vollediger worden door het doen van
diepere boringen tot diepten van b.v. 8 à 10 meters, of meer
waar het noodig mocht blijken, onder den zeebodem. Ook zal
het getal dier boringen, vooral in de richting van den afsluit-
dijk niet te gering mogen zijn, daar het diluviale zand op be-
trekkelijk nabijgelegen punten zich op merkelijk verschillende
diepten kan bevinden,

De opgeboorde gronden, zoowel zand als klei, zullen dan

‚ moeten onderworpen worden aan proeven met een goed inge-
richten toestel om hunne mate van doordringbaarheid te bepa-
‘len. Mogelijk zouden reeds daartoe strekkende bepalingen tij-
dens de boringen zelve gedaan kunnen dienen. Is de boorbuis
_ namelijk in het zand gedrongen en wordt zij geheel ledig ge-
‚pomt, dan heeft men slechts den tijd te bepalen die noodig
is om er het water tot op zekere hoogte weder in te doen
opklimmen. Het schijnt mij toe dat dergelijke bepalingen met
zorg verricht reeds tot eenige vergelijkbare resultaten omtrent
dit voor het welslagen der droogmaking zeer gewichtig punt
zouden leiden.

Natuurlijk zullen deze vernieuwde onderzoekingen tijd en

geld kosten; maar bij een werk van zoo grooten omvang als
dit, dat een reeks van jaren tot zijne voltooiing vordert, zoude
men voorzeker hoogst onvoorzichtig handelen door zich te zeer
te overhaasten en zich daardoor aan allerlei zoogenaamde tegen-
vallen bloot te stellen, die men misschien had kunnen voorko-
men, wanneer men zich den tijd tot een zooveel mogelijk volledig
onderzoek had gegund. lm wat het geld aanbelangt, wat betee-
kenen eenige duizende voor dit onderzoek noodige guldens, ver-
geleken met de som van 128 millioen, waarop de kosten van
het geheele werk geraamd zijn!

ë 22%

:
res

peren
sn

ET EE EE

OBSERVATIONS

SUR LE

8 Gelos We BeBENeiC HL Meen

PAR

MM TREDU B.

Dans les plantes dites vvasculaires’”’, l'ensemble des cellules
dérivant du méristème primitif se différencie en plusieurs
espèces de tissus, classés par M. SACHS en trois wsystèmes”’.
Cette classification en trois vsystèmes de tissus’’, comme la
plus naturelle tend à devenir de plus en plus généralement
admise.

L’épiderme, dans le sens le plus étendu, forme avec les pro-
ductions épidermiques le tissu tégumentaire; le second système
embrasse les différentes formes de faisceaux conducteurs *) ; enfin
toutes les cellules qui n’appartiennent ni aux faisceaux conduc-
teurs, ni au tissu tégumentaire, constituent ensemble ce que
M. SACHS a nommé le ptissu fondamental”.

De ces trois systèmes de tissus, celui des faisceaux conduc-
teurs est le mieux connu, grâce à bon nombre de recherches
exactes et détaillées; pour la connaissance du tissu fondamental
au contraire on mn’
les travaux d'ensemble font défaut. Ce manque de travaux

a que beaucoup de données spéciales, mais

d'ensemble se fait sentir aussitôt qu'on aborde la moindre

“) Comme dans un autre travail récent je continue à suivre M RUssSOW en
remplacant la dénomimation de pfaisceau fibro-vasculaire”, par celle de vfaisceau
conducteur”. Ce changement de nom a é!é suffisamment motivé par Mm. RUSSOW;
voir, Vergleich. Unters. St. Pétersb. 1872, p. 1 ef surtout, Betrachtungen ueber
das Leitbüudel- und Grundgewebe, Dorpat 1875, p. à.

( 321 )

question qui a rapport au tissu fondamental. Tout de suite
on s'apergoit que dans plusieurs cas la terminologie est vague,
puisqu’”il y a souvent désaccord entre la portée des termes qu'em-
ploient différents auteurs pour désigner les éléments de ce tissu ;
il en est ainsi par exemple, pour le „sclérenchyme”, qui, dans
l'acception du mot que j'adopte, est surtout élément constitutif
du tissu fondamental.

Mettenius a introduit le terme de wsclérenchyme” pour in-
diquer les cellules généralement prosencliyymateuses à parois
épaisses et dures, formant des couches autour ou dans le voi-
sinage, des faisceaux conducteurs des Hyménophyllacées *). Én
indiquant la présence de cellules sclérenchymateuses dans d'autres
Fougères et dans plusieurs plantes appartenant à différentes
familles et classes, il insiste sur le fait que son „sclérenchyme’”
ne fait pas partie des „faisceaux vasculaires”; pour plusieurs
Fougères il a découvert la présence de sclérenchyme dans
Vépiderme +).

Depuis Mettenius plusieurs auteurs parlent de vsclérenchyme”
ehaeun dans un autre sens. Ainsi Mm. sACHS, dans les diffé-
rentes éditions de son Lehrbuch $), propose d'appliquer ce nom
aux eellules, tant parenchymateuses que prosenchymateuses, à
parois non-seulement épaissies mais durcies, quel que soit d'ail-
leurs le tissu auquel ces cellules appartiennent. Mm. BUCH tout en
éerivant une dissertation spéciale sur le selérenchyme ne connaissait
évidemment pas le mémoire cité de Mettenius; l'auteur nomme
eellules de sclérenchyme, toutes les cellules considérablement
épaissies „situées au dehors des faisceaux vasculaires”’, quelle que
soit leur forme **), G. pAvip va jusqu'à restreindre le nom de
gclérenchyme aux longues cellules rameuses répandues surtout
dans le tissu fondamental des Monstérinées ++), intéressantes

*) G. MEPTEN(US, Ueb. die Hymenophyllaccac; dans, Abhdl. der math.-pbys.
Cl. der Königl, Sächs. Gesellsch. d, Wiss, Bd. VII. Leipzig 1564, p. 18, 82—
40, e‚ a.

t) Loc. cit. p. 37,

$) Voir par exemple, 4te Aufl. p. 84.

**) O, Buen, Veber Sclerenchymzellen, Breslau 1870, p. 16.

ti) G. pavip, Veber die Milchzellen der Buphorbiaceen, etc, Breslau 1872,
p. 52e, a.

ee
eden
pn

ef OEE en

pes

BA mene ele

Ed arn ir
…r Ep

nn DTe

TP en Se

evn) end!

an at

(328 )

formes de cellules décrites minutieusement par M. VAN TIEGHEM
sous le nom de vpoils internes *) et dont l'étude a plus tard
été reprise par M. BuCH. L'expression de sclérenchyme est
employée par M. r. scHMITz vpour toutes les masses de cellules
fortement épaissies du tissu fondamental”; cellules qu’1l nomme
quelquefois wfibres pseudo-hbériennes’’ (falsche Bastfasern) +).
Enfin M. russow revient à l'opinion de Mettenius en véservant
le nom de sclérenchyme aux cellules prosenchymateuses forte-
„ment épaissies du tissu fondamental on du tissu tégumentaire $).
Tei encore je suivrai M. russcw, en tachant de rendre au terme
proposé par Mettenius sa signification primitive.

En réservant à des cellules prosenchymateuses, le terme de
selérenchyme il est évident qu'il n'est applicable à aucun des
éléments constitutifs des faisceaux conducteurs, puisque les cel-
lules fibreuses Àà parois épaisses y portent déjà les noms de fibres
libériennes ou de libriforme selon qu'elles font partie du phloème
ou du xylème. En étendant au contraire ce mot de scléren-
chyme, comme le veut M. sacns, tant à des cellules prosen-
chymateuses qu’à celles en forme de parenchyme, on court le
risque de rendre expression peu utile faute de précision. Du
reste pourquoi ne serait-il pas permis, tant qu’il s'agit du tissu
fondamental on du tissu tégumentaire, d'établir une classification
de cellules se basant en partie sur leur forme, puisque les
mêmes bases sont généralement admises comme propres à classer
les éléments constitutifs des faisceaux conducteurs? Il est vrai
que. pour le tissu fondamental, on connait des cas où il y a
toutes sortes de transitions entre des fibres à parois épaisses et.
des cellules parenchymateuses **). Seulement des cas analogues
se trouvent dans les faisceaux eonducteurs; ainsi les cellules
conjonctives tf) prennent quelquefois une forme plus ou moins

*) PH. VAN TIEGHEM, Structure des Aroidées, Ann, Sc. Nat. bième Série, Bot.
T VI, 1866. p. 140.

4) r. scuMITZ, Beobacht. ueb, die Entwick, der Sprosspitze der Phanerogamen,
Halle 1874, p. 15, 26.

$) Vergleich Unters. p. 167; Betrachtungen p, 16 et ailleurs.
*&) Voir, Mettenius loc. cit, p. 19 et Buch loc. cit. p. 18.

4f) J'ai nommé veellules conjonctives” les vLeitzellen” de M. russow; TREUB
Recherches s. J. org. de la végét. du Sclaginella Martensii, Leide 1877, p. 10,

( 329 )

prosenchymateuse, les „Brsatzfasern” de M. sANro forment une
espèce de transition entre le parenchyme ligneux proprement
dit et le libriforme, etc. M. sANro a dit „Hbenso wenig aber
wie der Morpholog die Unterscheidung der verschiedenen Blatt-
formationen wegen der zahlreichen Uebergänge und wegen des
gleichen Ursprunges wird aufgeben dürfen, ebenso wenig spre-
chen die Vebergänge zwischen den Elementarorganen des Holz-
körpers für die Unhaltbarkeit (de la classification) der in ein-
ander übergehenden Organe, ohne deren Annahme eine verglei-
chende Anatomie ueberhaupt nicht möglich wäre” *), La même
chose peut se dire pour les organes élémentaires des autres tissus.

Les recherches récentes de M. russow +) et de M. scHweEN-
DENER $) ont fait voir qu'un très grand nombre de celluies
prosenchymateuses à parois ,épaisses, assignées jusqu'ici au
phloème, doivent être considérées comme appartenant au tissu
fondamental ; ces cellules prosenchymateuses réumies en groupes,
surtout ont un caractère tout à fait particulier; raison de plus
pour leur réserver une dénomination spéciale.

Amsi le nom de selérenchyme ne s’appligue qu’à des ceïlnles
prosenchymateuses du tissu fondamental ou du tissu tÉgumentaire ;
les cellules de sclérenchyme sont dans ces tissus ce que sont les
fibres libériennes dans le phloême et le libriforme dans le xylème;
elles ont partout une valeur morphologique parfaitement analogue
à celle de ces deux organes élémentaires des faisceaux conducteurs.
Généralement ces cellules méritent à tous les égards leur nom,
puisque très souvent leurs parois ne sont pas épaisses seule-
ment mais en même temps dures.

Les celluies de sclérenchyme du tissu fondamental **) y sont
distribuées isolément, ou bien elles sont réunies en groupes. Dans
le premier cas elles prennent très souvent en poussant des
branches dans les méats intercellulaires adjacents, un caractère

*) c. saNio, Vergleich Unters. ueb. die Blementarorgane des Holzkörpers, Bot,
Zeit. 1563, p. 91.

+) Voir surtout, Vergleich Unters. p‚ 170 et suiv.

$) S. SCHWENDENER, Das mechanische Princip im anatomischen Bau der Mono-
eotylen, Leipzig 1874.

**) Dans ce petit article je ne m’'oceupe pas du selérenchyme de Vépiderme,

ne
F3

Er NEE:

Zee Bpe

ze manen naer me z
te z ren Cocentaina s

ien Ee

menin

ne a an

( 330 j

déeidément rameux (Aroidene, Luoganiaceae, Camellia, Thea) *).
Réunies en groupes les fibres sclérenchymateuses se trouvent
tantôt dans le voisinage des faisceaux econducteurs, autour des-
quels elles forment quelquefois une enveloppe tout à fait ou
presque continue +), tantôt elles s'unissent pour former un
anneau de sclérenehyme dans l’écorce externe des tiges et des
racines; enfin assez souvent encore le sclérenchyme se présente
sous forme de faisceaux répandus par tout le tissu fondamen-
tal, ou bien se dirigeant seulement le long de l'épiderme. Dans
son travail classique M. SCHWENDENER a décrit. les nombreuses
manières dont enveloppes, couches, anneaux et faisceaux de
sclérenchyme peuvent s'accompagner mutuellement et se combi-
ner, ainst que les lois présidant Àà ces combinaisons ; lois qui
sexpliquent par le rôle important qu’a le sclérenchyme dans
architecture des plantes. |

Parmi les exemples connus depuis longtemps, de scléren—
chyme répandu sous forme de faïsceaux dans le tissu fondamen-
tal, il faut citer, peut-être en premier lieu, les faisceaux dans
Yécorce des racines de beaucoup de Palmiers et de Pandanees,
où ils sont mentionnés e. a par MOHL, KARSTEN, M. NäcruI,
M. vaN mrecneM ef M. sCHWENDENER. Ce sont ces faisceaux
qui donnent lieu Àà la présente communication. .

Sur une coupe transversale d'une racine p. ex du Phoenix
reclinata Jaeg., on voit plusieurs faisceaux de sclérenchyme
cheminant dans Ïécorce (fig. 1); le nombre en dépend de.
Pépaisseur de la racine. En se servant de fasbles grossissements
on voit par ci par là, à la périphérie de ces faisceaux des par-
ties claires faisant, sur des coupes minces, quelque peu Feftet
de hiatus (p. fig. 1; à l'aide de plus forts grossissements on
s’apercoit que ces r/hiatus’” sont des cellules à lumen beaucoup
plus grand que les autres cellules du faiscean (p. fig. 2). Ce
west que sur des coupes longitudinales qu'on découvre qu'elles
font partie de séries verticales de cellules parenchymateuses, à

*) Buch, loc, cit.

}) Dans les racines de plusieurs Philodendron le selérenchyme forme des enve-
loppes autour des canaux „oléo-résineux”’ du tissu fondamental, ee que M, TRÉCUL
et M. vAN TreGHEM ont décrit il y a longtemps; voir VAN TIEGREM, Structure
des Aroidées loe, cit. p. 86, 118 et 119,

bsak:)

pen près isodiamètriques (fig. 3). Tues parois internes de ces
eellules sont plus ou moins épaissies, l'épaississement de leurs
parois transversales et radiales (par rapport à laxe idéal du
faiscean) est souvent assez considérable tandis que leurs parois
externes paraissent toujours rester assez minces. lses cellules
parenchymateuses ne se trouvent que dans la couche périphéri-
que de chaque faisceau; ensemble elles forment, comme je viens
de Wénoncer, des séries verticales très longues quoique pas con-
tinues sur toute la longueur des faisceaux; dans chaque série
les cellules peuvent être entassées immédiatement lune sur
autre (fig. 7), ou bien elle sont plus ou moins isolées (fig. 3).
Après la macération on voit que les fibres contre lesquelles
s’appuyaient les séries de parenchyme, ont des ondulations très
prononeées, correspondant aux places qu’oecupaient les cellules
parenchymateuses (fig, 4); la même chose se voit quelquefois
aussi, et même très distinctement, sur des coupes longitudina-
les, comme le montre la fig. 5, prise du Phoenix dactylifera.
J'ai étudié les racines d'un assez grand nombre de Palmiers
et partout où il y avait des faisceaux de sclérenchyme j'ai re-
trouvé ces cellules parenchymateuses; je les ai vues dans une
ou plusieurs espèces des genre Harina, Arenga, Caryota, Luata-
nia, Corypha, Phoenix, Martinezia. Les séries de parenchyme
sont tantôt plus, tantôt moins nombreuses que dans les fais-
ceaux de sclérenchyme du Phoenix reclinata, mais toujours elles
ne se trouvent qu’à la périphérie des faisceaux ; les dimensions
des cellules sont variables dans différentes espèces; dans les
Martinezia je les ai vues si petites que sur des coupes trans-
versales elles n'étaient guère visibles, ce n'est que sur des sec-
tions longitudinales qu'on pouvait bien les distinguer (voir les
cinq ecellules dela fig. 6. Généralement je n’indique par p que
gquelques-unes des cellules parenchymateuses d'une sèrie). Quel-
quefois les cellules parenchymateuses des faisceaux font plus ou
moins saillie dans le tissu environnant (fig. 7); parfois elles ne
sont pas immédiatement superposées mais il y a d'assez grandes
distances entre elles; ainsi dans les parties adultes des racines
des Harina et surtout du Harina caryotoides Hamilt, il y a
presque toujours entre deux cellules successives d'une même
série de ce parenchyme, une distance plus grande que le dia-
mètre moyen de ces cellules (voir aussi les fig, 3 et 6).

( 332 )

Pour savoir de quelle manière se produisent et d'où dérivent
les cellules parenchymateuses des faisceaux de sclérenchyme, il
faut avoir recours Àà Pétude de sections longitudinales des som-
mets des racines, Sur une pareille section on voit qu’assez
prês des rinitiales communes” *%), quelques cellules du pé-
riblême se divisent surtout par des cloisons longitudinales en
produisant ainsi des faisceaux de cellules allongées, à peu près
de la forme de jeunes cellules procambiales. Un peu au
dessous +) du lieu où ce faisceau pseudoprocambial s’indivi-
daalise, plusieurs de ses cellules externes se divisent quelques
fois de suite par des cloisons transversales (fig. 8, 9), divi-
sions qui continuent à se répèter pendant quelque temps;
c'est par ce cloisonnement en sens tranversal des cellules pseudo-
procambiales que se forment les séries de cellules parenchy-
mateuses (fig. 10). Celles ci sont produites longtemps avant
que les autres cellules du faisceau pseudo-procambial aient pris
le caractère de sclérenchyme (fig. 10, 11). Sur des coupes
longitudinales dans lesquelles ont voit des faisceaux de sclé-
renchyme du dehors, il reste longtemps visible que les cellules *
parenchymateuses des faisccaux sont dues à des divisions de
cellules allongées (fig. 12, 15); comme le montre la fig. 18
ces cellules parenchymateuses peuvent devenir assez larges, toute-
fois elles ne se cloisonnent que rarement en sens radial (fig.
13). Ce n'est qu'à une assez grande distance du sommet des
racines que les cellules parenchymateuses peuvent commencer
à s'éloigner lune de l'autre; cet éloignement est du À Pallon-
gement ultérieur des faisceaux de sclérenchyme,

Dans les Pandanées j'ai étudié les racines, aériennes ou ter-
restres, de quelques espèces de Pandanus et du Freycinetia
mitida Miq.; partout on trouve beaucoup de faisceaux de sclé-
renchyme dans l'écorce $). lei encor ce on voit très souvent à

*) Voir pour Yaccroissement terminal de la racine dans les Palmiers: TREUB,
Le méristème primitif de la racine d. l. Monoecotyl. Leide 1876, p. 29, PL, V,
fig. 20.

+) Qu'on se représente le sommet de la racine tourné en haut.

$) On trouve des faisceaux de cellules épaisses et prosenchymateuses dans la
„moelle” des racines de quelques Pandanus et du Freycinetia nitida; on n'a pas
Je droit de donner à ces cellules le nom de selérenchyme parcequ'il n?est nulle-
ment décidé s'il faut considérer la „moelle” des racines comme appartenant au
tissu fondamental, oui ou non (voir, Russow, Betrachtungen p. 47—öl). Je crois,

(988)
la périphérie de ces faisceaux, des séries longitudinales de cel-
lales parenchymateuses; elles sont assez rares dans le Panda-
nus variegatus Miq., un peu plus nombreuses dans le Panda-
pus Amaryllifolius Roxb. et le Freycinetia nitida *); dans
les Pandanus furcatus Roxb. et utilis Bory elles ne sont pas
moins nombreuses que dans les racines des Palmiers. Les dites
cellules parenchymateuses des Pandanées sont un peu plus lon-
gues et plus régulières que celles des Palmiers; je ne les ai
jamais vues s'écarter Pune de l'autre.

Les racines des Pandanées sont plus propres encore que cel-
les des Palmiers aux recherches sur Yorigine et le mode de for-
mation des cellules parenchymateuses en question, parceque les
faisceaux de scléreïchyme y sont plus nombreux et surtout
parceque la marche de ces faisceaux est très régulière. Sur
une section longitudinale axile d'un sommet de racine on voit
de nouveau, comme première différenciation dans le périblème,
la production de faisceaux pseudo-procambials; à quelque dis-
tance du sommet quelques cellules externes de ces faisceaux
se divisent ensuite par des cloisons transversales (fig. 14—lú)
en séries de cellules parenchymateuses. Ce n'est que plus tard
que les autres cellules des faisceaux se changent en scléren-
chyme.

On a signalé pour quelques cas la présence de cellules pa-
renchymateuses dans des faisceaux de sclérenchyme. Payen a
trouvé dans la tige d'un Pandanus des cellules parenchymateuses
particulières, formant ensemble „un appareil de la configuration
extérieure d'une raphide courte’’ 4); ces cellules sont, je n'en
doute pas, homologues à celles que je viens de décrire pour les
faisceaux de sclérenchyme des racines des Pandanées. Merrentus

surtout après les considérations de M‚ Russow, que le mieux qn’on puisse faite -

c'est d'envisager partout tout ce qui se trouve au dedans de la gaine proteetrice
des racines comme faisant partie du faisceau conducteur.

*) Dans le Freycinetia nitida j'ai spécialement cherché, si dans les faisceaux
de cellules epaisses de la vmoêlle” des racines il y avait, comme dans les fais-
ceaux de selérenchyme de l'écorce, des séries de cellules parenchymateuses; je n'ai

pas réussi à les y découvrir.

t) Payen, Mém, s, 1, dével. d, Végétaux, Paris 1842, p. 865. Pl, VIII,
fig, S, Ss’,

tnt mie SN

en neel

nn Ode EN LS

( 834 3

a vu, dans la plupart des espèces de Trichomanes, que wles
cellules de sclérenchyme” touchant au parenchyme euvironnant
sont divisées et forment Àà cause de cela des séries de cellules
parenchymateuses. Ce sont ces cellules auxquelles METTENIUS a
donné le nom de /Deckzellen”’, rparcequ’elles couvrent toujours
le sclérenchyme, en tant qu'elles occupent la limite du scléren-
chyme et du parenchyme” *); l'auteur ajoute que ses „Deck-
zellen’” sont produites par la division de cellules sclérenchyma-
teuses allongées. „Diese Theilung der Sklerenchymzellen erfolgt
indess schon in den jugendlichsten Theilen des Stammes in
geringer Entfernung von dem Vegetationspunkt.,..., und ebenso
in den jüngsten Theilen der Blätter lange vor Verholzung der
Gefäszellen der Nerven die sie bedecken” +). Outre dans les
Hyménophyllacées, Mettenius indique la présence des „ Deckzellen”
dans d'autres Fougères.

M. russow, en parlant du sclérenchyme 8), dit: „Le lu=
men des cellules de sclérenchyme est le plus souvent continu,
rarement divisé par de minces eloisons. Ces cloisons se produi=
sent après que l'épaisissement des membranes est terminé, par
suite de division ultérieure de la cellule. Il faut peut-être con-
sidérer comme forme particulière du sclérenchyme cloisonné les
remarquables #Deckzellen” découvertes par Mettenius, cellules qui
se trouvent très souvent non seulement dans les Hyménophylla-
eées, mais aussi dans plusieurs Polypodiacées et dans les Pha-
nérogames (dans les Palmiers et les Orchidées tropiques).”

Avant d'énoncer une opinion sur la manière dont MeTTENIUS
et M. russow envisagent les „#Deckzellen”, je me permets de
rappeler en quelques mots les différences qu'il y a entre deux
éléments constitutifs du bois: le parenchyme ligneux et le li-
briforme cloisonné. On doit à M. saANro d'avoir indiqué
que M. NÄäGELI, TH. HARTIG et SCHACHT ont réuni à tort
sous un même nom tous les élements „parenchymateux’’ du
bois; seul le parenchyme ligneux, dans l'acception actuellé
du mot, se forme par la division transversale de cellules

2) Loe. cit; pe 19, \
$) Loe. cit. p: 23.
$) Vergleich,. Unters. p. 167.

( 335 )

procambiales avant que l'épaississement de leurs parois ait
eommeneé; les autres éléments vparenchymateux’”’ du bois,
nommés «libriforme cloisonné’” par M. saNro, ne se produisent
que plus tard par un cloisonnement en sens transversal de fibres
de libriforme À parois considérablement Épaissies. Aussi M. saNro
dit en traitant du libriforme ecloisonné *): „Wer dieses Zellen-
system genau untersucht hat, wird die unzerstörbare Ueberzeu-
gung gewinnen, dass die getheilten Libriformfasern nur eine
getheilte Modification der bastartigen Holzfasern und von dem
Holzparenchym himmelweit verschieden sind.”

J'ai cru devoir insister sur ces vues de M. santo quoique de
nos jours on les partage généralement, parceque les relations
entre les éléments constitutifs des faisceaux de sclérenchyme
donnent lieu à de pareilles considérations.

Depuis assez longtemps on sait que non seulement le libri-
forme et les vraies fibres hibériennes peuvent être cloisonnées,
mais que la même chose se voit par ci par là dans le scléren-
chyme; c'est Àà ce vsclérenchyme cloisonné” que M. russow,
guidé par les descriptions de MErTENIus, est porté À rattacher
les „Deckzellen’”’ de cet auteur. Pour moi je crois qu’il faut
envisager ces cellules d'une autre manière tont comme les cellu-
les parenchymateuses des faisceaux de sclérenchyme. que je
viens de décrire; celles-ci se produisent par le cloisonnement
transversal de cellules d'un faisceau pseudo-procambial, avan?
leur épaississement, de sorte qwelles sont parfaitement analo-
gues au parenchyme ligneur. Quant au sclérenchyme cloi
sonné il ne se produit qu'après l'épaississement des parois des
fibres, de la même manière que le libriforme eloisonné. La
différence entre ces deux éléments des faisceaax de sclérenchyme
est manifeste déjà en étudiant p. ex. une partie adulte d'une
racine du Freycinetia nitida, où dans le même faisceau on peut
trouver des séries de parenchyme et du selérenchyme cloisonné.

Ainsi non seulement des cellules prosenchymateuses à parois
épaissies du tissu fondamental, peuvent se réunir en groupes à
caractère plus ou moins particulier, mais la différenciation peut
aller plus loin encore puisque dans les faiscenux pseudo-procam-

*) Bot. Zeit. 1863, p. 110.

( 336 )

bials qui préeèdent ces groupes, des cellules peuvent se diviser
en parenchyme; de sorte qu'une partie seulement de ces fais-
ceaux se change en fibres sclérenchymateuses, soit cloisonnées
soit à lumen continu. C'est dans le but d’indiquer pour quel-
ques cas cette différenciation, qu’on retrouvera probablement ail-
leurs, que je publie le présent article.

Il me reste À ajouter quelques mots encore sur le contenu
des cellules parenchymateuses qui accompagnent le selérenchyme.

Dans ses /Deekzellen” merrunrus a vu de l'acide silicique
déposé dans un épaississement de la paroi interne. Dans les
racines des Palmiers les cellules parenchymateuses des faisceaux
de sclérenchyme contiennent chacune une concrétion globuli-
forme légèrement mamelonnée (c. fig. 3, 5, 7, 17) *®); ces
eonerétions se composent d’acide silicigue. Il n'y aucune raison
de considérer ici la présence de concrétions d'acide silicique
comme critérium de la mort des cellules à l'intérieur desqael-
les elles se trouvent, comme le croyait autrefois Crüger +).

Le parenchyme des faisceaux de sclérenchyme dans les racines
des Pandanées contient un cristal cubique ou prismatiqgue dans
chaque cellule; d'accord avec Payen $, j'ai trouvé ces eristaux
constitués par de l'oxalate de chaux *%).

*) Je m'a indiqué par C. que deux eristaux dans chaque figure.

+, Comparer d'ailleurs ce que H. pe MOoHL a dit à cet égard, Bot. Zeit.
1861, p 231.

$) Payen, oc. cit. p. 565.

**) En corrigeant lépreuve je puis encore sigualer lartiele du Prof. prirzun,
qu'il vient de publier dans la sFlora” Cu ler Juin, p. 245.

EXPLICATION DES FIGURES,

Fig. 1. Partie de Pécorce d'une racine du Phoenix reelinata Jacq.
en coupe horizontale; cinq faisceaux de selérenchyme sont visibles;
les cellales parenchymateuses dans ces faisceaux sont indiquées par
Pp. P. - . - comme dans les figures suivantes. Gross. 140 diam.

Fig. 2. Faisceaux de selérenchvme en seetion transversale: dessin
pris d'une racine du Phoenix reelinata. Gross, 240 diam.

Fig. 3. Partie d'un faisceau de sclérenchyme, du Phoeuix reeli-
nata, en section lougitudinale. Gross. 240 diam.

Fig. 4. Deux fibres de sclérenchyme isolées par la macération
dans l'aeide nitrique et le chlorate de potasse. Gross. 140 diam.

Fig. 5. Partie d'un faisccau de sclérenchyme, du Phoenix dac-
tylifera, en coupe longitudinale; comme dans d'autres figures, deux
des concrétions d'acide silieique sont désignées par C Gross. 400
diam.

Fig. 6. Partie d'un faisceau de selérenchyme, du Martinezia carv-
otaefolia Hnmb. et Kth., en coupe longitudinale. Gross. 400 diam.

Fig. 7. Partie d'un faisceau de sclérenehyme, du Caryota spee,
en coupe longitudinale, Gross. 400 diam.

Fig. 8, 9. Parties de faisceaux pseudo-procanbials de l'écorce de
racines du Phoenix sahariensis; dessins pris d'après des coupes lon-
gitudinales axiles de racines; dans chaque figure on voit wze cellule
„pseudo-procambiale” qui commence à se cloisonner en sens trans-.
versal. Gross 560 diam.

Fig. 10. Partie d'un faisceau pseudo-proeambial en coupe longi-
tudinale; ce dessin est pris de l'écoree d'une racine du Harina cary-
otoides Hawmilt; la partie dessinée est plus agée que celle des fig.
8 et 9. Gross. 450 diam.

Fig. 11. Partie jeune d’une faisceau de sclérenchyme avec une
série de cellules parenchymateuses, du Caryota Cumingü Lodd., en
section longitudinale. Gross. 560 diam.

Fig. 12. Série de cellules parenchymateuses appartenant à un
faisceau de selérenchyme d'une racine du Phoenix sahariensis. Gross,
560 diam.

( 338)

Fig. 13. Série de cellules parenchymateuses appartenant à un
faisceau de sclérenchyme d'une racine du Martinezia disticha. Gross-
400 diam.

Fig. 14—16. Faisceaux pseudo-procambials, en coupe longitudi-
nale, de l'écorce de racines du Pandanus utilis Bory. Gross. 400 diam.

Fig. 17. Partie d'une fibre sclérenchymatevse, bordée de cinq
cellules parenchymateuses (d'un faisceau, de selérenchyme); dessin
pris d'une coupe d'une racine du Phoenix reclinata, après la macé-
ration dans lacide nitrique et le ehlorate de potasse. Gross. 240 diam.

CONTEIBUTION A LA SACCHARIMETRIE.

NOTE SUR LA

ANSFORMATION DU SACCHAROSE EN SUCRE
REDUCTEUR PENDANT LES OPERATIONS
DU RAFFINAGE.

PAR
‘

J.W. GUNNING.

Dans un Mémoire présenté à l' Academie des Sciences à Paris
inséré dans les Comptes rendus, LXXII. p. 196, M. am

le rôle que le sucre réducteur, présent dans les sucres
uts, peut jouer pendant le raffinage. D'àprès l'auteur, les
rsonnes versées dans cet art sont d'accord sur ce fait, que
sucre réducteur exerce „une influence redoutable’”, mais quant
Ja nature de cette influence, les opinions étaient divisées
isqu'iei. On lui attribua généralement la faculté #d’immobi-

?, c'est-à-dire, de rendre imcristallisable une partie du
gcharose, auquel il se trouve mêlé. Mais après les travaux
pportants de M. puriN sur ce sujet cette opinion n’était plus
atenable. En 1872 M. rrrrz ouvrit une autre voie pour
rechercher origine de cette influence en démontrant — comme le
d M. errarp — qu'on mélange de saccharose et de sucre
verti jer les acides, soumis ks Ja Riette de 709 et mieux

EN MEDED. AFD. NATUURK. 2de REEKS. DEET XI, 23

RD communique des expériences, faites par lut pour expli-

( 340 )

certains égards, c'est pourquoi M. GIRARD a repris le sujet,
et est arrivé Àà des résultats qui lui semblent expliquer par-
faitement le rôle facheux, attribué au glucose.

En effet, le tableau donné par M. errarp démontre que 15
échantillons de sirops et de clairces, chauffés 18 à 60 heures
\ a * Zi fi . \ . =, 4
à 65° et ‘analysés au polarimêtre et par la liqueur cuprique avant —
et après la chauffe, perdent une partie considérable de leur pou-

ij
voir rotatoire et augmentent en pouvoir réducteur. Les pertes, ä
considérées comme pertes en saccharose, s’élèvent d'environ E
1 jusqu'à 19 pourc. et le: glucose augmente dans la plupart des |
cas de 3 À 6,6 pourc. En interprétant ces faits M. GIRARD
croit qu'on peut dorénavant considérer comme démontré- que À
dans le cours des opérations, que l'art du raffinage comporte, /
une quantité importante de saccharose se trouve transformé en 2
sucre réducteur et que lagent de cette transformation est le
sucre réducteur lui-même. D'où il résulterait encore que la!
saccharimétrie francaise, qui se vante de tenir compte de cettes
imperfection du raffinage, est supérieure aux autres modes proposés,
parce quelle concilie sous ce rapport les intérêts des fabricants_
avec ceux du Trésor.

Mon honorable collègue frangais sait et ne contredit point,
que beaucoup de personnes ne sont pas de cet avis. Tout em
reconnaissant. le fait que le raffineur perd souvent du saccharose,
par sa transformation en glucose, ces personnes mettent en doute
que cette transformation est un phénomène essentiel et consta
du raffinage. Lirrégularité et Fintensité extrômement variable
de cette action, qui se prononcent de nouveau si clairement
dans les expériences nouvelles de M. errarp, leur semblent plutòt

Ki
indiquer une cause accidentelle, un vice de fabrication, ff

M. errARD a-t-il réellement réussi à dissiper ces doutes? 4

J'ai peine Àà le eroire. Remarquons d'abord: que des 15
échantillons sur lesquels M. errarp opérait, 11 étaient acides
et les 4 autres, neutres d’abord, se trouvaient acides après Ja
chauffe. Evidemment la cause la- plas probabie de la transforma-
tion du saccharose réside dans cet acide, et non pas dans le
glucose. Il y a lÀ ‘une différence "notable, qui toutefois n’échappe
pas à M. errARD, mais qu’il eroit pouvoir éliminer en s'ap-

puyant sur les travaux de M. prerreor, qui, dit-il, nous a appris

( 341 )

que le glucose se transforme facilement en composés acides.
Cependant en relisant le mémoire de M. Perreor aux Ann. de
Ch. et de Ph. (5) Tome 54, pag. 377, je trouve, que ce sa«
vant {raite seulement de l'action que le glucose exerce sur les
liqueurs alcalines, dans lesquelles il est dissont et dont il ané-
antit une partie de la réaction alcaline. Mais il ne relate aucune

expérience où une solution neutré ou alcaline de glucose devien-

drait acide par l'application de la chaleur.
|
Î

wader:

De même le travail de M. reurz (Compt. rend. LXXVI,
pag. 1140) ne me paraît apporter aucune confirmation pour
les vues de M. errarm. En effet, cet auteur démontre que,

sous gertaines circonstances, le saccharose réduit la liqueur cu-
prigue comme le glucose. Est-ce-à dire que le saccharose est
transformé en glucose avant la réduction? Si cela était, on
ne pourrait attribuer cette influence qu'à Falcalì de la liqueur
cuprique. Or il est bien connu qu’une solution fortement alca-
line de saccharose pur peut-être chauffée longtemps sans que
Ja moindre coloration ne se produise, ce qui prouve qu'il n’y
d a pas de formation de glucose.
Je rapporterai iet une expérience qui donne peut-être direc-
tement la clef de ce que M. reurz a, observé et qui prouve une
fois de plus à quelles mauvaises chances la lkiqueur cuprique
peut exposer le chimiste qui s’en sert.

Ee ade

Une liqueur cuprique récemment préparée *) qui n'est pas
réduite par le saccharose pur +) à la température de 100’ dans
Pespace de dix minutes, dépose de loxydule de euivre sous
ces _mêmes eireonstances lorsqu’elle a vieilli de quelques jours
seulement, ou lorsqu'elle a été chauffiée à 100° pendant quelques
heures. Tei mous avons done à faire à une transforita-
tion non du saccharose, mais du réactif même, qui sert à
rechercher cette transformation.

La réaction à laquelle M. GrrARD rapporte ses observations

*) Nous suivous la formule: 34,639 gr. de sulfate de cuivre, 200 gr. de tartrate
potasso-sodique, 500 C‚C. d'une lessive de soude caustique à 1,19; le tout porté
au volume de 1 litre.

tf) On prépare facilement le saccharose pur en lavant le sucre en pains râpé
à lalcool à 99 pourc

hi,

(342 )

était done ineonnue jusqu’iei: c'est la faculté du sucre réduc-
teur d'invertir le saccharose, soit directement, soit en consé-
quezce de sa transformation en acide.

Pxaminons maintenant si les preuves apportées par M. GIRARD
suffissent pour établir l'existence de cette faculté,

D'abord, quelle est la gaantité et la nature de l'acide qui s’est
formé dans les expériences de M, errarp ? Lauteur constate seule-
ment (par la balance?) que la quantité de matières précipitables
par lacétate de plomb dans les sirops était beaucoup plus con-
sidérable après qu’avant la chauffe, et il nous laisse dans le
doute si lacide formé appartient À cette catégorie d'acides,
qui invertissent facilement le saccharose, comme les acides tartrique
et oxalique, ou à ceux dont l'influence est très faible, comme
Pacide acétique. :

Il sera done permis de me rapporter aux expériences que j'ai
instituées pour répondre à ces questions.

1e. Une solution à environ S pource. de sucre inverti par
l'acide oxalique *} parfaitement neutre, a été chauffée dans un
vase d'étain #), fermé À vis, au bain-marie à 70° pendant 14
heures consécutives.

La densité, la réaction sur le papier tournesol, la polarisa-
tion et le pouvoir réducteur, examinés de nouveau, ont été trou:
vés exactement les mêmes après qu’avant la chauffe. |

Après 42 heures de chauffe à 70o on a répété ces déter-
minations sans trouver encore la moindre différence.

On a continué la chauffe encore 15 heures mais en faisant
bouillir Peau du bain-marie.

Cette fois-c1 on a observé une modification de sucre; la so-
lution était devenue trouble et avait pris une couleur jaune et
une réaction acide; la quantité d'acide formé est trouvée équi-

*) Une solution de sucre candi au dixième, acidifié par un pourcent d’acide
oxaligue très pur, est chauffée pendant 3 heures à 1009, Après refroidissement
on ajoute du lait de chaux en léger excès, on fltre et on passe par la lioueur
un courant d'aeide carbonique bien lavé; on fait bouillir et on filtre de nouveau.

+) Les solutions incolores de sucre inverti chauffées longtemps daus des vases de
verre, prennent une teinte brune, ce que j’attribue à un minime degré d'alcalinité
que le verre eommunique à l'eau, Ces traces d'alcali pouvaient empêcher la
formation d’acide, c'est pourquoi j'ai choisi pour ces expériences un vase de
métal,

( 343 )

valente à 0,01 pourc. d'acide acétique. Hille était done beaucoup
trop faible pour reconnaître la nature de l'acide. Ni la rotation, ni le
pouvoir réducteur de la solution n’étaient sensiblement changés.

L'expérience a été répétée avec nne autre solution de sucre
réducteur et a donné les mêmes résultats.

go, Une mélasse provenant d'une sucrerie des Indes occiden-
tales, récemment importée, d'un beau jaune et franchement
acide, a été diluée de son volume d'eau et ensuite chauf-
fée pendant 60 heures à 70° dans un tube en verre scellé à
la lampe *).

Avant et après la chauffe laciditê a été déterminée au moyen
d'une solution titrée de potasse. Elle a été trouvée dans les
deux cas égale à celle de 0,49 pourcent d'acide acétique.

Les essais cupriques exécutés avant et après la chauffe ont
fait voir que la richesse de la mélasse en sucre réducteur s’était
accrue de 18,6 pourc. à 20,6.

Lexpérience a été répétée, avec cette différence que la solution
de mélasse fut neutralisée aussi exactement que possible avant
la chauffe. Laction de lacide étant éliminée autant que pos-
stble, la richesse en sucre réducteur s'est trouvée augmentée
par une chaufie de 60 heures à 70° de 18,6 à 19,3.

3o, Une solution à 1 poure. de sucre inverti — preparé par
Faction de la levûre de bière sur le sucre candi — fut saturée
de saccharose à la température ordinaire, puis chauffée en tube
de verre clos pendant 60 heures à 70°.

La quantité de sucre réducteur s'est trouvée après ce temps
augmentée de 1 pourc. à 1,2.

La même expérience, prise avec une solution à 3,70 pourc.
de sucre inverti, préparé au moyen de l'acide oxalique, puis
saturée de saccharose et chauffée 60 heures à 70° donna une
augmentation de 3,7 pourc. à 5,8.

*) Cette précaution est nécessaire dans ces expériences, non seulement pour
conserver aux liquides l'état primitif de concentration, mais surtout pour les
préserver de laction de l'air du laboratoire. Le saccharose est extrêmement
sensible aux vapeurs acides, surtout aux Éémanations du gaz brûlant, qui coutien-
nent toujours des quantités considérables de sulfate d'ammoniaque. J'ai dû
rejeter toute une série d'expériences qui donnaient des résultats incertains et
econtradictoires, parce qu'on n’avait par assez tenu compte de ces circonstauces
perturbatrices.

ETAT msi AIEE OS GEE VAN
nn IR len RE ded.

te mena eg di

Én

EP eer

EEE DTE TEEN ENE TAI dd
ee ws 5

EK eik

EEE EEA D
Ne a ETT ei
PE mn a

EE MD ed NG

Es
sE

(344 )

40, On chauffa à 709 pendant 14 heures:

les solutions, mentionnées sous le N°, 3,

la mélasse, citée sous le N°. 2, à l'état neutralisé.

Les quantités de ces trois solutions, qu'il fallut pour décolo-
rer un même volume de ligueur ecuprique étaient absolument
les mêmes après et avant la chauffe.

S'il est permis, comme je le crois, de généraliser ces résultats,
on doit admettre les propositions suivantes :

a. La solution du sucre inverti chauffée à une température de
1009 montre quelque tendance à s'acidifier. Dans les condi-
tions où le sucre brut se trouve pendant le raffinage, il ne peut
cependant guère être question de cette action chimique.

b. Ni les mélanges synthétiques de saccharose et de sucre
inverti, ni la mélasse de sucrerie neutrale, ne subissent un chan-
gement de composition appréciable lorsqu'on les chauffe à l'état
neutre dans des eondittons de temps et de température qui ne
sortent pas trop des limites ordinaires du raffinage.

ce. Wacidité des mélasses exotiques conduit naturellement
Àà une augmentation de la quantité de sucre inverti lorsqu’on
les chauffe, mais dans un cas donné, quoique parfaitement nor-
mal, cette augmentation ne dépasse pas '/,, de la quantité pré-
sente, lorsque la chauffe eut lieu dans les conditions ordinaires
du raffinage.

d. On ne trouve aucun indice certain d'une action directe
que le sucre inverti déjà présent exercerait sur le saccharose.

Après avoir. établi ces résultats d'expérience de laboratoire,
on est curieux de savoir, si les choses se passent autrement
dans la pratique du raffinage.

C'est à M. 1. SERRURIER que je dois les précieux renseigne-
ments eontenus dans la lettre suivante, qu'il a eu la complai-
sance de me remettre après avoir pris connaissance de cette Note.

LETTRE A M. LE PROFESSEUR J. W. GUNNING
CONCERNANT LINFLUENCE DU SUCRE RÉDUCTEUR PENDANT LE

RAFFINAGE.

A propos des expériences de M. AIMÉ GIRARD sur influence
qu’aurait le sucre réducteur sur le saccharose pendant le raffinage,

(345 )

je viens dans ces quelques lignes vous faire part de ce que la
/ pratique m'a appris sur cette influence. Comme vous le verrez,
ĳ ces faits ne s'accordent pas bien avec les conclusions auxquel-
Jes est arrivé M. GrRARD.
Quoique j'aie souvent fait une Étude spéciale de ce point, je

n'ai jamais pu constater une augmentation quelque peu impor-
tante de la quantité du sucre réducteur, tant que le raffinage
se faisait dans les conditions d'un travail régulier. A moins
de maintenir les solutions dans un état d’alcalinité excessif
Al se forme toujours une petite quantité de sucre réducteur,
même en ne travaillant que des sucres de betterave, qui n'en
contiennent point, mais jamais je n'ai pu constater que cette
! formation soit plus forte en raison de la proportion plus
grande de sucre réducteur que contiennent les sucres brats
_employés.
Pour démontrer plus directement que la transformation dont
parle M. Grrarp ne peut avoir importance qu’il lui attribue,
je vais donner quelques chiffres, qui démontrent clairement
qu'il faut des preuves plus concluantes que celles que donne
_M. errarp pour mettre hors de doute l'inflmence nuisible du
‚sucre réducteur.
__Dans une raffinerie travaillant des mélanges de sucre Java
et de sucre de betterave, on analysait chaque semaine les dif-

férentes clairces, en déterminant prineipalement les quantités de
‘sucre réducteur et de cendres sur } 00 parties de saccharose. Le
fableau suivant donne les moyennes des résultats obtenus pendant
les deux trimestres Janvier— Mars et Octobre— Decembre 1873.

€n

mmm ER

JANVIER—MARS OCTOBRE—DECEMBRE

sur 100 part. de sur 100 part. de
saccharose. sur Ì saccharose sur 1
v cendres cendres
sucre sucre sucre sucre
> cendres. | À ves. )
réduct, réduct. f réduct, cendres réduct.

_Clairce pour pains 5,67 | 1,56 | 3,64
„ _p Immps |15,05| 4,56 | 3,30

1,65 | 6,83
9,58 | 5,80
2,98

„ „ bâtardes) 28,15 | 9,43 9,10 5,67

( 346 5

Pendant ces périodes on travaillait de manière que le sirop

des pains donnait la clairce pour lumps, et le sirop provenant de _

ceux-ci donnait la clatrce pour bâtardes, sans quïil y eût addi-

tion de sucre ou de sirops étrangers. Si donc il y avait eu
formation de sucre réducteur pendant le travail, la proportion —
de cette substance par rapport aux cendres aurait dû devenir

plus forte. Il résulte au contraire des chiffres cités, que la
quantité de sucre réducteur s'est plutôt réduite.

Amsterdam, 29 Juin 18717.
L. SERRURIER.

BAPE OR.

RETGEBRACHT EN VASTGESTELD

IN DE

ZITTING VAN 30 Junr 1877.

Ter voldoening aan den last haar opgedragen in de Afdee-
lings-Vergadering van 30 Dec. 1876 heeft uwe Commissie de
eer u voor te stellen, dat aan Z. Exe. den Minister van Bin-
nenl. Zaken in antwoord op de missive van 18 Dec. 1876,
Ne. 58, Afdeeling IX Med. Politie, zal worden medegedeeld
het hieronder volgende:

Uwe Bxeellentie heeft in de missive van 13 Dec. 1876,
No. 58, Afdeeling IX, Med. Politie aan de Natuurk. Afd. der
Kon. Akad. v. Wetensch. de volgende twee vragen voorgelegd
en haar verzocht die volgens den tegenwoordigen stand der
wetenschap te beantwoorden.

Die vragen luiden:

le. Welke zijn de eigenschappen, die de schadelijkheid be-
palen voor de openbare gezondheid van het vuil van organischen
oorsprong, dat in de steden wordt voortgebracht?

20, In welke mate en in welke richting worden die eigen=
schappen gewijzigd onder de natuurlijke invloeden en de be-
werkingen, aan welke dat vuil tijdens de voortbrenging, ver-
zameling en verwijdering blootgesteld is?

De aanleiding daartoe was, blijkens den aanhef van eN
Exeellentie's missive, een wensch geuit door den Burge-
meester van Amsterdam. Sedert jaren toch wordt er door

pe nà Bnn

hm
net

EEEN a ng jet Le ad
Ln nd heer,

und

Es, rr

en,

(348 )

de besturen van de voornaamste gemeenten des’ Rijks gezocht
naar de beste wijze om die gemeenten, vooral met het oog op
de eischen der volksgezondheid, van de daarin voortgebrachte
vuilnis te ontdoen, en omdat er over de middelen om daartoe op —
de meest doeltreffende wijze te geraken, groote strijd bestaat,
was de Burgemeester van. Amsterdam van oordeel, dat eerst de
wetenschappelijke vragen, die de zaak beheerschen, aan een
grondig onderzoek onderworpen en zoo mogelijk beantwoord
moesten worden.

De Natuurk. Afd. der Kon. Akad. van Wet. acht het in de
eerste plaats noodig uit te spreken, dat zij het zeer toejuicht,
dat Uwe Exc. heeft goed gevonden den wensch van den Bur-
gemeester van Amsterdam te beperken tot de beantwoording vol-
gens den tegenwoordigen stand der wetenschap van twee in Uw.
Exce.- missive geformuleerde vragen. Naar haar oordeel kan een
onderzoek als het bedoelde niet die uitkomsten opleveren, die
blijkbaar daarvan worden verwacht, omdat de kwestie van te
grooten omvang is. Tot haar leedwezen ziet zij zich intusschen
genoodzaakt tot de verklaring, dat ook de beantwoording der
twee door Uwe Exc. gestelde vragen miet bevredigend zijn kan.
Op het gebied, dat hier moet worden betreden, is niets met
volkomene zekerheid bekend en mist men den vasten grond,
waarop een wetenschappelijke uitspraak rusten moet. De Nas
tuurk Afd. is evenwel van oordeel zich aan de haar opgedragen |
taak niet te mogen onttrekken en zij hoopt duidelijk aan te
toonen, waarom vooralsnog de wetenschappelijke beantwoording
dier vragen onmogelijk is en een. daartoe opzettelijk in het
werk gesteld onderzoek niet spoedig voldoende vrucht opleve-
ren kan.

Sints langen tijd is zeer algemeen de overtuiging gevestigd,
dat vuilnis van organischen oorsprong nadeel aan de volksge-
zondheid kan toebrengen en al ontbreken daarvoor de afdoende,
streng wetenschappelijke bewijzen, zeer zeker mag niet worden
voorbijgezien, dat ook het bewijs voor de onschadelijkheid niet
te leveren is, en dat vele waarnemingen kunnen worden aange
voerd, die sterk voor de heerschende zienswijze spreken.

Die schadelijkheid kan natuurlijk slechts op het voorkomen
van nadeelige bestanddeelen in de vuilnis berusten, die daaruit |

à
( 349 )

} het menschelijk lichaam overgaan. Bij fijne verdeeling der
ooge vuilnis kan dat. in vorm van stof geschieden, terwijl bij
mraking der vuilnis met water zoowel opgeloste als onopge-
ste bestanddeelen met het water kunnen worden opgenomen.
Van welken aard die bestanddeelen zijn, is voorloopig nog
komen onbekend. Afgezien van de mogelijkheid, dat kiemen
m pardsieten, bijvoorbeeld ingewandswormen, in de vuilnis
mwezig kunnen zijn en daaruit langs dezen of genen weg in
tk organisme kunnen overgaan, om daar zekere ziekteverschijn-
len op te wekken, weet men omtrent het verband, dat tus-
hen vuilnis van organischen oorsprong en het optreden van
rscheidene endemische en epidemische ziekten wordt ver-
oed, weinig met zekerheid. Het ontstaan der meeste ziek-
D, — en dat geldt ook voor de meeste der zoogenaamde
smettelijke, — ligt nog te zeer in het duister en zeker heeft
en nog geen recht bepaalde stoffen of vormen als ziekte-
rzaken daarvoor aan te wijzen. Wil men, zooals veelal geschiedt,
jor sommige der besmettelijke ziekten, zooals voor typhus, voor
senterie en voor cholera aannemen, dat haar ontstaan en hare
rspreiding afhankelijk zijn van bepaalde stoffen in de vuilnis
nwezig, dan blijft natuurlijk nog de vraag te beantwoorden
die onderstelde smetstoffen uitsluitend van de lijders of
mne uitwerpselen afkomstig zijn, dan wel of zij zich in de
ilnis kunnen ontwikkelen gedurende het proces van ontbin-
ug, waaraan elke organische stof onderhevig is. lm geen dier
wallen kon men tot nog toe tot een beslissing komen en
ker moet de uitspraak van hen liehtvaardig en voorbarig
eten, die in ‘t algemeen in bacteriën, welke zich in orga-
sche, in ontbinding verkeerende stoffen ontwikkelen, de kie-
en voor besmettelijke ziekten meenen te mogen zien, — een
orstelling, die desniettegenstaande vrij algemeen ingang gevon-
nm heeft.

Het grootste gevaar wordt meestal gevreesd van de ontbin=

ng, waarin vuilnis’ van organischen oorsprong, zooals elke

ere organische stof, verkeeren kan. Bij ruime toetreding van

t leidt de ontleding van organische stoffen langzaam tot
ier volkomen oxydatie, zoodat in vasten vorm ten slotte niets
slechts weinig doorgaans zeer koolstofrijke materie overblijft,

en
je,

bi
0
Je
p:
p

ei Epe

ern
nn vent se IL En

kie

et tr ar er A B rn Den
e-

BE tgene:

ete an

mam tn
mh

EAD

( 350 )

Dit proces van vertering (Verwesung) of voortschrijdende oxy-
datie, wordt bij afwezigheid of bij onvoldoenden toevoer van
zuurstof door een ander proces, dat der rotting, vervangen, waarbij
de vorming van reductie-producten op den voorgrond staat. De
rotting kenmerkt zich door stank, die van de reductie-processen,
waarbij zich o. a. zwavelwaterstofgas gaat vormen, afhangt er
zij is buitendien steeds vergezeld van de ontwikkeling van or
ganismen, die tot de laagste ons bekende soorten behooren

Zonder de ontwikkeling dezer organismen verloopt geen rotting,

zooals blijkt uit het feit, dat organische stof niet rot, zoo dé
daarin voorkomende organismen worden gedood en het uit de lucht
indringen van kiemen voorkomen wordt. In een beperkte hoe
veelheid organische stof houdt de rotting een zekeren tijd aan

van de mate, waarin de lucht toetreden kan. Bij ruime toe
treding van lucht maakt het proces der rotting voor dat d

het Parijsche rioolwater duidelijk gebleken is, en wordt doo
oxydatie de ontleding der organische stof voltooid.

De tot nog toe verkregen kennis ten aanzien van de prò
ducten, die door rotting van plantaardige en dierlijke stoffe
ontstaan, is in vele opzichten zeer gebrekkig. Een tal van gas
vormige, vloeibare en vaste stoffen, die zich daarbij vormen
zijn voldoende bekend, maar ten aanzien van sommige ander
‚ rottings-producten, en o. a. omtrent diegene, die den eigena |
digen stank van rottende dierlijke lichamen veroorzaken, verkeer
men geheel in onzekerheid. Men is maar al te dikwijls geneige
datgene wat de zintuigen onaangenaam aandoet, als schadelij
aan te merken, en vestigt daarom de aandacht dikwijls het eers
op de gasvormige producten, die bij de rotting ontstaan. O;
schoon het nu genoeg bekend is, dat sommige van deze sto
fen, zooals zwavelwaterstof, bij groote hoeveelheid in de lor
gen gebracht als wezenlijke vergiften werken, en zelfs met ve
lucht verdund op den duur nog een nadeeligen invloed op d
gezondheid kunnen uitoefenen, zoo ligt in deze meer onmidde
lijk merkbare, vluchtige scheikundige verbindingen waarschijt
lijk miet het grootste gevaar, dat men van rottende organisch

( 351 )

offen te wachten heeft. Van vluchtige, door den reuk niet
aarneembare, schadelijke stoffen is tot dusverre niets bekend.
Veeleer zijn daarentegen zekere niet vluchtige rottingsproducten
vreezen, die door de omzetting van eiwitachtige lichamen kun-
n ontstaan en die, door geen bepaalden reuk of andere on-
iddellijk in het oog vallende eigenschappen gekenmerkt, met de

jaarste plantenvergiften kunnen wedijveren. Aan PANuMm komt

Á eer toe, het bestaan daarvan buiten allen twijfel te hebben
steld. Het gelukte hem uit rottend vleesch onder het ge-
uik van stoffen, waaraan bacteriën en andere organismen geen
eerstand kunnen bieden, eene zelfstandigheid af te zonderen,
e wat de kleinheid der doodelijke gift betreft, met derge-
ke stoffen als curare, en slangenvergif overeenkomt, en die in
t bloed gebracht, spoedig den dood tengevolge heeft.
Toonen deze proeven aan, dat de mogelijkheid der vorming
n vergiftige, scheikundige verbindingen bij de rotting van
vitachtige stoffen boven allen twijfel is verheven, dan doet,
h van zelf de vraag voor of daar, waar rottings-producten
p slotte in het water van rivieren, grachten en wellen worden
gevoerd, dit laatste daardoor niet voor de gezondheid scha-
ijk worden kan.

Dat er eenige grond voor die meening bestaat, kan niet
fkend worden. Sommige wateren, zooals die van Rotterdam,
ì wegens hunne nadeelige werking bekend, en daaraan kan
schadelijke eigenschap worden ontnomen door het klaren en
iveren met ijzer-chloride. Het neerslag, dat zich daarbij vormt
dat hoofdzakelijk uit ferri-hydroxyde bestaat, bevat dus
tgene wat het water schadelijk maakte. Uit het onderzoek
n het neerslag blijkt, dat daarin veel stikstof voorkomt, eu
uiterst stinkende producten, die zich bij verhitting van het
erslag ontwikkelen, leveren het bewijs, dat uit het water af-
mstige organische stoffen daarin voorhanden zijn.

Fot nog toe is omtrent de scheikundige zàmenstelling der
doelde organische verbindingen niets bekend, en de moeilijk-
id van het onderzoek kan genoegzaam daaruit blijken, dat de
gingen van zoo vele onderzoekers ons niet verder hebben ge-
acht, dan tot de kennis, dat zich bij de rotting van eiwitach-
ze stoffen vergiftige, scheikundige verbindingen kunnen vormen.

MAAT Ein
mene

EB Bi ie
en

‘

»
ai
ji
Ki)
k
EE

( 352 )

Voorts hebben wij te vragen, of er grond is om aan t
nemen, dat bijzondere soorten der in het vuil voorkomende
bacteriën ziekteoorzaken kunnen zijn. |

Ten opzichte van het miltvuur (pustula maligna), en misschien
ook voor febris recurrens, heeft men het recht de afhanke,
lijkheid der ziekte van het voorkomen van bepaalde on
van bacteriën in het lichaam voor waarschijnlijk te houden
In het bloed van lijders aan febris recurrens, zijn namelijk doo»
vele waarnemers herhaaldelijk zoogenaamde spirillen gevonden
die den naam van spirochaete Obermeieri hebben gekregen, er
die groote overeenkomst vertoonden met de spirochaete doo
EHRENBERG reeds in het moeraswater ontdekt. Het onderzoek
door kocu in het werk gesteld, waarvan de resultaten doo
CON werden bevestigd, gaf hun de overtuiging, dat voo
het ontstaan van miltvuur een bepaalde soort van bacteriën
bacillus anthracis, wordt vereischt. Deze bacillus was trouwens
van den in hooi-aftreksel‘voorkomenden bacillus subtilis nie
te” onderscheiden. Proeven van PauL BERT hebben buitendiet
geleerd, dat bloed van dieren aan miltvaur lijdende, waarin de
hacteridiën (DAVAINE) door zuurstof van hooge spanning zijt
gedood, zijne vergiftige eigenschappen niet verloren heeft.

Het gewicht dier onderzoekingen zal zeker door niemand ont
kend worden; vraagt men echter of de uitkomsten reeds di
beteekenis bezitten, die daaraan is toegekend, dan moet worde
toegegeven, dat eigenlijk slechts een hooge graad van waarschijg
lijkheid en geenszins wetenschappelijke zekerheid verkregen is

Nagenoeg alle onderzoekingen, die bacteriën of verwant
mieroseopische organismen tot onderwerp hebben, zijn trouwen
met buitengewone zwarigheden verbonden, die voornamelijk hu:
grond hebben in de minimale grootte, in het weerstand-bieden
vermogen tegen allerlei invloeden en in de snelle vermenig
vuldiging dier organismen. Daaraan is het dan ook te wijten
dat de tot nog toe verrichte onderzoekingen zoo weinig t
vertrouwen uitkomsten hebben opgeleverd ten aanzien van he
beweerde verband, dat er tusschen sommige besmettelijk!
ziekten en bepaalde vormen van bacteriën zou bestaan. |

De meeste bacteriën zijn zoo klein, dat zij slechts met d
sterkste vergrootingen onzer microscopen duidelijk kunnen gezie

(353 )

_ worden. En zelfs dan vertoonen „zij zich nog zoo uitermate klein,
dat men hoogstens den vorm maar verder niets er aan onder-
scheiden kan. Hieruit ontspringen reeds tal van bezwaren.

In de eerste plaats wordt het dikwijls hoogst moeilijk, ja
_ onmogelijk, om over de al of niet aanwezigheid van bacteriën
in eenig medium, b. v. een droppel vloeistof, te beslissen. [m-
mers wanneer daarin slechts weinige exemplaren voorhanden zijn,
‚zullen deze ook aan de meest zorgvuldige microscopische waar-
‚neming kunnen en dikwijls moeten ontsnappen. Hierbij komt
| dat bacteriën, die zich niet levendig bewegen of vermeer-
_ deren, van levenlooze, ook anorganische deeltjes niet steeds
met, zekerheid kunnen onderscheiden worden, tenzij ze, wat
lang niet altijd het gevalis, in grooten getale, of tot karakteris-
‚tieke groepen (b.v. gliacoccus, petaloeoccus) vereenigd, in het
object aanwezig zijn. Een verder bezwaar, dat uit de mini-

‚male grootte voortspruit, is de onmogelijkheid om omtrent het
al of niet bestaan van soortelijke verschillen zekerheid te ver-
krijgen. Het zal dikwijls onmogelijk zijn te beslissen of twee
of meer onder dezelfde of verschillende voorwaarden waargeno-
men vormen identisch zijn of tot verschillende soorten behoo-
ren, te meer oifidat het zoo goed als onmogelijk is, door onder-
zoekingen op geïsoleerde individu’s — de eenige weg. die tot
volkomen zekerheid leiden kan — uit te maken, hoe de eene of
andere vorm zich onder verschillende voorwaarden wijzigen,
of wel ontwikkelen, kan.

Aangaande het weerstand-biedend vermogen der bacteriën

tegenover schadelijke invloeden zal het voldoende zijn op twee
punten te wijzen: den invloed van het uitdroogen en dien
van het verhitten.
Fl Pvenals de meeste andere microscopische organismen, kunnen
de bacteriën geheel en al verdroogen, als stofdeeltjes door de
Tucht worden medegevoerd en in dien toestand langen tijd
== sommigen misschien vele jaren lang — levend of althans
voor herleving vatbaar blijven. Inderdaad zijn, zooals o. a.
_ PASTEUR en wYNDALL hebben bewezen, de nagenoeg onzichtbaar
keine stofdeeltjes, die overal in de lucht in menigte rondzwe-
_ ven, voor een goed deel dergelijke microscopische organ's-
_men, die, zoodra zij in een adaequaat vochtig medium geraken,

( 354)

herleven. - Ieder voorwerp, elke droppel vloeistof, die met lucht
in aanraking is of — hoe kort ook — er mede in aanraking
was, kan dientengevolge bedeeld zijn met genoemde wezens.
Aangezien het nu meestal onmogelijk is te beletten, dat er
lucht bij het object komt dat men op bacteriën wenscht
te onderzoeken, of die lucht vóór het toetreden tot het object
van organische kiemen te bevrijden (door haar b.v. te gloeien
of door watten te filtreeren), zoo spreekt het van zelf, dat het
soms onmogelijk zal zijn om, als er bacteriën gevonden worden,
te beslissen, of deze reeds oorspronkelijk in het object voor-
handen waren, of eerst door de lucht er bijgekomen zijn.

Velen hebben gemeend in het koken der praeparaten een _
even gemakkelijk als: afdoend middel te bezitten om de mis-
schien aanwezige bacteriën te dooden en zoodoende te elimi-
neeren. Wat er na het koken levend gevonden werd, zoude
dan later van buiten ingedrongen of, zoo dit niet. mogelijk
was, door abiogenesis ontstaan moeten zijn. Inderdaad heeft
men nog onlangs in het verschijnen van levende bacteriën in afge-
sloten en daarna gekookte vloeistoffen een experimenteel bewijs
voor het bestaan van abiogenesis willen zien. Het is even-
wel een feit, dat verwarming gedurende korten tijd zelfs tot
boven de kookhitte niet noodzakelijk alle bacteriën doodt.

Welke zwarigheden eindelijk uit het buitengewoon groot
voortplantings-vermogen der bacteriën kunnen ontspringen, zal
men begrijpen, wanneer men er aan denkt, dat onder gunstige
voorwaarden uit eenige weinige exemplaren dier organismen
binnen twee tot, drie uren door herhaalde verdeeling millioenen
van hunne gelijken kunnen ontstaan. Een oorspronkelijk van
bacteriën vrije of langs den een of anderen weg van bacteriën
bevrijde massa zal dus, al wordt zij slechts door een of weinige
kiemen besmet, wat meestal niet te voorkomen is, na korten
tijd eene groote menigte bacteriën kunnen vertoonen. Het
gevaar zal zich dus dikwijls kunnen opdoen, massa’s die in
't geheel geen levende bacteriën bevatten, voor zeer rijk daar-
aan te houden; hetgeen dan inderdaad ook reeds meer dan
eens gebeurd is.

Neemt men in aanmerking, dat de hier opgesomde zwarig-
heden zich bij nagenoeg elk onderzoek allen tegelijk of achter- |

(355)

volgens voordoen, dan Is het niet noodig nog op de bijzon-
dere moeilijkheden de aandacht te vestigen, die buitendien aan
ieder bijzonder geval eigen zijn: ook zonder dat zal het geen
verwondering baren, dat ons weten aangaande de bacteriën, en
de rol die zij in de huishouding der organische natuur spelen,
nog zoo weinig voldoende is.

Uit het medegedeelde blijkt eensdeels, dat door rotting van
eiwitachtige stoffen, die in vuilnis van organischen oorsprong
wel nimmer zullen ontbreken, schadelijke, scheikundige verbin-
dingen zich kunnen vormen, en tevens dat er wellicht onder
de laagste organismen eenige zijn, die met zekere ziekten in
nader verband staan, maar anderdeels blijkt, dat de bestand-
deelen, die de schadelijkheid bepalen voor de openbare ge-
zondheid van het vuil van organischen oorsprong, dat in de
steden wordt voortgebracht, niet nader bekend zijn en daarom-
trent dus niets met zekerheid te zeggen is.

Op de eerste der twee door Uwe Excellentie gestelde vra-
gen kan dus geen bevredigend antwoord worden gegeven, en
de Nat, Afd, der Kon. Akad. v. Wetensch. vertrouwt, dat ook
voldoende gebleken zal zijn, waarom een onderzoek, zooals dat
door den Burgem. van Amsterdam gewenscht werd, niet de
vruchten kan afwerpen, die men daarvan verwacht.

De praktijk verlangt een duidelijk voorschrift, dat op weten-
schappelijke gronden steunt. maar daarvoor is een volledige
kennis noodig van alle verschijnselen, die met de zaak in ver-
band staan. Die volledige kennis kan hier, zooals op elk an-
der gebied, slechts door nauwgezet en volhardend onderzoek
worden verkregen. Daarvoor is in de eerste plaats noodig het
stellen van scherp geformuleerde vragen van geringen omvang,
die voor beantwoording vatbaar zijn. Die weg is lang, maar
het is de eenige, die zeker tot het doel leidt Om slechts één
enkel punt tot klaarheid te brengen, zal allicht het werk van
jaren worden vereischt. Zoo werden door kocm aan het on-

derzoek omtrent het miltvuur, waarbij ten slotte toch slechts

een hooge graad van waarschijnlijkheid en geen zekerheid ver-

kregen werd, verscheidene jaren besteed,
Kan nu op de eerste vraag slechts een onvolledig antwoord

VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK. 2de rEwKS. DEEL XI. 24

( 356 )

worden gegeven, dan kan ook op de tweede vraag geen bevre-
digend antwoord worden verwacht.

Om te weten in welke mate en in welke richting de scha-
delijke eigenschappen van organische vuilnis worden gewijzigd
onder de natuurlijke invloeden en de bewerkingen, waaraan die
vuilnis tijdens de voortbrenging, verzameling en verwijdering
blootgesteld is, zou men de bestanddeelen waarop het aankomt,
eerst moeten kennen.

De onderzoekingen omtrent de waarneembare veranderingen, die
vuilnis van organischen oorsprong ondergaat, hetzij bij blootstelling
aan de lucht, hetzij bij vermenging met andere stoffen, zijn nog
vrij onvolledig. Al ziet men bij toevoeging van desinfecteerende
middelen, zooals carbolzuur, de rotting ophouden, de lagere
organismen sterven en den stank verdwijnen, al weet men dat
na vermenging van roîtende zelfstandigheden met poreuze stoffen,
zooals koolpoeder of bouwaarde, geen stank meer wordt waar-
genomen, en dat dan bij aanraking met water en lucht eene
langzame vertering der organische stof zonder verdere rotvng
tot stand komt, zoo mag men daaraan toch nog volstrekt niet
het recht ontleenen tot de uitspraak, dat alle nadeelige bestanddee-
len, die in de vuilnis aanwezig waren, daardoor hunne schadelijkheid
zouden verliezen. Het ophouden der voor onze zintuigen hin-
derlijke verschijnselen van rotting mag ons uiet misleiden.
Sommige der schadelijke rottings-producten bieden zelfs te-
gen sterke scheikundige reagentia weerstand, en worden ook
door verhitting niet vernietigd, zooals dat uit het straks ver-
melde onderzoek van PANUM opnieuw gebleken is, en omtrent
de smetstoffen van contagieuze ziekten weten wij, dat enkele
hare werkzaamheid zeer spoedig verliezen, terwijl andere jaren
lang werkzaam kunnen blijven.

De Nat. Afd. der Kon. Akad. van Wetensch. heeft het noo=
dig geacht er met nadruk op te wijzen, dat de oplossing der in-
gewikkelde en omvangrijke kwestie niet door één opzettelijk
daartoe in het werk gesteld onderzoek kan worden bemachtigd.
Het ligt echter geenszins in hare bedoeling om van onderzoekingen
op dit gebied in den straks genoemden zin af te houden. Zij
zou integendeel veeleer daartoe willen opwekken, en zou het
gaarne zien, indien de Regeering alle haar ten dienste staande

(357)

middelen wilde aanwenden om dergelijk onderzoek te bevor-
deren. De wetenschap zoowel als de volksgezondheid zouden
daardoor gebaat worden, want de vruchten, die men er van
hopen mag, mogen langzaam rijpen, uitblijven zullen zij niet.

Ten slotte voelt zich de Afdeeling nog gedrongen op te
merken, dat het gebrekkige onzer kennis van /de eigenschappen
„die de schadelijkheid bepalen van het vuil van organischen
oorsprong’” geenszins tot zorgeloosheid en werkeloosheid leiden
mag. De wetenschap moge nog weinig licht geven omtrent

den aard der schadelijke stoffen, nog niet kunnen ophelderen

hoe daardoor ziekten ontstaan — dat organische vuilnis, van

welken oorsprong ook, gevaarlijk voor de gezondheid worden

kan, maz niet worden betwijfeld.

Daaruit vloeit van zelf voort, dat in het belang der volks-
gezondheid er voor gezorgd moet worden, dat geen mogelijk
schadelijke bestanddeelen der vuilnis, hetzij door de lmcht, hetzij
met voedsels of dranken, in het menschelijk lichaam geraken.

De Commissie voornoemd :

J. ZEEMAN, President.
Tu. W. ENGELMANN.
Tu. H. Mac GILLAVRY.
J. W‚ GUNNING.

W. KOSTER.

A. C. OUDEMANS Je.
W. F. R. SURINGAR.

T. PLACE, Secretaris.

DERDE MEDEDEELING

OMTRENT DE

AFRIKAANSCHE PIJL-VERGIFTEN.

DOOR

A. W. M. VAN HASSELT.

Van ouds tot in onze dagen wordt dikwijls gesproken van
vergiftigde „wapenen”’, dolken, krissen, lansen, enz. Het be-
staan daarvan is volstrekt niet onmogelijk, doeh mij zijn ver-
giften, aan tal van bovengenoemde wapenen toegeschreven, nim-
mer, dan met ééne uitzondering, eener Dajak’sche lans, geble-
ken voor te komen. Hen dolk- of kris-stoot is, even als een
wel aangebrachte lans-steek. op zich zelve veelal reeds voldoende,
om levensgevaarlijke verwonding daar te stellen; vergift kan
‚hier als overbodig worden geacht, en zoude, aan snijdende,
scherpe werktuigen, ook veel te gevaarlijk zijn voor den, deels
naakten, wapendrager zelven, even als voor diens bevriende om-
geving.

Pijlen daarentegen, in goed gesloten of diepe kokers voor-
zichtig bewaard, werden, van de vroegste eeuwen af tot nog op
dezen tijd, zeer dikwijls met vergift mengsels van velerlei aard
bedeeld. Inzonderheid van die kleinere soorten, welke uit roe-
ren worden geblazen, zoo in de oude als in de nieuwe wereld,
vooral Azië en Zuid-Amerika, is onze kennis ver gevorderd en
wordt daaraan althans, in de laatste jaren, schier niets nieuws
toegevoegd. De moederplanten, de wijze van bereiding, de
scheikundige beginselen, de toxicologische werkingswijze van

zee

(359 )

dezen, van de z. g. blaaspijltjes, — in onze Oost-Indiën met
oepas radja of oepas antsjar, in de binnenlanden van Guyana
en Brazilië met curare bestreken, — zijn thans vrij algemeen

bekend. Langen tijd scheen het mij zelfs, dat deze, in onze
eeuw, de eenige soort van vergiftigde wapenen uitmaakten, en
dat zij als het ware de vergiftigde boogpijlen der Ouden geheel
hadden verdrongen. Het nog voortbestaan der laatstgenoemden
echter bleek mij, vele jaren herwaarts, het allereerst voor Zuid-
Amerika, „van waar ik, van den Office. v. Gez. Perers, der
marine, eenige met „woorara”’ (curare) dik bestreken boogpijlen
verkreeg, gewone pijlen, doch bij sommigen voorzien met losse
punten, vervaardigd uit den met fijne weêrhaken voorzienen
staart-stekel der Paja (Trygon) pastinaca Lb. Sommige In-
diaansche stammen zouden dergelijke, ook in hunne onderlinge
oorlogen hebben gebezigd, er een wzevental” van afschietende,
alvorens handgemeen te worden. Tot in 1855 vernam noch
las ik verder niets anders over gift-boogpijlen. De Offic. v. Gez.
der marine MOERLANT leerde mij toen het voorkomen daarvan

‚ook op de Poggi-eilanden kennen, ten volgenden jare, na de

catastrophe van eenigen onzer schepelingen, zoo moelig beves-
tigd door den Offic. v. Gez. der marine, VverNHouT, voor de
Mentaweh-eilanden, beiden langs de Zuidwestkust van Sumatra
gelegen. In Deel VIIL en XI van de Verslagen der Akademie
heb ik destijds daarover twee mededeelingen gegeven. Deze

pijlen waren hoogst eenvoudig van vorm, mede met losse, hou-
ten, spitsen, en bleken mij oepas antsjar houdend te zijn. Hierop

„verliepen elf jaren, voor dat ik iets meer over het gebruik van

boog-pijlen te weten kwam, sedert uitsluitend uit Afrika, in
welk werelddeel, bij bevreemdende tegenstelling, geene vergifvige
blaas-pijlen schijnen te worden gebruikt. in 1870, namelijk,
ontving ik van den heer BrIEDÉ, uit de Kaap de Goede Hoop,
vergiftigde boogpijlen der Bosjesmans uit de Kaapsche binnen-
landen, omstreken der Hartebeestrivier. Het waren rieten pijlen,
weder met losse, driehoekige, doch ijzeren punten. Het vergift was
uitgestreken op het riet, niet op het ijzer. Ik ontdekte toen,
bij toeval, dat dergelijken, voor Hottentotten uit den omtrek
der Oranje-rivier, reeds veel vroeger, in 1532, door een’ Hoog-
duitschen reiziger, KrwBs, waren gezien en door zijn’ broeder

|
|

(360 )

afgebeeld en onderzocht. Diens onderzoekingen, voor zijn’ tijd
niet onverdienstelijk, werden nu door den heer KOOIJKER en mij
aangevuld, en kwamen wij tot de ontdekking, dat het pijlvergift
der Bosjesmans tot de hartvergiften behoort, wier werkingswijze
met die der axntiarine de grootste overeenkomst vertoont. Daar-
over gaf ik eene Bijdrage in de 2de reeks onzer Verslagen en
Mededeelingen, Deel VL. Kort daarop ontving ik een beleefd
schrijven van den heer FRASER, wit Edinburgh, waaruit mij bleek,
dat hij, iets vroeger, meer uitvoerige proeven in het werk had
gesteld, met zeer analoge Afrikaansche Neger-pijlvergiften uit
Kombé en Zanzibar (West- en Oost-Afrika), die insgelijks ble-
ken als sterke z. g. „Herzgifte”” werkzaam te zijn. Daaren-
boven deed hij de belangrijke ontdekking van de moederplant
dezer pijlvergiften, t. w. den Strophanthus Kombé OLIVER.
Verdere bijzonderheden dienaangaande had ik de eer, aan de
Akademie te doen kennen door eene Tweede mededeeling in
onze Verslagen, 2de reeks, Deel VII, verschenen in 1878.
Sedert dat jaar kwam mij verder over dit onderwerp niets
ter oore.

Het was in het begin dezes jaars, dat ik het voorregt had,
van den heer F. W. VAN EEDEN, secretaris der Nederlandsche
Maatschappij tot bevordering van nijverheid, te Haarlem, een
pijl koker met vergiftigde Afrikaansche boog-pijlen, ter fine van
onderzoek en berigt, te mogen ontvangen. Deze waren afkom-
stig uit eene andere streek van Zuid-Afrika. Z.Ed. schreef mij,
deze voorwerpen, onder andere bijdragen voor het Koloniaal
Museum te dier stede, te hebben gekregen van zijnen zwager,
den heer N. 5. VAN WARMELO, predikant te Heidelberg in de
(nu helaas! wijlen) Pransvaalsche Republiek. Deze had ze op
zijne beurt ten geschenke van den heer PAUL MAREE, mede daar
te lande gevestigd.

Deze toezending was oorspronkelijk verkregen van een Kaffer-
stam, in den omtrek der genoemde Zuid-Afrikaansche Vrij ’-
Staat levende, misschien wel van de tegenwoordig zoo berucht
geworden oorlogzuchtige Zoeloe-Kaffers.

Zij boezemde mij des te meer hooge belangstelling in, dewijl
ik in eene mijner vorige mededeelingen over de Afrikaansche
pijl-vergiften gemeend had, te mogen uitspreken, „dat de Kafjer-

( 361 )

„stammen, in de Kustlanden van Afrika, er geen gebruik meer
yvan schenen te maken.” Ik had gelezen, dat deze, meer ont-
wikkeld, ze niet meer bezigden, maar geheel aan de nog meer
verwilderde Hottentotten der binnenlanden overlieten, die niet,
zoo als zij, van de Engelschen, geweren genoeg ten gebruike
ontvingen. Waarschijnlijk verkiezen de Kafters de laatsten dan
ook, in den regel, tegenwoordig voor oorlogs-gebruik, althans in
hunne onlangs beschreven gevechten met de #Boërs’”’, werd wel
gewag gemaakt van doodelijke geschoten wonden, niet van pijl-
verwondingen.

Bijzonderheden omtrent botanische afkomst en bereidingswijze
van dit pijl-vergift ontbraken; ik moest mij alzoo weder tot
het onderzoek der toegezonden voorwerpen zelven bepalen, die
mij intusschen hoogst welkom waren, zoodat ik gaarne deze
gelegenheid aangrijp, den geachten en voor natuuronderzoek der
tropische gewesten zoo volijverigen geleerde mijnen besten dank,
ook hier, te betuigen.

le. De pijlkoker.

Bewaren de Bosjesmans hunne giftige boogpijlen in gewone
kokers, uit dikke plantenstengels vervaardigd, — onder anderen
die van Aloë dichotoma, misschien deswegens wel eens „koker-
boom’’ genoemd —, de onderzochte Katfter-pijlen waren bevat
in een’ langwerpigen zak van dieren-huid. Oppervlakkig heeft
deze in kleur en beharing veel van herten-huid, doch, naar ik
meen, wordt het eigenlijk gezegde geslacht Cervus niet in
Afrika aangetroffen. Meer vermoedelijk zal dus deze pijlkoker
afkomstig zijn van het vel der eene of andere Antilope-soort
(oreas, euchore, strepsiceros of anderen), wier huidkleur althans
min of meer overeenkomst heeft met die aan dezen koker waar
te nemen. Van boven is er in den vorm eener lis, een riem
aan bevestigd, met welke hij, — even als die der Bosjes-
mans, — waarschijnlijk over den linker schouder wordt op-
gehangen.

20, De pijlen.

Deze Kaffer-pijlen, van bijna 1 Ned. el lengte, zijn uit twee
stukken zamengesteld. Het onderstuk, bestaande uit eene stevige
riet-soort, meet gemiddeld ruim 70 eentimeters. Dit bezit
aan het beneden-einde eene inkeeping en eene ligte veder-

print Erpe mor

( 362 )

bekleeding. Het boven-einde is hol en draagt het opzetstuk,
de pijl-spits, zeer vast daaraan bevestigd, Dit boven-stuk is
geheel van zwaar, rolrond ijzer en heeft eene lengte van ruim
20 centimeters. Naar voren eindigt de cylinder in eene ver-
breede, lancet-vormige, twee-snijdende punt, met twee lange,
zware weerhaken. De ijzeren, mes-vormige spits zit hier dus
vast aan het lichaam der staaf of schacht en is niet los ingevoegd,
zoo als het driehoekig stuk ijzer, boven aan de houten Bosjes-
mans-pijlen ingekeept. De eemigzins roestige punt schijnt, reeds
op het eerste gezicht, niet met vergiftmassa bestreken te zijn,
doeh deze bevindt zich, in des te ruimer mate, rondom den
cylinder vormigen schaft, in eene dikke laag, over de geheele
lengte tot aan het rieten onderstuk.

30. Het pijl-vergsft

Dit is van eene geel-bruine kleur, echter minder donker of
zwartachtig dan dat der Bosjesmans. Het is uitwendig eene
harde, eenigzins ruwe, als korrelachtige stof, met het aanzien
van gedroogde klei. Zeer moeielijk af te schrapen, moet het
met kracht van het ijzer worden afgesneden, zijnde de vergift-
massa zeer vast en taai, als van eene harde gomhars. Lacu-
TENSTEIN heeft dan ook reeds aangegeven, althans voor de Hot-
tentotten of Bosjesmans, dat die bij de bereiding van hun pijl-
vergift een ruim gebruik maken van het latex van onderschei-
dene Muphorbia-soorten. Hiermede overeenstemmend, neemt
de afgeschrapte massa, bij bevochtiging met water, een half
lactesceerend of geleiachtig voorkomen aan. Voor scheikundig
onderzoek was geene voldoende hoeveelheid, na het verbruik
voor de dierproeven, overgebleven.

Onder de vergiftigde boog-pijlen mij vroeger bekend, zoo die
der Indianen en der Pogginezen, als die der Bosjesmans, zag
ik er geen die zulk een gevaarlijk wapen daarstellen, als deze
Kaffer-pijlen. Niet alleen omdat zij, om zoo te zeggen, van
veel zwaarder kaliber zijn en daardoor een grooter indringings-
vermogen bezitten, ook niet omdat zij zoo buitengemeen rijk
bedeeld zijn met vergiftmassa, maar vooral om de inrichting van
het bovenstuk, Dit toch heeft geene afzonderlijke, losse spits, —
die, in den regel, bij de overigen, insgelijks weinig of niet met
het pijl-vergif is bestreken en dus veel minder gevaarlijk is bij

( 363 )

het terugblijven in de wonde, terwijl de bij allen rijkelijk daar-
mede bedeelde pijl-schachten zelve gemakkelijk terstond kunnen
worden uitgetrokken, — maar vormt, van onder de punt tot aan
het onderstuk, één zwaar vergiftigd ijzeren geheel, dat, we-
gens de lange en breede weerhaken, niet uit de wonde kan
worden verwijderd. Ofschoon ook elders in Afrika de vergiftigde
boog-pijlen zeer veelvuldig, hier en daar zelfs uitsluitend, gezegd
worden tot jagt-gebruik te dienen, op antilópen, giraffen, olifan-
ten, enz., — waarbij de pijl dit voordeel heeft boven de vuur-
wapenen, dat zij geen doordringend geluid maakt, — beschouw
ik de onderhavige Katfer-pijlen dan ook meer bepaald als voor
oorlogs-gebruik bestemd De gewezen Hollandsche „Boërs’” mo-
gen van geluk spreken, daarmede, in hunnen jongsten oorlog
met de Kaffers onder SECOLNOENI, geene kennis te hebben ge-
maakt.

Verder heeft het onderzoek dezer Kaffer-pijlen mij van eene
oude dwaling omtrent dit onderwerp, althans ten deele, genezen.
Tot hiertoe hadden aile nasporingen mij geleerd, dat pijl-
vergiften ziet voorkwamen aan ijzeren oorlogs- of jagt-wapenen
der tropische landen. Steeds had ik, te vergeefs, beproefd,
door zoodanigen vergifugings-verschijnselen op te wekken. Ook
theoretisch meende ik, dat, al werden die er aanvankelijk mede
bedeeld, zij die spoedig moesten verliezen. Het pijl vergift kon
bezwaarlijk blijvend aan ’t metaal kleven; dit moest door het
water en de plantenzuren spoedig worden aangegrepen ; met het
gevormde iĳzer- of koper-roest moest dan het vergift weldra van
de metalen onderlaag afbladeren. De onderzochte Kaffer-pijlen
nu schenen eene bepaalde uitzondering op dezen regel te maken.
Hoewel, als altijd, de ijzeren punt geen vergift scheen te dragen,
bevond zich dit, — en wel zeer vast aangehecht, zonder eenige
neiging tot afschilfering, — rondom den daarmede verbonden
ijzeren pijl-schacht, in volkomen geconserveerden staat, even goed
als men het anders op hout, bamboes, of vischgraat, na
jaren, aangekleefd vindt. Bijna echter had ik hier eene voor
dit vraagstuk hoogst opmerkingswaardige bijzonderheid over het
hoofd gezien. Herst bij het behandelen van het laatste exem-
pilaar dezer pijlen, waarvan ik nog een weinig pijl-vergift
afschraapte, om dit afzonderlijk te bewaren, ontdekte ik, dat de

( 364 )

praktijk der Kaffers, onbewust, in harmonie bleek te zijn met
de theorie der wetenschap, Ik bevond, namelijk, dat de on-
middellijke aanraking van het pijl-vergift met de ijzeren pijl-
schacht door hen was voorkomen door het omwikkelen van de
laatste, in spiraalvormige gangen, met smalle reepjes eener
plantaardige onderlaag, van bast-vezelen en draden, als tusschen-
stof tusschen het vergift en het metaal!

40, Het towicologisch onderzoek.

Persoonlijk niet meer in de gelegenheid gesteld, de daarvoor
noodige dierproeven te bewerkstelligen, heb ik den heer Dr.
VAN BRAAM HOUCKGEEST, Office. v. Gez. der 1e kl, bij het on-
derwijs der militaire studenten te Amsterdam, verzocht, dit
onderzoek voor mij te willen verrichten. Z.Ed. heeft de be-
reidwilligheid gehad, daartoe, in het Physiologisch Laboratorium
van het Athenaeum Illustre, terstond over te gaan, en het is
aan zijn’ talentvollen arbeid — waarvoor hem ook bij deze
gelegenheid mijne bijzondere erkentelijkheid wordt toegebracht —,
te danken, dat ik mij in staat zie gesteld, eene zeker niet on-
belangrijke bijdrage over de physiologische werkingswijze van |
het Kaffer pijl-vergift in mijne mededeeling te kunnen opne-
men. In deze wensch ik mij slechts tot de algemeene uit-
komsten te bepalen, daar de heer VAN BRAAM zich heeft voor-
gesteld, verdere bijzonderheden zelf te publiceeren in het Ne-
derlandsch militair geneeskundig Archief voor 1877.

Met uitzondering van een tweetal proeven op konijnen, — die
de overigens op kikvorschen verkregen resultaten, in de hoofd-
zaak, schenen te bevestigen — werden de laatstgenoemden uit-
sluitend als proef-dieren verkozen en werd het experimenteel
onderzoek, op grond der bestaande antecedenten, voornamelijk
op het hart gerigt.

De lancetvormige pijlspitts zelve vertoonde geene toxische}
werking, die zich des te krachtiger openbaarde bij het aan-/
brengen der geel-bruine massa, die beneden deze, over de ge-|
heele ijzeren pijl-schacht was uitgestreken.

Deze werd afgeschraapt, in eene zeer slapje keukenzout-op-f
lossing geweekt en werden eenige droppels der aldus verkregen,f
somtijds vooraf gefiltreerde, solutie, op verschillende wijzen aane
gebracht, nadat het hart vooraf op de gewone wijze voorzichtig,

( 365 )

as blootgelegd. Ter vergelijkende contrôle geschiedde dit laatste
lkenmale ook op niet vergiftigde dieren van evenredige grootte
n kracht.

Terwijl bij de laatsten geene afwijkingen werden waargenomen
pn de hartslagen uren lang onveranderd bleven, begon het hart,
ij de vergiftigde dieren, na onderhuidsche aanwending van zeer
eringe doses, vrij geregeld, reeds na verloop van 10 minuten
ngeveer, te worden aangedaan en stond het, gemiddeld na verloop
Mm
ikels, — doch bij nog gevulde sinus, — stil. Na eene inspui-

uur, in kamer-systole, — althans met bloedledige ven-

ng eener iets grootere hoeveelheid direkt in de holte van het
art werd eens reeds na 4 minuten volkomen stilstand verkre-
en. Bij andere kikvorschen werd het hart uitgepraepareerd
n in een horologie-glas met pijl-vergif-oplossing ondergedom-
eld, Ook dan volgde een overeenkomstig resultaat, doch be-
rekkelijk iets later dan bij de vergiftiging onder de huid.

In alle gevallen werd de normale rhythmische opeenvolging
er bewegings-perioden van de verschillende gedeelten van het
art (ventrikels en sinus) zeer spoedig verbroken, en namen
e zamentrekkingen der hartekamers spoediger af dan die der
oezems. De laatsten werkten standvastig nog eenigen tijd, meer
f minder volkomen, door, nadat de eersten reeds geheel tot
ust waren geraakt Onmiddellijk na volkomen spontanen stil-
tand, werden mechanische prikkels of inductiestroomen, hetzij
p de ventrikels, hetzij op de sinus, aangebracht en bleek
aarbij, dat, — met eenig verschil naar de grootere of kleinere
loses, en naar den korteren of langeren duur der eindwerking,
en nadeele van de laatstgenoemde factoren, — nog gedurende
enige seconden of minuten, hoogstens bijna 2 minuten, wel is
vaar weldra in intensiteit verzwakkende, maar toch duidelijk
vaarneembare, contracties kunstmatig konden worden opgewekt.

Voorts werd gezien, dat de willekeurige spieren een’ betrek-
elijk langen tijd na den geheelen stilstand van het hart hunne
verkdadigheid behielden, en dat de ademhalings-bewegingen vrij
zeregeld voortduurden De reflexprikkelbaarheid echter nam
petrekkelijk spoedig in meer of minder sterke mate af.
| Blijkbaar alzoo behoort ook het pijl-vergift der Kaffers tot de
rart-vergiften. Het is intusschen bekend, dat deze, wat hunne

( 366 )

physiologische werkingswijze betreft, op eene zeer gecompliceerde
schaal, onderling in aard kunnen verschillen, naarmate òf de
spierzelfstandigheid van het hart zelve, òf het eigen zenuw=
stelsel in dit orgaan, òf de nervus vagus (centraal of periphe-
risch), òf de vasomotorische zenuwen, òf wel dezen of geenen
hunner gelijktijdig, er door worden aangedaan, hetzij overprik
keld, hetzij rechtstreeks verlamd, waarover onder anderen BÖHM
Ueber Herzgijte, Wurzburg, 1871, is te raadplegen.

Naar aanleiding nu van positieve waarneming en negatie
inductie, — waaruit het den heer vAN BRAAM bleek, dat dit pijk
vergif niet prikkelend werkt op het vagus-centrum (waarbij he
cor stilstaat in diastole), ook niet verlammend op het vasomo-
torisch centrum (waarbij vergelijkende proeven, in den zin van
het eourz’sche experiment, bij horizontalen en verticalen stamt
der proefdieren, werden bewerkstelligd), en dat het de hartspie
zelve ook uiet rechtstreeks paralyseert (daar altijd nog eeni
reactie op mechanische en galvanische prikkels overbleef), —
kwam hij tot het besluit, dat het zijne werking uitoefent 0
het eigen zenuwapparaat in het hart, welks excitomotorisch
gaughën er door worden verlamd. d

In dit laatste opzicht alleen verschilt het resultaat van vA
BR\AM van dat van FRASER voor het Kombé-pijl-vergift. Dez
toch heeft daarbij de overblijvende terugwerkingsvatbaarheid v
het tot stilstand geraakte hart voor werktuigelijke en electrisch
irritatie miet waargenomen, en concludeerde voor het zijne du
tot direkte werking op de hartspier-zelfstandigheid zelve. Het
nogtans mogelijk, òf dat de hier bedoelde prikkelvatbaa
heid, — als zeer snel voorbijgaande en soms niet dan do
vrij sterke inductie-stroomen aan te toonen, — aan FRASER
aandacht is ontsnapt, òf dat hij met zwakkere vergift-doses hee
gewerkt, bij welken de dood van het hart betrekkelijk lat
volgt, in welk geval de reactie ook door vaN BRAAM slech
zeer onvoldoende werd verkregen en slechts gedurende een z
korten tijd, òf wel, dat het Kager-pijl-vergift een w
overeenkomstig, maar niet volkomen gelijkaardig hoofdbestan
deel bezit, als dat van Kombé.

Wat ten dezen opzichte aangaat het door KOOIKER en
vroeger, - zij het dan ook op veel eenvoudiger schaal en m

(567 )

el minder physiologische naauwkevrigheid — onderzochte pijl-
rgift der Bosjesmans, de werkingswijze dáárvan stemde, in
; hoofdzaken, ten volle overeen met dat der Kaffers. Im-
ers ook wij namen waar: dat de functies der willekeurige
ieren, even als de ademhalingsbewegingen, langen tijd voort-

staan, — dat de kamers spoediger dan de boezems tot stil-
and geraken, — dat de eersten in systole, de laatste in dia-
ole tot rust komen, — en,‚ wat vooral belangrijk is in be-

ekking tot het punt van verschil tusschen vAN BRAAM en
ASER, dat zamentrekkingen van het schijnbaar reeds voor
ed stilstaande hart meermalen alleen reeds door ligte mecha-
sche aanraking {vspelden-prikjes’), duidelijk nog, voor een’
rten tijd, konden worden opgewekt.

Daarentegen schijnt het Kaffer-pijl-vergift dat der Bosjesmans
spoed en kracht van inwerking aanzienlijk te overtreffen, zoo
s uit vergelijking onzer mededeeling met die van VAN BRAAM
m worden opgemerkt. Door het eerste werd het hart, in den
gel, reeds na verloop van een 4 uur, door het laatste niet
m na 2 Àà 3 uren tot volkomen stilstand gebracht. Zoude
t dit verschil misschien hebben bijgedragen, dat VAN BRAAM
jne proeven nam met eene keukenzouthoudende, waterige rop-
ssing” *), terwijl wij ons pijl vergift, door met veel water ver-
md azijnzuur, slechts tot eene vbrei’” of gelei verweekt, onder
; huid aanbrachten ? Of zou het ook kunnen worden verklaard,
ord ien de onderzochte Kaffer-pijlen (tijdens de oneenigheden
et de Boeren verkregen) oorlogs pijlen zijn geweest, in tegen-
jerstelling van die der Bosjesmans mij vroeger in tijd van
ede toegezonden en welke hoogst waarschijnlijk voor jagt-ge-
uik waren bestemd. Immers men beweert voor vele pijlen-
gigende aborigines in verschillende werelddeelen, dat zij voor

e jagt-pijlen veelal minder hevig werkende variëteiten hun-
pr respectieve pijl-vergiften verkiezen, dan voor hunne oorlo rs-
jlen. Of waren wellicht de pijlen des Bosjesmans van oudere

*) VAN BRAAM vond, dat het werkzaam beginsel dezer Kaffer-pijlen ook oplos-
F is in a/vohol, even als door ruasur voor diens wstrophanthine” was waarge-

( 368 )

dagteekening en die der Kaffers eerst onlangs met versch ver
gift bedeeld? Wat de laatste stelling betreft moet ik echter
zelf opmerken, dat goed bereid en bewaard pijl-vergift in deni
regel zijne doodelijke krachten merkwaardig lang behoudt. Voor
pijl-vergiften van allerlei soort en ouderdom heb ik dit vroeger
herhaalde malen bevestigd gevonden. Onder anderen vertoonden
zich met curare bedeelde blaaspijltjes, af komstig uit de collectie
van het Zeeuwsch Genootschap van Wetenschappen, nog zeer
krachtig werkzaam, niettegenstaande zij toen reeds veel meenf
dan eene halve eeuw oud waren. 8

Omtrent den schei- en plant-kundigen aard van het werk
zaam beginsel der beide, hier te lande toxico-physiologisch oi
derzochte, Zuid Afrikaansche pijl-vergiften, verkeeren wij, te
slotte, — daar hetgeen hierover, in vroeger jaren, door KREE
en LICHTENSTEIN, voor dat der Bosjesmans-Hottentotten is me
degedeeld, niet voldoende beantwoordt aan de eischen van der
lateren tijd, — nog nagenoeg geheel in het onzekere. Het: i
mogelijk, zelfs niet geheel onwaarschijnlijk, dat dit hetzelfde
als de strophanthine, door Fraser in het Kombé pijl vergif
aangetoond, ofschoon over die vooronderstelling, — wegens he
boven aangegeven, trouwens niet zeer groote, verschil in de
uitkomsten der dier-proeven, — eenige twijfel blijft bestaan
En zelfs al kwamen ook de laatstgenoemde physiologische re
sultaten geheel en al overeen, dan nog zou men uit het expe |
rimenteel onderzoek alleen niet gerechtigd zijn tot het besluit
dat ook het Bosjesmans- en het Kaffer-pijl-vergift strophanthin
bevatten. Immers er zijn bovendien reeds verscheidene ande
principia activa en alcaloïden bekend, onder den collectief-naä
van „/Herz-gifte’’, die, hoezeer met eenige wijziging in de
modus quo, toch eene onderling in vele opzichten overeenk
mende werkingswijze op het kikvorschen-hart vertoonen, zoo a
de aconitine, de atropine, de antiarine, de delphinine, de digit
line, de veratrine, enz. Om dus ten dezen tot zekerheid te ge
ken, zal ook hier noodzakelijk, behalve botanische naspori
een complementair chemisch onderzoek gevorderd worden, z
als door FRASER voor de zaden van Sfrophanthus is verricht

Het mag wel opmerkelijk heeten, dat de tot hiertoe oorspro

(369 \

kelijk verkregen bijdragen tot de kennis der Afrikaansche boog-
pijlen en pijl-vergiften geleverd zijn òf door Europeesche reizi-
gers òf door dilettanten, zoo als door ARNOTT, BARTH, BRIEDÉ,
CLAPPERTON, GRIFFON, VON HARNIER, KIRK, KREBS (Senior), LICH-
TENSTEIN, LIVINGSTONBE, MACKENZIE, PAUL MAREE en WARMELO, —
doch dat, in bevreemdende tegenstelling hiermede, de geleerden
ter plaatse, bijv. de medici, de pharmaceuten of andere beoefe-
naars der natuurkundige wetenschappen, zoowel in de Kaap de
Goede Hoop en in Port-Natal, als in de Transvaal en de
Oranje- Vrijstaat gevestigd, hunne aandacht nog nimmer aan
dit onderwerp schijnen te hebben geschonken. Althans voor
zooverre mij bekend is, werd van daar niets omtrent den na-
tuurhistorischen oorsprong of de bereidingswijze der in hunne
onmiddellijke nabijheid aangetroffen pijl-vergiften gepubliceerd.
’t Is een wezenlijk desideratum voor de toxicologie, dat deze
of gene deskundige in de genoemde Staten zich onledig mogt
willen houden met het verschaffen van positieve kennis ook om-
trent de in dit deel van Afrika voor het bereiden van pijl-ver-
giften bij de inlanders in gebruik zijnde ingrediënten. Wij
bevelen dit onderwerp aan de aandacht der onlangs in de
Kaapstad opgerichte #Zuid-Afrikaausche Philosophische Maat-
schappij.”’

Wat nu reeds, voor de Afrikaansche boog-pijl-vergiften in

het algemeen, wetenschappelijk is geconstateerd, komt op het
volgende neder :
__ le Allen, zoowel die uit de Westelijke en Oostelijke, als uit
de Zuidelijke Distrikten van dit werelddeel, ontleenen, zonder
onderscheid, hun toxisch vermogen aan sterk werkende Aart-
vergiften.

2’. In Opper- en Neder-Guinte wordt dezelfde moederplant,
voor het bedoeld gebruik, verkozen als in Zanzibar, te weten
de Strophanthus Kombé. Het werkzaam berinsel daarvan, reeds
vroeger als een vhart-vergift” in algemeenen zin aangeduid
(PELIKAN), schijnt een eigenlijk gezegd hart-spier-vergift te
zijn (FRASER).

3’. Het pijl-vergift der Bosjesmans of der Zuid-Afrikaansche
Hottentotten is, van botanische zijde, nog onbekend, doch het

( 370)

werkt, physiologisch, analoog met het vorige en identisch met
het volgende (KOOIKER en VAN HASSELT). _

40, Over de plantkundige afkomst en de scheikundige ge-
aardheid van het pijlvergift der Kaffers van Zuid-Afrika be-
staän geene gegevens, doch ook dit behoort blijkbaar insgelijks
tot de „Herzgifte’”, misschien van anderen oorsprong, als wer-
kende meer op het eigen zenuwapparaat in het hart, dan wel
op de hartspierzelfstandigheid zelve (VAN BRAAM HOUCKGEEST).

Den 26sten Mei, 1877.

OVERZIGT

VAN DE

BOEKEN, KAARTEN, PENNINGEN ENZ,

GEDRUKT BĲ DL ROEVER -KRÖBER - RAKELS. î

OVERZIGT

VAN DE

BOEKEN, KAARTEN, PENNINGEN ENZ,

INGEKOMEN BĲ DE

KONINKLIJKE AKADEMIE

WETENSCHAPPEN,

TE AMSTERDAM,

VAN APRIL 1876 TOT EN MET MAART 1877.

AMSTERDAM,

Ore VAN DEER POS Te
LAS

OVERZIGT

VAN DE

BOEK WERKE N

DOOR DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

ONTVANGEN EN AANGEKOCHT.

1876-1877.

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND APRIL 1876.

NEDERLAND.

Archives du Musée Zeyler à Harlem. 1876. Vol. IV. 1. 8°

Archief. Vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in
betrekking tot Zeeland, uitgegeven door het Zeeuwsch
Genootschap der wetenschappen. Middelburg 1875. DI.
REL, 2, 8°

Tijdschrift van het Kon. Instituut van Ingenieurs. 1875 —
1876, ’sGravenhage 1876. Afl. 2. 1l® en 2e ged. 4e.

Publications de la Société historique et archéologique dans
le duché de Tsimbourg. Ruremonde 1875. Tome XII. 8’,

_ BOEKGESCH, DER KON, AKAD, V, WETENSCH, 1

Inhoud:

DE CHESTRET DE HANEFFE, Histoire de la Seigneurie impériale de Gronsfeld,
J. HABETS. De echtverbintenis van Maria, een Limburgsch mysteriespel.
C. CREEMERS. Kronyk uit het klooster Maria-Wijngaard te Weert,

1442—1587, opgesteld door zuster Maria Luyten.

J. HABETS, Een vijftal stukken betrekkelijk de Hervorming te Weert in
1583—1584,

F. NETTESHEIM. Kronyk der stad Roermond van 1562—1638, door JAN
VAN RYCKENROY.

J. HABETS. Een viertal regtsdocumenten uit het Hertogdom Limburg.
A. POLUS. Vijf charters betrekkelijk Sint Agnetenklooster te Maseyck.
H. EVERSEN, Aanteekeningen over eenige boekdrukkers van Maastricht.

Tijdschrift, uitgegeven door de Nederl. Maatschappij: ter

bevordering van nijverheid. Haarlem 1876. 8de reeks.
DL KKT 8%

De Volksvlijt. Amsterdam 1876. N°, 1—2, 8°.

R. FRUIN. Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en

oudheidkunde. ’sGravenhage 1876. Nieuwe reeks. Dl,
IDE 28E,

P. BLEEKER. Atlas ichthyologique des Indes orientales.
Amsterdam 1875. Luavr. 30. Plano.

F. HARTING. Gedenkboek van het den Ssten September 1875
gevierde 200-jarig herinneringsfeest der ontdekking van
de inikroskopische wezens, door ANTONY VAN LEEUWEN-
HOEK. °s Gravenhage en Rotterdam 1876. 8°.

C. H. C. GRINWIS. Het leven van den hoogleeraar R. VAN
REES. Utrecht 1876. 8°.

P. 5. NEYm. De afdamming van het Sloe. Middelburg
1873. 8°,

NEDERLANDSCH OOST-INDIEË.

Tijdschrift voor nijverheid en landbouw in Nederlandsch-
Indië. Batavia 1875 —1876. Dl, XX. 5 en 6. S°,

BEE GTE.

Bulletin de l'Académie royale des sciences Àà Bruxelles.
RS76- N°, 1 et 2, 90

Bulletin de l'Académie royale de médecine à Bruxelles,
Be: N°. 2. 93°.

Annales de la Société malacologique. Bruxelles 1874.
Tome IX. 8°,

FRANKRIJK.

Recueil de mémoires de médecine, de chirurgie et de phar-
macie militaires. Paris 1875. 8 série. Tome XXXI. 8.

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1874.
Tome XXI. 8°

Mémoires de l'Académie nationale des sciences, arts et
belles-lettres de Caen. 1875. 8°.

Précis analytique des travaux de l'Académie des sciences
de Rouen pendant année 1870 —71. 85°,

Mémoires de la Société dunkerquoise. Dunkerque 1874.

Nol. XVII. Ss’.

Société académique des sciences de Saint-Quentin. 1876.
8 série. Tome XIII. 8°.

|
| Société agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées-
orientales. Perpignan 1874. Vol. XXI, 8°,

Mémoires de la Société nationale académique de Cherbourg.
Année 1875. 8°.

Mémoires de la Société des antiquaires de la Morinie.
Saint-Omer 1869. Tome XIII. 8°,

Bulletin historique de la Société des antiquaires de la Mori-
nie. Saint-Omer 1875, Lavr. 92—95. 8°.

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

Proceedings of the Zoological Society of London for the
Year 1875. London 1876. Part. 4. 80,

Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Vol.
KKKNIEIN DS

C. B. OWEN. On the Fossil Mammals of Australia. Part 8
and 9. 45,

OOSTENRIJK.

Abhandlungen der k. k. geologischen Reichsanstalt. Wien
1875. Band VII 8. 4.
Inhoud :
E. M. V. MOJSVáR. Das Gebirge um Hallstatt.
Jahrbuch der k. k. geologischen Reichsanstalt. Wien 1875, |
Band XXV, 8°. í

Beiträge zur Kunde steiermärkischen Geschichtsquellen. |
Graz 1875. Jahrg. 12, 9%,

— bh —

Mittheilungen des historischen Vereines für Steiermark.
Graz 1875. Heft 23. S°.

Lotos. Prag 1875. Jahrg. 25. 8°.

DS CHEL AND

Monatsbericht der kön. preuss. Akademie der Wissenschaf-
ten zu Berlin. Januari 1876. 8°,

Schriften der physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu
Königsberg. 1873— 1874. Jahrg. 14 und 15. 4.

Verhandlungen der kais. Leopoldinisch-Carolinisch deut-
schen Akademie der Naturforscher. Dresden 1875. Band
BEN KVII. 4’.

Inhoud:

C‚ F. JICKELI. Fauna der Land- und Süsswasser-Mollusken Nord-Ost-
Afrika’s.

A. ENGLER. Ueber Begrenzung und systematische Stellung der natürli=
chen Familie der Ochnaceae.

G. COMPTER. Ein Beitrag zur fossilen Keuperflora.

L, KNy. Die Entwickelung der Parkeriaceen, dargestellt an Ceratopteris
thalictroides Brongn.

B. HENSEL. Zur Kenntniss der Zahnformel für die Gattung Sus.

Leopoldina. Amtliches Organ der kais. Tueop.-Carol. deut-
schen Akademie der Naturforscher. Dresden 1874.
Heft 10, 4°,

J. CABANIS. Journal für Ornithologie. Leipzig 1875. Heft
24. 8°.

LUXEMBURG.

Publications de la section historique de Institut royal

grand-ducal de lsuxembourg. 1876, Tome VIII. 4°.

Inhoud:

FR. X. WÜRTH-PAQUET. Table chronologique des chartes et diplômes
relatifs à l'histoire de l'ancien pays de Luxembourg.

J. ENGLING. Die alten Hufeisen unsers Landes.
CH. ARENDT, Apergu chronologique des principaux faits politiques et
administratifs qui se sont passés dans le Grand-Duché de Luxembourg,
de 1850 à 1875, sous la Lieutenance de Son Altesse royale Monseig-

neur le Prince Henri des Pays-Bas.
J. SCHOETTER. Le duché de Luxembourg et le Comté de Chiny depuis la

paix de Munster jusqu'au traité des Pyrénées.
R. P, H. GOFFINET. Lettre de Henri, comte de Luxembourg, à Edouard,

roi d'Angleterre.
Litterae circulares de morte P. Wilhelmi Wiltheim.

ZWITSERLAND.

P. ESSEIVA. Lilia, Elegia. Friburgi Helvetiorum 1876. 8°,

Tar kolk

Archivio per lantropologia e la etnologia. Firenze 1876.
Vol. V. Fascic. 3 e 4. 8°.

Cosmos. Torino 1876. Vol. III. 6—7. 80,

A. BUJA. La Scherma considerata sotto tutti i rapporti
sociali, fisicl e morali. Discorsi vari con note storiche
ed altre. Lecce 1875. 8°.

M. S. GALLETTA. Sacerdotis Neapolitani, Carmina. Neapoli
1876. S°,

Un fore a Maria madre nostra, per il sacerdote o. ro-
TUNDI. Foggia 1876. S°.

V. FIORENTINO. Prosa e poesie italiane della Raccolta Arbo-
rense. Napoli 1870. 8°.

Sulle Carte d'Arborea, Firenze 1874, S°.
RUSLAND.

H. WILD. Repertorium für Meteorologie. St, Petersburg
1875. Band IV. Heft 2. 4°,

Bulletin de la Société impériale des

naturalistes de Mos-
cou. 1875. N° 8°

AANGEKOCH TT.

Journal des savants. Paris. Mars 1876. 4°,
Inhoud:

E. LITTRÉ. Benoît de Sainte-More
E, EGGER La Sainte Bible.
A. MAURY. Etude gur les peuples primitifs de la Russie,

5. ZELLER. Rivalité de Frangois I et de Charles-Quint,
CH. GIRAUD. Un Sénatus-consulte romain,

et le Romain de Troie.

Annales de chimie et de physique. Paris. Avril 1876. 89,

Bulletin des sciences mathé

matiques et astronomiques. Paris.
Janvier 1876. 80.

The Philosophical Magazine and J

ournal of Science, Tson-
don. April 1876. 8°.

The Annals and Magazine of Natural History. London.
April 1876. 8°.

J. C. POGGENDORFE, Annalen der Physik und Chemie,
Leipzig. 1875. N° 12. 1876. N°. 1—8. 8.

DINGLER. Polytechnisches Journal. Augsburg. December
1875. Januar—März 1876. S°,

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève. Février
et Mars 1876. 8%

TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN IN
DE MAAND MEI 1876.

NEDERLAND.

Tijdschrift, uitgegeven door de Nederl. Maatschappij ter

bevordering van niverheid, Haarlem 1876. 3de reeks.
Dl, ANH: 28°

Tijdschrift voor entomologie, uitgegeven door de Nederl.

entomologische Vereeniging. ’s Hage 1876. Dl. XIX.
ge8P,

Nederl. kruidkundig archief. Nijmegen 1876. 2de serie, |
Di EE. 88,

Mededeelingen en berichten der Geldersche Maatschappij
van landbouw. Zutphen 1876. Jaarg. 1876. 1. 8,

Nederl. Tijdschrift voor geneeskunde. Amsterdam 1876.
Jaarg. 12. Afd. 2. Afl. 1. 8.

Memoriaal van de Marine. Amsterdam 1876. Afl. 3.
Folio.

Officiëele catalogns in ’t Nederlandsch en Engelsch van de
afdeeling Nederland der internationale tentoonstelling te
Philadelphia. Amsterdam 1576. S°.

Ls C. VAN KERKWYK. De openbare werken in Nederland.
Uitgegeven door de Nederl. Hoofd-Commissie der in-
ternationale tentoonstelling te Philadelphia. !aarlem
876. 82,

Blementary and middle-elass instruction in the Nether-
lands. Published by the Royal Commission of the Ne-
therlands. Leyden 1876. 8°.

CH. ECKSTEIN. New method for reproducing maps and
drawings. The Hague 1876. 4»,

S. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN. Pinacographia. ’s Hage
1876. Part 8. Afl. 3. 4.

R. VAN ECK. Eerste proeve van een Balineesch- Hollandsch
woordenboek. Utrecht 1876, S°.

BELGIE:

Mémoires couronnés et autres mémoires publiés par lAca-

lémie roy. de médecine. Bruxelles 1876, Tome ILL & 87,
Inhoud:

LÉOP. G-C-F.- MIOT, Recherches physiologiques sur l'innervation du
coeur,

Bulletin de l'Académie roy. de médecine à Bruxelles. 1876.
NSS et 4, 38°,

FELIX PLATBAU. Note sur une sécrétion propre aux co-
léoptères dytiscides. Bruxelles. S°.

BOEKGESOH. DER KON. AKAD. V, WETENSCH. 2

— Ul

FRANKRIJK.

J. DECAISNE. Le jardin fruitier du Muséum. Paris 1876.
Livr. 128. 4.

Bulletin de la Société mathématique de France. Paris.
Mars 1876, S°,

R‚ SCHENSTRÖM. Gymnastique médicale suédoise. Paris.
1876592.

PIETRA SANTA, Journal d'hygiène. Paris 1876. Nes,
116. 4,

Revue agricole, industrielle, hittéraire et artistique. Valen-
ciennes. Janvier— Mars 1876. 8e.

GROOT-BRITTANNIE eN IERLAND.

Proceedings of the Royal Geographical Society of Luondon.
April 1876. 8°,

Monthly notices of the Royal Astronomical Society of Luon-
don. April 1876. 8.

Proceedings of the Royal Society of Edinburgh, 1874—
1875ENE 0087

The Journal of the Royal Dublin Society. 1875. Vol.
Db ERE | É

Map of British Guiana, compiled from the surveys exe-
euted under Her Majesty's Commission from 1841 to
1844 and under the direction of the Royal Geographical
Society from 1835 to 1838 Bij Sir ROBERT H.
SCHOMBURGK „Revised and corrected to the present time
by CATHCART CHALMERS aud JAMES GAY SAWKINS

With additions by CHARLES B. BROWN. Engraved under
the superintendence of WILLIAM WALKER. 1575. Plano.

OOSTENRIJK,

Mittheilungen aus dem Jahrbuche der kön. ungar. geo-
logischen Anstalt. Budapest J875. Band IV. 1—2. So,

DEU ETSC HAL AEN D.

Monatsbericht der kön. preuss. Akademie der Wissenschaf-
ten zu Berlin. Februar 1876. So.

R. VIRCHOW. Archiv für pathologische Anaivmie und Phy-
siologie und für klinische Medicin. Berlin. Februar
und März 1876. 5°,

Ergebnisse der Beobachtunesstationen an den deutschen
Küsten über die physik. Higenschaften der Ostsee
und Nordsee mnd die Fischerei. Berlin 1876. Juni und
Juli 1875. 4°.

CARL BONE. Das Plateau von Ferschweiler bei Echternach.
Herausgegeben von der Gesellschaft für nützliche For-
schungen. Trier 1876 4

IVter. Bericht des Vereins für Naturkunde in Fulda. 1876. S°.

Der zoölogische Garten. Frankfurt aiM Juli—Novb.
RS15, 38°.

21. Jahresbericht des germanischen Nationalmuseums.
Nürnberg 1875. 4°

Berichte über die Verhandlungen der naturforschenden

Gesellschaft zu Freiburg i. B 1876. Band VL. 4. 5.

9 :

A PETERMANN. Mittheilungen aus Justus Perthes’ geo-
graphischer Anstalt. Gotha 1876. Band XXII. 3. 4’.

LWITSERLAND.

F._W. C._TRAFFORD. Amphiorama ou la vue du monde.
Lausanne 1875. S°.

LTS Tes

Ephemeris epigraphica corporis inscipttonum latinarum sup-
plementum. Romae 1876. 8?

ORSONI Ricerche eletto-dinamiche sulle rotaziom paleo-
geniche assiali ed equatoriali dei declinatori e degl’ in-
clinatori centrifughi e centripeti a punte magnetiche e
diamagnetiche. Noto 1876. 4°.

ZWEDEN ern NOORWEGEN.

Acta universitatis Lundensis. Lund 1873—74. Tom. X. 4°

Lunds Universitets-Biblioteks Accessions-Katalog, 1870—
1874. Lund 1871—1875. 5°.

RUSLAND.

Archiv für die Naturkunde Liv-, Ehst- und Kurlands.
ilerausgegeben von der Dorpater Naturforscher-Gesell-
schaft. Dorpat 1875. Band V. &°.

Sitzungsberichte der Dorpater Naturforscher-Gesellschaft.
Dorpat 1876. Band IV. 1. S°.

EE ke

ARARN AGE Ie O6, EDT.

J. P. ARENDT. Algemeene geschiedenis des vaderlands.
Leiden 1876. DL. IV. St. 1. Afl. 15 en 16. 8°.

Journal des savants. Paris Avril 1876. 4°.

|
PUR |
«mn
ve
„be ot
Gent |
Gi
ME
nlt:
za dl
„y
ie, k
HNE}
he
|
‚U
Ì
eE
ik
Nn

d
Hi

En MS

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques.
Paris 1875. Table des matières. 8°.

The Philosophical Magazine and Journal of Seience. Liondon.
May 1876. 8°.

The Annals and Magazine of Natural History. Luondon.
May 1876. S°.

KARL LIND. Mittheilungen der k. k. Central-Commission
zur Erforschung und Erhaltung der Kunst- und histo-
rischen Denkmale. Wien 1876, Band II, 1. 4.

- -à en act en
en nen ere dn oh Min rin tn eter kan:

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève. Avril et ik
Mai 1876. S°.

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND JUNIJ 1876.

NEDERLAND.

1875— 1876. ’sGravenhage 1876. Afl. 3. 1ste en 2de

|
|
/
| Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs.
|
| ged. 4#,

RE 1

Bouwkundige bijdragen, uitgegeven door de Maatschappij:
tot bevordering der bouwkunst. Amsterdam 1876. DI.
XXIL. St. 4 en 5. Fol. Met atlas. Plano.

Handelingen van het provinciaal Genootschap van kunsten
en wetenschappen in Noord-Brabant, over het jaar 1874.
'sHertogenbosch 1875. S°.

Het vijf-en-zeventigjarige bestaan van het natuurkundig
Genootschap te Groningen, feestelijk herdacht op Vrij-
dag en Zaterdag den 25sten en 2ósten Februari 1876. 8!

JACOB SWART. Tijdschrift voor het zeewezen, Amsterdam.
Jaarg. 1876. N°. 1. 8°

Nieuwe bijdragen voor rechtsgeleerdheid en wetgeving.
Amsterdam 1875. Nieuwe reeks. Dl. 1. S°.

Rechtsgeleerd bijblad, Amsterdam 1875. Nieuwe reeks.
Dl. L. Afdg. A—D. 8°.

J. A. FRUIN. De Nederlandsche wetboeken zooals zij tot
op | Januari 1876 zijn gewijzigd en aangevuld. Utrecht
en ’sGravenhage 1876. Afl. 1. S°.

lu A. J. W. SLOET. Oorkondenboek der graafschappen Gelre
en Zutfen tot op den slag van Woeringen, 5 Juni 1238.
’sGravenhage 1876, 3de Ged. 1278—1288. Bijvoeg-
sels en registers. 8°,

Verslag van den Rijks-archivaris over 1875. ’s Gravenhage
1846:-85:

M. DE VRIES en E. VERWIJS. Jacob van Maerlants Spie-
gel historiael. Tweede partie. lLieiden 1876. Afl 5. 4.

Lettre de M. 5. prrks à M. le comte MAURIN NAHUYS.
Lieenwarde 1876. 80°.

H. E. MOLTZER. Hareniana. Brieven van w. en Oo. z. VAN
HAREN. Groningen 1876. 8°.

J. W. MOLL. De invloed van celdeeling en celstrekking op
den groei. Utrecht 1876. 8°.

De vier oudste brieven, aanwezig in het archief van ’s Gra-
venzande, 4°,

NEDERLANDSCH OOST-INDIE,

J. EB. TEYSMANN. Verslag eener botanische reis naar de
westkust van Borneo. Buitenzorg 1875. S°.

BELGIE,

Bulletin de l'Académie royale des sciences à Bruxelles.
WSO. N°. 3 et 4. 80.

Bulletin de l'Académie royale de médecine à Bruxelles.
WEG. N°. 5. SP.

Mémoires couronnés et autres mémoires publiés par l’Aca-
démie royale de médecine. Bruxelles 1876. Fascic. 5. S°.

Inhoud:

MOTTE. Considérations pratiques sur les maladies de loreille.

5. ROULEZ. Les legats propéteurs et les procurateurs des
provinces de Belgique et de la Germanie inférieure. 4’.

Extrait du tome XLI des Mémoires de Académie royale des scien-
ces. 1875,

== U

FRANKRIJK,

Nouvelles archives du Muséum d’histoire naturelle de Pa-
ris. 18738—1874. Tome X. Nos 1—4. 4,

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1875.
INS 55550:

P. SANTA. Journal d’hygiène. Paris 1876. Nes, 17 et
18. 4°.

Revue agricole, industrielle, littéraire et artistique. Va-
lenciennes 1876. N° 4. 8%,

Mémoires de l'Académie des sciences de Toulouse. 1875.
1e série, Tome VII. 8°.

GROOT-BRITTANNIË en TERLAND.
Journal of the Royal geographical Society. London 1875.

Vol. XLV. 8°.

Monthly notices of the Royal Astronomical Society. Luon=-
don-1S76. N° 7, 8%:

Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and
Ireland. Londen 1876. New Series. Vol. VIII. Part 2. 8°,

OOSTENRIJK.

Festschrift zur Feier des fünfundzwanzigjährigen Bestehens
der k. k. zoologisch-botanischen Gesellschaft in Wien.
1876. 4°,

DIESCH LAND.

Monatsbericht der kön. preuss. Akademie der Wissenschaf-
ten zu Berlin. May 1876. S°.

Schriften der Gesellschaft zur Beförderung der gesammten
Naturwissenschaften zu Marburg. 1874. Band X. 8°.
Supplement-Heft 1, 4°.

Sitzungsberichte der Gesellschaft zur Beförderung der ge-
sammten Naturwissenschaften in Marburg, Jahrg. 1874
und 1875. 8°.

Abhandlungen herausgegeben von der Senckenbergischen
naturforschenden Gesellschaft. Frankfurt a/M, Band X. 4°.

Inhoud:

FR. HESSENBERG. Mineralogische Notizen.

C. CHUN. Ueber den Bau, die Entwickelung und physiologische Bedeu-
tung der Rectaldrüsen bei den Insecten,

FR. SCHARFF. Ueber den inneren Zusammenhang der verschiedenen Kry-
stallgestalten des Kalkspaths.

H. GRENACHER und r. c. Nour. Beiträge zur Anatomie und Systematik
der Rhizostomeen.

L. DIPPEL. Die neuere Theorie über die feinere Structur der Zellhülle,
betrachtet an der Hand der Thatsachen.

0. BürscHur. Studien über die ersten Entwickelungsvorgänge der Eizelle,
die Zelltheilung und die Conjugation der Infusorien.

Bericht über die Senckenbergische naturforschende Gesell-
schaft. Frankfurt a/M. 1876. Jahrg. 1874 —1875. 98°.

Vierteljahrsschrift der Astronomischen Gesellschaft. Tseipzig
1875—76. Jahrg. 10. Heft 4. Jahrg. 11. Heft 2. 8.

Dr. ANroN DOHRN. Erster Jahresbericht der zoologischen
Station in Neapel. Leipzig 1876. 8°.

Verhandlungen der physikal.-medicin. Gesellschaft in Würz-
burg. 1875. Band IX, Heft 1 und 2. 8°,

BOEKGESCH, DER KON, AKAD, V. WETENSCH. 3

pn
En

sbs
nn

zeit
Pel sf

ML Bik
En

etten tess RA te
Bed nn
en eene

Kadee te

ee
Ad.

heli sene
Tv en

er
ee

En TS

Archiv des historischen Vereines von Unterfranken und
Aschaffenburg. Würzburg 1876. Band XIII. Heft 2. 3e,

Neunter und zehnter Bericht der naturforschenden Ge-
sellschaft zu Bamberg. 1870—1875. 8°.

Verhandlungen des Vereins für naturwissenschaftliche Un-
terhaltung zu Hamburg. 1876. 8’.

TATIE

@. MORO. Della sistemazione del Tevere dal tempio di
Vesta al mare, del bonificamento dei terreni del Delta
Tiberino e della costruzione di un porto marittimo
presso le mura di Roma. Roma 1876. 8°.

Atti del reale Istituto Veneto. Venezia 187476. Ser. 5.
Tomo LL. Disp. 10. Tomo I[. Disp. 13. 8’,

G. M. CARDONI, Ravenna antica. Lettera quinta. Faenza
1876, 8°.

NOORWEGEN zen ZWEDEN.

A. BE. TÖRNEBOHM. Geognostisk Beskrifning öfver Persber-
gets Grufvefält. Stockholm 1875. 4°. Met kaarten.
Plano.

AAN GEK O C0ERIE

Journal des savants, Paris. Mai 1876, 4,

Annales de chimie et de physique. Paris. Mai 1876. 82

Enon

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques. Paris,

Nov. et Décbr. 1875. Mars 1876. 8°.

The Philosophical Magazine and Journal of Science. Tuon«
don. June 1876. 8°

The Annals and Magazine of Natural History. fiondon.
June 1876. 8°,

The zoological Record for 1874. London 1876, 8°,

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève. Mai
et Juin 1876. 8°

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAANDEN JULIJ, AUGUSTUS
EN SEPTEMBER 1876.

NEDERLAND.
Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs.
1875— 1876, ’sGravenhage 1876. Afl. 4 en 5. 4.

5. swart. Tijdschrift voor het zeewezen. Amsterdam 1876.
Nieuwe serie. N°, 2, 8°.

Nederlandsch Tijdschrift voor geneeskunde. Amsterdam
1816. Jaarg. 12. Afd. 2. Afl. 2. S°,

Tijdschrift voor entomologie. 'sGravenhage 1876. DI. XIX.
Af. 3. 82,

er Ann enge - IG
PID heee hel lens

& naldel 6 mt ren. mr een OEL ES 5 En « on
OS de en Sn te a ne redden Af steet en dt LA Ee ande Nr den ese he een eene is

EER neen

Nieuw archief voor wiskunde. Amsterdam 1876. Dl. IL,
SS

Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde.
’s Gravenhage 1876. Nieuwe reeks. Dl. IX, St. 8. 8°,

Tijdschrijft uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij
ter bevordering van nijverheid. Haarlem 1876. St. 3
en 4. 8°.

Handelingen en Mededeelingen der Nederl. Most anEn
enz. Haarlem 1876. Afl. 2. 8°.

De vrije Fries. Leeuwarden 1876. 5de reeks. Dl, IL. St.
2. 80,

J. €. BALLOT. Magazijn voor landbouw en kruidkunde.
Utrecht 1876. 3de reeks. Dl. II. Afl. 11. 8°,

De Volksvlijt. Amsterdam 1876. N°, 3—6. 82,

Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde van Neder-

landsch-Indië, ’s Gravenhage 1876. Ste volgreeks. DL,

KOE IS trale
Memoriaal van de Marine. Amsterdam 1876. Afl. 4. Folio.

Marche annuelle du thermomètre et du baromètre en Néer-
lande, déduite d’'observations simultanées de 1848 à
1875, en rapport avec les observations des stations nor=
males Copenhague, Greenwich et Paris. Institut royal
météorologique des Pays-Bas. Utrecht 1876. 4°.

Jaarboek van het mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indië,
Amsterdam 1875. Jaarg. 4. Dl, IL. 8°. Met kaarten.
Plano.

Nieuwe catalogus van de provinciale bibliotheek van Zee-
Javd. Middelburg 1876. 8°,

B
A
&

Catalogus der tentoonstelling van voor Nederland belang-
tijke oudheden en merkwaardigheden in de stad en
provincie Utrecht voorhanden. Gehouden van wege het
provinciaal Utrechtsch Genootschap van kunsten en weten-
schappen, in de maanden Junij en Julij 1857. Te Utrecht
in het gebouw voor kunsten en wetenschappen. 4°.

Catalogus der tentoonstelling van oudheden en gedenk-
stukken. betreffende de gebeûrtenissen in Holland, Zee-
land, Westfriesland en Utrecht, gedurende den onaf-
hankelijkheidskrijg tegen Spanje, van 1570 tot 1578.
Geopend van 8 tot en met 12 October 1861, ten huize
van den Heer J. N. Agricola, in den Ouden Doelen te
Alkmaar, door de Vereeniging tot jaarlijksche viering
van Alkmaars verlossing in 1573. 8°,

e
Katalogus der tentoonstelling van voorwerpen van kunst

en nijverheid uit vroegere eeuwen. Gehouden in 1873
in Arti et Amicitae te Amsterdam. 5°.

Historische tentoonstelling van Amsterdam, geopend in de

zalen van het Oûmannenhuis, in de zomermaanden van
1876 te Amsterdam. 8°.

Oorkonden der geschiedenis van het Sint Anthony-gasthuis
te Leeuwarden uit de 15de en 16de eeuw. 1876. 2 dln.
8e,

Verslag aan den Koning van de bevindingen en handelin-
gen van het veeartsenijkundig Staatstoezigt in het jaar
1875. 's Gravenhage 1576. 4,

Verslag aan den Koning van den toestand der telegrafen
in Nederland in het jaar 1875. ’s Gravenhage 1876. 4,

Verslag van den toestand der provincie Friesland in 1875.
Leeuwarden 1876. 8’.

ope

Ein
oren pere

SEE
ern

te,

15ste Verslag van het natuurkundig Genootschap te Gro-
ningen voor 1875. 8°.

Jaarverslag van het Koninklijk oudheidkundig Genootschap
te Amsterdam, op Maandag 15 Mei 1876. 86°.

48ste Verslag der handelingen van het Friesch Genootschap
van geschied-, oudheid- en taalkunde te Leeuwarden,
over het jaar 1875—1876. 80,

Algemeen jaarlijksch verslag van de Maatschappij voor den
werkenden stand, over het jaar 1875. Amsterdam 1876. 8°.

S. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN. Sepp's Nederlandsche
insecten. ’s Gravenhage 1876. 2de serie. Dl, III. N", 43
en 44, 4e, 8

H. SCHEEGEL. Museum d'histoire naturelle des Pays-Bas.
Leide 1876. 8°.

De Navorscher. Amsterdam 1876, Nieuwe serie. Jaarg. 9,
Afl. 1—8. 80,

w. J. KNOOP. Krijgs- en geschiedkundige geschriften. Schie-
dam 1861—1867. 8 dln. 8°,

P. M. BRUTEL DE LA RIVIÈRE. Handleiding tot de beoefe-
ning der natuurkunde. 2de druk. Amsterdam 1876.
Stuk 1. 8°

L. C. VAN KERKWIJK. Â sketch of the public works in
the Netherlands. Haarlem 1876. 8°,

J. L. VAN HASSELT. Hollandsch-Noefoorsch en Noefoorsch-
Hollandsch woordenboek. Utrecht 1876. S°.

A. J. KRONENBERG, Henige opmerkingen aangaande twee
politieke zinnespelen uit de 17de en 18de eeuw. De-
venter 1876. 80,

J. W. BROUWERS. Bijdrage van het Nederlandsch taal- en
letterkundig congres te Maastricht. Maastricht 1876. S°.

Archief van ’sGravezande. Photographische afbeeldingen
van eenige der ’s Gravenzandsche zegels met vermelding
van de tijdperken, waarin zij tot dusver zijn voorgeko-
men, in dit archief of elders. Plano.

ED ER TL AND SCH 00 ST EN-DI B

Notulen van de algemeene- en bestuursvergaderingen van
het Bataviaasch Genootschap. Batavia 1876. Dl. XIII.
Nse so en: 4.” Dl XIVO.NS 1, 8!

Tijdschrift voor Indische taal-, land- en volkenkunde van
het Bataviaasch Genootschap. Batavia 1875 en 1876.
Dl. XIII. Afl. 2-4. S° 0

Geneeskundig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, Bata-
via 1874—1876. Nieuwe serie. Dl. VL. 8°

A, B, COHEN STUART. Kawi oorkonden. Inleiding en trans-
scriptie. Batavia 1875. 8’. Met facsimile.

Tijdschrift voor nijverheid en landbouw in Nederlandsch
Indië. Batavia 1876. Dl. XXT Afl. 1—83. 8°,

BETE TE

Bulletin de l'Académie royale des sciences à Bruxelles.
KB76. N°. 5,

Mémoires couronnés et autres mémoires publiés par l’Aca-
démie royale de médecine. Bruxelles 1876. Tome III.
Fascic. 6. 8°,

Inhoud:

HAYOIT, Pathogénie de l'encéphalopathie albuminurique. Svmptômes
urémiques.

me VÁ

Bulletin de Académie royale de médeeine de Belgique
à Bruxelles. 1876. No. 6 et 7, 80,

Annales de la Société entomologique de Belgique à Bruxelles.
1876. Tome XIX. Fascic. 1. 80,

FRANS DE POTTER €en JAN BROECKAERT. Geschiedenis der
stad Aalst, voorgegaan van eene historiesche schets van
’t voormalige land van Aalst. Gent 1876. Dl, V. 80.

Grondbeginselen van natuurkundige aardrijkskunde. Uit het
Engelsch. Gent 1876. 80.

EM. VAN GOETHEM. De pacificatie van Gent, historisch
drama. Gent 1876. 90.

FRANKRIJK,

J. DECAISNE. Le jardin fruitier du muséum. Paris 1876,
Livr. 124, 40.

Mémoires de l'Académie des sciences, belles-lettres et arts
de Lyon. 1874—1875, Classe des lettres. Tome XVI. 80.

Inhoud :

J. B. PÉTREQUIN. Oeuvres poétiques d'’Eug. Faure. — Notice biographi-
que et littéraire.

P. SAUZET, Hommage à la mémoire de Ludovic Vitet.

F. ROUGIER. Considérations sur l'ordre moral dans la Société et les de=
voirs des classes supérieures,

J. B. ONOFRIO. Les lois positives contre le suicide.

T. DESJARDINS. Naples et ses environs.

CHABAS. Sur l'usage des bâtons de main chez les Hébreux et dans l'ane
cienne Égypte.

Annales de la Société linnéenne de Liyon. 1875—1876.
Tome XXI et XXII. 80.

Annales de la Société d’'agriculture, histoire naturelle et
arts utiles de Liyon. 18741875. 4e série. Tome VL
et: VI. Se,

we WE

Actes de l'Académie nationale des seiences, belles- lettres et
arts de Bordeaux. 1875. Année 85. S°.

Inhoud:

VALAT. Mémoire sur la réforme monétaire.

L. DROUYN. Découverte d'une Villa gallo-romaine.

T, MALVEZIN. Michel de Montaigne, son origine, sa famille.

R‚ DEZEIMERIS, Note sur emplacement de Y’Ebromagus de Saint Paulin.

L. DROUYN. Tizac-de-Galgon. — Episodes du temps de la fronde dans
une paroisse du Bordelais.

Mémoires de la Société nationale des sciences naturelles de
Cherbourg. 1875. Tome XIX. 8°,

Inhoud:

H. JOUAN, Les plantes alimentaires de l’Océanie.

W. FROIDE. Sur la résistance des carènes dans le roulis.

D, A« GODRON. Herborisations autour de Lorient, de Port-Luouis et à l’île
de Groix.

G. CABANELLAS. Electromoteurs. Formule générale des accouplements
Series.

H. JOVAN. Mélanges zoologiques.

L. B‚ BERTIN, Sur les premiers relevés de vagues et de roulis faits avec
FPoscillographe double.
J. BARANETZKI. Influence de la lumière sur les plasmodia des Myxomycètes.

Revue agricole, industrielle, littéraire et artistique. Valen-
ciennes. Mai et Juin 1876. 8°.

Bulletin historique de la Société des antiquaires de la Mo-
rinie à St. Omer. 1875—76. Livr. 96 et 97. S°.

_GARCIN DE TAssy. Allégories, récits politiques et chants
populaires tradvits de larabe, du persan, de Yhindou-
stani et du turc. 2de édition. Paris 1876. 8’

H. CERNUSCHI. M. Michel Chevalier et le bimétallisme.
Paris 1876. S°.

BOEKGESCH. DER KON. AKAD. V. WETENSCI,

P. TRÉMAUX. Principe universel du mouvement et des ac-
tions de la matière, 8° édition. Paris 1876. 80°.

GROOT-BRITTANNIE eN IERLAND.

Monthly notices of the Royal Astronomical Society of
London. June 1876, 80,

Proceedings of the Royal Geographical Society of London.
1876. Vol. XX. No, 4—6, 80,

Proceedings of the Philosophical Society of Glasgow .1875—
1876. Vol. -X, ‚Nes 1.80,

J.P. N. LAND. The principles of Hebrew grammar. Luon-
don 1876. 80,

OOSTENRIJK,

Astronomische, magnetische und meteorologische Beobach-
tungen an der kk. Sternwarte zu Prag im Jahre 1875.
Jahrg. 36. 40.

DUITSCHLAND.

Abhandlungen der königlichen Akademie der Wissenschaf-
ten zu Berlin. 1875. 40,

Inhoud:

A, KIRCHHOFF. Gedächtnissrede auf Moriz Haupt.

EHRENBERG. Fortsetzung der mikrogeologischen Studien als Gesammt-
Uebersicht der mikroskopischen Paläontologie gleichartig analysirter
Gebirgsarten der Erde, mit specieller Rücksicht auf den Polycystinen=
Mergel bei Barbados.

viRCHOW. Ueber einige Merkmale niederer Menschenrassen am Schädel.

REICHERT. Zur Anatomie des Schwanzes der Ascidien-Larven.

KUMMER. Ueber die Wirkung des Luftwiderstandes auf Körper von vere
schiedener Gestalt, insbesondere auch auf die Geschosse,

G, HIRSCHFELD, Kelainai-Apameia Kibotos.

st A ne

scuoTT. Zur Uigurenfrage,

A, KIRCHHOFF. Ueber die Redaction der Demosthenischen Kranzrede.
HERCHER. Ueber die Homerische Ebene von Troja.

_ göpicer. Ueber zwei Pergamentblätter mit altarabischer Schrift.

Monatsbericht der kön. preuss. Akademie der Wissenschaf-
ten zu Berlin. April und Mai 1876. 80.

R. VIRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Phy-
siologie und für klinische Medicin. Berlin. April und
Mai 1876. 80.

Schriften der naturforschenden Gesellschaft in Danzig. 1875.
Neue Folge. Band III. Heft 4. 90,

Neues Lausitzisches Magazin. Görlitz 1876. Band LIL.
Heft 1. 80,

Schriften der Universität zu Kiel. 1876. Band XXII. 40,

Inhoud:

E. LÜBBERT, De gentis Serviliae commentariis domesticis.
Syrakus zur Zeit des Gelon und Hieron.

C. A. F. PETERS. Ästronomische Nachrichten. Kiel 1875.
Band LXXXV und LXXXVI. 40.

Schriften des naturwissenschaftlichen Vereins für Schles-
wig-Holstein. Kiel 1875—1876. Band 1. Heft 3. Band
Wikleft.1. 80,

Mittheilungen des Vereins nördlich der Elbe zur Verbret-
tung naturwissenschaftlicher Kentnisse. Kiel 1857— 1869.
Heft 1. 40. Heft 4—7, 9. 80,

21. Jahresbericht der naturforschenden Gesellschaft in
Emden. 1875. So.

Abhandlungen der mathematisch-physischen Classe der kö-

nigl. sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften. Leip-
4*

e en Seen ere PEEN wer: cen rea green ng ien TE ner erb re nr red KO pe A et ,
hed ed z pn aw … end < Jamin nd % ep, ts » ie Ere ed e Pen bas. ° En -_ in - tn et ie 6 KC ne Ter nn Daiman EE Zar Ne Ade Sie
ae Pin ES rl De Esger ie Er ee vr keen nn Pe tn Mh DEE nb gtaieesd: Lems ere Anse

ee ren ett a

me US

zig 1874—1875. Band X. No, 7—9. Band XI.
No. 1—5. Sc,

Inhoud:

P. A. HANSEN. Von der Bestimmung der Theilungsfehler eines gradli-
nigen Maassstabes.

Ueber die Darstellung der graden Aufsteigung und Ab-
weichung des Mondes in Function der Länge in der Bahn und der
Knotenlänge.

Dioptrische Untersuchungen mit Berücksichtigung der
Farbenzerstreuung und der Abweichung wegen Kugelgestalt.

G. TH, FECHNER. Ueber den Ausgangswerth der kleinsten Abweichungs-
summe, dessen Bestimmung, Verwendung und Verallgemeinerung.
C. NEUMANN. Ueber das von Weber für die elektrischen Kräfte aufge-

stellte Gesetz.
W. G. HANKEL. Elektrische Untersuchungen.
P. A. HANSEN. VUeber die Störungen der grossen Planeten, insbesondere

des Jupiter.

Abhandlungen der philologisch—historischen Classe der kö-
nigl. sächs. Gesellschaft. Leipzig 1874—1875. Band VL.
N°, 6. Band VII. No. 2—4. 80,

Inhoud:

G. vorer, Die Geschichtschreibung über den schmalkaldischen Krieg.
L. LANGE. Die Epheten und der Areopag von Solon.
3. P. VON FALKENSTEIN, Zur Charakteristik König JOHANN’s von Sachsen

in seinem Verhältniss zu Wissenschaft und Kunst.
M. voieT. Ueber das Aelius- und Sabinus-System, wie über einige ver-

wandte Rechts-Systeme.

Berichte der königl. sächsischen Gesellschaft der Wissen-
schaften zu Leipzig. 1S74—1875. Mathem.-phys. CL.
1875. Ne. 83—7. 1874. No, 1—5, 1875. Ne, 1.
Philolog.-histor. Cl. 1873, 1874, 1875. N°. 1. 89,

Vierteljahrschrift der astronomischen Gesellschaft. Leipzig
1876. Jahrg. 11. Heft 3. 80,

R. HOPPE. Grunert’s Archiv der Mathematik und Phys k.
Leipzig 1876. Theil LIX. Heft 1 und 2. 80.

5. Bericht der naturwissenschaftlichen Gesellschaft zu Chem-
nitz. 1878—:1874. So,

Fr. KRAMER. Phanerogamen-Flora von Chemnitz und
Umgegend. Chemnitz 1875. 4°.

Abhandlungen der mathem.-physik. Cl. der königl. bayeri-
schen Akademie der Wissenschaften zu München. 1875.
Band XXII. Abth. 1. 40.

Inhoud:
H‚ VON SCHLAGINTWEIT-SAKÜNLÜNSKI, Die Pässe über die Kammlinien
und des Künlün in Bálti, in Ladák und im östlichen Turkístan.
P, DU BOIS-REYMOND. Beweis, dass die Coefficienten der trigonometrischen
Reihe

p=
Jl) = 2 (op cos. pz + bj Sin, px)
p=e
die Werthe
mid ad ug

1 Lü 1 b
a= sfera 7 [taravosrutg} ftanening:
eden —X dE
haben, jedesmal wenn diese Integrale endlich und bestimmt sind.

c. w. GüMBeL. Beiträge zur Kenntniss der Organisation und systemati-

schen Stellung von Receptaculites.
c.‚ voir. Beschreibung eines Apparates zur Untersuchung der gasförmigen

Ausscheidungen des Thierkörpers.
Abhandlungen der philosophisch-philologischen Classe der
kön. bayer. Akademie zu München. 1875. Band XIII.

Bibi. 3. 4.
Inhoud:

K. MAURER, Die Entstehungszeit der älteren Frostu píngslög.
LAUTH. Ein neuer Kambyses- Text.

w‚, curist, Die Parakataloge im griechischen und römischen Drama.
_Sitzungsberichte der k.b. Akademie zu München 1875—
1876. Mathem.-physik. Cl. 1875. Heft 3. 1876. Heft 1.
Philos.-philolog. und histor. Cl. 1875. Band IL. Heft 8
und 4, 1876. Band I, Heft }. 89°.

Verzeichniss der orientalischen Handschriften der k. Hof-
und Staatsbibliothek in München. München 1875. 8°,

M. STEINSCHNEIDER. Die hebraeischen Handschriften der
k. Hof- und Staatsbibliothek in München. 1875. 8.

Catalogus codicum latinorum Bibliothecae regiae Monacen-
sis. Monachii 1876. Tomi II, Pars 2. 8%,

E. TRUMPP. Binleiting in das Studium der arabischen
Grammatiker. München 1876. 58°,

Verhandlungen der physik -medicin. Gesellschaft in Würzburg.
1876. Band IX. Heft 3 und 4. Band X, Heft Ll und 2. 8°.

Correspondenz-Blatt des zoologisch-mineralogischen Vereines
in Regensburg. 1875. Jahrg. 29. 8°,

9. und 10. Bericht der naturforschenden Gesellschaft zu
Bamberg. 1870—1875. 8°,

Württembergische naturwissenschaftliche Jahresheften. Stutt-
gart 1876. Jahrg. 32. Heft 1—8. S°,

Archiv des Vereins der Freunde der Naturgeschichte in
Mecklenburg. Neubrandenburg 1875. Jahrg. 29. S°.

A. PETERMANN. Mittheilungen aus Justus Perthes’ geogra-
phischer Anstalt. Gotha 1876. Band XXII. N°. 4 und
5. Ergänzungsheft N°. 45 und 46. 4°,

EER de TOK:

Archivio per lantropologia e la etnologia. Firenze 1876.
MoteNBeWiscre prent

Cosmos di Guido Cora. Torino 1876, Vol. II. N°. 8
e0S?,

ON ne

FRANCESCO PAVESI. Le poesie liriche di Alessandro Man-
zonìi recate in versi latini. Milano 1858, 8?

RUSLAND.

Bulletin de l'Académie imp. des sciences de St. Péters-
bourg. 1876. Tome XX. N°. 5. Tome XXII. No. let
2. 4.

E. RUssow, Betrachtungen über das Leitbundel- und Grund-
gewebe aus vergleichend morphologischen und phylogene-
tischem Gesichtspunkt. Dorpat 1875. 4°.

E. BERGMANN. Die gegenwärtigen Forschungen über den
Ursprung des Krebses. Dorpat 1876. 4°,

AFRIKAÁ.

Bulletin trimestriel de la Société khédiviale de géographie
du Care. 1876. N° 1 et 2. 80.

AMERIKA.

Ninth Annual Report of the Trustees of the Peabody Mu-
seum of American Archaeology and Ethnology. Cam-
bridge 1876, So.

Transactions of the Connecticut Academy of Arts amd
Sciences. New Haven 1876. Vol. IIL. Part. 1. S°,

Inhoud:

S. TJ, SMITH and O. HARGER. Report on the dredgings in the region of
St. George’s Banks, in 1872.

S. FP. CLARK. Descriptions of new and rare species of hydroids from the
New England coast.

E‚ 8. DANA. On the chondrodite from the Tilly-Foster iron mine,
Brewster, N. Y.

H. A. NEWTON and A. w. PHrLIPs. On the transzendental curves sin 4 sin
my = a sin © sin nrd.

J, WILLARD GIBBS, On the equilibrium of heterogeneous substances.

85 Dn geen me

reede,

za I zee

Proceedings of the California Academy of Sciences. San
Francisco 1875. Vol. V. Part. 83. 80.

ACAN Ge KOG EKE

J. P. AREND. Algemeene geschiedenis des vaderlands. Lei-
den 1876. Dl. IV. St. 1. Afl. 17—20. Sc.

Journal dès savants. Paris. Juin—Août 1876. 4e.

Annales de chimie et de physique. Paris. Juin—Août
1876. 80,

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques. Pa-
ris. April et Mai 1876. 80,

A. MOLINIER. Oeuvres d'Oribase par BUSSEMAKER et
CH. DAREMBERG. Paris 1876, 80.

The Philosophical Magazine and Journal of Science. Lon-
don, Julij—Sept. 1876. 8'

The Annals and Magazine of Natural History. Luondon.
Julij— Sept. 1876. S°.

Mittheilungen der k. k. Central-Commission zur Erforschung
und Erhaltung der Kunst- und historischen Denkmale.
Wien 1876, Neue Folge. Band II. Heft 2. 4’.

Archiv für Naturgeschichte. Berlin 1876. Jahrg. 39.
Heft 5. Jahrg. 42. Heft 1. 8°.

Annalen der Physik und Chemie. Leipzig 1876, N° 4
nndsebel 8).

nn HR Ln

Dingler’s polytechnisches Journal. Augsburg 1876. Band
CCXX, 8°.

Göttingische gelehrte Anzeigen. 1876. Stück 11—24, 8°.
Nachrichten. 1876. N°. 7—10. 8°.
Flora. Regensburg 1876. N°. 9—17. 98°.

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève. Juin—
Août 1876. 8°.

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND OCTOBER 1576.

NEDERLAND.

Archives néerlandaises des sciences exactes et naturelles
publiées par la Société hollandaise des sciences à Har-
lem. 1876. Tome XI. luvr. 4. 8°.

Bouwkundige bijdragen, uitgegeven door de Maatschappij
ter bevordering der bouwkunst. Amsterdam 1876. DI.
XXIII. St. 1 en 2. Folio. Met atlas. Plano.

Enqueste ende informatie upt stuck van der reductie ende
reformatie van den schiltaelen, voertijds getaxeert ende
gestelt geweest over de landen van Hollant ende Vries-
lant. Gedaen in den jaere 1494. Uitgegeven van wege
de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde. Iseiden
1876. S°.

BOEKGESCH, DER KON, AKAD, V. WETENSCH. 5

Tijdschrift voor entomologie. Uitgegeven door de Neder-
landsche entomologische Vereeniging. ’s Gravenhage 1876.

Dieren Ah De
De Os Amsterdam 1876. No, 7—8. 98°,

De Navorscher. Amsterdam 1876. Nieuwe serie. Jaarg. 9.
NL 9:75%

Jaarboek van het mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indië.
Uitgegeven op last van den Minister van koloniën.
Amsterdam 1876. Jaarg. 5. DL. I. 5°.

17de Jaarlijksch Verslag betrekkelijk de verpleging en het
onderwijs in het Nederlandsch gasthuis voor ooglijders.
Uitgebracht in Mei 1876 door r. c. ponpers. Utrecht
1876. S°. |

J. A. FRUIN. De Nederlandsche wetboeken, zooals zij tot
op Ll Januari 1876 zijn gewijzigd en en Utr.
en 'sGrav. 1876. Afl. 2. 85.

J. TEN BRINK. De opstand der proletariërs. Geschiedenis

der omwenteling van 18 Maart 1871, Amsterdam
1876, 8°,

NEDERLANDSCH OOST-INDIË

P. VAN DIJK. De wet der geothermische progressie. Batavia
1876. 8°. Met platen.

BELGIË.
Mémoires de l'Académie royale des sciences de Belgique.
Bruxelles 1875— 1876. Tome XLI. 4,
Inhoud:

E. VAN BENEDEN. Sur un Dauphin nouveau de la baie de Rio de Janeiro,
désigné sous le nom de Sotalia brasiliensis.
Y. PLATEAU. Recherches sur les phénomènes de la digestion chez les insectes.

PH. GILBERT; Recherches sur le dével
certaines intégrales définies qui en
E QUETELET. Sur la température de 1
J. ROULEZ, Les légats propréteurs et
Belgique et de la Germanie inférieure.
DEVAUX. Sur les guerres médiques,

dépendent.
air à Bruxelles, 1833—1872.

Mémoires couronnés et mémoir
publiés par l'Académie royale
Bruxelles 1876. Tome XXXIX. Parti 1 4e.

Inhoud :

ME. TERBY. Aréographie ou Étude comparative des
sur l'aspect Physique de la Planète Mar
qu’ à nos jours (1873).

CH. Prot. Les pagi de la Belgique et leurs suhdivisions pendant le moyen
âge. E

Mémoires couronnés et autres
démie royale des sclences

Tome XXIV—XXVI, 8°,

mémoires publiés par l'Aca-
de Belgique. Bruxelles 1875.

Inhoud: Tome XXIV.

MELSENs. Note historique sur 7.

tion et de la théorie de la fl
E‚ CATALAN,

"B. VAN HELMONT à propos de la défini-

amme.

Remarques sur la théorie des

À, PERBEY: Note sur les tremblements d
Supplément pour 18438 1570.

L, SALTEL. Considérations générale

de Pordre d’un lieu géométrique.
P. HENRARD. Appréciation du règne de Charles le Teéméraire et des

projets congus Par-ce prince dans intérêt de la maison de Bourgogne.
F. DE POTTER en 7. BROECKAERT, Antoon van Dyek en zijne werken.

courbes et des surfaces.
© terre en 1870 et 1871 avec

s sur la détermination, sans calcul,

Tome XXV;

P. MANSION. Théorie des équations aux dérivées partielles du premier
ordre.

=C. BONZ«AU. Résumé de
téorologiques fai

ls VAN WEDDINGEN,
Cantorbéry.

quelijues observations astronomiques et mé-

Oppement de Ia fonction T et sur

les procurateurs des Provinces de

es des savants étrangers,
des sciences de Belgique.

emee:

zn BB
Tome XXVI:

A. GILKINET, Sur le polymorphisme des champignons.

MELSENS. Notice sur le coup de foudre de la gare d’ Anvers du 10 Juillet
1865.

J. DELBOEUF. Théorie générale de la sensibibité.

E. POULLET. Les constitutions nationales belges de l'ancien régime à
Pépoque de l'invasion frangaise de 1794,

Bulletin de Académie royale des sciences de Belgique à
Bruxelles. 1876. Ne, 8. 80,

Annuaire de l'Académie royale des sciences de Belgique.
Bruxelles 1875—1876. Années 1875 et 1876. 90.

Notices biographiques et biblographiques de l'Académie _
royale des sciences de Belgique. Bruxelles 1875. An-
née 1874, 80.

Biographie nationale publiée par l'Académie royale des
sciences de Belgique. Bruxelles 1875. Tome V. Part 1.
De Coster-Del Rio. 8°.

A. WAUTERS. Table chronologique des chartes et diplômes
imprìmés concernant l'histoire de la Belgique. Bruxelles
1874. Tome IV. (1226—1250.) 8°.

Collection de chroniques belges inédites. Publiée par ordre
du gouvernement. Bruxelles 18741876. 4o.

Inhoud:

cu. Prot, Cartulaire de l'abbaye de Saint-Trond, Brux. 1872. Tome Il,
GACHARD. La bibliothèque nationale, à Paris. — Notices et extraits des
manuscrits qui concernent l'histoire de Belgique, Brux. 1875. Tome Í.
Les bibliothèques de Madrid et de l’Escurial. — Notices et
extraits des manuscrits qui concernent l'histoire de Belgique. Bruxel-
les 1875.
J. B. MC. KERVYN DE LETTERHOVE. Codex Dunensis sive diplomatum
et chartarum medi aevi amplissima collectio. Bruxelles 1875.

J. B. M. C, KERVIN DR LETTERHOVE, Chroniques relatives à l'histoire de
la Belgique sous la domination des Ducs de Bourgogne (Textes latins).
Bruxelles 1876.

Compte rendu des séances de la Commission royale d’his-
toire, ou recueil de ses bulletins. Bruxelles 18741876.
Tome II. Bull. 3 —7. Tome III. Bull. 1—8. 8'.

5. 5. E. PROOST. Table générale des recueils des bulletins
de la Commission royale d’histoire de Belgique, Bruxel-
les 1875. (3® Serie. Tome 1 à XIV.) 8’.

C. DE BORMAN. Tie livre des fiefs du comté de Liooz sous
Jean d'Arckel. Bruxelles 1875. 8’.

FELIX PLATEAU. Recherches sur les phénomènes de la di-
gestion etc. Brux. 1876. 4°* (Extrait.)

— — Note sur les phénomènes de la digestion
chez la blatte américaine (periplaneta americana, L.)
Bruxelles 1876. S°. (Extrait).

Note sur une sécrétion propre aux colé-
optères dytiscides. Bruxelles. 8”.

FRANKRIJK,

Bulletin de la Société mathématique de France à Paris.
Avril et Mai 1876. 8°,

L. GAUSSIN. Définition du calcul quotientiel d’Mugène Gou-
nelle. Paris 18°6. 40.

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

Transactions of the Linnean Society of London. 1875—
1876. Zoology. 2nd Ser. Vol. IL. Part. 2 and 3. ZBo-

zet ddie Lenen
Deense

ER en

tany. Vol. L. Part 2 and 3. General Index to Vol.
XXVI to XXX (Completing the first series.) 40,

Inhoud, Zoology :

J. D. MACDONALD. On the external anatomy of Tarais vittatus, occurring
with Limnoria and Ohelure terebrans in excavated Pier-wood.

W. C. M‘INTOSCH. On Valencinia Armandi, a New Nemertean.

COLLINGWOOD. On thirty-one Species of Marine Planarians, collected
partly by the late Dr. KELAART at trincomalee, and partly by Dr,
COLLINGWOOD, in the Eastern Seas.

W. K. PARKER. On the structure and development of the Bird’s skull.

Botany:

G. HENSLOW. On the Origin of the prevailing Systems of Phyllotagië,

J. MIERS. On the Barringtoniaceae.

F. CURREY. On a collection of Fungi made by Mr. s. Kurz,

A. W‚ BENNETT. Preliminary note on the rate of Growth of the female
flowerstalk of Vallisneria spiralis, Linn.

On the growth of the flowerstalk of the Hyacinth.

W. A. LEIGHTON. New British Lichens.

PF. DARWIN. On the Hygroscopic Mechanism by which certain Seeds are
enabled to bury themselves in the ground.

Journal of the Linnean Society of London. 1875—1876.
Zoology. N°. 60— 63. Botany. Nos. 81—84. 80°.

Proceedings of the Session 1874—1875 of the Linnean
Society of luondon. 80.

Monthly notices of the Royal astronomical Society. Lon-
don 1871—1875. Vol. XXXII—XXXV. 80,

Journal of the anthropological Institute of Great Britain
and Ireland. London. Januarij, Apriland Julij 1876. 8°.

OOSTENRIJK.

Jahrbuch der k. k. geologischen Reichsanstalt in Wien.
Oct…— Dec. 1875. Januar—Juni 1876. S°.

Verhandlungen der k. k. zoologisch-botanischen Gesellschaft
in Wien. 1876. Band XXV. 80.

— 39 —
Mittheilungen der k. k. geographischen Gesellschaft in Wien
1875. Neue Folge. Band VIII. 80,

Verhandlungen des naturforschenden Vereines in Brünn.
1875. <Band XIII. 80,

Katalog der Bibliothek des naturforschenden Vereines in
Brünn. 1875. 80,

DUITSCHLAND.

Monatsbericht der kön. preuss. Akademie def Wissen-
schaften zu Berlin. Juni 1876, 80,

Zeitschrift für die gesammten Naturwissenschaften. Ber-
lin 1875. Band XII und XIII. 80.

Württembergische Jahrbücher für Statistik und Luandes-
kunde. Stuttgart 1876. Jahrg. 1875. 80.

Abhandlungen herausgegeben vom naturwissenschaftlichen
Vereine zu Bremen. 1875 —1876. Band IV. Heft 4.
Band V. Heft 1. 80. — Mit Beilage NO. 5. 4o.

ZWITSERLAND.

Bulletin de la Société vaudoise des sciences naturelles.
TLaausanne 1873. No. 73. 98°.

Mittheilungen der naturforschenden Gesellschaft in Bern
aus dem Jahre 1875. Bern 1876. Nr. 878—905. 80.

58. Jahresbericht der schweizerischen naturforschenden Ge-
sellschaft. Tuucern 1876. 80.

ITALIE.

G. M. CARDONr, Ravenna antica. Lettera sesta. Waenza
1876, 30.

SEE

s EERE EES
ien ie ge EE EE
ien ben, an > = Kn _

ee erf Ag

miserie
_ in, 4

ne tent es

tds

ed Oe

a er de

== ijn =S

A. RUSSO. Per la solenne inaugurazione della biblioteca
circolante Rosario Scuderi di Viagrande. Catania 1876. So.

SPANJE.

Observaciones meteorológicas efectuadas en el Observatorio
de Madrid. 1872— 1873. 80.

Anuario del Observatorio de Madrid. 1872—1875. Ano
XIII—XIV. 80.

DENEMARKEN,

Mémoires de l'Académie royale de Copenhague. 1875.
5e Série. Vol. XL. No. 2. Vol.- 12. ‚No, Zer 406

Inhoud, Vol. XI, No, 2:

A. HANNOVER. (iets Nethinde, en histologisk, historisk-kritisk og phy-
siologisk Undersögelse.

Vol. XII, No. 2:

FR. LÜTKEN. Velhas-Flodens Fiske.

ZWEDEN eN NOORWEGEN.

Kong). Svenska Vetenskaps-Akademiens Handlingar. Stock-
holm 1878—1875. Band XI. 4e, Met atlas.

Bihang till kongl. Svenska Vetenskaps-Akademiens Hand- |
lingar. Stockholm 1875. Band [IL Häfte 1. 89. |

Ofversigt af kongl. Vetenskaps Akademiens Förhandlingar. |
Stockholm 1875—1876. Arg. 82. 8%. |

Observations météorologiques suédoises publiées par l'Aca-
démie royale des sciences de Suède. Stockholm 1876.
Vol. XV. 4’,

te Lj jg te

Kongliga Svenska Fregatten Bugenies resa omkring Jorden
under Befäl af c. A. vrraIN. Aren 1851 —1853. Stock-
holm 18581874. Häft 18 och 14. 4’.

RUSLAND.

Mémoires de l'Académie imp. des sciences de St. Péters-
bourg. 1875. 7e série. Tome XXII. N°, 4—10. Tome
KNIT. NO, 1,740,

Inhoud, Tome XXII, No. 4—10:

W. GRUBER, Ossicula aus wahren Cartilagines im Musculus Gastroene=
mius.

N. VON KOKSCHAROW. Ueber den russischen Calcit.

J. SETSCHENOwW. Ueber die Absorption der Kohlensäure durch Salzlö-
sungen.

A. SCHIEFNER. Mahâkâtjäjana und König Tshanda-Pradjota,

W. DYBOWSKI. Die Gasteropoden-Fauna des Baikal-Sees, anatomisch und
systematisch bearbeitet.

J, SOMOFF. Sur les forces invariables appliquées à un corps rigide,

A. FAMINTZIN, Beitrag zur Keimblattlehre im Pflanzenreiche.

Tome XXIII. No. 1

B. DORN. Caspia- Veber die Einfälle der alten Russen in Tabaristan.

Bulletin de l'Académie impériale des sciences de St. Péters-
bourg. 1875 —1876. Tome XX, N°. 83—4. Tome XXT.
No. 14. 4°,

Tableau général méthodique et alphabétique des matières
contenues dans les publications de l'Académie impériale
des sciences de St. Pétersbourg depuis sa fondation,
St. Pétersbourg 1872. Partie T. Publication en langues
étrangères. S°,

H. WILD. Annalen des physikalischen Centralobservatoriums.
St. Petersburg 1876. Jahrg. 1874, 4,

Repertorium für Meteorologie. St. Petersburg 1876.
Band V. Heft 1. 4’

BOEKGESCH. D. KON. AKAD. V. WETENSCIL 6

Bulletin de la Société impériale des naturalistes de Moss
cou. 1875—1876. Année 1875. N°. 3 et 4. 1876.
Neree

Sitzungs-Berichte der kurländischen Gesellschaft in Lite-
ratur und Kunst. Riga 1876. Jahrg. 1875. S°.

AZIË.

Mittheilungen der deutschen Gesellschaft für Natur- und
Völkerkunde Ostasien’s. Yokahama. März 1876. Folio.

AMERIKA.

Memoirs of the Boston Society of Natural History. 1875 —
1876. Vol. IL. Part. 4. N°, 2—4. 4’.

Inhoud:

A. HYATT. Revision of the North American Poriferae.

S. H. SCUDDER. The structure and transformations of Eumaeus Atala»
A. S. PACKARD, JR, On Gynandromorphism in the Lepidoptera.

C. R. OSTEN SACKEN. Prodrome of the Tabanidae of the United States.

Proceedings of the Boston Society of Natural History.
1875—1876. Vol. XVII. Part. 3 and 4. Vol XVIII,
Part. and’ 2:80

Oeccasional Papers of the Boston Society of Natural History.
Boston 1875. Part. 2. &°.

Archivos do Museu naectonal do Rio de Janeiro. 1876.
Valid. 90%

AASN Gr BeK FORCE

Journal des savants. Paris. Septembre 1876. 4.

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques.
Paris. Juin 1876. 90,

The Philosophical Magazine and Journal of Science. Lon-

don. October 1876. S°.

The Annals aud Magazine of Natural History. London.
October 1876. So.

Archiv für Naturgeschichte, Berlin 1876. Jahrg. 42. Heft
ond

Göttingische gelehrte Anzeigen. 1876. Stück 25—38. S°
Nachrichten. 1876, N°, 11—18. 9°,
Flora. Regensburg. 1876. N°. 18—28. 80.

POGGENDORFF. Annalen der Physik und Chemie. Leipzig
1876. No, 6—8. 80,

DINGLER. Polytechnisches Journal. Augsburg. Juli—Sept.
Ead0.S?.

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève. Sept.
1876, 80,

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND NOVEMBER 1876.

NEDERLAND.

Handelingen en mededeelingen van de Maatschappij der Ne-
___derlandsche letterkunde te Leiden, over het jäar 1876. 80.

Levensberichten der afgestorvene medeleden van de Maat-
schappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden. Bij-

drage tot de Handelingen van 1876, 80.
6*

Zen ik

ne =
mn

mees

sn lin

sds ae

Alphabetische lijst der leden van de Maatschappij der Ne-
derlandsche letterkunde te Leiden. Opgemaakt 15 Juni
USGS

Werken van het Genootschap ter bevordering der natuur-,
genees- en heelkunde te Amsterdam. 1875. DI. IV. 98°.

Handelingen der 99ste algemeene vergadering en van het
20ste nijverheids-congres, gehouden te Deventer 11, 12
en 13 Julij 1876. Haarlem 1876. 8°

Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij
ter bevordering van nijverheid te Haarlem. 1876, 8de
reeks. Dl. XVII. St. 5. 8°.

Afbeeldingen van oude bestaande gebouwen. Uitgegeven
door de Maatschappij tot bevordering der bouwkunst.
Amsterdam 1876. Afl. 19. N°. 92—96. Plano.

Handelingen der Nederlandsche Vereeniging voor psychia-
trie; . Dordrecht. 1816, DL EN Senone

Mededeelingen en berichten der Geldersche Maatschappij
van landbouw. Zutphen 1876. Jaarg. 1876. N°.2. 8%,

J. C. BALLOT. Magazijn voor landbouw en kruidkunde.
Utrecht 1876. 8de reeks. Dl. III. Afl, 12. 80,

Nederlandsch meteorologisch Jaarboek voor 1875. Uitge-
geven door het Koninklijk meteorologisch Instituut.
Utrecht 1875. Jaarg. 27. 4o,

Volks-Almanak voor het jaar 1877, uitgegeven door de |
Maatschappij: /Tot nut van ’t algemeen” te Am-
sterdam. 8°.

H. G. VAN DE SANDE BAKHUIJZEN. Verslag van den staat
der sterrenwacht te Leiden en van de aldaar volbrachte

werkzaamheden, in het tijdvak van den Isten Juli 1875
tot de laatste dagen der maand Juni 1876. Amster-
dam 1876. 8°.

De Navorscher. Amsterdam 1876. Nieuwe serie. Jaarg. 9.
Min 0r 8),
J. L. VAN HASSELT. Beknopte spraakkunst der Noefoorsche

taal. Utrecht 1876. 90.

J. K. W. QUARLES VAN UFFORD. Herinneringen uit Scandi-
navië. ’s Gravenhage 1876. 80,

Arti et Amicitiae te Amsterdam, Katalogussen der ten-
toonstelling van schilderijen van oude meesters in 1867
en 1872. 8°.

BELGIË.

Bulletin de l'Académie royale de médecine de Belgique.
Bruxelles 1876. 36 série. Tome X. N°. 8 et 9. 80,
Mémoires couronnés et autres mémoires publiés par l'Aca-
démie royale de médecine de Belgique. Bruxelles 1876,

Lome IV. Faso. 1. 8°.

Inhoud:

N. CHARLES. Sur la nature et le traitement des convulsions des femmes
enceintes et en couches.

CH. PAILLARD. XVIe Siècle. Histoire des troubles reli-
gieux de Valenciennes 1560—-1565. Brux. et la Haye.
1876. 80.

Willems’-Fonds. Volks-almanak voor 1877. Gent. 30.

FRANKRIJK,

Mémoires de l'Académie des sciences de l’Institut de

France. Paris 1870—1876. Tome XXXVI, XXXVII
et XL. 4,

EE
ate t m

er
Der NA 2e

Ei
ad ee

EG rd EE ners B

ree
de

EET EE EE EEE

Inhoud, Tome XXXVI:

puxas. Êloge historique de Miche! Faraday.
CHEVREUL. Sur les phénomènes d’affinités capillaires.
Examen critique d'un écrit alchimique intitulé: Artefii clavis
majoris sapientiae.
BECQUEREL. Sur les zones d'’orages à grêle dans les départements d'Eure-
et-Loir et Loirset-Cher.
Sur la distribution de la chaleur et de ses variations depuis
le sol jusqu'à trente-six mètres au-dessous,.
Sur les pluies.
Sur les effets chimiques produits dans les espaces capillaires.
CH. ROBIN. Sur l'évolution de la notecorte de cavité des disques inter-
vertébraux et de leur contenu gélatineux.
BECQUEREL Sur la distribution de la chaleur au dessous du sol.
Sur la température sous bois et hors des bois.
Sur les quantités d'eau tombées près et loin des bois.

Tome XXXVII:

puMas. Éloge historique de Jules Pelouze.
MORIN. Notice sur le général Piobert.
E‚ DE BEAUMONT. Éloge historique de Jean Plana,
puMas, Éloge historique de J. G. Saint- Hilaire,
PHILLIPS. Sur \'équilibre des corps solides élastiques semblables.
MORIN. Sur linsalubrité des poëles en fonte ou en fer exposés à atteindre
la température rouge.
PHILLIPS. Sur le mouvement des corps solides élastiques semblables.
BECQUEREL. Sur la cause des effets électriques produits au contact des
métaux inoxydables et autres corps avec différents liquides, et sur la
force électro-motrice des liquides n'ayant pas la même densité.
Sur la formation de l'oxychlorure cristallisé de cuivre, et de
Poxyde de cuivre anhydré.
et ED. BECQUEREL. Des observations de température faites
sous le sol, au Jardin des plantes, de 1864 à 1870.
J. A. SERRET, Sur le principe de la moindre action.
BECQUEREL. Sur la décoloration des fleurs et des divers tissus végétaux
par les décharges électriques et la chaleur.
Sur l’origine céleste de l'électricité atmosphérique.
Sur les effets chimiques résultant de l'action calorifique des
décharges électriques.
et ED. BECQUEREL. Sur la température des sols couverts de
bas végétaux ou dénudés.
des moyens d'augmenter les effets des actions électro-capil-
laires dans les corps inorganisés et des effets du même genre produits
dans les corps orgauisés
Sur influence de la pression dans les phénomènes d'eudos-
mose et d'exosmose, et sur les actions lentes, etc. etc,

EE) GA

BECQUEREL. Recherches sur la cause des phénomènes lumineux de lat-
mosphère et des espaces planétaires pouvant avoir une origine élec-
trique.

Sur emploi des forces électro-chimiques et électro-capillaires
pour la formation des amalgames cristallisés ainsi que d'autres composés.

et ED. BECQUEREL. Sur la température des sols couverts de bas
végétaux et dénudés pendant une saison pluvieuse, observée avec le ther-
momètre électrique.

BOULEY. L’importation et la propagation de la peste bovine.

Tome XL:

puMas. Éloge historique d'Arthur- Auguste de la Rive.

DUPUY DE LÔME. Sur Yaérostat à hélice construit pour le compte de l'État.

EDM. BECQUEREL. Sur l'analyse de la lumière émise par les composés
d’uranium ‘phosphorescents.

BECQUEREL Sur le mode d'intervention de l'eau et les forces électro-
motrices dans les actions chimiques produites pendant le mélange des
dissolutions salines neutres, acides ou alcalines.

et EDM. BECQUEREL. Sur la température de deux sols sembla-
bles: Pun dénudé, l'autre couvert de gazon, observée avec le thermo-
mètre électrique pendant les années 1873 et 1874.

— Sur lintervention des forces physico-chimiques dans les
phénomènes de nutrition,

C. ROBIN. Sur le développement embryogénique des hirudinées.

Mémoires présentés par divers savants à l'Académie des
sciences de l'Institut de France et imprimés par son
ordre. Paris 1872—1876. Sciences mathématigues et
physiques. Tome XX—XXII. 40.

Inhoud, Tome XX:

A. MANNHEIM. Ktude sur le Céplacement d'une figure de forme invaria-
ble, Nouvelle méthode des normales; applications diverses.
H, TRESCA, Sur \’écoulement des corps solides. Applications.
DIDION. Sur le tracé des roues hydrauliques à aubes courbes de M.
Pontalet.
DAUsse. Études relatives aux inondations et à l'endiguement des rivières.
BOUSSINESQ. ‘Théorie des ondes liquides périodiques,

Tome XXI:

PH, VAN TIEGHEM, Recherches sur la structure du pistil et sur l’anatomie
comparée de la fleur.
V, PUISEUX, Sur laccélération séculaire du mouvement de la lune,

Es U

GRAEFF, Sur le mouvement des eaux dans les réservoirs à alimentation
variable.

Sur action que la digue de Pinay exerce sur les crues de la
Loire à Roanne.

Sur application des courbes de débits à Pétude du régime des
rivières et au calcul des effets produits par un système multiple de
réservoirs.

BOUQUET. Sur la théorie des intégrales ultra-elliptiques.

Tome XXII:

L. GRUNER. Sur le dédoublement de loxyde de carbone sous laction
combinée du fer métallique et des oxydes de ce métal.

F. MASSIEU, Sur les fonctions caractéristiques des divers fluides et sur
la théorie des vapeurs.

F. LUCAS et A. CAZIN. Recherches expérimentales sur la durée de lVétin-
celle électrique.

F. Lucas. Théorèmes généraux sur l'équilibre et le mouvement des
systèmes matériels,

DUCLAUX. Recherches sur le PAyllorera vastatriv et sur la nouvelle
maladie de la vigne.

M. CORNU. Études sur la nouvelle maladie de la vigne.

L. E. BERTIN. Études sur la ventilation d’un transport-écurie.

Sur la résistance des carènes dans le roulis des navires et

sur les qualités nautiques.

B, RENAULT et GRAND'EURY. Sur les végétaux silicifiés d’Autun.

rouqué. Nouveaux procédés d'analyse médiate des roches et leur ap=
plication aux laves de la dernière Éruption de Santorin.

A, MANNHEIM. Sur les surfaces trajectoires des points d'une figure de
forme invariable dont le déplacement est assujetti à quatre conditions.

FAUCON, Sur la maladie de la vigne et sur son traitement par le pro+
cédé de la submersion.

BALBIANI. Sur la reproduction du Päyllorera du chêne.

x. KREIZ. De l'élasticité dans les machines en mouvement.

A. MILLARDET. Étude sur les vignes d'origine américaine qui résistent
au PAylloxera.

Mémoires de l'Institut de France. Académie des inscrip-
tions et belles-lettres. Paris 1870—1874. TomeXXVL. 2,
XXVIL 2, XXVIII, 1. 4.

Inhoud, Tome XXVI, 2:

E. EGGER. Sur quelques nouveaux fragments inédits de lorateur Hy-
péride,

pir

E. RENAN, Sur la dynastie des Lysanias d’Abilène.

A. J. H. VINCENT. Sur le calendrier des Luagides, à l'occasion de la dé-
couverte du Décret de Canope.

E. LE BLANT. Recherches sur les bourreaux du Christ et sur les agents
chargés des exécutions capitales chez les Romains.

NAUDET. Sur cette double question: lo. thèse particulière, Soxnt-ce des
soldats gui ont erucifié Jésus Christ? — 2o. thèse générale, Les soldats
romains prenaient-ils une part active dans les supplices,

N. DE WAILLY. Sur la langue de Joinville.

©. JOURDAIN. Sur les sources philosophiques des hérésies d’ Amaury de
Ckartres et de David de Dinan.

NAUDET, Sur la cohorte du préteur et le personnel administratif dans
les provinces romaines.

Tome XXVII, 2:

EGGER. Sur les historiens officiels et les panégyristes des princes dans
Fantiquité grecque.

E. MILLER. Sur une inscription agonistique de Larisse.

HUILLARD-BRÉHOLLES. Sur l'état politique de lItalie depuis la paix de
Constance jusqu'au milieu du XIVe siècle (1153—1355).

L. DELISLE, Sur les ouvrages de Guillaume de Nangis. .

Tome XXVIII, 1:

C. JOURDAIN. Sur les commencements de l’économie politique dans les
écoles du moyen âge.

BE. LE BLANT, Sur la préparation au martyre dans les premiers siècles
de Eglise.

C‚ JOURDAIN. Sur éducation des femmes au moyen âge.

N, DE WAILLY. Observations grammaticales sur les chartes fraugaises
d'Aire en Artois.

TH, H. MARTIN. Sur la cosmographie grecque à l'époque d'Homère et
d'Hésiode,

F, DE LASTEYRIE, Notice sur une ancienne croix éthiopienne conservée à
Florence.

N. DE WAILLY. Sur Joinville et les enscignements de Saint Louis à
son fils.

TH, H. MARTIN, Sur la signification cosmographique du mythe d’Hestia

« dans la croyance antique des Grecs.

Mémoires présentés par divers savants à l'Académie des
inscriptions et belles-lettres de l'Institut de France. Pa-
ris 18691574. 1e série: Sujets divers d'érudition.
Tome VIT et VIJL 4’.

hs |

BOEKGESCH, DER KON, AKAD. V: WETENSSU.

rn den

Inhoud, Tome VII:

3, MÉNANT. Le Syllabaire assyrien. Exposé des éléments du système
phonétique de écriture anarienne.

Tome VIIL, 1:

C. WESCHER. Étude sur le monument bilingue de Delphes.

TH. H. MARTIN. Sur la date historique d'un renouvellement de la période

sothiaque, l'antiquité et la constitution de cette période.

Sur cette question: La précession des éguinores art-elle
élé connue des Egyptiens ou de guelgue autre peuple avant Hipparque?

3, OPPERT. Sur les rapports de l'Égypte et de PAssyrie dans l'antiquité
d'après les textes cunéiformes.

Tome VIII, 2:

A. DESJARDINS. Sur la politique extérieure de Louis X[ et sur ses rap-
ports avec lItalic.

HUILLARD-BRÉHOLLES. La rangon du duc de Bourbon Jean Ier (l4l5—
1436).

P. FOUCART. Sur un décret inédit de la ligue arcadienne en l'honneur
de PAthénien Phylarchos.

R. BRIAU. Sur l'assistance médicale chez les Romains.

G. MASPERO. Une enquête judiciaire à Thèbes au temps de la XXe dy-
nastie. — Etude sur le papyrus Abbot.

RANGABÉ. Du Laurium.

MORIN. Sur les appareils de chauffage et de ventilation employés par les
Romains pour les thermes à air chaud.

E. REVILLOUT. Sur les Blemmyes, à propos d'une inscription copte trouvée

à Dendur.

Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque na-
tionale et autres bibliothèques publiés par Y'Institut de
France. Paris 1868— 1875. Tome XV. Tables alphd-
bétigues des matières renfermeées dans les quatorze pre-

miers Tomes. Tome XXI,1. XXIL XXIII, 2. XXV, 2. 40,

Inhoud, Tome XXI, 1:.
Prolégomènes historiques d'Ibn Khaldoun, Sme partie,
Tome XXII:

F. WOEPCKE. Trois traités arabes sur le compas parfait.
Ss, GUvarD, Fragments relatifs à la doctrine des Ismaélis,

elle

€, THUROT. Notices et extraits de divers manuscrits latins pour servir à
histoire des doctrines grammaticales au moyen âge.

Tome XXIII, 2:

E. MILLER. Poëmes astronomiques de Théodore Prodrome et de Jean
Camatère.

L. DELISLE, Fragments inédits du registre dans lequel Nicolas de Chartres
avait consigné les actes du parlement, de 1269 à 1298.

B. HAURÉAU, La premiére ogdoade de Guillaume du Bellay.

A, BOUCHERIE, Le Palimpseste de Montpellier.

Tome XXV, 4:

C. THUROT. Alexandre d’Aphrodisias. Commentaire sur le traité d’Aristote
de sensu et sensibili, édité avec la vieille traduction latine.

Recueil de mémoires, rapports et documents relatifs à
Pobservation du passage de Vénus sur le Soleil. Paris
1576. Tome L. Supplément à la 2e partie. 40,

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1876.
Tome XXII. Revue bibliographique. B. 8°,

p. TOMMASI. Ties bateaux hémi-plongeurs. Paris 1876. 8°,

Mémoires de la Société des sciences ete. de Lille. 1876.
4e série. Tome 1. 80°.

Inhoud:

J. HouDOY. Renart-le-Nouvel, roman satirique de Jaequemars Giélée de
Lille.

LETHIERY. Catalogue des hémiptères du département du Nord.

3. KouB Étude sur les phosphates assimilables.

DEHAINES. Étude sur les registres des chartes de l'Audience.

L. DÉPRET. Charles Dickens (1812-1870).

CH. CASATI. Notice sur les faiences de Diruta.

G. LE ROT. Catalogue des lépidopteres du département du Nord.

J, CHRESTIEN. Mouvement de la population à Lille.

B, CORENWINDER, Recherches chimiques sur la végétation,

Mémoires de la Société d’émulation de Cambrai. 1876.

Tome XXXIII. Partie 2. 50.
1*

Ks geeen

Inhoud:

ANSART. Théorie des mouvements de l'atmosphère et de l'océan,

BLIN. Un mot sur la bataille de Denain.

A. DURIEUX. Fêtes à Cambrai pour la naissance des Dauphins.

BULTEAU. Étude iconographique sur les calendriers figurés du moyen âge.
A. WILBERT. Cambrai à l'époque de sa conquête sous Lois XIV,

A. DURIEUX. Charges et revenus de la ville de Cambrai, il y a un siècle,

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

Transactions of the Zoological Society of Tuondon. 1876.
Vol. IX. Part. 8 and 9, 4’

Inhoud:

OWEN. On the Osteology of the Marsupialia,
O. SALVIN. On the Arifauna of the Galapagos Archipelago.

Proceedings of the Zoological Society of London. 1876.
Part. 1 —3. 8!

Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Lon-
don 1876. Vol. XXXVI, N°. 9. 8%

DUITSCHLAND

Monatsbericht der kön. preuss. Akademie der Wissen-
schaften zu Berlin. Juli 1876. S°.

R. viRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie and Phy-
siologie und für klinische Medicin. Berlin 1576. 6te
Folge. Band VII. Heft 2—4, Band VIIL. Heft 1. 80,

Der zoologische Garten. Frankfurt a/M. 1876. Jahrg. %,
No. 1—6. 80,

Preisschriften gekrönt und herausgegeben von der fürst-
lich Jablonowski’schen Gesellschaft zu Leipzig. 1876. 8°.
No. 11 und 12 der historisch-nationalökonomischen
Section.

_— 5

Inhoud:

— A, LESKIN. Die Declination im Slavisch-litauischen und Germanischen.
B, HASSENCAMP. Ueber den Zusammenhang des letto-slavischen und ger-
manischen Sprachstammes.

R. HOPPE. Grünert's Archiv der Mathematik und Physik.
Leipzig 1876. Theil LIX, Heft 3 und 4. 80.

Dr. KARL VON SCHERZER, Hachmännische Berichte über
die österreichisch—ungarische Expedition nach Siam, China
und Japan (1868—1871.) Stuttgart 1872, so,

Smyrna. Mit besonderer Rück-
sicht auf die geographischen, wirthschaftlichen und in-
tellectuellen Verhältnisse von Vorder-Kleinasiën Im
Vereine mit den Herren Ingenieur Humann und Kauf-
mann Stöckel. Wien 1878. 80,

Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und his-
torischen Classe der k. b. Akademie der Wissenschaften
zu München. 1874 —1876. 1874, Heft 4. 1875. Band 1.
Heft 2. 1876. Band I. Heft 2 und 3. Sc.

Verhandlungen des naturhistorisch-medicinischen Vereins
zu Heidelberg. 1876. Neue Folge. Band L. Heft 4. 8°.

A. PETERMANN. Mittheilungen aus Justus Perthes’ geogra-
phischer Anstalt. Gotha 1876. Band XXII. Heft 6—9.
Ergänzungsheft 47 und 48, 40,

ENTS En Reel Ao Ne Dé

Bulletin de la Société vaudoise des sciences naturelles à
Lausanne. 1876. 2e série. Vol. XIV. No, 76. 80,

TAL TE.

Memorie dell’ Accademia delle seienze dell’ Istituto di Bo-
logna. 1874—1875. Serie 3. Tomo V e VL, 40,

re Aen

Inhoud, Tome V:

F. SELMI, Nuovo processo generale per l'estrazione delle sostanze vene-
fiche nei casi di avvelenamento;

c. BraGT. Del moto nel sentimento.

S. TRINCHESE. Intorno ai generi Hermaeina, e Acanthopsole.

P. LORETA. Gli effetti immediati delle contusioni sulle pareti e sui visceri
del petto.

L. BOMBICCI. Deserizione della mineralogia generale della Provincia
Bologna.

D. CHELINI., Sopra alcuni punti notabili nella Teoria Elementare de’
Tetraedri e delle Coniche.

G. A: BIANCONI, Variazione del livello dell’ acqua dei pozzi per la
pressione atmosferica,

G. BERTOLONI, Di una Crittogama cagionatrice di estesa mortalità di
alberi, di arbusti e di erbe nel Bolognese, ed in altre provincie
italiane.

D, SANTAGATA. Esperienze sull’ azione della scintilla elettrica,

F. RIZZOLI, Dell’ ano vulvare.

L. CALORI. Di alcune nuove borse mucose.

Dei risultamenti ottenuti iniettando i canali di Fontana e di

Petit.

D. CHELINI, Íntorno ai poligoni inscritti e circoscritti alle coniche.

P. LORETA. Di aleuni fenomeni consecutivi alle contusioni dell’ addome,
e della colona vertebrale.

G, BIANCONI. Intorno alle argille scagliose di origine mivcenica.

G. B, ERCOLANI, Osservazioni elmintologiche sulla dimorfobiose dei nema-
todi, sulla filaria immitis e sopra una nuova specie di distoma dei cani,

E. BELTRAML Sui principii fondamentali dell’ idrodinamica razionale.

G. BRUGNOLI. Come ed in quali circostanze le sorgenti termo-—minerali
di Porretta possono tornare giovevoli nella cura della tise pulmonale.

G. V, CIACCIO, Osservazioni intorno alla membrana del Descemat e al
suo endotelio, con una descrizione anatomica dell’ occhio della talpa
europea. ì

S. TRINCHESE. Nuove ricerche sull organizzazione del cervello degli
HEolididei.

Descrizione di una nuova specie di Coryphella.

Intorno ai cambiamenti di forma dell’ Amoeba Limax.

G, Be ERCOLANI Della Placenta nei mostri per inclusione e nei casi di
gravidanza extrauterina nella donna e in aleuni animali,

E. BELTRAMI, Su aleuni teoremi di Feuerbach e di Steiner.

G. BERTOLONI. Di un fungo parassito, novello e raro, sviluppatosì sopra
la larva di una cicala.

G. B. ERCOLANI. Sulla struttura intima del tessuto tendinoso.

G. CAPELLINI. Sui Cetoterii bolognesi.

C. SOVERINL. Sopra il vaiuolo del cavallo (horse-pox) considerato spe-
cialmente in relazione alla profilassi vaccinica.

|
Cr
er
|

Tome VI:

E. F. FABBRL Sull’ embristomia compresovi il processo di cefalotripsia in=
terna del prof, G. B. Fabbri. Studi sperimentali.

A. RIGHT, Sulla penetrazione delle cariche elettriche nei coibenti fissi
ed in movimento, con applicazione alla teoria dei condensatori, dell’
elettroforo e delle macchine ad induzione.

C‚ BIaGI, Della continuità del sentimento.

G. A, BIANCONI. Prova della contemporaneità dell’ epoca glaciale col
periodo pliocenico a Balerna e a Monte Mario sul Reno.

F. SELMI, Nuovi reattivi per riconoscere e discernere gli alcaloidi Helier

F, RIZZOLI, Della inichia ulcerosa lurida e della maligna,

G. P. PIANA. Della struttura delle glaudule e dei ecorpuscoli Pacinici
nella superficie plantare di alcuni animali domestici.

L. CALORI. Intorno ai riti funebri degli italiani antichi ed ai combusti del
Sepolcreto di Villanova, e dell’ antica Neeropoli alla Certosa di Bologna.

G. BRUGNOLI, Sull’ anoressia. Storie e considerazioni.

G. B. ERCOLANI, Dell’ Onychomykosis dell uomo e dei solipedi.

F. P. RUFFINI. Di alcuni teoremi riferibili alla polarità reciproca delle
coniche.

L. CALORI. Sulla disposizione dei visceri, e specialmente del fegato in
due casìi di sventramento addominale congenito, e su dì una nuova
specie di Celosomo.

D. CHELINI, Intorno ai principii fondamentali della dinamica, con appli-
ecazioni al pendolo, ed alla percussion de’ corpi, secundo Poinsot.

P, LORETA, Del cateterismo esofageo par l'estrazione dei corpi estranci, c
del cateterismo conduttore per la cistotomia perineale.

E‚ VILLARI. Intorno all’ efflusso del mercurio, per tubi di vetro di picco-
lissimo diametro.

TI, FORESTI, Cenni geologici e paleontologici sul pliocene antico di
Castrocaro.

G, BERTOLONI, Alcune considerazioni sulla teoria degli innesti.

G, CAPELLINI, Sui terreni terziari di una parte del versante settentrionale
dell’ Apennino.

G. G, BIANCONI. Esperienze intorno alla compressibilità del ghiaccio.

Rendiconto dell’ Accademia delle sctenze dell’ Istituto di
Bologna. Anno Accademico 1874—75, 1875— 16. 80,

Memorie del reale Istituto Lombardo di scienze e lettere.
Milano 1875. Classe di scienze matematiche e naturali.
Vol. XXX. 4. della Serie 3. Fascic. 2. Classe di let-
tere e scienze morali e politiche, Vol. XIIL. 4, della Se-
rie 3. Fascic. 2, 40°.

emerson zen NC ie ne nde an nd ae enden

de Se ant remasters

denk tn

er) Eee

Inhoud:

BIFFI @ VERGA. Sulla inoeculabilità della tuberculosi,

GABBA, Wsposizione del principio d’elasticità, e studj su talune sue ap-
plicazione mediante i determinanti.

SCHIAPARELLI. Le sfere omoecentriche di Eudosso, di Callippo e di
Aristotele.

CASORATI, Sui determinanti di funzionie

FRISIANI, Sul magnetismo terrestre,

PORTA. Della cura radicale delle varici.

CORRADI. Dell’ antica antoplastica italiana.

CELORIA. Sull’ eclisse solare totale del 3 giugno 1239,

BUCCELLATT. La razionalità del diritto di punire, di fronte agli attaechi
di aleuni sperimentalisti.
POLI. Saggio di un vocabolario tecnico della filosofia.

Rendiconti del reale Istituto Liombardo. Milano 1874—
1875. Serie 2. Vol. VIL. Fascic. 17—20. Vol. VIII. 8°.

GUIDO CORA. Cosmos. Torino 1876. Vol. III. 10. S°.

Archivio per lantropologia e Ja etnologia. Firenze 1876,
VolapVl2imSie

S. DE’ MEDICt DILOTTL. Ì dialetti Greci ed il Neo-Elle-
nismo. Palermo 1876. S°,

RUSLAND.

Bulletin du congrès international des orientalistes. Session
de 1876 à St. Pétersbourg. St. Pétersb. 1876. S°.

AMERIKA,

Proceedings of the American Academy of Arts and Scien-
ces. Boston 1876. New Series. Vol. III. 80.

Bulletin of the Museum of Comparative Zoölogy, at Har-
vard College. Cambridge, Mass. 1876. Vol. II.
N°, 11—16. S°,

Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Phi-
ladelphia. 1875—1876. Year 1875. 80.

Procesdings of the American Philosophical Society, held at
Philadelphia. 1875-1876. Vol. XIV. Neo. 95. Vol.
BENT. Ne, 197.89,

Report of the U.S Geological Survey of the Territories.
Washington 1876. Vol. IX and X. 4’.

Report of the Superintendent of the U.S. Coast Survey,
showing the progress of the Survey during the Years
1869—1873. Washington 1872—1875. 89.

Statistics, Medical and Anthropological of the Provost-
Marshal-General’s Bureau. Washington 1875. Vol. Ì
and IL. 4°,

The Medical and Surgical History of the War of the Re-
bellion. Washington 1876. Vol. IL. Part. 2. 4’,

Astronomical and Meteorological Observations made during
the Year 1878, at the U.S. Naval Observatory. Was-
hington 1875. 4.

Annual Report upon the geographical explorations and
Surveys west of the one hundredth meridian, in Cal:-
fornia, ete. Washington 1575. 8.

The American Journal of Science and Arts. New laven
1875—1876. N°. 60—68. S°.

Transactions of the Academy of Science of St, Louis.
N76. Vol. TUI. N°. 3.9,

Inhoud :

A. SCHMIDT. Iron Manufacture in Missouri.
F. E‚ NIPHER. On a new Form of Lecture-Galvanometer.

BOEKGESCH. DER KON, AKAD, V, WETENSCH. 8

maden

meg bh rs oh aen ri ne

Eanicuelikena andes sic nt enn,

ABR

G. C, BROADHEAD,. ‘The Rocky Mountain Lacust and the Season of 1875.
The Meteor of December 27, 1575,

A. J. CONANT. Archaeology of Missouri.

G. C‚ BROADHEAD. Age of our Porphyries.

G. ENGELMANN, About the Oaks of the United States.

Ohio Ackerbau-Bericht. Columbus 1875. Jahrg. 1874. So.

Memoirs of the American Association for the Advancement
of Science. Salem, Mass. 1875. LL. 4©,

Inhoud:

8. H. SCUDDER, Fossil Butterflies.

Proceedings of the American Association for the Advance-
ment of Science. Salem 1876. Vol. XALV. 89,

Memoirs of the Peabody Academy of Science. Salem, Mass.
Vol ENOS AED:

Inhoud :

J. WYMAN. Fresh-water shell mounds of the St. John's River, Florida.

Sixth Annual Report of the Trustees of the Peabody Aca-
demy of Science. Salem 1874, Year 1875. 80.

The American Naturalist. Salem , Mass. 1874—1875.
Vol. VILT and IX. 80.

Archives of Science of the Orleans County Society of Na-
tural Sciences. 1874. Vol. I. Nes. S and 9. 90,

AANGEKOGCH IE

J. P. AREND. Algemeene geschiedenis des vaderlands. Lei-
den 1876, Dl. IV. St. 1. Afl. 21 en 22. ö°,

Journal des savants. Paris. Octobre 1876, 40,
Inhoud: 4
A, DE LONGPÉRIER, Le louis de cinq sous. in

Î |

E‚ CHEVREUL, Étude sur les quinquinas. dl
M. BRÉAL. La langue indo-européenne.
$

{

Annales de chimie et de physique. Paris. Sept. 1876. S°. ij

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques. Pa- HE
ris. Juillet 1876. S°.

Philosophical Magazine and Journal of Science. London. Ji
Nov. 1876. 80. |

Annals and Magazine of Natural History. London. Nov. |
1876. 80. E

Journal für Ornithologie. Leipzig. Januar und April 1876. &°. 4

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève. Sept.
1876. 80,

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND DECEMBER 1876.

NEDERLAND.
Werken uitgegeven door het provinciaal Utrechtsch Genoot-
schap van kunsten en wetenschappen. Utrecht 1876. 82.

Inhoud:

J. 6. R. Acquor. Het klooster te Windesheim en zijn invloed. DI. II. n |

Verslagen en aanteekeningen van het verhandelde in de

algemeene vergaderingen en in de sectie-vergaderingen
g*

=_b E

van het provinciaal Utrechtsch Genootschap van kunsten
en wetenschappen in 1875 en 1876. Utrecht 1875—
1876. 90,

Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs.
's Hage 1876. Jaarg. 1876—1877. Afl. 1. 1ste en 2de
ged, 4°.

Tijdschrift voor het zeewezen. Amsterdam 1876. Nieuwe
serie, N. 3: 8%

Nederlandsch tijdschrift voor geneeskunde. Amsterdam 1876.
Jaarg. 12. Afd. 2. Afl. 3. 8°.

Tijdschrift voor entomologie. ’s Hage 1877, Dl. XX,
AES

Tijdschrift der nederlandsche maatschappij van nijverheid.
Haarlem 1876. 8de reeks. DI. XVII. St. 6. 80.

Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde van Neder-
landsch Indie. ’s Gravenhage 1876. 8de volgreeks. DI, XI.
St. 2. 80,

F. C. DONDERS € TH. W. ENGELMANN. Onderzoekingen ge-
daan in het physiologisch laboratorium der Utrechtsche
Hoogeschool. 1876. 8de reeks. IV. Afl. 1. 8°.

Memoriaal van de Marine. Amsterdam 1876. Afl. 5. Folio.

P. BLEEKER. Atlas ichthtyologique des Indes orientales
néerlandaises. Amsterdam 1876. Livr. 81. Folio.

S. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN. Pinacographia. ’s Hage
1876. Part. 4. Afl. 4. Folio.

Verslag aan den Koning over de openbare werken in het
jaar 1875. ’s Hage 1876. 4’.

mn GI

Verslag aan den Koning van de bevindingen en handelin-
gen van het geneeskundig staatstoezigt in het jaar 1875.
's Hage 1876. 40,

Beschrijving der schilderijen op ’s Rijks Museum te Am-
sterdam. 6de druk. Amsterdam 1876. 80.

De Navorscher. Amst. 1876. Afl. 11. 30.

W. H. ELIAS. Imventaris van de registers en stukken af-
komstig van de voor Maart 1811 bestaan hebbende en
hierna te noemen regterlijke ligchamen, welke zich thans
bevinden in het archief der arrondissements-regtbank te
Amsterdam. 1876. 40.

F. DE BAs. De residentie-kaarten van Java en Madoera.
Amst. 1876. 40.

C‚ M. FRANCKEN. M. Accii Plauti Aulularia. Groningen
1877. 80.

NEDERLANDSCH OOST-INDIEË.

Tijdschrift voor nijverheid en landbouw in Nederlandsch
Indië. Batavia 1876. Dl. XXI. Afl. 4 en 5. S°.

BELGE KR:

Bulletin de l'Académie royale des sciences de Belgique
Bruxelles. 1876. N°, 9 et 10, 50,

Bulletin de l'Académie royale de médecine de Belgique à
Bruxelles. 1876. N°. 10, 80.

Annales de la Société entomologique de Belgique. Bruxel-
les 1876. Tome XIX. Fascic. 2. 8,

— 62 —

Recueil des anciennes coutumes de la Belgique. Bruxelles
1876. 40.

Inhoud:

L. CRAHAY. Coutumes de la ville de Maestricht.

FRANKRIJK.

L. RENIER. Recueil de diplômes militaires, Paris, 1576,
lavr. Ll. 40,

Bulletin de la Société mathématique de France à Paris.
1876. Juin. N°, 6. 80.

Mémoires de l'Académie des sciences et lettres de Mont-
pellier. 1866—1876. 40.

Inhoud, Section de médecine. Tome IV. Fascic. 4 et 5.

LA CROIX, Tribut à l'histoire des Kystes des Ovaires et de leur traitement.

H. GUINIER Le Laryngoscope à Cauterets,

F. MOUTET. Des Anevrysmes des os.

FONSSAGRIVES. Notice biographique sur le Professeur Jaumes.

F. MOUTET, Résection totale du maxillaire supérieur.

E. BERTIN. Les phénomènes vitaux devant la théorie de la corrélation
des forces physiques, ou de l'unité des phénomènes naturels.

F. MOUTET. De l’uréthroplastie dans Y'hypospadias scrotal.

Section des sciences. Tome VIII. Fascic. 4:

J. LENTHÉRIC. Exposition élémentaire des diverses théories de la géo-
métrie moderne.

Section des lettres. Tome VI. Fascic. 1:

A. GERMAIN, Relation du siége de Saint-Affrique, fait en 1628 par le
prince de Condé et le duc d’Épernon.

CH. REVILLONT. Un lexicographe du second siècle de notre ère.

A. GERMAIN. Les Camisards à Calvisson, 18 mai —28 mai 1704.

A. POUJOL, Un épisode du XVIIIe siècle (d'Alembert et Julie de l’Espi-
nasse).

PH. CORBIÈKE. Dans quelle langue ont été prononcés les discours de
Jésus?

A. GERMAIN. Une loge magonnique d'étudiants à Montpellier.

M. CROISET. Parthenius de Nicée.

wenn

Mémoires de l'Académie nationale des sciences, etc. de
Caen. Année 1876. 80,

Inhoud:

J, M. GAUGAIN. Sur le magnétisme étudié au moyen des courants d'in-
duction.

CH. GIRAULT. Quelques mots sur les doctrines de la physique moderne.

NEYEBENEUF. Sur la détonation des mélanges gazeux.

E. CHAUVET Ce que les anciens ont pensé du travail.

J. TRAVERS. Biographie de M.F. G. Bertrand,

J. PIERRE et E‚ PUCHOT. Nouvel hydrate cristallisé d’acide chlorhydrique.

DENIS-DUMONT. Biographie de M, J. Ch. B, Vastel.

J. CARLEZ. La musique à Caen, de 1066 à 1848.

H. DE CHARENCEY. Essai sur la symbolique des points de l'horizon dans
PExtrême Orient.

J. TRAVERS La vérité sur lépigraphe de lesprit des lois {Prolem sine
matre creatam).

J. DENIS. De Sylla.

A. GASTÈ. Les frères le chevallier d’Aigncaux.

A. BUCHNER. Les derniers critiques de Shakspeare.

L. DE PANTHON. Études de législation comparée. Les codes frangais à
Genève depuis 1816 jusqu'à nos jours.

E. CAILLEMER. Études sur les antiquités jurisdiques d'Athènes.

D. DU DEZERT. Les fêtes publiques dans l'ancienne France.

P, BLIER. La mort de Roland.

La lamentation de Charlemagne.
Aude la Belle.
G. LE VAVASSEUR. Épître à M. J. Travers,
J. TRAVERS. Je vis encore.

Bulletin historique de la Société des Antiquaires de la
Morinie. Saint-Omer 1874—1876. Livr. 91 et 98. s°
OOSTENRIJK,

Denkschriften der kaiserlichen Akademie der Wissenschaf-
ten zu Wien. 1876. 40.

Inhoud, Mathem.-naturw: Cl, Band XXXVII:

LANGER. Ueber das Gefässsystem der Rohrenknochen,
LANG. Construction des Reflexionsgoniometers.

}

X
Î

ienie

tant
Seres

apie

nf on Se te ee dend

GRABER. Die tympanalen Sinnesorgane der Orthopteren.

DOELTER. Die Vulcangruppe der Pontinischen Inseln.

GÜNTHER. Das independente Bildungsgesetz der Kettenbrüche.

MERTENS. Ueber die Malfatti’sche Aufgabe und deren Construction und
Verallgemeinerung von Steiner

ZMURKO. Theorie der relativen Maxima und Minima bestimmter in-
tegrale.

ESCHERICH. Beiträge zur Bildung der symmetrischen Functionen der
Wurzelsysteme und der Resultante simultaner Gleichungen.

GRABER. Die abdominalen Tympanalorgane der Cikaden und Gryllodeen.

MOELLER. Beiträge zur vergleichenden Anatomie des Holzes. ó

FPmlosoph.-histor. Cl. Band XXIV:

MIKLOSICH. Die christliche Terminologie der slavischen Sprachen.
CONZE. Römische Bildwerke einheim'schen Fundorts in Oesterreich.
PFIZMAIER. Der Feldzug der Japanier gegen Corea im Jahre 1597.
TSCHUDI. Ollanta.

Band XXV:

MIKLOSICH. Ueber die Mundarten und die Wanderungen der Zigeuner
Europa's,

WERNER, Der Entwickelungsgang der mitter-alterlichen Psychologie von
Alcuin bis Albertus Magnus.

MUSSAFIA. Die catalanische metrische Version der sieben weisen Meister.

PFIZMAIER. Der Feldzug der Japaner gegen Corea im Jahre 1597.

HÖPLER. Zur Kritik und Quellenkunde der ersten Regierungsjahre K.
Karls V.

Sitzungsberichte der kais. Akademie der Wissenschaften zu
Wien. 1876. 8°. Mathem.-naturw. Cl, 1ste Abth. Band
LXXII und Band LXXIIL Heft 1 —3. 2te Abth. Band
LXXII. 3te Abth. Band XXI. Heft 3—5. Band LXXII.
Philos.-hist. Cl. Band LXXX. Heft 4. Band LXXXI.
Band LXXXIL. Heft 1 und 2.

Atlas der Hautkrankheiten. Herausgegeben durch die kais.

Akademie der Wissenschaften zu Wien. 1876. Liefer.
9 und 10. Plano.

Archiv für österreichische Geschichte. Wien 1876. Band
LIV. 1ste Hälfte, 8°,

Lt ee

Fontes rerum Austriacarum. Oesterreichische. Geschichts-
quellen. Wien 1877. 2te Abth. Diplomataria et acta.
Band XXXVII. 80.

DUITSCHLAND.

Corpus inscriptionum Luatinarum. Berolini 1876. Vol. VI.
Pars l. Folio.

Monatsbericht der kön. preuss. Akademie der Wissen-
schaften zu Berlin. August 1876. 80,

R. VIRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Phy-
slologie und für klinische Medicin. Berlin 1876. 6te
Folge. Band VIIL Heft 2—4. 8.

Jahrbücher des Vereins von Alterthumsfreunden im Rhein-
lande. Bonn 1876. Heft 57 und 58. 8’.

Vierteljahrschrift der astronomischen Gesellschaft. Leipzig
1846. Jahrg. 2. Heft 4. 8°,

Sitzungsberichte der mathem.-physik. Cl. der k, b. Akade-
mie der Wissenschaften zu München. 1876. Heft 2. 8°,

A. PETERMANN. Mittheilungen aus Justus Perthes’ geogra-
phischer Anstalt. Gotha 1876. Band XXII, Ne, 10 und
KE 4°,

KR APE IE:

Memorie della reale Accademia delle scienze di Torino. 1876.
Serie 2. Tomo XXVIII. 40,

Inhoud, Cl. di scienze fisiche e matematiche :

A» GENOCCHI. Studi intorno ai casi d’integrazione sotto forma finita.
0, B. DELPONTE. Specimen Desmidiacearnm Subalpinarum, ossia le Des-
midiacee del lago di Candia nel Canavese.

BOEKGESCH, D, KON, AKAD. V. WETENSCH.

ien

penn

ami nn cb rig tn
— er EE Ee rek ee

maer IE te RRT a PO

le RE

C. TAPPARONE-CANEFRI, Zoologia del Viaggio intorno al globo della
R. Fregata Magenta, durante gli anni 1565—1868.

6. DE NOTARIS. Epatiche di Borneo, raccolte dall Dott. Q. Bececari, nel
ragiato di Sarawak durante gli anni 1865—66—67.

A, COossA. Ricerche di chimica mineralogica sulla Sienite del Biellese.

G. CURIONI. L'elasticita nella teoria dell’ equilibrio e della stabilità delle
vôlte.

Cl. di scienze morali, storiche e filologiche:

CARUTTI. Sulpiciae Caleni Satira

G. CONESTABILE. Sopra due dischi in bronzo antico-italici del museo di
Perugia, e sopra l'arte ornamentale primitiva in Italia e in altre parti
d'Europa.

B. PEYRONO. Psalterii Copto-Thebani specimen.

€. PROMIS. Vocaboli latini di architettura posteriori a Vitruvio, oppure
a lui seoncsciuti.

Atti della R. Accademia delle scienze di Torino. 1875—
VSh6: Vol EXE 80,

Bollettino dell’ Osservatorio della Regia Unices di To-
rino. 1875—1876. Anno 9e10. 4.

Rivista di filologia e d'istruzione classica. Torino 1876.
Anno #. 80,

GUIDO CORA. Cosmos. Torino 1876. Vol. IL. N°. 11
e:1:2. 289;

RUSLAND.

A. LAGORO. Mieroscopische Analyse ostbaltischer Gebirgs-
arten. Dorpat 1876. So.

S. SIENNICKI. Quelques mots pour servir à l'histoire des
eimetières musulmans et des mosquées tartares. Var
sovie 1876. 4’.

EE Ke
AS SARINS GE EKO OHT:

J. P. AREND. Algemeene geschiedenis des vaderlands. Lei-
den 1876. Dl. IV. St. 1. Afl. 23 en 24. 8°.

Journal des savants. Paris, Novembre 1876. 4°.

Inhoud:

A. FRANCK. Histoire de la philosophie en Sicile.
A. DE LONGPÉRIER Les louis de cinq sous.
E. EGGER, Onuscules d’Hérodien,
E. RENAN, Ilistoire des persécutions de Y’ Église,
CH_ GIRAUD. Nouveaux bronzes d’Osuna.
Lettres de Mme de Sévigné.
Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques. Pa-

ris. Août et septembre 1876. 8°,

Annales de chimie et de physique. Paris. Novembre et
décembre 1876. S°,

Philosophical Magazine and Journal of Science. London,
December 1876. S°.

Annals and Magazine of Natural History. London. De-
cember 1876. 8°.

J. C. POGGENDORFF. Annalen der Physik und Chemie.
Leipzig 1876. N. 9—11. 80,

F. H. TROSCHELL. Archiv der Naturgeschichte, Berlin 1876.
No 5, 90.
DINGLER. Polytechnisches Journal. Augsburg. October—

December 1876. 93°.

K. HÖHLBAUM. Hansisches Urkundenbuch. Halle 1876.
Band TI. S°.

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève. Novem-
bre 1876. 8°,

OR ze

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND JANUARIJ 1877.

NEDERLAND.

Kroniek van het historisch Genootschap te Utrecht. Utr.
1876, 80.

Werken van het historisch Genootschap, enz. Utr. 1876.
N". 23 en 24. 8°,

Inhoud :

DR. H. G. HAMAKER. De rekeningen der Gravelijkheid van Holland onder
het Henegouwsche Hnis.
Journaal van CONSTANTIJN HUYGENS, den Zoon, van 21 October 1688 tot
2 Sept. 1696. DL. I,
Verhandelingen rakende den natuurlijken en geopenbaar-
den godsdienst, uitgegeven door Teylers Genootschap.
Haarlem 1876. Nieuwe serie. Dl. V. 8°,

Inhoud :

E. NESTLE. Die israelitschen Eigennamen nach ihrer religionsgeschicht-
lichen Bedeutung.

Nederlandsch tijdschrift voor de dierkunde, uitgegeven
door het kon. zoöl. Gen: Natura Artis Magistra. Amst.
1864—1574. Dl. 1—1IV. S°.

Eerste jaarverslag omtrent het zoölogisch station der Neder-
landsche dierkundige Vereeniging. 's Gravenhage 1876. 5°,

Jaarboek van het. mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indië.
Amsterdam 1876. 5e Jaarg. Dl. IT. &°.

De Volksvlijt. Amst. 1876. No. 9—10. 8°,

Mr. 5. Dirks en Jhr. 5. E‚ HOOFT VAN IDDEKINGE.

De muntenvond van Beets. lieeuwarden 1876. 8°.

H. F. KUYPER. Levensschets van P. J. VAN KERCKHOFF.

Zwolle 1876. 80,
De Navorscher. Amst. 1876. No. 12. S°,

35. DIRKS. Mr. w. m. cost JORDENS als penningkundige.
Leeuwarden 1876. 8°,

P. BLEEKER. Atlas ichthyologique des Indes orientales
néerlandaises. Liv. 32. Fol.

Flora Batava. N°. 234—2386. 4°.

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het ko-
ningrijk der Nederlanden. 1876. Fol.

Verzamelingen der waterhoogten langs de Zeeuwsche stroo-
men. Augustus 1876. Fol.

BERGEN:

Bulletin de l'Académie royale des sciences, des lettres
et des beaux-arts de Belgique. Brux. 1876. 2e série.
Tome XLII. 8°,

Bulletin de Académie royale de médecine de Belgique.
Bruxelles 1876. 5e série. Tome X. N°. 11 et 12. 80,

Willems’-Fonds. Jaarboek voor 1877, Gent. 80.
Société entomologique. Compte rendu. 2° série. No. 32—
53. S°.
FRANKRIJK.

Mémoires de la Société d’émulation de Cambrai. 1876.

Tome XXXIII. 1e partie. 8°,

4
À
|
|
ĳ
ik
Î

rende”

Inhoud :

M, ANISART, Essai sur la mécanique des vents et des courants.

A. DURIEUX. Lettres de noblesse accordées à Jean de Bologne.

BLIN. M. Teneulle et les phosphates.

A. DURIEUX. Les argenteries de la ville de Cambrai.

BLIN. Etude sur la vallée de la Sensée.

A. BERGER. Notice sur trois peintures de Louis Watteau.

A. DURIEUX. Ágrandissement de l'esplanade de la Citadelle.

A, WILBERT, Histoire de Cambrai aux époques celtique et gallo-romaine.

Mémoires de la Société des sciences physiques et natu-
relles. Bordeaux 1876. 2e série. Tome Ll. 8°.

Inhoud:

C. A. LAISANT. Note sur le planimètre polaire de M. Amsler.
Théorèmes sur les nombres premiers.
Théorèmes sur les nombres.

— —_—_—_— Sur un problème d’arithmétique.

ABRIA. Théorie élémentaire du potentiel électrique.

TANNERY. Note sur le système astronomique d’Budoxe,

U. GAYON, Développement comparatif de Aspergillus glaucus et de l’As-

pergillus niger dans un milieu artificiel.

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1877.
Tome XXIII. S°. |

Le jardin fruitier du Muséum. Livraison 125, 42,

M. GARCIN DE TAssY. La langue et la littérature hin-
doustanies. Paris 1877. S°.

Journal d’hygiène. N°, 31 —33.

GROOT-BRITTANNIË en LERLAND.

Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. Vol.
XXXVIL. N°, 2.

DUITSCHLAND.

Monatsbericht der kön. preuss. Akademie der Wissen-
schaften zu Berlin. Sept. und Oct, 1876. 8,

EEN

NOORWEGEN eN ZWEDEN.

Forhandlinger i Videnskabs-Selskabet. Christ. 1875 — 1876.
Aar 1874—1875. S°,

“Inhoud, 1874:

G- 0. SARS Om Hummerens postembryonale Udvikling,
H. MOHN. Luftens Temperatur ìÌ o& udenfor Christiania samt dens for
andring med Höiden sammesteds.
Bidrag til ($st-Ishavets Klimatologie og Meteorologie.
C. A. HOLMBOE. Guldmynten fra Aak.
J. J. ASTRAND. Geodaetisk Bestemmelse af Bergens Observatoriums geo-
graphiske Beliggenhed.
Cc. v. LYNG. Die Lehre des Ammonius Sakkas.
F. C. FAYE. Bemerkninger om Tilregnelighed (Strafskyld) og Sinds-
sygdom.
R. COLLETT. Bidrag til Kundskaben om Norges Gobier.
K. PETTERSEN. Profil gjennem Vest-Finmarken fra SöröeSund mod Vest til
Porsanger mod (st.
S. A. SEXE, Om en gammel Strandlinie i fast Klippe.
0, SANDBERG. Om Advocat Sandons Affaire.
S. LIE, Allgemeine Theorie partieller Differential-Gleichungen.
G. O. SARS. Om Blaahvalen” (Balaenoptera Sibbaldii, Gray) med Bemerk-
ninger om nogle andre ved Finmarkens Kyster forekommende Havdyr.
8, LIE. Zur Theorie des Integrabilitätsfactors.
Verallgemeinerung und neue Verwerthung der Jacobischen
Multiplicator- Theorie.
H. H. REUSCH. En Hule paa Gaarden Njös, Leganger Praestegjeld, Ber-
gens Stift.
En Notits til Kundskab om Strandlinier.
J, STORM. Om Tonefaldet (Tonelaget) i de skandinaviske Sprog.

Inhoud 1875:

S. LIE. Allgemeine Theorie partieller Differential-Gleichungen.

—_—_—_—— Discussion aller Integrations-Methoden der partiellen Difte-
rential-Gleichungen.

G, STORM, Om Haandskrifterne af Thjodrek Munk,

H. FRIELE. Bidrag til Vestlandets Mollusk-Fauna.

C‚ A, HOLMBOE, Om Brugen af Pincetter, som jaevnligen findes i gamle
nordiske Gravhauge.

H. FRIELE Og G, A. HANSEN, Bidrag til Kundskaben om de norske Nudi-
branchier.

6. STORM, Om Indskuddene i Fagrskinna.

J, SPARRE SCHNEIDER. De i Söndre Bergenhus Amt hidtil observerede
Coleoptera og Lepidoptera.

e
glide ke

il
|
|
|
|
Ë

eend

if rf:

G. STORM. De aeldste Forbindelser mellem den norske og den islandske
historiske Literatur.

R. COLLETT, Oversigt over Norges Araneider.

O. PIHL. Om Attractionen mellem to Cirkelfladder.

J. LIEBLEIN, En Papyrus i Turin, for förste Gang udgivet og oversat.

AUBERT. Et graesk Senatusconsult om Thisbaeerne i Böotien fra Aaret
170 f, Chr,

N. WULFSBERG. Enumerantur muscorum quorundam rariorum sedes in
Norvegia.

C‚ A, HOLMBOE. Nikkel som Myntmaterial i Oldtiden.

L, K. DAA, Om de Mumier, som opbevares i Universitetets ethnogra-
phiske Samling.

C‚ A. BJERKNES, Om de Kraefter, der opstaa, naar kugleformige Legemer,
idet de udföre Dilatations — og Contractions-Svingninger, bevaege
sig i et incompressibelt Fluidum.

Nyt Magazin for Naturvidenskaberne. Christiania 1875—

1876. Bind XXI. Hefte 1—4. Bind XXII. Hefte
A an

Archiv für Mathematik og Naturvidenskab. Kristiania
1876. Bind 1. Hefte 1—8. 80,

F. C. SCHÜBELER. lies végétaux du royaume de Norwège.
Christiania 1875. 4o. Avec une carte. Plano.

G. O. SARS. On some remarkable forms of animal hfe.
Christiania 1875. 4°.

A. BOECK, De skandinaviske og arktiske Amphipoder.
Christiania 1876. DI. IL. 4.

c. DE sEUE. Windrosen des südlichen Norwegens, Kris-
tlania 1876, 40.

C. M. GULDBERG et H. MOHN. Etudes sur les mouve-
ments de l'atmosphère. Christiania 1876. 4.

Statistique internationale. Navigation maritime. Christi-
ania 1876. 40,

Norges officiele Statistik. 1875—1876. Christiania
1875—1876, 40,

AXEL BLYTT. Norges Flora. Christiania 1874—1876.
BNSSER op EELS.

Den Norske Turistforenings Ärbog for 1874 og 1875.
Kristiania. S°.
C. P. CASPARI. Ungedruckte, unbeachtete und wenig be-

achtete Quellen zur Geschichte des Taufsymbols und
der Glaubensregel. Christiania 1875. 80,

Foreningen til Norske fortids mindesmerkes Bevaring.

Kristiania 1875. Aarsberetning for 1874. 87,

P. C. HousT, Hsterladte optegnelsen om sit Liv og sin
Samtid. Christiania 1875—1876. 80.

Beretning om Bodsfaengstets i Aaret 1874 og 1875.
Christiania 1875—1876. 80.

H. SIEBKE. Enumeratio insectorum norvegicorum. Chris-
tiania 18751876. Fasciculus 2. Catalogum coleopte-
rorum continens. Fascic 8. Catalogum lepidopterorum
continentem. S°,

0. J. BROCH. Lie royaume de Norvége et le peuple nor-
végien. Christiania 1876. 80,

P. A. MUNCH. Oplysninger om det pavelige Archiv og
dets Indhold. Christiania 1876, 90,

E. BLIX. De vigtigste Udtryk for Begreberne Hevre og
Fyrste; de semitiske Sprog Kristiania 1876. S°

H. BLOM. Rustisk sproglacre til praktisk Behov. Kristiania
1876. 8°.

RUSLAND.

Bulletin de l'Académie impériale des sciences de St. Pé-
tersbourg. Tome XXII. No, 3. Folio.

BOEKGESCH, D KON AKAD. V. WETENSCH 10

sad EE dt Sen in ige pt idg

waaisnides

Inhoud :

N. GÉLEZNORO. Recherches sur la quantité et la répartition de l'eau dans
la tige des plantes ligneuses.

V. BOUNIAKOWSKY. Sur quelques propositions nouvelles relatives au sy-
a
stème de Legendre En, :
M. AVENARIUS. Sur les causes qui déterminent la température critique,
F. W‚ WOLDSTEDT. Sur une collection d’Ichneumonides de Silésie.
L. STEPHANI. Parerga archaeologica. XXX.
0. CHWOLSON. Sur un rhéostate à mercure construit par M, JACOBI.

R. LENZ. Application de la loi KircHHorrF sur la distribution du courant
électrique aux liquides.

M. BROSSET. De la Chronologie technique géorgienne, ecclésiastique et
civile.

G. LAWRINOWITSCH. Sur le pinacone et le pinacoline qui se forment du
méthzläethylketon.

Acta horti Petropolitani. St. Petersburg 1876. Tomus IV.
Fascic. 1—2. 80,

E‚ REGEL. Cycadearum generum specierumque revisio. St.
Petersburg 1876. 30.

AMERIKA.

Memoirs of the Museum of Comparative Zoölogy, at Har-

vard College. Cambridge, Mass. 1876. Vol. IV.
Ne, 10, 4,

Inhoud: |

J, A. ALLEE, The American Bisons, living and extinct.

AANG B KO OEE

Journal des savants. Paris. Décembre 1876. 40.

Inhoud :

E‚ RENAN. Histoire des persécutions de l'Áglise.
H. WALLEN. Louis XIII et Richelieu.

en fd 25

E‚ CHEVREUL. Le jardin fruivier du Muséuur.
CH, GIRAND. Nouveaux bronzes d'Osuna.

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques. Pa-
ris. Octobre—Décembre 1876, S°.

Annals and Magazine of Natural History. Luoondon. Jan:

ES. 89,

Report of the 45th Meeting of the British Association
for the advancement of science; held at Bristol in
August 1875. London 1876. 80.

KARL LIND. Mittheilungen der k.k. Central-Commission
zur Erforschung und Behaltung der Kunst- und histo-
rischen Denkmale. Wien 1876. Band II. Heft 4, 40,

Ephemeris epigraphica. Corporis inscriptionum latinarum
supplementum. Romae 1877, Vol, III, Fascic, 2. 80,

Bibliothèque universelle et revue suisse, Genève. Décembre
1876. 80.

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND FEBRUARIJ 1877.

NEDERLAND.
Annales Academici. 1872—78, 1878—?74. Lugduni-
Batavorum 1876—1877. 4’

Archives néerlandaises des sciences exactes et naturelles.
Publiées par la Société des sciences Àà Harlem 1876.
Tome XI. Livr. 2 et 3. 8°.

10”

SNr gnl

Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs.
‘s Gravenhage 1877. Jaarg. 1876—1877. 2e Afl, 8°.

Werken van het historisch Genootschap, gevestigd te
Utrecht. 1876. Nieuwe Serie N°. 23. 8°

Inhoud:

Journaal van CONSTANTIJN HUYGENS, den zoon, van 21 October 1688 tot

2 Sept. 1696. DI, I.

Tijdschrift uitgegeven door de nederlandsche Maatschappij
ter bevordering van nijverheid, Haarlem 1877, 4e Reeks.
Dale Noels

Flora Batava. Lieyden. Afl. 232, 4o.
De Navorscher. Amst. 1877. Jaarg. 27. N°. 1. 8%,

Catalogus der boeken, waarmede de bibliotheek der
Hoogeschool te Utrecht van 1855 tot 1870 vermeer-
derd is. A—L. Utrecht 1876. 8°.

Uitkomsten van de in 1875 en 1876 uitgevoerde nauw-
keurigsheid-waterpassing. 1. Amsterdam. — 2. Am-
sterdam — Deventer. 8. Deventer — Denekamp. 4. Deven=
ter — Nieuwe Schans. Folio.

Bea G on
Bulletin de l'Académie royale des sciences de Belgique
à Bruxelles. 1876. No, 12. 8°.

Bulletin de PAcadémie royale de médecine de Belgique
bruxelles. 1817. NO 1989

Annales de la Société belge de microscopie. Bruxelles
1876. Tome II. 80,

Er
khlad

Annales de la Société entomologique de Belgique. Brux.
1877. Tome XIX. Fasc. 3. 80,

Revue catholique. Louvain 1876, Nouv. Série. Tome XV
et XVI. 8°.

Annuaire de Université catholique de TLsouvain. 1877. Se,

FRANS DE POTTER en JAN BROECKAERT. Geschiedenis der
stad Aalst, voorgegaan van eene historische schets van
t Voormalige land van Aalst. Gent 1876. Dl, VI. 80,

J. PLATEAU. Sur les couleurs accidentelles ou subjectives.
Brux. 1876. 80.

FÉLIX PLATEAU. Note sur les phénomènes de la digestion
et sur la structure de appareil digestif chez les pha-
langides, Brux. 1876. 8°,

FRANKRIJK.
Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1876.
Revue bibliographique. C—D. 8°.

Journal d'agriculture de la Côte d'or, publié par la Société
d'agriculture et d'industrie agricole du département.
Dyon 1876. Vol. XXXVII. 8?

Revue agricole, industrielle, littéraire et artistique à Va-
lenciennes. Sept. et Oct. 1876. 8°.

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

Transactions of the Zoological Society of London 1877.
Vol. TX. Part 10. 4°.

Inhoud :

A. G. BUTLER. Revision of the Heterocerous Lepidoptera of the family
Sphingidae.

sbidldaid

ids ene gE

ot: aen ir

bte di de

AE:

Monthly notices of the Royal Astronomical Society. Jan.
187 es

Proceedings of the Royal Geographical Soctety in Tsondon,
January 1877. 80.

Proceedings of the Royal Institution of Great Britain.
liondon 1876. Vol. VIIL. Part 1 and 2. 8°.

Education and care of Idiots, Imbeciles and harmless
Lunatics. Report of a special Committee of the Charity
Organisation Society, presented to the Council January
1877 in London. 8°.

OOSTENRIJK.

Zeitschrift des Ferdinandeums für Tirol und Vorarlberg.
Innsbruck 1876. 3te Folge. Heft 20. 8°,

Mittheilungen des naturwissenschaftlichen Vereines für
Steiermark zu Graz. Jahrg. 1876. S°.

DUITSCHLAND.

R. VIRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Physi-
ologie und für klinische Medicin. Berlin. Januar 187”. 80,

Neues lausitzisches Magazin. Görlitz 1876. Band Ll,
Heft 2. 8°.
Verhandlungen des naturhistorischen Vereines der preus-

sischen Rheinlande und Westfalens. Bonn 1876. Jahrg.
82 und 33. 8.

Inhoud. Jahrg. 32:

R. MALLET. Weber vulkanische Kraft
F. WINTER. Die Flora des Saargebietes, mit einleitenden topographischen
und geognostischen Bemerkungen.

mrd et

E‚ KETTELER. Das Complexe als Ausdruck des Zusammenhanges zwi-
schen der elliptischen Polarisation der Spiegelung und Brechung und
der Dispersion der Farben.

Jahrg. 33:

We TRENKNER. Neue Aufschlüsse im Jura westlich der Weser.
A. FÖRSTER, Synoptische Uebersicht der Gattungen und Arten des Spil-

noiden.
Abhandlungen der naturforschenden Gesellschaft zu Halle.
1875. Band XIII. Heft 3. do.

Inhoud:

FR, STEUDENER. Beiträge zur Lehre von der Knochenentwicklung und
dem Knochen wachsthume.

H. Graf zu SOLMS-LAUBACH. Das Haustorium der Loranthaceen und der
‘Thallus der Raffesiaceen und Balanophoren.

Bericht über die Sitzungen der naturforschenden Gesell-
schaft zu Halle im Jahre 1875. 4°,

Abhandlungen aus dem Gebiete der Naturwissenschaften,

herausgegeben vom naturwissenschaftlichen Vereine zu
Hamburg — Altona. 1876. N°, 6, 4’.

Inhoud :

G. H. KIRCHENPAUER. Ueber die Hydroidenfamilie Plumularidae, einzelne
Gruppen derselben und ihre Fruchtbehälter.

H. BOLAU, Ueber die menschen-ähnlichen Affen des Hamburger Museums.
Flora, allgemeine botanische Zeitung. Regensburg 1876.
Jahrg. 59. So.

A. PETERMANN. Mittheilungen aus Justus Perthes’ geogra-

phischer Anstalt. Gotha 1876. Band XXII, No. 12,
Ergänzungsheft Nr. 49, 4°,

mn. DE VRIES. Untersuchungen über die mechanischen Ur-
sachen der Zellstreckung. Leipzig 1877. 8°

0 BOETTGER Die Reptilien und Amphibien von Mada-
gascar. Frankfurt a/M. 1877. 4®.

ne.

esta

Ed
vaN rm ie mad

pers

Reen

nn en

Rits

menen dert eenn vt maan end tete

Sameer

Buick

emi

A. FR. STORCH, Etymology. Ersatzmittel für eine Weltsprache.
Budweis 1877. 8

R. HOPPE. Grunert’s Archiv der Mathematik und Physik.
Leipzig 1876. Band LX. Heft 1, 80°.

ITALIE

Memorie del reale Istituto Veneto di scienze, lettere ed
arti. Venezia 1876. Tomo XIX. 4.

Inhoud:

F. MARZOLO. Intorno ad una gravidanza estrauterina.

F. CAVALLI. La scienza politica in Italia.

A, BERTI. Sugli articoli 61 e 62 del progetto di nuovo codice penale.

A. PAZIENTI, Intorno all’ equivalente meccanico del calore,

A. MINICH. Cura antisettica delle ferite e proposta di un nuovo metodo,

Pp. LIOY. Le abitazioni lacustri di Fimon.

F. ROSSETTI. Della vita e delle opere di Simone Stratico.

G. BELLAVITIS, Sulle origini del metodo delle equipollenze,

G, SANDRI. La medicina, ove non si attiene all’ attenta osservazione della
natura, è scienza immaginaria.

G. ZANARDINI. Scelta di ficee nuove o più rare dei mari Mediterraneo
ed Adriatico.

Atti del reale Istituto Veneto di scienze, lettere ed arti.
Venezia 1875—76. Serie 5, Tomo IL. Disp. 4—9. 80,
Cosmos di Gwido Cora. Torino 1877. Vol. IV. N°. 1. 80,

JOHANNIS FREDERICL GRONOVIL ad ALBERTUM RUBENIUM
Epistolae X. Edidit 7. c. eg. Boor. Roma 1877. 40,

F. ORSONI. Note scientifiche. Noto 1873. 90.

Lucubrazioni scientifiche. Noto 1873. 80.

RUSLAND,

Bulletin de l'Académie impériale des sciences à St. Péters=
bourg. 1876. Tome XXII. N°. 4 et Tome XXII,
INDER ee

me ien

Inhoud; Tome XXIL, No. 4.

p. PAcoLow. Action des chlorures électronégatifs sur les composés métal-
lorganiques.

u. srRuvE. Phénomènes-osmotiques produits dans les cellules végétales
et animales par laction de léther,

_E. V. ASTEN. Recherches ultérieures sur la comète Encke.

Tome XXIII. No, 1.

A. SCHIEFNER. Contes indiens,.

J. MOUCHKETOF. Les volcans de l’Asie centrale.

N. ZININ, Sur lisolépidène.

H. wiLD. Le baromètre normal et ses comparaisons.

Sur l'état actuel de l'Anémométrie et sur la vérification des
Anémomètres.

AMERIKA,

The fourth annual Report of the Board of Directors of
the Zoological Society of Philadelphia. 1876. 8°

AANGEKOCHT.

J. P. AREND. Algemeene geschiedenis des vaderlands. Lei-
den 1877. DI. IV. St. 1. Afl. 25 en 26. 98°.

Annales de chimie et de physique. Paris, Janvier 1817. 8°

The Philosophical Magazine and Journal of Science. London.
February 1877. 8°.

Allgemeine Deutsche Biographie. Leipzig 1875. Band I—
gs,

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève. Janvier
1817, 8°,

BOEKGESCH, D. KON, AKAD, V, WETENSCI, 11

whas BP

TEN GESCHENKBE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND MAART 1877.

NEDERLAND.

Archives néerlandaises des sciences exactes et naturelles,
publiées par la Société hollandaise des sciences à Harlem
1876—1877. Tome XL. Lavr. 2, 3, 5. Tome XII.
Faves t778°,

G. W. VREEDE. Mr. Laurens Pieter van de Spiegel en
zijne tijdgenooten (1737—1800). Uitgegeven door het
Zeeuwsche Genootschap der wetenschappen. Middelburg
1876, DIS BELanter |

M. F. LANTSHEER. Zelandia illustrata. Verzameling van
kaarten, portretten, platen, enz. betreffende de oudheid
en geschiedenis van Zeeland, toebehoorende aan het
Zeeuwsche Genootschap der wetenschappen. Middelburg
1876. Afl. 4. 8e,

Bouwkundige bijdragen, uitgegeven door de Maatschappij
tot bevordering der-bouwkunst. Amsterdam 1877. DI,
XXIII. St. 3 en 4. Folio,

w. PLEITE. La construction de l'Eglise paroissiale de St.
Jacques à Utrecht. Sous les auspices de la Société:
„Het prov. Utrechts Genootschap van kunsten en we-

tenschappen’”’. Leide 1876. Plano.

JACOB swart. Tijdschrift voor het Zeewezen. Amsterdam
1876. Nieuwe Serie. N°. 4. 8°,

Tijdschrift uitgegeven door de Nederl, Maatschappij ter _
bevordering van nijverheid, Haarlem 1877. 4e Reeks.
Deet 8E

NGB
De Volksvlijt. Amsterdam 1876. N°, Il en 12. S°.

Nederlandsch krnidkundig archief. Verslagen en Mededee-
lingen der Nederl. Botanische Vereeniging. Nijmegen
1877. 2° Serie. DL II. St. 8. 80,

H, G. V. D. SANDE BAKHUIJZEN. Catalogus van de boeken
op l Januari 1877 aanwezig in de bibliotheek der
Sterrenwacht te Leiden. ’s Gravenhage 1877. So,

Verslag over 1876 van het Stedelijk Museum te Alk-
maar. &°,

1Sde Jaarlijksch verslag van het leeskabinet te Rotterdam
me 187/. 87.

FRANCOIS P. L. POLLEN. Recherches sur la faune de Ma-
dagascar et ses dépendances. Leide 1877. Livr. 5. 4°,

S. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN, Sepp's Nederl. insecten.
’s Gravenhage 1877. 2de Serie. Dl. III. N°,45—48. 4°,

e. 5. Fier. Plantkundig woordenboek voor Nederlandsch
Indië, Leiden 1876. 80°,

3. w. MOLL. Ueber den Ursprung des Kohlenstoffes der
Pflanzen. Utrecht 1877. 8,

J. Cc. G. BOOT. Adverseria critica in Vellei Paterculi his-
toriae Rom. libros. Amstelod. 1877. 80, (Afdruk uit de
Mnemosyne).

‚A. FRUIN. De Nederlandsche wetboeken. Utrecht en
’s Gravenhage 1877. Afl. 8. 80,

R. PRUIN. Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en
oudheidkunde. °’s Gravenhage 1877. Nieuwe Reeks. DI.
IX. St. 4. 8.

De Navorscher. Amst. 1877. Nieuwe Serie, Jaarg. 10-
Ne, 2, 80,

Lk®

en deens

eden

2 li Ed Mn Ml Aen

Ons onderwijs. Orgaan van het Nederl. Onderwijzers-Ge-
nootschap. Amsterdam. Jaarg. 1876. Folio.

NEDERLANDSCH OOST-INDIË.

Tijdschrift voor nijverheid en landbouw in Nederl. Indië.
Batavia 1877. Dl. XXI. Afl, 6. 80,

BELG

Bulletin de lacadémie royale des sciences de Belgique à
Bruxelles. 1877. No. 1. 8e.

FÉLIX PLATEAU. Les voyages des naturalistes belges.
Bruxelles 1876. 80°,

FRANKRIJK.

Collection de documents inédits sur lhistoire de France,
publiés par les soins du Ministre de l'instruction pu-
blique. Paris 1874—1876. 4’.

Inhoud: le. Serie. Histoire politique.

AVENEL. Lettres, instructions diplomatiques et papiers d'état du Cardi-
nal de Richelieu. Tome VII. 1642. Supplément. 1608—1642.
A. DESJARDINS. Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane,

Tome V.
3, GUADET. Recueil des missives de Henri IV. Tome IX. 1567—1610.

Supplément.
3me, Série. Archeologie.
F. DE GUILHERMY. Inscriptions de la France du V° Siècle au XVIII®,
Tome IL. Azcten diocèse de Paris,
J. DE CAISNE. Le jardin fruitier du Muséum. Paris 1877,
Tavr. 126. 4.

Bulletin de la société mathématique de France. Paris 1877
Tome V. Ne, 1,88,

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

Philosophical Transactions of the Royal Society of London.
Years 1875 and 1876. 40.

Inhoud. 13875:

S. HAUGHTON. On the tides of the arctic seas.

C. and F. CHAMBERS. On the mathematical Expression of Observations
of complex periodical Phenomena; and on planetary Influence on
the Earth’s Magnetism,

T. B. ROBINSON. Reduction of Anemograms taken at the Armagh Obser-
vatory in the years 1857—63.

D. FERRIER, The Croonian lecture,

J, We Le GLAISHER. Ou a Class of identical relations in the theory of
elliptie Functions.

W. CROOKES. On Repulsion resulting from Radiation,

ALLMAN. On the structure and development of Myriothela.

J. NORMAN LOCKYER. Spectroscopie Observations of the sun.

J. PRESTWICH, Tables of temperatures of the sea at different depths be-
neath the surface.

CAYLEY. Memoir on prepotentials.

1876.

W. C,‚ WILLIAMSON, On the Organization of the Fossil Plants of the Coal-
measures.

JOHN TYNDALL. The Optical Deportment of the Atmosphere in relation
to the Phenomena of Putrefaction and Infection.

CHARLES CHAMBERS. The Absolute Direction and Intensity ofthe Farth’s
magnetic force at Bombay, and its Secular and Annual Variations.
H. N. MOSELEY. On the Structure and Relations of the Alcyonarian Heli-
opora caerulea, with some Account of the Anatomy of a Species of
Sarcophyton, Notes on the Structure of Species of the Genera Mille-
pora, Pocillopera, and Stylaster, and Remarks on the Affinities of

certain Palaeozoic Corals,

B. VON WILLEMOES-SUHM. On the Development of Lepas fascicularis and
the „Archizoëa” of Cirripedia,

OSBORNE REYNOLDS. On Rolling Friction.

F. M. BALFOUR, On the Development of the Spinal Nerves in Elasmo-
branch fishes.

ORVEN. On the fossil mammals of Australia, family Macropodidae : Man-
dibular Dentition and parts of the Skeleton of Palorchestes ; additional
evidences of Macropus Titan, Sthenurus, and Procoptodon,

WILLIAM SPOTTISWAODE. On multiple Contact of surfaces,

CHARLES S. TOMES. On the Development of the Teeth of fishes. (Elasmo-
branchii and Teleostei).

GEORGE J. ROMANES, The Croonian lecture, Preliminary Observations on
the Loecomotor System of Medusae,
OSBORNE REYNOLDS. On the Refraction of Sound by the Atmosphere.

Proceedings of the Royal Society of lLuondon. Years
1875—1876. Vol. XXIV en XXV. N°. 164—174. 38°,

Transactions of the Royal Society of Edinburgh. Vol,
XXVII. Years 1875 —1876. 40,

Inhoud:

JAMES DONALDSON, On the Expiatory and Substitutionary Sacrifices of
the Greeks.

THOMAS MUIR,. New general formulae for the Transformation of Infinite
Series into Continued fractions.

C. NIVEN. On the Stresses due to Compound Strains.

HEDDLL. Chapters on the Mineralogy of Scotland.

DAVID MILNE HOME. Notice of High- Water-Marks on the Banks of the
River Tweed and some of its Tributaries.

J. A. BROUN. On the Decennial Period in the range and Disturbance of
the Diurnal Oscillations of the Magnetic Needle, and in the Sun-
Spot Area.

DAVID MILNE HOME. On the parallel Roads of Lochaber.

DR. JAMES STARK. On the Sedding of Branches and Leaves in Coniferae.

Proceedings of the Royal Society of Fidinburgh. Vol. IX,
No,,93: +80,

Monthly Notices of the Royal Astronomical Society.
London 1877. Vol. XXXVII. N°. 4. 89,

Memoirs of the Literary and Philosophical Society of Man-
chester. Londen 1876. Vol. V. 80.

Proceedings of the Literary and Philosophical Society of
Manchester. 1878—1876. Vol. XIII—XV. 8°,

Catalogue of the Manchester Literary and Philosophical
Society. Manchester 1875. S8°.

Medico-Chirurgial Transactions of the Royal Medical and
Chirurgical Society of London. A° 1876. Vol. LIX. 8%

Es GD en

Proceedings of the Royal Geographical Society. Luondon
1877. Vol. XXI. No. 2, 8%,

The journal of the Anthropological Institute of Great
Britain and Ireland. London 1876. Vol. VI. N°. 2. 8?

OOSTENRIJK.

Jahrbuch der K. K. Geologischen Reichsanstalt zu Wien.
Jahrg. 1876. 80,

Mittheilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien.
Jahrg. 1872—1876. 99,

Verhandlungen der K. K. Geologischen Reichsanstalt.
1876. No. I1—18. 8%.

Jahres-Bericht des Natur-Historischen Vereines wluotos’”’
Prag 1876. 26er Jahrgang. 80,

Beiträge zur Kunde Steiermärkischer Geschichtsquellen.
Graz. 1876. 18er Jahrgang. 80,

Catalog der Ausstellungs-Gegenstände bei der Wiener
Weltausstellung. Wien 1873. 80,

Mittheilungen des Historischen Vereines fur Steiermark.
Graz. 1876, Heft 19.780,

HERMANN OTTO, Természetrajzi Füzetek. Budapest 1877. 8°.
DUITSCHLAND

Monatsbericht der kön. preuss. Akademie der Wissen-
schaften zu Berlin. November 1876. 9°,

ia Ges

WILHELM BALSER: Uber eine neue methode der míikros-
kopischen Untersuchung des Säugethierkreislaufs. Leip-
zig 1876. 8,

Oberhessische Gesellschaft für Natur- und Heilkunde. Gies-
sen 1876. l5er Bericht. S°.

Schriften der Physikalisch-Òkonomischen Gesellschaft zu
Königsberg. 16er Jahrg. 4’,

Inhoud:

DR. E. DORN, Die Station zur Messung der Erdtemperaturen zu Königs-
berg.

C.‚ G. A. BRISCHKE en DR: G. ZADDACH. Beobachtungen über die Arten
der Blatt- und Holzwespen.

DR. ALFRED JENTZSCH. Das Schwanken des festen Landes.

DR, LENTZ. Vierter Nachtrag zum neuen Verzeichniss der pr&ussischen
Käfer.

DR. G. BERENDT. Altpreussische Küchenabfäülle am frischen Haff.

ADOLPH SAMTER. Über die Grundanschauungen von Werth in den ver-» kj
scheidenen Werththeorien.

53er Jahres-Bericht der schlesischen Gesellschaft fur Vall
terländische Cultur. Breslau 1876. 8°,

LUDWIG MICHALSKI, Uber die Bedeutung der Halbzirkelför=
migen Kanäle des Ohrlabyrinthes. Greifswald 1876. 8°%.

MAX DENZIN. Einige Fälle von Secundar-Glaukom. Greifs-
wald 1876, S°.

Aucusr KrAu. Muskelhypertrophie. Greifswald 1876. 8°

JOHANN BURG. Veränderungen einiger Gewebe und Sekrete
durch Magensaft. Greifswald 1876. 8°,

FELIX GERHARD RICHRATH. Beiträge zur Wirkung der
äusserlichen anwendung der Salicylsüure bei Diphtheri-
tis. Greifswald 1876. 8°.

== 89 ==

RUDOLPH WEGNER. Experimenteller Beitrag zur Wirkung
der Milchsäure-injection auf die lebenden Knochen.
Greifswald 1876. S°.

Dr. eusrav sacoBsonN. Beitrag zur Casuistik der Ovario-
tomie. Greifswald 1876. 8°.

WILHELM sCHULTZ. Beiträge zur Ätiologie u Symptoma-
tologie der myelogenen Lieukaemie. Greifswald 1876. 8’.

JOHANNES HOFMEIER. Über Tseberrupturen und Ibren Hei-
lungs-prozess. Greifswald 1876. 80°,

HEINRICH WINDELSCHMIDT. Über die Wirkung des Butyl-
chloral beim Kaninchen. Greifswald 1876. 80.

MICHEL ALTENDORF. Über die Wirkung der Intercostal-
muskeln. Greifswald 1876. 8°.

ALBERT CONTZEN. Über die Erfolge des trockenen Salicyl-
jute- Verbandes bei acht Amputationen. Greifswald 1876. 8°.

WILHELM REINHARDT. Ein Beitrag zur Liehre von den
Gesichts- und Stirnlagen. Greifswald 1876. 8°.

ROMUALD PRZCEWOsKI. Uber den Einfluss des inducirten
und constanten elektrischen Stromes auf vasomotorische
Nerven und über das thermische Verhalten thätiger Mus-
keln. Greifswald 1876. 8°.

CLEMEMS CLAUS. Untersuchungen über den Arterienpuls
bei Geisteskranken. Greifswald 1876. 8°.

THEODOR CONRAD. Experimentelle Untersuchungen über
Nerven-Dehnung. Greifswald 1876. 8°.

| HERMANN MELTZ. Casuistischer Beitrag zu den Resectio-
nen. Greifswald 1876. 8°.

BOEKGESCH. DER KON. AKAD, V. WETENSCH. 12

'
Í
}
q
é

|
Ì

nete ECR a

B Deen

HUGO BETZ. Pemphigus eine vasomotorische und trophische
Neurose. Griefswald 1876, 8°,

MAX HOFMEIER. Wxperimentelle Beiträge zur Lehre von den
Kreislaufstöruugen bei warmblütern. Greifswald 1876. 8°.

HERMANN HELM. Uber die Productivität und Sterilität der
Behinoeoeeusblasen. Greifswald 1876. 8’.

Oscar ston. Über die Einwirkung einiger Arzneistoffe
und Gifte auf die Form der Pulswelle beim Hunde,
Greifswald 1876. 80°.

VALERIAN DEMBCZAK. Uber parenchymatöse Imjectionen
von Argentum nitricum. Greifswald 1876. 80,

CARL THIEM. Beitrag zur mikromechanischen Analyse. Un-
tersuchungen über die Löslichkeit des Bindegewebes durch
verschiedene chemische Mittel. Greifswald 1876. 80.

FELIX UNGER. Die Centripetale Arterientransfusion. Greifs-
wald 1876. 80.

BERNHARDT DÜSTERHOFF. Zur Aetiologie und Prophylaxis
des Puerperalfiebers. Greifswald 1876. 80,

PAUL sSTRÜBING. Uber die Phosphorsäure im Urin unter
dem Einflusse excitirender und deprimirender Mittel.
Greifswald 1876. 80.

Joser THIEL. Ein in Rücksicht auf die Frage des Knochen-
wachsthums interessanter Fall von multipler Exostosen-
bildung nebst experimentellen Beitrag. Griefswald 1876. 8°,

5. evers. Über Spina bifida mit Berücksichtigung eines
speciellen Falles. Greifswald 1876. 80,

ei 0) ess

EMANUEL SCHOTTLAENDER. Diagnose und Verhandlung pro-
trahirter Uterinblutungen bei keinerlei durch die Palpa-
tion wahrnehmbaren Veränderungen des Uterus und der
Ovarien. Greifswald 1876. 80e.

eusrav PuarE. Über die sogenannten hypnotischen Zu-
stände bei Thieren. Greifswald 1876. 8.

PAUL KNUrH. Uber eine neue Tribrombenzolsulfosäure und
einige ihrer Derivate. Greifswald 1876. S°.

FRANS LINDNER. Die Zusammenkunft Kaiser Friedrich ITI
mit Karl dem Kühnen von Burgund im Jahre 1473.
zu Prier. Greifswald 1876. 80.

AUGUSTUS TEGGE. Qvaestiones de Dionysi Halicarnasensis
usu. Greifswald 1876. 89,

HERMANNUS STOESSELL, Epistolae Platonicae et Dionis vita
plutarchea quo modo cohaereant. Greifswald 1376. 80.

ANTONIUS MAHLER, De pronominum personalium apud
Plautum collocatione, Greifswald 1876. Se.

JOHANNES KAUTE. Observationes grammaticae de modorum
usu in Hippocratis seriptis genuinis. Greifswald }J876. 8°,

GUILELMUS BENTZ. De genetivi usu apud veteris comoe-
diae poetas. Greifswald 1876. 8°.

HUGO MUELLER. De fontibus Plutarchi vitam Dionis enar-=
rantis. Greifswald 1876. S°,

MAX. BOURWIEG. Uber negotia claudicantia. Greifswald
1876. 89,

MAX. ROHDE. Zur Liehre vom ususfructus nominis. Greifse
wald 1876. 80,

12*

Meteorologisch-phänologische „ Beobachtungen aus der Ful-
daer Gegend vom Verein für Naturkunde. Fulda 1876. 80.

Anzeiger für Kunde der Deutschen Vorzeit, 1876. No.
112. 40.

Das alte Land Barten. Kaart in Plano.
ZWITSERLAND.

Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von
St. Gallen. Halle 1875. 80°.

Neue Denkschriften der Allgemeinen Schweizerischen Ge-
sellschaft für die gesammten Naturwissenschaften. Zü-
rich 1876. Band XXVII. 40.

Inhoud:

ERNEST FAVRE. Recherches géologiques dans la partie centrale de la
Chaine du Caucase.
OSWALD HEER. Uber fossile Früchte der Oase Chargeh.

Mémoires de la Société de physique et d'histoire naturelle
de Genève 1875—76. Tome XXIV part. 2e. 40,

Inhoud:

M. E. PLANTAMOUR. Nouvelles études sur le Climat de Genève.
M. P. LORIOL. Note sur quelques espèces nouvelles appartenant à la
Classe des Echinodermes,

TAL IE:

Att: della reale Accademia dei Lincei. Roma 1877. Ser. 8.
1876—1877. 4e.

DOMENICO CARUTTI. Di Giovanmt Eckio e della instituzione
dell’ Accademia dei Lincei econ alcune note inedite in-
torno a Galileo. Roma 1877. 40.

PAOLO MANTEGAZZA. Archivio per l'Antropologia e la Et-
nologia, Firenze. 1877. So,

Cosmos, di Guido Cora. Torino 187%. vol. IV. 89°.
C. M. CARDONI. Ravenna Antica. Faenza. 1877. 8°.

MPO RTE AD.

Annaes da commissao central permanente de Geographia.
Lisboa 1876. 90.

DENEMARKEN.

Aarböger for Nordisk Oldkyndigheid og Historie. Kjöbenhavn.
Aarg. 1865—1876. 8°,

NOORWEGEN zen ZWEDEN.

Astronomiska lakttagelser och undersökningar. Bandet Î.
No. 1. Stockholm 1876. 80.

Bulletin météorologique mensuel de l'Observatoire de I’ Uni-
versité d’Upsal. Upsal 1875—76. vol. VII. 40.

Nova Acta Regiae Societatis scientiarum upsaliensis. Up-
sal 1875. vol. X. 40.

RUSLAND.

Bulletin de l'Académie impériale des Sciences de St. Pé-
tersbourg. 1877. Tome XXIIL Ne. 2. 40,

Nouveaux mémoires de la Société impériale des naturalistes
de Moscou. 1876. Tome XII. livr. V. 4.

Acta Societatis scientiarum fennicae. Helsingfors. 1875,
Tom. X. 40.

rn neen

er ZE

Eh det

Inhoud:

S. O. LINDBERG. Revisio critica iconum in opere flora danica museos
illustrantium.

Plantae nonnullae horti botanici Helsingforsiensis.

0. DONNER. Der Mythus vom Sampo.

H. A. KULLHEM. Über eine neue Nitrosäure.

N. K‚ NORDENSKIÖLD. Om dygnets värmevariation i Hämmerland pa

Aland.

A. AHLQVIST. Auszüge aus einer neuen Grammatik der Finnischen
Sprache.

H. GYLDÉN. Kort redogörelse för en ny method i störingstheorien.

S. O. LINDBERG. Contributio ad floram eryptogamam Asiae boreali ori-
entalis.

A. KRUEGER, Untersuchung über die Bahn des Planeten Themis nebst
einer neuen Bestimmung der Anziehung des Jupiter.

N. K. NORDENSKIOLD. Jemfórelse emillan dygnets värmevariation i Hel-
singfors enligt professor Hällströms och enligt Magnetiska och mete-
orologiska observatoriets iakttagelser,

F. J. wijk. lakttagelser under en geologisk resa i Tyrolen och Schweiz.

C. A R. TÖTTERNANO. Quaestiones topographicae biblicae.

A: KRUEGER, Über die mittlere Temperatur zu Helsingfors nach den
Beobachtungen des magnetisch-meteorologischen Observatoriums
1845—1856.

A. AHLQVIST. Auszüge aus einer neuen Grammatik der finnischen Sprache.

F.J. WIK. Försök till en pa atomvigten grundad gruppering af de ke-
miska elementerna.

J. A. ESTLANDER, Om isvattnets inverkan pa berggrunden under glacial-
perioden.

K. HÄLLSTÉN. Om adiabatiska linier.

E. BONSDORFF, Nagra betraktelser öfver konstructionen af reguliera mang-
hörningar.

S. O. LINDBERG, Hepaticae in Hibernia, mense Julii 1873 lectae.

F. W. MÄKLIN. Neue Mordelliden.

Neue Canthariden.

Neue Stratirararten und einige mit der genannten Gattung —
verwandte Formen.

Neue Cisteliden.

Bulletin de la Société impériale des naturalistes de Moscou,
EUN ne

Observations météorologiques. Helsingfors. 1875. 8%

Ofversigt af Finska Vetenskaps-Societetens förhandlingar.
Helsingfor- 1875. Tome XVII. 1874—75. 82

ET MEER

Bidrag till kännedom af Finlands natur och Folk. Hel-
singfors 1875. 8°,

NOORD-AMERIK A.

Daily Bulletin of the Signal Service U. S. A. with the
Synopses, probabilities and facts. Washington 1875.
6 deelen. 40,

Smithsonian Contributions to Knowledge. Washington

1876. vol. XX——-XXI. 40,

Inhoud. vol. XX.

J. H. COFZIN, The winds of the globe.

Inhoud vol. XXI.

ST. ALEXANDER. Statement and Exposition of Certain Harmonies of the
Solar System.

SIMON NICOMB. Ou the general integrals of Planetary Motion.

JAMES G. SWAN. The Haidah Indians of Queen Charlotte’s Islands, British
Columbia.

CHARLES A. SCHOTT. Tables, Distribution and Variations of the Atmos-
pheric Temperature in the United states, and some adjacent parts of
America,

Smithsonian Report. 1875. Washington 1876. 8,

Annals of the Lyceum of Natural History. New-York
18741876. vol; X. Neo. 12—14. vol. XL. 1—2.
38. 80,

Proceedings of the liyceum of Natural History. New-York
1874. Serie 2. No. 3—4, 80,

NICOLAU J. MOREIRA. Brazilian Coffee. New-York 1876. 12°.

Historical Notes concerning the ve-
getable fibres. New-York 1876. 120,

maen Js ä

vree en
menten
en ry

nee

T
zeens

— en vn pe je

REN: 7

Publications of the Cincinnati Observatory. Catalogue of
new double Stars. Cincinnati 1876. 80.

Extracts from the Annual Catalogue of the Mass. Institute
of Technology. 1875— 1876. Boston 1876. 80.

F. V. HAYDEN. Annual Report of the United States
geological and geographical Survey, of the territories,
embracing Colorado. Washington 1876. 80°.

The American Ephemeris and Natural Almanac for 1879.
Washington 1876. 80.

The American journal of Science and Arts. Philadelphia.
vol. XII. Neo, 69—72. 80.

ZUID-AMERIKA.

The Empire of Brazil at the Universal Exhibition of 1876.
in Philadelphia. Rio Janeiro 1876. 8.

J. M. DE MACEDO. Anno Biographico Brazileiro. Rio Ja-
neiro 1876, volume 1—8. 80,

Dr. NICOLAU JOAQUIM MOREIEA. Agricultural Instructions
for those who may emigrate to Brazil. Rio Janeiro
IS /osr50

J. DE SALDANHA DA GAMA. Notes in regard to some textile
plants of Brazil at the international Exhibition at Phi-
ladelphia in 1876. New-York 1876. 120.

Catalogue of the products of
the Brazilian forests at the international Exhibition in
Philadelphia. New-York 1876. 120,

BARAO DA PONTE RIBEIRO. Exposigao dos trabalhos His-
toricos Geographicos e Hydrographicos. Rio Janeiro
1870 82,

J DE SALDANHA DA GAMA. studios sobre a quarta expo-
sicao nagional de 1875. Rio Janeiro 1876 80.

A. J. DE MACEDO SOARES. O) Matte do Parana. Rio Janeiro
1875. 8e.

Subsidies to the formation of the Physical map of Brazil,
Rio Janeiro 1876. 40,

Ar UST RA LeEE.

FERD. VON MUELLER. Select plants readily eligible for In-
dustrial Culture or Naturalisation in Victoria. Melbourne
1876. 80.

AAN GEK O CHAT.
Dr. 5. P. AREND. Algemeene geschiedenis des Vaderlands.
Eeiden AS77. Dl. IV: St. 1, Afl. 27 en 28: 8%
Journal des Savants. Paris. Janvier et Février 1877. 40.
Annales de Chimie et de Physique. Paris. Février 1877. Se,

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques.
Paris. Janvier 1877. 80,

The London, Edinburgh and Dublin Philosophical Magazine
and Journal of science. Luondon. March 1877. 80,

The Annals and Magazine of Natural History. London.
March. 1877. S°.

Corpus inscriptionum atticarum. Berolini 1877. Fol.
Allgemeine deutsche Biographie. Leipzig 1876. Band IL S°,

Bibliothègue universelle et revue Suisse. Genève. Janvier

| Fevrier & Mars 1877. S°.

BOEKGESCH DER KON, AKAD. V, WETENSCH. 13

WETENSCHAPPEN,

ee id
mn

VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN

KONINKLIJKE AKADEMIE

WETENSCHAPPEN,

Afdeeling NATUURKUNDE.

TWEEDE REEKS,

TWAALEDE DEEL,

AMSTERDAM,
C, G. VAN DER POST,
18758,

GEDRUKT BĲ DE ROEVER =KRÖBER = BAKELS,

INHOUD

VAN HET

TWAALFDE DEEL

TWEEDE REEKS.

VERSLAGEN.

Rapport van de Heeren N. w. P. RAUWENHOF en TH wW.

ENNE eee varen nne SOA
B;

MEDEDEELINGEN.

E
), BIERENS DE HAAN, Bouwstoffen voor de geschiedenis

der wis- en natuurkundige wetenschappen in de Neder-

mmden. (Met plaat) . . . … … … aa a en U

BOSSCHA, Over kijkers met veranderlijke vergrooting ….

VI EENEHS OUD,

J, D. VAN DER WAALS, Over de specifieke warmte van den

verzadigden dampa AAT AE re EAR
C. A, J. A. OUDEMANS, Over het Crithmum maritimum der
Nederlandsche: schrijvers a tre «a eenn
P. BLEEKER, Sur deux espèces inédites de Cichloides de
Madaesascar. (Avec figure) eon on
— — Description des espèces insulindiennes du
gentelStiebmatdeopips Sd Ee bede Ae
P. BLEEKER, Sur les espèces du genre Hypophthalmichthys
Blkr, Cephalus Bas (nec Bl. nec Al.) (Avec figures) .
T. J. STIELTJES, Over de doordringbaarheid van klei en
zand door water; naar aanleiding van de mededeelin-
gen van den heer P, Harting, in de vergadering van
Mei 1877, en van de vroegere proeven (1851—1853).
J. A. C, OUDEMANS, Over de bepaling der brandpunts-
afstanden van lenzen met korten brandpuntsafstand.
(Metjeene plaat) Some wnd ane Tie
A. C. OUDEMANS JR, Bijdrage tot de kennis der kinamine.
W. VAN HASSELT, De magnetische coëfficiënten van een
ijzeren schip aan waarnemingen getoetst . …. … … «
J. W. GUNNING, Bijdrage tot de experimenteele beantwoor:
ding der vraag: bestaat er bij de lagere zwammen een

anaërobië. levensvorm? Ayse etn Arte ENEN:

blz.

169

184,

192.

199.

209,

219,

235.

257.

291.

310:

SS EE rl EE

pen ven die pe De

TEN HSOSU DD:

D. BIERENS DE HAAN, Bijdrage tot de theorie der be-

paalde integralen NO, XIV, Over integralen van den vorm

27 F(e)de ET ere leide
RR Mare
1 p sin” w.e0s” Lp sin” rv. cos”
0 0

waarin F' eene goniometrische functie is . . . . … blz.

a slets over. dobbelen tp nen eeen

VII

ED,

echter dadelijk uitgaan van de einduitkomst van dit onderzoek;
dat deze benaderings-verhouding namelijk is gevonden door
ADRIAAN ANTHONISZ., den vader van den beroemden ADRIANUS
Merius, Hoogleeraar te Franeker.

2. Deze ADRIAAN ANTHONISZ. werd te Metz geboren, om-
streeks het jaar 1527. Hij kwam hier te lande in krijgsdienst,
en wel bij het wapen der genie, waarbij hij in den tachtigjari-
gen oorlog groote diensten aan den lande bewees, zoo bij veld-
slagen tegen de Spanjaarden, als bij het belegeren en verdedi- |
gen van onderscheidene vestingen. Hij verkreeg toen den titel /
van „/Stercktebouwmeester der Vereenighde Nederlanden.” In /
den jare 1573 werd hij tot „Burgermeester der stadt Alcmaer” /
benoemd; en overleed aldaar in den jare 1607. Hij was gehuwd !
met surpa Dirksdochter, uit het geslacht der VAN BREDERODES,

Onder zijne kinderen zijn er twee zoons zeer bekend gewor- }
den in de geschiedenis der wetenschappen. De eene heette ADRI- |
AAN ADRIAANSZ, de andere JACOB ADRIAANSZ. Toen deze beide |
zoons te Leiden studeerden, verkregen zij den bijnaam van,
„Metius’’, omdat hun vader van Metz afkomstig was. Dezen |
bijnaam namen beide aan, zoodat zij bekend zijn geworden als |
ADRIAAN METIUS El JACOB METIUS.

De eerste werd den 9den December 1571 te Alkmaar gebo- k
ren. Hij studeerde en promoveerde in de medicijnen; doch |
maakte steeds veel werk van zijne studiën in wiskunde. Dienten-
gevolge ook werd hij in het jaar 1600 beroepen aan de Frie,
sche Akademie te Franeker als Hoogleeraar in de wiskunde.
Bij een tweeden druk van zijn „Manuale Arithmeticae et Geo-!
metriae Practicae'’, te Franeker in 1646 uitgegeven door 8.
FULLENIUsS, Matheseos Professor Ordinarius’’ noemt deze hem:
in het „Torven Leser” vzijnen Antecessor ende Praeceptor in.
dese Faculteyt.””

De hier genoemde opvolger B. FULLENIUS was een zwagel
van den zeer bekenden, om niet te zeggen befaamden, BALTHA
SAR BEKKER, leeraar der Doopsgezinden: hij speelde een vof
in eene twist omtrent het vinden van Oost en West (het bepa:
len der lengte op zee, zoo als dit vraagstuk thans heet) var
den wiskundige wiLLEM LIEUWES GRAAF: waarop wij later mis
schien wel eens zullen terugkomen. |

(&)

ADRIAAN MrTIUS bekleedde die betrekking tot-aan zijnen
lood, den 6den September 1635; en schreef in dien tijd een
groot getal werken, waarvan wij er enkele zullen moeten aan-
halen bij het onderzoek, dat ons straks zal bezig houden.

Zijn broeder sacoB Mmerrus hield zich in 1606 te Alkmaar
bezig met het slijpen van glazen voor verrekijkers, en heeft al
zoo zekeren rol gespeeld bij hare uitvinding. Hij overleed tus-
schen 1624 en 1680 te Alkmaar.

3. Het eerste werk van ADRIAAN METIUS, waarmede wij te
maken hebben, is zijn „/Manuale Arithmeticae et Geometriae
Practicae,’’ dat reeds hierboven werd aangehaald. Dit werk kwam
in 1633 te Franeker uit, en zijn opvolger B. FuuLENIUS be-
zorgde daarvan eene tweede uitgave in 1646 mede te Frane-
ker 1). Daarin verhaalt Mrerrus, op bladz. 151,

„By mijn salighe Vader gevonden || middelraminge, seggende
als de Dia- || meter is 113, soo geeft den omring des || Circuls
355 gedeelten, is geen verschil || van een en gedeelte, daerom
dese || proportie, sonder eenige merckelijcke || faute in een Cir-
cul, zijnde soo groot ||als de Cireumferentie van 't aertrijck
ge- || bruyckt can werden.”

Van de eerste uitgave van bovengenoemd werk, verscheen ook
reeds te Amsterdam een herdruk in 1634 2): daarin leest men
op bladz. 102.

„Ru Fanmen || wel tusschen bepden naerderen/ gele by myn
gali |l abhe Bader een middelraminge gevonden 8: Beggen: || de
alg de diameter i8 113/ 800 geeft den omring des [| eireuls 355

gedeelten! °t welf geen verschil geeft van een gedeelfe,

1
100000
ende daerom dege proportie, || Sonder eentge merckelijce faute
in een circul, zijnde || Boo groot als de circumferentie vant taert:
rijd/ gez bvupct can werden”?

Op beide plaatsen evenwel wordt niets gezegd omtrent de
manier, waarop deze benadering zoude zijn afgeleid : hier wordt

us alleen aangetoond, dat zij door den vader van ADRIAAN
BTIUS is gevonden.

Gaan wij echter terug tot een vroeger werk van ADRIAAN
LEPIUS, zijne /AÂrithmetica et Geometria nova’ van 1625 3),

T+

(4)

dat derhalve acht jaren ouder is, dan leest men aldaar in de
„Geometriae Practicae Parte II, Cap IV, de Mensura Circuli”,
waar men derhalve het eerst gaat zoeken, slechts de volgende
woorden (bladz. 178 en 179).

„Quocirca praestat assumere eam peripheriae ad diametrum
propor- || tionem, quam ante annos aliquot repperit parens meus
Confoederatorum Bel- || gi Provinciarum Geometra insignis, qui
Archimedeis demonstrationibus in- || venit en periphe- |
riae cujusvis circuli ad suam diametrum esse Bn 3x) || id est a
quae quidem proportio minoribus constat REE, quam ea |
quam, || posuit Mr. Ludolph, à qua tamen distat minori diffe- |

1000000"

Dit leert ons dus niets nieuws: gaan wij evenwel terug tof |
de „Pars Prior” van dezelfde „Geometria Practica” in Cap. VIT |
bladz. 58, zoo vinden wij daar. |

„In ma- || joribus [eirculis] licebit ad triplicem diametri lon-
gitudinem, 14159 partes, qualium Dia- || meter continet 100000,
per 3 praec. cap 4 acquisitas, superaddere, vel 16 qua- || lium
diameter 113 habet. || Qui accuratiorem Circuli dimensionem
desiderat, proportionem diametri || ad peripheriam assumat, quam |
posuit Luadol à Coln (sic) ut sequitur ||

rentia quam

Diameter, Periph. major quam vera
100000000000000000000 — 314159265358979323846
Diameter, Periph. minor quam vera

100000000000000000000 — 314159265358979323845."|
Eindelijk iets verder in Cap. X (die hier verkeerdelijk „Cap.
VILI” wordt geheeten) met den titel „De Circulo’’ bladz. 88,
89) zegt METIUS.
„Parens. P. M. Illustrium DD. Ordinum || Confoederatarum
Belgiae Provinciarum Geometra, in libello quêm eonscrip- || sit
adversus Quadraturä cireuli, Simonis à Quercu || demonstravit
proportionem peripheriae ad suam || diametrum esse mi

hot 10
*) Moct zijn mn:

(5)

17
dr, hoc est zl %), ma- || jorem 4

hoe ost. 333
120’ 720 HATTIN be

ros D

16 355
rum proportionum || intermedi t EN
prop Í edia existit SE slve 113: Quae

quidem in- || termedia proportio paulo major est quàm ea, Ï

quam invenit M, Ludolph à Collen, cujus tamen || differentia

1
100000 5).

Van dit laatste werk bezit ik nog eene latere uitgave van
1640 f) door de gebroeders euzevrierR te Leiden, waarin de
vorige drukfouten niet voorkomen: en verder eene soort van
voorloopige uitgave van 1611 5) de „Arithmeticae et geometriae
Practica’, gedrukt door ROMBERTUS DOYEMA te Franeker.

Dit laatste werk schijnt een eerste opstel te zijn geweest,
dat eerst later aanmerkelijk uitgebreid, dan ook onder nieuwen
titel verscheen. Aldaar komen in de Geometriae Pars Prior,
Cap. VII, de Triangulis 7, blz. 45, slechts deze woorden voor.
„In majoribus licebit ad tripliceem diametri longitudinem...….
superaddere, vel 16 qualium diameter 118 habet,”
die ons omtrent den oorsprong van deze verhouding niets leeren.

Gaven de vorige aanhalingen ons minder dan wij gewenscht
hadden, deze laatste geeft ons veel meer. Vooreerst toch zien
wij daaruit, dat de vader van ADRIAAN METIUS, als bij toeval,
tot zijne vrij sterke benadering is gekomen. Hij vond toch, dat

est minor

onze verhouding begrepen was tusschen Ben 8,1416667 en

Sor == 3,1415094, die beide slechts tot in drie decimalen
juist zijn: het is dus wel toevallig, dat het quotient van de

rekenkundig middenevenredigen van teller en noemer der zuivere

6
breuk zulke veel zuiverder benadering geeft. S= == 3,1415929,

waarvan er zes decimalen juist zijn. En dit is nu zeker de be-

*) Moct zijn Ee
#) Moet zijn 31
ijn Sr

$) Moet zijn

1
1000000

SS —

(6)

werking, die in de vroegere aanhalingen door het woord „mid-
delraminge”’ werd aangegeven.

Wij vonden dus de methode van deze benadering, hetgeen |
wij zochten ; maar bovendien leert ons nog deze laatste aanha-
ling, bij welke gelegenheid de vader van ADRIAAN METIUS haar
afleidde: namelijk bij eene wederlegging der cirkelquadratuur van

SIMON VAN DER EYCKE, waarvan vroeger in N°. VII dezer Bouw-
stoffen sprake was. Zoo straks zullen wij hierop terugkomen;
maar eerst ga de opmerking vooraf, hoe deze aanhaling, die
ons op den goeden weg hielp, in vroegeren tijd juist op een
dwaalspoor heeft gebracht, dat wel bijna gedreigd heeft dit on=
derzoek voor goed te verstikken.
4, Zooals bekend is, was 5. F. MONTUCLA de schrijver van
de „Histoire des recherches sur la Quadrature du Cercle” in
1754 uitgekomen ©), en waarvan er in 1831 7) een herdruk
verschenen is.
Dit werk bevat veel merkwaardigs, hoezeer er ook onders |
scheidene fouten, vergissingen en verkeerde oordeelvellingen in
voorkomen, evenzeer als in zijne „Histoire des Mathématiques”,
waarover wij op het oogenblik te spreken hebben. Zijn zulke |
fouten op zulk uitgestrekt geschiedkundig gebied, waar het den
moeijelijken toegang tet de oorspronkelijke, meestal zeldzame |
bronnen geldt, niet wel altijd te vermijden: te minder is dit
aan MONTUCLA zoo hard aan te rekenen, als wel eens plaats
heeft, wanneer men in het oog houdt, dat hij als baanbreker
op dit wijde veld mag beschouwd worden.

MonrverA nu las uit de letters P. M. (die in deze aanha-
ling voorkomen en die „/Piae Memoriae” dat is „Zaliger Gedach-/
tenis’’ beteekenen) integendeel den naam des vaders van ADRIAAN
Merius, en noemde dien vader dadelijk, op recht fransche wijze |
„PETRUS METIUS.’’ Op bladz. 42 zegt hij.
„Metius est le premier des Mo- ff dernes à qui l'on doit
quelque invention || remarquable sur la mesure du cercle. || … . Soi
bonheur, soit adresse, Metius || rencontra, de toutes les fractions
possi- || bles exprimées en 8 chiffres seulement, || celle qui est
la plas exacte Au reste cel} Metius n'est point Adrianus
Metius, || Mathématieien econnu du ecommence- (| ment du 17,
siècle, & frère de Jacques || Metius réputé Yinventeur du té.

(4405)

lescope; [| c'est Pierre Metius, le pere de l'un & || de l'autre,
Mathématicien des Etats || de Hollande, & qui vivoit sur la fin
du {| 16° siècle. Je ne fais cette observation || que parce que
jai remarqué qn’on se || trompoit ordinairement en attribuant ||
au fils cette invention, que lui-même || revendique À son pere
dans ses ouvra- || ges.”

Het blijkt hier, dat MONrUCcLA niet wist, hoe men aan de
genoemde verhouding was gekomen; en dat hij om de dwaling
te voorkomen, dat zij aan ADRIAAN METIUS zoude toegeschreven
worden, door overijling, tot eene nieuwe dwaling komt, als hij
dezen PrrruS MerIus in het leven roept.

Hetzelfde herhaalde zich in de voormelde # Histoire des Mathé-
matiques’”’ 8), Tome 1, Partie III, Livre III, bladz. 579, waar
men leest,

„Pierre Métius, pere de Jacques Métius, ré- || puté l'in-
venteur du télescope et d'Adrien Métius, mathéma- || ticien
eonnu du commencement du dix-septième siècle, est || célèbre.
C'est lui, et non Adrien Métius, qui est l'auteur du || rapport
approché, que fait le diamètre à la circonference, comme || 113
à 355. (1)... Ce fut la prétendure quadrature du cercle d’un
certain || Simon Duchesne (Simon à& Quercu) musicien Franc-
Com || tois, qui donna lieu À cette découverte. || [In de noot] (1)
Adr. Metii, Geom. Practica, p. || 1, cap. 10.”

Men heeft reeds in N°, VIL der Bouwstoffen gezien, dat deze
SIMON VAN DER EYCKE ziet met SIMON à QUERCU te verwarren
is, die musicus was; deze leefde toch veel vroeger,

Daar het nu steeds de gewoonte pleegt te zijn, hetgeen dan
ook wel het gemakkelijkste is, om het oordeel van voorgangers,
zonder nader onderzoek, slechts over te schrijven, heette van
toen af aan de verhouding 355: 113 aan Prrrus METIUS toe
te behooren; maar van dezen was nergens anders een spoor te
vinden, veelmin een of ander werk op te sporen, waarin de ge-
melde verhouding zoude voorkomen.

5. Toen men echter later gevonden had, dat die vader van
ADRIAAN METIUS, niet PETRUS METIUS, maar ADRIAAN AN-
PHONISz. heette, scheen men nog niet veel gevorderd te zijn.
Onze groote geschiedvorscher in de wiskunde, 7. 11. vAN SWINDEN,
hield het werk, dat wij zoeken, en waarin de quadratuur van

(8)

SIMON VAN DER EYCKE zoude bestreden worden, voor niet be-
staande. Men weet, dat vAN SWINDEN aan de eerste uitgave
van zijne Grondbeginselen der Meetkunde van 1790 9), later bij
de tweede uitgave van 1816 10) een rijken schat van geschied-
kundige aanteekeningen toevoegde. Hij schrijft omtrent dit punt
in het Boek VIL, Afdeeling III, Werkstuk XIX, Aanmerking VIT
en noot, op bladz. 305, 306, dat

„[Merrus] er bijvoegt „dat de zelve, [ADRIAAN ANTHONISSE)
in het boekje dat hij tegen de Quadratuur van SIMON VAN EIK
geschreven heeft...” Ik heb het werkje || van ADRIAAN AN+
THONISSE nimmer aangetroffen; ik kan derhalven || over de be-
wijzen daarin vervat niet oordeelen”

VAN SWINDEN geeft daarop eenige conjecturen over de wijze,
waarop ANTHONISZ. tot zijne verhouding zoude gekomen zijn,
die duidelijk bewijzen, dat hij de boeken van ADRIAAN METIUS
wel aanhaalt, maar over dit punt niet had nagelezen. In de
noot blijkt verder, dat VAN sWINDEN de werken van sIMON
VAN DER EYCKE niet kende: immers zegt hij: „misschien # was
de naam vu CHESNE.’ Hij laat daarop volgen

„Het || Boekje van ADRIAAN ANTHONISSE wordt in geen der
veelvuldige ca- || talogussen genoemd die ik geraadpleegd heb:
het geen mij doet twij-{|[felen of het wel gedrukt is ge-
weest.”

Evenzeer onze G. MOLL, wien ook de latere papieren van VAN
SWINDEN ten dienste stonden, behandelde deze vraag in zijne
belangrijke verhandeling. „Geschiedkundig onderzoek naar de
eerste uitvinders der Verrekijkers” !), en zegt daaromtrent (bla.
117) „De Heer VAN SWINDEN heeft het boekje van Du- || CHESNE
even zoo min als dat van ADRIAAN ANTHONISSE, ooit gezien,
ten || minste niet toen hij de tweede drak zijner Meetkunde uit-
gaf,en hij twij- || felt zelf, of het boekje van ADRIAAN ANTHO-
NIssE wel ooit gedrukt (l zij.” f

Iets vroeger schreef MOLL

„Het is jammer, dat ADRIAAN METIUS, in wiens schriften
men alleen || de rede van 113 tot 355 vermeld vindt, ons niet
heeft onderrigt, op || welk eene wijze zijn vader ADRIAAN AN'THOr
Nisse dezelve had gevonden”?

Hieruit ziet men, dat morr dit punt zelf niet heeft onder= |

(9)

zocht, en slechts vaN swINDEN heeft nageschreven, niettegen-
staande hij (bladz. 11S) zoo tegen dit naschrijven opkomt.

„Volgens gewoonte, heeft het ümitatorum servum pecus,
MONTU- || cLA nageschreven .... dit zal weder door velen wor-
den nageschreven…”

Ten laatste mag hier genoemd worden J.J. DODT VAN FLENS-
BURG, die in zijn opstel: „Letterkundige Aanteekeningen aan-
gaande den twist tusschen SIMON VAN DER EYCKE, LUDOLF
VAN CEULEN €en ADRIAAN ANTHONISZ. over de leer van den
Cirkel” 12), — waaruit ik o.a. de resolutiën der staten enz. heb
getrokken, die soms door mij zijn aangehaald, — houdt het er
voor, dat dit boek nimmer het licht zag. Hij tracht dit aan
te toonen uit twee resolutiën der Staten van Hollandt, de eerste
van 5 December 1587 13), de tweede van 12 July 1595 !4).

Nu is het mij gelukt, omtrent de uitgave van dit boek na-
dere inlichtingen te verkrijgen, al is het mij niet mogelijk ge-
worden, de zaak ten eenen male uit te maken. Dit kan mo-
gelijk zijn weggelegd voor hem, dien het gelukken zal een afdruk
in handen te krijgen van dit werk, indien het althans werkelijk
bestaat.

6. De aanleiding tot het vinden dezer nadere bijzonderheden
was het nazien van een ander zeer zeldzaam werkje van onzen
ADRIAAN ANTHONISZ, dat in mijn bezit is. Het is getiteld

„Solutie op die een en wijftichste ende fween wijftichste Proz
positie bp Meester Nicolaum Petri Daventriensem. P Alcfmaer
1589 in 4°,” 15),

De schrijver noemt zich op den titel wel- eenigzins anders.
„Ghedaen by Adrianum Anthonij. || Alemarianum Geometram”:
maar hij is, buiten eenigen twijfel, dezelfde persoon, als onze
ADRIAAN ANTHONISZ.; Zooals trouwens duidelijk genoeg uit de
voorrede „Zotten Const Biefhebdende Leger” blijken zal. In
de tekst is telkens ruimte overgelaten voor twaalf meetkundige
figuren, die naderhand met den passer en liniaal, en voorzien
van gewone schrijfletters, daarin met gewone schrijfinkt zijn ge-
teekend. Met dezefde hand geschreven vindt men op de laatste
bladzijde, die wit is, de zeven /lürrata”’ opgeteekend. Hoogst-
waarschijnlijk is dit alles van de hand van den schrijver zelven.
Op den titel komt, eene houtsnede voor, waarop die zelfde schrij-

(10)

ver in zijn studeervertrek, en omringd door boeken en werk-
tuigen is voorgesteld, zittende aan zijn tafel, en met een uit-
zicht door een geopend raam op een stad, die denkelijk Alkmaar
moet voorstellen.

Is dit boekje dus wel merkwaardig wegens zijn uiterlijk, en
de bijzonderheden daarvan opgemerkt, van niet minder belang
is zijn inhoud. Beginnen wij met de voorrede.

„Zotten Const Liefhebbende Leser. | HEE Sullen fer auons
fuere enige verwondert Sijn van dat wy eers | tijdts hebben gez
Schreuen tegens Den Duadrature des ECirckels | van Meester
Symon van Eijcfef eit nu weder dege bedencFen || ert waerneminz
gen op enige Propositie by Meester Nicolaum || Petri Dauenz
triengem voor ghewent/ al3 ofte wy onse werck || alleenlick daer
van Bochten te mafen omme eene pgelick fe bez || vigpen : Seeckerz
lick die ghee die befendt i8 den oorgafe onse eersten Schriueng) ||
die Bullen ons wel houden verdeedicht/ wel wetende dattet Selue
we Schulbdighe ll plichte ter begeerte van De doorluchtige vorste
WILHELMUS van Nasr [| gouwe Hood Loffelicfer Memorien gez
daen i8 geweest/ als begerende onsen || oordel ende Sententie van
den voorgeijde nieuw gheuonden Duadraturef daer |l van hem de
Uuthoor Boo hooge was roemende, Dit Selue en was voor ons niet [|
te weijgeren/ nod) af te Slaensende hebben aengenomen onge verz
clavinge Daer ll van te doe, maer hebben lieuer gewilf dat het
Selue geschiede by geschrifte dan |l by eenigh mondelinge Rapz
poort ofte openbaerlicfen inden Drucfe/ op Dattet || niet Schijne
en Souden Dat wy ijef8 wat verfeerdelick hadden aengegeuen
ende || verclaert/ ofte Daf wy Sochten des Uuthoors Schade in
gijne gedruckte Eremps || laren/ want hef wa8 ons genoech voor
Die tijf dat Synen Ertie onge wederlegs |] ginge befendt was,
So i8 dan dege onge Ciuilitept enbe Modestie effen wel va ||
den voorgenoemde Uuthoor also geduijt/ alg of wij niet en
durfte onsen Fray [tact openbaerlick inden DrucÉ ten proeue
Stellen/ Suler dat daer naer die wel ||eruaren M. Eudolph van
Cuele (Bic) in Geometrische Neecfeninge Zijnen Zout || Steen
opte Selue Ouadratur heeft openbaerlick inden Druck laten wt
gaen/ wer || Bende tof Bulep oock Sonderlingh beweedht. Wy Sous
den oock connen tof allen tij-[jde al8 wy willen tSelue nod)
ampler ef breder lafen geschieden So wanneer wi ||onse voorz
gemelde geSchreue Goecrke geresiuneert (Bic) hebbende inde drucfe
peruors (| deren. Maer wat Balt connen gelden; nu dE Uuthoor

(11)

(gewefen Sijnde Han Sijnelleersten Snuentie) eenen anderen
Ouadrature weder van nieuws Anno 86 fer | baenen heeft ghez
bracht/ Alg namentlijck des Vicolai Cusant/ Die ouerlange
[in margine is met inkt bijgeschreven: tijdt] |l door Fohannem Re
giomontanum f8 weeder gelecht ende geconfuteert/ Ende | omme
Sulce wy daerom geen arbeijt nod) moeyten behoeuen fe doen.”
Hieruit blijkt dus, hoe en waarom in het jaar 1589 het be-
doelde geschrift nog niet in druk was uitgegeven, hoezeer in
den aanhef diezelfde wederlegging als genoegzaam bekend wordt
ondersteld ; misschien wel zijn daarvan eenige afschriften ge-
maakt en genoegzaam verspreid, om toch eene meer algemeene
bekendheid te mogen aannemen. Zijne zelfverdediging bewijst
zeker, dat hij niet aan hoogmoed leed, en niet genoeg gewicht
hechte aan de door hem gevonden verhouding, om daarmede de
uitgave van zijn boekje te rechtvaardigen. Hoe hij verder over
SIMON VAN DER EIJCKE dacht, blijkt uit het vervolg.
„Seecferlijck het 8 wel fe verwonderen daf degen Uuthoor
in 8Sijne eerst gher |l vonden Ouadrature Anno 84, wt gegeuen/
hem onderlinge was fonderendel| datse quam te gevallen binne
den Limite AUrchimedig/ en iS nu wel mercfede:||ia Self8 bez
fennende dat dese Sijne lactSte Cu8anische DOuadrature buite
de voors || Seijde Limifen ig comendel ende euenwel die Selue í8
invverende als een claerd}bewijs van Sijnen eerste Ouadraz
ture/ Suler dat hp hem ig onderwindende |! niet alleen met veele
lastighe moenlicke ent eensdeels ongefundeerde berwijgrer || denen
die Selue te beweren ende Sfaende te houden: Daer oock met
grote Yacs || tantie ijdele glorie ett temeritept 8 hy Condemnes
vende Die onwedergpreecfer || lijcfe bewijgreedenen Archimedigë, die
welcte bp Eutocium AScholonitam Sijn || breeder verclaert eft wt
gelecht. Die ooc werde van Fohanne Regiomontano, || Buteone/
fa van alle Mathematics die gesont Sijn van oordel/ alg eene
paste || grond gheuolghf/ aengenomen/ ende ontfangen. Daer
dege alle moeten Daër lom van degen AUutboor werden verclaert
voor Sectariëe/ vecht of Die niet andergl}dan een Schijn der
waerhept ware wolgender Die andersins om Die eyfractte der |
SYerationale wortelen (Bo Degen Uuthoor meent) Sijn deceptiblef
ende Derff innel|Sulp Die limice Archimedig weder Sprefen/ die
nodytan8 van Nicolaus de Cur{[Sa Self (wan de welden degen
Sijnen Duabdrature ontleent i8) volcomelijc wert || geapprobeert/
algo bat begen Uuthoor i& Btrpbende teegens alle Die Mather

(12)

mas ||tico8 met ghesloten Doghen op den maniere deer Undaz
bateren.”?

Dit oordeel over de beide quadraturen van SIMON VAN DER
EiJcKE komt vrij wel overeen met hetgeen wij daaromtrent in
N°. VI[L dezer Bouwstoffen hebben gezien, waar evenzeer ge-
wezen werd op de quadratuur van den Kardinaal NicoLAus DE
CUSA,

Het overige van deze voorreden spreekt over de redenen, die
hem toch noopten tot het uitgeven van deze aanmerkingen op
het boekje van NICOLAUS PETRI DAVENTRIENSIS, zooals die wis-
kundige gewoonlijk genoemd wordt.

„Dit heeft mijn || goedt ghedadjt dus verre te verhalen tegen
M. Symon va Cijckel ende heeft || mijn oock oorgafe gegeuen
om beneffeng dege beijde Solutien vanden 51 ende 52 || Propoz
gitte Die by den voornoemden M. Niclaes voor alle die werlt
met wille || Bonder facit Bijn voorgestelt oock inde dru te bez
ulijigen, Daer beneuens oock || byvougbhende eenige corte beden:
cEen/ Cautelen/ ende mwaerneminghen op eent/[| ge andere Proz
pogitten mede inden gelven boek begrepen. ||

Niet dat Bulcr geschiet door enidy afgunstel ofte versmaet:
hept/ nocte ookllom dege Conste Seomctria en AUgtronomia
verdacht te maken ende in vera |ltinge te brengen/ dj gij
perre: want wij Die Seluen niet alleen hoodylicken prijgen) || maer
hebben oo tot nod) toe onsen priuate Studie den Seluen Sons
derlinge ges ijcongecreerdt ende houden algulfe alle prijg waerz
did Die Daer acbeijden ent naers || Sticheijf doen om dese gelijd
ooc alle liberale vrije Congte te verbreijden. Maer || de wijle wi
gien Dat dikwijls gheuoldf werden al Sulcke Propogitien/ |
Negulen/ eù Eremplen die bp vergdheijden geleerden Sijn voorz
gewent die wel || fe Somtijt8 bewonden werde (gelijk oock den
goede Homerus) geslape te heb; [| ben/ ende euenwel oppet verz
trouwen haerder Uuthoritept ghebhouden werden || voor vast ende
wel gefundeert/ Daerge nodytang geen vasten Reghel nod) gez
fer || gebruijd em connen hebben. Gelijderwijg dit selue eensz
deel8 oock ghegpeurt || wert aen degen Uuthoor/ die welcke Schijndt
mede geëteundt te hebben op Die ll Uuthoritept eniger voortvef?
felicker AUuthoren inder Mathematischer Conste/ || int voorstellen
van eenige Mathematiëhe Propogitien/ Sonder wijder naer ||
denctinge ofte oo die Belue als een Seefere/ vagte/ ende gez
nerale veghel Souden || moge int geheel werden vertrout, ||

(18)

Go iët dat wij fBelue aenmerctende, aengenomen hebben om
te bewijgen/ datlleenijge Propositien in voegen al8 die 8ijn
voorgestelf/ geen vagte nod Seker ger || bruijck connen hebben.
Daer mede dan alle [iefhedbers deser Conste gher [| waerz
Schout Souden mogen wegen/ van Die erroren ende doelingen
daer inne Sp [lonweetende Souden mogen vallen. Hoepende dat
dese onse arbeijt fen besten || verstaen ende den Constlief heb;
bende aenghenaem Sal wegen| dat rwelck || beuindende: Sulten
geoorgaect ween om dese Conste naer onde vermoghen ooct
in onder duijdtshe tale te helpe verbrer || den/ ende verciere met
meerder ende hoger Spesllculatien/ tot dienste van alle Lief: |
bebberg/ ende verwees llÉinge van alle Fnz |] geniogen tot die ||
Studie deser || heerlicker || vrije cor Ste.”

Dit boekje bevat voorts

Regula 1. Solutie de8 li, en propositie,

Negula 2, Dit Selue deur Spheriëche refeninghe te vinden.

Negula 3, Dit Selue te vinden door Spherische Srlangulen.

Megula 4. Die andere Propositie ië dege.

Regula 5. DBedencken ende waernemingheop dat viij. Capittel.,

Regula 6. Uenmercinghe opten pij. ende zriiij. Capittel.

Regula 7, Bedencen op dat rrrij. Capittel om den Uzimuth |

der Sonne fe vinden,

Negula 8, Bedenden op dat rlwij. Capittel.

Negula 9. Bedencken op die rlwiij. Propositie.

Ander Braghe.

De twaalf figuren, die in de opengelaten plaatsen tusschen
de tekst voorkomen, zijn met schrijfinkt geteekend, en uit de
hand getrokken. De letters dezer figuren, eenige veranderingen
in de teksten, een zevental „Erraten” tegenover de laatste blad-
zijde, zijn alle van dezelfde hand: denkelijk dus van die des
schrijvers zelven.

Het beschreven boekje is het eenigste, dat mij van ADRIAAN
ANTHONISZ. immer in handen is gekomen; en ik heb het
nergens aangehaald gevonden. Van hem is nog bekend, dat hij
in 1603 een octrooi 16) heeft genomen voor een astrolabium ;
hiervan had hij eene beschrijving zamengesteld, waarvoor hij reeds
vroeger (zie Noot 14) een octrooi had aangevraagd ; ook dit
werkje schijnt niet gedrukt te zijn geworden.

7. Een andere arbeid van onzen ADRIAAN ANTHONISZ, ont-

(id)

moeten wij in een der oudste Nederlandsche zeevaartboeken „de
Spieghel der Zeevaerdt” van LUCAs JANSSZ. WAGHENAER van
Enekhuyzen. Leiden 1584. in folio HW).

Op bladz. 10 van het „Eerste Deel” toch leest men.

„Corte onderrichtinghe vande fafele der || Declinatie der Sonne
van nieuws ghecalculeerf ende gherectificeert/ |l epghentlijc opte
pier eergtcomende Faeren van 1585, 86, 87, ende 88, per ||
Adr. Anth. Geometram: Dugenieur der Staten Graeffelijdepts
van || Hollandt.”

Op bladz. 11 volgt dan de „Onderrichtinghe” en bladz. 12,
13 de tafels zelve.

Het tweede deel van deze „Spieghel der Zeevaerdt”’ 18) is te
Leiden uitgekomen in het volgende jaar 1585. Toen is tegelij-
kertijd een herdruk van het Berste Deel verschenen met een
half latijnschen titel „Pars prima speculum nauticum®”’ 19), waar-
van de tekst hollandsch is. Maar er is ook eene latijnsche ver-
taling van dit Speculum uitgegeven te lueiden in het jaar
1586 20): de vertaler is de bekende MARTINUS EVERART uit
Brugge.

Dat deze boeken werkelijk opvolgende drukken, geene nieuwe
titeluitgaven zijn geweest, blijkt uit de volgende bijzonderheden,
die te eerder hier eene plaats verdienen, omdat zij ten deele
de beschrijving van den Heer Fr. MULLER in zijn /lssai sur la
Bibliographie Neerlando-Russe’’ ?1) aanvullen en verbeteren.

Het boek van Noot 17 heeft eene voorrede blz. 540 en
23 kaarten.

Dat van Noot 18 heeft eene voorrede blz. 1—19, een uit-
treksel uit die van het vorige boek, en 21 kaarten. In de Op-
dracht aan de Staten zegt hij:

„Ende wils [le daerom DB.M.E. onderdanigh ghebeden hebz
ben| dat de Zelue ghelieue dez] Se anderde orucht.… || …te nemen
onder haer protectie ende bescherminghefomme || daer van te weren
alle onnutte we8pen/ die zelfS niet voortbrengbhen| maer || alleenz
lick aerbepden ende daer op wisijn/om de vruchten van ander
lieden | naerstichept/ moeyten ende aerbept Schandelijd tot haer
te trecken. Boor de || wangunstighe berigpers/ wil icf my met
alle constliefhebberg troosten endell. . ”

Deze opdracht is gedateerd „„Encfjuyp en degen roij Julius,
Anno M.D.EEEEB

(15)

De bewerking van Noot 19 heeft eene voorrede blz. 1—36,
gelijk aan die in het boek van Noot 17, maar met andere letter
gedrukt: bovendien is zij op de laatste bladzijden met nieuwe
opgaven vermeerderd. Er komen 23 kaarten in voor.

Het werk van Noot 20 heb ik niet te zien kunnen krijgen.

Omtrent dit merkwaardige werk, het eerste in zijne soort,
vindt men merkwaardige bijzonderheden in eene hoogduitsche
vertaling /Desz Spiegels der Seefart’’ 22), De vertaler /RICHART
SLOTBOEM DAVENTRIENSIS”’ zegt daaromtrent.

„Dat ich funden Lucas Johan Wagener, ein woblwersochter
Künstreicherf vnd weptberümbter Pylot! ond || Schiffg Steurman
su Encfhüsgen/ ond nit allein von funst der Secfart ond aebrauc)
der Fnstrument || (weld83 dan auch andre vor ihn gehan) artlich
gehandlef/ Sonder aud) alle Meer Bffere oder Cústen || bepnha
von gan Europa in 47, Zaffelm oder Carten.. [| … || offentlich
ang liecht bracht. Ul8o das So lange die Welt gesfanden ders
gleichen || werck von Seecarten/ in feinem Land Europe augzganz
gen. Landtaffeln haben zwar vil gemacht/ aber || Seecarten von
go vil Landy…ll…haf Sich biSsher zu/ niemand anders onder;
wunden, Diese ll gemelfe 47. Seecarten/ ober wolde er mehr dan
20, Jar gearbeit vnd zu lest in ErucÉ bracht; hat er in || swey
unterscheitliche Bücher verfaszt/… || … || ….ond Seind diege Er; ||
emplar/ ob wol Sie in Hollandischer und fúr ander Land in einer
onbefanten 8prach besdhriebel! dannoch om der Seecarten vnd
deg Gesichtes willen/ nit allein in Feudtschland, Sonder nach)
Stalien/ HiSpar [| nien/ Srancfreicdh/ Engbhelland/ etc. in groëser
mengen gegogen ond bingefúbhrt worden.”

Men ziet hieruit, dat dit zeekaartenboek het eerste in zijne
soort was, twintig jaren arbeids heeft vereischt, maar dan ook
bleek te voldoen aan eene alom gevoelde behoefte. SLorBorm

vervolgt nu.

„Desshalben er} sie der gantzen Welt sum besten, durch)
einen Hochgelárte Man [de beroemde MARTINUS EVERART van
Brugge] in fateinigcher Sprad) hat lassen vbers || Sefzen, ond
bas ein Budy Köónniginlicher Maiesteit in Engbelland/ dag an:
der Hocdhlöblicher Gedâdy:[lnúss Frederico 2. Könnig zu Denn:
marcf vnd Sohn oder Generi €.FD. gedediciert.”

Na die opdracht volgt „„&uca8 Wagener zum Leger” en ook
hier ontmoeten wij enkele bijzonderheden van gewicht,

(16)

‚„Habe ich die arbeit mit lugt angegriffen, ond den ersten
theil deë Spiegel8 der Geefart/ ||. im 1583. Yar in Niederz
landischer Sprach/ lasgen in truck auszr || gehen.”

Waaruit blijkt, dat de druk van Noot 17) werkelijk de eerste
is geweest. Nader verhaalt hij, hoe dit werk hoog werd geschat,
„„WBeld8 andern vil mehr, al8 mijer ger || büúrt zu Sagen” en
hoe in eene zitting van den „„Örosten ond Secrete Rade” ||
van Engeland, verklaard werd „dag nótig wer, das ein Suld)
Büd) in einer gemeinen Sprach translatiert ond || vbersetst würde,
auff bass e8j bep allen Nationen múcht gelegen ond verstande
werden. Weldy8 mich vr8ach ond anleitung gegeben hat; Buldys
su erster gelegener zeit zu volbringen.” Hij had het tweede
deel dan ook uitgegeven, en aan de Staten van Holland en
West-Friesland opgedragen, die aud) mijr mit algulder vemuz
neratión ond gez || Schenck verehrt vond begifftigt haben/ das ich
inen al mein lebenlang wol danckgagen”; zooals toen ter tijde
de gewoonte was.

In alle de aangehaalde uitgaven vindt men de door onzen
ADRIAAN ANTHONISZ. berekende tafels van zonsdeclinatiën.

Bovendien vindt men nog fransche, portugeesche en engelsche
vertalingen van deze kaarten, die in Engeland zooveel gebruikt
werden, dat later aldaar ieder kaartenboek wa Wagener’ plagt
geheeten te worden. Dit veelvuldige gebruik, ook ten onzent,
gepaard misschien met een betrekkelijk hoogen koopprijs, is
misschien de oorzaak, dat alle exemplaren allengs versleten zijn
geworden en dus thans slechts zelden voorkomen. 5. C. PILAAR
in het Tijdschrift toegewijd aan het Zeewezen, Tweede reeks,
vijfde deel, bladz. 26, spreekt van ween vierde nederduitsche
druk te Amsterdam uitgegeven.” |

8. Behalve de reeds genoemde werken van den beroemden
ZOON ADRIAAN METIUS, schreef deze nog meer andere, waarvan
ik de volgende aangehaald vond.

„Doctrinae Sphaericae Libri V.” Hiervan verscheen een la-
tere druk te Franeker in 1598: en een nadruk te Frankfort
in 1591.

„Astronomiae Universae Institutiones. Franeker 1605. 8°.”

„De genuino usu utriusque globi. Franeker 1611. 4°;”
waarvan een herdruk kwam in 1624 23).

(17)

„Institutiones Astronomicae et Geographicae, Fondamentale
ende grondelijcke onderwijsinge van de Sterrekonst. Franeker
1614. 4°. 24)”

Van dit werk bestaat een herdruk van 1621 2): het is mis-
schien eene omwerking van het voorlaatste boek.

„Nieuwe geographische onderwijsinghe. Franeker 1614. 4°,°’ 26),

„Praxis nova geometrica per usum circini. Amst. 1628, 4°,”’ 27).
waarvan eene hollandsche vertaling

„Maetconstigh Tuiniael in 1626.” 28).

„Problemata Astronomica. 1625.”

„Geometria de munitionibus.”’
waarvan eene hollandsche vertaling in 1626

„Sterckebouwing’’ 29).

„Handt-Calendier 1627.’ 90. 30),

„Fondamentale onderwijsinghe aengaende het Astrolobium.
Drie Tractaten. Franeker 1627. 4°” 31),

„Primum Mobile, Astronomicè, Sciographicè, Geometricè et
Hydrographicè nova Methodo Explicatum. IV Tomi. Franeker
1681. 4°. 32)”

„Astronomische ende Geographische onderwijsinghe. V Deelen.
Franeker 1632.” 4’, 33).

Waarschijnlijk hetzelfde werk, dat ook wel

„Opera Astronomica. Amsterdam 1633. 4°,”
wordt genoemd.

„Mensura Geographica.” Amst. 4. 34).

De beide voorlaatste werken schijnen wel de laatste van zijne
hand geweest te zijn. In de opdracht van het boek van noot 35)
schrijft hij dan ook:

„Iek heb- || be, mijn Heeren, gedurende de tijt mijner Pro-
fessie van || 32. Jaren, daer na getracht, dat ick niet alleen d’Stu-
denten || tot de genoechlijcke speculatie des Hemel-loops hebbe ||
aengevoert ... ende hebbe also, door verscheydene wtgege- || vene
ende meermaels herdruckte boecken, gesocht || niet alleen de
Matlhiematische konste tot meerder perfectie || te brenghen, maer
inzonderheyt te verrijcken en versterc- || ken met inventien
d'sterchte-bouwinghe ende Navigatie || concerneerende.”’

Hij eindigt dit werk (blz, 220) met de

„Censure vande Auteur, soo van de || oude als de nieuwe Jan

| VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de REEKS. DEEL XII. 9

(18)

Henricx [deze is Jan Hendrick Jarighs van der Ley] regel, welcke ||
hy voor generael houd, ende van de doorschy- {| nende Lopers,
met de caerten by Jan Henricx || voorgegeven.”

Merkwaardig is hetgeen hij, hoezeer hij blijkt dien regel als
geheel verkeerd te beschouwen, daaromtrent zegt op bladz. 197.

‚„Maer dewijl de Mog. Heeren Staten generael/ door eenige
goo Theorigten hem de Mathemarslltischhe consten ten besten
vergtaende/ alg mede verschepden Stuyrlups!lden ende ingenieurs
van de zeewaerf! Spne inventie ende generale veghelll(gelijck hy
die Selve noemt) hebben doen ondersgoecfen/ ende (8 door goet
rappoorf van de Eraminateur8 daer op ghevolcht/… 80 hebben
wy oock Diellgelpe niet ganschelijck conne verwerpe, maer houdt
voor goed! datme dellgelwe onder anderen mede volgef/ tot dat
men een ander eft beter befome,!l Want gelijck een Medicijnz

mee8ter Sijn beste doet/ ende vertroutop Syner Medicamenten.… —

maerllalgoo by de francÉte alfoo8 niet te vecht en fennet/ Soo
bevint by bemllgommwijlen bedrogen.”

De beoordeeling van dien regel valt er echter niet te minder
ongunstig om uit,

8
d

AAN DEE K BNI NGE N,

1 Manvare || arirmmericae (| er || Geometriae Practicae: || Zn het
welcke || Beneffens de Stockrekeninge ofte || Rhabdologia J. Nepperi,
kortelijek ende duydelijck |[’t gene den Land-meters ende Inge-
niuers, (sic), nopen-||de het Landmeten ende Sterckten-bouwen
noot- || wendich is, geleert wordt ende exemplaerlijck || aengewe-
sen. || Door || apriANvM Meriva || Med. D. & Mathes. Prof. ordinar. ||
binnen Franeker. || De tweede Bditie gecorrigeert, gelijck in de Prae-
Jatie || tot den Leser te sien is.|| Tot Franeker, || Gedruckt by Ulde-
riek Balck, Ordi- || naris Landschaps ende Academiae Boecke- || Druc-
ker. Anno 1646. in 8°,

VIII bladz. (zonder pagineering), bevatten den titel en de „Tor
DEN LESER” (4 bladz.) van B. FuLLENIvs. Math, Prof. Ord, die ar-
TIUS noemt „zijnen Antecessor ende Praeceptor || in dese Faculteyt”;
en zegt, dat de eerste druk van het jaar 1683 is; vervolgens „ perri
BAARDT Naeghebootste Vrande” (2 bladz )

A—Bb, bevatten het werk (bladz. 1377) en dan het Register
11 bladz. (zonder pagineering).

2) Manvare || Arithmeticae & Geometriae Practicae: || In het
welche || Beneffens de Stoch-reheninghe ofte || Rhabdologia J. Nepperi
tortelich en Duydelie t° qe- || ne den Landmeters en Ingenieurs, nopende
t Land- || meten en Sterckten-bouwen nootwendich is/ wort || geleert ende
gxemplaerlich aenghewesen. || Op een nieu verrijckt met een nieuwe inventie
om alle ronde va= || ten hare wannigheden af te pegelen. || Door || Adria-
num Metium. Med. D. & Ma- || thes. Profess. ordinar. binnen Frane-
ker, || Vignette: eene meetkundige figuur, zie bladz. 171. || Tot Am-
sterdam || By Henderick Laurentsz, Boechvercooper op *t || Mater, int Schryt-
boech/ Anuo 1634, in 8.

XVI blads. (zonder pagineering), bevat titel, „Epistola dedicatoria’”
(3 bladz ) gedateerd ‚In Franeker den 26. Septemb. || 1634.” het-
geen in strijd schijnt te zijn met de opgaaf van 1633, in Noot 1.
„Lot den Leser” (11 bladz).

A—Q, het werk, bladz. 1246, en het Register 8 blads. (zonder
pagineering).

(20)

3) ADRIANI METIL ALCMAR. || Mathes. Prof. ordinar. || ARITHMETICA,
ET || GEOMETRIA NOVA, || Quarum illa || Löbris LT comprehensa, Numerandì
artem egregie explicat. Owi || adjungitur Trigonometriae planorum me=
thodus succincta. || Altera vero in VI, partes distincta : || Propositis bre-
viter & nervosè principiis, Omnem magnitudinem ex || arte mensu-
rare: Idemq; per nova regulae Proportionalis inventa praestare: ||
Quaecumque loca adversus hostium insultus juxta usitatam hoe saecu-
lo || praxin, munire: Astronomica Problemata Geometricè solvere;
& Sciateri-[|ca quaelibet in plano facilè extruere, compendiosè &
solidè docet. || Vignette: eene zinnebeeldige voorstelling met het rand-
schrift „„PATIENTIA VINCIT DVRVM.” | FRANEKERAE. [| Excudebat Vldericus
Balck, Ordinum Frisiae Typograghus (sic). 1625, in 4,

XVI bladz. bevat den titel, de opdracht „„Nobdlissimis Amplissi-
mis || SVPREMAE FRISIORVM CVRIAE || seNAToRIBvs”’ (6 bladz.) gedateerd
„Ex Academia {| nostra. Kal. Sept, Ann. CIO.I9.CXXV” een „CARMEN
PIERI WINSEMII, lcti & Historiographi® (4 bladz.) een vers „van M.
winsemius Med. D. & Prof.” (Ll bladz.) een „CARMEN ,GRATVLATORIVM
van zAcoBUS RODRIGIUS. Harlemensis”’ (2 bladz.) „Errata Arithmeticae.”
(1 bladz.).

A—P, bladz. 1—118 ; bevatten, bladz, 159, ARITHMETICAE LIBER Ì,
Cap. XXVII

Bladz. 60—88, LIBER sSECUNDUS. Cap. V,

Bladz. 89—109, svcornta || TRIGONOMETRIAE || PLANORVM || METHODVS,

Bladz. 110—118, CANON TRIANGVLORVM || úz Gradibus 8 scrup. pri=
mor. decimis, ad partes || Radii 100.000.

Daarop

GEOMETRICAE || PRACTICAB, || PARS Ï & II [| Quae rei cujusvis men-
surabilis vim, proprietates d: habitudines || interpretatur 8 evercet. ||
Authore || ADRIANO METIO ALCMARIANO |j Matheseos Professore ordina=
rio || Vignette: eene zinnebeeldige voorstelling als op den hoofdtitel. ||
FRANEKERAE, || Ewcudebat Uldericus Balck, Ordinum Frisiae,g eorundem
Aca- || demiae Typographus, Anno 1625, in 4,

In verso van den titel de „Errata Geometriae.”

A—Ff, bladz. 1—229. De Pars I, bladz. 1—123; de Pars II
bladz. 124—229,

Een blad wit; dan titel.

GEOMETRIAE || PRACTICAE || PARS TERTIA. || Vsum Circini & Regulae
Proportionalis. || Exericans || Autore || ADRIANO METIO ALCMARIANO, ||
Mathaes (sic) Professore ordinario. || Vignette: meetkundige figuur,
zie bladz. 22. || Franekerae, || Ex officinà Vlderici Dominici Balck,
Ordinum Frisiae || & eorundem Academiae EE | MDC.XXV.

Bladz. 232. In verso van den titel: „CARMEN „PIERII WINSEMII,
Historiographi’’ en plaat.

(21)

Gg—Nn, bladz, 233280 ; de beide laatste zonder pagineering.

Daarop de titel.

Gromerriae || Pracricae || Pars QVARTA, || CONTINENs || Munitionum
delineandarum muniendarumgue genui-(|nam et propriam Institutio-
nem. || Autore || Aprrano Merio AucMARIANo, || Mathes. Professore or-
dinario, || Vignette: eene meetkundige figuur, zie bladz. 74. || Franr-
KERAB. || Ex officinâ Vlderici Dominici Balck, Ordinum Frisiae || &
eorundem Academiae Typographi. || M.DC.XXV, met eene plaat,

Nn—Qg, bladz, 279—308.

Daarna de titel.

GEOMETRIAE || PRACTICAE || PArs avinra. || ConriNens. || Problemata
Astronomica Geometricè delineata, & Arithme- || ticé resoluta. || Auto-
re || Apriano Metro ArcMARIANO || Mathes. Professore ordinario. || Vi-
gnette: eene meetkundige figuur, sphaera armillaria. || FRANEKERAE, |f
Ex officinâ Vlderici Dominici Balck, Ordinum Frisiae Typographi, ||
MDC.XXV.

Qq—-Vu,bladz. 184,

Daarop den titel (met bladz. 35 gepagineerd).

GEOMETRIAE || PRACTICAE || PARS sExTA. || Quar zst|| De Sciatericis
Horologiis Superficiebus planis in-|| scribendis. || Vignette: een zonne-
wijzer, zie bladz. 79. || FrANEKERAE, | Apud Vldericum Balck, Ordinum
Frisiae Typographum. || Anno 1625.

Xx_—Hhh, bladz, 35—102; een „Index Capitum” (14 bladz, zon-
der pagineering).

4)* Apr. Merl ArcMARIANI || ARITHMETICAE || LiRRI DVO: || er || Gro-
METRIAE || Lari VI. || Ze guibus etiam Tractatur || TricoNomrrrIaA Pra=-
NORVM, || Groparsia, || Vsvs CIRCINI & REGVLAE PROPORTIONALIS, || ÂR-
CHITECTURA Miziramis, || PROBLEMATA ASTRONOMICA, || SclATERICA Horo-
LOGIA. || Mditio postrema priore multo auctior, || Vignette: een boom met
tuinman, en opschrift „Non souus.” || LvepvNi Baravorva, || Sumptibus
Bonaventurae & Abrahami Elseviriorum. || CIO I) C XL, (| in 4°.

Hetzelfde werk als dat van Noot 3), waarbij — wat de Geome-
tria Practica betreft — de Pars Tertia 10 bladz, meer bevat, en de
Pars Quinta en Sexta doorloopende pagineering hebben: dus dit
geheele werk A—Hhh, bladz. 1—426, en 14 bladz. zonder pagina-
tuur. Daarop nog een „Index Rerum et Verborum.”

5) AriruMericar || er || Geometriae practica || Adriani Metii || Avcuar,
MATHESEOS PROFESS, || IN ACADEMIA FRISIAB FRA-|| NEQUERANA OBDIN. ||
Vignette: het zegel der hoogeschool van Franeker. || FrANrQverar, ||
Excudebat || Romserrvs poyeMma. 1611 || Prostant in Officina Lugdu=
nensì apud Elzevirium, in 4°.

(22 )

XII bladz. bevatten Titel, opdracht aan de Staten van Friesland,
gedateerd „Er Acade-||mia vestra, quae est Franeguarae, VIII, Kalend. |
Octob. CIOCXI. ||” (2 blz.) daarop eenige verzen, van S. ARCERIUS,
pro tempore Rector Acad., maRrcELLvs VraNcKuEm || Ls. V.D. & Scholae
Zutphaniensis Moderator, BerNARDus FurMerIus, Leovardiensis Frie
sius || Patriae Historicus, en JacoBvs Ropriervs HarreMensis (1 blz.)
Dan „Index” 8 blz.

A—l, blz. 1—71. Arithmeticae Libri II.

A—V. blz, 1164. Geometriae Partes IL.

6)* Histoire DES RECHERCHES || SUR LA || QUADRATURE || Du CERCLE ; ||
Ouvrage propre à instruire des découver-{ftes réelles faites sur
ce problême célé-|| bre; & à servir de préservatif contre | de nou-
veaux efforts pour le résoudre:|| Avec une Addition concernant les
problêmes || de la duplication du cube & de la trisec- || tion de angle. ||
A Paris, || Chez cm. ANT. JOMBERT, Imprimeur- || Libraire du Roi en
son Artillerie, rue{| Dauphine, à l'image Notre Dame. || M.DCC.LIV. ||
Avec Approbation 5" Privilege du Roi. in So. met 8 platen.

a—e. bladz. i—xliij. et 4 bladz. (zonder pagineering) 1 bladz. wit.

Bevat:

Titel „Préface” (27 bladz.) „Avis au Lroreur”’ (Ll bladz.). „Ta-
BLE DES Marieres”’ (12 bladz.) „„ApPPROBATION, |l du Censeur Royal’
(l bladz.) „Privireee pu Ror’ (3 bladz.) „Errara” (Ll blz).

A—N, blz. 1—304, waarvan de tien laatste geven de „Tazrell
ALPHABÉTIQDE ll prs Marières”’,

4 blz. (zonder pagineering) bevatten eene lijst van „LIvRES|JDE
MaTHÉMATIQUE.”

7) Hisrome || prs Rrcnerones || sor va || QvADRATURE || pu cerere ||
etc. PAR MONTUCIA || Nouverre Épirion, ete. Paris ete. 1881. in 80,

8)* Histoire || pes il MaruxÉmarraues, || … || Nouvenre Epirion, … || Par
3. F. MONTUCLA, de U'Institut national de France, || Tome Premier. |
A Parss, ||... An VIT, in 4°,

9)* GRONDBEGINSELS || DER || Meerkunpe || poor || 5. H. VAN SWINDEN, ||
HooGLEERAAR IN DE WYSBEGEERTE, || WIS-, NATUUR- EN STERREKUNDE ||
TE AMSTERDAM, LID VAN || VERSCHRIDEN GELEERDE || GENOOTSCHAPPEN. ||
Te AmsterDaM, || By Pierer eN Henesr. || MDCCXC. met VII pla-
ten in 8°,

Blz. T—_XLV [II

A—Hh, blz, 1—486.

[A]—[C), blz. 1—44.

(23 )

10% GRONDBEGINSELS || DER || Meerkunpe, || DOOR J.H. VAN SWINDEN. ||
Hoogleeraar in de Wijsbegeerte, Wis-, Natuur- en Sterrekunde || te
Amsterdam; Lid van het Koninklijk Nederlandsch Instituut || van We-
tenschappen, Letterkunde en Kunsten, van de || Koninklijke Academie te
Brussel, en van verscheide || geleerde Genootschappen: Correspondent
van de Koninklijke Academie van Wetenschappen, || te Parijs. || Tweepe,
VERBETERDE, EN ZEER VERMBERDERDE DRUK. || TE AMSTERDAM, BĲ || Pir.
TER DEN HenesrT EN zoon, || MDCCOXVI, in 86,

VIII blz. (zonder pagineering) bevat titel en „Inmoup”’ (6 bladz.)

blz. T—_XLVIII. bevat Voorseriet {3 blz.) gedateerd 1 Juli 1816.
VOORREDEI|VAN DENIIEERSTEN DRUK (15 bladz.) gedateerd 18 Julij
1790 AANWIJZING || DER || WISKUNDIGEN, || WIER UITVINDINGEN VER-
MELD, OF WIER|| SCHRIFTEN, IN DIT WERK, AANGEHAALD || WORDEN.
(15 bladz.) AANwizine vaN Tarrers (3 blz) Aanwiszine || per ||
MATHEMATISCHE WERKTUIGEN, || WELKE IN DIT WERK UITGELEGD WORDEN,
(2 blz), ver reeKENs (L blz). AANTEEKENING, DER PROPOSITIEN VAN
Evcripes (9 bladz.), INrerpine (2 blz).

A—Pp, blz. % —174, het werk in XII boeken.

Pp—Rr, biz. 375—610. Aanhangsel en 6 platen,

A—D, blz. 1—45. Werkstukken en 2 platen.

NB. De eerste druk, van 1790, bevat een veel kleiner aantal ge-
schiedkundige aanteekeningen.

NI) GESCHIEDKUNDIG ONDERZOEK || NAAR DE || EERSTE UITVINDERS ||
DER || VERREKIJKERS, || UIT DE AANTEEKENINGEN VAN WIJLE || DEN Hooa-
LEERAAR||VAN SWINDEN, || ZAMENGESTELD || Door| G. Morr.

— Nieuwe VERHANDELINGEN || per || gersTE Krasse || vaN Her || Ko-
NINKLIJK-NEDERLANDSCHE Instituut || vAN || WETENSCHAPPEN, LBTTER-
KUNDE EN || SCHOONE KUNSTEN || TE || Amsrerpaa. || DerpeN Deers Eer-

STE STUK. || TE AMmstERDAM, BĲ || C. G. Surrkej|1831. jin 4°. bladz.
103—210.

Mk LeTTERKUNDIGE AANTEEKENINGEN || aangaande den twist tusschen
Sim. VAN || per Eijcke, Luporr van CEULEN EN || ADRIAAN ANTHONISZ.,
over de Leer van || den Cirkel. || Door 5. 5. DODT VAN FLENSBURG.

=— TipscuRIFr || TORGEWIJD AAN HET || ZEEWEZEN, || Tweepe REEKS. ||
Wedactier || 5. 5. PILAAR, 5. M, OBREEN. || Vijfde Deel || Mepemsux, || BĲ
DE WED. L. C. VERMANDE. || 1845. in 8°% bladz. 269-254,

18) Resolutien der Staten van Hollandt, 5 December 1587.
„Den Kersamen ende wel geoeffenden Adr. Antonisz. te mogen
doen drucken sine boucxken bij hem gemaeckt, geintituleerd: „„Ro-

(24)

denen van het verloop des jaers met eenen nieuwen altijt durenden

Calender”; noch een bouexken van de metinghe des circkels, ende

noch een bouexken van de beschrijvinghe van allerhande sonnewy-
2

sers.

M) Resolutien der Staten van Hollandt, 12 July 1595,

„Op’t versoeck van Adriaen Antonisz., lantmeter, is den selven octroy
verleent, als volcht:

De ridderschap enz. doen te weten. Alsoe Adr. Antonisz, lantme-
ter, ons te kennen gegeven heeft, dat wy hem gegunt hebben octroye
van seeker boucxken, te mogen doen drucken, voornamelyck een
tractaet, geintituleert: „Redenen van den verloop des jaers, met
eene nieuwe altijt durende calendrier,” ende dat de divulgatie van
deselve bouexkens langer heeft aengelopen, dan den suppliant selfs
meende, eensdeels wesende verhindert door andere occupatien, an-
derdeels, dat den Suppliant verhoopt hadde lichtelijck te kunnen
bekomen het bouexken, geintituleerd ‚nova ratio restituendi Calen-
darii Romani,’ in welck boucxken te voorschijn sullen gebracht
worden die hypotheses van de correctie des selven calendriers, als
mentie gedaen wordt in de „caleudario Gregoriano perpetuo, ca-
none 2’; dan en hadde hij suppliant na lange gedane moeyte ende
costen, ende veel vervolgs, deselve niet kunnen becomen, als oock
wedervaren was Michael Mestlinus, den voortreffelijcken mathemati-
eum in Hoochduitschland, tegen welken Christophorus Clavius, een
Jesuit hadde laten uitgaen de „„Apologie”, onlangs tot Romen ge=
gedruckt, tot beschermenisse van de Pauselycke reformatie des
Calendriers, vervattende alle de hypotheses en argumenten, daer die
Reformateurs desselven Calendriers haar op sijn funderende, den
suppliant oock onlangs ter handen gecomen, der welcker principael-
ste argumenten den suppliant verhoopte om te stooten; ende te be-
wijsen, dat se geensins sijn gefundeerd, nochte op dat Niceenische
eoncilium, nochte op de Astronomia, daer sij haer besonder op sijn
beroepende, maer veel meerder op haar eygen superstitien, ende
maer also hy suppliant beduchtende was, dat sijn verkregen octroy
souden verstaen worden geexpireert te sijn binnen de tien jaren,
na dato dat hetselve is gegeven, ende dat hij sulx gefrustreerd soude
blijven van het profyt, dat hij hadde verwacht voor sijn gedane
moeyten enz. versoeckende daerom enz. octroy te mogen doen drucken,
in verscheiden spraken ;

Eerstelick het voorsz. boeck: „„Reedenen van den verloop des
jaers enz.” met een nieuwen altijts durende calendrier, volgende het
formulier bij hem geexhibeert, met noch eenige instrumenten totte
selve boucken behorende, als voornaemlyck dat instrument geinti-

(25)

tuleert „speculum noemenarum aut lunationum, in duitsch, den
spiegel der nieuwe maenden’’ de selve te doen maecken in papier,
kooper, silver of gout, oft ander stoffe, om met de handt geregeert
te worden, of automato motu met gewicht te doen bewegen.

Nogh een boucxke van de meetingen des circkels, Noch een boucx-
ken van de beschrijvinge en dat gebruyk der algemeene Sterren-
handthaave bij Gemmam Frisium genaamd astrolabium catolicum,
welks gebruyk eertijts bij denselven was begonst en na sijn doot
bij sijnen soon Corn. Gemma geabsolveert, ende hetwelek bij den
supplt. seer soude sijn verbetert ende vermeerdert, enz.

Soo ist dat wij enz. hem bij dese octroyeren, enz.”

15)* Golntie op Die ee en vijftich- || ste ende tweenvijftichste Propositie.
Die met wille sonder La- || cit sijn voorghestelt in eenen Boeck onlancx wt-
gheghe-||uen bp Meester Wicolaum. Petri Dauentriensem. || van die inleydinghe
hoemen werstaen ende ghebrupchen sali} die Celeste ende Derrestre Cloote. ||
Mitsgaders eenighe bedenchen/ Cautelen/ ende waerneminghen op verschev- ||
Den Geometrische Propositien int selue Bouch voorgestelt. || Vignette: een
houtsnede, voorstellende den schrijver in zijn studeervertrek. | Ghedaen
bij Adrianum Anthonij. | Alemartanum Geometram. || beminder der Mathemati-
sche || Conste. || Ghedrucht t Alchmaer bp Aert Cornelissz./ wonende by de
Craen op Dronc- || ken oorif tegen oner de steenen Brugge. Anno 1589. in 4°,

A—C. (24 bladz. zonder pagineering.

Na den titel „otten Const Liefhebbende Leser” (2 bladz.), het werk
met 12 meetkundige figuren, uit de hand met inkt geteekend in
daarvoor tusschen de tekst gespaarde ruimten; op eene witte bladzijde
de „Errata’”’ zeven in getal, met dezelfde hand geschreven,

16) Generaliteits Notulen, 17 Maart 16083.

„Oetroye verleent aen Mr. Adr. Anthonisz. ingenieur van de ge-
neraliteyt, in 10 jaren alleene te mogen maken, uytgeven ende ver-
copen, seker instrument bij hem geinventeert, dat hij noemt
„astrolabium annulare”,

1) Ben gegraveerde titel, „Joannes à Doeteeum Fecit’, stelt een
gebeeldhouwde kast voor tusschen twee stuurlieden ; daaronder eene
zee met schip, dolfijn en visch, rondom zeevaartkundige instrumen-
ten; daarboven eenige matrozen aan een kaapstander; hierboven nog
een bord met de woorden

Deerste Deel vande
Verder op de kast het overige van den titel.

Spieghel der Zeevaerdt, vande nauigatie || der Westersche Zee, Inne-

houdende alle de Ouste||va Vranckrijk, Spaignien en tprincipaelste ||

(26 )

deel van Bngelandt, inj diuersche Zee Caerte || begrepe, met den gebruijcke
van dien, nu met | grooter naersticheijt bij ee vergadert en ghe- || prac=
bizeert, Door Lucas Jans: Waghenaer il Piloot ofte Stuijrman Reside=
rende Inde || vermaerde Zeestadt Enchuijsen. || Cum Priwilegio ad decen-
nium. || Reg. 1.5 8.3. Ma.tis. || et Cancellarie Brabantie.

Onder dezen gegraveerden titel is gedrukt

Ghedruct tot Lepden/ bo Christoffel Plantijn/ || voor Cucas Fanssy/ Waghe-
naet van Énchhupsen. || Anno M.D.LXXXIIIL. in folio.

A, 8 bladz. (zonder pagineering); bevat in verso van den titel
„SONET’’ van 1. DOVZA, Opdracht van Waghenaer aan Prins Wil-
lem 1 (3 bladz.) gedateerd „Wt Enchhuysen den lesten ij dach van
October. Anno 1583,’ een „Ode”’ geteekend „Hout en wint” (1 bladz.).
„Aen de Oude ende Nieuvve Compaignie van t’by nae |j veruallen
Comptoir van Asseurantie binnen der stadt || Hoorn. |j Op desen
Spieghel der Zeevaert. || ope.” van 3. WALRAVEN (Ì bladz ). „Somma-
visch begrijp ende inhont deses || Chaerte Goechs/ ende d'ordre daer inne
gheuolcht”” (1 bladz.).

B—D, bladz. 5—40, Dan 23 dubbele kaarten van Holland, Frank-
rijk, Spanje en Engeland: op de eerste reeks komt de beschrijving.

Op deze kaarten komt soms zijn naam aldus voor (op kaart 4, 15)

„Lucas aurigarius Bnchu- || sianus Inventor. || Joannes a Doetincha
fecit”

Daarop volgt de vertaling van eenige plaatsen in „Francois,
Spaensch en Engelsch.” (1 bladz.). Dan de titel.

„Tafele der Deelinatien der Bonnen/"|| nae die oude mautere ende int Boeck
van Peeter || de Medina nptghegaen”” (1 bladz.).

Vervolgens een dubbel previlegie, van „Die Coninclijke Maiesteyt.…’’
„„Ghegheuen in onse Stadt van Antvverpen den tvvintichsten De-= ||
eember 1579. Gheteeckent J. van Asseliers.”” en van „Die Staten
van Hollandt ende ghecommitteerde vande Staten van Zeelandt...
„….Ghedaen inden Hage... den 7. Mey, anno 1580.” (1 bladz.).
Daarop volgen de tafels der declinatie (2 bladz.), een „@Gotten Leser”
(1 blz.) en tot „Aenden Boechbinder”” (Ll bladz.).

18) Deze titel is mede een gegraveerde, doch nu versierd met zes
vrouwenbeelden.

„„fjet tweede Deel || Vanden Spieghel ||der Feevaert: inhoudende de qhe- ||
heele Moordtsche ende Oostersche || Schipvaert/ beghinnende vande jj hoofden
oft Doorlant van Enqhe- || lant/ tat Kpburch ende Der Verne || in verschep=
Den Caerten begrepen: [| Midtsqaders t'gebrugeh van Dien. || Met grooter neer
stichegt nu eerst bp een || vergadert, ende beschrenen Door Luy- || cas Fanssyy
Waghenaer/ Stierman/ || woonende inde vermaerde Caopstadt || van Enchhapsen. ||
Oum Priuilegio Regiae Maiestatis, || & Caneellariae Brabantiae. (| Ghe-

(21)

denet tot Leyden, by Christoffel Plantijn,|| voor LCuycas Banssz WWaghenaer
van Enchhuysen. || Anno. M.D.LXXXV. in folio.”

A, 4 bladz. (zonder paginatuur) bevat in verso van den titel
„„Sommarisch begrijp ende inbhont || deses tweede Deel Des Caertboechx.” Dan
opdracht aan „de Staten t’slants van Hollandt, ende V Vest-Vries-
lant.” gedateerd „tot Encke || huvsen desen xvij. Zulins. Anno AD LEXXU.?

B—C, bladz. 1—19, tekst (ontbreekt in de exemplaren, die ik hier
beschreef).

j—=xxj, 21 dubbele kaarten.

19) Dezelfde gegraveerde titel als bij het boek van Noot 17). Im het
vak boven den kaapstander staat: „eerste Deel vande” Op de kast
zelve het volgende.

Pars prima || Speculum nautieum super nawigatione maris Oc= || ciden=
talis confectum, continens omnes oras mari- || timas Galliae, Hispaniae
de praecipuarum partin || Angliae, in diversis mappis maritimis com-=
prehensu || vna cum vsu S interpretatione earundem, accurata || diligen-
tia concinnatü, & elaborata per Lucam Johannis || Aurigarium. || Spiegel
der Zeevaerdt, vande nauigatie der Westersche || zee Innehoudende alle
de Custen van Franckrijck, Spaig-|| nen, er Eprincipaelste deel van
Engelandt, in diuersche || zee caerten begrepen, met den gebruijcke van
dien, || nu met grooter naersticheijt bij een vergadert, || en gepractizeert
Door Lucas Jansz Wagenaer. || Cum Priuilegio ad decennium. Reg. Ma,
tis. || et Cancellarie Brabantie. || 1.5.8.3. in folio.

Hetzelfde voorwerk als in het werk van Noot 17), behalve dat B—D
hier gepagineerd is van 1 tot 36, en met andere letters is gedrukt.

Dan volgens het „Sommrarisch begrijp ende inhout”, kaart 1—23, en
daarachter de twee niet genommerde kaarten

„Beschrijvinghe van de vermaerde Ca- || nael ofte foert van Bristow,”

„Custe van Noorweghen.’

20) Pars prima. Speculum nauticum super navigatione maris Oc-
eidentalis.,. … Pars altera speculi marini cum Borealis tum Orien-
talis navigationis... …. auctore Luca Jansonio Aurigerio,.. interprete
Martino Everarto Brugensi,,., Lugduni Batavorum, Franc. Raphelen-
gius. 1586. in folio,

Latijnsche tekst met 45 kaarten.

UK Essar || DUNE || BIBLIOGRAPBIE || NEERLANDO-RUSSE. || CATALOGUE ||
DUNE COLLECTION REMARQUABLE || DE || LIVRES, ATLAS, CARTES, || PORTRAITS,
PLANCHES, MANUSCRITS, || HOLLANDAIS, || ET DE PLUSIEURS LIVRES. TRAN-
GERS, || TOUS CONCERNANT || LA RUSSIE ET LA POLOGNE. || AVEC DES NOTICES
BIBLIOGRAPHIQUES ET HISTORIQUES SUR LES ÉCRITS DE || AITZEMA, BLAEU,

(28 )

MASSA, WAGHENAER, WIISEN, ETC, || PLUSIEURS SUR LES PORTRAITS ET
PLANCHES HISTORIQUES, [| ET UNE TABLE SYSTÉMATIQUE. || Le tout re-
eueilli, décrit, et offert aux prix marqués par Fr. MULLER. || Amster.
dam || rreperiK MULLER. || lr Octobre 1859. in 42.

8 bladz. zonder pagineering.

1—22, blads. 1—171.

32) Ken gegraveerde titel gelijk aan die in de reeds beschreven
uitgaven, met het onderscheid, dat de kaapstander vervangen is
door eene globe met vier matrozen en twee jongens. Daarboven
staat „Der erst Theil” en op de kast zelve

„Desz Spiegels Der Seefart/ von || Vauigation des Oceidentischen Meers, |
oder Der Westseen: In welchem alle Meer Wífer || oder Custen von Franchreich/
fjispanien/’ Éngel- || land/ ete, in viel Bee Corten (ampt ordentlich practi- ||
stertem qebraucl) Derselben) mit qrossem fleisz zusam- || men getragen. Durch
Den Bunstreichen/ Goeher- || fabrnen/ ond Weitberabmbten Piloten vnd Schiffs ||
Steurman: Lneam Zohanuem Wagener vou (| Enchhüsen, | Cum Priuilegio
ad decen- || nium Reg. Ma.tis & Can- || cellarie Brabantie. || Aus: Wie-
Derlandischer in Boechtendtscher sprach getremlich vbersetzt: Oud allen hohen
vnd miedrigen Standes Personen zum ||besten/ mit hinbepgefmgter Gu iederer
Cärten) Chronographeg/ oder (in Summarischem begreift) || kartzlich verfassten
beschreibung: Der gelegenhegt Desselben Landes vermehret. || Duech Hichart
Slotboem. Danentriensem. || Getrncht zu Ambsterdam Durch Cornelinm Clansj-
sohn Buchhandlern doselbst. || Wonbafftig zum Schreibbuch) an der altten Bruchen
auf dem Wasser. || M.D.LXXXIX. in ‘folio.

A. acht bladzijden (zonder paginatuur). In verso van den titel
een gedicht van den vertaler: „Der Schiffman spricht vom || Spiegel der
Beefart.”” De opdracht aan „Mlrichen Gjertzogen zu Mechelnburg” van
Richart Slotboem Dauentriensis (2 bladz.) gedateerd „Datum || Amb-
sterdam am 23. tag Des Mapmanate/ Anno Christi 1589.” Dan „Cucas
Wagener zum Leser” (2 bladz.) gedateerd „Gegeben zu Enchhusen/ Anno
1586. am 25. teg Martij.” Vervolgens „Summarisch begreiff oder inhalt
Des er-||sten vnd andern theils Dieses Cartbuchs”” (1 bladz.) en „Úegister
der Chronograpfeg ond Lande || beschreibung Wichard Slotboem’”” (1 bladz.),
Deze komt telkens voor op de vierde, tot op deze uitgave wit ge-
bleven, bladzijde van iedere kaart; zij bevat eene korte staatkundige
aardbeschrijving.

B—D, bladz. 1—36 tekst.

Kaarten N°. 1 tot 19, XIX, 20—22,

Dan een titel, dee aan den voorgaanden alleen met de woorden

„Der ander Theil” e

bain Spiegels Der RE von || der Woördschen Das ist SMittnachtigen/
vnd [| Orientischen Schiffart: Wemlich von den fjoeff-||den ader den Virlade

(29)

von Gngelland abe bisz gehnij Wpburgh vnd Der etatt Verna. In viel See-
carten || (samt ordentlich practisiertem gebranch dorselbi- || gen)” enz.

Daarop een opdracht aan de „fursten ond Gerten, fjeren Fohan Lridri-
chen, ond Bjerrn || Ernest Cudwigen Gertzoge 3u Stättijn”/ Pomern enz. (2
bladz.), gedateerd „Datum || Ambsterdam, am 28. tag des Monats TFunij/
Anne Christi. MD LEEEIX.

Dan kaarten N° 23—46,

Eene lijst van vreemde namen (1 bladz.). „3um Geser’” (1 blz).
Declinatietafels naar den ouden stijl (3 bladz.), „Der Autor zum Le-
ser’, opwekking tot mededeeling van aanmerkingen; „An den Büch-
binder” (1 blz).

28) ADRIANI METII|| Alemar, Prof. Mathes. in Acad, Frisiorum ||
DE || GENVINO VSV VTRIVSQVE || eLoBI || Trractatvs, |] Adjecta est nova
Sciatericorum & artis Navigandi ratio || novis Instrumentis, & inven=
tionibus illustrata. || Vignette: eene zinnebeeldige voorstelling „waar-
van de hoofdpersoon een keten aan den voet draagt, waarop de
waterstraal eener fontein nederkomt: rondom staan de woorden
„DVRVM PATIENTIA VINCIT.”’ || FRANEKERAE || Ezcudebat Vldricus Balck,
Ordinum Frisiae Typographus, || Sumptibus Joannis Jansonii, Biblio-
polae Amstelodamens. Anno 1624, in 4,

XVI bladz. bevatten titel, opdracht „ORD. FRISIAE DEPvT”’ (2 blz.)
gedateerd „5 Kal. Febr. 1624”, brief aan D, FABIANUS CZEMA (3
blz.) gedateerd. „Ex Acad. Fris, Kal. Febr. CIOIDIXXIV.” Een
vers van H. Bouricius (l blz.) en een vers met Noot van PIERIUS
WINsEMIus (8 bladz.).

Dan

A—Dd, blz. 1—210 het werk onder het hoofd INSTITVTIONES
ASTRONOMICAE. Libri LV,

4) Institutiones Astronomicae & Geographicae, || Sondamentale ende
gron || delijche onderwpsinge van de Sterre- || konst/ ende beschrgoinghe der Aer-
Den/ door [| het abebrugek van De Bemelsche ende || Aerdtsche Globen, || Item hoe-
men op alderleye vlacke superfitien, de principale || Circulen des Hemels
beschryven ende verscheyden il Sonnewysers bereyden sal, || Alitsgaders
ten korte ende klare onderrechtinghe van Dell noodelijcke konst der Zeevaart: Dn-
houdende nieuwe ghe- \practiseerde instrumenten/ konstighe practijcken || ende regu-
len Daer toe dienende, Il Alles niet min dienstigh voor Schippers ende Stuer-
luyden, als \\vermakelijck voor alle liefhebbers der selver konste, \\ Beschreven
door D. Adrianum Metium Alcmariensem, Mathe- || seos Professorem
in de Mniversiteyt van Drieslandt. || Vignette : eene sphaera armillaria. |l Ghe-
druct tot Franeker, by Thomas Lamberts Salwarda,ll Boor Willem

(50 )

Vans. tot Amsterdam in de Sonnewyser. 1614, || Met privilegie voor ses
jaren. in 40,

X bladz. bevatten titel en in verso „Extract uyt de Privilegie,”’
de opdracht (& bladz.) gedateerd „„dctum Franeker; den - April,

1614.” Twee verzen van J. Jurians Brouvver (3 blz.) Olivier (1 bla).
A—Ee, blz. 1—150, daarop bij drukfout 251—323. Het werk zelf
in vier Boeken.
Op bladz. 323 komt eene vignette voor, een weegschaal met de
twee globen: bij de hemelglobe, die de weegschaal doet doorslaan,
staat „,PRAESTAT.”’

25) Van dit werk is een verbeterde, dichter in een gedrukte, her-
druk van 1621, houdende, behalve hetzelfde voorwerk, 4— Aa, bla.
1185.

6) Nieuwe Geographische {| ONDERVVYSINGHE, || VVaer in ghehan-
delt vvordt die be-||schrijvinghe ende afmetinghe des Aertsche |l
Globe, ende van zijn ghebruyck.ll Mitsgaders een gronde-||lijche onder-
wijstnghé vande principale puncten Der Zee- il vaert : Inhoudende sonderlinghe nieuwe
ghepracticeer- [de DPnstrumenten/ Constighe practijcken/ di- Wversche noodtlijcke
WVegulen, die alleililooten ende Stuer-luyden |l behooren te werstaen, |l Geschreven
door Adrianum Metium Alemariensem || Professorem in de Académie van
Drieslandt. Il Vignette: een schip omringd door zeemonsters, waarboven:
„GODT BEWAERT IN NOOT. ll Tot Srancker/ By !| Thomas Lamberts Sal-
vvarda. 1614, in 4,

AW, blz. 1—104.

@, 8 bladzijden (niet gepagineerd)eene „TABULA SINUUM, TANGEN-
TIUM, SECANTIUM,”” voor elke 10 minuten in 5 decimalen, met eene
„Forte instructie.”

27) PRAXIS NOVA {! GEOMETRICA || PER || VSVM CIRCINI|| Er jj Regulag
Proportionalis. || Autore |lADRIANO METIO ALCMARIANO,I| Mathaes, Pro-
fessore ordinario. || Vignette: eene meetkundige figuur, met de in-
scriptie „Prop. 2 & All Lb. 6, Hucl” || FRANEKERAE, ij Ex officinà
Vlderici Dominici Balek, Ordinumli Frisiae & eorundem Academiae
Typographi. Il Expensis Johannis Jansonii, Bibliopol, Amstelrodami, ÏÌ
M.DC.XXIII. in 4, ô

VIII bladz. bevatten: titel en in verso „CARMEN” van PIER
WINSEMI, Opdracht „Orp. Fris. Depvraris: jj Er ll ACADEMIAE CVRA=
rorIBVS”’ (4 blz), brief aan ‚‚D. LAVRENTIO REAEL” (2 bladz.) waarin
de figuur op den titel wordt aangehaald,

A—F, blz, 1—41 het werk zelf,

(31)

28)* Apriant Merlll M. D, & Matheseos Profess. Ordinarii. (| Mact-
constigh Sintael,{j ofte || PROPORTIONALEN GY || ende || PLATTEN PASSER. ||
Als mede || De Sterchten-Bouwingbe, || ofte | FORTIFICATIE. || Ônlangbs uyt bet
Latijn in onsen Wederlandtschen |l sprake overgheset/ Il Door PETRVM BAARDT,
M. D. & Mal|theseos Studiosium. || Gp der Autheur vele vermeerdert, ge-
lijck De volgende Pagina aenwijst. || Vignette || Ghedruckt tot Franeker. ||
By Ulderick Balck, Goëchdencher Ordi-\ naris der €, &, Geeren Staten van
Drieslandt. 1626. || Men vintse te koop tot LEYDEN, Il By Bonaventura
ende Abraham Elzevier. Met plaat. in 4°.

XII blz. bevat titel en in verso „Imhoudt deses Boecks,” zestien
afdeelingen ; opdracht aan „ERNEST CasIMIRjj Grave toe Nassau &c. il
Stadthouder van Vrieslandt enz” door Petrus Baardt M. D. (4 blz.).
Dan diens „Naeghebootste Vranie”’ (2 blz); De vier Specien van
ARITHMBETICA; ghe-||lijckmen die selve inde practijeck van GEOME-
TRIA || ghewoonlijek is te ghebruycken” (4 blz.).

AM, blz. 1—58, 55, 58, 61, 58, 59, 64, 65, 62—95, blz. 96

in blanco.

20 FoRTIFICATIE jj Ofte | Sterchten-Bouwinghe | ADRIANI Merit Mathe-
seos Pros yfessoris Ordin. tot Franeker.jj{Waer in gheleert wert/ hoemen
op de nullter tijdt ghewoonlijche manier/ alle Schanssen, Lor- || tressen, Steden/
etc, sal afbeelden/ afsteecken ende || vast maken, If Vignette: meetkundige figuur,
een regelmatige vijf en tienhoek, met omgeschreven cirkel. || Tot Fra-

neker, || &hedrucht bp Wlderick Balck/ Boeck- || drucker Ordinaris der 5. 5.

Staten van Drieslandt, Anno 1626.
A—E, blz, 3—39.

50) Eeuwigtje || Sandt-Calendier || In het welche gheleert wordt, eeuwicl- ||
lijch/ alle De Seest-daghen/ des Daers soo be-[weechlijck als onbeweechlijch/ midtsga-
ders de || Lunatien ende water-ghetijden/ op een nieuwe ff manier) Door de Leeden
der vingeren des handts||te reechenen/ ende te tellen. IL Door! ADRIANUM ME-
TiuM M.D. & Ma-llthes. Prof. Ordinar. || Vignette: eene uitgestoken
hand met ten deele digtgeknepen vingers, zie de laatste bladzijde van
vel C.ll@ot Amsterdam’ By Dan TVansr. Goeckvercooper op 't Water in- || de
Pas-Carrt, Anno 1627 in .

VIII blz, bevatten titel, opdracht aan de Curatoren van Franeker
(ö blz).

AD, 64 bladz, (niet gepagineerd).

31 Gundamentale onder-|lwysinghe/ll ZengaendellDe Fabrica, ende het veel-
voudigh ghebruyckllvan het Astrolobium,llSoo Catholieum, als partieutier. ||
Beschreven !|Door Adrianum Metium M. D. en Professorem in dell
Mathematische consten binnen Franeker,{lVignette: eene meetkun-
dige figuur, zie bladz. 4.ll Voor Hendrick Louwerens Boeckvercooper

(32)

tot Amsterdam.l|@ot Sraneker,llGbedruckt bp Vlderick Balck, geordineerde
Baeck-Ildrucher der @. 5. 5. Staten van Drieslandt.ll Anno 1627. klein 4”.

VIII bladz. bevatten titel, opdracht aan „de Heeren BEWINTHEB-
BERENIlder Vereenighde ende gheoctroyeerde Oost-Indi-llsche Com-
paignie deser Nederlanden,” gedateerd „Óbegheven totllSraneher den 5,
Zulij 1627” (4 blz). Een „Tot den goetwillighen Leser”, Een naam-
vers van „Pierius WinsEMIusil Frisiae Historiographia’”’, waar van
de veertien eerste regels beginnen met de letters ADRIANVS Merrvs,

A— Aa, blz. 1—190, het werk in „eerste tot vijfste deel” Aan het
einde staat „Eynde deses eersten Tractaets.”

Daarop volgt de titel.

Get tweede Tractaet/ll Van dell Proprieteyten, eygensclhappen, Solutie en ||
ontslugtinghe der Sphaerische Triangulen.!lMidtsgadersl| Gen figuerlijckt
aenwysinghe, hoe door de selve allell Astronomische en Geographische q uaes-
tien ofte Wraeg-jjstuchen solveert worden/ alles in drie Deelen ver-[jvatet. ||
Door Dn. Adrianum Metium M.D. ende Profess. ordin.ll Vignette :
een sphaera armillaria,ll@Got Sraneher/i|Öbedrucht by Olderick Balch, ge-
ordineerde Boech- || drucher der E. 5. Á. Staten aan Srieslandt. Anno
1627.

In verso van den titel „Psal. 19. vers. 1,’

Aa— kx, blz. 1—168, in drie deelen,

Daarna de titel.

Bet derde Tractact/|lVan’tU Opmaken ende het ghebrugch des par-!lticulierón
Astrolabiums.|| Door! Dr. Adrianum Metium M. Doct. ende Profess,
ordin.|l Vignette: eene zonnewijzerll®ot Franeker,l|Ghedrucht bp Vlderick
Balck, geordineerde Goeck-jjdrucher der €. 5. B. Btaten van Drieslandt. ||
Anno 1627.

Bb—Ddò, blz. 3-48.

82) Als verzameltitel voor het werk een gegraveerde titel. Te
midden van zeven symbolische figuren een steenen tafel, waarop
ApriANI Merm ALCMAR. D. M.llefll Matheseos profess. ordin. Il PRIMvM
MOBILE || ASTRONOMICÒ, ScroGRAPHICE,|Ì GroMETRICE ef HyYDROGRAPHI-
cìlluova Methodo Eaplicatum\\iNilL, Sphaera.llIl. Planisphaerio. ||
III. Triang. Sphaericis.lI[V, 7ab, Astronomicis!l Loxodromicis.i| V.
Lineamentis Geo-||metricis!lOpus absolutum, IV, Tomis distinctum. ||
Een fraai portret van den schrijver, waarom een lauwerkrans,ll Cum
Privilegio. Il Amstelodami, ll dZpud Joannem Janszonium.\l Anno 1631. in 40,

Daarop eene opdracht „Zllustribus 5: Praepotentibus|\ Frisiae inter Fle-
vum & LavicamllorpiniBvs’”’ gedateerd ‚„Nonis Martii CIO.DC.X XXI,”
(6 bladz.): Dan verzen van H. BOVRICIVS, JC. ac Senat. Fris (1 blz.)
van JacoBvs à TEYLINGEN J.V.D. apud Alemar, vir consularis (1 blz.)
van Premi WinsEMur JCti. (9 blz.) van M. Winsemius D. & Med.

(33 )

Prof. ordin. (1 blz) van Grorerus Pasor G.L, Professor (2 bladz.).
Daarop de „Synopsis” der vier deelen (3 bladz.).

A—Ff, blz. 1—232. Doctrinae Sphaericae Libri LIV.

Dan titel.

Doctrinae Sphericae,ilLiBEr V.||GEOGRAPHICVS. || DISTINCTIONEM
MENSvRAMIJ& usum globi terrestris continens.l| Per || ADRIANVM Me-
TIVM SS. Med. Doct. &” Matheseo (sic)|| Pro,essorem in Acad. Franeg.|l
Vignette: eene sphaera armillaria.ll FRANEKERAE.!l Apud VLDERICVM
Barcx, Ordinum Frisiae & eorun-lldem Academiae 'l'ypographum.!l
Anno 1630.

Gg—Zz, blz. 235—352, 158—166 (moet zijn 353366).

Dan nog eeu vers van D. Davip Herzicus,ll Physicus Ordinarius
Lubecensium, & P. L. (2 blz).

Het tweede deel heeft tot titel

EXERCITATIONIS || ASTRONOMICAE || Tomus Secundusil ASTROLABIVM, ||
Hoe est‚ll Astrolabii utriusque accurata descriptio, eorundumgue fabri-
cam, &jj usum in Astronomia et Geographia multiplicem complectens,
et\\Triangulis Sphaericis (modo hactenus incognito) demonstrans.\lOpus
Mathematicum Studiosis apprimè utile & ne-/|cessarium, continetque
partes sex.ll Autore ADRIANO Merio. SS. Med. Doct. & in inelyta
Frisio-lirum Acad. Matheseos Professore ordinario.\lVignette: eene
meetkundige figuur, zie bladz. 7.!| FRANECARAE,)l Excudebat VLDERICvS
Barcr, Ord. Fris. Typographus.

Dan een „Ad Lectorem” (2 blz).

A— Mm, blz. 3—271, waarvan blz. 1S81—2î1l bevat

Canon 'Friangulorum il srve || TABvLAEI SINvvM il TANGENTIVM IIET!
BECANTIVM. || „Ad partes Radió 100000. et ad scrupula prima Quadrantis,”

dus voor elke minuut met 5 decimalen.

Het derde deel heeft tot titel

ExERCITATIONIS || ASTRONOMICAE || ToMvs TERTIVS, || Sive |l Historia
Astronomica, ll QvAell Duobus modis historiam de astrorum situbus
explicat;ll 1. Zr Friangulis sphaericis per Astrolabium & per canonem
Prian-\lgulorum.ll2; In Tabulis Astronomicis.\lVignette: een meet-
kundige figuur, (zie bladz. 100 van het tweede deel). || FRANEKERAE |
Excudebat Vldericus Balck, Illustr Fris. Ord. & eorun-Ildem Aca=
demiae Typographus. Anno ‘630.

Ali, blz. 3—256.

Het vierde deel heeft tot titel

Insti vrion:s ll AsTRONOMICAE Il ToM vs QUARTVS. |! IN Qvoll Primi mo-
bilis problemata Geometrice delineantur &i Arithmeticè resolvuntur. ||
ATQUEllTABVLAE GEOGRAPHICAE ET HYDRO-llgraphicae describuntur,
& per easdem, tumque per Canones exi|Secantibus conflatos ars Na-
| vigandi absolvitur. |l Vignette: eene meetkundige figuur, zie bladz. 23. Il

VARST,. EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de REEKS. DEEL XII. 5

(34)

FRANEQVERAE.l| Apud Vldericum Balck, Ordinum Frisiae,{j& eorun-
dem Academiae Typographum.llAnno 1631.

A—V, blz, 1—146, en dan 14 blz. (zonder pagineering) met
den titel

Canon Parallelorum ex singulorum minu-j,torum Secantium addi-
tione conflatus, || per quem canon Rumborum construi-!ltur atque axio-
mata artis navigandi gene-||raliter absolvuntur.

33)* Astronomische ende Geographische || oNpervvysinGEe. || Inde
welche || Door t gebrugch des Aertschen Globi, ofte || gebulte Caerten/ midts-
gaders t'Astrolabium Catho-|flieum, ende platte Pas-Caerten de const
der Zeevaert verlicht, ende l|de Schippers ende Stuerluyden dupdelijch ende
cortelijch in hacre | vogagie onderricht worden. || Benefjens , Twee nieuwe
tafelen Romsorum, || Wt de welche veerdich ende met seer geringe moezte
de Jeylaqien naer de rondichept van de Glabe/ sonder eeniqhe merc- || helijche —
faulte/ worden afgereechent. || Door j| Adrianum Metium. Alem. Med,
Doet. & Mathe- || seos Prof. ord. binnen Franeker, (| vignette: eene _
meetkundige figuur: (zie bladz. 188). || Tot Amsterdam, || Sp Genòrich
Canwerens. Goechvercooper op 't Water/||in ’t Schrijf-boech/ Anno 1632,
in 4.

XX bladz., bevatten titel, opdracht aan de regeering „des wijtbe-
roemden Coopstadis || Amsterdam” (5 bladz.), gedateerd „In Franeker ||
den 1. November. 1632.”

Daarop volgt „Extract uit de Privilegie” (1 blz.)en verzen van Pe-
trus Baarp, Medicus (2 bladz.) van J. Jurrans, Brouwer (2 bladz.)
met eenige „fanten’. Dan „Index” (7 bladz.) met „Fauten” (2 bladz.).

A—3, blz. 1—72.

Daarop de titel

fet tweede Deel/ Waer in ghehandelt wordt t'gebrnpeh || van het || Astro
labium Catholicum, || ArncarNpe |) De punten Die ghedienstigh zijn tot
de Zeevaert/ ende l|alle Stuprluydeu nootwendich behooren || te weten. || Vi-
gnette: meetkundige figuur (als op den titel van het werk in Noot
31). || Tot Srancher, || Ghedrucht bo Vlderick Balck, boechdrncher || ordinaris
van Frieslandt, || Anno 1632.

AP, bla. 75— 116.

Dan de titel

Het derde Deel.l| Clare ende gqrondelijche | onderwijsinghe der princes «
paler pun-||cten des Zeevaerts. || Aengaende eenighe Instrumenten, die
om in Zee || te gebruycken, de bequaemste zijn. || Vignette: een zon= |
newijzer, zie bladz, 143, || Cot #raneher enz. als boven.

BD, blz. 119—158.

Dan de titel

Het vierde Deel. || Van tweederley Cijffer- || tafelen/ genaemt || TAnvra®

{ 35 /

Rowzorvar. || Wit welch men met seer geringe arbept al- || leen door Additie
ende Subtractie in de eerste tnfel;ll Maer in de tweede/ Door een simpele
multiplicatie/ seer perfect ende || sonder merchelijche faute alle afmetinge der
Seylagien naer de ron- || dichept van de qlobe konnen afmeten. || Vignette:
dezelfde meetkundige figuur als voor het tweede deel. || Cot Srane-
her, || Gedracht bp Vlderik Balck, boechdrucher || ordinaris van Frieslandt. |]
Anno 1632.

Op de verso van dezen titel een „Nora” en daarop

X—áf, 76 bladz. (zonder pagineering). „De eerste Tafel || Rom-
BORVM” in vier deelen en „De tweede Tafel || RomBorvM”’ in twee Deelen,

Gg —li, blz. 161—175 en 3 bladz. ongepagineerd. Daarop de
titel

Het vijfste Deel, || Dan de jj Onvolmaechthept en het || onseher gebrugeh der
Seevaert/|j Enpe || Hoemen bequaemlijck remedieren sal, als bevon- || den
werdt/ Door De geobserveerde polus hoochte/ Dat in De || bekende gissinge der
beseylder mijlen, ofte in sijn vertronde course || door het wraken van het Schip
ofte andersins qhevalieert en || misgeslagen is. || Vignette: eene meetkun-
dige figuur, zie bladz. 188. || Tot Franeker, Ghedrucht by Vlderick Balck,
Boechdrncher || Ordinaris van Lrieslandt. || Anno 1632.

Tio, blz. 177—223.

34) Mexrsvra || GEOGRAPHICA, || er || Vsvs GLOBT TERRESTRIS, || Artisgue
Navigandì Institutio, novis Instrumentis & || Inventioribus adaucta ij Pen ||
ADRIANVM METIVM Alcmarianum. || Vignette: dezelfde als op het boek
van Noot 23. || Franecarae || Eeeudebat Vldericus Balck, Ordinum
Frisiae Typographus. in 4°. zonder jaartal.

a—l, blz. 184, het werk met het hoofd „Insrrrvrio |) GEOGRA-
PHICA || Mensuram 8 usum Globi Terrestris continens || PARS ALTERA.”

Hieruit zoude volgen, dat het een tweede deel van het voor=
gaande werk is, Een jaartal ontbreekt geheel, waardoor dit vermoeden
wel bevestigd wordt.

BOUWSTOFFEN VOOR DE GESCHIEDENIS

DER

WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN

IN DE NEDERLANDEN.

DOOR

D. BIERENS DE HAAN.

XIII. Handschrift van Franciscus van Schooten.

1. Onder de talrijke, prachtige en belangrijke feestgaven, die
de Tseidsche Hoogeschool ter gelegenheid van haar driehonderd-
jarig bestaan, den Ssten Webruarij 1875, ontving, behoort een
folioband met den rugtitel

MaArHeMaArTI-(sche)
WERCKEN Door)
F., VAN sCHOOT(en).

Dit is een geschenk van ons medelid 5. &. DE HOOP SCHEFFER ;
het is merkwaardig voor de geschiedenis der wetenschappen van
dien tijd, omstreeks 1620. De gever houdt het doorloopende
schrift, waarmede ook een nader te vermelden tusschen-titel
voorkomt, voor eigenhandig: het keurige schoonschrift op de
52 eerste bladzijden voor dat van een onder VAN SCHOOTEN'S
leerlingen. Zijne meening, als zoude het eerste schrift gemakke-
lijk als zijn eigen hand kunnen geconstateerd worden, door mid-
del van het Album Civium Academicorum, is niet bevestigd,
omdat onze VAN SCHOOTEN nimmer Rector Magnificus is ge-
weest. Het is mij cok niet mogen gelukken, in de verzamelin-
gen. aan onze Bibliotheek een handschrift of brief van onzen
VAN SCHOOTEN in handen te krijgen, ter vergelijking. Toch

ben ik het met den gever eens, dat dit werk waarschijnlijk
grootendeels eigenhandig door vAN sCHOOTEN, den vader, is
ter neder geschreven.

Verder deelt de gever nog mede, dat hij het boek in 1854
geërfd heeft van zijnen oom 5. DE HOOP; deze in 1822 van
zijne nicht MARIA KRUIJER; en deze laatste wederom van haren
neef MATTHIJS VET. Laatstgenoemde was in 1744 geboren, en
verzamelde eene bibliotheek, ook over wiskunde; uit deze bibli-
otheek was dit handschrift bewaard gebleven om de prentjes,
die er in voorkomen. De genealogie van dit werk gaat dus
eene eeuw terug, verder niet.

2. Wat vooreerst den schrijver aangaat, Mr. FRANCISCUS VAN
SCHOOTEN, deze werd in 1581 te Leiden geboren, waar hij 11
December 1646 stierf. Na den dood van LUDOLF VAN CEULEN
in 1610 (zie Bouwstoffen N°. VIII) nam hij diens hollandsche
lessen in wiskunde waar, en werd in 1615 tot hoogleeraar al=
hier aangesteld; deze betrekking bekleedde hij tot zijn dood,
en werd toen door FRANCISCUS VAN SCHOOTEN, zijn zoon en
naamgenoot, opgevolgd. In het jaar 1627 gaf hij uit Tabulae
Sinuum Langentium Secantium in 8°. Ì), waarvan ik nog bezit
een herdruk door 5. 5. STAMPIOEN van 16382 te Rotterdam ?),
van 1683 te Brussel %, alsmede eene fransche vertaling van
dezen herdruk #), eindelijk een druk te Rouen van 1672 5). In
den eersten druk zegt hij.

„Heb |f daerom de selve voor eenighen || tijt tot mijn parti-
culier gebruyck, || met groote moeyte uyt haer dif- || ferentien
ghecorrigeert, alsoo dat || ick seecker houde gheen eenighe ||
faute daer in te zijn. Daerom, en || door begeerte van eenighe
lief- || hebbers, heb niet connen naelaten, |j de selve door den
druck ghemeen || te maecken, in welcke mede zoo || nau en
sorghvuldigh is ghelet, dat || daer door van der selver seecker- ||
heyt niet en is te twijfelen.”

Vandaar de, helaas niet onbetwiste, roem van nauwkeurig-
heid bij deze tafels.

Verder gaf hij uit rde 15 Boecken der Elementen van Kucli-
dis,” waarvan ik slechts een tweede uitgave bezit door J(acob)
vlan) L(eest) te Amsterdam in 1662 bezorgd 6). Eindelijk nog
„Roozenkrans te Dordrecht, 1623 in 4°.”’

NN -

de nn

(38)

Hij was ook ingenieur in dienst van Hunne Hoogmogenden ;
en dat hij een goed teekenaar en graveur was, bewijst o. a.
het door hem vervaardigde portret van RENATUS DES-CARTES,
voorkomende in diens Principia Philosophiae te Amsterdam,
1660 in 40. 7). Dit portret toch bevat als randschrift, rondom
het ovaal,

„RrNarvs Des CARTES, DOMINVS DE PERRON, NATVS HAGAE
TvRONvM, ANNO. M.D.XCVI. vurrmo Die MARTIL” In de
vier hoeken van het kader leest men „Franciscus à’” „Schooten
Pr. Mat” nad vivum delineavit” met fecit. Anno 1644,”
Daaronder een vers van „CONSTANTINI HveenNit Fuy‚”

3. En thans hebben wij genoeg gegevens, om over te vaan
tot de beschrijving van ons handschrift.

Het bevat 512 bladzijden, groot folio, waarvan de 301 eerste
gepagineerd; bij de 153 eerste zijn de vier marges met roode
lijnen afgesneden. De 52 eerste bladzijden zijn grootendeels met
eene fraaie hand in het net geschreven; daartusschen komen
enkele toevoegsels voor van dezelfde hand, met donkerder inkt,
die men van af bladz. 54 ontmoet. Mede van diezelfde hand
is, hetgeen men leest als titel op bladz. 285:

„Begonnen den 256? november || Ano 1622 door Frans van
Schooten ij proftessor der Fortficatien en (| Dependerende scientien
in universiteyt || tot leyden”

Een enkele maal, bijv. op bladz. 111, vindt men een andere
hand daartusschen; dit zijn denkelijk toevoegsels uit lateren tijd.

Uit dit alles mag men met den gever wel besluiten, dat het
een handschrift is van FRANS VAN SCHOOTEN zelven.

Dit wordt nog bevestigd door de inrichting van het boek
zelve Het is niet doorloopend volgeschreven, maar van tijd tot
tijd komen er hoofden voor boven aan de bladzijden; daarop
volgt dan de tekst, maar er blijven soms nog verscheidene
bladzijden wit Soms ook volgen op die hoofden nog eerst eenige
bladzijden wit. Het schijnt daaruit te blijken, dat het boek eerst
allengs is volgeschreven tot den tegenwoordigen toestand; ook
is er niet een bepaalde volgorde te bespeuren tusschen de werke
stukken, die onder een zelfde hoofd voorkomen. Men verkrijgt
dus den indruk, dat het gediend heeft, als eene verzameling
adversaria tot gebruik bij te geven lessen. Slaat men nu het

oog op den straks vermelden datum, 25 Nov. 1622, dan wij-
zen ook deze omstandigheden er op, dat het boek door Fr. van
SCHOOTEN, bij zijne lessen werd gebruikt. En daarmede komen
goed overeen de keurige prentjes, waarmede de figuren soms
zijn geïllustreerd, zie bijv. 186—169; zij wijzen op een ge-
oefend teekenaar, zooals vAN SCHOOTEN was. Voor ons hebben

zij te meer waarde, omdat zij, naar de overlevering, het middel
zijn geweest, om dit boek uit de vergetelheid te bewaren.

4. De inhoud van dit handschrift volge nu.

blz. 1. „lixtractie Des quadraet wortel :”

Voorbeeld

a DE

19
1 4197158
212012118816 5112
s[S1|46/97126156/25 Quadraet

a ej je

1 9 51 3 1 2 5 sijde
—_23{s9l0uI66122! 4
33990000

93 9
waarbij alle cijfers, behalve die van de sijde” doorgestreept zijn.
blz. &. „Wxtractie Des Cubiq wortel.”

Ens

Voorbeeld
14.
3726/1250 br „i
3051715751125 waar alle cijfers wederom zijn door-
B jr aj zg (Sestreepts behalve de zijde 2125,
_[ 99/393)6 sl
31 812 3125 \ |
9 93 936
2791 936 18750
2808 9375
29016 28125 waarbij alle eijfers der nit-
2 2925000 (komsten zijn doorgestreept.
580328 5
14625000
125
146250125

blz @. „Vande Tiende Getallen.”
Hij gebruikt deze notatie „346,875 3)", om aan te duiden
dat er drie decimalen zijn.

(40)

biz. 16. „Pondamenten van Geometrie.” Difinitien | 1—-32J
(Eusschen de blads 16 en 17 is er een blad uitgesneden )

biz. 23. „Gemene Bekentenissen” [Axiomata 1—16].

blz. ®5. „Volgen de propositien’’ [l° Bouckx, Prop. 4—6,
13, 5, 15, 16, 18—21, 26, 21, 29, 82—85, 37, Al, 48, 47].

biz. 36. „gen Bouckx” Prop. Ì, 3—6, 9, 10, 7.

biz, 44. „gen Bouckx.” Prop. 8, 16, 20, 22, 81, 32, 55, 86.

biz. #2. „Des 6e Bouckx.”’ Prop. 1-4, 8, 14, 16, 19.
De bladzijden 53, 54 zijn wit.

blz. 55. „Van tGebruyck des passers en Liniaels (| Te Wee-
tep, Hoemen door deseiue alle geometrische Fygueren, || linien
en Houcken, maeeken en vinden sal” Etc. || (Bladz. 62— 64
wit). De laatste werkstukken luiden: Hoemen Beschrijven sal

een slanghtrek, een geometrische Rose.

biz. 2ö. /Transtormatie van Fygueren, Te weeten Hoemen ||
allerley Rechtlinische Fygueren veranderen sal in sodanige || Form
alsmen Begeert.”

blz. 26. „Additie in Fygueren”

biz. 28. „Subtractie in Fygaeren.”

biz. SO. „Multiplicatie in Fygueren.”

biz. 83. „Divisie in Fygueren.”’ Het laatste werkstuk leert
een cirkel, wiens inhoud 12 is, ‘te verdeelen in drie cirkels, wier
inhouden zijn 5, d, 5.

biz. 92. /Practijek des Landmeetens || Te weeten Hoemen
alle Formen van Beganglicke | landen met de Roede Meeten,
Ende door getallen || wtreeckenen sal.”

De werkstukken op bladz. 108, 109, 110, zijn alleen ge-
construeerd, niet berekend, zooals de vorige dit waren. Het
werkstuk op blz. I1L is van de vroeger vermelde latere hand,
Bladz. 4l2 is wit.

blz. 1438. „Vant gebruyck der Tafelen Sinus Tangens || en
Secans, te weeten hoemen door deselue || alle Onbeganglicke
distantien, Hooghten || en Diepten meeten sal.”

Schrijver gebruikt hier vijf decimalen, maar geen decimaal
teeken achter den index.

biz. 1385. „/„Bxempelen vant Meeten van jj allerley Hoochten
En Diepten.”

De werkstukken op bladz. 140, 141, 142, 145, 149, zijn

(41)

niet afgewerkt. Blads. J71—178 zijn wit. Bij verschillende
werkstukken is de constructie met andere inkt geschreven, dan de
berekening, die dus later is bijgevoegd; doch altijd met dezelfde
hand. Het is in deze afdeeling, dat de prentjes voorkomen.

blz. 183. „Meetinge van onbeganglicke landen, (| Door ’t
gebruyck der tafelen, Sinus, Langens, || Secans.”’ Het werkstuk
op bladz. 190 is niet afgemaakt.

blz. 191. „Meetinge van Circkels en Circkelstucken.” Bo-
venaan staat een cirkel, met de twee grenzen van het getal
a in 85 decimalen, op dezelfde wijze als de figuur op de titel-
plaat van LUDOLF VAN CEULEN's „vanden Cirkel. Delf 1596
in folio’ (zie Bouwstoffen, N°. VIII).

blz. 198. „Deelingen van Ailerley Formen van Landen.”
Bladz. 221, 222 wit.

biz. 223. „Metingen van Onbeganglicke landen sonder || t’ge-
bruyck der Tafelen.” Blz. 241, 242 wit.

biz. 243. „Meetingen van Allerley Formen van Corpora ||
Als van Aerde, Steen, Hout, Water, Iser, Etc.” Hier verdeelt
hij de maten als volgt:

Cubig Roede, Este Cubig Duim
Schijfvoet ofte Schacht Schijfgrein
Riemvoet Riemgrein
Cubiq voet Cubiq Grein
Schijfduim

Riemduim

waarbij ieder volgende maat het tiende deel der vorige is, „Na
de ordre der Tiendegetallen’’, namelijk Grein, Duim, Voet

Bladz. 254, 256, 260, 262, 268, 270—278 zijn wit.

biz. 879. „Vant wijn Roeijen, of Meeten van allerley vaten
grootte”. Bladz 282—284 wit.

biz. 285 bovenaan. „Begonnen den 25en nouember || Anö
1622 door Frans van Schooten || proffessor der Fortificatien
En | Dependerende scientien in Vniversiteyt tot leyden.” Ver-
der is deze bladzijde wit, even als 286.

blz. 282. „Diffinitien 1—42,” Bladzs. 293 wit, 294—297
constructien.

blz. 298. „Vant maecken der Regulare Fygueren met den ||
passer En liniael, opt papier.”

mmm

eene

(42)

blz. (304) zonder pazineering. „Manier Hoemen Opt veldt
een Irregulaer jj Bolwerck afsteecken sal.” Bladz. (507)— (814),
(322), (324), (326), (328), (336), (338), (340) wit. De ove-
rige bladzijden bevatten teekeningen van bolwerken, hetzij op-
geteekend, hetzij in schets.

blz. (34). „Manier Hoemen een Irregulare plaets ofte oude
stadt || welcke men Begeert te fortificeeren, Inden grondt sal
leggen || Ofte een perfeckte Afteickeningh daervan maecken sal. |
Mede te Bereeckenen hoe groot deselve sy.”

Bladz. (342)—(352), (354), (856)—(358), (360), (362),
(364), (366), (368), (370), (372), (374), (376), (378), (380),
(382), (334), (386), (388), (590), (392)— (396), (598), (400),
(402)—(404), (406), (405), (410), (412), (414), (416) — (418),
(420) —(422), (424), (426), (423), (430), (432) —(434) wit;
de overige bevatten teekeningen zonder tekst, hetzij in schets,
hetzij meer of minder opgeteekend en gewasschen.

blz. 435. „Batterien” (met potlood) (436), (438), (440),
(444), (452), (454). (458), (459), (462), (464), (466), (468),
(470), (472), (474), (476), (478), (430) —(486), (493), (195),
(497), (499), (500), (505), (506), (511), (512) wit. Bladz.
(488)— (491). (5O1y—(504) en (507)—(510) bevatten tekst
en berekeningen; de overige alleen teekeningen, of slechts in
schets, of ook meer of minder opgeteekend en gewasschen. Bij
bladz. (477) staat met potlood, maar altijd van dezelfde hand,
meger voor gulick.”

5. Uit de voorgaande beschrijving volgt duidelijk genoeg,
dat het werk, dat voor mij ligt, niet op eens, maar slechts van
lieverlede ontstaan is; dat het niet alleen bestemd was voor
opteekening ten eigen nutte, maar wel degelijk, om den in-
houd ook aan anderen mede te deelen. Brengt men dit in ver-
band met den reeds besproken datum, dan mag men zich ge-
rechtigd houden tot het besluit, dat het voor des schrijvers
lessen of collegien heeft gediend. En dat wij dus den welwil-
lenden gever dank mogen heeten, dat hij dit bewijs van ijverige
wetenschappelijke werkzaamheid van den hoogleeraar FRANS VAN
SCHOOTEN aan de lseidsche Hoogeschool als feestgave heeft wil-
len schenken.

6. Na zijn dood werd deze FRANCISCUS VAN SCHOOTEN op-

(43 )

gevolgd door zijn zoon en naamgenoot FRANCISCUS VAN SCHOO-
TEN, die professor bleef tot aan zijnen dood 30 Mei 1660. Hij
maakte zich vooral beroemd door de invoering niet alleen van
de methode van prscArTES in ons land : maar inzonderheid door
zijne uitgaven van de wiskunde van prscarrrs. De eerste was
zijne „Geometria à Renato des Cartes van 1649” in 4’. 8)
met de Noten van FLORIMOND DE BEAUNE, en zijne eigene
Commentarii, benevens een Additamentum. De tweede druk van
1659, in twee deelen, 4’. °), bevatte echter veel meer ; tusschen
de Commentarius en het Additamentum voegde VAN SCHOOTEN
in een Appendix de cubicarum aequationum resolutione ; na het
Additamentum komen nu twee brieven van den Burgemeester
JOHANNES HUDDE en een van HENDRIK VAN HEURAET. En het
tweede deel bevat „de Principia Matheseos Universalis seu Intro-
ductio ad geometriae methodum Renati des Cartes’’, de tweede druk,
[de eerste druk was in het jaar 1651 afzonderlijk verschenen !0)),
en daarvan twee Tractatus posthumi van FLORIMOND DE BEAUNE
(die, zoo als ook uit de opdracht blijkt, 27 Sept. 1601 gebo-
ren, den 19den Augustus 1652 overleden was). Beide stukken
zijn van de hand van ERASMUS BARTHOLINUS CASPARI fil.; de
voorrede van het eerste is gedateerd „ Scribebam Leidae, || Anno
CIJIOCL. |} Calend. Jun”, hij was toen student te Leiden;
die van het tweede „Mafntae, Anno || CINIOCLVIT”, toen
hij Medicinae & Mathematum Professor Regius publicus in Aca-
demia Hafniensi was geworden.

Uit dezen tweeden druk zoude, wat den titel betreft, waarop de
naam van FRANS VAN SCHOOTEN niet voorkomt ; — en evenzeer wat
de „Lectori S.” aangaat — schijnen te blijken, dat BARTHOLINUS
de schrijver was. In die voorrede toch deelt BARTHOLINUS mede,
dat hij dit werk naar de lessen van FR. VAN SCHOOTEN, met zijn
goedkeuring, en na zijn onderzoek schreef; „postguam ad hasce
oras, Academiam Lllustrem, || quae Ledae est, accessi, Vir Cele-
berrimus atque Doctissimus \\ Franciscus à Schooten, Matheseos
ibidem Professor publicus, || me Artem Analyticam, hancque
Methodum, tam eximiâ fide || docuit.. . non modò veniam (de ele-
mentis hisce evulgandis) hujus zeli impetravi, sed 6 eam || humind-
tatem, ut omnia perlegere 6 evaminare haud gravas || tus fuerit,
lucemgue ingenii 6: consiliù sui porrigere”’. Maar op de beide

nd ad da ed

Pen PE So

me en

ENNE

Lr En

(#4)

Catalogi, voor de beide deelen gedrukt, staat er: /FRANCISCI A
SCHOOTEN, Principia Matheseos Universalis” en op de laatste
bladz. 43 staat aan het hoofd: FRANCISCUS à SCHOOTEN || AD
LECTOREM, en daarin geeft deze de „menda’’ van dit werk
zelf, en tevens die van zijne /Exercitationes”’ van het jaar 1657 ;
alsof het werk hemzelven toekwam. Wendt men zich echter tot
de eerste uitgaaf [zie Noot (10), dan vindt men daar „Fran-
eisci Àà Schooten Principia — edita ab Er. Bartholino, Casp.
Fil”; overigens bijna hetzelfde voorwerk en dezelfde tekst, als
bij de „Editio secunda”. Men mag het er dus voor houden,
dat de Principia” het werk zijn van FRANS VAN SCHOOTEN,
maar dat zij door ERASMUS BARTHOLINUS zijn wedita of con-
scripta”, bijv. naar de lessen of het dicteeren van vAN SCHOO-
TEN zijn opgeteekend.

Daarop volgen in de verzameling de Hlementa curvarum
linearum van JOHANNES DE WITT, 2 Libri; en eindelijk een Trac-
tatus posthumus van FRANS VAN SCHOOTEN De Concinnandis
demonstrationibus geometricis ex calculo Algebraico ; hetwelk door
zijn broeder PETRUS VAN SCHOOTEN in het licht werd gegeven.

Behalve dezen arbeid gaf hij uit in 1657 zijne # Éxercitatio-
num Mathematicarum, Libri V” H): welk boek ook in het ne-
derlandsch in het jaar 1659 verscheen „ Mathematische Oefenin-
gen, in V Boucken’’'?), waarvan er eene nieuwe titeluitgaaf
in 1660 uitkwam !3). Van deze vijf boeken zijn de voorredens in
het latijn (en ook in het hollandsch) gedateerd, van het eerste, 12
Sept. 1656, van het tweede, 15 December 1656, van het derde,
1 Januari 1657; die van het vijfde draagt geen datum; die van het
vierde is gedateerd 1 Nov. 1646. Van dit laatste boek bestaat er
dan ook een vroeger afzonderlijke uitgaaf „De organica Conica-
rum Sectionum in plano descriptione Tractatus”” Lugd. Bat.
1646 in 4°, 14).

7. De zoo straks genoemde broeder PEYRUS VAN SCHOOTEN
was geboren 22 Febr. 1634, was reeds een jaar lang lector in
de wiskunde, toen hij zijne broeder FRANS opvolgde in 1661:
in 1669 verkreeg hij verlof, om ook in het latijn te onderwij-
zen; hij bleef professor tot aan zijn dood, 30 September 1679.
Het is mij niet bekend, dat hij iets heeft uitgegeven, dan het
bovengenoemd werk van zijn broeder FRANs.

Fo
4
tE
af
Ein
,
)
‚
11
%,
K

(45 )

Deze drie vAN SCHOOTENs, de vader zoowel als de beide
zoons, waren geplaatst aan de Ingenieurschool, opgericht in het
jaar 1600 (zie Bouwstoffen N°. VIII), en waaraan LUDOLF VAN
CEULEN de eerste hoogleeraar was; te zamen onderwezen zij dus
aan die school zeventig jaren.

Maart 1875.
NASCHRIFT.

8. Hoezeer door mij geene moeite was gespaard, om eene
gelegenheid te zoeken tot het identifieeren van het handschrift
van FRANCISCUS VAN SCHOOTEN den vader, in het behandelde
MSS, mogt mij dit niet gelukken; tot ik onlangs van mijnen
ambtgenoot Prof ENscHEDf te Groningen vernam, dat aan de
bibliotheek zijner Akademie, eene reeks MSS. van de familie
VAN SCHOOTEN voorhanden waren, waarvan hier de opgaaf moge
volgen.

„_ TI. Een MSS. van F. A sCHOOTEN, gedat. 5 Dec. 1632, be-

vattende :

Demonstratio Constructionis quatuor Ovalium.

Oplossing der Cubische Aequatien door de Parabel en
Hyperbola.

Problemata uit de Tsessen van Prof. Golius en Otterlo.

Aanmerkingen op de beschrijving der Parabola en Hyper-
bola, volgens Descartes.

Aanmerkingen over verscheidene Problemata van A pollo-
nius, Archimedes, &c.

Clavis Mathematica.

Specimen Arithmeticum et Algebraicum.

De grootste gemeene maat.

Van de gebrokene getallen.

De Genesi et Analysi Potestatum, &c.

Over de Wortels eener Cubische Aequatie.

Verschillende Regelen, om te bepalen, welke getallen qua-
draat of cubicq zijn.

Compendium Musicae.

Doctrina Prostaphaeretica.

Trigonometria Logarithmica.

nn ne en

ne ee es

win

en Ee nn en

ne en
mn mn Dn,

‘de

TI.

VI.

(46)

MSS. van Fr. à SCHOOTEN bevat:
Matheseos nniversalis. Lib, 1.

Ratio et proportio. Tab. IT.

De Symmetria et Asymmetria. Lib. ILL
De Analysi Mathematica. Lib. IV.
Pars altera de Arithmetica.

. Verschillende stukken van Diophantes Alexandrinus, uit-

gewerkt door FR. à SCHOOTEN.

„ Verschillende uitgewerkte stukken van FR. à SCHOOTEN

over de Algebra.

. Lessen van F. VAN SCHOOTEN over Arithmetica.

F. VAN SCHOOTEN, Verhandeling over de Arithmetica.

VII. Lessen, gehonden door Fr. VAN SCHOOTEN, 9 Dec. 1655,

NAK:

eN,

IX.

XT.

over de Natuur, constructie en ’t gebruik der Loga-
rithmische Tafelen van Briggs en Vlacq.

Eene volledige verhandeling over de Sphaerische Driehoeks-
meting van F. VAN SCHOOTEN, door zijn broeder.

Hierbij vele Astronomische Problemata.

Kompleet Tractaat over de Arithmetica en een groot ge-
deelte der Algebra, behelzende de laatste Voorlezingen
van Prof. FR. VAN SCHOOTEN, die 30 Mei 1ö60 over-
leden is, en door zijn ‘broeder P. VAN SCHOOTEN is
opgevolgd.

. MSS. van F. À SCHOOTEN, waarbij Aanteekeningen van _
3

P. VAN SCHOOTEN, gedat. April 1656, bevat:
Arithmetique ou l'art à chiffrer.
Tabulae Logarithmicae &c. in het Nederduitsch.
Deeling der figuren door evenwijdige linien zamengesteld.
Fundamenta quibus usus fuit FR, à SCHOOTEN.
Eene Verhandeling over de Fortificatie.

P. à SCHOOTEN et F à SCHOOTEN.
Ad locos planos et solidos.

Appendix ad Isagogen topicam, continens Solutionem pro- k. |

blematum solidorum per locos.
De Tangentibus Linearum Curvarum.
De Centro gravitatis parabolici Conoidis. B
Extrait d'une lettre du 15 Juin 1686 au P. Mersenne&c.
Propositio per quatuor puncta Parabolam deseribere. À

(41)

Problema 10 Nov. 1642: invenire cylindrum maximi
ambitus in sphaera,
XII. PETRUS VAN SCHOOTEN (Prof. te Leiden) a° 1655, ver-
schiliende verhandelingen.
1°. Figurae ceteraque quae desiderantur in L. II. Geo-
graphiae B. Vareni.
2°. Guido Ubaldi Planisphaeriorum universalium Theorica.
Dit handschrift heeft aan het einde:
„Scripsit PETRUS À SCHOOTEN, Hagae Comitis, Anno 1665,”
waaruit zoude volgen, dat hij toen te ’s Gravenhage woonde.
XIII, Oplossing van verschillende Geometrische en Algebraische
Vraagstukken, door P. VAN SCHOOTEN.
XIV. Specimen Problematum algebraicornm sectionumque, quae
in cono effici possunt, auctore P. VAN SCHOOTEN.
XV. De Cos-rekening, benevens eene Verhandeling over de
irrationale grootheden. Door P. VAN SCHOOTEN.
XVL. Buclidis Elementa van PETRUS VAN SCHOOTEN.

9. Het handschrift N°. L heb ik door de welwillendheid van
bovengenoemden Hoogleeraar kunnen gebruiken, tot vermeld doel.

In den aanvang bleef dit Handschrift N°. I weigerachtig,
omdat daarin meer dan ééne hand scheen voor te komen ; maar
een nauwgezetter onderzoek bracht mij eindelijk op het spoor.
Aan het einde toch van het Compendium Musicae staat:

„Bredae Brabantinorum pridie Calendas |; Januarias anni
MDCXVILL completo.”

Daaronder met andere hand

»eum ageret (ni fallor) annum 21ynm-

Scripsit haec pro domino Zecmanno Scholo Dordra- || cenae
moderatore, nune temporis cum primum in has regiones venisset,
et ex Schola Klechiana in Gallia ubi studuisset, sortitus esset,
ut ibi multas (j se incumberet. Mansit autem Bre- || dae per 15
menses unde in Germaniam discessit || dum intestina bella ibi
orirentur: ut mihi ipse || narravit. ||

Habentur et Libri in Bibliotheca Flechiana sua || manu notati
et Collegio donati, nam ibidem moris || est quemyuam non egredi
scholam qui non donarit || ipsae Bibliothecae librum aliquem.”?

Deze bijzonderheden kunnen alleen slaan op RENATUus DES-
CARTES, en zij strooken dan ook geheel met hetgeen van zijn

eee eee

(48)

reizend en trekkend leven bekend is; waartoe dan het boven-
staande eene misschien nog onbekende bijzonderheid oplevert,
De sprekende (of schrijvende) persoon [ut mihi ipse narravit]
is dus zonder twijfel onze FRANCISCUS VAN SCHOOTEN : derhalve
ziet men hier zijne hand.

En nu is deze kleine, geleerde hand volstrekt ongelijkvormig
aan het groote klerkachtige schrift, dat eerst in het Leidsche
MSS, voor de hand van vaN scHoOTEN gehouden werd.

Het blijkt dus dat het in dit opstel beschreven handschrift
van VAN SCHOOTEN — hoewel zeer waarschijnlijk door hem-
zelven opgesteld, en van tijd tot tijd vermeerderd, — niet door
hemzelven is geschreven; maar dat hij daartoe twee verschil
lende schrijvers achtereen gebruikte; dit laatste blijkt daaruit,
dat in het eerste gedeelte (blz. 1—52’, met een staande letter
geschreven, later aanmerkingen zijn ingelascht, geschreven met
meer loopende hand.

10. Maar het onderzoek van het Groningsche Handschrift
N° I leerde mij nog meer. Vooreerst vond ik daarin onder het
koofd, Caput. XII, pde genesi et Analisy potestatum &c.”’ een
manier om den vierkantswortel te trekken uit een irrationeel
quadrinomium. De bewerking luidt dus

Extraheert den quadraetwortel uit 108-—p/ 1200 +4/2000—/60

(49)

108—/ 1200 44/2000 —4/60
108 —p/ 1200
864
108
11664
1200 | À
12564 —p/ 55987200 quadraet des eenen deels
substratr. 2060 —y/” 480000 quadraet des anderen deels
10804 — 46099200 Rest
10804
43216
86432
10804
116726416
46099200
10627216
VL

8404
10804 10804
19208 9604
9604 1200

98— 1200 wortel \
Addeert 108—/”1200 meeste deel

2064/4800 Somme

103—/1200 Helft
103

309

97 \
103 103 en — 1200 Meeste deel
200 100 103 —/1200 substraheert
100 8 5
wortel oft 10 —/ 3 +y/5
eerste deel Rest of tweede deel des wortels
Komt voor den begeerden wortel 10 —p/3 + y/ 5.
Hiervan luidt de stelkundige verklaring aldus

VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de REEKS. DEEL XII, d

|
/

(50)

Zoek ad-y/ bye uit (a + Vb+ye)=(at bte) +
HZabZaed be =R?.
Neem daartoe
Pi (abe Hal —(lae tbe ==
—=[(a° Hb He)? + bat bh (bate + 4be)] +
+ [(a° Hb He) tab 8aec tb] =
== [(a? Hb—e) + 44° U] + [(a° + be) day b].
Om hieruit den wortel te trekken zij verder
Q= [at 50" HAALT (0? Hoe) Aa I=
=[(at Hb —e) +4 DH (at + b—e) dap b] X
Xx [(a? Fb — ce) + 4at bla? Hb eta b]=
=[ a d-b—e Za bl [at ie Za bl =
== [(a* + b—c) — hab}
dus Q == (a? +4 — ce? — datb.
Neem hiervan som en verschil met het rationele deel van
P*, dan komt er
2arHb-e) Bab
(a? Hbo)” 4a°b
EEP
Tel hierbij de beide eerste- termen van R*

ard-bte Za/b dan komt er
Zath J-Zay/b; trek af van genoemde
twee 1® termen van R? a 44e 2ap/b |

atb HZay/b

op de gewone wijze vindt men hier
a? 1) c
a nst PL + W/e

is dus de wortel, waarvan men was uitgegaan,

11. Vooral belangrijk kwam mij de oplossing voor van een
vraagstuk door twee loodrechte projectie-vlakken, als in de
beschrijvende meetkunde, zooals men hier in 1682 zeker niet
zoude verwachten.

Dit stuk komt voor onder het hoofd: „Over de wortels eener
Cubische Aequatie”, en luidt aldus,

D. BIERENS DE HAAN, Bouwstoffen, enz. N° XIIL

hed

VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. 25 R. D. XII.

(SI)

Ex Descartio, quot radices in cubicis aequationibus || oceur-
runt, tot plurimum problema admittit casus. || Sub primo genere
linearum ecuruarum continentur circulus | Parabola, Hyperbola,
Ellipsis, sub secundo genere || comprehendentur, Conchoidis vul-
garis, parabola || descripta ex motu alterius alicujus, et rectae
lineae || et catena nempe quae eodem modo describuntur per ||
intersectionem rectae lineae et aliae cutus libet coni sec- || tionis,
ut circuli, Hyperbolae et Hllipseos. Ht quem- || admodum cir-
culus linearum curuarnm primi generis prima est atque || sim-
plicissima, sic item conchoides quae ortum suum || habent ex
circulo curuarum secundi generis, prima || est atque simplicis-
sima. Rursus, quoniam cireulus {| non soluit omnia problemata
solida et quadrato-qua || dratica, sie item conchoides non omnia
soluit pro- || blemata surdesolida, et quadrato-cubica et _rur-
sus uf || parabola soluit omnia problemata cubica et quadrato-
cu- || bica (quae ad ecubica reduci possunt) sic item parabola ||
secundi generis soluit omnia problemata surdesolida || et qua-
drato-cubica (quae ad surdesolida reduci possunt)”’. |

Eene nieuwe bladzijde begint met figuur 1. Daaronder

„In plano S V, proponatur cilindrus quidam, cuius basis cir-
eulus cirea O eonstructus, et in cuius super- || fitie descripta
sit helix cilindriea a,b,c, d, e, f‚,g. Datum || jam sit punctum
g in Helice, et oporteat ducere rec- || tam lineam, per punctum
q quae secet Helicem ad ad rec- || tos angulos (ut g #). Eriga-
tur planum aliquod ST ad (| rectos angulos, ipsi plano S V,
in quo ab infinitis || punctis helicis ut a,b,c,d,e &c. demit-
tantur perpendicu- || lares. ah, bi, ch, dl, em et gn. Haec igitur
perpen- j| diculares eum in plano ST describant etiam aliam
quam- jj dam Helicem, ut A, dh, ‚m,n &e. Ducatur in plano ||
ST per » punctum recta pn g secans hane helicam ad || rec-
tos angulos, et intelligatur planum infinitum, transiens per ||
rectas png et ng, quod secet planum infinitum due || tum per

b, (quae quidem perpendicularis est ad basin circu- || li) et 5 o
quae ab hoe puneto b ducitur per centrum cir- || culi O) se-

undum rectam lineam gr. Dico rectam || gr secare Helicem
bed &e ad rectos angulos. At- || que in tali sensu intelli
enda sunt posteriora verba Libri secundi”’,

Kene nieuwe bladzijde begint met figuur 2. Daaronder
4

(52

„Aliquando in utraque parte aequationis non sunt || aequa-
les dimensiones et fit quando unitas deter- || minata subintelli-
gitur, fitque breuitatis causa, o- [| riginem sumens ex progres-
sioni, quod saepe in cubicis || aequationibus accidit ut in para-
bola, ubi plurimum jj distantia verticis a foco pro unitate su-
mitur.”

12. In hetzelfde handschrift N°. I, is vooraan nog eene bi-
bliographische zeldzaamheid ingeplakt, een dier wiskunstige
vraagstukken, die eenige wiskundige aan de liefhebbers ter op-
lossing voorstelde. Dit is een #PROBLEMA ASTROMONICUM ÈT_
GEOMETRICUM door Johan Stampioen”’ 15) gedrukt in plano, met
eene plaat in kopergravure. Aan den kant is door vAN SCHOOTEN
de oplossing geschreven, althans tot zekere hoogte aangegeven.

Februari 1877.

AANTEEKENINGEN.

IX TABVLAE || siNvvm || TANGENTIvM || SECANTIvVM, || ad Radium
10 000000; [| Met ° gebruyck der selve in || Rechtlinische Triangulen, ||
Door Fr. van Schooten [| Professor Matheseos || tot Leyden. || Vignette:
eene meetkundige figuur voor de constructie der goniometrische lijnen. ||
Tot Amsterdam, || Bij Willem J. Blauw || in de Sonnewyser. || 1627 ||
in 8%, klein formaat.

A—0, 216 blads. niet gepagineerd,

bevatten de titel, die geheel gegraveerd en met zinnebeeldige
figuren versierd is, „Korte || insrrvorie || deser tafelen” (12 bladz.),

dan: CANON || sINvva, || TANGENTIva || er || skcaNTivM. || Ad Radium. |
10000000.

in 7 decimalen (181 bladz.).

In verso. „Van t ghebruyck der Ta- || felen in °t meten der platte ||
Triangulen”, 81 bladz,

2)" Tanvrae || Sinvva || TaNceNtTivm et Srcanrivm, || ad Radium
10000000; || Met ’t gebruyck der sewer in Rechtlinische || triangulen,
Door Fr. van Schoote || gecorrigeert, || Zude in ’t cort by gevoecht,
dontbindinghe || der Sphaerischer-Triangulen, met noch | eenige Constige
Geometrische, ende || Polygonaelsche questien. || Door 5. 5. srampioen de
Jonge; || vignette als boven.{| Tor Rorrerpam bij de Weduwe van
Matthys bastiaenss. op ’t Steyger, in 12°.

‚De titel is gegraveerd, doch verschilt van dien voor het boekje
in noot (1).

A—K, 236 bladz., niet gepagineerd,

is op dezelfde wijze ingericht als het vorige boekje, behalve dat

het voorwerk 10 bladz. en het achterwerk 45 bladz. telt.

Daarachter volgt

Kort || Br-voeonser || der || Sprarrsscuer || Triangulen. [| Door (| J.J,
STAMPIOENIVM ; || Zuniorem ; Mathematicum. ij Vignette: eene meetknn-
dige figuur, die voorkomt op de 28ste bladz. || Tor Rorrervau, | By
de Weduwe van Matthys || Bastiaensz, Boecksverkooper, Op ’ || Steyger,
in Josephus, 1632, in 12°.

AC, 10 blads. zonder paginatuur.

(34)

In verso van den titel, een vers van J. J. Paep „Aen den Ghe-
leerden, Konst- || rycken longhelingh; || Joran SramProen.”

Dit boekje begint aldus:

‚„Dvs verder verhaelt eynde, de || uyt-rekeningh der recht-lini- || scher
triangulen; ende dat ten||deele door °t gebruyck der vo-|| renen be-
schreven tafelen”

waaruit blijkt, dat het werkelijk behoort bij de eerst beschreven
tafels, en dat deze dus evenzeer in 1632 zijn gedrukt.

3) TaBULAE || sINvuM || TANGENTIVvM || ef || secantiva || Ad Radium
10,000,000. || Met ’t gebruyck der selve in Recht- || linische Triangu-
len. || Door (| Franciscus van Scuoten || Professor Matheseos tot Ley-
den. || Van nieuws volgens de correcste || Exemplaria over-sien ende ||
verbetert. || Tor Brusse, || By LamBert MARcHANT, | in den goeden
Herder. || M. DC. LXXXIIL. in 12°,

A—l, 228 bladz., zonder paginatuur: met dezelfde inrichting als
in Noot (1), met 12, 181, 35 bladz,

Tegenover den uitgeschreven gedrukten titel, vindt men een ge-
graveerden, met de woorden:

TaBvrar ÏsiNvvM (| TANGENTIVM [| SECANTIVM |lad Radium 1 00000000 Il
cva || TriGoNomerria || Triangulorum planorum || Studio || Franerser
ScuoreN || Math. Prof. Lugd. Bat. || Vignette: dezelfde meetkundige
figuur || Brvxerus || Apud Lambertum || Marchant || sub signo || Bont
pastoris. || 16853.

4 Tagres || ve sinus || TANceNtEs (| er Secantes (| Ad Radium
10000000. || Avec wne methode de resoudre tres-fa- || cilement par leur
moyen tous les || Triangles Rectilignes &° || Spheriques. || Par || Francois
Scuoren || Professeur de Mathematique en || UVniversité de Leyden. ||
Reveuös & exactement Corrigées [| en cette Edition, || A Brussauues, |
Chez LamBert MarcHanrt, || Libraire au Marché aux Herbes. ||
M. DC. LXXXIIL. in 12°.

A—I, 224 bladz.

De tekst is Fransch, maar de verdeeling is weder dezelfde met
12, 181, 31 bladz.

Er is een gegraveerde titel volkomen gelijk aan die in het werk
van Noot (3).

5)* Tanre | pes Sinus || pes TANGENTES || er Srcantesi|Povr Le RAyoN ||
10000000. |j Par Fr. de Scroren.|| Vignette als bij Noot (I) | A.
Roüen || chez || Davin Berrneuw er || Jacaves Lucas || Rüellaux
Juifs. 1672. || Avec Privilege du Roy. in 12°,

A—T, 250 bladz. zonder paginatuur.

(55)

De titel is weder eene gravure, doch veel grover dan de voorgaande:
de tekst is fransch; de inrichting is dezelfde in 12, 181, 47 blads.

6) De 15 Boecken der || ErrmeNten jj Van Buclidis, i| Met korte
verklaringen eeni- |] ger Propositien. || Uyé het Latyn Overgeset, || Door
FRANs VAN SCHOTEN, || in sijn leven Professer Matheseos der || Hooge
Sehoole tot Leyden. || Zr nw vergroot door J. V. L. met || het sesthiende
Boeck van Christophoro || Clavio, érouwelgek uyt Latyn Vertaelt, || ende
met een Aenhangsel der Fonda- || menten vande Mathematische Namen ||
ende Coracteren (sie) verrycht, in dese const || gebruyckelych tot gerief
der Aencomelingen. ||t'Axsrervau, || By Jacob van Leest, op ’t Water
in de || Blaeuwe Kroon. 1662. in 12°.

VIII bladz. zonder pagineeriug, bevatten titel, en opdracht aan
„Den B:ende Godtvruchtighen || welgeleerden Jonghman Justo || Bonardo
student Matheseo, || weuscht (sic) J. V. L. Geluck|len Salicheyt
lang le- || ven, en Salich || sterven.”

A—L. Bladz, 1—243. bevatten Bouck 1—XVI. (blads. 1—199),

bladz. 200—208. „„Fondamenten vande Mathematische const.”

bladz. 209—243, „„Aenhang op de 15 Boucken || Bucuioss.

1) ReNarr || DES-CARTES || PRINCIPIA || PHILOSOPHAE. || Nune dermum hac
Bditione diligenter reco- || gnita, 8 mendis expurgata. || Vignette; Mi-
nerva met een boom en het devies: Nr EXTRA OLEAS. || AMSTELODAMI, ||
Apud Ludovieum & Danielem Elsevirios, || Anno elo, ToeLVI. || Cum
Privilegüs. || in 4°.

44 bladz. bevatten vóór den titel een fransche titel:

„RENArr [| DES-CARTES || oPeRA || PHILOSOPHICA. || epirio Terra. || Nunc
demum hac Bditione diligenter reeognita, || & mendis espurgata.”

de „Coxrerra” de „IyPOGRAPHVS || AD LECTOREM.” || en het portret.

Na de Titel volgt het „Privivece” van Frankryk, de opdracht
aan „ErisABETHAE. || Freperior Boremrar Reers, ll... Filiae natu
maximae,” (6 blz.), de „Erisrora Avruomis”’, (15 bladz.) en de „INDEX”
(13 bladz.).

A— Ee, bladz. 1—222.

Dan een nieuwe titel en index (16 bladz.).

a—hh. bladz. 1—248.

Dan een nieuwe titel en voorwerk (24 bladz.)

A—M. bladz. 1—92,

Index. 4 bladz.

5)*Grouergria, ||à | Renato prs Cartes|| Anno 1687 Gallied
edita; nunc autem || Cum Norrs || Frorimonpi pe Beavne, || Ze Ourië
Blaesensi Consilariì Regië, || In linguam Latinam versa, & commen-

(56 )

ta= || riis illustrata, || Operá atque studio || Francisor à Scrooren, ||
Leydensis, in Academià Lugduno-Batavâ, Matheseos || Professoris,
Belgicè docentis. ij Vignette: een spittende landman, met het motto :
„Fac zer spera”’. || Lvepvni Baravorvm, || Ex Officinà JOANNIS
Marre. || CIOIOCXLIX. in 4°.

XII blz. (niet gepagineerd) bevat titel, opdr acht aan „ErIsABETHAE, ||
eme, BouHrMIAE REGIS, Comitis Palatini, & Electoris Sacri Ro- Il
mani Imperii, filiae natu || maximae” (4 bladz.) gedateerd „Dabam
Leydae, XII Käl. Julù, ll Anni CIDIOCXLIX”; dan „Lectori Bene-
voro” (3 blz.) Inpex (3 blz).

A—P, blz, 1—118: Libri 1.

P—X, blz. 119—16i. FrowrmoNpi DE BEAVNE || IN GEOMETRAM ||
ReNAri DES CARTES || NOTAE BREVES.

X—-Oo, blz. 162—294, Franciscr à SCHOOTEN || IN GEOMETRIAM [|
ReNATI DES CARTES || COMMENTARII,

Oo— Vu, blz. 295—336. AppiraMeNtum, De laatste vladeijds bevat
de Errata”.

Daarop twee bladzijden (miet gepagineerd) met verbeteringen.

9)* Grouerria,|läll ReNATO pes CARTES || Anno 1637 Gallicò editas
postea autem{jUnà cum Norzs{|Fronimonpr pe Beavre,llIn Curia
Blesensi Consilarii Regii, Gallieè conscriptis in jt Latinam linguam
versa, & Commentariis illustrata, || Operâ atque studio || FraNciscr à
ScHoorEN, lin Acad. Lugd. Batava Matheseos Professoris. ll Nunc
demum ab eodem diligenter recognita, locupletioribus Commentarüs ||:
instructa, multisgue egregiis accessionibus, tam ad uberiorem expli- ||
cationem, gudm ad ampliandam hujus Geometriae ea-||cellentiam
facientibus, erornata, | Quorum omnium Catalogum paginav ersa ex»
hibetll Vignette: Minerva onder olijfboom met de spreuk ‚NE EXTRA
oreas. || AmstELAEDAMI Apud Ludovicum & Danielem Elzevirios, ||
CIOIDCLIX. in 4.

XII blz. voorwerk, hetzelfde als in het vorige werk. Tegenover
den titel een fraai portret van Descartes, gegraveerd door van Schoo-
ten, hetzelfde als voorkomt in het boek van Noot (7). In verso van
het portret, een fransche titel

Renarr || pes-Cartes || Gromerria. || Eprrio Secunpa, || Muitis acces-
sionibvs exornata, 8 plus alterâ|| sui parte adaucta. Im verso van
den titel de Cararoevsyjeorum, ll Quae hoe Opere continentur. ||

[blz 1—106). Renarr pes Cartes Geometria, tribus libris com- ||
prehensa.

(blz. 107—142]. Frormonpi ne BravNe in illam Norae Breves.

(blz. 143344]. Francrser à ScHooTEN in eandem Commentarii, ||
recogniti & aucti.

Eeste

(36)

(blz. 345—368|. ejusdem Arrenpix, de Cubicarum Aequalionum ||
Resolutione.

(blz. 369400]. ejusdem AppiraMeNtum. in quo continetur solu- [|
tio artificiosissima difficilis, cujusdam Problematis ;!l& Generalis Re-
gula de extrahendis quibuscunquell Radicibus Binomiis.

(blz. 401—405: een begeleidende brief voor de twee volgende,
van. JOHANNES Hvppe, gedateerd „Amstelaedami ipsis!lCalendis
Aprilis 1658”).

[blz. 406—506, 507—516]. Jouannis HuppeNu Hpistolae duae,
quarum altera!lde Aequationum Reductione, altera de Maximis &
Minimisjjagit.

(blz. 517—520|. Henriet van Heuraer Epistola, de Curvarum ||
Linearum in Rectas transmutatione. '

Hetgeen tusschen. de haakjes [ | voorkomt, staat niet in den
„Catalogus””.

Dit eerste deel bevat vel A—Ttt.

Het tweede deel bevat vier stukken, die ook in den voorgaanden
Catalogus, en op nieuw in een catalogus aan het hoofd van dit
tweede deel worden aangegeven; maar ieder heeft vervolgens eon
afzonderlijken titel. Vooreerst de titel:

PRINCIPIA (| MATHESEOS ÌÌ VNIVERSALIS, |ÌsEV [| INTRODUCTIO (| AD || GEOME=
TRIAE METHODVMI| ReNart pes Carresll Conseripta ab |l Er, BARTHOLINUS,

_ Case. Wir.ll Editio Secunda, priore correctior.ijvignette, als bij het

eerste deel. || Amsrrraepami,ll Apud Ludoviecum & Danielem Elzevi-
rios, ICIDIDCLXTI.

XIV bladz. (zonder pagineering) bevatten de opdracht (10 blz.)
gedateerd „Zeidae || Anno CIJIOCL. || Calend. Jun,” dan Lrcrom s.
(4 blz.)

A-—F, blz 1-48. De laatste bladzijde heeft tot titel FrANciscus
à SCHOOTENIlADp LECTOREM’’, waarin hij de „„menda” opgeeft voor dit
werk en zijne „Wxercitationes van 1657”.

Daarop de titel.

Dellaravarionuvm ll Natura, Constitutione, de _LimitibusllOpuseula
Duo.l!Zrcoepta à!\Frorimonpo pr BEAVNE,!lin Curia Blesenst Consi-
liario Regio:\| Absoluta verò & post mortem ejus edita || ab [| Eras-
mio Barrrorino,!l Medicinae & Mathematum in Regia Academia ||
Hafniensi Professore publico.!l Vignette, als boven ll AmstTELABDAMI, Il
Apud Ludovieum & Danielem Elzevirios, ILCLJIOCLIX.

G, H blz. 49—63 (niet gepagineerd) bevatten opdracht aan
„Joacmm GersporPn”(5 blz.) gedateerd „Hafniae Anno l\CIOIOCLV II”,
Episrorn PRAELIMINARISIAd Clarissimum Virwmi\CLAuprum Harpy
(16 blz.) Frorimonpr pe Beaune! Praeratro (! blz).

Dan HT blz. 63—152. Het boek zelf, afgebroken door een

(58 )

brief van Er, BARTHOLINUS ‘aan FRANCISCUS à ScHooteN, blz. 117 —l ki
(niet gepagineerd).

Dan de titel.

JOHANNIS DE Wirt | ELEMENTA [| CURVARUM || LINEARUM : |l Pdita {| Operâ
FRrANciscr à SCHOOTEN,llin Academia Lugduno-Batava Matheseos ||
Professoris. |l Vignette, als boven||lAMsTELAEDAMI.!l Apud Ludovicum
& Danielem Bizevirios, ll CIJIOCLIX.

V. blz. 153—158. Brief van Johannes de Witt aan Fr. àSchoo-
ten (3 blz.)

Vrt blz. 159—340. Het werk in twee boeken.

Daarop de titel.

FRANCISCI à SCHOOTEN, |l Lierpensis, dum vweret in Academia Lug-
duno-Batava || Matheseos _Professoris,!l Tracratus ll pe U CONCINNANDIS ||
DEMONSTRATIONIBUS || GEOMETRICIS jj ex Calculo Algebraïco.jj Zu lucem
editus\làll Perro à Scrooren!|Francisci Fratre. jj Vignette, als boven |
Amstelaedami, |l Apud Ludovicum & Danielem Elzevirios, Il CL )IOCLXI.

VIL blz. 341—344, Opdracht door P. van Schooten aan de Cu-
ratoren der Leidsche Hoogeschool.

Xx-—-Ggg blz. 345—420. Het werk zelf,

blz. 421 (niet gepagineerd). Errata.

blz. 422 (niet gepagineerd). Lector kuste Huppe S. P.

blz. 428—424, Twee verzen één latijn, één grieksch.

10) FRANCISCIÀSCHOOTEN || PRINCIPIA || MATHAESEOS || VNIVERSALIS ||
sEv || iNrRopvcrTio (| AD || GEOMETRIAE METHODUM || RENArr Des Car-
mes, | eprrA AB|| Fr, BARtTHOLINO, Case. Fro. || Vignette: de tuin-
man met olijfboom en omschrift. ‚„NoN soLus”’ || Lvep. Barav. ll Ex
Offieinâ Elseviriorum. | CIOIJCLL. in 4’

XVI bladz. (zonder pagineering) bevat de opdracht. D, Currs-
TIANO 'THOMAE,|| TOPARCHAE IN STAVGARD (10 blz.) gedateerd,
„Leidae p Anno CIJIOCL || Calend. Jun’ De PRAEFATIO IN HAEC
PRINCIPIA, ET|jDE MODO LEGENDI || GEOMETRIAM (4 bldz.) gedateerd
„Leidae, Annoll Christi CIOIOCL Postridie Non. Maië”.

Met verkorting der beide laatste bladzijden, komt dit stuk in de
Editio secunda voor als het „Lectori S.’, Beide stukken zijn van Eras-

mius Bartholinus.
A—F blz. 146.

UF FRANCINI à SCHOOTEN || EXERCITATIONVM || MATHEMATICARUM || Li-
BRL QUINQUE. || 1. ProPOsITIONUM ARITHMETICARUM ET GEOME- || TRICA-
RUM Cenruria {| II. Consrrucrio PROBLEMATUM SIMPLICIUM Geo- ||
METRICORUM, (| II. Arorronir Pereaer Loca Prana Resrirura. || IV.
ORGANICA CONICARUM SECTIONUM IN PLANO || DesCRIPTIO. || V. Srcrio-

(59)

NES MISCELLANEAE TRIGINTA, || Quibus accedit Curisriani Huor ni

Tractatus, || de Ratiociniis in Aleae Ludo. in 4,

A—Xxx, blz. 1—534.

Ieder dezer vijf stukken heeft een afzonderlijken titel met een:

afzonderlijk jaartal.

IL. 1657. VIII blz. (zonder pagineering). Opdracht aan het Hof
van Holland, Zeeland en West-Friesland ; gedateerd „Idibus Sep-
tembris. Anno || CIOIOCLV IL”
blz. 1—112, het werk zelf.

IL. 1656. blz. 114—118. Opdracht aan de Curatoren van de Aca-
demie te Leiden; blz. 119—122, „ Praefatio ad Lectorem ;”
blz. 123—190 het werk zelf.

UL 1656. blz. 193—196. Brief aan Petrus Chanuto, gedateerd
‚„Kalendis Januariis Anni CLJIOCLVIL”; blz. 1971 —202 „Praefatio
ad Leetorem.”’ blz. 203—292 het werk zelf.

IV. 1657. blz. 294 —296 (niet gepagineerd). Opdracht aan de Cu-
ratoren voornoemd, gedateerd „Kal, Novemb. MDCXLVI[”:;
blz. 297—302. Praefatio ad Lectorem; blz. 308—368 het werk
zelf.

V. 1657. bla. 371 —272, Brief aan Johannes Walbeeck ; blz. 313—516
het werk zelf,

blz. 517—518. „Ad Leectorem.”

blz. 519—520. Brief van Christiaen Hugenius aan Fr. Schotenius

gedateerd: „Hagae Comitum. 27 April 1657.”

blz. 521- 534. De ratiociniis in ludo aleae.

1 blz. wit. de „Errata.”’

Op ieder titel komt als vignette voor een olijfboom met tuinman

en bijschrift. „Non sorus”’ Daaronder

„ven. Barav. || Ex Offieina Jonannis Exsevir. || Academiae T'y-

pographi.

1% Gerste Bonch || der || MATHEMATISCHE | OEFFENINGEN, || Gegrijpende |
bijftigh Arithmetische, en Wijftigh || Geometrische Doorstellen. || Door ||
Franciscvs van ScHoorenN, || Professor Matheseos in de Vniversiteyt
tot Leyden. || Vignette : drukkersornament || t’Amsrerpam, || Bij Germir
van GoepesBereu, || Goech-verkooper op ’t Water/ in de Delfsche Bijbel/
tegen || over de Wienwe-Brugh. || Anno 1659. 4°.

A, VIIL blz. (niet gepagineerd), bevat opdracht (6 blz). Daarop

„FRrANCISCI van SCHOOTEN || MATHEMATISCHE || OEFFFNINGEN, || Gegre-
pen in vijf Boechen. |I. Verhandeling van vijftig Arithmetische en
vijftig Geometrische || Voorstellen. || IL. Ontbinding der simpele
Meet-konstige Werck-stucken. || ILL. Arprorzvonm Peraaer herstelde
Vlacke Plaetsen. jj IV. Luych-werckelyceke beschrijving der Kegel-sne-

(60)

den op een || vlack. || V. Dertich Af-deelingen van gemengde stoffe, ||
Waer bv gevougt is een Dractaet/ handelende van Weeckening || in Speelen
van Gelach. || Door d’ Heer || CarisriaNus Houeentus. || Desen Drach
vermeerdert met een korte verhandeling van || de Londamenten j| der j| Per-
SPECTIVE.

B—Ffff blz. 11—544,

blz. 11—112. bevat dit „Eerste Bouck”.

blz. 113—182. „Tweede Bouck”,

blz. 1838—2718. „Derde Bouck”’.

blz. 273—342, „Vierde Bouck”.

blz. 343—484. „Vijfde Bouck”.

blz, 485—500, „Van Rekeningh in spelen van geluck”.

biz. 501—543. „Tractaet der Perspective”.

blz. 544. „„Faulten”’.

Aan het slot staat

„lor Leypen || Gedruckt by || Severin Marrtuisz. || By de St. Pie-
ters Kerck, in de Wereldt vol Drucks, 1660,”

18)* Hetzelfde werk met dezelfde titels en tekst. Alleen komt
het jaartal 1659 in plaats van 1660.

U) Praneiscr à ScHooren || LeYpENs!s, || DE || ORGANICA || CONICARUM
SECTIONUM || IN PLANO DESCRIPTIONE, || TRACTATUS. || GEOMETRICIS, OPTI-
cis; || Praesertim verò || GNomonicis & MecHaNicis || vergis. || Cui sub-
nexa est Appendix, de Cubicarum jj Aequationum resolutione. ||
Vignette dezelfde als bij Noot (11). || Lven. Baravor. || Ex Officinà
Elseviriorum, (| A°. elo Io exevi. in 4’.

XVI blz. (niet gepagineerd) bevat opdracht „IuLustris ACADEMIAE ||
Lvepvro Baravar CvRaroriBvs” gedateerd „Leydae, Kal. Novembr.
Anni MDCXLVI” „de Prarrario || Ap || Lecrorem”’ (10 blz).

A—M. bls. 1—90. het werk zelf.

MP. blz, 91—117. Appendix.

15) PROBLEMATA || ASTRONOMICVM ij ET || GEOMETRICUM || VOOR-GESTELT. ||
Door Johan Stampioen de Jonghe Mathematicus || Resideereude in ’s Gra=
VENHAGHE | AENDE || Vytgevers van het Antwerpsch || VRAEGH-STVCK.

Deze titel staat aan het hoofd van een vel in plano, Daaronder
een op koper gegraveerd plaatje, voorstellende een viertal heeren,
naast drie stokken van verschillende lengte, wier voetpunten een
driehoek A BC vormen. Daaronder het vraagstuk

„SYnde in den Lenten tijt, een Stierman, op een onbekende
plaetse in een effen Hori- || zontael ofte Water-pas velt, op eenen
morgenstont, als de Sonne klaer was schy- || nende, heeft daer drie

(61)

stoeken van ongelyeken lengte op-gherecht in de Luoot- || rye. Eerste-
liek, merckende de schaduwe van den stock A. bevondt die te
eyndi- || ghen in B, alsoo, dat AB lanck was 33 voeten. Wen
weinigh tydts daer na de Sonne || wat hoogher zijnde, heeft de scha-
duwe van den stock A bevonden te eindighen in C [met potlood
is bijgevoegd: ten derden die van Bin C]. Ten || vierden soo quam
de schaduwe van B te eyndighen in A. Ten laetsten de Sonne
wederom || wat verloopende, soo quam de schaduwe van den stock
C te eyndighen in A. Den dach ver-||loopen zynde heeft de
uyterste vande drie Koninghen staende op het beelt van Orion in ||
eene rechte lynie water-pas bevonden; Wnde van stonden aen ghe-
merekt, dat het binnenste der||vier Planeetjens, die om Jupiter
loopen Hclipseerde. Vraghe? op wat Polus hoogte, op wat || dagh
van t’ Jaer, op wat ure dat de Son eleke male geobserveerdt is,
ende oock hoe verre de ||stocken van den anderen stonden. Midt-
schaders oock de ware lenghte van de selve plaetse. || Als de stock
A langck is 6 voet. B 18 voet, ende C 8 voeten, || Antwoordt.”

BOUWSTOFFEN VOOR DE GESCHIEDENIS
WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN

IN DE NEDERLANDEN,

DGOR

D. BIERENS DE HAAN.

XIV, Josephus Scaliger J. 0. Fil, als cirkelequadrator.

1. JosrPHUS SCALIGER was een geleerde, die, wegens zijn
veelomvattende wetenschap, diepe kennis en fijne scherpzinnig-
heid in zijnen en ook in lateren tijd groote vermaardheid ver-
wierf. Hij was zoowel wegens zijne geleerdheid als wegens
zijne persoonlijke hoedanigheden eene merkwaardige figuur van
zijnen tijd, en was een der groote lichten, die de Leidsche
Akademie versierden, haar naam heinde en ver verspreidden, en
van overal studenten tot haar lokten.

Hoewel, — of misschien beter gezegd, omdat — deze groote man
niet tevens een groot wiskundige was, werd ook hij aangetast
door de toenmaals, naar het wel schijnt, besmettelijke kwaal,
om te zoeken naar de quadratuur van den cirkel. Hij deed
zulks op nog vrij wat minder wetenschappelijke wijze dan srmon
VAN DER EYCKE, en liet zich door de meest onwetenschappelijke
paradoxen medeslepen, om tot zijn doel te geraken. Ook hier
zijn het juist de geschriften zijner tegenstanders, — en hun
getal zoowel als hunne beteekenis was niet gering, — die voor-
zeker niet het minst onze belangstelling zullen opwekken.

2. Deze JOSEPHUS SCALIGER, of zooals zijn naam voluit
luidde, JOSEPHUS SCALIGER, JULII CAESARIS A BURDEN FILIUS,

(68 )

werd geboren te Agen, in Guienne, den 5der Augustus 1540,
zooals blijkt uit de 60° Epistola eener straks nader te behan-
delen verzameling, aan zijn vriend rsAAC CAUSABONUs, met het
onderschrift /Lugduni Batavorum, || Nonis Augusti Juliani, die
meo Natali, quo 62. |fannum mihi init. 1601. Hij was de
tiende van vijftien kinderen, tien zoons en vijf dochters van
JULIUS CAESAR SCALIGER, geboren in 1504, die in 1529 huwde
met ANDRIETTA DE ROGUES LOBIECA; deze vader, afstammende
uit het geslacht delle Scala, prinsen van Verona, overleed in
1558. Onze scALIGER, kwam in 1598, reeds met een Euro-
peschen roem van geleerdheid, als hoogleraar naar Leiden, buiten
verplichting van het geven van eenige colleges. Hij stierf al-
daar, den 24sten Januari 1609, waaromtrent de Epistola 458
(blz. 829—848) door zijn boezemvriend DANIEL HEINSIUS aan
ISAAC CASAUBONUS geschreven, belangrijke bijzonderheden be-
vat, onder anderen het zeer eenvoudige grafschrift: „JosEPHvs.
SCALIGER. JVLII. CAESARIS, A. BVRDEN. FILIVS. RESVRRECTIONEM.
HIC. EXPECTAT.”’

Van zijne veelvuldige werken bezit ik behalve de werken, die
straks ter sprake zullen komen, slechts vooreerst zijne oorspronke-
lijke uitgave van „M. Manilii Astronomicom libri Quinque” 1)
te Parijs in 1579, in 8°. Voor dit werk ontving hij van den
koning van Frankrijk een jaargeld van 2000 francs, dat echter
in 1594 nog niet was uitbetaald. Van dit werk kwamen er
verschillende herdrukken, o.a. een te Leiden 1600 in 4°, en
te Argentorati 1655, in 4°, Van zijn groote werk #de Emen-
datione temporum’’, dat te Parijs in 15853 uitkwam, verschenen
evenzeer verschillende herdrukken, te Leiden in 1593, te Co-
loniae in 1629 ?, alle in folio.

Eindelijk werd zijn werk „de re nummaria’’ 3) in 1616 na zijn
dood door wruLeBRORD SNELLIUS in het licht gegeven ; deze
had reeds vroeger (1613) een eigen arbeid over dit onderwerp
uitgegeven „de re nummaria. 1. B. 1613” 4).

De brieven van CAESAR SCALIGER werden door zijn vriend,
den beroemde DANIEL HEINsIUS, in 1627 te Leiden uitgege-
ven, /J. Scaliger J. C. à B. HW, Epistolae. TL. B. 1627” 5) en
hiervan werd in 1628 te Frankfort een nadruk gegeven. Deze
verzameling bevat, in vier boeken verdeeld, 485 brieven, waar-

(64 )

‘van de /Index” voor het werk is geplaatst; deze is ingericht
naar alphabetische orde van de voornamen der personen, aan
wie de brieven zijn gericht, zoodat men bijv. de brieven aan
SCALIGER gericht, op de letter J. moet zoeken.

3. Het was in zijne „Cyclometrica Blementa Duo” 6) dat
JOSEPHUS SCALIGER zijne quadratuur des cirkels in het licht
gaf; dit werk verscheen in 1594, in hetzelfde jaar als de
„Quadrature du Cercle” van SIMON VAN DER EYOKE. Het
werd door FRANCISCUS RAPHELENGIUS te Tueiden uitgegeven en
is een waar prachtstuk uit deze wereldberoemde boekdrukkerij:
papier, letters, figuren, druk, alles is even fraai. De tekst is:
zwart gedrukt; de meetkundige figuren daarentegen, met hare
letters zijn met rooden inkt gedrukt; evenzeer is dit het geval,
waar, in den loop van een bewijs, die letters der figuur worden
aangehaald. Het boek js vol grieksche uitdrukkingen en op-
schriften; zoo komt elke stelling eerst in het grieksch voor
met een griekschen titel. Het schijnt wel dat deze prachtige
uitgave aan onzen RAPHELENGIUs het privilegie verschafte, om
ook in Frankrijk zijne werken te mogen uitgeven ; althans dit
privilegie komt reeds dadelijk bij dezen arbeid voor, en draagt
denzelfden datum. Dit feit, voor den hollandschen boekhandel
van geen geringe beteekenis, volgt uit de beide volgende stuk-
ken. Het eerste vindt men op de laatste der twaalf eerste
bladzijden, die het voorwerk bevatten.

„Henrier || D. G. \ Crrisrranissiar || FRrANCIAE ET NAvAR-
RAE || Rees, j| SANCTIONE CAVTVM EST. ||

Ne gqvis, qvosevnqve libros nvnquam ante editos ;; Fran-
ciscvs Raphelengivs, Christophori Plantini * gener, primvs typis
vvlgaverit, eosdem, citra ipsivs || (Raphelengii) volvntatem, intra
proximvm a prima || evivsqve libri editione deeennivm, totos vel
ex parte, || in vllis regni franciae ditionibvs imitari, excvdere, |
alibive excvsos in iisdem venales exponere avdeat, || Privilegii
conditiones, indictaegve infractoribvs || mvlctae, lativs continen-
tvr in literis regis datis \\ sigillatisqgve in consilio Regis, Pari-
siis, XXI. Aprilis, jj Anno CIO.I9.XCIV. et reg. ipsivs qvinto,
ac signatis, | vr Barenwavwx. || Ewemplar Privilegij Regij in
fine || Mesolabij adpositum est”

Dit tweede stuk vindt men dan ook aan het einde van het

(65)

tweede gedeelte „ Mesolabium” op bladz. 35 (zonder pagi-
neering). | ’

„Primlege du Roy de France. ||

Henry par la grace de Dieu Roy de France & de Na-
uarre. Aur Preuost de Paris, || Bailly de Rouen, Seneschal de
Lyon, ou leurs Lieutenans, & à tous nos autres Justi- | ciers & Offt-
ciers, qu'il apartiendra, Salut. Nostre chier & bien aimé Fran-
gols jj de Raphelengien, Imprimeur, gendre de Christoffle Plan-
tin, demeurant en la ville | de Leyden, nous a faict remonstrer
gue pour le desir 6 affection qu'il a eu de tout temps de ||
serwir au public, dl s'est cy deuant efforcé à recouurer de
toutes partz plusieurs bons & rares || liures 6: volumes en tou-
tes sortes de langues, artz, Ó sciences, lesquelz il a mis en
lumiere || avec grandz fraiz 6: despens, esperant par apres
cueillir quelgue frwict de son labeur: duquel || neantmoins il a
esté le plus sounent frustré; à occasion que les aultres Im-
primeurs de cestuy no- jj stre Royaume, st tost qu'ils ont peu
recouurer quelques copies de sesdicts liures, les ont faict
r'in- || prüner, vendre & debiter teeuw: de sorte que conti-
nuaut (sie) à ce faire ledict Raphalengien || sooffriroit vne
tresgrande perte, Á” par ce moyen serott demeu de continuer sa
vocation: chose _ qui seroit de tresgrande consequence & preiu-
dice aur personnages doctes, d'estre priués de la || commu
mication de ces oeuwres, qui ne leur peuuent apporter que toute
emulation de seruir au pu- |} blie. A quoy voulans pourueoir,
A ces causes nous voulons, ó’ vous mandons que vous ayez ||
d faire très-erpres commandement & defenses de par nous, sur
certaines ó: grandes peines, à || tous les libraires & Imprimeurs,
qui sont & resident tant en vostre ressort qwen autres en-
droits || de nostre dict Royaume: A ce quw’ilz n'aient aucune-
ment s'entremettre ne ingerer de vendre, || debiter, & distribuer
ne reïmprimer aucune oeuure de nouuelle composition, laquelle ||
non imprimée auparauant, aura par ledict Raphelengien, pre-
ihierement et nouuel- || lement esté imprimée, en tout ou partie
desdicts liures, Sinon du vouloir 6 consente- || ment d'iceluy
é ce pour le temps & terme de X. ans, à commencer dès la
datte de la prenvere || impression desdicts liures. Et où il y

auroil aucun st ozd de contrewenir à ceste nostre volunté, |;

VERSL. EN MEDED. AFD, NATUURK. 2de REEKS. DEEL XÌl, 6

(66 )

Nous voulons estre procedé contre euv par amendes & con-
fiscations des liares, dont ils se trou- “ ueront saisis & autre-
ment selon la rigueur de noz Ordonnances (pourveu que les-
dictes oeuures || 6 liwres de ladicte nouuelle composition ne
soient en rien contraitres à la religion Catholicque,\| Aposto-
licque, & Romaîne, ni contre ncstre estat.) De ce faire vous
donnons pouuoir, autho- \j rité, & mandement special ; entendant
que Vextraict de ces presentes imprimé à la teste ou à la |
fin de ses liures, se tiennent pour dewement signifides à tous
Imprimeurs ou libraires, à ce qu'ils t n'en pretendent cause
d'ignorance. Car tel est nostre plaisir. Donne à Paris le vingt-
oniesme | jour d'Auril, Lan mil cincq cens quatre vingt ó
quatorze, 8: de nostre Regne le cinquiesme. || Soubsigné || Par
le Roy en son conseil jj de Baigneaulx.”

4. Keeren wij nu tot ons onderwerp zelf terug, en zien wij,
hoe scaLIGER zelf te dien aanzien redeneert; al spoedig zal
het blijken dat het oordeel niet ongegrond is, zooals het boven
werd uitgesproken.

In het eerste gedeelte van zijne „Cyclometrica Klementa duo”,
genaamd „pr AMmsBirv ciRCvL1” bladz- 22 geeft hij het

„EXOALON.

„Lorer ab hac Archimedea differt voluta Vitruuij Tonica.
Nam haee Archi- || medis intra circulum constituitar: Lonica
autem à circello, quem oculum volutae vo- || cat Vitruuius, extra
tota eiicitur. Hoe tamen commune habent, quod aequabilibus }
spatiorum contractionibus, item quadrantibus circuloram, quas
ipse tetrantationes || vocat, descriptae sint. Loeus apud Vitruuium
sanus non est, neque ipsis summis vi- || ris, nisi palpabundis,
cognitus.””

terwijl op de volgende bladzijde 23 de stelling voorkomt

„EXOAION..

„Ierrvr munita est nobis via finem voluta Dimostrateae dé-
prekiendendi, quod || tamen fieri posse negabat Sporus Nicenus.”
Deze aangehaalde plaatsen bewijzen genoegzaam, hoe sSCALIGER
volstrekt niet op de hoogte was van de wiskundige wetenschap
pen, ook in die dagen. Vooreerst toclr kent hij het onderscheid

(67)

niet tusschen de spiraal van Archimedes, — waaromtrent zijne
meening, dat deze moet besloten blijven binnen den constructie-
cirkel, op eene dwaling berust, — en de lonische spiraal, die
tot de zoogenaamde „#caurbes de raccordement” behoort, en slechts
uit“aan elkander gevoegde cirkelbogen bestaat. En ten anderen
ontkent hij eene der hoofdeigenschappen van de Quadratix van
Dimostratus, waarvan hij toont de theorie niet te kennen. Langs
dezen weg, en op dergelijke wijze voortredeneerende, komt hij
tot het besluit, — hetgeen hij een „mobile paradoxon in Geo-
metria’” noemt, — dat namelijk door berekening een inge-
schreven veelhoek den cirkel kan overtreffen. Zoo zegt scA-
LIGER op bladz. 28.
„Prorosrrro V. Theorema.

Ambitus Dodecagoni circulo inseribendi plus | potest, quam
cireult ambitus. Et qaanto deineeps || plurium laterum fuerit
Polygonum cireulo inserie jj bendum, tanto plus poterit ambitus
Polygoni, || quam ambitus circuli.”

Gereedelijk ziet men in, dat thans, — als men eenmaal deze
stelling aanneemt, —- ook alles, wat men wenscht, bewezen kan

worden; al is het dan ook deze uitkomst, die sCALIGER als
eene gewichtige ontdekking in de wetenschap beschouwt, dat
namelijk de uitkomsten langs amalytischen weg, door berekening
verkregen, niet behoeven overeen te stemmen met hetgeen de
meetkundige weg, door constructie, ons leert. Deze overtuiging
was wel de oorzaak, dat scarieer doof bleef voor alle bestrij-
ding; niet omdat hij de waarde van andere methoden ontkende,
maar omdat hij meende, dat die uitkomsten volstrekt niet met
de zijne behoefden overeen te stemmen. Van deze weinig we-
tenschappelijke stijfhoofdigheid zagen wij reeds een staaltje in
een der vorige Bouwstoften, N°. VILT, waar het den strijd
over dit zelfde onderwerp gold met onzen 1LUDOLF VAN CEULEN.

In het tweede gedeelte „Dr Porenrra Cimevur’” van den-
zelfden arbeid „Cyclometrica Wlementa Duo’, blijft zijne rede-
neertrant dezelfde.

Op bl.dz. 72 geeft hij de

„Prorostrio IL TmrorEMA,

Circulus potest triginta sex segmenta Hexagoni {[ ivsi circulo

inseripti.”’

er
.

(68)

Op bladz. 90 een

nCOROLLARIVM.

Ex his patet, circuli aream esse aequalem rectan- jj gulo sub
latere trianguli aequilateri in eo ipso inseri- || pti circulo, & no-
uemdeeimis diametri eoneepto.” Ì

waarop bladz. 88 volgt

„Prorosrrio V. Theorema.

Potentia circuli ad semidiametrum applicata la- || titudinem
facit reetam semiambitu eirculi mi- } norem.”’.

Bindelijk vindt hij aldaar blads. 86 de stelling

„COROLLARIVM Î.

Ex his constat, quod potentia ecirculi minor est || Trian-
gulo reetangulo, cuius eorum, qeae rectum í/ angulum content,
laterum, alterum quidem se- || midiametro, alterum autem am-
bitui cireuli est [| aequale”’.

Hiermede meent hij dan ook Archimedes grondig te hebben
wederlegd ; vandaar dat hij in het „#Appendix”, dat zoo straks
ter sprake komen zal, op blz. 5 zegt

„Nos || hallucinati sumus in re, quae non facit ad rem. ®
Archimedes peccauit in ip- || sam rem”. |

en in dit eerste werk „Cyclometria Elemento Duo’’ bladz. 30. /

„Maiorem igitur, ambitum habebit polygonum circumseribens :
& || ideo latius peccatum ab eo (Le. Archimede)”

en bladz. 37.

„Ar Archimedes conatur demonstrare inductione ad impos-
sibile longitudinem || perimetri paulo minorem esse supra dia- #_
metrum tripla sesquiseptima. hoe est poten- || tiam perimetri |
minorem esse, quam 484, cum scilicet quadratum diametri
fuerit || 49. Quem errorem satis superior demonstratio re- |
fellit. Sed quare hoe sibi & po- || steritati persuaserit, in Prole-
gomenis declaratum est. #Similis vero absurditas est in | XVI,
& XIX segt EÀtxzov Archimedis.” |

5. Het is met behulp van de voorgaande en dergelijke rede-
neeringen, dat hij voor zijne verhouding tusschen den omtrek
en de middellijn van den cirkel vindt |

108 162 ENNE

waarvan dus slechts de eerste decimaal juist is.

Alk

mmm

(69 )

Hij zegt daaromtrent in het eerste gedeelte „Dr AuBrrv
Crrcvur”’ op blz. 30, 31 het volgende,

„EXOAION.

Cvu igitur, vt iam ostensum est, quo pluria fuerint latera
Polygoni inscripti, eo if maior reperitur per numeros ambitus
eius, quam ecirculi cireumscribentis peripheria: (| frustra per nu-
meros Archimedes conatus est peripheriam circuli inuestigare
in poly- || gono permultorum laterum circalum ectreunscribente:
eum polygonum cireunseri- || bens sit proculdubio longe maius
polygono simili inseripto. quod quidem polygo- || num inscrip-
tum ostensum est per numeros maiorem ambitum habere, cir-
eulo suo || cireunseribente. Maiorem igitur ambitum habebit
polygonum circunscribens: &c. || ideo latius peccatum ab eo.

Nobile est hoe paradoxon in Geometria, & ipsi, vt iam te-
tigimus, Archimedi [| non animaduersum. Alioquin non dubium
est, quin peripheria sit maior subten- || dente sua. Sed per
numeros aliter deprenendetur. quo magis miror Mechanieos, (|
qui globis superficies Cosmographicas inducunt. Nam ad lon-
gitudinem perimetri || circuli assumunt latera omnia, id est totum
ambitum Dodecagoni maximo circulo || sphaerae ipsius anseripti.
Non enim video, quomodo perfecte id obire possint. & |, non
leuiter miratus cum, sum haec praecipi legissem à magno Daniele
Barbaro. Nam de vulgo nihil mirum”.

En daarop laat hij dan volgen

„Prorosrrio VI. Theorema.

„Quadratum ab ambitu eireuli decuplum est qua- || drati à
diametro”.

Hen tweede bewijs van deze stelling begint aldus op blz. 33.

nÄLITER

Ha est natura volutae luxatae, veluti demonstrauit Dino-
stratus, || vt semidiametrus circuli sit media proportionalis inter
maïus se- || gmentum quod fil à fine volutae (quae vocatur cogruens)
g_quadran- || tem perimetri circuli. Sed cogruens ipsa ostensa est
Bupra,propositione || II esse media proportionalis inter ipsam se-
midiametrum, & duas |, qwintas eius.”

6. Het schijnt dat deze arbeid reeds voor de uitgave racht_
baarheid verkregen heeft, en alzoo reeds toen daarop aanmer-

(440,)

kingen zijn gemaakt. Althans begint hij zijn „CaNprpo Lectorr ||
SALVTEM'’ aldus.

„Cvm in animo haberem haec Elementa deseribere, |} quae
valde confusa & perturbata in schedis hiturariis {| habebam : mor-
bo longo oppressus rem din distuli. } Quia vero iamdudum tam
amicorum preces, quam || maleuoloram conuicia hanc editionem
diu deside- |/ rari non patiebantur. imperaui mihi: & quamuis
à || longo & tee morbo me nondum recepissem : tamen non
minus || ab animo, quam a corpore aeger coepi illa confusa
vtcunque digerere, | & in mundum transeribere. Sed non potui
facere, quin, quemad- jl modum morbus in nobis multa sui, ita
nos in seriptura multa mor- ij bi vestigia reliquerimus; qualia sci-
lieet, sunt litera alia pro alia, ver- || bum pro verbo, vt ÒuzvÄdovov
pro Òezanhdotov, ngófÀnuwa pro Geoonua, & si- | milia;
quae tu, candide lector, tam beneuole mihi condonabis, quam ||
facile deprehendes ea, non mentis, sed calami properantis er-
rata || esse At id, quod nune dicam, quamuis & ipsum manus
festinantis || erratum est, tamen maleuolt in aliam partem inter-
pretari possent. ||

Op deze wijze hoopte hij zeker den opkomenden kare te
bezweren; maar dit schijnt hem niet gelukt te zijn, want
slechts een half jaar na de „#Cyclometria Wlementa Duo” gaf
SCALIGER zijn „Appendix ad cyclometria sua” in het licht; de
beide werken toch zijn gedateerd, het eerste „Kal. Junij
CIJ.I).XCIV” en het tweede „/X Kal. Decembris” van dat
zelfde jaar. Aan dit werk, dat evenzeer uit de pers van FRAN-
CISCUS RAPHELENGIUS te voorschijn kwam, werd echter lang
zoo veel zorg niet besteed, als aan het eerste. Het formaat is
kleiner, de druk van figuren en letters met rooden inkt ont-
breekt hier geheel; in het algemeen ziet dit boek er veel min-
der net uit dan het voorgaande; echter, op zich zelf beschouwd,
behoeft die boekdrukker zich toch niet daarover te schamen.
Wellicht dat scaLIGER met dezen /Appendix” te veel haast
heeft gemaakt, om een even nette uitvoering toe te laten.

In de voorreden „Candido Lectori’ beklaagt scArLieGer zich
op ironiseken, soms scherpen toon, over de miskenning, zooals
hij dat noemt, die aan zijn eersten arbeid is ten deel gevallen
Meu leest daar in het begin,

(CCD)

„Non diu mihi expeetandum fuit, candide Lector, (| quid iu-
dici foret doetis Mathematicis de meo Cy- || clometrieo, quod
ineunte aestate proxima emisl- || mus. Vix in manus librum sump-
serunt, eum le- 4 gem horrendt earminis pronunciarunt, & con-
fie || dentissime dixerunt zrdr 0’ Öuzrd, zovder vyres. Vix in ||
vnam, aut alteram propositionem oculos coniece- || rant, rem fac-
tam habuerunt, €£ ovupog T'Àtovra co- | gnouerunt. Quid

faciam tot aduersis petitus? Nam manifesto teneor. Hoe ||

emm iudieium a contemptu studiorum nostrorum natum plane
adoleuit & |/ confirmatum est hallneinationibus illis, quae nobis
de ambitu Dodecago- | ni, & imperfecta demonstratione rationis
perimetri ad diametrum exeide- | runt. Magnum crimen est,
& magnis accusationibus pulsamur. Non || Mathematicorum modo,
sed etiam vulgi, etiam muliercularum ipsarum || aures nostris er-

roribus personantur... ||... ij Equidem seio mihi rem esse

“cum summis in- || geniis toto vitae tempore in hoe studiorum

genere subactis: illos Mathema: || ticos esse, me Mathematices
tantum studiosura.”’

Op bladz. 5:

„Nam si propter duas futiles demonstrationes, totum opus
mon est nauci, to- | ta eorum Geometria non est vnius assis
propter tam futile tudieium. Tamen || nemo est hodie vel doc-
tus, vel indoetus, qui non putet & eos vera loqui & nos operam
lusisse. Quos nos non magis mouet, quam illi kbri, quos ||
multi in nos parati sunt scribere. In quibus nihil aluid, quam
inscitiam || suam prodent”.

en bladz. 6:

„Quod dico, quia quidam hariolantur a nescio quo, (nomen
enim perdidi,) (| me hane rationem furatum esse: quem ego
auctorem mon magis antehac jj sciebam natü fuisse, quam illum
alium ..

Lijn beklag verandert dus allengs in minachting, en op hoo-
gen toon gaat hij voort.

„Qua igitur, quod || nemo hactenus potnit facere, nos & lincam
Dinostrati deseripsimus, & quae || esset ratio peripheriae ad diames
trum, indicauimus, & potentiae circuli reeti- [| lineum aequale
dedimus : non veriti sumus illustrissimis ordinibus Hollan- || diae,
Leelandiae, & West-Frisiae rem nouam, & a multis saeculis

(72)

frustra vexa- ||tam dedicare. Quem meum gratum animum
ipsi magnifico & illustri ; munere prosecuti sunt: quo nomine
gratias illis egimus, quas tantis viris } debuit homo ita natus,
ita altus, ita educatus, vt ego”.

In dit Supplementum handelt hij op nieuw over eenige stellin-
gen van zijn eerste werk ; de vier eerste zijn de }steen 2de, de
gde, de 6de en de 8ste van het gedeelte „de Ambitv Circvli”;
de drie volgende zijn de drie eerste van het andere gedeelte
nde Potentia Circuli”’. Overigens is er in zijne betoogtrant
niets veranderd.

Hij eindigt bladz. 20 met het vers.

Famae, beatus, qui me superuixit suae,
lliisque meruit interesse laudibus,

Quas vita non dat, funus ac cinis darent.
Bonis hieeret, si liceret per malos,

Viuis negata gloria viuis frui.

Sed si bonorum iudicia de me mei
Tardauit aeui linor, ac malignitas ;

Meam loquentes gloriam nepotibus
Iniuriam horum non tacebunt posteri”.

7. Men ziet dus, dat hij nog volstrekt niet bekeerd was, de
„halineinationes’’ aan zijne tegenstanders toeschreef, en steeds
bleef beweren, dat zijne ontdekkingen de waarheid eindelijk aan
het licht hadden gebracht. Waarschijnlijk echter waren toen
slechts de tegenwerpingen van LUDOLF VAN CEULEN — waar-
voor hij eene innige verachting schijnt gekoesterd te hebben, —
en misschien die van J. ERRARD hem bekend. De bestrijding
door ADRIANUS ROMANUS, door CHRISTOPHORUS CLAVIUS, door
PETRUS ANTONIUS CATALDI, door FRANCISCUS VIETA is van
latere dagteekening.

Uit de vermelding dezer doorluchtige namen op wiskundig
gebied, in bestrijding van onzen niet minder doorluchtigen ge-
leerde, blijkt wederom hetgeen wij vroeger opmerkten, hoezeer
zulke geschriften over de cirkelquadratuur, hoe weinig weten-
schappelijk deze dan ook waren, toch niet met een verachtelijk
stilzwijgen worden begroet; maar de groote wiskundigen in het
strijdperk riepen, en alzoo tot nut, bevestiging en uitbreiding

(73)

der wetenschap aanleiding gaven. in een vorig nummer dezer
Bouwstoffen zagen wij dan ook, hoe deze waarschijnlijk de oor-
sprong zijn ‘geweest van de schoone onderzoekingen en uitkom-
sten van LUDOIF VAN CEULEN, Laat ons nu zien, wat wij om-
trent de verschillende bestrijdingen van SCALIGER te weten
kannen komen, terwijl die van ADRIANUS ROMANUS later vermeld
zal worden, . wanneer over dien geleerde zelven zal worden ge-
handeld.

Een enkele maal vindt men hierbij nog vermeldt het even
bijzondere werk van SCALIGER #MrsouaBruu”’ 8), dat tegelijk
met zijne Quadratuur het licht zag.

S. Zooals wij boven opmerkten, hebben wij reeds in N°, VIII
der Bouwstoffen gehandeld over de bestrijding van SCALIGER
door LUDOLF VAN CEULEN. Al de bijzonderheden van dezen

strijd zouden voor ons verloren zijn gegaan, — wij zagen zulks
reeds daar cr plaatse, —- ware het niet, dat deze ons zijn be-
schreven «> r ADRIANUS ROMANUS in zijn evenzeer aldaar aan-

gehaald werk, gewoonlijk genoemd #Apologia pro Archimede” 9).

In heticlfde voorwoord „Lectori Philomathi S.”, bladzijden
55—57 voor zijne vExercitationes Cyclicae’”’, geeft ADRIAAN
VAN ROOMEN ons nog den brief van scALIGER ten beste, dien
deze hem gezonden had in antwoord op zijne aanmerkingen te-
gen SCALIGER's quadratuur, en op zijne verdediging van de be-
waren, die LUDOLF VAN CEULEN daartegen had ingebracht. Die
brief teekent ons den schrijver in zoo juiste bijzonderheden, dat
wij dien hier zullen inlasschen.

„Josephus Scaliger Julij Caes. F. Adriano Romano suo S,

Puto meas literas tibi redditas esse vnà cum appendiichus
ad Cyclometrica || mea: ee quibus potuisti animaduertere gum
iniguus sim meis erroribus, negue opus esse alio castigatore
gum me ipso, sed sanè opus mihi erat || alijs lectoribus, quàm
guos hactenus nactus sum vbigue sed praesertim apud vos, vbi
passim Cyclometrica nostra ita accipiuntur, vt non Au-|| ma-
nitùs errasse, sed tege Maiestatîs commisisse videar, & nihil
melius mihì evpectandum sit, quàm vt sine prouocatione poe-
nas dem, vl ho- || mini libero ne ad respondendum quidem sit
receptus. Tu scis de quibus loquor, 5: qui sunt ij qui literis
suis vulgo quotidie de nobis ea disse- || runt quibus ipsi potius
dignú sunt. Non agam eum üllis praecise, vl ipsd facvunt.

(74)

Nondum enim dies cessit. Accipe intereà hanc diatribam, |
quam tibi mitto, in qua non solum videbis auam falsi sint
gui Archimede magistro, cireulum aequalem faciunt rectangulo
sub semidiametro || 6: semipheria contento: sed etia quam male
evistimationi suae consuluisse videntur, qui non capere potuerint
quod 6 puero plana fecimus. Rem | ulilissimam proposuimus.
Lnsi eam obtrectationibus suis eludere conantur Volsellis pu-
grant non gladijs. Lecta mea diatriba, te ipsum iudicem ||
fero, nì inhumanè meen exvperiuntur, qui ea vellicant, quae
aut non intelligunt, aut st intelligtt nolunt probare, ne
cogautur quae pueri didicère,lisenes perdenda fateri, dìÀd
rt gev mgorervpzOar Ekouer òyvóuevouneg. Intereù,
oro te, mì Romane, si quis locus est humanitati, litera-
rum || vinculo, sacris Matheseos, vt diligenter perpendas ea
guae in diatribam hanc coniecimus, & vt non solum tibi, sed
& alijs scriptam esse sias. | Propterea eam illis communica, quos
guamuis nobis imiguiores esse sciueris (vt sand inhumani sunt
gui de homine non ita merito, prauè & | sentiunt & argutan-
tur) tamen ab his studijs alienos non esse sciueris, imo potiùs
quos tibi constabit solid de his rebus iudicare posse. De
pa=||ralogismo Archimedis dubitare non potes, 6 hoe 6 alia
quae ad guadratione circulò spectare onesnuoveróg à nobis
demonstrata sunt. Vbi ab \ hominibus praué tenacibus expres-
sero nos c:rculum guadrasse (uelint nolint hoc fateantur necesse
tandem est) posteù ad religua pergemus. Er-||rores nostros
tollemus, eos qui videntur & non sunt evpoliemus. Tu intereà,
mi Romane, clementius de nobis iudiea, quèm hactenus fecisti. Ì
Ego libertatem amo sed intra modum, 6 eam quidem quae
homine ingenuo digna est. sì me amas rescribas, ad ea quae
tibi mitto. Non enim \ltanti sunt neque tot errores nostri,
quanti & quot vobis summis criticis videntur. Vale. Lugduni
Batauorum Prid. Kal. April. stilo nouo. || Misi tóbì Hippoliti
canonem cum Appendicibus. Meliorem: in partem ilud opus-
eulum accipe quùèm Cyelometrica nostra. sì bène asse- || cutus
fueris diatribam quam tibi mitto, habes quod poenitentiam
erxprimat iudicij, quod de me fecisti. sand omnes boni 6 doeti
sciunt me hu-|| manius accipiendum fuisse. lterum vale.” __

Dien zelfden brief, doch in anderen stijl, vindt men in de
“boven aangehaalde „Epistolae” blz. 494—496. Epistola CCXXX.
Uit dezen brief leidt Romanus te recht af, dat zijne bemoeijin-

(75)

gen zonder vrucht zijn gebleven, en dat scaurarr bij zijne dwa-
lingen bleef volharden. „Quare,” zegt hij, id mihi vnieum dun-
taxat superesse vidi vt aliorum saluti consulerem, ne multi ducem
caecum sequc- ij tes, simul cum eo (vti diet solet) in foueam
cadant”’.

9. Hij begint echter met de verdeeling van deze bestrijding
door 7. ERRARD „quod breuis admodum sit’, bladz. 56.

„Yitulus eius est talis. || Refutation de quelques propositions
du liure de Monsieur de U Escale, de la quadrature du cercle
par luy intitulé, Cyelometrica elementa || duo. Au Roy. Par
J. Errard de Barle-duc, Ingenieur de sa Maiesté. 1psa verd
refutatio haec est. Sire, ie presente à vostre Maieslé ce || petit
discours, par lequel ie responds sommairement à quel,ues pro-
positions du liure de monsieur de (Escale de la quadrature du
cercle (qw'illla ces iowrs passez publie & mis en Lumiere) pour
deffendre le traictt de Geometrie que day depuis n’aguere
dedif à uostre Maiesté, dans le-\guel il y a quelgues demon-
strations d' Archimede, gui seroyent pour la pluspart tres-
fausses, sì les propositions dudit sieur de V'Escale estoyent | cer-
taines. Il est vertueur 5: plein d'humanité, cela m’asseure qu'il
ne prendra point en mauuaise part cest escrit. Or pour n'estre
point en=|neuyeur à vostre Maiesté eta ceuw qui pourront
lire ce discours, te reciteraì briefuement Verreur du paradore
gw'il met au commencement dellson liure en la proposition
cinguièsme du premier element. |

Il dit done que le eireuit du Dodecagone inseript au cercle
peut plu que le circuit du cercle.”

Na deze stelling wederlegd te hebben, gaat erRARD aldus
voort (bladz. 57).

„Je mie aussi qu'aucune suppulatton d'Arithmetiegue puisse
destruire vne demonstration Gesmetrigue. il Voyla donc le pa-
radore -de VAutheur refuté en tout & par tout. U Quant à la
propsition (sie) suivante, il dit que le guarré du circuit du cercle
est decuple au quarré du diametre”,

Ook van het bewijs dezer stelling toont hij de fout aan, of
liever hetgeen scALIGER niet bewezen had.

„Mais il ne le prouue point: Par ainsi ceste guadrature de
cercle demewrera pendue au croc, en- Wi semble tout necessaire, ||
Je laisserai le reste auw plus versez és Mathematiques $: sup-

(76)

plieraì vostre Maiesté auoir ceei pour agreadle. | De son très-
humble & très-obeissant seruiteur J. Errard. A Paris au mois
de Septemhre 1594. ll Edita autem fuit haec censura Parisiis,
apud VVilhelmum Auray, ruê $S. Jean de Beauuais, au Bel-
lephoron couronnè. M.D.XCIHUIT”.

Maer ook deze bestrijding had scarieEr niet op den goeden
weg gebracht. Romanus bericht daaromtrent blads. 56.

„Scaliger hoe scripto viso, quamprimum & ipse veritatem
eognouit, & vltro eo- , dem modo, edita appendice, vnam dam-
mauit, alteram non demonstratam fassus est”.

Maar, hoezeer SCALIGER dus aan den eenen kant toegaf,
bleef kij toch zijn redeneertrant volhouden, zoo als wij reeds
boven zagen; en bovenal gaf hij zijne uitkomst niet op.

10. Van dezen 5. ERRARD bezit ik „la Fortification de-
monstree ef reduicte en art. 2de Edition. Paris 1620 10). Naar
den titel was de schrijver toen reeds overleden, en werd het
boek door zijnen neef en ambtgenoot uitgegeven. De „PRIVILEGE
pv ROY” leert ons meer. Dit Privilege werd gegeven door
„Lovys PAR LA GRACE DE Drev Roy pr FRANCE (| ET DE
NAVARRE”, en /Donné à Paris, le vingt-cinquiesme iour de
_ May, Yan de grace {| mil six cents quinze, & de nostre Regne
le sixiesme’””. Het begint met het bericht, dat de vorige koning
aan „JEAN ERRARD, oncle de l'exposant, | I'vn de ses Inge-
nieurs ordinaires” reeds „dès l'année mil cinq cents quatre-
vingts quatorze’’ een privilege van tien jaren had verleend voor
„toutes ses oeuures de Mathematiques; entre autres, les Lüures
par luy composez de || Geometrie, des Fortifications, ÏArt de Ja
Nauigation, la Mappemonde, de nouuelle reduction”; en dat
later dit privilege voor tien jaren verlengd werd den „vingt
sixièsme iour de Juillet mil six cents {| quatre”; dat deze PRRARD
in 1610 overleden zijnde vledit Errard estant decede”’, de pla-
ten waren gestolen, en daarom nu dit nieuwe privilege aan zijn
neef /ALEXIS ERRARD, vn de nos Ingenieurs” werd gegeven.

Deze heeft dan ook daaraan beantwoord, blijkens het „Ap-
VERTISSEMENT'"’ wJe lay enrichy de plusieurs Figures”; hij
was een groot voorstander der praktijk, zooals blijkt uit de
laatste woorden van dit Advertisement: „Que si en quelgue
lieu ie prononce le || mot de Sciences, tentends pourtant vne

KM)

Science Pratique, qui équipole au mot, d'Art, & s’oppose || à la
Science Speculative qui n'a autre fin que la cognoissance”.

11. Maar uit den Drarevs prermvs (blads, 108—112)
blijkt ons, dat scarreer, hoezeer dan ook door de bestrij-
ding van ROMANUs niet bekeerd, dezen toch daarop een
antwoord heeft toegezonden. Romanus haalt o.a. het vol-
gende aan.

„Cum igitur absur- || dissima sit opinio vetus, quae à Di-
nostrato & alijs quadratieum linearum artificibus ad Archime-
dem transmissa, ab Archimede autem || demonstrata (si modo
demonstrata est) in animis posteritatis va haesit, vt pro vera
accepta sit: inwenienda est alia via, quâ ad verum perue- ||
niri possit. Ha autem sola est quae considerat aliquot partes
crreuli, quae & sibi inuicem, 6 ipst etreulo sint commensurabiles.
Quales sunt qua- || tuor illae magnitudines à nobis demonstratae,
Segmentum Hexagoni cireulo inseripti, & eius Residuum. Trian-
gulum aequilaterum, qwinta || pars trianguli Heragoni, et
eius Residuum. Cum igitur hae magnitudines non solum in
appendice demonstratae sint inwicem commensurabi- | les sed ex
consequentibus porrò demonstrari possint: habebunt eae ratio-
nem inter se, quam numert ad numeros”’.

en iets later,

„Aurver Circulus est ostensus ex hypothesì Aduersarij exce-
dere infinita || magnitudine 86 Triangula. At id imposswbile
est. Ergo Circulus non est mator 36 Triangulis. Sed non est
minor. Est ergo aequalis 36 Trian- || gulis. 6 proinde 36
segmentis”.

Men ziet, dat hij zijne manier van redeneering nog niet had
veranderd: deze eerste „/lrgo” kenschetst geheel zijne methode ;
op die wijze ontwijkt hij elk bewijs zijner paradoxen.

12. Gaan wij thans over tot andere bestrijders van onzen
SCALIGER.

CurisroPHorus CLAVIUS BAMBERGENSIS, die “in 1587 te
Bamberg geboren, te Rome den Gden Pebruarij 1612 overleed,
heette eigenlijk scmLüssrL, en was pater van de orde der Je-
zuïten. Hij heeft veel over wiskunde en aanverwante weten-
schappen, met name over den Gregoriaanschen Kalender ge
schreven, en had een grooten naam onder zijne tijdgenooten

(78)

verworven; wij zagen reeds in N'. VII dezer Bouwstoffen, dat
NICOLAUS RAYMARUS URSUS DITHMARSUS hem het psalve vene-
rande sacerdos” toeroept. Hij verzamelde zijne werken in vijf
folio deelen van gemiddeld 750 klein gedrukte bladzijden ieder.
In de opdracht van het vierde deel zegt cuavrus zelf, die toen
te Rome was, — die opdracht is gedateerd „Ro- jj MAE Anno
Domini M.DC.XXIL. Kalend. Januar’’, dus slechts korten tijd
voor zijn overlijden, — dat hij reeds geruimen tijd niet in
Bamberg was geweest, en nu door ziekte aan zijn bed was ge-
bonden, waarom hij de taak der uitgave van dezen bundel had
opgedragen aan Pater JOHANNUS. REINHARDUS ZIEGLER.

„Quia vero & locorum interuallo impedior, & ingrauesces ||
quotidie seneetus leeto me affixum detinet, vices meas delegaui
Re- || verendo Patri Joanni -Reinhardo Zieglero, vt, qui pro
suo in Mathe- || maticas disciplinas insigni amore plurimum
operae & laboris in eden- |} dis Commentarijs meis collocauit,
eosdem Celsitudini tvae (dat is JOANNIT GODEFRIDO |; Episcopo
Bambergensi &c.”) meo no- || mine offerat”.

En hiermede komt overeen, hetgeen dezelfde JOANNES KEIN-
HARDUS ZIEGLERUS E_ SOCIETATE Jesv schrijft in de opdracht
voor het vijfde deel.

„ltag; annis ab hine duobus initio facto, magnis ope- || ribus
& impensis ad finem aliquando peruentum est: 6, nisi me
animus fallit, me- k liore quam sperare poteram, successu. Hoc
vnum ad gaudij met integritatem mari- | me deest, quod cum
nihil optarem magis quam vt Rr. P. CLAVIVS in vltima iam | vi-
tae meta positus, non ante ex hoe mortalitatis stadio decederet,
quam hue suum || partum augustiore à nobis, & nitidiore forma
evcultn adspiceret ipse, &, si ita vide- || retur, approbaret:
multo tame aliter DeEvs oePr. MAX. euentre voluerit;”

en daarop geeft hij den bovenstaanden datum van den dood
des schrijvers.

Deze opdracht is gedateerd „Moa vnNrracr, Die XXV. Martij |
AnNo M.DC,XI1.”

dus slechts weinige dagen na den dood van cuav1us.

Van dezen bundel hebben wij hier te maken met de APPeNDix
van het vijfde deel, en daaruit slechts met het derde gedeelte
„Rervrario || CYCLOMETRIAE 1OSEPHI SCA- || LIGERI,” || bladz.

(19)

1—20 WH), Dit stuk heeft den vorm van een zamenspraak tus-
schen SCALIGER en CLAVIUS, waarbij de woorden van SCALIGER
uit zijne Cyelometria genomen zijn en de bestrijding van cua-
vius de redeneering van scauicer op den voet volgt, en tel-
kens het onhoudbare, het miet bewezene aantoont, of ook doet
uitkomen, hoe scArtGeR met zich zelven in tegenspraak komt.
Hoe de toon is van deze bestrijding door cuAvrus, moge uit
een paar aanhalingen blijken. Hij begint aldus.

„EuemeNraA Cyclometrica Josephi Scaligeri eiusmodi sunt, vt
indigna sint omnino homi- || ne Mathematico”.

Discet fortasse vel plus sapere, vel parcius scribere: discet se
solum || hominem non putare: & nisi sì eius reì peritus indo-
cilis, discet posse dimicationes in re literaria, etiam ab ho || mine
non gladiatore, (hier doest hij op 1LUDOLF VAN CEULEN) exerceri.

Praesertim cum plerasque huius hominis imeptias erudite
Franciscus Vieta Gallus, || Adrianus Romanus Belga, Mathe-
matici praestantes, alibi etiam alij confutauerint’’.

Qvam multa de te iactas Josephe Scaliger hac epistola, quam
vero gloriose, quam tumide, & quo te vt } arbitror, non malum
panegyristen probares, incepisti à cunabulis.”’

terwijl hij eindigt bladz. 20.

„Prorosvr ecandide Lector, quantum in me fait, specime
aliquod doetrinae, seu mauis inscitiae Scaligeri |l in re Geome-
trica; breuius fortasse & moderatius, quam & eius innumerabilia
flagitia postulabant, & hominis } impudens petulantia extorqucre
abinuito videri potuit:

Atque illud || postremo ex me habeto, hominem te vel nulla
virtvte, vt aif ille, redemptuimn à vitijs, amare tamen possumus, |
improbum te non odisse, etia mon fuerit nobis -difficillimu:
Allatrantem in bonos, laudatosq; viros, quietos ho- _ mines
irritantem ; mendacem, falsumgue Mathematicum, inpurum, im-
piam, non homines, non Deus, euius || tibì iram ingentem iram
thesaurisas, patietur”’.

Hieruit blijkt dus, dat cravrus de wederlegging wel ernstig
opneemt ; trouwens beide mannen waren in vele opzichten, in
godsdienst, in politiek, elkanders tegenvoeters; en cuavrus had
bovendien verschillende twisten met scarieer gehad: onder an-
deren over den Gregoriaanschen Calender. Hiertegen had sca-

(80 )

LIGER geschreven de Hyppoliti Episcopi Canon Paschalis, Jo-
sephi Scaligeri elenchus et Castigatio Anni Gregoriani’”’ 12),
waarop CLAVIUS in het volgende jaar antwoordde met zijn lo.
Scaligeri Hlenchus et Castigatio Anni Gregoriani a Clavio casti-
gata, Romae 1595”, in 4, dat in zijne Opera is opgenomen.

Deze „Opera omnia” bevatten in het eerste deel

Commentarium in Buclidis Elementa Geometrica. blads. 1—688.

Commentarium in Sphaerica Theodosúü. bladz. 1—48.

Sinuwum, Tangentium 6 Secantium rationem & Canones.
bladz. 59—148.

Tractationem triangulorum tum rectilineorum, tum sphae-
ricorum. bladz, 149—250;

In het tweede deel

Gromerriam PracricaMm. bladz. 1—280 en 14 bladz.

ARITHMETICAM Pracricam. bladz. 175 en 6 bladz.

ALGEBRAM. bladz. 1— 182.

In het derde deel

COMMENTARIUM IN SPHAERAM IOANNIS jj DE SACRO BOSCO.
bladz. 1—317 en 21 bladz.

AsSTROLABIVM. blz. 1—384 en 20 bladz.

In het vierde deel

GNOMONICES LIBROS ocTO. blads. 1—552 en S, 12 blads.

FABRICAM Br VSUM INSTRVMENTI AD HoroLOGroRva || descrip-
tionem peropportuni. bladz. 1—60.

HoroLoerorvm Novam DesCrrPTIONEM. bladz 1—210,

CoureNDivm BREVISSIMVM DESCRIBENDORVM Horo jj logiorvm

horizontalivm ac declinantivm. bladz. 21 —229.

Noras iN Novam HorOLOGIORVM DESCRIPTIONEM: bladz. 230 —
240 en 3 bladz. ij

In het vijfde deel

Romanr CALENDAR à GrEGORIO XIII, Pp. wr. Resrr- || var
Bxplicationem s.p.N. Crueuexris VII, P. Mm. || jussu editam.
bladz. 1—596 en 12, 26 bladz.

Novr CALENDARI ROMANI APOLOGIAM aduersus Mi- } chaelem
Maestlinum Gaeppingensem in Tubingensi Academia || Mathe-_
matieum duabus libris explicatam. bladz. i— 122.

APPENDICEM AD Novi CALENDARIL ROMANI Apologiam || in
qua Josephus Scaliger, Georgius Germanus, & Franciscus ||

(81)

Vieta, qui Calendarium aliter instaurandum esse contenderunt, ||
seorsim singuli confutantur. Accessit refutatio Cyclometriae ||
eiusdem Scaligeri. bladz. 1—66, 1—20, 1—24.

Van deze werken bezit ik nog afzonderlijk zijn #Commentarivs
in sphaeram Joannis de Sacro Bosco, 3° Ed. te Venetie 1596 15),
en daarvan eene latere uitgave, eveneens van CLAVIUS zelven,
S. Gervasii, 1608 14), waaruit blijkt dat de eerste uitgave in
1581 verschenen is. Verder zijn „Geometria Practica, Mogvntiae,
1606” 15), en zijn „Algebra, Roma, 1608” 16),

18. Thans komen wij tot de bestrijding van PETRUS ANTO-
NIUS CATALDIy wiens geschriften tamelijk zeldzaam zijn; hier op -
de bibliotheek der Leidsche Hoogeschool bevindt zich een bun-
del, waarin vooreerst voorkomt zijn „TRArrATO || DELLA QVA=
DRATVRA || DEL CERCHIO'’, Bologna, 1612 17) en het laatste gedeelte
van zijn „DrrresA D'ÄRCHIMEDE”, Bologna, 1620 18) en wel
met afzonderlijke paginatuur J—82. In het „Proruio” voor het
eerste boekje, op bladz. 1, komt voor eene verwijzing naar het
tweede boekje.

„Come io mostro vel mio Trattato della Diftesa d'Archimede,
diffenden- |{ dolo in particolare dalle Oppositioni del Signor Joseffe
Scaligero, Et da aleumi altri, che con- |[/ tro la sua salda Dottrina.”

Neemt men hierbij in aanmerking, dat het laatste gedeelte
van de aangehaalde #DrrrrsA D'ARCHIMEDE” op bladz. 32 sluit
met den datum

„Die, 10. Junij 1599. paulòd ante hor. 15. horologij Bononiae.”
dan ligt het vermoeden voor de hand, dat er tusschen 1599
en 1612 reeds eene uitgave van de „/Diffesa”’ is verschenen.

Na dit „Proemio” op bladz. 1 en 2 van het boekje van
Noot 17, volgt op bladz. 3 en 4, „In questo foglio si dà re-
gola, e modo facilissimo || di quadrare il Cerchio, nuouamente
trouato da || M. Pellegrino Borrello, Mathematico Reggiano”’.
De opdracht „Al Sereniss. Sig. il Sig. D. Cesare d'Este Duca
di Reggio. Modona, (sic) 6e.” is geteekend „Di Reggio il di 6,
di Maggio 1609”; BoreuLus noemt zich aldaar „Professore dj |
Mathematica”. Onder op bladz. 4 sluit dit stuk met de woor-
den: „In Reggio, Appresso Flauio, e Flaminio Bartholi 1609.

d RO hr 469 BAN
Con licenza de’ Superiori”. Deze quadratuur is 3—=—=[ 1— |,
484 22

VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. 2de REEKS. DEEL XII. 6

(82)

juist de eerste van SIMON VAN DER BYCKB. Na de behandeling
dezer uitkomst en het nagaan van hetgeen er op dit gebied
door eCLAVIUS, LUDOLF VAN CEULEN, CHRISTOPHORUS GRUENBERGIUS
was Bee gaat hij op bladz. 9 over tot de OPERATIONT
NVMERALI'’, waarop bladz. 39 volgt:

„Aleune considerationd intorno alle trasmutationi, ò tras-
formationi nelle figure curuilinee, || 6: miste di archi di parte
eirconferentiali. di cerchio.

Eindelijk bladz. 45: SRGVITANO ALOVNI AVVERTIMENTI || n=
torno alle figure Quadrilatere, & altre.”

Hij eindigt op bladz. 55.

Nulla res est, vel non pland ardua, quae illustri patrocinio
non indigeat, || vt rectè, maturèg'; pane ac impretarì possit, I
DoMINE EXAVDI ORATIONEM MEAM.

De in verso en vier volgende bladzijden bevatten EI platen
met dertig figuren.

Gaan wij over tot de beschrijving van het tweede boekje, dat geen
titel heeft. Boven aan bladz. 1 staat „COME SI TROVI LA GRANDEZZA,
O SVPERFICIE DEL CERCHIO,'’ waarin op bladz. 18 de cirkelquadra-
tuur van SIMON VAN DER EYCKE wordt besproken, naar het „F'un-
damentum Astronomicum Nicolai Raymari Vrsì Dithmarsi.”’

Daarop volgt bladz. 33, (zonder paginatuur) „Come st TROVI
LA SVPERFICIE, || 6 grandezza corporea della Sfera, ò Corpo
tondo,” en dan twee bladzijden met 18 figuren. Op bladz. 56
(zonder paginatuur) vindt men

JOPERE STAMPATE DI PIETR' ANTONIO CATALDI,' die eene
belangrijke bijdrage levert voor bibliograpbie. Zij geeft

Aritmetica vniuersale, in foglio.

Trattato del modo breuissimo di trouare la radice quadra delli |
numeri, in foglio.

Trattato della Quadratura del Cerchio, in foglio (het werk
van noot 17.).

Algebra proportionale, in foglio.

Nuoua Algebra proportionale, in foglio.

Regola della Quantità o Cosa di cosa, in foglio.

Algebra Discursiua numerale, & limeale, in foglio.

Diffesa d'Archimede dalle Oppositioni del Signor Giosefle
Scaligero, in foglio (het werk van noot 15).

(88)

Trattato Geometrico, doue si esamina il modo di formare il
Pentagono sopta ad vna linea retta, descritto da Alberto Du-
rero, in foglio.

Elementi delle quantità irrationali o inesplicabili, in foglio.

Trattato delhi Klementi delle quantità Algebraiche, in foglio.

Trasformatione Geometrica, in foglio reale.

Transformatio Geometrica.

La Reduttione alla Prattica, delli sei primi libri delli Ele-
menti d’Buclide.

Opusculum de lineis rectis aequidistantibus, & non aequidis-
tantibus, in quarto.

Operetta delle linee rette erkend & non equidistanti,
in quarto.

Trattato delli numeri perfetti, in quarto.

Prima lettione nel principio del leggere Buclide nello Studio
di Perugia alli 12. di Maggio 1572. Et due lettioni fatteui
nella Academia del Disegno, in quarto.

Operetta di Ordinanze quadre di Terreno, & di gente, & al-
tre con aleuni quesitt intorno alle Ordinanze diuerse, in quarto.

Dne lettioni fatte nella Academia erigenda del trouare la

grandezza delle figure rettilinee, & Agg gionta, del trouare la gran-

dezza, & superficie delle Sfere, & parte loro. Et delle cinque
zone terrestri, & parti loro, in quarto-

Hij voegt daarbij

Molte altre Opere composte, & che si vanno componendo si
Stampiariano quando vi fusse la commodità.

Van deze verschillende werken bezit ik het /Opusculum de lineis
rectis aequidistantibus et non aequidistantibus, Bononia, 1607.4° 19),
waarin hij in 15 theoremata, drie corolloria en een Problema, het
vijfde Postulatum en de zevende Propositio uit het Eerste Boek
der Wlementen van Huclides, over de evenwijdige lijnen handelt.

14. Is de bestrijding van caraupr eene ernstige, die van
CLAVIUS getuigde van toorn en gekrenkt gevoel. Daarentegen is
die van Vieta, die ons nu ten slotte nog zal bezig houden, eene
geestige bespotting. Men vindt die in de uitgaven zijner „Opera
Mathematica, opera et studio Francisei à Schooten Lugd. Bat.
1646720) en wel in het Opus XIII. MvNimen || ADversvs Nova |

CYCLOMETRICA || Seu || ANTIIIEAEKYS. blads. 436—446,
6*

(24)

terwijl reeds in opus VII voorkomt „Psrvpo-mrsoranva || & alia
quaedam || AprvNcra caPrrvLa” blads. 258—285.

In geen van deze beide stukken wordt de naam van sCALIGER
genoemd, maar toch worden zijne stellingen en beweringen be-
spottelijk gemaakt en wiskundig wederlegd; waarbij de eigen-
aardige redeneertrant van SCALIGER, zijn invoeren telkens van
grieksche woorden, enz, nauwkeurig worden nagebootst.

Vrera begint zijn Munimen aldus.

sLiuservNr ili operam infeliciter, qui suis, quas Secu- ||
riclas vocant, figuris conati sunt circulum triginta sex || seg-
mentis hexagoni adaequare. Quid enim certi ex ma- || onitu-
dinibus plane incertis poterant resolvendo eonse- || qui? .…. jj...
sed in vicium, quod || Logici appellant &rnua Tot airnuarovs,
Diophantaei dveoórnda, incident, aut || demum falso seipsos
deludent calculo. ||... Sunt autem imbelles, qui wovoorouovg
ìstas (| bipennes reformidant, & jam ab iis sauciatum deflent
Archimedem. (|... Quo tamen un- || dique sint tutiores,

Nubigeros clypeos, intactagues caedibus arma,
sed ÒvooekexnOa, quibus primum sese muniant, profero,
subministraturus 7z0- || Aeuexct, sì forte hostium ferocior auda-
cia est. || Proposrrro Lj AmBrrvs dodecagoni circulo inscripti,
minorem habet rationem |} ad diametrum, tripla sesquioctava.””

Op bladz. 445 begint „SecvNpar MIEAEK YOMAXIAZ ||
hypotyposis, èx zou ngooÔnz dou”, en vrera eindigt op
bladz. 446 met

„PEYAOMOPIEMA. jj Ergo triginta septem triangula
BEF sunt majora triginta sex segmen- || tis BODE. || Elenchus
aovddoytorvag. || In Grammaticis, dare navibus Austros, & dare
naves Austris, sunt aeque significantia. || Sed in Geometricis,
aliud est adsumpsisse circulum BCD non esse majorem tri-
ginta || sex segmentis BCGDF, aliud circulo BCD non esse
majora triginta sex segmenta BCDEF. || [la adsumptiuneula
vera est, haec falsa.

Cum igitur ita arguo

Triginta septem triangula majora sunt cireulo.

Sed triginta sex segmenta non sunt magora circulo.

Frgo triginta septem triangula majora sunt triginta sex segmentis.

Syllogistice concludo, sed falso, quia falsum adsumo.

(35)

Pecco autem iu leges Logicas cum in hanc formulam syllo-
gismum instituo.

Circulus minor est triginta septem triangulis.

Circulus non est major triginta ser segmentis.

Brgo triginta septem triangula sunt magora triginta sex seg-
mentis.

Est autem opdadmuzòv cpahga, non Òvavondezov.
Cum enim initio vere proposuissent || Cyclometrae circulum
non esse majorem triginta sex segmentis hexagoni, legerunt
ex || postfacto non esse minorem, atque inde suum elicuerunt
Coroilarium. || Finrs.”

Ook zijn „Pseupo-MrsoraBvm”’ begint hij op dergelijke wijze.
bladz. 258.

Pseudo-Mesolabum fabrico, ut, Pseudo-Mesolabvm, illi- || bata

Eratosthenis, cujus quidem epicherema fuit Òvogn- || zavov,

sed generaliter ac vere propositum, laude & gloria. ||... Quare
quatuor rectas proportionales in mu- || tua sectione inscriptae
& diametri ita speculabor, ut non ideo mihi appa- || reat esse
continue proportionales, quia erant, & sequuta est épaggoors, ||
sed zo Òvórt in eo situ expendam, earum genesin a seipsis
repetiturus, atque ||adeo angulorum, qui in ea sectione fiunt,
& deluserunt incautos, sympto- || mata adnotaturus. Sic igitur
demonstro, sie facio.”

Op diezelfde wijze voortredeneerende, eindigt hij op en 274
met het

„Pevòo ngof?hnmua. || Datis duobus lineis rectis, invenire
duas medias continue proportionales.”

15. Heeft dus onze scarieeR met zijne Cyclometrica en zijn
Mesolabium weinig eer behaald: het kan niet ontkend worden,
dat zijne #Prolegomena in Cyclometrica'’ (pag. 1—16) van
groote geleerdheid getuigen. Daarin toch behandelt hij de on-
_derzoekingen van LrON NEoCLIDIS discipulus, cONON sAMTUSs,
ARCHIMEDES, HIPPOCRATES CHIUS, ARISTOTELES, APOLLONIUS
PERGAEUS, PHILO GADARENUS, HIPPIAS, DINOSTRATUS, SPORUS
NICENUS, PAPPUS ALEXANDRINUS, BRYSON, ANTIPHO, PLAUTUS,
EUDOXUS, EUCLIDES, CHRYSIPPUS, NICOMEDES, PHILIPONUS, PTOLE-

MAEUS, en van de nieuwere ORONTIUS FINAEUS, NICOLAUS PE CUSA,.

JOHANNES REGIOMONTANUS,

AANTEEKENINGEN.

I* M. Mani || AsrroNomr- || cON. LiBr il Qvinqve. || Joseruvs
SCALIGER || Jvr. Cars. FH. ReseNsvrir, jac pristino ordini suo resti-
tuit. |l Ziusdem Jos. ScALIGERI Commentarius||in eosdem libros,
Castigationum || explicationes. || Vignette: een tuinman, die een boom
snoeit, met motto: NOLT ALTUM SAPERE SED TIME, || LVTETIAE,I| Apud
Mamertum Patissonium Typographumil Regium, in officinâ Roberti
Stephani. || M.D.LXXIX. || Cvm PrIviLeGIO REGIS. in 80,

XII pages, en A—t pag. 1—292 en 12 bladz. (zonder paginatuur).

2*Joserur ScarieerillJurJ. CagsARIS F,lloPvs jj DE || EMENDA-
TIONE || TEMPORVM: | Hac postrema Wditione, ex Auctoris ipsius ma-
nuseripto, j emendatius, magnaque accessione ll auctius. || AppiTA vE-
TERVM GRAECORVM | Fragmenta selecta;ll Quibus loc aliquot obscu-
rissimi Chronologiae Sacrae, & Bibliorum illustrantur : \l Cum Norrs eius-
dem Scaligeri. |l Vignette: een gekroonde salamander in het vuur. ||
CorLONIAE ALLOBROGUM, || Typis Roverranis. || M.DC.XXIX. || Cum
Priuilegio Sacrae Caesareae Maiestatis, in folio,

a, XVI bladz. bevat verkorte titel vóór dezen. Daarna de opdracht:
„Domino || Acmiuur HARLARO || Eqvrrr, || AmPuissiMr SENATVS. || PARI-
SIENSIS PRINCIPI”. (4 bladz.), 6 bladz. verzen en aanhalingen.

B—t. bladz. T—LIII „PROLEGOMENA” en 4 blads. (zonder pa=
ginatuur) CoNSPECTUS.

A—Zzz. bladz. 1784 en 48 bladz. (zonder paginatuur) de
„„NOMENCLATOR'’ en drie INDICES.

a—e., bladz. 1—60. VETERV MI GRAECORVM || FRAGMENTA || SELECTA. ||

3)* JosEPHIl| SCALIGERI|J vL. Cazs. Fl De {| Re | Nvmmagra jj Disser-
tatio, || LIBER PoSTHVMvS: || Zx Bibliotheca Academiae || Lugd. Bat. ||
Vignette: een passer met het motto: LABORE ET CONSTANTIA. ||
Ex OFFICINA PLANTINIANA || RAPHELENGIJ, || 1616. in 8°,

XVI blade. (zonder pagivatuur) bevatten: titel, opdracht „„Nobie

(87)

lissimis 8 Amplissinis Viris, || Academiae Lugduno Batauae || Cvraro-
RIBVS || …… || er || Amplissimis Prudentissimisqve viris, jj Reipudlicae Ley-
densis || ConsvuiBvs, || …. || Auplissino Prudentissimogue Viro ||. … ||
BEiusdem Reip. SyNprco & DD.|| Curatoribus A. Srcreris” van
WILLEBRORDVS SNELLtvs (9 blads.) NoMINA AvroRvM (5 bladz.).

A—t, bladz. 1—112.

Het werk werd na des schrijvers dood door w. SNELLIUS uit-
gevoerd.

£)* WiLeBRORDTI (sic) SNeLLu R. F.j DEI RE NVMMARIA || Liber singu-
laris.lÌ Vignette: de passer met het devies: „LABORE ET CONSTANTIA. |l
Ex OrPICINA PLANTINIANA | RAPHELENGII, Il M.D.CXIII. in 8°.

Het boek is dus te Leiden gedrukt.

8 bladz., zonder pagineering, bevat de opdracht „ Clarissimo Con-
sultissimogue \lviro, |l Hvaonr Gmrorro,i| Hollandiae & Zelandiaell Frscr
ADVOCATO.”

a—c, bladz. 1—72.

5)* ILLvsTRIss. virIl!JosePuIr SCALIGERI, II IVrIT CARS. A. BVRDEN. F. (|
Episrorarllomues quae reperiri potuerunt, nunejjprimum collectae
ac editae.ll Caeteris praefiza est ea quae est De Gente SCALIGERA;|I
in qua de autoris vita; & sub finem DaNieuis | Heinsm De morte
eius altera. ll Vignette; een boom met tuinman en devies: „Non
SOLUS”’. ll LivaDvNr BATAvVORVM.!| Ex Officinà BONAVENTVRAE & ABRA-
HAMIIIErzevIR. Academ. Typograph.llclo Ioc xxvir.llCum Privile-
gio. in 8°,

24 bladz. bevatten in verso van den titel, het „Summa Privilegij”.
gedateerd, met geschreven letters, „Cal. April 1627”; dan de
opdracht aan de Curatoren der Leidsche Hoogeschool, door de
Gebroeders ELzevIER, (4 bladz.): het „Amrco vrcrorr (3 bladz.);

__„Elogia eruditorumllpellJosePHo ScaricerI” (5 bladz.) „APOTHEO-

SISI|JOSEPHI SCALICERIllex Manibus ejus à DANIELE HeINsIo |l con=
scriptis’” (4 bladz.) „INDEX !lEORVM AD QVOS EPISTOLAE ll hae sunt
scriptae” (4 bladz.) „Errata” (2 bladz.) en een opdracht aan scA-
IIGER (Ll bladz.).

A-—Kkk. bladz, 1887, het werk zelf,

6)* JosernrUSoareeri || Jur. Cas. F.llCyoroMerRIcall ELEMENTA
DVOllADJILLVSTRES NOB, AMPLISS. Q. Horranpraell WesrrrIslag ET
ZEELANDIAR(lorDiNes.(l Vignette: twee beelden naast een wapenschild
met een open passer, daarboven : LABORE|| Er Íl CONsTAN-Ilr1a, || Lve-
DVNr BArAvoRvM,UEx OFFICINA PLANTINIANA,!l Apud Franciscum Ras
phelengium.Uclo Toxciv. in fol,

( 38 )

XII bladz. bevatten: titel, opdracht aan de „„HOLLANDIAE. | Wesr-
FRISIAEU ET ‚| ZEELANDIAEÙ OrDiNiBvs”’ (6 bladz.) geteekend „Lugduni
Ba-{jtauorum. Kal, Junij. cioro xciv; een „CANDIDO LECTORIISA-
LVTEM” (3 bladz.), waarin hij verschillende schrijffouten aangeeft,
die hij aan zijn ziekelijken toestand toeschrijft „& quamuis àlllongo
& molesto morbo me nondum recepissem : tamen non minus{jab animo,
quam a corpore aeger coepi illa confusa uteunque digerere,U& in
mundum transcribere ... quae (morbi vestigia) tu, candide lector,
tam beneuole mihi condonabis, qwemi\facile deprehendes ea, non
mentis, sed calamiì properantis errata | esse.”

Hierop volgt het merkwaaidige stuk (l bladz.) voor den Neder-
landschen boekhandel,

Hexrre1, (D.G. jj CHRIST1ANISSIMI |, FRANCIAE ET NAVARRAF jj ReeTs, ||
SANCTIONE CAVIVM EsST:IINE QVIS, QUOSCVXQUE LIBROS NVNQVAM
ANTE EpITOSI|FxAncrscvs RAPHELENGIVS, CHRISTOPHORI PLANTINI|
GENER, PRIMVS TYPIS VVLGAVERIT, EOSDEM, CITRA IPSIVS | (RAPHELEN«
GII) VOLVNTATEM, INTRA PROXIMVM A PRIMA ||CVJVSQVE LIBRI EDITIONE
DECENNIVM, TOTOS VEL EX PARTE,IIIN VLLIS REGNI FRANCIAE DI-
TIONIBVS IMITARI, EXCVDERE,lALIBIVE EXCVSOS IN IISDEM VENALES
EXPONERE AVDEAT. U

PRIVILEGIL CONDITIONES, INDICTAEQVE INFRACTORIBVS|jMVLCTAE,
LATIVS CONTINENTVR IN LITERIS REGIS DATIS(SIGILLATISQVE IN
CONSILIO REGIS, PARISIIS, XXI. APRILIS,ll ANNo clo. 10. XCIV. ET
REG. IPSIVS QVINTO, AC SIGNATIS,[JDE BAIGNEAVLX. ||

Heemplar Priuilegij Regij in finell Mesolabij adpositum est.

A—P bladz. 1—122 bevat

Bladz. 1—16, PROLEGOMENAIlIN ÏÌ Crcromerrrca ! Elementa.ll.Ad
candidum Lectorem.

Bladz. 17-67, CYCLOMETRICVM ELEMENTVM Il PRIvs, QVOD ET CYCLO-
PERIMETRICON U dicitur, siue De ambitu circuli, (Propositiones Xvir.)

Bladz. 68—122 (moet zijn: 124), CycLOMETRICVM ELEMENTVAM ||
POSTERIVS, QVOD ET CYCLODYNAMICON|JSiue de potentia circuli dicitur,
(Propositiones XIX.)

Daarop volgt de titel

JoseraryjScariceRI UJ vr. Cazs. Fl MersoLaBIvM. || An ll Nobiles Aca-
demiae Lugdunensi Batauorum!lCvrarorzs,ll Et Magnificos eiusdem
ciuitatis [| cONSvLEs.fl Vignette : hetzelfde ornament als boven. || LveDvNr
BaravoRvMUÜEx oFrFIcINA PLANTINIANA,Ú Apud Franciscum Raphalen-
gium.lleio. ro. XcIv.

a—d bladz. 184 bevat de opdracht (7 bladz), geteekend : „Lug-
dini Batauorum. Kalend. Junijllero.ro.xcrmmr.. Dan

Bladz. 9—13 ProrEGOMENAllinll MesorasrvM. ll. 4d candidum Lec-

toren.”

(59 )

Bladz. 14—34 MEEZOAABION. (Propositiones vri.)

Bladz. 35 (zonder pagineering) vindt men het „Priuilege du Roy
de France.”

Het boek is vol met grieksche uitdrukkingen en opschriften. De
meetkundige figuren, en alles wat daarop betrekking heeft, is met
rooden inkt gedrukt.

7) Josepuri|Scarreeri dvn. Cars. F‚II APPENDIXIIAD CYCLOMETRICA
sva:jjIn qua asseritur Quadratio circuli, contra oblatra--tiones
quorundam, & castiganturyjguaedam errata in!lDeMoNsTRATIONIBUS
CYCLOMETRICIS.|j Vignette: een passer in een krans, met het motto:
LaBore ET CONSTANTIA, || LvGDVNI BATAVORVM. | ÉX OFFICINA PLANTI-
NIANA,ll Apud Franciscum Raphelengium.!lcTo.Io.xcrv. in folio,

Bladz. 1—20, met de signatuur [ en II bevatten:

Bladz. 3—6 CaNprpo Lectori, geteekend „Lugduni Batauorum,
x. Kal. Decembris.”

Bladz. 7—20, APPENDIX. Propositiones VIL. Een vers en de
„Errata.” Ö

Het boekje is kleiner van formaat dan de vorige, en veel minder
netjes gedrukt, ook zonder rooden inkt.

8)* JoseruillScarieeri{lJur. Cars. F.llMresouaBvm. Zie Aanteeke-
ning (6).

_ 9) IN{{ARCHIMEDISUCIRCVLI DIMENSIONEM U Expositio & Analysis. |l
ÄPOLOGIA PRO ARCHIMEDE,(jad Clariss. virum Josephum Scaligerum. ||
ExERCITATIONES CYCLICAE|lcontra Josephem Scaligerum, Orontium
Finaeum, & Raymarum{|Vrsum, in decem Dialogos distinctae. ||
AVTHORE ADRIANO RoMANo Eqvire nl Aurato, Matheseun Excellentissimo
Professore in || Academia VVurceburgensi. |l Vignette: eene paauw. |l
WvzceBvrer. ll Anno CIJIJXCVII, in folio.

4 bladz. (zonder pagineering) dan A—HEE, bladz, 1—112

Aan het hoofd der bladzijden staat door het geheele werk heen:
„ÄPOLOGIA PRO ARCHIMEDE.’

10) La [| FORTIFICATION IJ DEMONSTREE ET||REDVICTB EN ART IJ PAR [| FEV ||
J, ERRARD DE BAR LE DVCllZngenieur du Tres chrestien Roy de france
et del| Navarre’ U Reveue corrigee’ & augmentee par A. Hrrard{json
nepveu aussi Ingenieur ordinaire du Roy\\suiuant les memoires de U’ Autheur
Contre lesiygrandes Erreurs de U Impression contrefaicte en Allemaigne,
Dedide a sa Maiesté.l| A Paris. 1620.{| Auec Privilege du Roy.

Dit zijn de woorden van den gegraveerden titel, geplaatst in een
portico, waarvan de pilaren twee kanonnen zijn, die het wapen en

(90)

den naam van „,M. DE. BETVNE” dragen; daar tusschen staan nog twee
andere wapens. Op een der kolommen staat „J. Briot. fecit”.
Het werk is in folio.

a, e, 8 bladz. zonder pagineering, bevatten:
titel, de opdracht „Av roy” door A. eRRARD, den neef (t bladz.)
en in verso „ÁDVERTISSEMENT AV LECTEVR|| SVR LE SVBJECT DE LA
REIMFRESSION DE CE || LIVRE, ET TOVCHANT CE QVI A ESTÉ DE || nouueau
adjousté en iceluy”’ Daarop de opdracht „Av ROY” van den schrij-
ver J. Errarp (2 bladz.) en de „PReFACE|| A LA NOBLESSE FRAN-
gorsE”” (2 bladz.). Dan

A—B, blads. 1—30. (31, 32 en 34 zijn wit). Bladz. 33 bevat
den titel

Le | SECOND LIVRE || DE LA FORTIFICATION || DRMONSTREE ET RE- ||
DVICTE EN ART || PAR FEV J. ERRARD, DE BAS-LE-DVC, INGENIEVR ||
ORDINAIRE DV ROY. || AVQVEL EST TRAICIÉ TANT DE LA CONSTRVCTION |
gue Demonstration des Figures Regulieres; Auec vne Table Methodigue,
gui ||enseigne & faict voir le project de tout ce Liure, || Reueu, Cor-
rigé & Augmenté par A. ERRARD, son Nepueu, aussi Ingenieur Or-
dinaire || du Roy; suiuant les mémoires laissez par l’Autheur. || Vi-
gnette ornament, avec les lettres P. D. || 1” || A. PArrs. || M. DC. XIX.

Bladz. 35, opdracht „A MONSEIGNEVR MAXIMILIAN || DE BETHVNE,-
CHEVALIER, MARQVIS DE || ROSNY, GRAND MAISTRE DE L'ARTILLERIE, || Er
SVRINTENDANT DES || Fortifications de France, &c.” van J. ERRARD,

K— Aa, bladz. 36—93.

Bladz. 94, 96 zijn wit. Bladz. 95, de titel voor „Le TROISIESME ||.
LIVRE” etc.

Bb—0Oo, bladz. 97—147.

Bladz. 148, 150, wit, bladz. 149 de titel voor „Le {f quargtesMe ||
LIVRE etc’’ Hier komt als vignette voor: eene zee met dolphijn
schepen, met het randschrift: „LONGE DIFVNDITvR Il anQqvor. P. D. L.”

Pp—Xx, blz. 1öl—175.

Bladz. 176, 180 zijn wit. Bladz. 177—179 (zonder pagineering)
het „PRIVILEGE Dv ROY.”

U)*CHRISTOPHORI || CLavIT BAMBER- || GENSIS E soc1sTa- || TE Jesv ||
OPERVM MATHEMA-llrrcorvM li Tomvs Quinrvs ll Continens || RoMANT CA=
LENDARII Àà GrEGORIO XIII, P, M. Restr- || rvri Explicationem S. D. Ne
crEMENTIS VIII. P. M. || iussu editam. || Novr CALENDARIT ROMANI
AroroclaMm aduersus Mi- || chaelem Maestlinum Gaeppingensem in
Tybingensi Academia || Mathematieum duobus libris explicatam. ||
APPENDICEM AD Novr CALENDARIT RoMANt Apologiam, || in qua Jose=
phus Scaliger, Georgius Germanus, & Franciscus || Vieta, qui Ca-
lendarium aliter instaurandum esse contenderunt, || seorsim ginguli

(91)

confutantur. Acecessit refutatio Cyclometriae || eiusdem Scaligeri. ||
Vignette: de L. H.S. met het randschrift LAVDA. BILE. NOMEN. Do-
MINI. || MoevNrrar, || Sumptibus ANTON nreRAT, excudebat || JOANNES
VormarI. || Cum Gratia & Priuilegio Sacrae Caesar, Maiest. || ANNo
M. DC. XII. in folio.

XII bladz. (zonder pagineering), bevatten titel, opdracht (4 bladz.)
van „JOANNES REINHARDVS ZIEGLERVS E SOCIETATE Jrsv. S. P.”, een
fransche titel van het eerste werk met de opdracht van Clavius aan
Paus Cremer: VIII” (3 bladz.) een besluit van dien Paus (2 bladz.)
en het „Lectori S.” (2 bladz.).

A—Fff, bladz. 1—596 en 25 bladz. (zonder paginatuur), die
bevatten vijf Ixprces, 3 bladz. wit: het eerste werk.

A—K, (bladz. 1—122), het tweede werk met een afzonderlijken
titel „Novi || CALENDARII || ROMAN1 || APOLOGIA.”” 2 bladz. wit. Dan
„ÄPPENDIX AD NOVI CA- || LENDARIT ROMA= || NI APOLOGIAM jl Conti-
nens || Josrrar ScaurerI Elenchum & castigationem Calendarij
Gre- || goriani à CurisropHoro Cravro castigatam, || &c.

A—E, (bladz. 1—59), het derde werk met een afzonderlijken
titel, waarvan het laatste gedeelte (bladz. 51—59) „Rersponsio [| Ap
CONVICIA, || ET CALVMNIAS IO-||SEPHI SCALIGERI IN || CALENDARIVM,
GREGORIANVM.” 1 bladz. wit.

a—b, (bladz. 1—20) de „Rerrvrario || CYCLOMETRICAE (| JosEPHI
SCA- || LIGERI’, met het opschrift der bladzijden : IN cycromerkrcos ||
ErroRES SCALIGERI”

aa—bb., (bladz. 1—23) de „CoNFVvTATIO || CALENDARII GEORGII
GERMAN- || NI WARTENBER- || GENSIS BORVSSI, || Auctore || Crrisro-
PHORO CLavIO BAMBER- || GENSI sOCIETATIS JEsv.” (bladz. 1—10);
„ADMONITIO THEODOSI || RUBEL PRIVERNA- || TIS S. THEOLO- || GIAP, ET
V. L. Dll Pro || cHwisTOPHORO CLAVIO PAMBER- || GENSI SOCIETATIS
Jesv || ADVERSVS FRANCISCI VIRTAE [| EXPOSTVLATION EM (bladz, 11—16);
„ResPONSIO || LavRENTII || CASTELLANI PA- || TRITIE ROMANI || AD EXPO-
STVLATIONEM || FRANCISCI VIETAE || ADVERSVS CHRISTOPHORVM CLAVIVM.”
(blz. 17—23).

Voor het eerste deel staat een algemeene gegraveerde titel,

CurisroPHorr il CLAVIT BAMBERGENsSIS. IB. Societate JESVIJOPERA MA-
TRE- || Marica || V. Zomis distributa || Ab auctore nunc denuo correcta,
et plurimis locis aucta.|| Ad Reverendiss. et Illustriss. Principem ac
Dominum || D. JoANNEM GoDEFRIDVM Episco pum || Bambergensem Sc. |
Moavrriag, || Sumptibus Anthonij Hierat Becudebat Reinhardus Eltz, |
Cum gratia et privilegio Sac. Caes. Matest. || Anno M.DCOXII,

Het schild, waarop deze titel staat, wordt gesteund door twee
beelden, de „GrEqMerrra en de AsTRONOMIA met de teekens I HS
en MAR. Daarboven staat „S. IlErNRicus, Maria met het kind

(92)

Jesus, S. KvNIGvND. Daaronder het portret van den schrijver op
ovaal met randschrift „Christophorus || Clavius Bamb. || Societatis I
Jesu’. en daaronder „Dedit mihi Deus ut sciam anni cursus et || stel-
larum dispositiones. Sap. 7” rechts en links, vier wonderverhalen
uit het oude testament.

12) Hieppouyrr Episcopt || CANON PASCHALIS: || CvM || IOSEPHI SCA-
LIGERI || Commentario. || Excerrra ee Computo Graeco Isacu || Arayrr
de correctione Paschatis. || Jostpar Scauicerr Elenchus & || Castiga-
tio Anni Gregoriani. || ap || Nobiliss. ó Ampliss. virum || JOHANNEM
AB _ OLDENBARNEVELT, || J. C. Clmum Mollandiae & Westfrisiae
primarium || Consiliarum & Aduocatum.|| Vignette: een passer met de
legende : LABORE ET CONSTANTIA. |l LvapvsI BATAVORVM, || EX OFFICINA
PLANTINTANA, || Apud Franciscum Raphelengium. || C1).I9 XCV in 4,

12 bladz. bevatten de opdracht aan Oldenbarnevelt, gedateerd :
„Lugduni Batauorum, Nonis Septembris. CIO. 19. XOV”,

A--K, bladz. 1—78.

18) CHrIsTOPHORI || CLAVII BAMBERGENSIS || EX soCIETATE Jesv ||
IN SPHAERAM JOANNIs|| DE Sacro Bosco || COMMENTARIVS, || Nune
tertio ab ipso Auctore recognitvs, & plerisque in locis || locupleta-
tus. Maiori item cura correctus. || PerMIssv svPERIORVM. || Vignette:
een sphaera armillaria || Venerits, Apud Bernardum Basam sub
signo Solis. 1596. in 4’,

In verso van den titel eene inhoudsopgave „Ap LECTOREM.”” Dan
een opdracht „Io. Jacoso || Tonrraro vIro || ErRvorrIisstMo. || Io. BAB-
TIsTA crorvs. S. P. DD.” gedateerd „Venetijs. Kalend. Septembris.
M.D.XOVI” waaruit blijkt dat dit een overdruk is te Venetie,
„nouis figuris, & diligen- || ti correctione meis typis imprimendos.”
(8 bladz. en 1 bladz. wit). Dan INDEX RRRVM, ET VERBORVM
(24 bladz.)

A—Gg. blz. 1—483.

Bladz. 484 (niet gepagineerd), bevat „Regestvm” voor den binder,
eene zon, als vignette. Dan Vererus. M, D. XCVI.

Het tweede hoofdstuk begint bladz. 221, het derde blz. 314, het
vierde blz. 431 ; evenwel staat aan het hoofd der bladzijden ook
bij de latere hoofdstukken bijv. nog blads. 476 „7 Cap”

M)* CurtsroPHomrI || CLAVIT BAMB. || BX SOCIETATE Jxsv, || IN SPHAE=
RaM JOANNIS|| DE sACRO BOSCO, || COMMENTARIVS. || Nunc postremò
ab ipso Auctore recognitus, et plerisque in || locis locupletatus, ||
Accessit Geometrica atque vberrima de Crepuseulis || Tractatio. || Vignette:
eene fontein met het randschrift: „Eco SITIENTI DABO DE FONTE

(98)

AQUAE VIVAE GRATIS APoC, XXI.” || S. Gervasi, || Apud SAMVELEM
CrisPinvu. j| M.DOVIIL. || Cvm PrrviLeaIo. in 4°,

8 bladz. (zonder pagineering): de titel en opdracht „SERENISSTMO
PRINCIPI, || ET DOMINO, D. GvILHELMO, || COMITI PALATINO RHENI, ||
ac vtriusque Bauariae Duci &c. || cHRisTOPHORVS CLAVIVS || r Soctr-
TATE Jesv” gedateerd „Romar, Anno M.D.LXXXI, xmij. Kal. ||
Octobris” Dan de „Ap LrororeM (2 bladz.)

A—Ffff, blads. 1—597, 585 (lees 598) 2 bladz. wit.

a,e,i,o,u (38 blads. zonder paginatuur) „Index rervm || et ver-
borvm”’.

Het tweede hoofdstuk begint bladz. 241, het derde bladz. het vierde
bladz. 498; bladz. 552 wit de „„DIGRESSIO GEOMETRICA”® over de
schemering begint bladz. 553.

Het boek is zeer netjes gedrukt: iedere bladzijde is door een
dubbel raam omsloten, de afstand daar tusschen dient voor noten,
inhoudsopgave enz.

15)* CHRISTOPHORI || CLAVIT BAMBER- || GENSIS E SOCIETATE || Jesv. ||
Gromerrra || Practica. || Vignette: THS met het randschrift „No-
MEN. DOMINI. LAUDA BILE.| Cum gratia & Priuilegio Sac. Caes.
Maiestat. || Superiorum Permissu. | Moevxrrae, || Ex Typographeo Loax-
NIS ALBINT. jÂNNo M.DC.VI. in’ 4,

a—c, 24 bladz. zonder paginatuur bevatten titel, de opdracht
van Clavius aan „PeRILLvVSTRI Av GENEROSO D. || GRORGIO FVGGERO ||
SENIORI || BARONT IN KrRCHBERG, || ET VVEISSENHORN (3 bladz.) ge-
tateerd „RoMAE PRIDIE Ipvs SeprerMB. | elo.cl.enn. Het imprimatur
van Claudius Aquauiua Societatis Jrsv. Praep. Gen. 23 Maij 1604.
van Theodosius Rubeus Priuernas. 16 Julij 1604 en Fr. Paulus de
Francis de Neapol. (l bladz.) Index (17 bladz.) 1 bladz. wit.

A—Fff, bladz. 1—392 acht boeken en INpex (26 bladz.) zonder
pagineering.

Behalve nog andere tafels komen hier bladz. 377—386 voor.

„OEQVITVR TABVLA QUADRATO- || rum & Cuborum, quorum radices
maio- || res non sunt, quam 1000.”

l6jk ArGeBrRAllCHRISTOPHORI||CLAVII|| BAMBERGENSIS || E SOCIETATE ||
JEsv.y Vignette: TH S || Romar, {| Apud Bartholomaeum Zannethum. ||
Anno M.DC.VIIL || svPrRIoRvM PERMISSU. in 4,

a—d, 38 bladz., titel en in verso drie imprimatur. Dan de op-
dracht van cLAVIUS.

„Irur.mo er ExCcELLMO D.{|DoN JOANNIJ|DE GVEVARA || Dver
BOVINI || REGNI NEAPOLITANI || MAGNO SENISCALLO.”’ (4 bladz.) geda-
teerd: Romar IpIBvs MARTI M.DC,VIIL® Dan INpex (29 bladz.)
„rRATORVM CORRECTIO (3 bladz.), 2 bladz. wit.

(94)

A—Bbb. bladz. 13883. XXXII Capita.
Bladz. 384 (niet gepagineerd) het rrGrsTrvM voor den bladel
eene vignette: drie speeren, en den naam des drukkers, enz.

17) Da Sapienti occasionem, & addetur ei sapientia. | Ex Pro-
uerbijs Salomonis. || Trarraro || DELLA QVADRATVRA || DEL CERCHIO ||
DOVE SI ESAMINA VN NVOvO || modi di Qvadrarlo per numeri. || Et
insiemne si mostra come, Dato vn Rettilineo, si formi vn Curuilineo ||
eguale ad esse Dato. || Mt di piu alcune Trasformationi di Owuruilinei
misti fra loro. || Di Pietroantonio Cataldi. || Arr' 1uuvsrrissio || seNATO
DI BOLOGNA. || Vignette: de oorlogsgodin, met de opselisna Bij Br
GAVDET BEL-LONA LIBELLIS” Een „,HVMILE NON PER PARVa.”’ || IN Bo=
LOGNA || Per Bartholomeo Cochi, M.DG.XIL, || Con licenza de’ supe-
riori. in fol,

A,a, bladz. zonder paginatuur bevat titel en opdracht (l bladz.).

B—P, bladz. 1—55.

Dan 5 bladzijden met houtsneden, die bij het werk behoartnk

18) DirresA D'ARCHIMEDE, || TRATTATO DEL MISVRARE, || ò trouare la
grandezza del Cerchio, || Doue si diffende Archimede Siracusanò dalle
oppositioni del Signor Joseffe Scaligero:|| Et si mostra la proportione
della Circonferenza,al diametro datuli nella sua || opera intilolato Cy-
clometrica Elementa duo, non le potere conuenire. || Di piu s'esami=
nano, aleune cose scritte alla della opera de esso Signore nel volere
dare. | Regola à insctiuere le figure rettilinee aequiangole di quanti
Di Prerro ANTONIO CATALDI LETTORI

latij|si voglino nel Cerchio.
DELLE SCIENCE |[ Mathematicae nello studio di Bologna. || Aur’ iuuv-
STRISSIMO || SENATO DI BOLOGNA. || IN BoLoGNa (| Per Sebastiano Bononi,
1620 [| Cum Lieenza de’ Sup. in fol.

4 bladz. zonder paginatuur, bevatten titel en opdracht.

Dan bladz. 1—74; daarop bladz. 1—3% met het opschrift : „comm
SI TROVI LA GRANDEZZA, O SVPERFICIE DEL CERCHIO,”’ dit is gedateerd
„Die 10 Junij 1599. paulò anti hor. 15 horologij Bononiae.

Bladz. 33—36 (zonder pagineering) bevatten:

Comer sl TROVI LA SVPERFICIE. (| & grandezza corporea della Sfera,

ò Corpo tondo.

19)*IN Der NOMINE. || OPVSCVLVM || DE Lanels RECTIS || AEQVIDISTAN=
mrBvS, || ET NON AEQVIDISTANTIBVS, | Petri Antonij Cataldí. || Vignette:
Hercules met dendraak. || BoNoNIaE, || Apud Haeredes Joannis Rossij.
M.po.ul. || Superiorum permissu. in 4,

A bladz. bevat, behalve den titel, de opdracht aan „ExcrLLeN-
missrans, || mvMmanassimisa. DD. || warnemarreis, || Dominis summa ob-

(95 )

seruantia Colendissimis. || Petrus Antonius Cataldus, F, P” geda-
teerd: „Bononiae || die Veneris 24. Januarij m.pc. nl. peragrante Luna
gradum vi- || gesinumguartum Geminorum in Trigono sinistro Mar-
tis.” (1 bladz.).

Dan een „Ap LECTORES.”

A—E, bladz. 1—35.

Aan het einde staat „„LAVS DEO SEMPER.”

20) Francisc1 Vrerar || opera || Maruemarica, (| in unum Volumen
congesta, || ae recognita, || Operâ atgue studio || FrANCIsCI à SCHOOTEN
Leydensis, || Matheseos Professoris. || Vignette: een boom met klim-
plant en man, waarbij motto „Non souus.” || Lvepvxi Baravorvm, ||
Ex Officinâ Bonaventurae & Abrahami Elzeviriorum, || cro1oc xuvr.
in folio.

XII bladz. bevatten den titel, een brief van FRANcIsCUs à SCHOOTEN
aan JacoBo Gorio, Mathematum, Linguarumque Orientalium in il-
lustri || Academiâ Lugduno-Batavà Professori.” gedateerd „Lugd. Ba-
tav. V. Kalend. Sextilis. || Anni M‚DC,XLVI” (2 bladz.) dan Erze-
vari || Ap || Leerorem” (2 bladz.), Francrses Vievar || Vira (3 bladz )
een brief „Incuyrar Prancieil| Meuvsinimr CATHARINAE || PaRtue-
NAENSI. || Piissimae Procerum ROHANIORVM matri, || FrANciscvs Viera
FonteNaeNsis.” (2 bladz.) „Catalogus Operum XVI. (l bladz.

A—Yyy, pag. 1—554, bevat o. a.

‚pag. 258—285, Psrumo-Mesoragum | & alia quaedam || aptvncra
CAPITVLA.

pag. 435— 446, MvNImen || Apversvs NOva || CYCLOMETRICA, || Seu, |
ANTIHEAEKYS,

Verder
Pag.
1. Isagoge in Artem Analyticam.. ...... ……….. 1e
U. Ad Logisticen Speciosam Notae priores. .,..... 15
BAI: Zeteticoraum, bri, quinque, ss. ee use es 49,
IV. De Aequationum Recognitione, & iendetinte Trac-
tate duo. 5 va wiene ° 3 eas . 82,127,

V. De Numerosà Potestatum eg Hanen Reed: shol0S.
VI. Effectionum Geometricarum Canonica Recensio.... 229,

VIT. Supplementum Geometriae ,....e..... . « … _ 240.
VIJL. Pseudo-Mesolabum & alia quaedam adjuncta Capitula. 258,
IX. Theoremata ad Sectiones Angulares . ..... see same O8

X. Responsum ad Problema, quod omnibus Mathematicis

totius || Orbis construendum proposuit Adrianus Ro-

OLB effe ehs he (je Dat Het an otra ede BAREN: ae 05,
XI, Apollonius Gallus. ........ Aan dies dbs Ariers e 325.

(96 )

Page

XII, Variorum de rebus Mathematicis Responsorum Li-
ber NEUE hensen ane lee Bra landden os en de ane 347.
XIII, Munimen den nova Ovelometrios: ern a rata re es Nn
XIV. Ratio Kalendarij verè Gregoriani, ......... .… 449.

XV. Kalendarium Gregorianum perpetuum. ........ 505.
XVI. Adversus Christophorum Clavium Expostulatio .... 542,

Deze hoofdstukken komen voor A—XXx bladz. 1—544, Daar-
achter |

Xxx, Yyy, bladz. 545—554. FRANCIsSCI à SCHOOTEN || Notar.

BOUWSTOFFEN VOOR DEGESCHIEDENIS
DER

WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN
IN DE NEDERLANDEN.
DOOR

D. BIERENS DE HAAN,

XV. Adriaan van Roomen

L. Reeds eenige malen in deze Bouwstoffen, en wel in N°,
VIIl en XIV hebben wij den naam ontmoet van ADRIAAN VAN
ROOMEN; deze had in zijnen arbeid „Apologia pro Archimede”
verscheidene bijzonderheden nedergelegd, die ons bij ons onder-
zoek uitnemend zijn ter stade gekomen, omdat deze van elders
ons niet ter dienste stonden, en toch noodig waren voor het
juiste begrip van het behandelde deel der geschiedenis. Deze
ADRIAAN VAN ROOMEN was niet alleen een groot en geacht ge-
leerde van zijnen tijd, maar hij was bovendien volkomen be-
voegd, om juist over dit onderwerp mede te spreken, de ver-
houding tusschen den omtrek en de middellijn des cirkels. Laat
ons zien, wat wij omtrent hem hebben gevonden.

2. ADRIAAN VAN ROOMEN, of, zooals hij gewoonlijk bekend
Ís, ADRIANUS ROMANUS, werd den 29sten September 1561 te
Leuven geboren. Hij studeerde in de geneeskunde, en in de
wis- en natuurkundige wetenschappen eerst aan de Akademie in
zijne geboorteplaats leuven, toen aan die te Cöln, en eindelijk
in Italië, wier hoogescholen toen groote vermaardheid bezaten.
Hij huwde met ANNA STEGIA VAN AMERSFOORT, en kwam in
1586 te Berlin; na het overlijden van zijnen leermeester, den

VERSL, EN MEDED. AFD: NATUURK, 2de REEKS. DEEL XII. 7

Mi Gig Cline deere nk

(98 )

beroemden GEMMA FrIsrus, die hoogleeraar in wiskunde was
aan de hoogeschool van Leuven, werd ROMANUs aldaar in diens
plaats beroepen. In 3594 werd hij door den koning van Hon-
garije, RuDorPr IT, in den adelstand verheven als „Comes Pa-
latinus”’ ; daarenboven deed deze hem benoemen tot hoogleeraar
aan de toen beroemde hoogeschool te Würzburg. Hier verloor
hij zijne vrouw, en deed toen afstand van zijne betrekking; het
was zijn wensch in het kerkelijke leven te treden, Doch eerst
ging hij zijn leed verzetten door op reis te gaan; hij bezocht
toen Leuven en in 1606 ook Würzburg, zooals blijkt uit een
vrijgeleide van de Staten van ons land van 2ì Maart 1606 1).
Hij doorkruiste Europa, en kwam ook in Polen, waarheen hem
de koning door zijnen kanselier JOHAN zZAMOWsKI had doen
roepen. Deze zamowskr stelde toen bijzonder belang in eene
stad in het woeste Rood-Rusland, en zond dus ROMANUS in
1610 daarheen, om de wiskunde te onderwijzen Doch slechts
vijf jaren hield hij het aldaar uit, en verkreeg in 1615 zijn
ontslag. Hij wilde tot herstel zijner gezondheid naar zijn vader-
land terugkeeren, doch reeds op weg daarheen overleed hij; den
Zden Mei 1615 stierf hij te Mainz in de armen van zijnen zoon.
3. Tijdens zijn verblijf te Tseuven, als hoogleraar in de wis-
en natuurkundige wetenschappen aan de hoogeschool aldaar, gaf
bij zijn werk uit „Ideae Mathematicae Pars Prima”, 1593 2),
waarin hij de verhouding van den omtrek des cirkels tot zijn
middellijn, tot in 17 deeimalen berekende. Waarschijnlijk was
het deze gemeenschappelijke richting van beider werkkring, die
een vriendschapsband tusschen hem en LUDOLPH VAN CEULEN
deed ontstaan, waarvan reeds vroeger sprake was in N°. VIT
dezer Bouwstoffen; en die de oorzaak werd, waarom wij anders
onbekende bijzonderheden omtrent vAN CEULEN konden medes
deelen. Hierop moeten wij nu terugkomen, en daartoe vooreerst
het toen reeds aangehaalde werk „Apologia pro Archimede”
1597 3) nader beschouwen.
4. Dit werk had tot doel de bestrijding van JOSEPH sCALI-
GER, ORONTIUS FINAEUS el RAYMARUS URSUS DITHMARSUS, (dus
eigenlijk van SIMON VAN DER EYCKe) op het stuk van cirkel-
quadratuur. Met dit doel geeft romANus in het eerste gedeelte
eerst (bladz. 1— 18) de „rARCHIMEDIS | CIRCVLI DIMENSIO' en

(99)

daarop (bladz. 19—55) de eigenlijke # APOLOGTA PRO ARCHIMEDE) ||
„AD CLARISSIMVM VIRVM JOSEPHVM || SCALIGERVM, JVL. CAES.
FILIVM”’ ||. Deze is verdeeld in negen hoofdstukken met al de

“stellingen, die voor het bewijs en de afleiding noodig zijn, zoo-

wel als voor de latere bestrijding der drie bovengenoemde ge-
leerden. Naar de gewoonte van die dagen, geeft hij somtijds de
grieksche en de latijnsche tekst der stellingen met de uitge
werkte „Paraphrasis”’ en „Analysis demonstrationis”’.

Daarop volgen de „ExERCITATIONES CYCLICAR || CONTRA JO-
SEPHVM SCALIGERVM, || ORONTIVM FINAEVM, ET RAYMARVM VR-
SVM || IN DECEM DIALOGOS DISTINCTAE: , Áuthore Adriano Ro-
mano. Ei. A.” (bladz. 55—112), die zijne bestrijding bevatten
in den vorm van tien /Dialogt’”’ tusschen het drietal Eutheoruss
Caenophilus en Polyponus. Kerst komt eene soort van voorrede
de surcrorr PHILOMATHI S.” (blz. 55—57) (die reeds vroeger
herhaaldelijk in de N°. VIJL en XIV dezer Bouwstoffen werd
aangehaald), waarin hij over de quadratuur van SCALIGER en
hare bestrijding door LUDOLPH VAN CEULEN E@n J. ERRARD
handelt; en daarop laat hij volgen (bladz. 56)

„Mihi ergo, qui in similium problematum examine non parum
triui temporis, id muneris ineumbere iudicaui, vt scri- | pta haec
Scaligeriana explicarem, explicata refellerem & exploderem.”

En bladz. 97

„Hactenus de Scaligero. Huie operi meo adiunxi eiusdem ma-
teriae opuscula, in quibus problemata & theoremata e- || iusdem
Farinae ab Orontio Finaeo, & Nicolao Raymaro Vrso proposita,
discutiuntur, quae vti prius composita, etiam examini |; Scalige-
rianae quadraturae praemittenda iudicauimus.”’

Aan het einde volgt

EPIGRAMME ‘SVR LES EXERCITATIONS CIRCVLAIRES
DE MoNsrEvR ADRIAN ROMAIN CHEVALIER

& Seigneur de Houberge.
Aucuns se laissent deceuoïr
Pensant d'vne raison peu secure,
Auoir descowuert ó fait voir
Du cercle ou du rond la Quarreure
Adrian done par ces escrits,
Bserits dignes d'vn Archimede,

nr vnd

ereen de AN IE Zr

EEn

eenn EA

(100)

Escladreissant mieuw nos esprits,
Nous monstre ici leur erreur laide.
HK PAPS:

In de „Pars Prrma” || Qua continentur || DraLoer QVATVOR
CONTRA || ORONTIVM FINAEVM || INTERLOCVTORIBVS | Eutheoro,
Caenophilo & Polypono”’, in de vier eerste Dialogi (blz. 58—83),
behandelt hij dan de quadratuur van ORONTIUS FINAEUS, waar-
mede wij hier niet te maken hebben. De #Pars SrcvNDA”’ ||
SIVE || praLoaevs vNicvs’ bevat de vijfde Dialogus (blz. 84—89)
over de bestrijding van NICOLAUS RAYMARUS URSUS DITHMARSUS,
de quadratuur van SIMON VAN DER EYCKE. Hindelijk wijdt hij
de „Pars Terrra continens dialogos quatuor’, die de vier vol-
gende Dialogi VI tot EX bevat (blz. 90—108) aan de qua-
dratuur van SCALIGER; en sluit met den tienden Dialogus (blz.
108— 112) zijne bestrijding van dezen laatsten.

Voor den aanvang van de Pars Prima zien wij de reden de
voormelde verdeeling. Na den beschreven titel toch volgt.

„Argumentum huius partis. || Noprs én Ewercitationibus Cy=
clicis propositum fuit ea quae Clarissimus vir Josephus Scaliger
Julij Caesaris filius anno e= {| lapso edidit Blementa Cyclo-
metrica, evaminare, atque ad veritatis trutinam revocare : verùum
qwia similem seribendi mate- || rram ante Scaligerum assumpsit
Orontius Finaeus, cuius opus ante decennium diligenter (vt
opinor) excussimus, ideo vtrumgque o-\| pus contungere visum
fuit. Praemitto autem mnostram emercitationem cum Orontio,
tum qudd 1pse Orontius (vt diri) ante Scali- || gerum hance
materiam tractauerit, twm quod multa in hac evercitatione sunt
allata contra Orontium quae nobis cum Scaligero agen- || tibus
serwient. Versatus autem dialogus primus circa propositionem
circumferentiae circuli ad diametrum. Secundus circa quadra- ||
turam ipsam. Tertius Cubi duplicationem evaminat. Quartus
demum quid verstatis Doctrina polygonorum circulo inseripto= ||
rum contineat, inqwirit.”

De vijfde Dialogus geeft negen „PrROPOSITIONES'’, waarvan
de laatste dus luidt.

/QVADRATVRAM Simoni de Quercu Belgae attributam non esse
eius, sed Nicolai Cusani, at- || que ante plurimos annos à Re-
giomontano, deinde etiam à Joanne Buteone explosam,”

(101 )

Daarop volgt de zamenspraak.

„EVT. Celebris ille vir Nicolaus Cusanus, qui inter caeteras
suas quadraturas *) & hane quoque proposuit. POL. Ego Cu- ||
sani quadraturas ante multos annos à Regiomotano explosas in-
telligo, vnde miror aliquos hoc tempore fuisse, qui || ausi sint
confutatas & reiectas opiniones iterum in lucem reuocare. EVT.
Nec ego sanè mirari possum satis... jj …. || -..BVT... # ...Sed
haec de pseudotetragonismo vel Raymari, vel Simonis de Quercu,

vel potiùs Cusani, per vtrumque praece- | dentium approbato,
ile il PP

sufficiant, nihil enim inuenimus in illo, quod animum nostrum
possit afficere. CAEN. Cum igitur spe meâ || frustratus sim tam
in Nicolao Raymaro quàm in Orontio, quid de Scaligero sentis ?
EVT. Isne tibi est ad manus? CAEN. Est. || En illam vnà
eum appendice. HVT. Typus sanè est Raphalengio viro de re
Typographica optimè merito dignissimus. Hol- || landiae ordini-
bus dedicatum opus inuenio. CAÉN. Sunt in Hollandia nobiles
& insignes Mathematici, hicet non omnes jj inde oriundi, vt Simon
Steuinus, Ludolphus van Collen, Nicolaus Petersen 4), & alii
non pauci: vnde eredendum est jj Scaligerum qui tot doetorum
Mathematicorum penes se potest habere iudicia, non temere hunc
tracta- || tum in lucem misisse.”

Hene goede voorbereiding voor de niet malsche wijze, waarop
de arbeid van scALIGER nu zal worden wederlegd.

Daarop volgt in de Pars Tertia: „DraLoavs sExrvs. || IN
QVO |) VOLVTA DINOSTRATI NON RECTE || A IOSEPHO SCALIGERO ||
DESCRIPTA OSTENDITVR.’’ blz, 90—98. Propositiones IV ; en ver-
der „DraLoavs SEPTIMVS |) QVI VERSATVR CIRCA || PROPORTIONEM
SEGMENTI MAIORIS SEM[DIAMETRI || ABSCISSI PER EXTREMITATEM
VOLVTAE DINOSTRATEAE || AD DIAMETRUM CIRCVLI, QVAM FALSÒ Í
Se invenisse putat Scaliger.”” blz. 93—95. Propositiones V ; en
„DraLoevs ocravvs || Qvr Aeir DE || PROPORTIONE PERIMETRI
AD DIAMETRVM QVAM || SE INVENISSE FALSO JACTAT SCALIGER.
bladz. 96 — 101. Propositiones VIIL. Deze begint aldus.

„CAEN. SaLuer sodalis charissime. POL, Et tu visissim salueto.

*) Zooals wij ook zagen in NO, VIII dezer Bouwstoffen.

t) NicoLAas PETRI, over wien reeds vroeger in NO, XI{ der Bouwstoffen ge-
sproken werd,

( 102 )

CAEN. Huthorusne domi est? POL, f Est quidem, sed paullu-
lum in musaeum suum recessit, volens interim vt ego proposi-
tionem tertiam Scaligeri || per terminos Archimedis examinarem,
ille interim Polygona Raymari nostri quin etiam epistolas quas-
dam jj magni illius & admirandi Lvoourr VAN COLLEN ad Ray-
marum seriptas euoluet, in quibus existimat |} se aliqua proposito
nostro conuenientja inuenturum”’.

Waaruit blijkt, dat romanus zeer veel op had met LupoLF
VAN CEULEN. De achtste Propositio luidt aldus.

„ProPoRTIONEM perùmetri ad diametrum à Scaligero assigna-
tam non esse Scaligeri, sed || antiquorum vel Arabum vel Indo-
rum.”

En in het gesprek daarover komt nog het volgende voor.

„POL. || Nullámne ergo facit Arabum vel Indorum mentio-
nem? EVT. Imò in prolegomenis cyclometricis Arabes laudat,
eum inquit:

| Secundum Nicomedem an ev veteribus aliguis
idem peruentus sit, nihil dum certi legimus. Non dubito tamen
quin ad Arabes primitus il-||le peruenerit, quae fuit eius
Gentis in Cyclometricis solertia. POL. Forsan Scaliger hanc
Arabum adiecit eommendationem ad eorum |j antmos demulcen-
dos, ne forsan ij se comperta, eum furti nomine malè tractent.
EVT. Ego hoe asserere non ausim. CAEÉN. | Hoe mihi non
parum ad Scaligeri excusationem facere videtur, quod Buteo sceri-
bat, se nullam huius propositi inuenisse demon- || strationem.
Ided Secaliger propositionem nullam, pro inuventa habuit, nisi
fuerit demonstratione confirmata. Quare cum huius || propositionis
demonstratio fuerit à Scaligero solo inuenta, ideo etiam Scaliger
verus huius propositionis habendus. est inuen- || tor. EVT, Rectè
Caenophile, siquidem Scaliger demonstrationem attulisset.”’

Daarop volgt „DraLoevs Nonvs || IN Qvo De || PROPORTIONE
CIRCVLI AD QUADRATVM || DIAMEERI QVAM SE INVENISSE JACTAT |
SCALIGER,’’ blz. 101—108. Propositiones VI,

De vijfde stelling luidt „Crrcvuvs maior est quam 36
trianguli ROP,” de zesde „Crrevuvm esse maiorem 36 trian-
gulis ROP, alio modo probatur,”’ en deze wordt op twee wijzen
bewezen, en daarmede de zesde stelling van scALteeR wederlegd.

„EVTH...Sed hae de re intelligo Romanum in {| Apologia
quadam pro Archimede contra Secaligerum agere velle. POL.

( 103 )

Rem profecto aggrediatur piam, laudabilem, & sum- {| mè vtilem,
verùm inuidiae plenam. EVT. Beneficium est veritatem docere,
atque à falsis liberare doetrinis. Sed iam ad studia || nostra
reuertamur. CAEN, Ergóne cyclometrica eius relinguemus. EVT.
Pa sanò eiusdem sunt farinae cum hae appendi- || ce. Suadeo
ergo expectandum esse, donec Scaliger reliqua diligentius intuea-
tur, auguror namque illum eadem correctius ali- || quando edi-
turwa. Quod si non fecerit, tunc meam operam libenter in
totius operis examine comunicabo. Interim valete soda- || les
clarissimi.”’

Maar toch komt hij hierop terug in den „DraLoavs prcr-
MVS || IN Qvo || DIATRIBAE QVAM PRO STABILIENDA SVA || QVA-
DRATVRA AD ROMANVM MISIT SCALIGER || RESPONDETVR.’’ (blz,
108—112) Propositiones V; een dialogus, waarin Polyponus
niet meer voorkomt, en waarin eene latere brief van SCALIGER,
waarover reeds in N°. XIV der Bouwstoffen werd gesproken,
ontzenuwd wordt. Hij eindigt blz. 112 aldus.

„Vnde manifestè apparet ratiocinationis Scaligerianae progres-
sum esse nimis debilem: Archimedem quoque iniustè Àà Scali-_
gero || taxari. Cùm autem anteà ostenderimus rationes eius quibus
suam guadraturam corroborare nixus est, nullas esse: ideò nihil
am- || plius religuum video, quod in hac Diatriba examinandum
sit. Tune Caenophile quidquam habes dubij? CAEN. Nihil
planè, || Verum sicuti anteà Quadraturam hance Scaligerianam
exploseras, ita iam me longè magis reddisti seeurum. EVT.
Praestat || ergo ad studia nostra tum Physica, tum Mathematica,
redeamus: vt ex ijs fructum quempiam recipiamus, quo tempo
ris iacturam, || quam in hisce pseudotetragonismis examinandis
passi sumus, resarciamus. CAEN. Placet. Vale Hutheore. EVT.
Vale & tu || Caenophile charissime”

5. Behalve de reeds aangehaalde werken, schreef ADRIANUS
ROMANUs er nog onderscheidene, waarvan ik alleen de volgende
heb kunnen te zien krijgen. Vooreerst een boekje van 16 bladz.
in 40, „Ventorum secundum recentiores distinetorum usus, 1596 4),
waarin voornamelijk over twee zeevaartkundige werktuigen wordt
gehandeld, het Anemoscopium’” en het #/Quadratum Nautieum.””

Vervolgens „Chordarvm arcvbvs cirevli primariis subtensarvm
resolutio’, 100 bladzijden in plano, 1602 5). Hierin levert hij

DP TA mene se

Een er er ned

(104 )

de geheele berekening van de wortelgrootheden, die te pas ko-
men bij de berekening der sinussen en cosinussen van elk veel-
voud van drie graden; namelijk den vierkantswortel uit 3, 5,

1 5
15de E Mam 10 Ey/ 20, 30 £y/ 180. Deze worden in

218 decimalen berekend. Ten einde die groote berekeningen
met het minste plaatsverlies te kunnen drukken, vindt men
bijv. de geheele bewerking, die een trapezium beslaat, in drie
andere van gelijke hoogte verdeeld; het eerste komt rechts op
de bladzijde, het tweede, het onderste boven, links daarnaast,
het derde wederom van boven naar beneden op de linkerkant
van de bladzijde; snijdt men dus die bladzijde in deze drie
stukken, dan kan men ze aan elkander doen sluiten, om de
geheele bewerking achter elkander te verkrijgen

In 1605 gaf hij zijne „Mathesis Polemica, 270 bladz. in
8°.” 6), waarin men evenwel niet een strijdschrift over eenig
wiskundig onderwerp moet zoeken, maar eerder eene wiskun-
dige behandeling van oorlogswetenschap. Daarbij is gevoegd
eene „Tabula Prosinuum”, dat is eene tafel der tangenten voor
iedere minuut in zes mantissen. ledere twee bladzijden bevatten
vijf graden; de bladzijde links houdt de minuten 0—30, de
bladzijde rechts de overige minuten 30—60.

Eindelijk zijn „Speculum astronomicum, 1606, 152 bladz. in
#02? 1), die onderscheidene sterrekundige tafels bevat.

Ten slotte zij hier vermeld een zeldzaam boekje „de forma-
tione humani corporis, 1528, 120 bladz., klein 4°.” 8), dat soms
aan onzen ADRIANUS ROMANUS werd toegeschreven; maar ten
onrechte, want de schrijver is EGIDIUS ROMANUS; en bovendien
was het boekje reeds veertig jaren oud, toen onzen ROMANUS
ter wereld kwam.

Bovendien heeft hij nog geschreven.

Uranographia sive coeli descriptio. Lovani, 1590 in 4e,

Theatrum Urbium. Francoforti, 1595 in 4e.

Theoria Calendariorum. Wurceburg, 1595 in 4’.

Problema Apolloniacum. Wurceburg, 1596 in 4e,

Phytologia. Wurceburg, 1598.

Idea Matheseos Universae. Wurceb. 1602.

Canon Triangulorum Sphaericorum. Moguntiae, 1609. 40.

AANTEEKENINGEN.

1) Generaliteits-Notulen, 21 Maart 1606,

„Is geaccordeert paspoort, gratis, op recommandatie van den heere
advocaet van Hollant, aen den heere ADRIAEN ROMANUS, mathema-
ticus ende Medicijn van de Keyserl. Majesteyt, omme van Loven
te mogen reisen naer Wirtsburg, in Sijne Majesteits dienst, met sijn
dieners, familie ende bagagie.”

2) Ideae Mathematicae Pars Prima, sive Methodus polygonorum
qua laterum, perimetrorum et arearum cuiuscunque polygoni inuestie
gandorum ratio exactissima et certissima vna cum circuli quadratura
continentur. Authore ADRIANO LOUANIENSI, Medico et Mathematico.
Antverpiae apud lo. Kurbergium, anno CIJI)XCIHI. 128 bladzijden
in 40

De censuur, in verso van den titel, is gedateerd „Bruxellis, anno
1590 die 7 Mensis Nouembris, Subsignat. de Roy.”

Van dit werk verscheen later een tweede druk te Leuven.

3) InllArcuimmepis(CrRCvL1 DIMENSIONEM Il Expositio & Analysis. |,
ÄPOLOGIA PRO ARCHIMEDE, ad Clariss. virum Josephum Scaligerum. ||
ExrrcrrATIONES cycrIcaelleontra Josephum Scaligerum, Orontium
Finaeum, & Raymarumf Vrsum, in decem Dialogos distinctae. || A vruo-
RE ADRIANO Romano EQqvirell Avrato, Matheseun Eacellentissimo Pro-
fessore in Academia VVurceburgensi.llVignette: een paauw.ll Wvrer-
“ BVRGI.U Anno CIOIOXCVIL. folio.

4 bladz. (zonder paginatuur), bevatten de titel en in verso, een
„CARMEN HEROICVM a M. Wendelino scholastico Francone, eiusdem
in Mathematicis discipulo,” met het jaarvers

VnIVs en resonat tonltrV‚sVbltogVe ref Vglt
HostIs: ó, IVbILa Dla Mathesls, Tô.

(1 bladz.); de opdracht aan „„INvrcrissiMo ROMANORVM (| IMPERATORT
Rvporrzoll II CArsarT Avavsto, ll AprraNvs ROMANVS.” (1 bladz.); en
„PrAEFATIO”® (1 bladz.).

regeer vend

( 106 )

AEH (bladz. 1112) bevat :

Blz. 1—18. Libellus Archimedis Circuli dimensio. LLL Propositio-
nes, grieksche en latijnsche tekst, telkens met de Paraphrasis en de
Analysis demonstrationis.

Blz. 19—23. Apologia pro Archimede. Caput IVI.

Blz. 23—32. Apologia, Cap. VII. Idaea quaedam vniversalis Mathe-
seus; Definitiones, Axiomata, Theoremata.

Blz. 32—35. Apologia. Cap. VIII. Theoremata.

Blz. 35—55. Apologia. Cap. IX. Methodi Arithmeticae Practicae.
Partes V.

Blz. 55—57. Exercitationes Cyclicae. Lectori Philomathi S.

Blz. 58—83. Exercitationes. Pars I. Dialogi L—IV (tegen ORON-
TIUS FINAEUS).

Blu. 84—89. Exercitationes. Pars Il, Dialogus V. (tegen NICOLAUS
RAYMARUS URSUS DITHMARSUS).

Blz. 90—108, Exercitationes. Pars III. Dialogi Vl—IX (tegen
SCALIGER).

Blz, 108—112. Dialogus X,

Boven dan de bladzijden staat overal APOLOGIA PRO ARCHIMEDE.

4) VENTORVMIISECYNDVM RE-IICENTIORES DISTIN-llcroRUM USUS.|l
Qvoll Anemoscopium & Qvadratum Nauticum explican-!|tur, mirae-
que eorumdem utilitates{lproponuntur. ll AuthoreÙ Aprrano Rowano.
E. All Wrrcegvrerll Ex officinà typographica Georgii Fleischmanni,ll
ANNo M.D.XOVI. in 40,

A—C. 16 bladz. zonder pagineering, bevat titel en opdracht (3 blz.)
„MaenNiricoll Vrro Ac Domrrojj Domino NicoLao Corycinrojjà Co-
RYTHNO, POTENTISSIMI AC! „Inuictissimi Regis Poloniae &c, Secretario|l
Domino suo colendissimo,”’ geteekend „„Pridie Cal. Maji CIOIOXCVL.
VVirceburgi.” Een „Ad Lectorem” over de 32 namen der winden
(1 blz).

Blz. 5—1l0. LEMMA PRIVs. ANEMOSCOPIUM.

Blz. 10—13. LEMMA SECVNDVM. QVADRATVM nautieum.

Blz. 18—16., ProBLeMATA IV.

6) CHORDARVM ARCVBVS(CIRCvLI PRIMARIS, QVIBVSIÌ vEDELICET IS IN
TRIGINTA DIRIMITVRI| PARTES, SVBTENSARVM RESOLVTIO U vrr EXACTISSIMA
ITA QVOQVEl LABORIOSISSIMA ll Avruorell A, RomANo, RoMANo EQvrre, fl
comite ParAriNo ET MEDICOlCArsarzo.U VVrreeBveer. (lExeudebat
Georgius Fleischmann. Anno 1602, in plano.

De titel is in eene lijst gedrukt.

Biz. 3, Bene opdracht „SERENISSIMO AVSTRIAE ARCHIDVCL Maxr-
MILIANO, Dvcrll BvRGvNDIAE enz, en is geteekend: Merbipoli VI. Ka- |
lend, Aprilis M.DC.I. |

(107 )

Dan volgen de uitkomsten met de daartoe behoorende berekenin-
gen voor eenige worteltrekkingen voor zijden van regelmatige veel-
hoeken; aldus ingericht dat zij bij het openslaan van het boek ge-
deeltelijk van boven naar beneden, gedeeltelijk van beneden naar
boven zijn gedrukt, over de beide bladzijden tegelijk; zoodat zij af-
geknipt en in goede orde onder elkander gelegd, een monster-
worteltrekking zouden vertoonen, soms, voor hulpwaarden, van 436
decimalen. Men vindt in 218 decimalen :

Pag. 4—1ll, R3; p. 12—27, R5; p. 28—35, Rk15; p. 36—58,

PR |
B binlg HB; p. 5465, Robin 10 HB 20; p. 6671, Re bin

10—B 20; p. 78—89, B Zin 30 +B180; p. 90—99, B bin 30—R 180;
Hierbij is B bin 10 4 R 20 wat wij thans schrijven / (10 + v/ 20).

6) Maruesrsll PoLemrca. jj AurHorPyjÀ. Romano, Equrrell Auraro,
Comrre Para-llrivo er Mepico CAESAREO.IL Ad Zllustravum Dominum,
D. ALBXAN-llprvm Ducem de Ostrog in Zaslaw, \l Palatiniaë Volliniae.Ù
FRrANcoFURTI,I|Sumptibus Laeuini Hulsij Gandensis.!l 1605. in 8°,

A—S bevatten :

12 bladzijden (zonder pagineering) de opdracht.

Bla. 13—110. Pars Prima. Capita XX.

Blz. 111—192. Pars Aurrra. Lemmata IL.

Blz. 193—224 en 65—72. Tagvral ProstNuum respecru ll Radij
partiuml1.000.000 [dat is tangenten.| voor elken minuut in 6 man-
tissen. ledere 5 graden beslaan 2 bladzijden ; de minuten 0—30
staan links, de volgende 30—u0 staan rechts.

Blz. 283—270. Pars TERTIA.

7) SPECVLVM || ÁSTRONOMICVM, lÌSIVE ORGANVM FORMA MAPPARI|EX-
PRESSVM:IlIn qvo lieet immobilillOmnes qvi in Primo caelo, Primó-
qveljmobili spectari solent motus, per Canones eallde re eonseriptos,
planissimè sine ullius!lregvlae aut volvelli beneficiollrepraesentantur. U
Avruorel A. Romano Zgvite aurato, Comite Palatino,U Medico Cae-
sareo: alg; ad D. Joannis Novò Monasterij\l Herbipoli Canonico.NLo-
VAN, || Ex officina Joannis Masij, sub Viridi Cruce, Anno 1606. II
Sumptibus Authoris. Prostat Francofurti apud || Levinum Hulsium. in 4°,

AT.

In verso van den titel de verdeeling in:

p. 7—64. Primus liber, principia.

p. 65—15!. Secundus liber, canones, Vooraf gaat:

p. 3—6 de opdracht „SEREN1ssTMOl PoreNrissrMOQVE ll Prrnerer
ALBERTO {j ARCHIDVCI AVSTRIAE,I|Dver BVRGVNDIAE, PrrNere1 || BeLGa-
RVM” geteekend „Lovanij 16 Ju-[lnij. Anno 1606.”

(108 )

Blz. 151 onderaan staat „Fris CoroNar opPvs.”

Blz. 152 (niet gepagineerd) luidt dus.

Privilegij summa. jj Parureepvs Dei gratia Hispaniarum Rez, &c. Duz
Brabantiae &c. Concessit D. Adriano RomanollLouaniensi, authorita-
tem qua imprimere & distra-\\here curet opus guoddam suum Mathema=
ticum, cuiusiltitulus IDEA MATHEMATICA integrum si-!lmul vel per partes;
ut latius patet in original privi-\\legio dat. Bruxell. anno 1590. Die
1. Mensis No-\lwemöris.n Subsignatur. y De Roij.

8) De formatione!lhumanilleorporis Eaidij ll Bomant. Il Landamentarij doe-
toris. | Dni Egtdij Vomani arilchiepì Bituricen. SIW. G. Lav. or. et. sn
Angusti. tracta-lltus pgz. eqre-llgiùs de formatione hu-llmani corporis in
ptero || matris. In klein 40,

De titel in eene lijst met zinnebeelden. In verso van den titel de
opdracht.

„NoBriur & egregio wiro, domini Gaspari. q. mathematico- y| rum prin-
cipis, domini Joanis de Jasone, patritio Ferrarië. || Minimus sacrae The-
olo-doctor, frater Augu-Mo- \\ tifuleonius, eremita Augustinianus. S. P, D.”
was geteekend „Venetiis Nonis Nouembris M.CCCCC.XXII.”

A—P. (120 bladz. zonder paginatuur).

leder bladzijde is in twee kolommen verdeeld. Er zijn 25 Capita, |
waarvan ieder begint met een hoofdletter, geïllustreerd met een |
portret.

Op het einde:

„Impressnam Denetijs p Bacobum pentium de Lenco ll Anno m.eceee.sxiit. adi. |
zo. Decemb.”

Dit boek wordt hier aangehaald ten bewijze, dat het ten on- |
rechte aan onzen ADRIAAN ROMANUS wordt toegeschreven.

Van dit werkje bestaat ook nog eene uitgave te Parijs. 1615 in 40, f

BOUWSTOFFEN VOOR DE GESCHIEDENIS
DER

WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN
IN DE NEDERLANDEN.

DOOR

D. BIERENS DE HAAN.

XVI. Jacob Marcelis, Daniel Waeywel en Gillis Bovy.

1. Van minder gewicht'ge gevolgen dan de vroeger behan-
delde cirkelquadraturen, zijn die van de drie bovengenoemden,
die ongeveer eene eeuw later het licht zagen; zij zullen dan
ook kortelijk kunnen afgehandeld worden.

JACOB MARCELIs werd in 1686 te Amsterdam geboren; hij
had aldaar eene zeepziederij en zeephandel. In 1698 kwam hij
voor den dag met zijne „Quadrature van den cirkel” in 4’. })
en liet die in het volgende jaar door eene „Ampliatie en De-
monstratie’’, 56 blz. in 4°. 2) volgen. In het wpAan de Konst-
liefhebbende || Leser”, beweert hij, even als scaurermr, dat
„mijn gevonden Omtreck grooter is, tegens sijn Dia- |, meter,
dan Arghimedes (sic)...., waer uyt || de waarheyt blyken sal,
dat door de Veel-hoeks rekening de | Cirkel, tegens sijn Dia
meter, op die maniere niet is te vinden.” Op bladz. 4 komt
dan „Een tafel van 't A, B, C, nevens verscheijde cijfer- ||
getallen’’, waarin voorkomen.

G. 6.99718. 36375. 40819. 14003. 52392. 71702. Diameter
van H.

H. 22: 00000. 00000. 00000. 00000, 90000. 00000. Om-
trek van G.

(110 )

Zoodat daaruit voor de quadratuur volgt (blz, 53):
„g1008449087377541679894282184894,
6997183637540819440035239271702

de is 3. 1441078.

Op bladz. 56 (zonder pagineering) komen 29 „Druk fouten
aldus te verbeteren” Daarachter volgen 5 Printen.”

2, Marceris werd wederlegd door KLAAS NAJER, school-
meestér tot Kwadijk, „Eenvoudig betoog, 1702, 40 bladz. in
4e”? 3), Deze had zich reeds sints vier jaren met MARCELIS in
betrekking gesteld, om diens quadratuur te wederleggen. Het

‚ waarvan de waar-

boekje is in briefvorm en verdeeld in zeven stukken: w AAn-

LEYDING”’ (blz. 3); „STRIJDIGHEDEN” (bla. 7); 4ON-KUNDIGHE-
DEN! (blz. 10); 7NA-REEKENING || EN Brwigs”’ (blz. 22) 6
werkstukken; „Anrwoorp op || UEdhts. || verzoek” (bla. 81);
„NVraag-stuKJEs”’ (blz. 35), 7 stuks; „Na-Berret”’ (blz. 39).
Hij verhaalt daarin, hoe hij reeds 24sten Augustus 1698 mar-
CELIS tot eene weddingschap van honderd Dukatons had willen
overhalen, maar dat deze daarvoor bedankt had, even als later
„op Pinkster A'. 1700’ met de woorden: #Meenje dan dat
het wedden Kristlyk is? Fn denkje miet dat myn Kon- || scientie

(mede-weten) daar door soud beswaard worden?” ; dat hij daarop

op den 2lsten Augustus 1700, in de Am- || sterdamse Kou-
rant’ een „voorverhaal, tseffens de aanbiding van myn Konst
en Kost-sgool’’ had geplaatst; waarop MARCELIS den 26sten Augus-.

tus antwoordde met eene advertentie in dezelfde courant. Den

gSsten Augustus had hij daarop zijn voorstel tot wedden her
haald win tegenwoordigheyd van Burgermr. |) Mvert Kuip; Re-
genten Pieter Kaal en Teunis Knip; Sgepenmr. A- || driaan
Heylo; en Sgipr. Jakob Karper.” In verso van het Na-BERIGm
komen tien fouten met het hoofd:
nt Versuym door ’t Sgryven of den kate
bragt voort dees’ Her-gestelden Letter,”

Ook deze NAJER schijnt onzen ANTONIsz niet gekend te heb-
ben; althans blz. 10 spreekt hij van de „wytberoemde Wiskon-
stenaars, als van Arghömedes; || de Vader van A. Metius; Mr.
Ludolf van Keulen’, en bla 14 over „de stelling van ij mermUS;”
zoodat hij meende, dat die vader ook merrus heette.

3, Dat deze, en waarschijnlijk noe andere tegenschriften ome

(OE)

zen MARCELIS niet overtuigden, blijkt daaruit, dat hij voortging
met het schrijven over zijne quadratuur, zonder echter zich te

_ verledigen zijne bestrijders te wederleggen. In 1704 gaf hij de

„Sleutel en Openinge van de Quadrature in 4°.”’ &, in 1714
„de eerste en eenigste uitvinding van de Circul Qhiädtatura, 50
bladz. in 4°2 5); waarin op blads, 19 wederom zijne bovenver-
melde verhouding voorkomt; en waarschijnlijk in hetzelfde jaar
nog zijnen Elucidatie, 10 bladz. in 4°. 6).

In dit laatste zegt hij blz. 8,

„Daarom is ’t ook by sacoB MArCEUS uytgevonden, ten
dien- (| ste van de geheele waerelt, zoo wel te water als te land,
synde het fondament van |jde longitudo.”

Zoodat het schijnt, dat ook bij marcrerrs de gedachte aan
de oplossing van het befaamde vraagstuk der „Oost- en West-

vinding’ niet vreemd is geweest.

4. Deze manier om zulke wetenschappelijke (?) beschouwingen
in de dagbladen te behandelen, in die dagen niet zeldzaam,
wekten ook anderen op tot dergelijk onderzoek. Dit was onder
anderen het geval met vANIEr WAEYWEL. Deze was den 2den Pe-
bruarij 1654 te Middelburg geboren, waar zijn oom DANIEL WARY-
WEL — zijn vader toch was vroeg overleden — een voornaam
koopman en commissaris der wisselbank was. Hij was bestemd
voor de studie en bezocht alzoo de Latijnsche school aldaar ; doch
hij ging over tot handel, waartoe hij naar Amsterdam vertrok.

_ Toen hij zelf. handel dreef en gehuwd was, had hij met verlie-

zen te kampen, verliet Amsterdam en vestigde zich in hare nabij-
heid ; hij oefende zich in de zuivere en toegepaste wiskunde. In de
Amsterdamsche Courant van 4 November 1711 gelezen hebbende,
dat twee geestelijke personen meenden het lang gezochte vierkant
des cirkels gevonden te hebben, werd bij hem de lust wakker,
zulks ook te beproeven, zooals blijkt uit de voorrede van zijn
„Demonstratie wegens de Quadratura Cireuli 1712. 28 blads.
in 4°.”° 7). „enige weken na den 2lsten November 1711 wier-
den mijne gedagten, op dat subject, ongemeen werkzaam” totdat
sig eyndelyek op den 15den Juny 1712 twee getallen 1683,
en 5288 door de werckinge openbaarde :”’ dat is door de me-
thode (sit venia verbo) van de Luanulae van Mippocrates Chio :
hare waarde is 3. 1420085.

CM2)

Van dit geschrift gaf hij tevens een uittreksel in het fransch
„la demonstration. 7 bladz. 4°,°’ 8),

Deze beide geschriften zagen den 4den Augustus 1714 het
lieht, zooals blijkt uit een later werkje van Noot (11), hoewel
hij de quadratuur! zelve reeds vin Octob, 1712 aan de Hee-
ren Pro- || fessoren op de Universiteyt tot Leyden gedemon-
streerd had’ warvwer had zijne ontdekking aan 5. trie,
burgemeester van Amsterdam, medegedeeld, die daarop zorgde, dat
zij tot de kennis van de Staten-Generaal kwam, die daarop
eene premie hadden gesteld. Het stuk werd naar eene com-
missie, later naar de hoogeschool te Leiden gezonden; doch
eenig rapport is hem nimmer geworden.

Al spoedig deden zich vier bestrijders op. MATTHEUS SOETEN,
ISAAK DE GRAAF, DIRK KRUIJK Een P. HELLINGWERF; volgens
WAEYWEL is deze voorlaatste naam slechts een pseudonym voor
den tweeden, ISAAK DE GRAAF.

5. MATTHEUS SOETEN gaf zijn „Aanmerkinge op Daniel
Waywels Demonstratie. 1714. 14 bladz. in 4°.” 9), gedateerd
Amsterdam den: 1 || September 1714.” Hij gebruikt daarbij de
differentiaalrekening, en haalt aan, „dat gadeloos werk d’Analy-
sis in- || finitorum van die onvergelykelyke Meetkonstenaar
BERNHARDUS || NIEUWENTYT.’’ Dit boekje werd den 81 Augusti
1714 in de Haagse Courant geadverteerd (zie het boekje van
Noot (11).

IsAAK DE GRAAF Philo-Math, daarentegen tracht in zijn
„Waywels Proportie. 1714. 14 bladz. in 4°,”10) de fout van
diens quadratuur in getallen te berekenen. De datum van dit
stuk is het begin van Februarij 1714, zooals mede uit het
boekje van Noot (11) volgt. |

Dirk KRUIJK gaf wp Wiskonstige wederlegginge van de Qna-
dratura Cireuli, 1712. 24 bladz. in 4°” H), opgedragen aan
„Mons. P. v. H”’; deze wopdragt”’ is gedateerd „Rotterdam den
8 || September 1714’ Hij bewijst, dat de cirkel van wArEvweL
eigenlijk eene ellips is; zoodat wanneer de eene middellijn is
22265718
100000000'

Van de bestrijding door Pp, HeuLINGWERF is mij niets be-
kend geworden.

1683, de andere wordt 1683

GREG NM

6. WarrweL antwoordde hierop nog in hetzelfde jaar met
zijn „Tweede Demonstratie wegens de Quadratura Circuli. 1714,
82 bladz. in 4°12), In N°. 4, 5 wederlegt hij ïsAAK DE
GRAAF. Daarop vermeldt hij N°. 6—10 vier brieven, Tholen
21 Mey 1714, Amsterdam 4 Augusti 1714, Hofstede buyten
Leyden 17 Augusti 1714, en ’s Gravenhage 27 Augusti 1714
(in het fransch). N°. 11-62 behandelt hij de bestrijding van
MATTHEUS SOETEN, waaruit blijkt, dat hij 7 September 1714 in
de Haagse Courant een tegen-advertissement had doen plaatsen.

Na het werk zelf komt een # Voor-berigt’’ tegen het boekje van
DIRK KRUIJK, bevattende N°. 63—71; hierin spreekt hij van
krukkige reden van KRUIJK, een krwijk, die vol borrel is, enz ;
in het algemeen getuigt vooral dit laatste gedeelte van groote
gevoeligheid.

7. Toevallig ontmoette ik nog een boekje van veertig jaar
later, dat met dezen waAEYWEL in verband staat. Het is / Wis-
kundige demonstratie van GILLIS BOvY, stads-timmerman te
Zutphen. 1754, 11 blads,” in 8°. 18); waarin hij de verhouding
van Archimedes bewijst, in de meening toch van iets nieuws
te hebben geleverd. In de #Voorrede” verhaalt hij, hoe de
quadratuur van WAEYWEL vg'examineerd goedgevonden en ge- ||
attesteerd is op den 5 en 23 July || 1715 door ener. conrs,
Le- || ctor Mathes. te Leyden en N. sTAM- || PIOEN, waar voor
gemet. wAEY- |, WEL van de Staten van Holland || en Westfries-
land ter beloninge van || zyn aangewende vlyd en moeite | eens
voor al is toegelegd de somma (| van 500 gld.”

Dit had plaats bij resolutie der Staten van 30 Mei 1716.

In het jaar 1717 verscheen er nog over die quadratuur een
boekje, geschreven door zijne dochter Aanrs \é).

DANIEL WAEYWEL overleed den 1á4den Februarij 1786.

VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de ReEKs, pEEL XII, 8

AANTEEKENINGEN.

1) Jacob Marcelis, De Quadrature van den Circkel ofte de Vier-

kantsmaking des ronds, door hem uitgevonden. t’Amsterdam, 1698.
in 4°,

2) AmPLIATIE [| EN | DemonstrATIe || Wegens de || QUADRATURE ||
VAN DE (| crkEL: || Door || JacoB Magceus. [| t’Amsrerpam, || By Wie
LEM DE Cour, Boekverkooper || op ’t Rockin, aan de Val-brug. Anno
1699. in 4°. met „5 Printen.” |

A—G. Na den titel een „Aan de Konst-liefhebbende || Leser” |
(2 bladz.). Daarop „Zen Tafel van t? A, B, C, nevens verscheijde Cy-
fer || getallen, als volght’, eenige der hem gevonden waarden. Daarop |

Blz. 515 het werk.

Blz. 56 (zonder paginatuur) Drukfouten,

3) Eenvoupie (| verrooe, || Briev-wijs geschreven aan || JacoB Mar- |
crus, || Tot AmsreRDaM, || Over syn gemeende uytvinding van de || /
QUADRATURA CrRKULI, | Door hem uytgegeven. || Hier ôy-gevoegd een |
ANTwoorD, || Op syn Hdhs: versoek, in de Amsterdamse Kourant, ||
van den 26 Augustus 1100.|| Door K: N: Schoolwr. tot Kwadijk. ||
Vignette: eene meetkundige figuur, zie bladz. 20, || Tot Amsrrr-
pam, || By Henrik DoNKEB, Boekverkooper in de Nieuwen || Brug- |
steeg. 1702. in 4,

A—E, blz. 1—40. Blz. 38 is geteekend Kraas Naser, zoodat
deze de schrijver K. N. is.

Blz. 39 bevat Na-BrrieT. Blz. 40 (zonder paginatuur) geeft:

„t Versuym door °t Sgryven of den Setter,
bragt voort dees’ Her-gestelden Letter.”

$) Jacob Marcelis, De sleutel en openinge van de Quadrature,
Amsterdam 1704. 4,

5) De eerste en eenigste || Uyrvinpine || Van de || Crrcuu || QUADRA-
TUBA, || Uytgevonden door || Jacor Marceuis, || Burger, Koopman € '

(1155)

Zeepsieder tot Amsterdam, den 13 Pe-||öruvary 1714. als wanneer
dezelve oudt was 711 Jaren \|en negen Maenden.|| Gedrukt voor den
Demonstrant Jacos Marceurs. || Tot AmsrEaDam, || By de Erven van
HERMAN AALTSZ, op de Nieuwezyds Achter- || burgwal, naast de
Brouwery van de Hooyberg. 1714. in 4°, met 1 plaat.

IV bladz. Titel en „VOORREDEN || Aan den Konstlievende || Lrr-
8Eu” (2 blz.) waaronder vier „Erreuren of Drukfouten.”

A—D. Blz. 1-80.

Blz. 1—23. DEMONSTRATIE || VAN DE || QUADRATORE || vAN DEN |
CircuL.

Blz. 24—30, Rreistee || Van de || QUADRATURE || Van den || Cracur.

6) Ervcrparre, || Wegens het voorgaende Tractaetje, || Aengaende
de || QUADRATURA VAN DEN CIRCUL,|| En uytvinding van deselve,
namenilyk dat alle Quadraa-||ten reekenbaer werden bevonden,
oversulks dat || deselve dan niet Irrationaal nog Surdes syn. in 4’,

Dit werk is waarschijnlijk ook van 1714.

A—B. Blz. 1—10,

1)* Demonstratie || Wegens de || QvapraturA Crrcuur || Ontdeckt,
en uytgevonden || Door || Darren Waerwer, || Zot Amsterdam, op den
16 Juny 1712. || Vignette. || tAmsrerpam, | By CorNeuis van Hoo-
GENHUYZEN, op de Egelantiers- || gragt, by de tweede Brug, aan de
Noord-zy. in 4°, met 1 plaat.

A—D. Blz. 1—28 bevatten in verso van den titel de „zaergenoemde
drukfouten,” den „„VoorREDEN || Aen alle || HEEREN en LIEFHEBBERS ||
In dese Konst” (3 bladz.) geteekend door schrijver eigenhandig.

Blz. 6—28. Demonstratie.

8)* LA DEMONSTRATION || SUR LA || QUADRATURE || DU CERCLE, (| Trouvé
par || DanreL WAEYWEL:||à Amsterdam le 15 Juin 1712. in 4". met
1 plaat.

A. Blz. 1—7 een bladz. wit.

DE AANMERKINGE || oP || Danie, Warwers || DEMONSTRATIE || Over
zyn gewaande Vinding van de || QUADRATURA Crrcuum, || Waar in niet
alleen getoont werd, dat deese Demonstratie || tot allerley valsche
getallen, soo wel als tot de sijne konnen toegepast || werden; maar
k, dat volgens zyne eygo betoogs-wyse, zijn || eygen getallen nood-
sakelijk valsch zijn. En eyndelijk, dat [| de reden van de Middellijn
tot zijn Omtrek, door ratio- || nale getallen onmogelijk kan uytgedrukt

erden. Il Door || Marrneus SOETEN, || Matheseos Lector. jj Vignette. ||

ot AMSTERDAM, jj By JOHANNES Loots, Boek= en Zeekaartverkooper in
Al 8*

(116 )

de Nieuwe-|| brugsteeg, in de Jonge Lootman. 1714, in 4°. met
l plaat.

A—B. Blz. 1—14, is geteekend „Amsterdam den 1 || September
1714.”

10E Waywers || Proporrie, [| Die de Middellyn van een Rond ||
heeft tot zyn omtrek, || Onderzogt en zeer gebrekkelyk bevonden. Ì Door ||
IzAAK pe Graar: Philo-Math\l Vignette. || t'Amsrerpam, (| By Jomar-
NES Loots, Boekverkooper in de Nieuwe-Brugsteeg, || in de Jonge
Lootman. 1714. in 4°. met 1 plaat.

A—B, Bla. 1—14.

H)* Wiskonstige Wederlegginge || VAN DE || QUADRATURA CrRCULI, (|
Ontdekt en uytgevonden doorl! Danie WAEYWEL,IlBewysende de
valsheyd van zyn gevondene Proportie.\lBexrvensllEen ontleding en
ontdekking van desselfs Demonstratie, llwaar in overvloediglyk aan-
getoont werd, dat dezelve,{jtot bewys van zyn zoo,genaamde Qua=
dratura,flin het minste niet kan dienen.ll Doorll Dirk KRouikm.ll
Vignette.ll Tot AMsrTeRDAM,I!By Jonaxnrs Loors, Boek- en Zeekaart-
verkooper in de Nieuwe-llbrugsteeg, in de Jonge Lootsman. 1714,
in 4°. met 1 plaat.

A—C, Blz. 1—24 bevatten in verso van den titel de „„OPDRAGT||
Aan myn zeer waarde en Broederlyke Vrind,l!Monsr. P. V. H.”,
geteekend „Rotterdam den 8!!September 1774; „VOORREDEN|| Aan
alle Heeren en Liefhebbers van de Mathesis” (2 blz).

Blz. 5—14. WEDERLEGGINGEIIVAN DEU QUADRATURA Creu Onte
dekt en uytgevonden doorl! DANIEL WaAEYwEL,ll BeNevensli Een ont-
leding en ontdekking van desselfsll Demonstratie.

Blz. 15—24. WEDERLEGGINGE( Van dell Qvaprarvrall Waar in aan-
getoond zal werden, dat een veelzydigel' Figuur van 160 gelyke zy-
den, om een Cirkel be-llschreven, welkers Diameter is 1683. een
korterllomtrek en minder inhoud zal hebben als de Cir-|l kels om-
trek en inhoud van Waeywel, heb-Ilbende dezelve 1683 tot Diameter.)

12)* DaxieL wAEYWEL’sIl TwerDe Demorsruariell Wegens dell Qua
DRATUKA Crrcuur,ll Dienende!!Tot wederlegginge, en volslage over-
tuiginge van dielltegens syn eerste Demonstratie geschreven heb-
ben!\niet alleen; maar ook van alle, die nog voorne-llmens mogten
zyn tegens het zelve te schryven.liEn wel ten Principale, om alle
Liefhebbers aan te toonen,lldat de Aanmerkingen vanll MArurus
Sorrer || Niet alleen ongefondeert, en spottens waardig is; maar ook,
dat hy jsyn belofte, in de Courant algemeen gemaakt, niet is ua
geko- || men, nog oyt volbrengen kan.!| Hier ager nog een kort

E
|

Kn)

antwoord op de wederlegginge van eenen || Dirk Kruik. || Vignette. ||
tAMSTERDAM, || By CORNELIS VAN HooGENnUISEN, Boekdrukker, || op
de Egelantiersgraft. 1714. || Ex werd verkogt door J. Oosterwyk, Boek-
verkooper op den Dam. in 4. met 1 plaat.

A—D. Blz, 1—32 bevat:

Blz. 3—26 TwrrDE DrMoNsTRATIE, geteekend „Amsterdam den 12 ||
Septemb. 1714.”

Blz. 27—32. Voor Bezier.

18) WisKUNDIGE || Demonstratie, || Dat het RoNp staat tegen zyn
omgeschreven || VreRKANT, || Ars || 11. STAAT TEGEN 14. || Of de so lang-
gezogte || Qo-prarvra || Crrcuur. | Ontdekt en uitgevonden in den ||
Jare 1749.!!Door ll Gris Bovy, Stads Timmerman te Zutphen. ||
Vignette. || Te ZureneN, || By Worrerus Bovy, || En Herpricus van
BuLDEREN, || Boekverkopers. 1754. ||in 8°. met 3 platen.

A—B. 24 bladz. bevat in verso van den titel: „Den Autheur
erkend | geen Exemplaren vooryjeght, dan die door zyn ij eigen hand
getekent enllcachet onderstempelt!|zijn,” met zijn cachet en naam.
Dan „VooRREDENIlaAN DE| KONsTBEMINNENDE || LrzeR” (8 bladz.)
„Kort || voorBERIGT (| ovER DP || QVADRATURA j,Cimcuur” (3 blz).

Blz. 111 over de FrGuRen,

M) Traité ou considérations mathematiques et impartiales sur la
démonstration de la quadrature du cercle de D. W. et sur les con-
sidérations des mauvaises critiques de ses antagonistes. Lia Haye 1717.

BOUWSTOFFEN VOOR DE GESCHIEDENIS

DEK

WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN .
IN DE NEDERLANDEN.

DOOR

D. BIERENS DE HAAN.

XVII. Twee brieven van Ludolf van Ceulen.

1. Onlangs is de Bibliotheek der Leidsche Akademie in bezit |
gekomen van een zeldzaam werkje „Toet-steen van d'Algebra |
Spetiosa, door DIRCK D'HOLLANDER, Amsterdam 1669. 4°.” I,|
waarin twee brieven van LUDOLF VAN CEULEN voorkómen, han-
delende over een vraagstuk uit het gebied der onbepaalde ver- Ë
gelijkingen, dat hij in zijn werk van den Circkel, konstige
Vraghen, onder N° 57 had opgegeven.

Bovendien maken wij hier kennis met ADRIANUS TWILT, den=|
kelijk onderwijzer in de wiskunde te Amsterdam in de eerste
helft der zeventiende eeuw; en met NICOLAAS HUYBERTSZOON/
VAN PERCIJN, die landmeter te Naarden was in het begin dier}
eeuw. Deze laatste schijnt een vertrouwd vriend van LUDOLE)
VAN CEULEN geweest te zijn. Eindelijk met den schrijver DIRK!
DE HOLLANDER, Rekenmeester te Amsterdam, van wiens hand)
nog andere werken bekend zijn.

2. De vraag zelve is deze.

„Vindt 83 Getallen, soodanigh als men van de cwdo haarder ||
Zomme, af trekt elk getal insonderheyt, datter reste || dry ratio-,
nale cubik getallen ?”’

De oplossing begint dus, in den eigenaardigen trant van dien tijd,

(19)

„Supposons 1fa, voor de somme van de 3 begeerde getallen.
lfa, haar somma op alle 3,

s 5 f'a?, is den Cuboop hare SOMUne, q u f°a® s.| 1fsar
“II f*a°—53a5, Ù fata’, Ul a*-d?a?,
t eerste tal. tweede tal. derde tal.
+bsateen ratio cub‚ getal. rest+etateen ratio cub.tal. +d?ateen rat.cub.
ba, wortel. ca, wortel. da, wortel.

Daar resteert nu niets anders, dan dat de somme van dese
drie getallen gelijk moet zijn || de eerst gesupposeerde somme….
1fSa?Z3a? % eerste
1f? aS—c3a® % tweede vergaart.
1f?a*-d3a? ’t derde
8 f'a'bSat—cta®—dra?o 1 fa, haar eerst gesupposeerde Zomame,
Ergo 3f2(6° 4e 4d*jas mo l fa par Reductie
deellaar 1 a) 8 f°—(b° +42 dl inaa ol f‚ ofte begeerende la, daar

komt Bees Ef an tk AN

Bp a EHA)

Om de 3 voorsz. Cubik getallen te vinden, Supposons voor |
den wortel van ’t eerste Cubik tal d, en van *t tweede 12 —z
[hier en verder herhaaldelijk staat 12 foutief voor #}, van ’t
| derde 1 z.

TRE TREE REE + ds
12-z zijn Cubik 12°-Buno +8.12ra-1a* |} verga.
im Cubik: ee +12?
RR
— Snne naar, dese zomme trekt van 3 fs,

rest af En H- Snna-nae, dit is o eenigh ratvonaal guadraat
12 tal, diens || wortel wy stellen te zijn, pa + 4.

=d
Ergo 3 f° *) Ros H-8ana-Snzeoppret2phed hk

1 Bnna-Qhpe o3nrr peo, deelt elk door 1 z
) Ban-Ukpet) one pz
| Sun-2kp
dn + Pp
Nora. Wy swpposeren nu dat kk is gelijk 3 f°-d'—n?,

ole.

*) Moet zijn #3.
+) Moet zijn —24p.

(120 )

Én hierop volgt verder de discussie der waarden.

3. Dat ADRIANUS TWILT zich op deze oplossing liet voorstaan,
blijkt uit de wAen den Konstgierigen Leser.”

>In wat voor estime, den Hoog-geleerde Mathematicus Adri-
anus || wilt, mijn Leermeester zalr: d'ontbindinge van dese
Quaestie ge- houden geeft, is my °t alderbest bekent, want hoe
veel Penningen || men hem om d'instructie der selwer, of copye
daar van te hebben, ook || gepresenteert heeft, ten heeft al niet
konnen helpen, want hy die aan \l niemandt, soo langh hy leefde,
wilde openbaren.”

Uit de daarop volgende woorden blijkt, dat de trouwens zeer
verschillende oplossing van VAN CEULEN in het bezit van TwaLr
is geweest.

»>Maar na sijn overlijden, soo is my die, beneffens de so=_
lutie van|| Ludolf van Keulen, met groote vreught ter hand
gekomen, die byllmy ook, na den aard der Liefde, in geen
kleender estime, als by de llvoornoemde Twilt, gehouden is ge=
weest, * welk de Liefhebbers ||ook uyt soo heerlijk Werk licht
sullen kunnen bespeuren”

‚4. Hierop volgt een twaalftal, ten deele verschillende „Anas |
lysen”’ of #Solutien’’: en daarop bladz. 86—49 het overeen=
komstige vraagstuk voor vier cuben. Ten slotte blz. 50 komen
de twee brieven van LUDOLF VAN CEULEN aan NICOLAAS HUY-
BERTSZ. VAN PERCIJN; brieven van een ouderen geleerde, die
zijnen jongeren vriend steunt en opwekt bij zijn wetenschap-
pelijk streven. De eerste luidt aldus.

» Wyse, Voorsichtige, Konst-rijcke, besondere goede Vriendt,
UL. schrijven heb ìk || gisteren ontfangen, soude terstont geant=
woort hebben, ten ware dat de vermaninge||van de koorts ’t |
mijn verhindert hadt, daar ik eensdeels mede gequelt was, |
het is nu re-||delijck, daarom ik dese voorgenomen heb te
schrijven, het is my van herten lief dat UL. || hem soo oeffent |
in de heerlijkste Konsten van Meten en Stellen, vaart soo voort {
UL. gelij- ken sal in weynigh jaren niet veel te vinden zijn,
ik zal UL. soo veel my mogelijk behul-\lpelijk wesen, ik sal |
geen Quaestien bekomen van anderen, dat my veel gebeurt, |
of ik sal ||copye aan UL. over senden, soo verre UL, daar in
dan swarigheyt vindt, beloove U te hel- pen, dit sal UL. die- |
nen tot geen geringe saak, soo veel aangaat de 57 en 69 |

(121)

Vrage in || mijn boek van de Cirkel, zijn sulks, dat die de 57 kan
solveeren, die kan de andere medel\maken. Deze 57 Quaestie
is konstigh, en wordt van veele onmogelijk geacht op te lossen, |
daar ik UL. veel van seggen sal, als wy eenmaal t'samen
komen, het is de 19 Quaestie || van ’t vijfde Boek van Diophante
van Alewandrie, maar niet gesolveert, alsoo doet mede || den
gene die ’t selve Boek uyt de Grieksche Spraek in ’t Latijn
heeft overgeset, ik hebbe die||een ander geleert die my daar
van rijkelijk betaalt heeft, maar heeft sijn beloften niet ge- ||
houden, dat is, hy beloofde my die niemant te sullen leeren,
soo lange myn groot werck ||miet gedrukt was, daar in ik de
Lief-hebbers de voornoemde Quaestie gesolveert voor-dra- || gen
soude, maar heeft in tegendeel een wijl tijdts daar na de voor-
noemde Quaestie aan eenl|ander geleert, die hem daar na
tegen alle waarheyt beroemde, de Solutie door sich selven ||
gevonden te hebben, wat arbeydt ik daar aan gedaan heb is
Godt bekent, nochtans werd || ik gedwongen door de liefde en
vriendischap, die ik tot UL. drage, UL. te belooven de |l ge-
heele operatie sonder eenigh recompens te schikken, soudt nu
gaarn gedaan hebben, indien || myn hooft beter gestelt waar
geweest, het heeft veel moeyte en veel schrijvens in, daarom
hope liik soo ’t Godt belieft in de Paessche Heylige Dagen
my daar aan te maken, en aan UL. te || senden, ik soude nu
garen voor UL. wat dichten, maar mijn hooft wilt nu miet
lijden, lwenschende UL. met UL. Huys-vrouw en Familie, dat
u saligh ós. Met haast uyt Ley-||den, den 2} Maart, Anno
1610.jj UL. Dienaar en Vriendt, LUDOLF VAN KEULEN.

Hier op volght nu de tweede Brier van dito van Keulen, ||
met de Solutie van vovr-genoemde Quaestie.

Eersame, Voorsienige, Konst-ryche, oesondere Vriendt, UL.
schrijven is my ter= || stont behandight, daar uyt verstaan heb
UL. aller gesontheyt, dat my lief is, ik met || mijn Familie zijn
mede noch in goede doen, ik schik UL. hier het werk, waar
door ik hier||dese konstige Vrage gevonden heb, en soo ver
UL. daar swarigheyt in vindt, ik sal u als | myn Vriendt be-
hulpelyk zijn schrijft mijn maar UL. begeerte: my is kor-
telingh uyt | Duytslandt wat gesonden, dat lustigh maar slecht
és, soo UL. yets daar van begeert, || schrijft my, ik sal ’t u
over senden: ik soude UL. wel meer schrijven, maar heb voor
te- | genwoordigh geen tijdt, hier mede wensch ik UL, met al

(122)

u geselschap het aldersalighste.|| Uyt Leyden, den 1 May.
Anno 1610. | UL. Dienaar en Vriendt || LunoLr VAN KEULEN.
Volght dan de 57 Quaestie met haar Solutie, — — —

Antwoordt ij 494424 472696 448000

ed rr EREBGaN T Sade

De oplossing, die hier volgt, is eene geheel andere, dan de
boven geschetste; VAN CEULEN eindigt haar met de woorden:
„syn alsoo de getallen recht gevonden, daar van Godt alleen
de eere toekomt.”

5. Uit de eerste brief blijkt vooreerst, dat ook LUDOLF VAN
CEULEN, zich, naar de gewoonte dier dagen, voor zijne oplos-
singen liet betalen.

Van meer gewicht is de vermelding van zijn groote werk,”
waarin hij „de voornoemde Quaestie gesolveert voor-dragen
soude. Dit moest wel dezelfde arbeid zijn, waarvan van CEULEN
gewaagt in zijn voorbericht van zijn boek „Van den Circkel,”
[zie Bouwstoffen N°. VIII, $ 8.].

„grooter wercf/ daer inne onder andere ghehandelt Sal || wer:
den wan Den alderzconstigsten Regel ECog/ met veel Fonstighe
Erempel8/ my van} veel Meesters dezer fonst te mafen ghe
gouden, met de beantwoordinghe/ en het gene | daer op ghemaecft
ende ghevonden ië/ Met noch het noodtrwendighsteder voornoem? ||
den Megel Co8/ welck icf tot WUernhem op *t Hoff van Gelders
landt Anno 1589 gevons || den hebbe, door He hulpe van Godt”

Tot nog toe meende ik, dat dit werk van VAN CEULEN was
zijne vArithmetische en Geometrische Fondamenten,” die het
eerst [zie Aanteekening 17 bij N° VIII der Bouwstoffen) door
zijne weduwe ADRIANA SYMONS in het licht is gegeven. Immers
worden in dat werk ook verschillende personen genoemd, die
hem vraagstukken ter oplossing hadden toegezonden, zoo als

de Const-rijcke wel-gheleerde ende Sin-rijcke Mathematicus,
Meester Symon Steuijn {bladz. 187, 211 (in 1582), blz. 136,
in 1583)},

zijn Discipel Pieter Cornelisz. (blz. 163, 248),

de constighe TLuandmeter Adriaen Ockers van Amsteredam
(blz. 196, 243) zijn leermeester,

de hervaren ende rechten liefhebber dezer Const, Meester
Johan Pouvvels bla. 203, 212),

de-constigen Jonekman Cornelis Pietersz van Alemaer (blz. 212),

( 123 )

de Hooch-geleerde Heer Johannes Wilhelmi Velstus, Doctor
binnen luewarden, (blz. 229),

zijn discipel Willeboort Rudolfsz Snellius Soon (blz. 212,
230, 242),

zijn discipel Nathaniel Claessoon (blz. 242),

de geleerde ende zeer hervaren in dese Consten, Meester
Nicolaes Pietersz van Deventer (blz. 244 in 1554),

de rechte Liefhebber Samuel Krop van Doevers (blz. 244.
in 1599),

terwijl hij op blz. 225, nog een vraagstuk behandelt, „opent-
lijek aengeclampt den achtsten Junio tot Leyden Anno 1598.”

Maar in deze Fondamenten vond ik ons vraagstuk niet, en
konde het ook daarin niet vinden, omdat het in geen der zes
„Deelen” paste. Nu weet men, dat deze wFondamenten” af-
breken bij een voorstel 17 (blz. 271), waarbij wel eene figuur,
maar geen antwoord of oplossing te vinden is. Het konde dus
zijn, dat die „Fondamenten”’ slechts een brokstuk was, niet ver-
der door VAN CEULEN bewerkt, en dientengevolge ook niet verder
door zijne weduwe in het licht gegeven. Doch bij het omslaan
van het blad viel mijn oog op de volgende zinsnede (blz. 269)

„lek vviste hier noch vvel veelderhande corden te setten met
ander stuc- || ken, maer tsal beter te passe comen in mijn Cos-
bouck, daer ick de vindinge || des Hooch-geleerden Adrianus
Romanus sal stellen”

Daaruit mag men dus besluiten, — afgescheiden van de vraag
of pde Arithmetische en Geometrische Fondamenten” een brok-
stuk zijn of niet, — dat er nog een wgroot Werck over Cos”
door LUDOLF VAN CEULEN geschreven is; dat dit boek in Mei
1610 niet gedrukt was; dat zijne weduwe het niet heeft uit-
gegeven; en dat het dus meer dan waarschijnlijk bij het over-
lijden van VAN CEULEN niet genoegzaam voor de pers gereed
was gemaakt,

6. Er blijft nog over om met een paar woorden den verza-
melaar DIRCK DE HOLLANDER te gedenken, die in het beschreven
boekje voor ons heeft bewaard, wat eenig nieuw licht vere
spreidde over den arbeid en den geest van LUDOLF VAN CLULEN.

Hij heeft zich nog verdienstelijk gemaakt door eene verbe-
terde uitgaaf te bezorgen van vde Cijter-konst van pavip cock,

En En

re EEE EE

(124)

van Enekhuysen.” Ik bezit daarvan de vierde Druck van 1661 2)
te Amsterdam, waarin DIRCK DE HOLLANDER zich noemt: Staliz
aens Boeckshouder! Meecken-meeZter ende Liefhebber der Wiss
fon8t” Deze druk is uitgegeven door HENDRIK TJERCKSZ DE
vries, Boefverfooper/ op De Zeesdijck/ over de Storm;Bteeghf
in de Chronijck van Frieslant,” ; terwijl ik een ander exemplaar
bezit, evenzeer „Den vierden Druck”, volkomen dezelfde als de
bovengenoemde, maar in 1650 8) te Amsterdam uitgegeven door
MICHIEL DE GROOT, Boeckswerfooper op de Nieuwenzdijck/ tusschen
de fmwee DHaarlemmer:Sluysen.”

Men zoude meenen, dat hier van eenige soort van nadruk
sprake was; maar het werk van Dr. LepeBoER 4) lost de onzeker-
heid volkomen op; daaruit blijkt toch dat de zaak van a. T. DÉ
vries slechts van 1652—1674 bestond, die van u. DE GROOT
1660—:1682; de laatste had dus denkelijk het copijrecht van
den eersten overgenomen. En dit wordt verder bevestigd door
eene „Sevende Druck van de Cijferkonst 5) in 1734 te Am-
sterdam uitgekomen bij „de Erve van de Wed.: G. de Groor,
Boefverfoopster op de Nieuwen Dijck, tusschen de twee Haars
lemmer:Sluysen” Volgens Dr. LEDEBOER toch komen te Am-
sterdam achtereenvolgens voor, in hetzelfde huis

Gysbert de Groot 1682-1696,

Weduwe G. de Groot 1696—1717.

Krven Wed. G. de Groot 1717—1659.

Uit de voorrede van het boekje van Noot (2) van HENDRICK
DE VRIES, blijkt, dat eerst deze vierde druck door DE HOLLANDER
is verbeterd en vermeerderd met een „Aenhanck van (80) di-
versche Questien (blz. 339—376).

Dat dit rekenboek van pAvIp COCK VAN ENCKHUYSEN veel en
lang is gebruikt, blijkt wel uit een ander boekje, „De ver-
nieuwde Cyfferkonst door David Cock van Enchuysen, ver-
meerderd door J. B. Wappers,” 6), dat te Gent is uitgekomen
in het jaar 1799. Hier is echter de orde van de behandelde
onderwerpen geheel veranderd.

AANTEEKENINGEN.

1) TOET-STEENI|VANIId’Algebra Spetiosa, jj ALWAER DOOR Uden Konst-
rijken en seer Hoog-geleerde MathematicusnAprrarus Twiur, zalt. ||
BY NAlIOp een oneyndelijke manier proef-vast getoetst wordtijde
5ste Quaestie van Ludolf van Keulen, in syn Boeckildes Circkels,
ofte de 19de Quaestie, uyt ’t vijfde Boeck van den 1 wijtvermaerden
Griek Diophante van Alexandrie.UArsmeprl Noch twee Brieven, ge-
schreven door den Hoog-geleerden Professor 1, van Keulen, aan sijnen
goeden Vriendt Nicolaes van Percyn, in sijn tijdt |l gewesene Landtmeter
tot Naerden, waer in de voornoemde 57ste Quaestie,\ldoor hem van
Keulen ook getoetst en geproeft wordt. Alles ten behoeve van de
Konstgierige Liefhebbers, by een gestelt en gecorrigeert U Door prrox
d'HorvaNDeR, U Zfaliaans Boek-houder, Reeken-Meester, en Liefhebber
der Mathematische Konsten. ij Vignette. | t'Amsterpaum,!\Gedruckt voor
den Autheur, en men vindtse te koop by G. Goedes-llbergh, op
* Water, by de Nieuwe Brugh, En by Willem van Beaumont, \lin de
Kalver-straet, in de Witte BoeckePers. 1669. in 4’.

AC, 4 bladz. zonder pagineering, bevatten titel en het „Aen
den Konstgierigen Leser” (2 bladz.). Daarop bladz. 5—52,

2e Dr Il Cyrrr-xonst,llNoyt voor desen!i Den Leerlingen grondiger,
noch oockllduydelijeker, voor-gestelt.!l Beschreven door!lDavip Cock
van Encnuysen.ilDen vierden Druck.llOan alle mis-drnch qhesupvert/
verbetert/ endellmerchelijch vermeerderij doorUDimex de Hor-|jLaxver,
Btaliaens Goech-honder/llWeechen-meester ende Liefhebberilder Wis-Fonst. ||
Viguette. Ut’Amsrerpam,llDoor Henprick Torrez de Varos, Boek || ver-
hooper/ op De Zee-dijch/ over de Storm-Steegl/lin de Chronijch van Vries-
lant/Anno 1661. in 80,

8 bladz. bevatten na den titel „DEN DRUCKER den den bescheyden |}
Lrser,ll Benevens alle Konst-lievende School-meestersyjende bemin-
ders deser edele Cijfer-konst” (5 bladz.) en „Principael Inhoudt de-
sesll Borcks” (1 bladz.).

Daarna A—Aa, bladz. 1—316.

be in eg ve ar de

(126 }

Aan het einde staat

VAMSTERDAM, || Gedruckt by Kornelis de Bruyn, in de Gravestr: a
achter de Nieuwe Kerck. 1661.”

S5)* Hetzelfde werk met denzelfden titel. Alleen volgt op de vi-
gnette

„t’AMSTERDAM, Gp MrcHien de Groor, Boech-derkooper [jop de Wien-
wendijch/ tusschen de twee fjaar!llemmer-Slupsen/ ANNo 1680,” in 80,

en ontbreekt de opgave van den drukker achteraan.

4)* ALFABETISCHE LIJST || DER || BOEKDRUKKERS, BOEKVERKOOPERS EN
UITGEVERS || IN || NOORD-NEDERLAND || SEDERT DE UITVINDING VAN DE
BOEKDRUKKUNST TOT DEN AANVANG || DER NEGENTIENDE EEUW || DOOR ||
A. M. Lepesoer (| (LepeBuvr) (| Mep. Docr., Lip vAN pe Maat-
SCHAPPIJ DER NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE ‘TE LEIDEN, BERELID
DER || VEREENIGING TOT BEVORDERING VAN DE BELANGEN DES BOEK-
HANDELS ENZ || Vignette: het merk van den uitgever, in kleuren. ||
re Urrecar BĲ || J. L. Bevers. || 1876. in 4.

XVI blads. niet gepagineerd, bevatten een franschen titel en
achter den beschreven titel de lijst der inteekenaars (4 bladz.), een
voorrede (6 blz.) gedateerd. „Ze Deventer, in Augustus 1876.”

125. bladz. 1198,

4 Platen.

6)* Wederom hetzelfde werk als in de Aanteekeningen (2) en (3)
met denzelfden titel, waarvan echter nu het slot luidt

„t'AMSTERDAM,,@p de Erve van de Wed. G. de Groor, oeh- |
verkoopster opde Wieuwen Dijch/ tusschen deljiwee Gaarleumer-Slupsen
1784.” in 8°,

6)* De VERNIEUWDE CYFFER-KONST,I| Noyt voor dezen zoo gedrukt
nochte!\den Leerling grondiger en duyde-\llyker voorgesteld :Ilpoor
DAVID COCEll van ENCHUYSEN. Il Vermeerderd met verscheyde Vraeg=
stukken en Wissels yuytgewerkt door den Keting-Regel, en Prewven op ||
ider Vraegstuk, zoo door de Gelykmaetigheyd alsyydoor den Keting=
Regel, ofte door twee verscheyde \ì Werken den zelven facit uytbrengende,
met de uyt-\Wlegginge, hoe de zelve moeten bewerkt worden, | voor || J.
B. Warpegs || vAN ANTWERPEN. || Nauwkeurig overzien, en merkelyk
verbeterd. || Vignette. || ror cexD,ll By BERNARD POELMAN, op de Hoog-
poorte inl} het gekroond Zweird. || M.D.CC.XCIX. in 8.

4 bladz. na den titel de „TAPEL|| VAN DEN INHOUD DEZES BOEKS.’
(2 bladz.)

A—Aa, bladz. 1372.

NALEZINGEN

OP DE
BOUWSTOFFEN N°, I—XVII VOOR DE GESCHIEDENIS

DER WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN IN DE
NEDERLANDEN.

DOOR

D. BIERENS DE HAAN.

B. beteekent „Bouwstoffen N°, 4, beteekent vAanteekening”, N. beteekent
„Nalezingen”, j

B. LS 8. Aan het einde bij te voegen :
Vergelijk Bouwstoffen N°. III, $ 6—11. Daaruit
volgt, dat hij reeds in 1652 als uitgever in deu
Haag optrad
B. 1. $9. - Aan het einde bij te voegen:
DE DECKER schreef nog
*Nieuwe Rabat-tafels. Midtsgaders van interest op
interest. Gouda. 1630. in 40, *).
B. 1. A. 18. Dit werk komt ook gedrukt voor in
VAN KAMPEN Geschiedenis der letteren en wetenschap-
pen. Deel III. Delft 1826. bladz, 113*—142* en
bladz. 289—312,
BI. $ 4. Bij delijst der uitgaven van de kleine tafels, behoort nog
te Amsterdam *in 1695, bij H. Boom en D. Boom, in 80.
B.II. $ 6, Van het hier beschreven boekje bezit de Bibliotheek
der Leidsche Hoogeschool eene tweede uitgave. Daarin
komen bij de voorrede de volgende varianten.

bladz. 18.reg. 8v.b. Autor Author.
14 nationes Nationes,
15 Miratur Miratus.
BIL $ 10. Aan het einde bij te voegen de door Vlack gedrukte
werken.

1657. G. J. Voss De Philosophoruim sectis Liber.

1658. G. J. Vossn De Philosophia et Philosopho-
rum Sectis Libri 11.

1658. G. J. Voss De Logices et Rhetoricae Natura
et Constitutione Libri II.

BREA WL Te

(128)

1658. G. J. Voss De Rhetorica.
1658. C. Hveerm Horologium Oscillatorium,
1658. J. B. Morini Astrologia Gallica.
B. II. A. 26. Bij een exemplaar in de Bibliotheek der Teidsche
Hoogeschool eene „Editio Secunda, Hagae Comitum
1654, komt achter den titel slechts eene PrAEFa-
mio || Ap || veerorem enz. 12 bladz., en daarop volgt
dadelijk „Miltoni Defensio Secunda.”
B: EV. Op hare plaats is het volgende in te lasschen.
1634. Amsterdam 80, 6.
1653. Amsterdam 80. 6, P. Cruger Doctrina.
1656. Amsterdam 8%. ZE. Wingate Logarithms.
1665. Amsterdam 80. 7. A. Vlack Tafelen.
Nog de herdruk 1695%.

Bieten BNET at ia

1712. 40, :

1714. Amsterdam 80, 7, P. Hellingwerff Bosschie-
terye®.

1742. Amsterdam 80, Kruse Hamburger Tab,

1798. Amsterdam Hochheimer Arbitrage Rek.

1803, Middelburg 8%. 4, J de Kanter Phz, Eclip-
tische Tafels*,

1826. Amsterdam 8%, 7. J. Swart Verzameling.

Nog de herdrukken 1835, 1837%, 1845.

1831. Leiden 80, 6. J. Pilaar Handleiding*.

1832. Amsterdam 80, 5, Jaarb, Kon. Inst. v‚ Ing.*

BEND Craas Jansz. VoocHT GEOMETRA werd geboren den
27 April 1696 te Broek in Waterland.
B.V. $3.blz.46.Bij een herdruk der tafels van 1707 vindt men op
den titel.
„En achter aan de Logarithmus Tafelen || van Sinus,
Tangens en Secans &e., Welke alle Curieus in kopere
Platen zijn || gesneden, en de streeck-Tafelen tot op
80 grade uytgereekent.”’
B.V.S3.blz.46. Bij het lijstje der boekdrukkers van KEULEN, moet,
volgens opgave der nog bestaande firma het volgende
worden veranderd.
1680 —1710. JOHANNES VAN KEULEN: wordt op-
gevolgd door zijn zoon

1710 — ‚ GERARD VAN KEULEN.

(1121) —1742. Lovrwina Konst, Weduwe van Ge-
RAERD VAN KEULEN, met haar eenigen
zoon JOHANNES VAN KEULEN, die

(129)

1742 —1750. alleen voorkomt; hij wordt opge-
volgd door zijne weduwe

(1750) —1756. Wen. J. vaN Keuren; later

1757 —1778 door zijne zoons GERARD Hurst vaN
KEULEN en CorNeuis Buys van Kev-
LEN, onder de firma JOANNES VAN
KEULEN EN ZOONEN.

1779 —1801. GeraRD Hurst VAN KEULEN.

1801 —1810. Wep. GereranD Hurst vAN KEULEN,
Die firma is gebleven en gedreven
door

1810 —1827. van DE VELDE.

1827 —1835. Sraars Boonen en JAcoB Swart.

1835 — JACOB SWART.

1865 —1877. door JacoB Swart JR.

Deze opgaven kunnen tevens tot aanvulling dienen
van die, welke voorkomen in Dr. Ledeboer, Alfa-
betische Lijst der Boekdrukkers enz. Utr. 1876;
waar men nog eene geslachtslijst der van K, vindt.

B V. A. 15. Omtrent de verschillende drukken van ’t Vergulde
Licht der Zeevaert nog bij te voegen

de zevende van 1725%.

Nog vindt men de nadrukken

Amsterdam 1694 bij Jacobus Robijn ;

Middelburg 1705* bij Aron van Poulle; nog wel
met een privilegie van de Staten van Zeeland.

B. VL $ 2—10. Naar aanleiding van dit Nummer der Bouwstoffen,

werd mij door de Mathematische Gesellschaft te
Hamburg, — die nog krachtig leeft en werkt, en
eene voorzetting is van de Kunst-Rechnungs-
Societät aldaar, met gelijk doel, maar onder
eenigzins veranderden naam, — verzocht hare
geschiedenis te schrijven. Aan die vereerende
opdracht werd door mij gevolg gegeven, en daar-
door ben ik in staat, nog eenige nieuwe bijzon=-
derheden mede te deelen.

Ad S 2.

NO, 8 overleed 1785, en NO. 11 in 1748.

De „Stern und Kern der Algebra” van H. Meisz-
NER beleefde eene tweede witgave van 1740 *(9).

De titel van het „„Informatorium” van Var. Heinsz is

„Informatorium Arithmeticum, Problematis ex Re-
gula Alligationis adornatum.”’

VERSL. EN MEDKD. AFD. NATUURK, 2de REEKS, DEEL XII. 9

(130 )

Van diens „Tyrocinium” is eene 15de, van dien
„Schatzkammer” eene 4de uitgave bekend.
Zijn „Siebenfaches Alphabet” heeft tot titel
„Siebenfaches Alphabet groszer und dreifacher klei-
ner einzügiger teutscher Anfangs-Buchstaben.”’
De „Solvirter Lambechischer Appendix” van M.
ScHagRFF is het eerst in 1703 verschenen.

JOHANN HALCHEN schreef

„Speculum Mathematicum betreffend die grosse Son-
nenfinsterniss 1699, 23 September, in specie
wie auch in genere berechnet. 1698,”

P. TipeMaNN gaf nog

„Schreib-Kunst- und Fractur-Vorschriften.”

De titels van een paar werken van C. Danx lui-
den als volgt.

„Kurze doch gründliche Instruction” enz,

„Ein nach jetzt üblichem Mercatorischen’’ enz.

Ad 8 5.

NO, 19 stierf vóór 1774; NO. 23 in 1724; NO, 24
in 1734.

De titel van het werk van J. Rrirece is

„Lapis Lydius Mercatorius, oder Probirstein der
Kaufmännischen Rechnung. 1697.”

Ad $ 6.

N° 26, 27 en 28 waren de eerste „Ehrenmitglieder”,
dus geen gewone leden. N°. 27 overleed in 1728.

N°. 30 overleed in 1705; N°, 31 in 1729; N°. 32
in 1727; N°, 33 voor 1774; N°. 34 in 1781;
N° 35 in 1740; N°. 37 in 1738; N° 39 voor
1574; N°. 40 in 1725; N°, 4lin 1745; N° 43
in 1747; N° 48 in 1751; NO. 44 voor 1774;
N°. 46 in 1750; N° 47 in 1782; NO. 48 in
1743; N°. 49 in 1734.

Het werk van J. L. Grare verscheen in 1713.

J. G. MerckKeNHävsER schreef

„Opusculum Musico-Mathematicum der musikali=
schen Temperatur, über die Zwölf rational gleiche
Tonos minores. 1729.”

De titel van het boek van G. H. Parrcius is

„„Cambio-Mercatoria oder neuerfundene Reductiones
deren vornehmsten europäischen Münzen. 1717.”

Dezelfde gaf nog

„Diverse Initial- oder Anfangs-Buchstaben, davon
er ein Verzeichniss von N°. 1—33 herausgegeben.””

(CAB)

„Alzeit fertiger Eilen Rechner.”

Het werk van J. H. Wesrerkame zag in 1720 het licht.

N. Romrarrs schreef nog

„Curieuse Uhr-Tabellen. 1741.

„Kunstlicher Zahlenspiel. 1742,”

Ad 8 1.

NO. 50 was het vierde „Ehrenmitglied”; hij over-
leed in 1760.

NO, 51 overleed in 1731; NO. 52 in 1754.

Na dezen NO, 52 moet ingelascht worden

N°. 524) Craus Maeens, Kaufmann, Philo-Mathem.,
in London [Der Meditirendel; overleden 1764.

Door deze opgave vervalt de vreemde omstandigheid,
waarop in $ 8 werd gewezen; maar tevens ook het
eerste nieuwe lid, dat in $ 9 wordt genoemd.

N° 53 overleed in 1735; N°. 55 in 1752; No. 56
werd 6 December 1725 Magister Calligraphiae
et Arithmetices aan het Johanneum te Hamburg
en overleed in 1747, den 11den Maart; N°, 58
overleed in 1742; N° 59 in 1760; N°. 60 in
1751; en N° 61 in 1745.

J. C. Orgrer schreef o. a.

„Das erste Halb-Dutzend einzügig schattirter Initial-
Buchstaben. 1723” en nog

„Arithmetica Mercatoria nova. 1724.”

„Cambio Commune.”

Jos. ScurörreL gaf

„Arithmetische Nebenstunden. 1754.”

Van G. Hippinea werd opgegeven

„Anleytung zur Geometrie und Trigonometrie”. Ham-
burg. 1746; met een tweeden druk van 1761.

Voorts schreef dezelfde

„Wechsel Tabellen. 1737.’

„Die Erscheinung des Mercurii in der Sonne den
4 November 1745.”

H. Warn schreef

„Himmelspiegel,derPlaneten Lauf und Stand.1722.”

„Funffacher Holst. Calender mit dem Himmelspie-
gel ingl, versch. Hamburgische und andere v.
1728 bis einige nachfolgende Jahren.”

„Calendarium perpetuum mit der Beschreibung des
Inhalts und Gebrauches.”

„Eine neu eïngerichtete Stern-Karte.”

(132)

„Kürze Erdbeschreibung mit Karte.”

„Deutsche Grammatik und Orthographie.”

Van C. S. Ramvs bezitten wij

„Compendium Arithmeticum TheoreticosPracticum.
1738.”

Ad 8 8.

Volgens het vorige moeten hier de woorden

„van DER MepirirenDe (wiens waren naam || ik
niet heb kunnen opsporen)”

vervangen worden door

„Craus MAGENs.’’

Ad S 9.

Bij de leden, die in 1742 nog leefden, moet nu ge-
voegd worden NO. 52a,

Van de toen nieuw toegetredenen kan ik het vol=
gende vermelden.

Daar N°. (52e) het vorige aantal tot 62 doet klim-
men, begin ik met (63).

63) Perer LoReNtzeN, Schreib- und Rechenmeister,
der mathematischen Wissenschaften Geflissener, in
Tondern [der Liebendel; overleden in 1778.

64) JOrANN DanreL BÖHLCKEN, Handels-Buchhalter,
hochfürstlicher Wolffenbüttel-Factorey-Schreiber,
zu Torga im Stift Walckenried, der mathematin
schen Wissenschaften Geflissener, in Blankenburg
Der Bewabrendel; gestorven in 1771.

65) JoxanN Frras GRESZNER, bestallter Schreib-, Re=
chen- und Obermeister der Kirchenschule zu St. Ja
cobi in Hamburg [der Gränzende); hij was opvolger
van J. C. Oruvers (NO, 53) en overleed 1768.

66) Mercuior KoHrMANN, bestallter Schreib- und
Rechenmeister in Bremen, der mathematischen
Wissenschaften Geflissener [der Bönnende]; over
leden in 1734,

67) JouanN BerNuarRD Herm, Organist in Salz
Upffeln, der mathematischen Wissenschaften Ge=
flissener [der fjeischende |.

68) Luper WeEHRMANN, bestallter Schreib. und
Rechenmeister der Schule zu St. Stephani in
Bremen, der mathematischen Wissenschaften Ge-
flissener [der Wachtendel; overleed 1739.

69) HerManN Remee, bestallter Schreib. und Re-
chenmeister am Königl. und Churfürstl, Dohm

(183 )

in Bremen, der mathematischen Wissenschaften
Geflissener [der Bübhmende]; gestorven in 1761.

10) Arserr Anrent, bestallter Schreib- und Re-
chenmeister im Amte Ritsbüttel, der mathemati-
schen Wissenschaften Geflissener [der Acceptirende];
overleed in 1750.

11) Joann Nrcoraus Srepine, bestallter Schreib-
und Rechenmeister zu Stadthagen in der Reichs-
Grafschaft Schaumburg [Der Sammlende]; hij stierf
in 1754,

12) Aporeu Frieprrcu Marei, Schreib- und Rechen-
meister und Buchhalter, wie auch Translateur,
und der mathematischen Wissenschaften Geflis-
sener, in Amersfoort und Amsterdam [der Meri-
tirende]; overleden in 1754,

13) JonaNN JüreenN Ressine, bestallter Schreib- und
Rechenmeister au der ersten Neustädtischen Ar-
menschule bei der alten Michaeliskirche in Ham-
burg, des Buchhaltens und der mathematischen
Wissenschaften Geflissener [der Vuhende].

74) Jonann Damien INTELMANN, Notarius Portorii
bei der See-Zoll, der mathematischen Wissen-
schaften Geflissener, in Reval [der Inclinitende];
gestorven in 1760,

15) Crristraan Croese, Schreib- und Rechenmeis-
ter, der mathematischen Wisserschaften und des
Buchhaltens Beflissener, in Swyndorp(Oost-Vries-
land) und Amsterdam [der fiunstliebende ].

16) JoHAnN CuristraN Pousserte, Bürger-, Bau-
und Proviantschreiber in Lüneburg, der mathe-
matischen Wissenschaften Geflissener [der rei
gende]; overleed vóór 1774.

11) Auveusr Ernst Broyer, Schreiber und Rechen-
meister, im Marne in Inder Ditmarschen am Trem-
metwärther neuen Deich [der Gereitende] ; overle-
den vóór 1774.

Wat hunne werken betreft, is de titel van het werk
van J. N. Srepine,

„‚Kunst-Kabinet aus der Arithmetica Curiosa, Arith=
metica Figurata, Geometria, Trigonometria, Calen-
dariographia, Horologia, Geographia, etc. Olden
burg, 1736,”

terwijl L. WeEERMANN schreef

(134 }

„Edle Rechenkunst nach der Practic. 1724.”

en ALBERT AHRENT

„Die von selbst lehrende Rechenschule, oder ein
in Tabellen verfaszte Waaren-Rechnung. 1738.”

J. G. Ressine schreef nog

„Kleiner arithmetischer Zeitvertreiber’”. 17385.

„Neuvermehrter arithmetischer Zeitvertreiber’’.1736.

„Arithmetische Rechenstunden”. 1738.

„„Caballistischer Loseschliüssel”. 1743.

„Erste Grundlegung für Rechenschüler”. 1747.

en J. D. INTELMANN schreef

„Arithmetischer Wegweiser”. 1736.

Ad S 10.

Na 1742 tot 1776 traden de volgende leden toe.

18) JOHANN CasPAR voN Hoyer, Ihro Röm. Kaiserl.
Kgl. Majestät Gubernialrath, Philo-Mathematicus,
in Prag [der Gabende].

19) ANTON VON FRIEDENBERG, [hro Röm. Kaiserl. Kgl,
Majestät Buchhalter bei der Rectifications-Kanzlei,
in Prag [det Grachtbringende]; overleden 1772.

80) Hans Srevens, bestallter Schreib- und Rechen-
meister der Garnisonschule in Rendsburg, der
mathematischen Wissenschaften Geflissener [Der
Biegende] ; gestorven in 1760.

81) Heinrien Goss, Kaufmann zu Balje im Lande
Kehdingen im Herzogthum Bremen, der mathe-
matischen Wissenschaften Geflissener [der Gebende].

82) JürceN ScHröver, Kirch- und Schulbedienter
zu Wevelsflath im Herzogthum Holstein, der
mathematischen Wissenschaften Geflissener [det
Sinnende]; overleed in 1761.

83) CarsrEN Scrum, Verordneter Schreib- und Re-
chenmeister, der mathematischen Wissenschaften
Geflissener, in Rendsburg [der Spürende].

84) JOHANN Reimer, Informator der Mathematik,
Navigation, und der Italiänischen Buchhaltung,
in Hamburg [Der Weereirende |.

85) Jaco Rorrine, Extraordinair Schreib- und Re-
chenmeister, der mathematischen Wissenschaften
und des Buchhaltens Beflissener, auf den Ham-
burger Stadtdeich [der Wechnende ].

86) Josee CrumueL, Lehrer der Mathematik, in
Aachen [der Critisivende |.

(135 )

87) JonanN Herrie Höcker, der mathematischen
Wissenschaften Beflissener [der fjabilitirende.

88) Pater Srmon Baum, Professor im Kloster Ma-
rienforth bei der Stadt Bonn im Cöllmischen [der
Brechende].

89) Perer NicoLAus SvENSEN, verordneter Schreib-
und Rechenmeister an der St. Petri deutschen
Kirchenschule, der mathematischen Wissenschaf-
ten Beflissener, in Copenhagen [Der Speculirende].

90) Fepprn CarsteNs, Banquier in Hamburg, und
Philo-Mathematicus [der Contentivende].

91) JoranN Ericn Prarw, bestallter Organist und
Schulmeister, auch Liebhaber der mathematischen
Wissenschaften, zu Sottrum im Amte Ratenburg
(Der Prangende).

92) Aron HANsEN, Informator der Navigation, und
der mathematischen Wissenschaften Beflissener,

zu Oeverum auf der Insel Föhr [der Antaltende]

93) Barrzer Berner, verordneter Schreib- und Re-
chenmeister, auch Liebhaber der mathematischen

Wissenschaften, zu Ritzebüttel [der Beurtheilende ].

94) JacoB Oostrwoup, Leermeester in de Wiskonst,
tot Oostzaandam [Der Ocenpivende].

95) Hans Rüsexe, verordneter Schreib- und Re-
chenmeister, auch Organist, Liebhaber der mathe-
matischen Wissenschaften, in Mohrburg bei Ham-
burg [der Wemarkirende].

96) ArBeRT Vryer, Leeraar der Doopsgezinden te
Wormerveer, aan de Zaan en Philo-Mathematicus
[Der Vigilirende |.

97) JonanN TörcKen, Liebhaber der mathematischen
Wissenschaften, zu Fedderwarden in der Grafschaft
Oldenburg [der Gemperivende].

98) Friepricu KrorrenBure, Liebhaber der mathe-
matischen Wissenschaften, zu Schmalen flaether-
wurp in der Grafschaft Oldenburg Amt Ovelgöwe
[Der Considerirende |.

99) JoranN Larner, Liebhaber der mathematischen
Wissenschaften, in Hamburg [der Wernbegierige |.

Onder de hier gemoemden waren verscheidene
schrijvers.

Van J, C, Hoyer bezit men

„Geschwinder Interessen-Rechner”. 1745,

en ER

B. VL $ 11.

B.VLA.1,2,3, 4, 7.

A5.
Aal, 12:
B. VIL $ 10.

(136 }

Van Jure SCHRÖDER

„Tabellen zum Leinband Messen”. 1748.

Van JOHANN REIMER

„Anleitung zur Rechenkunst”. 1758.

„Der gemeinmützige Mathematische Liebhaber. 4
Theile à 26 Stücke. 1767, 1768, 1769.”

„Sammlung gemeinmütziger mathematischer Auf-
gaben”’. 1773.

Van Josee CRUMMEL

„Compendium neuer Gregorianisch-Oekonomisch-
Astrophysikalisch-Geographische Kauf- und Han-
dels-, wie auch Planeten- und am Ende dieses
Seeuli auslaufender Circular-Calender von 1749—
1800 inelusiv.”

„Nutzen der Algebra in allen Wissenschaften. 1758,”

en van Pater Simon BAuMm

„Arithmetische Baumschule oder Fortpflanzung der
gesammten Rechenkunst. 1768.”

Het Lubeeksche Vraagstuk werd door CLAUSBERG
behandeld in zijn „„Kurzgefasste Erklärung”’ [zie
de volgende nieuwe Aanteekening N°. |. Marci
antwoordde daarop vrij onzacht in zijne „Gründ-
liche Anzeige” [zie de nieuwe Aanteekening
N°. #].

Hierachter is het teeken *) vergeten.

Dit werk is van het jaar 1724.

Der Meditirende is nu gebleken Craus Macens te zijn.

Omtrent de geleerden, waaraan de platen voor zijn
werk door NicoLaus RAYMARUS Ursus DITEMARSUS
waren opgedragen, kan ik, ten deele door de
welwillende opgaven van den Hoogleeraar J, de
Wal, het volgende mededeelen.

Laurentius Tuepius was Juris Professor te Straats-
burg; geboren 1528, overleed hij 3 Mei 1614.

Conrrapus Dasyropius, geboren 1532, overleden 6
Febr. 1612, was Prof. Matheseos te Straatsburg:

Jusrus Brrei, Horologiemaker te Cassel, werd 28
Febr. 1552 te Lichtenstein in Zwitserland ge=
boren, en overleed 3l Januari 1632.

Simon A QueRcu ; zie over hem Bouwstoffen N°, VIT.

Davip WorkeENstENIus was ook Prof. Matheseos te
Straatsburg; hij werd 19 November 1534 te Bres-
lau geboren, en stierf 12 September 1592,

B. XL 81.

(137 )

Tomas Frncx, geboren 6 Januari 1561 te Flensburg,
studeerde te Straatsburg, werd 1588 Prof. Mathe-
seos te Copenhagen, en overleed 24 April 1656.

BARTOLOMEUS Scuuretus was Burgemeester te Görlitz;
hij werd geboren in 1540 en stierf in 1614.

Gerrarp Mercator, geboren 5 Maart 1512, stierf 2
December 1594 te Duisburgh ; hij was een vervaar-
diger van vele kaarten.

Barrroromeus Mercator, zijn zoon, werd in 1540
te Leuven geboren, en overleed 1568 ; hij schreef
over sterrekunde.

Epo Hirprmicus Fristus werd geboren in 1533 te
Jevern, was 1564 tot 1567 Prof. Matheseos te
Jena; later Prof. Theologiae te Heidelberg en
te Altorf; hij is overleden 5 Mei 1599.

Priippus Apianus was Matheseos Prof. eerst te
Ingolstadt, later te Tübingen ; 14 September 1531
geboren, overleed hij 15 November 1589,

Mrcraer Marstrixus, uit Goeppingen, was Profes-
sor te Heidelberg, en in 1583 te Tübingen; hij
overleed 1631.

Henricus Brucaeus, geboren in 1531 te Aalst in
Vlaanderen, was Prof. Matheseos et Medicinae
te Rostock, en stierf 4 Januari 1593.

CrristTopHoRus Cravrus BAMBERGENSIS, Jesuit en Prof.

Matheseos te Rome, werd te Bamberg geboren
in 1537; hij is 6 Februari 1612 te Rome over-
leden.

Vierorinus ScuonNreLpr werd geboren te Bautzen in
1525, en overleed 13 Juni 1591, Hij was eerst
Prof. Matheseos te Marburg; sedert 1566 Prof.
Mediecinae.

Casparus PruceRus, schoonzoon van MELANCHTON,
werd 6 Januari 1525 te Bautzen geboren ; hij werd
Prof. Matheseos et Medicinae te Wivenbsin: na
1585 Hofmedicus te Zerbst, en overleed in 1602.

Joun Dre werd 13 Juli 1527 te London geboren,
was Astronoom-mathematicus ; gestorven 1607.

Omtrent dezen Dirk REMBRANTSZ VAN NIEROP vor=
nam ik nog, dat in de thans gesloopte hervormde
kerk te Nieuwe Niedorp, (welke naam bij verkor-
ting tot Niedorp overgaat) zijn grafzerk gevon-
den werd met het opschrift:

TE UO VIT eers, ze

B. XI $ 6.

B. XIL $ 3.

( 138 j

„Dirck Rembrants van Nierop obiit, omtrent 72
jaar.
Mr. in de Wiskonst.

Hier rust dat schrander Hooft
Die Declips recht verlichten
D'astronomie wist te stichten
Zijn glory nooit verdooft.
Hij toond’ ons dat de zon
Stilstond, d'aartkloot draayde
En hoe de dwaalder swaayde
Uit waare wijsheytsbron,
Schoon Meeuigh hiermee spot
Sijn Wijser der planeeten
Doet elek D’waarheyt weeten,
Nu rust sijn ziel in God.

den 4 November 1682.”

Rondom dit opschrift stonden de afbeeldingen van
de hemelteekens.

Omtrent Dirk KLINKENBERG vond ik nog, dat hij -
met den niet onbekenden ingenieur MerCHIOR
Borsrra in de Waterstaat werkte, onder toezicht
van Professor Lurors, dien wij reeds in N°. 1
dezer Bouwstoffen hebben ontmoet. Ook heeft hij
met den evenzeer gunstig bekenden B. Goupzr-
AAN geschreven eene „Memorie over het Leidsche
Meer. 1769. folio.”

Ten opzichte van hetgeen hij in sterrekunde deed,
verdient nog te worden opgemerkt, dat hij in
1742, 1743 en 1748 komeeten waarnam.

Ten aanzien van de verschillende uitgaven van het
„„Manuale Arithmeticae et Geometriae Practicae’’
te Franeker 16833, te Amsterdam 1634 en de
„tweede Editie” te Franeker 1646, scheen het
wel, dat die van 1634 een nadruk moest zijn,
omdat zij tusschen de eerste en de tweede uitgave
instaat. Maar het „Tot den Lezer” in deze uitgaaf
van 1634 lost de tegenstrijdigheid op. Deze begint
op de zesde bladzijde van het voorwerk, aldus.

„Goetgunstighe Meserf het is willich || een Baar verleden)
Dat ich hebbe uptgegeven || dit Manuael (sic)”,

Hierdoor wordt de datum 1638 van den eersten
druk bevestigd; hij vervolgt dan

B. XII. A. 2.

B. XIIL 8 3.

B. XIV. $ 12.

( 139 )

„Als ie nu Dese mpne arbept begon te eerhouwen/ || soo
werde ich wijs dat”

er eenige tafelen en inventien ontbraken, en eenige
fouten voorkwamen; al dit ontbrekende geeft hij
dan verder in dit „Tot den Leser”.

Deze druk van 1634 is dus van Metius zelven ; en
is eigenlijk de tweede. Die van 1646 werd eerst
na zijn dood uitgegeven.

Twee regels van onderen (op bladz. 237) voege
men achter

„Tot den Leser” (11 bladz.)

nog het volgende.

Hier vindt men echter de oplossing dezer schijn=-
bare tegenstrijdigheid: Metius zelf bezorgde de-
zen druk.

Uit een brief van Frans van Schooten, den zoon,
aan onzen Constantijn Huygens, gedateerd „Ley-
den, 3 November 1648” (voorkomende in de ver-
zameling Diederichs, Archief te Amsterdam), blijkt,
dat dit portret toen nog niet was afgedrukt, en
Huygens dus met het leveren van zijn onderschrift
geen haast behoefde te maken.

Hieruit volgt, dat het genoemde portret niet van
Frans van Schooten, den vader, maar van zijn
naamgenoot, den zoon, was.”

Bij de aanhaling van enkele zinsneden van Clavius
uit zijne „Refutatio Cyclometriae Josephi Scali-
gerì’’, moest de zinsnede van bladz. 20, die met
de woorden „Atque illud postremo ex me ha-
beto’, worden voorafgegaan door het volgende.

„Tu vero mi Scaliger dedisce tandem ineptire, exue
tuam istam insanam temeritatem; || Disce homi-
nes esse aliquos, quos fallere nequeas, qui te,
tuag; plane dignoscant, falsaq; à veris distin-
guere iam || pridem norint. Agnosce, quä multis
in rebus, quam foedum in modum labaris, atque
Mathematici nomen tuis||veluti viribus impar
onus, vergente iam ad interitum aetate, sapien-
tior factus depone: vereri caeteros, te non vse ||
que adeo omnibus anteferre, vt veluti infra te
positos derideas, atq; contemnas, assuosce ali-
quando.”

AANTEEKENINGEN.

a)* Nrievwe || raBAT-TAFELS, | Waer door sonderlingh licht ende ||
perfect gevonden wort het gereet gelt van eenige som- || me die te
betalen is over eenige Maenden, het Ra-|| bat afghetroeken zijnde
teghens 8, 9, 10, 11 ||ofte 12 ten hondert in ’t Jaer. || mirscapers
VAN ||INTEREST OP INTEREST, | Om alle Custingh-brieven tot gereet
gelt te maken, || te vinden het gereet gelt van een somme die ver-
schijnt ten ||eynde van eenige Jaren; ende als een somme eenige ||
Jaren op winst gelegen heeft, te vinden hoe veel || die bedraeght
met de winst te samen, den || Interest gerekent tegens 5, 6, 7, 8
ten || hondert in t Jaer, ende tegens den || penningh 13, 14, 15 ende
16. (| Wtgegeven en van nieuws oversien door Ezrcurer || de Decker,
Rekenmeester ende Luandt- || meter, residerende tot Rotterdam, || Noch
is daer by gevoeght de Thiende van Symon Stevin var || Brugghe,
leerende door ongehoorde lichtigheyt alle rekenin-|| gen onder den Men-
schen noodigh vallende, afveerdighen || door heele getallen sonder gebro-
kens. || ter Govpe, ÜBy Pieter Rammaseyn, Boeck-verkooper inde
Korte || Groenendal, in ’t vergult A, B, C, 1630. [| Met Privilegie
voor thien Jaren. in 4.

A—B en Oo (24 bladz.) bevatten den titel en in verso „Druk-
fouten” (L bla); daarop „Onderwysingh” (12 bla), waarbij „7afel
woor de deelen van een Gulden” en „Tafel voor de deelen van een
Pont Vlaems”’. Dan „„Nievwe RABAT=TAFELS”’ voor l tot 20 Maenden
(10 bladz.) met gebruik van tiendeelige breuken.

a—gqg (128 bladz.) bevatten Jaer-tafels van t'samengevoeghde jaer-
payen, van enckele jaerpaeyen, Maendt-tafels van enekele maend-
paeyen, op Verlies en op Winst.

Daarop

De || TEIENDE | LEERENDE Door || onghehoorde lichticheyt alle ree ||
keninghen onder den Menschen noodigh val- || lende, afveerdighen
door heele ghetal- || len, sonder ghebrokenen. || Door Sox Srevan ||
van Brugghe. [l rem Govpe, ll By Pieter Rammaseyn, Boeck- Il vercooper,
inde Corte Groenendal, int Duyts || Vergult A, B, C. || M.DC.XXVL

AD. Bladz, 1—27.

‘ 14l }

Dit laatste is hetzelfde werk, dat men ook vindt in het werk van
pe Decker, beschreven in Bouwstoffen N°. I, Aanteekening (4).

B)* Stern and Bern || der || Arcesrar || anzeigend || wie nicht allein Die
gemeinen, sondern anch|die binomischen und polynomischen Wurtzeln ||
ans Denen niedrigen and höhern Aequationen, vermittelst [| einer demonstrir-

ten general- Wegul auf eine gantz | neme and leichte Weise heraus zul -

ziehen; || desqleichen || mie alle figacliche flache und cörperliche Zat- || len,
and deren unendliche Aggregata nach einer | bewiesenen Universal-Regul
können berechnet||und cossischen Bilancen darauf |}formiret werden, ||
Vebst kurtzer Doch gnugsamer Solution [der Beschlnsz-Anfgabe ij des ||
Arithmetischen funst-Spiegels. || Dem Publico zu Dienst || das andere mah
anfgeleget, || and am ein ziemliches vermebrt || and vernenert || von || fjeiurich
Seisznern, || wepl. gewesenen Schreib-, Hechen= und Ober-Meister der || St.
Jacobi firchen-Schule in Gamburg. || Gjamburg, bep Michael Cudolph Dolchers,
in St. Niecolai-fiirche. in 8°.

XVI bladz. zonder pagineering. Tegenover den titel een gegra
veerd portret van den schrijver, met randschrift: Heinrrcu MeisNER
Philo. Math. Schreib- und Vechen-MMeister wegland in Gamburg, dezat. 1716.
AB. 72,” Daarboven drie schilden met de woorden: „Der Sternen
raft”, „Der Mernen Soft’ „Viel Úatzen schattt”. Daaronder het vers

| „Diess ist der liebe Wlan, der da schon lang die Zugend,
| Mit unste vorgeseticht, im Leben und mit Tngend,
Voch täglich gehet vor, ja wird nicht sterbl. werden,
Als Danren wird sein Buch, alhie auf Dieser Erden.”
Dies: sctzte Gier: Sache.

Opdracht (12 bladz.) gedateerd „gjambnrg den 29 Larz 1740.”

Daarop

bladz. T—XXXII „Der ersten Auflage || Vorbericht”, waaruit blijkt, dat
de eerste uitgave van het jaar 1692 was.

A—Kk bladz. 1—-520 het werk zelf,

7)* Burts gefassete || Erhlarang || Des || cigentlichen Inhalts || der || Multi-
plication, Division, Regula || Detri, Duplex, Multiplex oder Con- ||
Jointe, und Der gemeinen Proben, || Webst einer hurtzen Anweisung zur ||
Ansfindung gemeiner Universal-Reguln || in Wechsel-Arbitragen, || Wobev
gagleich || Derschiedene Anmerehungen || aber die || neulich alhier heraus gekom-
mene Charteque || eines unbenannten Authoris || unter Dem Titul: || Erster
Cheil abgestatteter Relation Mercuri Se.||wie anchi| Die Solution der
um gemeldter Relation ||enthaltenen 3wo Anfgaben, || deutlich und qrundlich
fargestellet | von ||C. von CuausserG jj Hamsuge gedrucht bep Conrad
honig, €. Goch-Edleu ||und LGocij-Weisen Baths Guchdracher. Anno 1731.
in 8°, met 1 plaat.

ee En

(142)

A. 16 bladz. (zonder pagineering) bevat „Dorrede””, gedateerd „Hau-
BURG || den 8 Maji 1731.”
B_—F. Bladz. 1—80.

OE Grandliche [| Anzeige) || dasz des || fjn. von Clausberg || ohnlängst ||
Durch Den Drach publicirte Gedancken || uber das streitige Cubechische Pro-
BLEMA || qant3 irig und falsch/ || mithin offenbabr zu Tage legen: ||dasz er
solche zu solviren nicht capa-||ble sep.|f Auf wieler Freunde Begehren ||
ans Licht gestellet. || vonllA. F. M.ll Anno 1731. in 80,

A—E. Blz. 1—80.

zá

LIJST VAN DE BOEKEN,

BESCHREVEN OF AANGEHAALD IN DE

BOUWSTOFFEN VOOR DE GESCHIEDENIS

—_—_:

VI. 18.

DER

WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN

210.

RO.

ml PD

IN DE NEDERLANDEN. N°, I—XVII.

*J. P. Amersfoordt, Ben oud.plan van doorgra-
ving van Holland op zijn smalst. ’s Gravenhage
1878. 80.

Al. Anderson. Vindiciae Archimedis. Par.
1616. 4°.

* Adriaan Anthonisz. Solutie op die 5len 52
Propositie. Alcmaar 1589. 4’.

*D. Bierens de Haan. lets over Logarithmen-
tafels. (Amst. 1862. 98°).

*D. Bierens de Haan. Notice sur Meindert
Semeyns. (Rome 1878. 4’).

* B. Boncompagni. Intorno alla vita ed ai lavori
di Meindert Semeyns. (Roma 1873. 4°.).

*B. Boncompagni. Amtorno ad una iserisione.
(Roma 1874. 4°.).

G. Bovy. Wiskundige demonstratie, Zutphen
1/54

*J. B. Brasser. Regula Cos. Amsterd. 1663. 4°.

*J. R. Brasser. Regula Cos. Amsterd. 1672, 4.

H. Briggs. Arithmetica Logarithmica. London
1524. folio.

(144 )

B MAME
XIII. 7. 8. *B. des Cartes. Principia Philosophica. Am-
sterdam 1656. 4°.
KVL 7. P. A. Cataldi. Trattato della Quadratura.
Bologna 1612. fol.
18. P. A. Cataldi. Diffesa d'Archimede. Bologna
1620. fol.
19. *P. A. Cataldi. Opusculum de lineis rectis.
Bononiae 1604. 4°,
VIL. 4. 4; *L. van Ceulen. Kort claar bewijs. Aemstel-
NIEL 19: redam 1585. 4°.
VIi. 4. 5,6; *L. van Ceulen. Proefsteen ende claerder we-
MEE: derleggingh. Aemstelredam 1586. 4°,
VIIL 8. 3. *L. van Ceulen. Solutie ende Werckinghe.
Amstelredam 1584. 4’,
12. 7. *L.van Ceulen. Vanden Circkel. Delf 1596. fol.
16. *L. van Ceulen. VandenCirckel.Leydenl6 15.4’,
17.10. - *L.van Ceulen. De Arithmetische en Geometri-
sche Fondamenten. Leyden 1615. 4’,
19. 12. *L. van Ceulen. Fundamenta Arithmetica et
Geometrica. Ed. W. Snellius. L.B. 1615. 4°.
20. 12. *L.van Ceulen. De circulo et adscriptis. Kd,
W. Snellius. L.B. 1619. 4°.
Na: *C. von Clausberg. Kurz gefassete Erklärung.
Hamburg 1731. 8®,
KIV LE: *Chr. Clavius. Opera Mathematica. Moguntiae
1612. folio.
13. “Chr. Clavius. In sphaeram Joannis de Sacro
Bosco. Venetiis 1596. 4.
14. “Chr. Clavius. Im sphaeram Joannis de Sacro
Bosco. Gervasii 1608, 4.
15. *Chr. Clavius. Geometria practica. Moguntiae
1606. 4’.

16. *Chr. Clavius. Algebra. Romae 1608. 4’.
XVII 2 *D. Cock van Hnekhuysen. De Cijfer-konst.
Amsterdam 1661. 5®,

8. *D. Cock van Enchhuysen. De Cijfer-konst.

Amsterdam 1650. 8’.

(145 )

B A
XVII. 5 *D. Cock van Enekhuysen. De Cijfer-konst.
Amsterdam 1754, 8%
7. *D. Cock van Enckhuysen. De vernieuwde
Cijfferkonst. Gend 1799. S°.
VL 8 *H. Cordes. Historisch-Algebraische Neben-
Stunden. Wiszmar 1707. 8°.
9, *H. Cordes. Neuangelegter Historisch-Alge-
braischer Blumengarte. Lubeck 1708. So,
10. *H. Cordes, Historisch-Algebraischer Zeit-
Vertreib. Lubeck 1714. S°,
Vv. 4 “Ez. de Decker. Kerste Deel van de Nieuwe
Telkonst. Gouda 1626. 4,
9. Ez. de Decker. Nieuwe Telkonst. Gouda 1626.3°.
15. “Ez. de Decker. Practijck van de groote Zee-
vaert. Gouda 1681. 8°
16. Ez. de Decker. Practijck van de groote Zee-
vaert. Rotterdam 1659. 4’,
N. a “Ez. de Decker. Nieuwe Rabat-Tafels. Gouda
1630. 4.
XII. 12. J.J. Dodt van Flensburg. lietterkundige Aan-
teekeningen. (Medemblik 1845). 82,
XIV. 10. *J. Errard. La fortification demonstree. Paris
1620. folio.
VII. 8. 5—8. *S, van der Eycke. Quadrature du cercle.
Delf 1584, 4’.
5. 9. S. van der Hycke. Claerder Bewijs. Delf
1586. 4.
II. 28 *W. Gardiner. Tables of Logarithms. london
1742. 4.
29. *W. Gardiner. Tables de Logarithmes. Avi-
gnon 1770, 4,
II. 6. 2. MH. Gellibrand. Trigonometria Brittannica.
Gouda 1683. folio.
N15, *CI. Hz. Gietermaker. ’t Vergulde Licht der
Zeevaart. Amsterdam 1697. 4’.
ei *J. W. L. Glaisher. Notice respecting some
ML 27. new Facts. (london 1872). S°
VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de REEKS, DEEL XII, 0

neen

tende snedener

RENE

SE Ke

vends, Ser en ne tat hed a ES oki Pe en en

TERS
Te reeden ven

EN IER
Ee ir dan

EE REE EE

mn Ze ern

Eene en
og

8
Ô
hi
IN

26.

‚Dirck de Hollander. Toetsteen van Algebre

(146)

*J. W. L. Glaisher. On B logarithmic Ta-_
bles. (London 1573). 8

*A. de Graaf. Nieuwe koe Tafelen. Am-
sterdam 1665. 8°,

“ls. de zoe Waywels Proportie. Amster
dam 1714. :

Chr. ER Elementa trigonometa
Romae 1630. 5°.

E. Gunter. Canon Triangulorum. Luondon
1623. 4.

XP. Halcken. Deliciae Mathematicae. Ham-_
burg 1719. 8°. |

Halliwell. Letters on scientific subjects.

D. Henrion. Mémoires Mathématiques. Paris
16235 N627 A8

Spetiosa. Amsterdam 1669. 40.

* Chr. Hugenius ie circuli magnitudine inventa.
L. B 1654. 4

*D. Klinkenberg. Korte verhandel over Sinus
enz. (Haarlem 1760). 8°,

*D. Klinkenberg. Kort Berigt wegens comeet-
sterre. (Haarlem 1755). 8°.

*D. Klinkenberg. Over de deelen van het Bastion.
(Haarlem 1755). 8.

xD. Klinkenberg. Over de evenredigheid tus
schen de middellijn. (Haarlem 1757). 8.

*p. Klinkenberg Verhandeling over de pegel
kunde. (Haarlem 1757). SP.

xD. Klinkenberg Vraagstuk de zeevaartkund
betreffend. (Haarlem 1757). 8%,

*). Klinkenberg Over een meetkundig werk
stuk. (Haarlem 1757). 8°

*D. Klinkenberg. Afbeeldinge der eclipse
(Haarlem 1757). 8.

D. Klinkenberg. Beschrijving hoe de afstan

der zonne. Haarlem 1743 87

B. À
XI. 27
28.
29.
30.
3.
82.
33.

34,
NEIIL2
XVL 11
III. 25.
TK 2
8.
UT. 32.
M5:
XVIL 4.
IL. 15.
Wi.
RVI. 1.
2.

eer lin

(147 )

*D. Klinkenberg. Verhand. beneffens de Af-
beeldingen. (Haarlem 1760). 38°.

*D. Klinkenberg. Verhand. en Aanmerkingen.
(Haarlem 1762). 3

*D. Klinkenberg. Nabericht. (Haarlem 1762). 8°,

D. Klinkenberg. Observations on the late Comet.
(London 1758). 4°.

D. Klinkenberg. Observations de la Comète.
(Paris 1766). 4°.

D., Klinkenberg. Over eene kleine, doch onge-
woone Sterre. (Rotterdam 1783). 8.

D. Klinkenberg Nader Elucidatie. (Rotterdam
1774). 8°.

D. Klinkenberg. Aanmerkingen over de Nader
Elacidatie. (Rotterdam 1774). 50,

K. J.F. C. Kneppelhout van Sterkenburg. De
Gedenkteekenen. Leiden 1864, folio.

“Dirck Kruyek. Wiskonstige Wederlegginge van
de Quadratura Cireuli. Amsterdam 1714 40.

“Phil. Lansbergen. Tabulae motuum coelestium.
Middelburg 1632. folio.

“Phil. Lansbergen. Cyclometriae Novae. Libri
II. Middelburg 1616. 4°

“Phil. Lansbergen. Opera omnia. Middelburg
1668. folio.

J. M. Ledeboer. De boekdrukkers in Noord-
Nederland. Deventer 1872. 4Ö.

*J. M. Ledeboer Alfabethische lijst der Boek-
drukkers, Boekverkoopers en Uitgevers in
Noord-Nederland. Utrecht 1876. 4’.

*J. Lulofs. Brief aan M.Semeyns. Leyd. 1764, 8".

*J. Lulofs Korte Aanmerkingen. Amsterdam
1764. 68°.

J. Marcelis. De quadratura van den Circkel.
Amsterdam 1698. í°

J. Marcelis Ampliatie en Demonstratie wegens
de Quadrature, Amsterdam 1699. 4e,

10*

Gede rt rt A Ce

Free Ds

RE vert B,

Ee mnd

nage

mtr gab geren gegane even vereen ennen igang gem 0,

Er en ND Lt 3
he nr ee A

Ste

en
tenen ze

nn ee

XVI. 4.

(148 )

J. Marcelis. De sleutel en openinge van de
Quadrature. Amsterdam 1704. 4°.

J. Marcelis. De eerste en eenigste Uytvinding van
de Circul-Quadratura. Amsterdam 1714, 4°,

J. Marcelis. Elucidatie wegens de Quadratura
van den Cirkul. Amsterdam 1714. 4°,

“A. PF. Marei. Vermaaklijk Rekenkunstig Spe |
Amsterdam 1744. 4°. Jd

“A, F. Marci. De Toovervierkanten. Amsters
dam 1791. 4. kt

“A. F. Marci. Uitvoerige Tafelen van de ondeel-_
baare of Prim-Getallen. Amsterdam 1772. 80,

A. F. Marci. De verworpene Annihilatio ultimi
termini. (Amsterdam 1762). 8°.

A. F. Marci. Methodus de maximis et ai
mis. (Amsterdam 1768). 80,

*A. PF. Marei. Gründliche Anzeige. 1731, se,

*H. Meiszner. Arithmetica T'yronica. Hamburg
1101 8e |

“HJ. Meisener. Martin Wilekens Flores Alge-
braici. Hamburg 1684. 80.
*H. Meisener. Arithm Geometr. nnd Algebrai-
sche Kunstkette. Hamburg 1691. 80,
*H. Meissner. Algebra Tyronica. Ed. 22. Ham-
burg 1724. 80,

*H. Meisener. Geometria Tyronica. Hamburg
1696. 30. |

H. Meiszner. Des teutschen Euclidis, Jer & ger
Buch. Hamburg. folio.

*H. Meisener. Stern und Kern der Algebrae
ga Ed. Hamburg 1740. 80,

*A. Metius. Fundamentale onderwysinghe aen
gaende het Astrolabium, Franeker 1627, 40

*A. Metius. Manuale Arithmeticae et Geom
triae Practicae. Franeker 1646. 80.

*A. Metius. Manuale Arithmeticae et Geom
triae Practicae. Amsterdam 1684, 8.

HI. 4.

[II 26.
IL. 18;
NT.
XII. 11.

IL 12.

(149 )

A. Metius. Arithmetica et Geometria Nova.
Franeker 1625. 4.

“A. Metius. Arithmeticae Libr. Il et Geome-
triae Libr. VI. L. B. 1640. 40.

“A. Metius. Arithmeticae et Geometriae prac-
tica. Franeker 1611. 4°.

“A. Metius. De genuino uso utriusque globi.
Franeker 1624, 4°.

*A. Metius. Institutiones Astronomicae et Geo-
graphicae. Franeker J614. 4e.

A. Metius. Institutiones Astronomicae et Geo-
graphicae, Franeker 1621. 4’,

“4. Metius. Nieuwe Geographische onderwij-
singhe. Franeker 1614. 4°.

A. Metius. Praxis nova geometrica per usum
cireini. Franeker 1628. 4’.

“A. Metius. Maetconstigh Liniael. Fran. 1626.4°.

“A. Metius. Fortificatie ofte Sterckten Bou-
winghe. Franeker 626. 4°.

A. Metius. Eeuwighe Handt-Calendier, Am-
sterdam 1627. 83°.

“A. Metius. Primum Mobile. Amstelodami
1681. 4°.

*A. Metius. Astronomische en Geographische
onderwijsinghe. Amsterdam 1682. 4’.

*A. Metius. Mensura geographica. Franeker
(1632). 4°,

G. Miller. Logarithmicall Arithmeticke. Lon-
don 1681. folio.

J. Miltoni. Defensio Secunda. Hagae 1654. 120.

*G. Moll. Bijdragen tot de geschiedenis der wis-
kundige wetenschappen. (Delft 1826). 8°.

*G. Moll. Geschiedkundig onderzoek naar de
eerste uitvinders der verrekijkers. (Amster-
dam 1831). 4.

*J. F. Montucla. Histoire des Mathématiques.
Paris 1799. 4’.

BENE

maman
en nt ee

mT TEE vien ee

ten nr ee

nn afer dg nd

nete.
Rgd

EE IE ETE tt en EBK

re en EE yr

ee en inkee

bonnet ae
mn ien vn en

een

oe
Pan Iet a

ee ze EE Ne

VIIL 24.

(150 }

“JJ. F. Montucla). Histoire des recherches sur
la quadrature du cercle. Paris 1754. 8°

J. F. Montucla. Histoire des recherchessurla

quadrature du cercle. 2e Ed. Paris 1831. 89,
*F. Muller. Essai d'une bibliographie Neerlando-
Russe. Amsterdam 1859. 4°. id
K. Najer. Wenvoudig vertoog. Briev-wijs ge=
schreven aan Jacob Marcelis. Amsterdam —_
1702. 4. à
J. Neper. Logarithmorum Canonis Descriptio.
Lugduni 1700. S°. E
J. Neper. Mirifici Logarithmorum Canonis Con-
structio. Lugdun: 1700. 8°, k
J. Neper. Mirifici Logarithmorum Canonis
Descriptio. Edinburgi 1614. 8°, 4
J. Neper. Rabdologiae Libri IL. Edinburgi
aj WAR |

. *Corn, van Nienrode. Volkomen proportie des

eirckels. Utrecht 1628. 8.

“Corn. van Nienrode. De Vijfthien Boecken
Euclides. Utrecht. S’.

*J. Oostwoud. Mathematische Liefhebberij. Pur-
merend. S°,

*J. Oostwoud. Mathematisch Zinnen-Confect.
Purmerend 1767. 8%

XJ. Oostwoud. Bundel van Wiskundige Uyt
spanningen. Purmerend (1776). 8,
XJ. Oostwoud. Maandelijkse Mathena Lief-
hebherije. Purmerend 17541769. 8%
*L. Praalder. Verzaameling van Voorstellen.
Amsterdam ì/77. 8’

*L. Praalder. Ludolf van Keulen’s Mathema-
tische Voorstellen. Amsterdam 1790. 8%.

*L. Praalder. Gronden der Wiskonst. Rotter-
dam 1758. 4°.

*L. Praalder. Verhaal van ’t gepasseerde en
Examen. Rotterdam 1752. 4°,

RE: A,
NAI. 4.
MIL 7.
VIII. 23.
el 16:
17.

XI. 10.
U

m2:

15.

14.

15:
Ml.
4,

VIII 22.
MEV. 9;
RV. 3,
2.

(151)

W, J. CG. Rammelman Elzevier. Mededeeling.
(Utrecht 1846) 80.

Nie. Raymarus Ursus Dithmarsus. Fondamen-
tum astronomieum. Argentorati 1588. 4,

“Johannes de Regio Monte. De Triangulis omni-
modis. Libr. V. Norimbergae 1533. 4.

K. K. Reitz. Nieuwe Handleiding om den Lo-
garithmus te vinden. (Vlissingen 1786). 3°,

K. K. Reitz Aanhangsel tot de Nieuwe Hand-
leiding. (Vlissingen 1790). 8°.

*W. 0. Reitz. Nieuw gevonden berekening der
kunstbreuken. (Haarlem Ì754). S°,

*W. 0. Reitz. De berekening van kunsttallen.
(Haarlem 1755). 5’.

*W. 0. Reitz. Nieuwe bespiegeling der teer-
lingsche vergelijkingen. (Haarlem 1757). 8.

*W. 0. Reitz. Nieuwe oplossing der verge-
lijkingen der 4e macht. (Haarlem 1767). S°.

XW. 0. Reitz. Nieuwe bespiegeling der kloot-
sche figuren. (Haarlem 1768). 80.

W. 0. Reitz. Grondig onderwijs der breuktal-
len. (Vlissingen 1769). 80,

*D. Rembrantsz van Nierop. Logarithmus Ta-
felen. Harlingen 1671. 8?

*D. Rembrantsz van Nierop. Mathematische
Calculatie. Amsterdam 1659. 8°.

A. Romanus. In Archimedis Circuli Dimensio-
nem. Wurceburgi 1597. folio.

Á. Romanus. Ideae Mathematicae. Antverpiae
1598. 4.

A. Romanus. Ventorum secundum recentiores
usus. Wurceburgi 1596. folio.

A. Romanus. Chordarum arcubus circuli pri-
mariis. Wurceburgi 1620. in plano.

A. Romanus. Mathesis polemica. Francofurti
1605. 8e,

XII.

.*J. Scaliger J. C. fil. Cyclometrica Elementa

(152 )

A. Romanus. Speculum Astronomicum. Lovanii
1606. 4°,

E. Romanus. De formatione humani corporis.
1522. 8°.

*J. Scaliger J. C. fil. M. Manilii Astrono-
micon. luutetiae 1579. 8°.

*J. Scaliger J. C. fil. Opus de Emendatione
Temporum. Coloniae 1629. folio.

*J. Scaliger J. C. fil. De re nummaria. L. B. /_
1616. 8°. ES

*J. Scaliger J. C. fil. Epistolae. L. B. 1627. 8% ©

duo. L. B. 1594. folio. ;
J. Scaliger J. C. fil. Appendix ad Cyclome-_
trica sua. L. B. 1594. folio. d
*J. Scaliger J. C. fil. Mesolabum. L.B. 1594.
folio. Ä
J. Scaliger J. C. fil. Hippolyti Episcopi Canon
Paschalis. L. B. 1595. 4’. |
*Fr. van Schooten (Sen). Tabulae sinuum, tan-
gentium, secantium. Amsterdam 1627. 8%
*F'r.van Schooten (Sen). Tabulae Sinuum, Tan-
gentium et Secantium. Rotterdam 1682. 12%
“Fr.van Schooten (Sen.). Tabulae Sinuum, Tan-
gentium et Secantium. Brussel 1683. 12%
*P'r, van Schooten (Sen. ). Tables de Sinus, Tan-
gentes et Secantes. Bruxelles 1683. 12°
* Pp, van Schooten (Sen.). Tables des Sinus, des
Wangentes et Secantes. Rouen 1672. 12%
*Fr.van Schooten (Sen). De 15 Boecken der Ble=
menten van Huclidis. Amsterdam 1662, 12%
Fr. van Schooten (Sen). Roozenkrans. Dordrecht
1623. 40, |
*Pr, van Schooten (Jun.). Geometria a Renato
des Cartes. L. B. 1649. 40.
“Fr. van Schooten (Jun). Geometria a Renato
des Cartes, L. B. 1659. 4°. |

10.

kl,

12.

14,

16.

18.

19.

(155 )

Fr. van Schooten (Jun). Principia Matheseos
Universalis. L. B. 1651. 4°,
#r. van Schooten (Jun). Bxereitationum Mathe-
maticorum. Libr. V. L. B. 1656, 1657. 4’.
“Pr. van Schooten (Jun.). Mathematische Oeffe-
ningen. V Boucken. Amsterdam 1659. 40,

“Fr. van Schooten (Jun). Mathematische Oeffe-
ningen. V Boucken. Amsterdam 1660. 40.

“Fr. van Schooten (Jun). De organica conica-
rum sectionum descriptione. Lb. B. 1646. 40.

*J. C. Schulze. Sammlung unentbehrlicher Ta-
feln. Berlin 1778. Se.

*M. Semeyns. Naauwkeurige Waarneming. Haar-
lem 1748. S°,

*M. Semeyns. Berigt wegens Land- en Zeewin-
den. (Haarlem 1755). 5°.

*M. Semeyns. Waarneeming over de waare
Dampbeffingen. (Haarlem 1755). 8.

*M. Semeyns. Verh. over de natuurlijke oorzaak
der Passaat-winden. (Haarlem 1757). 8.
*M. Semeyns. Kortbondige redeneering over de
gesteltheid van den aardkloot van binnen.

‘s Gravenhage 1760. 8°.

M. Semeyns. Kürze aus der Würkung des Mag-
nets hergeleitete Abhandlung. Nurnberg
1764. 4°.

*M. Semeyns. Kortbondige Demonstratie of Na-
der Betoog. 's Gravenhage 1762. SO.

*M. Semeyns. Merkwaardige verzameling van
echte stukken en brieven. ’s Gravenhage
1764. 8°.

*M. Semeyns. Brief aan Johan Lulofs Hoog-
leeraar. Enkhuysen 1764. 5’.

M, Semeyns. Voorberigt of Voorreden. Enck-
huysen 1765. 5°,

*M. Semeyns. Het nieuw ontdekte Magneeti-
sche Systema. Enkhuizen 1767. 5,

( 154 ) Ì
B, A. S
IL. 20. *M. Semeyns. De voornaamste Verschilpunten.
Enkhuysen 1775. 80.
Vind, *D.J. Slikker. Klaar Bewijs over het Onmogelijk
der Oost- en Westvinding. Amsterdam 1703.4®.
TEI W. Snellius. Canon Triangulorum. L. B.1626.8°,
2. W. Snellius. Doctrina triangulorum. L. B.
1626. 8°.
VII. 21. * W. Snellius. Cyclometricus. L. B. 1621. 40.
Kra de
XIV. 4. *W. Snellius. De re nummaria. L. B. 1615. 8°.
m4, *M. Soeten. Algemeene Manier tot het maaken
van Zonnewijzers. Amsterdam 1710. 38°.
6. *M. Soeten. Medulla Algebrae. Amsterdam
1702. 80.
XVI. 9. *M. Soeten. Aanmerkingen op Daniel Waeywels
Demonstratie. Amsterdam 1714. 4’
LE 14. *J. J. Stampioen. Solutie op alle de Questien
van Ezechiel de Decker. Rotterdam 1634. 4°.
XL 2. *J. J. Stampioen. Tabulae Sinuum, Tangen-
tium et Secantium. Rotterdam 1632. 8°,
g. £J. J. Stampioen. Kort Bij-voeghsel der sphae-
rischer Triangulen. Rotterdam 1632. 89°.
15. J. J. Stampioen. Problema Astronomicum et
Geometricum. in plano.
VIII. 2. *S. Stevin. Instructie van de Ingenieurs-schoo]
te Leijden.
1. 4 XS. Stevin. De Thiende. Gouda 1626. 4.
N. a.
XII. 9, *J. H. van Swinden. Grondbeginsels der Meet-
kunde. Amsterdam 1790. 8°,
10. *J. H. van Swinden. Grondbeginsels der Meet-
kunde. Amsterdam 1816. S°.
HI. 30; *G. Vega. Thesaurus Logarithmorum comple-
0 ES tus. Lipsiae 1794, folio.
XIV. 20. Fr. Vieta, Opera Mathematica. L. B. 1646. folio.
pt Adr. Vlack. Arithmetica Logarithmica. Gouda _

1628. folio.

mT:

Gr:

28.

24.

(155 )

“Adr. Vlack. Arithmetique Logarithmetique.
Gouda 1628. folio. —

Adr. Vlack. Magnus Canon Logarithmorum.
Pekin 1781. folio.

Adr. Vlack. Trigonometria Artificialis. Goudae
1635. folio.

“Adr. Vlack. Tafels van Sinus, Tangentes, Se-
cantes. 'sGravenhage 1661. 8’.

“Adr. Vlack. Tabulae Sinuum, Tangentium,
Secantium. Hagae 1665. 8°.

“Adr. Vlack. Table de Sinus, Tangentes, Se-
cantes. La Haye 1666. 8.

“Adr. Vlack. Tables des Sinus, Tangentes, Se-
cantes. Amstelredam 1665. S°.
“dr. Vlack. Tabellen der Sinuum, Tangentium
und Secantium. Amsterdam 1673, 80.
“Adr. Vlack. Tabulae Sinuum, Tangentium et
Secantium. Amstelaedami 1681. 8°.

“Adr. Vlack. Tabulae Sinuum, Tangentium et
Secantium. Amstelaedami 1742. 8°.

“Adr. Vlack. Tabulae Sinuum, Tangentium et
Secantium. Amstelaedami 1784. 8%,

* dr. Vlack. Tabellen der Sinuum, Tangentium
und Secantium. Franckfurth 1788. S°.

“Adr. Vlack. Tabellen der Sinuum, Tangentium
und Secantium. Franckfurt 1748. 38°,

“Adr. Vlack. Tabulae Sinuum, Tangentium et
Secantium. Francofurti 1757. 8’.

“Adr. Vlack. Tabellen der Sinuum, Tangentium,
Secantium. Frankfurt 1763. 8°.

“Adr. Vlack. Tabellen der Sinus, Tangenten
und Secanten. Frankfort 1790. 8°.

*Adr. Vlack. Tabulae Sinuum, Tangentium et
Secantium. Lipsiae 1808. 8°,

*Adr. Vlack. Tabulae trigonometricae ac Iuo-
garithmicae. Lipsiae 1821. 5°.

Adr. Vlack. Bphemerides motuum coelestium,
Goudae 1632. 4.

B. A. $

III. 6—11;
N. B. II.
N.B. II.

(156 )

ddr. Vlack. Typographus pro si ipso.

Adr. Vlack. Tafels van Sinus, Tangentes, Se-
cantes. Amsterdam 1695. S°,

*Q. J. Vooght. De Taafelen Sinuum, Tangen-
tium en Secantium. Amsterdam 1685. 8°.

*C. J. Vooght. De Taeffelen der Sinuum, Tan-
gentium en Secanttum. Amsterdam 1698. 40,

*C. J. Vooght. De Taeffelen der Sinuum, Tan-
gentium en Secantium. Amsterdam 1707. 4

*C. J. Vooght. Quadrans Astronomicus et
Geometricus. Amsterdam 1681. 4.

*C. J. Vooght. Quadrans Astronomieus et
Geometricus. Amsterdam. 17i4, 4°.

*C. J. Vooght. De nieuwe groote Lichtende
Zee-Fakkel. Amsterdam 168%. folio.

*C. J. Vooght. De nieuwe groote lichtende
Zee-Fakkel. Amsterdam 1788. folio.

*C. J. Vooght. Kuclidis Beginselen der Meet-
konst. Amsterdam 1695. 40.

*C, J. Vooght. Nieuw Amsterdammer Graad-
Boek. Amsterdam 1696. 8,

*C. J. Vooght. Almanack van de Nieuwe stijl,
Amsterdam 1676. 8°.

*Q, J. Vooght. Nieuw verbeterd Graad-Boek.
Amsterdam 1776. 8°.

*C, J. Vooght. Ben kort Begrip van alle Langs-
en Dwars-Courssen. Amsterdam 1776. 8.

*(C. J. Vooght.) Stelkonstige Reeckening van
Regenboog. 's Gravenhage 1687. 4,

*C. J. Vooght. Lijst van werken tot 1797;
volgens Johannes van Keulen.

* G. A. Vorsterman van Oyen. Notice van
Ludolphe van Colen. (Rome 1868). 4.

*D. Waeywel. Demonstratie wegens de Qua-
drature circuli. Amsterdam 1712, 4%,
*D. Waeywel. La demonstration sur la Qua-

drature du cercle. Amsterdam, 4’.

B bh,
RENI. 12.6.

14.
Bei:

18,

vo
Dd

DEUS.
VIII 14.

U DEN
UI. 26:
INGB. [LI
N. B. III.

(157 )

*D. Waeywel. Tweede Demonstratie wegens de
Quadratura cireuli. Amsterdam 1714. 4°.

(D. Waeywel). Traité ou econsidérations ma-
thematiques et impartiales. La Haye 1717.

Lucas Janse. Waghenaer. Spieghel der Zee-
vaerdt. Leyden 1584. folio.

Lucas Jansz. Waghenaer. Het tweede Deel
van den Spieghel der Zeevaert. lieyden
1585. folio.

Lucas Jansz. Waghenaer. Pars Prima Specu-
lum Nautieum. Leyden 1553. folio.

Lucas Jansz. Waghenaer. Pars Prima Specu-
lam Nauticum. L. B. 1586. folio.

Lucas Jansz. Waghenaer. Desz Spiegels der
Seefart von Navigation. Ambsterdam 1589.
folio,

*P. Wils. Wiskonstige Wercken. Amsterdam
1654. 40,

*J. Wolfram. Proeve van eene tafel ter ont-
ledinge der getallen. (Haarlem 1755). S°,

*J. Wolfram. Die tafel der natürlichen Luo-
garithmen. (Berlin 1778). S°.

Calender of State Papers. 1537.

Corte onderrichtinge van de Jaer-Custinghe.
Leyden 1599. 8°,

Les Déliees de Leide. Leide 1712. S°.

Der Hamburgischen Kunst-Rechnungs Lieb-
und übenden Societaet Kunst-Frücht. Ham-
burg 1723. 4”.

Nederlandsche Letter-Courant. Leiden 1760. 8°.

Regii Sanguinis Clamor. Hagae 1652. 12°.

Regii Sanguinis Clamor. 22 kid, Hagae. 1654.

B. IL. blz,

4, regel 3 v.b. Doh- || hé … iohr

14,

15,

16,
17,

19;
20,

4 reghe

5 plhs

l vo. de eerste
l v.b. ZAyden
23 v.b. Steven
23 v.b. Bibliopoae
7 v.b. CLAISHER

2 v.o. Dj

8 v.o. oordeelkundi-
12 v.b. leera

1 v.o. het

5 v.o. guaecumgus

1 vb. Breeg

5 v.b. perdusebam
10 v.b. aegue

IL vb, ezepturos

It vo. Viworum

19 v.o. Var

[2 vo. Tanges

ll v.o. # Grad
6,4 v.o. AB S

8 vo. Prostapherensivm
18 v.b. ut.

2 v.b, coelum

8 v.b. Regia

9 v.o. inexpetatum:
16 v.o. eognoscere

14 v.o, afgne

6 v‚b, requianted
12 v‚b. Brican

17 v.o. Zrigonometria
ll v.o, trubis

6 vb, istag.

16 v‚o, nons

ll v.b. palman

8 vo. die

18 v‚o, saused

4 v‚b, mandacia

VERBETERINGEN.

lees: Don- || nè.tour

regne
plus
de eerste uitgaven
Luyden
Stevin.
Bibliopolae.
GLAISHER
LD
oordeelkundi- ||
leeraar
ziju
guaecumgue
BrrGeir
perducebam
uegue
except uros
Virorum
Van r Ee
Tanges
n Grad.
AB l
Prostaphaereusium
ut
coelum
Regiae

inexspectatum
cognoscere
atque
acquainted
BRIGGII
Trigonometria
tribus

istaq;

nous

palmam

caused bh
mendacia

„ 30, « 6 vo. ARBAR r
» 32, « 14 v.b. EMFNDATA »
„ 17 v.o. permittelet 7
» 36, «# 2 vb. naar „
| » 87, « 8 vb. Papeers »
BEES » 39 w 19 vso. 1707 ,
„ 17 v.o. 1680 „
„ 50, w« 19 v.o. Book ”
ROS rr LO VONRTAEED »
” bs l v.b. en d “
„ 58, « 4 vb. gre ’
7 T—l zl? 1
B. VL » 79, „9 lees — 2 Ei) ) +5
6
wb v:or = [69
1
“ 3 vo, nd „
tia Ride |
” 2 Ve0. —= 25921 Ed
vn 80, «„ 13 vo. Nazs »
„ 83, 7 17 v-b. Destehend “
„87, » 8 v.b. Unspruug v
we OARPr bivso. 185) «
B. VI. A.1,2,3,4, bijvoegen *)
B. VII.blz.109, w 15 v.o. Cicruit e
v 120, „ 1 vb. woerachtig 1
B. VII. „ 132, « 2 vo. stttend — 4
„1 v.o. Dare ”
„ 151, # 13 v.b. diligentinimus 7
„ 152, „ 1 v.b. ang »
B.VLLLA 2,blz.157, reg. 12 v.o. blz. »
A12,» 160, « 18 vo. irckels u
17,r 166, « 8 v.b. SUPEPINTEN- ”
B. IX. blz. 177, regel 2 v.o. arcus .
we lSln 2/13: v.ostin ”
„_ 10 v.o. een "
„ 183, „ 13 v.o. appromixation „
A, 1,blz.186,reg.1l v.b. opdracht van 5
B.XI.A. 2, w 208, » 7 v.o. astrolobium 7
4, 7 210, » 12 vo. Gocdesbergen 7
B.XII, „231, « 4 vb. Liefhedbers „
A18, « 244, w 1 v.o Cuneellariae ”
A29. „ 249 bij te voegen inw 40,”
A30, « 219, # 9 v.o. in hd
B.XIILA.1l, « 276, « 5 v.o. FRANCINI „
„ 277, « 1 v.b. Huee 1 r
A.l4,n 278, » 16 v.o. cxcvi »
B.XIV. mw 287, « 16 v.o. cum, sum „
id 290, U 2 vo. worden “

( 159 )

B. II blz. 20, regel 8, 13 v.b. Axnotationis

19 v.o, conviscarentur
l vo. anglia

lees: Annotationes

„

confiscarentur
Anglia

ÄRBOR

EMENDATA
vermittelst

near

Papers

1703

1660

Boek

TAFEL

en de

syjne
(Eget
z4l/ 5\zgl/ CV

Curcuit
waerachtig
sittende
nijd ==
diligentissimus
lang
blz. 69
Circkels
SUPERINTEN-

arcu—

en
en
approximation
opdracht aan
astrolabiam
Goedesbergen
liefhebbers

Cancellartae

in 80,
FRrANCISCI
HUGEN1
exlvi
sum, cum
werden

;

DE edn arken

à
#
”
ne
k
«
Kn
&
E
EE
5
7
L
Hi
}
ES
“
ä

5
ú
$

(160 )

B. XIV. blz. 29l,regel 12 v.o. appendiichus lees: appendicibus
A. 9. « 307, » 16 v.o. Josephem „__ Josephbum
A.10. w 307 bijvoegen *)

B.XV.A4, « 324 MDXXVI „ __MDXCVI

NB. Een groot deel dezer drukfouten vindt men alleen in de sonde af-
drukken, niet in de Verslagen en Mededeelingen zelve.

OVER
KIJKERS MET VERANDERLIJKE VERGROOTING.

DOOR

5 J. BOSSCHA.

| Onder den naam van pancratischen kijker heeft de heer
DONDERS een toestel beschreven, bestaande uit drie lenzen,
waarvan de middelste ten opzichte der beide uiterste kan heen
en weder bewogen worden. Door deze verplaatsing wordt de
schijnbare grootte, waaronder de toestel een verwijderd voor-
werp vertoont, binnen zekere grenzen gewijzigd. Doch dit
middel heeft het nadeel, dat het oog des waarnemers zich
bij verschillende standen van de middellens voor een anderen
afstand moet accommodeeren en al spoedig niet meer in staat
is, de verplaatsing van het beeld te volgen. Indien bijv. de
toestel bij zekeren stand der middeilens een werkelijke kijker
is, die evenwijdig invallende stralen evenwijdig doet uittreden,

zal hij ophouden in dien zin een kijker te zijn, zoodra de be-
weegbare lens verplaatst wordt.

Ten einde de stoornis, die hierdoor in het scherp zien ont-
staat, niet al te hinderlijk te maken, is men genoodzaakt de
{verplaatsing der middellens binnen nauwe grenzen te beperken ;
aar de veranderingen der vergrooting, die met deze verplaat-
ing evenredig zijn, kunnen dan mede niet ver rijken.

Het onderzoek naar de wijze waarop drie lenzen zich ten
pzichte van elkander moeten bewegen, opdat de brandpunts-
fstand van het stelsel, in een der standen oneindig groot

VERSL. EN MEDED AFD. NATUURK. 2de revks. peer XII 1

Leesten ir RE

mn, |
ee

he
ep ME

re an. —

ien

Men

sp Pes af
ES en

( 162 )

zijnde, dit in alle andere blijve, geeft een eenvoudig middel aan
de hand om dit bezwaar op te heffen.

Zijn namelijk drie lenzen, welker brandpuntsafstanden naar
rangorde door pj, gg en pz worden aangeduid, gecentreerd op-
gesteld en is de afstand der beide eerste d, die der beide
laatste dz, dan is de hoofdbrandpuntsafstand f van het stelsel be-
paald door de betrekking :

ded 1 | Ì | de 1 d, d,
Eenbiek dln deedeetee
f_ Pi Pa Pz PiP2 PiP3 PiP3 PP3/ P1P2P3

welke ook kan geschreven worden als volgt:

[dr (on + w2)} | do — (02 en ril (4)

Is de toestel een kijker dan is f == oe en mitsdien

[dy —(@1 + wa) |. {da — (wo + 3) — oa
of

wanneer D, den afstand beteekent van het achterste brand- |
punt der eerste lens tot het voorste brandpunt der tweede, en |
D, den afstand van het achterste brandpunt der tweede lens |
tot het voorste brandpunt der derde.

Deze betrekking wijst aan dat door enkele verplaatsing der |
middelste lens, waarbij D, en Dy met gelijke waarden doch in,
tegengestelden zin veranderen, de voorwaarde niet kan vervuld /
worden, dat de toestel een werkelijke kijker blijve.

Men verkrijgt evenwel een toestel, waarin de drie glazen
automatisch hunne afstanden naar eisch veranderen wanneer
men de lenzen verbindt met de gelede ruit van PEAUCELLIER,
een samenstel van zes door scharnieren verbonden stangen waar-
van er vier, AB, BC, CD en DA eene ruit vormen en de
twee overige BM en DM de beide overstaande hoekpunten
B en D verbinden.

( 165 )

Wordt het scharnier M in de richting naar A of naar C
bewogen, dan verandert de ruit van gedaante, in dier voege
dat steeds de betrekking geldt

AM.MC = AB? — BM?

welke met (2) overeenstemt zoo AM == dì — (pi + @3) = D.,
MC == d — (pz + 3) = Dy gemaakt worden. Plaatst men de
middelste lens boven M, de eerste lens op een afstand
AL, =p, + pg buitenwaarts van A, de laatste lens op een
afstand Cluy == ps + pz buitenwaarts van OQ, is verder de ruit
van zoodanige afmetingen, dat wanneer BM en MD in elkan-
ders verlengde vallen, AM —= MC == gs is, dan zal in elken
vorm der ruit aan de betrekking (2) voldaan zijn en de toestel
evenwijdig invallende stralen evenwijdig doen uittreden.
Dezelfde ruit kan dienen voor verschillende stelsels van drie
lenzen, waarin de middelste lens dezelfde is. Om haar ook voor
verschillende middellenzen in te richten heeft men slechts de
armen BM en DM te verkorten of te verlengen, of ook de
zijden der ruit de omgekeerde verandering te laten ondergaan.
Bij de heen en wedergaande beweging van M kan men òf het
punt A òf het punt C vast doen blijven. In het eerste geval
blijft het objectief, in het tweede blijft het oculair op zijne plaats.
Is geen van beide vereischt, zoo kan men het punt M vast
laten blijven en dan in plaats van eene gelede ruit eene kruk-
beweging aanwenden, zooals in fig. 2 is voorgesteld, waar de
armen AB en BC, in B met de kruk BM verbonden, in hunne
andere uiteinden A en C door schuifstukken gedwongen worden

zich met de lenzen Lj en Lig over de lijn Li, M Lo te bewegen.
Lie

Men kan evengoed het optisch stelsel aan de voorwaarde)
laten voldoen, dat de brandpuntsafstand, hoewel niet oneindig
groot, desniettemin standvastig bijv. = a blijve. In dit geval moe
|

p p \ Ì
DD, = NO 3)
B

zijn. Hiertoe is in de ruit

te maken.

De onderstelling dat de toestel een eigenlijke kijker mef
oneindig grooten brandpuntsafstand zij, brengt mede dat hif
alleen dienen kan, wanneer een oneindig ver verwijderd voor!
werp beschouwd wordt door een normaal oog zonder inspanning
van accommodatie. Men kan het vraagstuk algemeener opvatten
en bepalen hoe de buitenste lenzen zich ten opzichte der mid;
delste moeten verplaatsen opdat een voorwerp, op gegeven aff

|
stand voor het eerste glas geplaatst, scherp gezien worde doof

een oog met bepaalden gezichtsafstand achter het derde; mel
andere woorden, opdat het beeld steeds op denzelfden afstan
van het derde glas gevormd worde. |

Noemen wij a den afstand van het voorwerp tot het eerst
glas, b den afstand van het beeld tot het laatste, beide afsta
den positief gerekend wanneer zij zich buitenwaarts van d
uiterste glazen bevinden, ís wijders f, de afstand van het eel
ste brandpunt tot het eerste glas, fy de afstand van het tweec
brandpunt tot het laatste en eindelijk f de hoofdbrandpunt
afstand van het stelsel, dat is de afstand der brandpunten t
de overeenkomstige knooppunten, dan moet, gelijk bekend is,/

(165 9
/ VEE Nn od (3)

zijn. In een stelsel van drie lenzen is verder

Do (Di + oi) — 93°
D, Do — 3?

er D, (Da + p3) — po°
à D, De — 92°

1 Pi

EE P1P2P3
D; Da — po”

waardoor, na eenige herleiding, de betrekking (3), ook aldus kan
geschreven worden :

(Dj Da —p2®) {(Dy — Ci) (Do — Ca) — pa} =0 . . (4)
wanneer ter bekorting gesteld wordt :

C= ee. .
a Pi b — @3

De verplaatsing der lenzen geschiedt dus naar eisch wanneer òf

òf
(D; —C}) (Dz — 2) =p (6)

De eerste voorwaarde ‘5) is in dit geval blijkbaar niet van toe-
passing. De tweede doet zien dat ook hier de ruit van PEAU-
CELLIER of de krukbeweging aan de glazen automatisch de
vereischte verplaatsing zullen geven. De buitenste lenzen moe-
ten thans op de afstanden

Pi FP +

edgar

ps”
b— Pz

Pa + P3 +

buitenwaarts van de uiterste hoekpunten der ruit verwijderd zijn.

( 166 )

Ook zonder de waarde van den afstand a en de gezichts-
wijdte 5 te kennen, kan men de juiste plaatsing der buitenste
lensen door een kunstgreep gemakkelijk treffen.

Wij merken daartoe op, dat wanneer het voorwerp oneindig
ver verwijderd is, de betrekking (6) wordt

D, (Ds En C9) == pa” eee eehter. IIs (7)

gelijk zij voor een oog dat op oneindigen afstand scherp ziet,
wanneer hef voorwerp op een afstand a van het objectief ver-
wijderd is, worden zou

(D; == C‚) Ds == Pa e en ee eo Welke e (8)

Heeft men nu eenmaal de zijden en de dwarsarmen der ruit
op de juiste afmetingen gebracht, zoodat A M? — B M? — g‚? is,
en is de voorste lens op een afstand p, + pg buitenwaarts van À
geplaatst, dan zal men door het verschuiven der derde lens
den stand kunnen opzoeken voor welken een zeer verwijderd
voorwerp door het waarnemend oog scherp gezien wordt. Daar
als nu, blijkens (7),

D, (Da — Ca) = pa?

is, zoo bevindt de achterste lens zich ook in den vereischten
stand om nabijgelegene voorwerpen scherp te zien.

Alleen de voorste lens moet hiertoe nog over een afstand
C, verplaatst worden om aan de vergelijking (6)

(Di — Ci) (Dz — Ca) —= p2°

te voldoen. Dit kan nu op dezelfde wijs geschieden als met de
achterste lens.

Onder de vergrooting van kijkers verstaat men de verhou
ding tusschen de hoeken waaronder het voorwerp en het beeld
worden gezien, bet eerste beschouwd uit het middelpunt va
het objectief, het tweede beschouwd uit het middelpunt van d
zoogenaamden oogring.

Deze verhouding heeft in een stelsel van drie lenzen to
uitdrukking

zi De, (D; + pi) — Por
Pa Pz

(ve)

Is de toestel een ware, astronomische kijker en dus
D,; D, — pz? — 0. dan is

gors D, Pi
Pz Pz

De vergrooting is mitsdien evenredig met den afstand der
draaipunten M en C in de ruit. Kent men haar bedrag bij
zekere waarde van Dy, dan is het voldoende bij eenigen stand
der ruit: Dy te meten, om de vergrooting van den kijker in
dit geval te kennen. Eene in gelijke deelen verdeelde schaal
tusschen M en C kan in staat stellen de vergrooting recht-
streeks af te lezen.

Verstaat men onder de vergrooting van het optische stelsel
de verhouding van de ware grootten van beeld en voorwerp
dat bestaat er eveneens eene eenvoudige betrekking tusschen de
vergrooting en den afstand MC.

Die verhouding V, is namelijk

Or
EE,
f OE
of, zoo wij hierin voor f, f‚ en fz hare waarden stellen
C
vr ojp
@1P Co

De verbouding V, kan dus hier daadwerkelijk op dezelfde
eenvoudige wijze bij verschillende standen der ruit worden be-

__paald, als in het geval van den waren kijker de verhouding V

der hoeken, waaronder beeld en voorwerp gezien worden.

In het Mémorial de Poficier du Génie n?. 18 (1868) bl. 350
en volgende, heeft PEAUCELLIER zelf eene toepassing beschreven
van zijne ruit op kijkers met veranderlijke vergrooting. Zijn
doel was een afstandsmeter te vervaardigen, die veroorlooft den
te meten afstand rechtstreeks aan het werktuig af te lezen.
Hiertoe diende een kijker welks objectief uit twee glazen be-
stond, waarvan het tweede kon achteruit geschoven worden. Als-
dan kon bewerkt worden dat eene horizontale lijn van stand-

vastige lengte, geplaatst op het punt van het terrein, welks af-

( 168 )

stand men meten wil, in den kijker gezien, begrensd wordt
door twee vertikale draden in het brandvlak van het oculair
gespannen. Uit de verplaatsing van de tweede objectieflens kon
nu de te meten afstand rechtstreeks worden afgeleid, indien de beide
lenzen werden verbonden met de gelede ruit, in dier voege, dat
de tweede lens in het punt M was geplaatst. Door de ver-
schuiving van het punt C over eene verdeelde schaal werd dan
die afstand aangeduid. PrAUCELLIER voegt hierbij het volgende :

„Pendant la course du verre mobile qui peut atteindre jus-
qu'à 2 centimètres, la vision de l'image se trouble et nécessite
par intervalles le rétablissement de la mise au point. Cette
cireonstance ne laisserait pas de prolonger la durée de lobser- |
vation, sì on ne lavait éludée en rendant appareil automoteur,
c'est-à-dire en le dotant d'un organe particulier, maintenant |
sans interruption la coincidence du plan du réticule avec le |
plan focal variable de la lunette. Cet organe consiste dans un |
système articulé fort simple, dont les diverses parties sont dé-
terminées de manière àÀ satisfaire à la condition précitée. Il en |
résulte que malgré le déplacement de la lentille mobile, la |
vision conserve sa netteté et que l'observation se fait aussi ra- |
pidement que si l'image était fixe.”

PravcrrLieR heeft dus met behulp van zijne ruit en een
tweeden niet nader beschreven toestel een dergelijk vraagstuk, |
als in dit opstel werd behandeld, op eene naar het schijnt iets |
meer samengestelde wijze reeds weten op te lossen.

OVER DE

SPECIFTEKE WARMTE VAN DEN VERZADIGDEN
DAMP.

DOOR

J. D. VAN DER WAALS.

$. 1. Als een der belangrijkste resultaten, waartoe de mecha-
nische theorie der warmte in hare toepassing op stoomwerktui-
gen gevoerd heeft, wordt beschouwd het langs theoretischen weg
ontdekte feit, dat er om verzadigden waterdamp te verwarmen
warmte aan den damp onttrokken moet worden, als men namelijk
tegelijkertijd zorg draagt het volume zoodanig te verkleinen, dat
de damp verzadigd blijft. Vroeger had men met PAMBOUR aan-
genomen, dat een dergelijke toestandsverandering zonder uit-
wisseling van warmte, hetzij in positieven, hetzij in negatieven
zin, plaats grijpt. Merkwaardig is het, dat schier tegelijkertijd
RANKINE en CLAUSIUS het bovengenoemde feit ontdekten, en dat
deze ontdekking een der eerste is, waartoe de mechanische theorie
der warmte heeft geleid. Reeds in cLAUsIUS’ eerste verhandeling :
Ueber die bewegende Kraft der Wärme, wordt zij medegedeeld.
Dat dit resultaat, in weerwil van de ingewikkeldheid van het
verschijnsel, waarop het betrekking heeft, zoo vroeg gevonden
is, is wel een bewijs dat de mechanische theorie der warmte
haar oorsprong heeft gevonden in de begeerte, om, nadat de
mechanische moeielijkheden bij de stoomwerktuigen overwonnen
waren, haar physische werking te doorgronden.

Sedert is gevonden, dat niet alleen de waterdamp deze eigen-
schap heeft, maar ook andere verzadigde dampen. Alleen ether-
damp, ten minste van de dampen, die men daaromtrent, hetzij
theoretisch, hetzij praktisch onderzocht heeft, maakt een uitzon-

(170)

dering. Aan dezen moet bij een bovengenoemde toestandsver-
andering warmte medegedeeld worden. Het ligt voor de hand,
dat, zoolang men niet een nadere aanwijzing kan doen, waarom
etherdamp zich zoo verschillend gedraagt, men de wijze, waarop
de andere dampen zich gedragen als de wet, en het gedrag van
etherdamp als een zonderlinge afwijking moest beschouwen.

In het volgende zal ik een poging beproeven om te doen
zien, dat de meeste gewoonlijk voorkomende dampen zich als
waterdamp moesten gedragen, maar dat het gedrag van ether-
damp niet is een afwijking van een wet en dat hoogstwaarschijn-
lijk ook etherdamp niet alleen staat in die afwijking van wat
wij hoogstens mogen noemen een tot hiertoe waargenomen regel.

Oerd pd

$. 2. Denken wij ons een isotherme van den graad. T en
daarop een punt P, dat door zijn ligging den druk en het |
volume van de gewichtseenheid van den damp aangeeft. Zij de |
warmte noodig om de stof AT graden te verwarmen, gelijk

aan AQ dan is lim zn in het algemeen de specifieke warmte. /

Is ook geteekend de isotherme van den graad T + AT, dan
zal na de verwarming de toestand van de stof aangegeven zijn
door een punt van deze isotherme, bijv. S. Maar aangezien
de plaats van dit punt nog geheel willekeurig op deze isotherme
kan gekozen worden, en de hoeveelheid warmte AQ met de

(ATL )
verandering van de plaats van dat punt ten nauwste samen-
hangt is lim in voor oneindig veel waarden vatbaar en

wordt eerst bepaald, als men de plaats van het punt S heeft
aangewezen. Onder al die waarden worden enkele bij voorkeur
met den naam van specifieke warmte bestempeld, en door eene
of andere bijvoeging van elkander onderscheiden. Wij zullen
er 4& onderscheiden. N

10. als het punt S juist boven P in den stand P; ligt. In
dit geval is het volume gedurende de verwarming standvastig

ba),

de specifieke warmte bij standvastig volume.
20, als de stand van S in Ps is, op gelijke hoogte als P.
Dan is de druk standvastig gebleven en wordt

òQ
Eh et

de specifieke warmte bij standvastigen druk genoemd.

Voor ik tot het noemen der twee anderen overga, deze op-
opmerking : Naarmate het punt S meer rechts van P; ligt, is
de specifieke warmte grooter dan c,; naarmate het meer links
ligt daarentegen kleiner. Dit volgt onmiddellijk uit de in de
mechanische warmtetheorie bekende vergelijking

gebleven, en noemt men

1Q adt +Ar|Sf) do

òZ
of
dQ Ò 7 do
n= AT
En Tt Bola

d
In deze vergelijking toch staat te lezen, dat als zn positief

Q ; dv
IS zr en te grooter Is naarmate AT grooter wordt.

Het geval, dat de isotherme van lager temperatuur hooger ligt

(172)

dan die van hooger temperatuur ga ik, als hier niet van recht-
Ld
streeks gewicht, met stilzwijgen voorbij. Is al < 0 dan
d
is DR < ec, en te kleiner naarmate de absolute waarde van oe
toeneemt.

Uit deze opmerking volgt, dat wij

d
30, den stand van S zoodanig kunnen bepalen, dat 7 —= (Os

Dan is de specifieke warmte — 0 en geschiedt de toestands-
verandering langs adiabatischen weg. De plaats van het punt
S wordt dan bepaald door
dw ee
(Gele — er 27
ten or),

Laat die stand door P3 worden aangeduid.

40. Ligt het punt S nog meer links van P, dan Pz, dan
zal de specifieke warmte negatief moeten zijn. Stelde nu P den
toestand van verzadigden damp voor bij de temperatuur T en P,
dien bij de temperatuur T + A T , dan zal de specifieke warmte
van den verzadigden damp negatief zijn, maar ligt P, daaren-
tegen tusschen P, en Pz, dan is die specifieke warmte nog
positief.

$ 3. Daar de limietstand van PP; de richting der adiaba-
tische lijn in het punt P is, en evenzoo de limietstand van P P4
de richting der verzadigde damplijn in het punt P, kunnen
wij het hiervoor gevonden resultaat aldus uitdrukken: „de
nspecifieke warmte van den verzadigden damp is negatief, als
„de adiabatische lijn in een punt van de verzadigde damplijn
psteiler stijgt dan de damplijn; ze is daarentegen positief als
„de adiabatische lijn minder steil stijgt.”

In de hypothese van PAMBOUR lag dus de geheel willekeurige |
stelling opgesloten, dat de verzadigde damplijn tegelijkertijd een /
adiabatische lijn zou zijn, of een enveloppe van adiabatische
lijnen.

Over den werkelijken stand van P,, of die links of rechts van
Ps; zal zijn, is zonder nader onderzoek niet te beslissen.

(173 ©

Wel voeren deze eenvoudige beschouwingen, als men in aan-
merking neemt, dat de adiabatische lijn te minder van de
Cp

isotherme afwijkt naarmate de verhouding te minder van de

Cv
eenheid verschilt, reeds tot het denkbeeld, dat de omstandig-
heid, dat het punt P4 tusschen P, en P3 ligt en dat dus de
specifieke warmte van den verzadigden damp positief is, juist
bij die stoffer zal voorkomen, waar die verhouding weinig groo-
ter dan de eenheid is. Dit denkbeeld wordt versterkt, als men
ziet, dat bij etherdamp, ten minste de theoretische verhouding
van -Ê kleiner is, dan bij ieder der andere dampen, die zich
Cy

in de andere richting gedragen.

Het behoeft nauwelijks opgemerkt te worden, dat, daar rechts
van de lijn PP, de punten liggen, die den onverzadigden toe-
stand aanduiden, de adiabatische samendrukking bij waterdamp
oververhitting ten gevolge heeft, bij etherdamp daarentegen con-
densatie teweegbrengt. Bij waterdamp en bij de dampen, die
zich in dat opzicht gelijk gedragen, bestaat dus in werkelijkheid
alleen dat deel der adiabatische lijn, dat naar boven gaat; bij
etherdamp, en bij die, welke zich evenzoo mogen gedragen,
daarentegen het naar benedengaande deel.

$ 4. Door cuausius is ter berekening van de waarde van

de specifieke warmte van den verzadigden damp, de volgende
formule afgeleid.

Empe
Ole

In deze formule stelt # de warmte voor, noodig om een kilogram
vloeistof van T graden onder den druk van haar verzadigden
damp te verdampen; T is de absolute temperatuur en H is de
specifieke warmte van de vloeistof, als de druk gedurende de
verwarming steeds gelijk gehouden wordt aan dien van den
verzadigden damp. Daar H niet bekend is, wordt daarvoor
gewoonlijk genomen de specifieke warmte van de vloeistof on-
der den standvastigen druk van één atmosfeer. Voor zoover
dat verschil verwaarloosd kan worden, en bij geringen druk en
geringe uitzetting der vloeistof, is dat zeker geoorloofd, en voor

zoover de waarnemingen van REGNAULT omtrent de af hankelijk-
heid der latente warmte van de temperatuur nauwkeurig zijn,
stelt deze formule ons in staat onmiddelijk over het teeken
van A te oordeelen, en de waarde er van te berekenen. De
schaduwzijde van deze formule is echter, dat de grootheden, die
er in voorkomen, in een of niet opgemerkt of te verwijderd
verband staan tot de eigenschappen der dampen, waarover zij
beslissing moet geven. Zij leert berekenen, maar beoogt geen
verklaring. Zoo zegt bijv. ZEUNER in zijn bekend leerboek der
mechanische warmtetheorie, als hij bovengenoemde formule alleen
bij etherdamp een positieve uitkomst ziet leveren „Eine nähere
„Wrklarung dieser sonderbaren Abweichung lässt sich bis jetzt
„nicht geben” Daarom kan het zijn nut hebben de voorwaarde
voor het gedrag in den eenen of anderen zin uit te drukken
in ander: meer rechtstreeks op den damp betrekking hebbende
grootheden, waaronder de specifieke warmte c, en c‚ zullen
moeten voorkomen,

$ 5. Zal een damp zich verhouden als waterdamp, dan moet

dp 2 5
zaak ES RAT

Hierin hebben „ en v en Se de bekende beteekenis, en
Kd Q

stelt het vloeistofvolume onder den druk van den verzadig-
den damp voor en w de toename van dit volume als de ge-
heele massa in damp is overgagaan, zoodat «# + a het volume
van den damp voorstelt Blijven wij bij niet al te groote
drukking, dan is o slechts een klein gedeelte van w en do
slechts een klein gedeelte van du, en kan als hooge benade-
ring gelden de voorwaarde:

KMR}

Herleiden wij deze vergelijking door voor he in de plaats
v/Q

st Cp [OP Gere 9
te schrijven + fil en nemen wij in aanmerking, dat
Cy UT

òp\
Bene Elis
Eek EE do En
oe),

dan kan voor («) geschreven worden

Av zie a BA
dT Cp DP dT
Ade en eee (8)
ND p ks

waarin A het calorisch equivalent der warmte-eenheid voorstelt.

Maar

dp r
en
Ä du je d(A pu)
rn en

Loodat (B) veranderd kan worden in

T el 1
EA Ten EN )
v Eee Iek

Voor dampen, die zich als etherdamp verhouden zal daaren-
tegen
T
AE VA & T d(Apu)
ov T (dv le
sold 1 Mene r dT
v \dT/,

moeten zijn.

{176 )

$ 6. Voor een nauwkeurige berekening is de formule (y)
ten eenenmale ongeschikt. Daarvoor komen in haar voor ver-
schillende grootheden, omtrent welker bedrag wij in het onze-
kere verkeeren. Maar wel kan zij dienen, als wij slechts de
vraag stellen met zekeren graad van waarschijnlijkheid à priori
van een damp te weten, of zij in den zin van waterdamp of van
etherdamp zal afwijken; ten minste als wij ze toepassen bij niet
grooten druk bijv. bij dien van één atmosfeer.

De in het tweede lid der vergelijking (7) voorkomende
grootheid Er is n.l. altijd slechts een kleine grootheid
en zelfs bij de verschillende dampen een nagenoeg evengroote.
Zoo leveren de tafels van ZEUNER voor E Le bij den
druk van een atmosfeer, bij water, ether, aceton, chloorkoolstof
en zwavelkoolstof daarvoor de waarden 0,062, 0,061, 0,068,
0,072 en 0,069; zoodat voor dat tweede lid bij dien druk een
waarde kan gesteld worden tusschen 1,07 en 1,08.

De grootheden Ë in en - Ee 8 zijn bij zoogenoemde
volkomen gassen == 1, bij de werkelijk voorkomende gassen > 1.
Omtrent de hoegrootheid van het bedrag boven de eenheid,
maakt men zich echter bij verzadigde dampen onder niet groo-
ten druk dikwijls overdreven voorstellingen, wij zijn in staat
door de waarnemingen van REGNAULT het bedrag van beide
grootheden te bepalen.

mr
$ 7. Het bedrag van — De wordt gevonden langs den
v \dT/p

volgenden weg. Uit de in de mechanische warmtetheorie be-
kende vergelijking

„de
Tear Ad EE) 7

leiden wij de volgende waarde voor 4 af:

dQ òo\ dp
— mh ep All —
e a dr

(177 )

d
mits voor ae de waarde in de plaats gesteld wordt, die dat
û

Á quotient bij verzadigde dampen heeft nl.
/ dp r
dT ATu
en dus

/ Ò
ed

een vergelijking, die door substitutie van de waarde van Z
voert tot de volgende

vei) PE) 0

De vergelijkmg (8) toont aan, dat de verwachting die onder

d
anderen RANKINE had, dat c‚ =H + En is, alleen vervuld

Ei/d:
wordt als ln) =l is. Bij waterdamp is voor den druk
v p

dr
van een atmosfeer c, — 0,4505 en H Fn =— 0,505 Vit

dat groote verschil volgt echter nog volstrekt niet, dat verza-
digde waterdamp van 100’ zeer groote afwijkingen van de wet-
_ ten der volkomen gassen vertoonen moet. Uit (ò) volgt

Pi En de PO/

EE dr
| Em TA: Dl ;
p

Voor verzadigde waterdamp van 100° volgt uit T — 873
en 7 — 596,5

5 nl TA
dT),

De waarnemingen van REGNAULT voeren dus volstrekt niet

VERSL, EN MULDED. AFD. NATUURK. 2de nexEKS. peEL XII. 12

(178 )

tot uitkomsten, zooals o. a. SIEMENS zou gevonden hebben, dat
die waarde zelfs >> 5 zijn zou.

T
_ Bij andere dampen vindt men voor — zE bij het kook-
v \dT/,

punt onder den druk van een atmosfeer:

ehherdampi nete ent 1,18
ACOD ee a vake te ee 1,25
chloroform!) 5 Ar Aa denn dk
zwavelkoolstof . . .. . . . 10
Era P {dp
$ 8. Tot de kennis van de waarde van — | — | komt men
p \AT/,

uit de waarnemingen van REGNAULT op de volgende wijze.
In het algemeen heeft men

dv do\ dp dv
dl ele Pope (oe),
Bij verzadigden damp wordt dit gelijk aan
or
du SB reti en 5 l
An

EN A. ST

os
of
AE
du rv k ij \pu T 6)
— Äp == rn ee =n
dT de d De db; lee
OL /,

Na herleiding vinden wij

dS
el,
dae Rr rv
; (ie)
Bij verzadigden waterdamp onder den druk van een atmos
feer is de waarde van het tweede lid dezer vergelijking 0,02

T d(A pu)

ld
A | ) vO

Ee | EMT ERR ikk CE . 0,046.
Bij aceton... . es. oaren ariens aen 0,042.
REREHINFOEOENGN el SME RAGE die es leld peters 0,030.
Bmeswivelkoolstof) oade tete istie resten 40 virei e)e 0,044,

ib T )
Bij al deze dampen blijkt È balies 5 ma of zooals te

verwachten was de uitzettings-coëfficiënt grooter dan de span-
nings-coëfficiënt.

T /òp . B:
Voor — | —)| vinden wij bi
p El: kle

waterdamiji si tyls. „jet etend 1 0
etherdamp;. > ia arte d, 13

BEELON Na 0 tet er teren ot epa set
CHIOEG FORDS nee 1,08
zwavelkoolstof . . ..... 1,13

$. 9. Nu heeft men de gegevens, welke noodig zijn om de
specifieke warmte bij standvastig volume te berekenen, door
middel der vergelijking :

Ò v òp
nme AT), (5e),

ENE ET EN
CA sds aol de

Bij verzadigden waterdamp onder de spanning van een at-
mospheer is, volgens de hierboven berekende waarden het ver
schil van e‚ en c,‚ == 0,15; terwijl, als men de berekening
deed als bij volkomen gassen, dat verschil —= 0,11 is; zoodat
c N
EE 1,37 is, terwijl de waarde zooals die o.a. door cLAUsIUS
Cp
is opgegeven — 1.3 is.

Bij etherdamp is ep — Co = 0,0345, terwijl het theore-
retisch verschil — 0,027 is.

B : C 5 :
Maar in de verhouding —/ geeft dit maar weder een kleine
Ce

verandering; de ware verhouding is 1,08: de theoretisch be-
rekende — 1,06.

12»

( 180 )

rid 1 <p 7

volgens | volgens cp co

Namen der dampen, ep formule |theoretischl co [volgens ko- í Ep
(€). verschil lom (3). Br

Waterdamp . . |0,4805 | 0,350 | 0,870 [1,37| 1,3 1,05
Etherdamp. . . | 0,4797 | 0,444 | 0,453 [1,08| 1,06 | 1,02
Aceton . . . . 10,4125 | 0,363 | 0,378 | 1,14) 1,09 1,04
Chloroform . . |0,1567| 0,136 | 0,140 |1,15| 1,12 | 1,08
Zwavelkoolstof. | 0,1569| 0.123 | 0,131 |1,27| 1,20 | 1,06

Benzin . ...|0,8754 0,350 1,078
Alkohol. . .. | 0,4554 0,410 Vl
Terpentijnolie. |0,5061 | 0,491 1,03

$ 10. Keeren wij nu tot de vergelijking (y) terug, dan /
hebben wij in de boven behandelde gevallen gezien, dat, wanneer |

wij voor het eerste lid
EE
ep p \dT/o

Cp ols)
p òT/p

c
in de plaats stellen 5 zooals deze in de 5de kolom voorkomt,
Cp

wij een fout maken van gering bedrag. Dan hebben wij als :

voorwaarde, dat als zE < 1,07 de damp zich als etherdamp zal

C v

gedragen; en als sE > 1.08 daarentegen als waterdamp. Ver-
Cp

schilt Lechter niet veel van 1.07 dan laat de vergelijking (4)

de zaak onbeslist, daar de fout, die wij door ki | te nemen, be-

Cy
gaan, zoowel in de eene als in de andere richting kan uitval-

(181 )

len. Volgens voorgaande tabel is al bij terpentijndamp =— 1,03.

Cy
Hier is dus grond voorhanden om te verwachten, dat damp van
terpentijnolie zich als etherdamp zal verhouden.

Voor zoover ik weet zijn er omtrent den damp van terpen-
tijn geen waarnemingen omtrent den samenhang van r met de
temperatuur gedaan. Het kenmerk

kan dus hier niet worden toegepast. Dat die damp zich echter
in de aangegeven richting zal gedragen, wordt zeer bevestigd
door de vergelijking van $ 7.

pi r [ dv ]

zm Cn TT —_ jn 5,
RE

Immers daar c, == 0,5061 en # door BrIix op 74, door

DESPRETZ op 76,75 is bepaald, terwijl T == 273 + 157, zou
om A negatief te hebben

T/Jv
=> 2,8
en

moeten zijn. lets wat, met het oog op wat wij bij andere
dampen zagen, hoogst onwaarschijnlijk is. À

$ 11. Dat wij uit de vergelijking (y) niet met volkomen
zekerheid een besluit kunnen trekken, ligt daaraan, dat wij van
de verschillende dampen niet weten, in hoever zij van de wetten
der volkomen gassen afwijken. Die onzekerheid is echter niet
zoo groot of wij kunnen wel het besluit trekken, dat bijv. die

gassen, waarbij de theoretische waarde van E == 1,41 is, zich
v
in den zin van waterdamp zullen gedragen. Hiertoe behooren
stikstof, waterstof, zuurstof, Wanneer die gassen zich dus bij
oorspronkelijk hoogen druk adiabatisch uitzetten, en zij zijn in
den toestand van verzadigde dampen gekomen, zal bij verdere
uitzetting een gedeelte condenseeren; en dat zij in den toestand
van verzadigde dampen zullen komen, laat zich uit het feit,

(132 )

dat de adiabatische lijnen in de punten der verzadigde damp-
lijn sterker dalen dan de damplijn zelve met zekerheid verwach-
ten. Gedroegen zij zich daarentegen als etherdamp, dan was
die condensatie of in het geheel niet of slechts voorbijgaande
te wachten.

Daar het carLLerter gelukt is door adiabatische uitzetting die
gassen ten minste gedeeltelijk tot vloeistof te brengen, zien wij
een gevolg van de vergelijking (y) bevestigd.

Nog verdient opgemerkt te worden, dat die dampen, waarbij
de verhouding van cpen ec, slechts weinig grooter dan 1,08
is, en waarbij vergelijking (y) ons niet toelaat met waarschijn-
lijkheid een besluit te trekken, zich dan ook bij verschillende
temperaturen verschillend in dit opzicht blijken te gedragen. |
Zoo volgt o a uit de tafels van zEUNER, dat voor chloroform |
bij ongeveer 1300 een overgangstemperatuur voor het verschijn- |
sel zijn moet.

Bij 1200 is A —= — 0,002 en bij 13004 == + 0,008. Het /
is dan ook aan cAzIN gelukt proefondervindelijk aan te toonen,
dat beneden 1306 chloroformdamp zich als waterdamp, boven
1360 zich als etherdamp gedraagt.

Bij alcohol geven de tafels van zEUNER bij 1400 eveneens |
Al

Bij acetondamp is dit eveneens boven 1750 te wachten. |

$ 12. Op gelijke wijze als in $ 7 een betrekking gevonden
is tusschen c, en h, kan door de vergetijking der mechanische
warmtetheorie

aq aar arl) do

òT v El
een betrekking gevonden worden tusschen ec, en A, en wel :
van den volgenden vorm:

Aen òp r__ d(Ap) |

Re ak Ë dT |
wat evenwel geen nieuwe vergelijking is, maar die uit de vroe-
gere zou kunnen worden afgeleid.

Cp =—

Lr k

T jk
Na eliminatie van — Fi en be vindt men de vol-

v \òT/, pn \df/, |

gende betrekking tusschen c‚ en cp |
hi

|
Ie

( 183 )

or d(Apu)
EI tr
okt Ee . (8)
p= Cp Apu
r

een vergelijking, waardoor als «, bekend is, en de gewone
waarnemingen omtrent de spanning der verzadigde dampen en
de latente warmte en de uitzetting der vloeistof verricht zijn,
ook c‚ kan gevonden worden. Nu is het À priori niet zeker,
dat c, onafhankelijk van temperatuur en dichtheid is. Inte-
gendeel heeft men grond om te verwachten, dat c, evenals elke
andere grootheid, die een eigenschap der lichamen betreft, een
functie van p en T is. De waarnemingen van REGNAULT geven
echter recht tot het besluit, dat de verschillen, die in c, moch-
ten bestaan, vallen binnen de grenzen van de nauwkeurigheid
der waarnemingen.

De vergelijking (ò) op verzadigden waterdamp tusschen 0 en
2000 toegepast, levert als men cy steeds op 0,4805 stelt, slechts
weinig verschil in de berekende waarde van c‚. Deze verge-
lijking kan ook aldus geschreven worden :

dn
1 1 r

Epe ep —h

/ d (Apu)
T dT

$. 13. Vatten wij het behandelde samen, dan meenen wij te
hebben aangetoond :

10. dat het verschijnsel, dat verzadigde dampen bij adia-
batische samendrukking gedeeltelijk zullen econdenseeren, te

c
wachten is, bij die dampen, waarbij Zslechts weinig van de
Cp

eenheid verschilt. In het bijzonder hebben wij grond om te
wachten, dat damp van terpentijnolie zich aldus zal gedragen.
20, dat uit de waarnemingen omtrent de spanning der ver-
zadigde dampen en latente warmte en uit de kennis van c, kan
gevonden worden: de uitzettingscoëfficient, de spanningscoëfficient
en de waarde van c, voor de dampen in verzadigden toestand.

Amsterdam, December !577.

rt Per

nnen

rn EE NEN

OVER HET

CRITHMUM MARITIMUM DER NEDERLANDSCHE |
SCHRIJVERS.

DOOR

C. A. J. A. OUDEMANS.

In den Prodromus Florae Batavae (a® 1850), p. 100, vindt
men onder nê. 437, en dus in de doorloopende reeks onzer
Nederlandsche indigenen, ook Crithmum maritinvum vermeld,
met de bijvoeging: wAan de zeekust. 2. Jul. Aug. (Cachrys
maritima F.B.S., p. 242). (Zeeland Gorr., p. 76) n. v. 1.”

De letters F.B.S. hebben betrekking op de Mlora Belgú
Septentrionalis van VAN Harr, waar men dan ook werkelijk op
p. 242 van Cachrys maritima ser. (gelijkluidend met Crith-
mum maritimum) vindt gewag gemaakt, alweder met verwij-
zing naar DE GORTER, die ze in Zeeland zou hebben aange-
troffen. De letters n.v.1. beteekenen vnon vidi indigenam”,
waarmede VAN DEN Boscr. de samensteller van den Prodromus,
te kennen wilde geven, dat hem geen exemplaar der plant, op
Nederlandschen bodem geplukt, was onder de oogen gekomen.

Het werk van pr GoRrTER, waarop zoowel door vaN Harr als
door den Prodromus gezinspeeld werd, was diens Flora VIT
Provinciarum, in 1814 te Utrecht in het licht gegeven. Op
p. 76 aldaar, wordt Crithmum maritimum ons voorgesteld met
de volgende toelichting : |

„Crithmmum foliolis lanceolatis carnosis. Sp. 554 n. 1.

Critlhimum s. Foeniculum maritimum minus. Bauh. pin. 288.
Boerh. lugdb. 1. p. 57.

(185)

Foeniculum marinum s. Empetrum s. Calcifraga Lob. ic. 392.

Zee-Venkel, Zee-Peterselie. Belg.

In Zeeland.”

Uit pr Gorrer’s voorrede vernemen wij, dat de letters Sp.
betrekking hebben op de 18° uitgave der Species Plantarum
van LinNarus, door Murray bewerkt. Aan dien schrijver ont-
leende hij de korte Latijnsche diagnose achter het woord Crith-
mum, terwijl de volgende regel ons den naam doet kennen, waar-
onder de door pr Gorter bedoelde plant in den Pinar Theatri
Botanici van BaAuninus en, in BOERHAAVE's Znder alter plan-
tarwm quae in Horto Academieo Lugduno-Batavo aluntur stond

opgeteekend, Im de Plantarum seu Stirptwm lcones, door
PrANriJjN in 15SÌ uitgegeven en uit de werken van DE LoBEL
getrokken, vinden wij de laatste zinsnede van pre GoORTER
(Foeniculum marinum, etc.) boven eene houtsnede, die, ook bij
Doponarus te vinden, ons eene voorstelling geeft van de plant,
welke al de genoemde auteurs op het oog hadden, en die vol-
komen past op het gewas, dat nog heden ten dage met den
naam van Crithmum maritimum of Cachrys maritima wordt
aangeduid.

Bij Murray, BAumINUS en pe LOBEL — de schrijvers, door
pe GoRTER in de eerste plaats geraadpleegd — wordt noch
van Zeeland, noch van eenige andere provincie in Nederland
gesproken, als van eene plaats, waar Crithmum: maritimum
gevonden zoude kunnen zijn. BorRHAAVE echter, die gewoon
was, in ziju Jndew al die planten met een + te teekenen, welke,
zooals hij het noemde: „Imdigenae Bataviae Stirpes’’ waren,
plaatste dit teeken ook achter zijn „Crithmum sive foeniculum
maritimum minus”, maar zonder eenige nadere aanwijzing van
de plaats, waar het bedoelde gewas zich zou hebben opge-
daan.

Met het oog op deze feiten en op de bijzonderheid, dat pr
Gorter, niettegenstaande hij de gewoonte had, de groeiplaatsen
der door hem vermelde gewassen steeds zoo nauwkeurig moge-
lijk op te geven, echter van eene zoo belangrijke plant als
Crithmum maritimwm niets meer vermeldde dan dat zij in
Leeland gevonden was, rijst de vraag: of BorrnaAvr en pr
Gorter laatstgenoemde wel ooit zelven in ons vaderland zagen

err ten

(186 }

groeien, dan wel op een dwaalspoor gebracht werden door een
anderen auteur, wiens woorden trouwens door hen ook wel ver-
keerdelijk konden zijn uitgelegd.

Na lang zoeken, meen ik er eindelijk in geslaagd te zijn aan
te toonen, dat dit laatste werkelijk het geval is geweest, en wensch
ik van het gevondene hier een kort en zakelijk verslag te doen.

Vooraf ga de opmerking, dat men bij alle oudste auteurs van
naam over onze flora: een DopoNAEus, een DE LOBEL, een
Crusrus, het door pr Gorter bedoelde Crithmum maritimum
wel vindt afgebeeld, maar nergens met de bijvoeging, dat de
plant in Zeeland, of ook zelfs in Nederland gevonden zou zijn.
Ook bij PerrerieR, wiens zeldzaam werkje: Plantarum tum
patriárum tum exvoticarum in Walachria, Zeelandiae insula,
nascentium synonymia in 1610 te Middelburg in het licht ver-
scheen, wordt op p. 127 wel van Crithmwum maritimum ge-
sproken, ja zelfs een achttiental regels aan deze plant gewijd,
maar zonder eenige zinspeling op hare aanwezigheid in Zeeland,
of liever met de zijdelingsche verklaring: dat ons vaderland het
gewas niet kon opleveren, zooals uit de woorden: rin petrosis |
non autem in sabulosis ut portulaca marina provenit'’ wel mag |
worden afgeleid.

Het werk, waarin ik de lang gezochte onb ade eindelijk /
vinden mocht, was „de Moufe-Schans’’ van Prerrus HoNprus, |
in 1621, als tweede druk, te Leiden in het licht verschenen.
Men heeft onder dien titel eene buitenplaats te verstaan, dicht
bij Neuzen gelegen en door den predikant Prerer pe HoND
bewoond, die, als vurig bewonderaar van al wat door de drie
Rijken der Natuur werd opgeleverd, niet alleen botanische tochten |
ondernam, maar ook alle kruiden, welke slechts eenigermate —
hetzij in ziekten of in de keuken — van nut konden wezen, op
zijn uitgestrekt grondgebied kweekte en bestudeerde. De uit-{
komsten zijner onderzoekingen en overpeinzingen werden door L
Honprus in versmaat zijnen lezers aangeboden, en wel met zulk 3
eene kwistigheid, dat het boek, ’t welk wij thans op het oog %
hebben, een klein 8°. deel uitmaakt van 584 bladzijden, elke
van 36 regels, en dat alles verdeeld in 10 „Ganghen'’ of Hoofd-
stukken, ten titel voerende: I. Het Ste-leven vergeleken by het,
buyten-leven; 11. Buyten-Hof; IIL Bloem-Hof; IV. Moes, |

(187 )

cruyden; V. Ghenees-cruyden; VI. Spyse; VII. Ouffeninghe
naer den eten; VIII. Ouffeninghe op t’ cantoor; IX. Wande-
linghe naer t’ studeren; X. Morghenstont-werck. — In deze
Hoofdstukken worden door den auteur niet minder dan 830
planten vermeld, welke hij, hetzij op zijne botanische uitvluch-
ten in Zeeland gevonden, of op zijne buitenplaats ter kweeking
had opgenomen, en daaronder nu ook, in het 6° Hoofdstuk, en
wel op p. 211, het gewas, aan welks indigeniteit ten onzent
deze regels gewijd zijn. De volgende verzen zijn daarop van
toepassing :

„Petersely van de zee,

Vinde lanckst de kreken staen,
Binnen lande wel geree,
Sonder ver van huys te gaen,

Op de blicken, alst ons lust,
Buyten aen de watercust,

Vinden hoopwerck van s' gelijcken,
Of int vallen van de dijcken:

Die een ander mette voeten
Als onnutte veeck betrapt,

Wy ons lusten daer me boeten,
Daer elek een by ons naer snackt;
Om de Persil de la mer,

Die ons veel van t’ Engels veer,
Wert gebracht, licht te vergeten,
Als wy dese voor die eten;

Is sy minder in haer crachten,
Danse doet uyt Engelant;

Meer misschien oock isse t’ achten,
Die van selfs hier is geplant,

Om haer malsheyt ende smaeck,
Daer voor ick de vremde laeck;
Die gesouten boven schreven
Min is dienstigh voor ons leven,’

Na al hetgeen vooraf is gegaan, is het wel niet te betwijfe-
len, dat BoeErRHAAVE en pe Gorter beiden de #Moufe-Schans”

(188 )

van Honptus gekend en daarin hunne opgaven hebben geput.
En, kan tegen deze onderstelling geen geldig bezwaar worden
aangevoerd, dan dient allereerst te worden onderzocht, hoe zij
de /Zee-Peterselie”” van Honprus met het Crithmum maritimum
konden gelijkstellen, niettegenstaande gene op drooggevallen,
plaatsen aan de zeekust, en langs kreken en dijken in hare
nabijheid, en deze aan de kusten van Engeland, Ierland, Frank-
rijk, enz., nooit anders als in rotsspleten werd aangetroffen.

Te dezen opzichte nu meen ik het naast bij de waarheid te
komen, door aan te nemen, dat BOERHAAVE en DE GORTER den
Zeeuwschen dichter te veel bij het woord gevat en er niet op
gelet hebben, dat de door hem gekozen Hollandsche naam min-
der diende om de botanische kenmerken of verwantschap zijner
gunstelinge in het licht te stellen, dan wel om te kennen te
geven dat de wPersil de la mer” uit Engeland hier, zoo al
niet hare wederga, dan toch eene concurrente gevonder had,
waardig om haar te vervangen, of wellicht boven haar te wor-
den geprezen.

Vergissen wij ons niet, dan deed het woord #Petersely” hen”
aan eene Umbellifera denken, en verleidde hen de nadere om-
schrijving: vvan de zee’, naar eene plant te zoeken, wier
soortelijke naam eveneens met de zee in verband stond, waar
uit dan zou voortvloeien, dat het Crithmum maritimum hun
was toegeschenen, aan de gestelde eischen wonderwel te vol-
doen. enige aanleiding tot hunne dwaling mag ook gelegen
zijn in het feit, dat de uit Engeland afkomstige „Persil de la
mer” van Honpius het ware Crithmum maritimum wel geweest
konde zijn, daar laatstgenoemde plant, volgens DopoNAEUS
(Cruydt-Boeck a’. 161%, p. 1108 b.), in Spanje door de
woorden „Perexil de la Mar” werd aangeduid.

Indien nu onze voorgangers gedwaald hebben, dient de vraag
gesteld, welke verklaring voor de hunne mag worden in de
plaats gegeven, en daarop meenen wij gerustelijk te kunnen
antwoorden: HonNprus heeft zonder eenigen twijfel met zijn
„Peterselie van de Zee’ Aster Tripolium bedoeld. Slaan wij
nl het artikel Crithmum (het aangewezene ter verklaring van
het „Persil de la mer” van Horprus) bij DopoNarus op, dan
blijkt. dat deze auteur met dien naam 8 verschillende planten

( 189)

bestempelde, en wel 1°. Crithmum maritimum L. (Creta ma-
rina oft Zee Venckel), 2°. Echinophora spinosa L. (Stekende
Creta marina), en 38° eene Composita, waaraan de naam van
„Derde Creta marina. met geele bloemen” en, in den text
_ zelven, nog daarenboven die van rAÂster atticus marinus”,
„Crithmum Chrysanthemum” en „/Zee-Sterrecruyt”’ gegeven
werd, Daar nu de eerste dezer drie gewassen, zooals wij ge-
zien hebben, in Zeeland, uit gebrek aan rotsen, niet groeien,
en de tweede om hare stekelige bladen en distelachtige eigen-
‚schappen niet gegeten kan worden — daargelaten dat zij in
Zuid-Europa te huis behoort, aan de boorden der Middelland-
sche Zee — zoo blijft er niet anders als de Composita over,

opmer vee pe amel RE

8
jo,
Ô
’

waaraan de „liee-Peterselie” van Honprus kan worden vastge-
Moore
Tegen deze vastknooping bestaan twee bezwaren, nl. 1°. dat
_ Doponaevs die Composita, evenals zijne Zee-Venckel, verplaatst
naar de zeekusten van Italië, Frankrijk en Spanje (p. 1103 b),
en ten tweede, dat onze Aster Tripolium wel eenigermate op
haar gelijkt, maar toch in andere opzichten ook weer van haar
afwijkt.
Ik meen echter dat die bedenkingen haar gewicht verliezen,
als men in het oog houdt: 1e. dat er voor Honprus wel eenige

reden kon bestaan om te vermoeden, dat genoemde Composita
bij ons kon voorkomen, dewijl DopoNarus ven opzichte van het
ware Crithmum maritimum, de fout begaan had, ook Engeland
miet op te noemen onder de gewesten, waar dat gewas was aan-
getroffen; 2’. dat zoowel het derde Crithmum of de „Aster
Attieus marinus’ aìs onze Aster Tripolium (Cruydt-Boeck
a. 1518, p. 617) door DopoNaeus met den naam van Zee-
Sterrecruyt bestempeld, en op de verwantschap tusschen die
beiden nog daarenboven gezinspeeld werd door de woorden, op
laatstgenoemde plant toepasselijk: „daerop schoone Ploemkens
Wassen, in heur middelste cruyne geel van verwen, maar rentom
met schoon blaeuwe bladekens beset, de bloemen van Aster
Attieus oft Sterrecruyt gelijckende;” 38°. dat onze Aster Tripo-
wm, die reeds ten tijde van Doponarus (zie p. 618) vin de
Leeuwsche Eylanden’” werd gevonden, en toen reeds bekend
was om zijne voorliefde voor de wblicken’”’ of slikken van den

( 190 )

tegenwoordigen tijd, op geene enkele plaats van het gedicht

van Honpius genoemd wordt, niettegenstaande die auteur de
namen van 330 verschillende planten vermeld, en Aster Tripolium,
onder de in ‘t wild groeiende indigenen, wel in de eerste plaats
zijne aandacht moest getroffen hebben; eindelijk 4°. dat Aster
Tripolium, waar zij groeit, steeds in een groot aantal exem-
plaren wordt aangetroffen, en deze eigenschap in het vers van |
Honprus ook naar behooren werd in het licht gesteld.

Men zou zich eenigermate kunnen verwonderen, dat Aster
Tripolium door HoNprus als eetbaar wordt voorgesteld, doch |
in dit opzicht bedenke men, dat de Zeeuwsche dichter er zeer |
op gesteld was, alles ‘wat daarvoor slechts eenigszins vatbaar |
scheen — en hiervan waren de in ‘t wild groeiende planten |
miet uitgezonderd — hetzij als sla, hetzij in gekookten staat |
of als toekruid, op zijne tafel te doen verschijnen; ja, dat hij
zich daarop zelfs verhoovaardigde, zooals blijken kan uit de
volgende versregels, aan p. 211 van zijn boekje ontleend en
juist voorafgaande aan die, welke wij hierboven hebben afge- |
schreven :

„’t Is een botte vysicheyt,
En een vyse botticheyt,
Geen nieuw spijse willen eten,
Die wy voor ons dienstich weten.”

Het ware Crithmum maritimum werd gewoonlijk, hetzij |
dan versch of in pekel ingelegd, met olie en azijn toebereid,!
als sla gegeten, en nu is het niet onmogelijk, dat Honprus!
de bladeren van 4ster Tripolium op dezelfde wijze dienstbaar!
trachtte te maken aan de opluistering van zijn disch.

Ik mag niet ontveinzen, dat de gedachte ook bij mij is op-l
gekomen, of HoNprus met zijn „Peterselie van de zee” niet)
onze gewone Selderij (Apium graveolens) bedoeld mocht hebben;
maar ik heb dat denkbeeld weder laten varen: le omdat deze!
plant wel op zilten kleigrond, maar niet op „blicken” of boven,
het water uitstekende — en dus, aan de kusten, opnieuw aan
overstrooming blootstaande — plaatsen groeit; 29 omdat er in
de werken van DopoNAeus en andere oude herboristen nergens! —
op eenige verwantschap tusschen Crithmum maritimum en

amie

en den et
an

(191 )

Apium graveolens gedoeld wordt; 83°. omdat Apium graveolens
bij Doponaeus (p. 1087 b.) met den Franschen naam „Persil
des marez’’ en niet „Persil de la mer’ bestempeld wordt, en
men veilig mag aannemen, dat HoNprvs, die predikant was en
aan de lieidsche akademie gestudeerd had, het onderscheid tus-
schen „mer en vpmarez’’ (— marais) wel gekend zal hebben;
eindelijk 49, omdat Apiwm graveolens bij HoNprus op p. 187
onder den titel van wJonckvroumercke” reeds in zijn gedicht
was ingevoerd.

Ook aan Malimus portulacoides WarLLr. en Salicornia her-
bacea L. meende ik niet te moeten denken, omdat beide plan-
ten, door Honprus „/Souternelle” en „Crabbecruyt’ geheeten,
een tiental regels vroeger dan de „Petersely van de zee” in het
gedicht als moesplanten waren ingevoerd, en men niet kan
onderstellen, dat de dichter, onmiddellijk daarop, eene reeks
van 24 regels aan eene dier planten zou gewijd hebben.

De uitkomst onzer beschouwingen blijft echter altijd deze:
dat Crithmum maritimum nooit aan onze kusten gegroeid
heeft; dat BOERHAAVE en DE GoRrTER hunne opgave aangaande
de indigeniteit dezer plant aan HoNprus ontleend, en eindelijk,
dat zij de bedoeling van dezen dichter verkeerd begrepen hebben.
‚ Uit een planten-aardrijkskundig oogpunt is die uitkomst niet
onverschillig. In eene nieuwe uitgave van den Prodromus
Florae Batavae, of in welk werk ook over de flora van Ne-
derland, zal Crithmum maritimum niet meer genoemd mogen
worden, en zoo zal dan het geval zich niet meer kunnen
voordoen, dat de beoefenaren onzer flora, welke in een ruil-
handel met personen uit andere landen betrokken zijn, onder
de planten, welke in andere gewesten uit Nederland verlangd
worden, allereerst het Crithmum maritimum vinden aangeteekend,
als een bewijs van het wantrouwen, waarmede de juistheid
der bepaling van deze soort ook buiten af werd aangezien.

SUR DEUX ESPECES INEDITES

CICHLOIDES DE MADAGASCAR.

P. BLEEKER.

(Avec figures).

J'ai pu examiner, par la bienveillance de M le docteur Fr.
L. Pollen, une petite collection de Poissons de Manahare, sur
la côte orientale de Madagascar, collection faite par M. AupE-
BERT et qui ne manque pas d'intérêt, tant parce quelle con-
tient trois espèces qui jusqu’ici n'étaient pas connues de cette
grande île, que parce que de ces trois espèces deux sont iné-
dites, dont lune appartient à un genre nouveau de Cichloï-
des et l'autre représente une nouvelle forme du genre Pare-
troplus, genre qu'on ne econnaissait jusqu'ici que de la petite
île de Nossité. |

Dl paraît que les espèces de Cichloïdes de la faune Madé-
gasse sont toutes propres à cette faune, aucune des cinq espè-
cees actuellement connues étant connue habitant de l' Afrique ou
de l'Asie continentale. Je pense que les fleuves de Madagascar
réeèlent encore bon nombre d'autres espèces de la même fa-
mille, et les faits connus justifient opinion que les espèces à
découvrir sont, elles aussi, différentes de celles de Afrique
orientale.

Les espèces de la colleetion de M. AupeBert ne sont qu’au
nombre de neuf, sav. Paratilapia Polleni Blkr, Paracara typbus
Blkr, Paretroplus polyactis, Ambassir Commersoni CV., Holo-
centrum diadema CV, Ephippus tetracanthus (== Scatophagus

(193 )

_ tetracanthus Günth.), Salarias striatomaculatus Kner Steind., Mu-
raena virescens Peters (=— Anguilla virescens Günth.) et Echidna
variegata Forst,
De ces espèces celle de Paracara, de Parectroplus et de Sala-
rias sont nouvelles pour la connaissance de la faune de Mada-
gascar. J'en donne ici les descriptions et les figures.

Paracara Blkr (Gen. Chromid. novum).

Dentes: maxillis pluriseriati eonici acuti serie externa fortio-
res, pharyngeales compressi acuti infra apicem emarginati.
Corpus oblongum. Caput vertice, fronte, genis operculisque
squamatum. Praeoperculum edentulum. Sqnamae capite et
trunco antice eycloideae, trunco medio et postice ctenoideae,

lateribus 30 cire. in serie longitudinali. Processus arcus bran-
chialis 1% subelongati simplices antice denticulati. Pinnae dor-
salis el analis alepidotae, dorsalis spinis 1° et radiis 10, analis |
spinis 3 et radiis 9. B. 5. j

Paracara typus Blkr. Fig. ò.

Parac. corpore oblongo compresso, altitudine 3 et paulo in
ejus longitudine, latitudine 2 circ. in ejus altitudine; capite |
acutiusculo 33 circ. in longitudine corporis, paulo longiore quam ke
alto; oculis diametro 8 circ. in longitudine capitis, diametro
1 fere distantibus; linea interoculari rectiuscula; limea rostro-
frontali declivi rectiuseula; rostro acuto non convexo, absque
maxilla oculo breviore; osse praeorbitali parte humillima oculi
diametro plus duplo humiliore; maxillis aequalibus, inferiore sat
humili, superiore medioeriter protractili sub oculi margine an-
teriore desinente, 8 circ, in longitudine capitis ; dentibus maxil-
lis tri-ad quadriseriatis serie externa seriebus ceteris conspicue
majoribus, leviter curvatis apice infuscatis; dentibus pharynge-
alibus compressis apice fuscatis comicis leviter curvatis infra
apicem leviter emarginatis; ossibus pharyngealibus inferioribus
sutura mobili unitis; labiis medioeribus ; maxilla inferiore antice
utroque latere poris 2 conspicuis; squamis capite et trunco

VERSL., EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de REEKS. DEEL XII. 13

(1949

antice cycloideis, truneo medio et postice minutissime ctenoideis;
fronte usque inter medios oculos squamata; praeoperculo integro
squamis longitudinaliter quadri-vel subquinqueseriatis, limbo
alepidoto; squamis interoperculo uniseriatis; squamis serie lon-
gitudinali regionem interocularem inter et spinam dorsi 1m 12
eire., angulum aperturae branchialis superiorem inter et basin
pinnae caudalis supra lineam lateralem 30 circ.; squamis serie
transversa pinnam ventralem inter et pinnam dorsalem 16 circ.
quarum 4 (43) supra lineam lateralem; squamis ventralibus 13
circ. in serie longitudinali aperturam branchialem inter et basin
ventralium; squamis linea laterali postice incisura valde super-
ficiali aperta; linea laterali singulis squamis tubulo simplice |
notata, sub radio dorsali anteriore abrupta; pinuis dorsali et |
anali basi alepidotis; dorsali spinosa humiliore et minus duplo |
longiore spinis medioeribus postrorsum longitudine sensim ac- |
erescentibus posterioribus 2j ad 25 in altitudine corporis, mem-
brana inter singulas spinas mediocriter incisa; dorsali radiosa
obtuse rotundata corpore duplo circ. humiliore; pectoralibus
obtustuscule rotundatis capitis parte postoculari longioribus ca-
pite absque rostro brevioribus; ventralibus vix post basin pec-
toralium insertis pectoralibus non vel vix longioribus spina
medioerì oculo vix longiore; anali dorsali radiosae forma, lon-
gitudine et altitudine subaequali, spinis mediocribus 3% ceteris
longiore oculo vix longiore; caudali integra truncatiuscula
capi'e absque rostro non vel vix longiore; colore corpore superne
viridi inferne flavescente vel argenteo; iride violascente-viridi ;
operculo postice superne macula violacea vel profunde fusca;
trunco fasciis 7 vel 8 transversis diffusis fascis intentitiis paulo!
ad non gracilioribus posterioribus 2 caudalibus; axilla superne
macula fusca; lateribus regione postscapulari maculis 2 vel 8
irregularibus fuscis; pinnis pectoralibus flavescentibus, ceteris
radiis flavescentibus membrana plus minusve fuscescente arena-
tis; dorsali basi spinam penultimam inter et radium primum
ocello irregulari nigricante ; caudali basi fusca.

B.5. D. 12/9 vel 10, P. 2/12. V. 1/ó. A. 3/8 vel 3/9. C. 1/14

et lat. brev.

Hab. Madagascar orientalis, in fluviis.
Longitudo speeiminis unici 75

(195 )

ParerrorLus Bkr. (Diagnosis reformata).

Dentes. maxillis uniseriati conici obtusiusculi non lobati,
parci, pharyngeales ex parte acuti ex parte obtusi facie masti-
catoria concavi. Os pharyngeale inferius triangulare linea media
sutura solida simplex. Corpus oblongum valde compressum,
squamis cycloideis (30 ad 87) in serie longitudinali vestitum.
Caput vertice, fronte, genis operculisque squamatum. Maxillae
breves, superior protractilis. Praeoperculum edentulum. Linea
lateralis tubulis simplicibus notata. Pinnae, dorsalis et analis
basi vagina squamosa inclusae, dorsali spinis 16 ad 19 et radiis
13 ad 19, analis spinis 9 et radiis ll ad 16. Ventrales post
basin pectoralium insertae. Caudalis radiis fissis 14. Processus
arcus branchialis externi cornei conici breves. B. 5.

Paretroplus polyactis Blkr, Fig. 2.

Paretropl. corpore oblongo compresso, altitudine 25 circ. in

ejus longitudine; latitudine 2% ad 3 in ejus altitudine; capite
acutiusculo 35 ad 4 fere in longitudine corporis, paulo altiore
quam songo; oculis diametro 8 ad 3 et paulo in longitudine
capitis, minus diametro 1 distantibus; linea rostro-frontali ante
oculos concaviuzcula; lmea interoculari rectiuscula; naribus
ante oculi partem inferiorem perforatis, patulis; rostro acutius-
eulo cum maxilla oeulo paulo ad vix breviore ; osse praeorbitali
parte humillima oculi diametro multo ad paulo humiliore;
maxillis aequalibus parvis, superiore mediocriter protractili, ante
veulum desinente, 4 circ, in longitudine capitis, postice lato
superne valde emarginato; dentibus maxillis conicis obtusius-
culis integris, intermaxillaribus utroque latere & vel 7 postror-
sum longitudine decrescentibus, mandibularibus utroyue latere
5 vel 6 inaequilongis symphysiali sequente minore; dentibus
pharyngealibus seriebus externis compressiusculis apice conicis
infra apicem leviter emarginatis, seriebus internis osseque
inferiore posterioribus mediis corona obtusa concava; labiis sat
carnosis; maxilla inferiore antice inferne poris conspicuis nul-
lis; squamis frontalibus usque ante medium oculum extensìs,

13*

weder d

re in en dn kde eten enn

( 196 )

praeoperculo quadriseriatis, limbo praeoperculi nullis, interoper-
eularibus bi-ad uniseriatis, operculo quadri ad quinque seriatis;
squamis serie longitudinali regionem inter ocularem inter et
spinam dorsi anteriorem 15 cire, trunco angulum aperturae
branchialis superiorem inter et basin pinnae caudalis 82 vel 83;
squamis serie transversa pinnam ventralem inter et pinnam
dorsalem 20 cire, 6 vel 7 imitium lineae lateralis inter et
spinam dorsi 1, 4 supra lineam lateralem infra spinas dorsales
medias; squamis ventralibus parvis 22 circ. in serie longitudi-
nali aperturam branchialem inter et basin ventralium; squamis
linea laterali postice partim incisis partim integris; linea late-
rali sub radiis dorsalibus anterioribus abrupta, cauda non vel
tubulis solitariis aliquot tantum conspicua; vagina dorsalis et
analis squamosa sat elevata; dorsali parte spinosa parte radiosa
minus duplo longiore spinis medioeribus, posterioribus subae-
quilongis 83 circ. in altitudine corporis, membrana inter sin-
gulas spinas mediocriter incisa leviter lobata; dorsali radiosa
dorsali spinosa altiore obtuse rotundata, radiis praemedianis
ceteris longioribus; pectoralibus obtuse rotundatis capite absque
rostro non brevioribus; ventralibus acutis capite absque rostro
non brevioribus; ventralibus acutis capite absque rostro brevi-
oribus; anali parte spinosa et parte radiosa aequilongis, spinis
validis postrorsum longitudine sensim accrescentibus spinis dor-
salibus fortioribus sed non longioribus, parte radiosa parte spinosa
altiore obtuse rotundata radiis praemedianis ceteris longioribus;
caudali capite non vel vix breviore, leviter emarginata angulis
acuta; colore corpore superne olivascente marginibus squamarum
profundiore, inferne roseo-margaritaceo vel flavescente; iride
violascente-viridi; trunco fasciis 7 transversis fuscescentibus
diffusis interstitiis latioribus; pinnis violascente-hyalinis vel fla-
vescente-hyalinis; imparibus plus minusve fuscescente arenatis,
B. 5. D. 16/17 vel 16/18 vel 16/19. P. 2/16 vel 2/17. Valles
A. 9/13 vel 9l14 ad 9/15 vel 9/16. C. 1/1 AL et lat. brev.

Hab. Madagascar orientalis (Manahare); in fluviis.

Longitudo 2 speciminum 67” ad 89".

Rem. On ne eonnaissait jusqi'iei du genre Paretroplus qu’une
seule espèce, qui habite les eaux douces de la petite île de

ee)

Nossibé et que j'ai publiée sous le nom de Paretroplus Damii
(Versl. Kon. Ak. Wet. 2e Reeks Il p. 318 et Poiss, Mada-
gasc. p. 13 tab. 4 fig. 3). Cette espèce est fort voisine de
Pespèce de Madagascar, mais le Damii en est nettement dis-
tinct par la dorsale à 18 ou 19 épines et à 13 jusqu’à 15
rayons, par lanale à Ll ou 12 rayons, par les 39 écailles sur
une rangée longitudinale du tronc, par les 6 (52) rangées lon-
gitudinales d'écailles entre la ligne latérale et les Épines dorsa-
les médianes, par la présence d'une grande tache axillaire noi-
râtre et par labsence de bandes transversales du tronc. Les
dents intermaxillaires aussi, dans le Damii, ne sont qu’an
nombre de quatre ou cinq de chaque côté, et j'y trouve encore
la dorsale Épineuse du double plus longue que dans le polyactis-

Salarias striato-maculatus Kner Steind., N. Fisch. Mus.
Godefroy, Sitz. ber. K. Ak. Wiss. LIV p. 368 tab. 1
fig. 4. — Fig. 3.

Salar. corpore elongato compresso. altitudine 7 fere in ejus
longitudine, antice paulo altiore quam lato; capite truncato-
convexo, 6 circ. in longitudine corporis, paulo longiore quam
alto et lato; fronte convexa; rostro obtusotruncato vix ante
frontem prominente; oculis diametro 8 circ. in longitudine ca-
pitis; vertice nuchaque cristis vel cirris nullis; orbita cirro
tri-ad quinquefimbriato oculo non breviore; naribus anteriori-
bus cirro fmbriato oculo breviore; labro superiorem nec cree
nulato nee fimbriato; maxilla inferiore caninis nullis; cute
laevi, dorso strijs vel rugulis numerosis confertis oblique pos-
trorsum descendentibus parum conspicuis; linea laterali paulo
post apicem pinnae pectoralis deorsum curvata, post anum in-
conspicua; pinna dorsali partem spinosam inter et radiosam
profunde incisa, parte spinosa parte radiosa conspicue humiliore
et multo breviore radio producto nullo, parte radiosa corpore
sat multo humiliore postice cum basi pinnae eaudalis unite :
pectoralibus obligue rhomboideis rotundatis capite paulo longio-
ribus, radiis omnibus simplicibus; ventralibus pectoralibus duplo
eirc. brevioribus; anali dorsali radiosa multo humiliore non cum

(198 )

caudali unita, membrana inter singulos radios mediocriter in-
eisa; ecaudali capite non vel vix breviore, obtusa, convexa,
radiis fissis 9; colore capite, dorso lateribusque superne viride-
violascente, lateribus inferne ventroque viridi-margaritaceo vel
albido; cirris supraorbitalibus et nasalibus irideque violaceis;
trunco fasciis pluribus transversis undulatis ex parte geminatis
niericante-violaceis, cauda in maculas irregulares decompositis;
pinnis violascente-hyalinis; dorsali spinosa vittulis & horizonta-
libus fuscis, antice superne spinas 2 anteriores inter -macula
nigricante; dorsali radiosa radiis maculis parvis fuscis antice
et superne series obliquas postrorsum descendentes, medio in-
ferne et postice in series obliquas postrorsum adscendentes dis-
positis; anali dimidio inferiore violascente-fusca; caudali guttu-
lis vel maculis parvis fuscis in series 5 circ. transversas
dispositis.
B.6. D. 13/21. P. 14. V. 1/3 (spina cum radio 19. et radijs
29, crasso cum 38°. gracili juxtapositione et cute communi
unitis quasi simplicibus). A. 24. C. 1/9/1 et lat. brev.
Syn. Salarias Dussumieri Playf, Fish. Zanzeb. p. 77 n°. 385
(nec n°. 391, 62) tab. 9 fig. 7 (nec. fig. 6); Day, Fish,
Ind. 1 p. 833 (ex parte) tab. 70 fig. 7.

Hab. Manahare (Madagascar orientalis).

Longitudo speciminis descripti 83,

Rem. individu décrit, bien qu’il présente quelques difié-
rences par rapport aux couleurs, aux proportions et aux formu-
les, me paraît spécifiquement identique avec le Salarias striato-
maculatus et avec les poissons cités publiés sous les noms de
Salarias Dussumieri par M.M. Playfair et Day. L’individu de
Madagascar a une épine et un rayon de plus à la dorsale et
deux ou trois rayons de plus à l'anale que ceux décrits par
les auteurs cités. lies rayons de la pectorale sont bien positi-
vement tous indivisés et les ventrales se composent d'une faible
épine et de trois rayons simples, mais l’épine étant enveloppée
par la peau commune avec le premier rayon et le second rayon
avec le troisième, la nageoire a l'air de n’être composée que de
deux rayons.

La Haye, Septembr. 1877.

MED. AFD.NAT 2sR.DEEL XII. TAB. II.

L Speigler En Lithvbmrik & Binger,

ZÀ SI

OTA IL
Aatlarras Hltvale mac dd Amer 4 en

Lig 2 alde Ea a lig Ch
Ligt TE, Cfe bud OA

EN TD an

DESCRIPTION

DES ESPÈCES

_ INSULINDIENNES DU GENRE STIGMATOGOBIUS.

PAR

P. BLEEKER.

STIGMATOGOBIUS Blkr.

Corpus subelongatum antiee subeylindraeeo-compressum postice
compressum. Caput obtusum convexum altius quam latum vel
aeque altum ac latum, superne lateribusque squamatum. Nares
anteriores tubulatae. Lingua non emarginata. Dentes maxillis
plariseriati fixi acuti; intermaxillares serie externa ceteris lon-
giores; mandibulares serie externa non usque post medium
maxillae ramum extensa, serie interna postsymphysiales canini.
Dentes pharyngeales pluriseriati acuti leviter curvati. Isthmus
valde latus Regiones nuchalis, thoraco-gularis et ventralis squa-
matae. Squamae trunco ctenoideae, 25 ad 30 in serie longitu-
dinali. Pinnae: dorsales distantes, anterior spinis 6, posterior
radiis 9; analis radiis 8 ad 10; ventralis basi infundibulifor-
mis; caudalis obtusa. B. 5.

Lorsque j'établis ce genre (Archiv. néerl. sc. nat. T. LX p. 298)
je m’avais examiné de lespèce type que des individus où la
dentition intermaxillaire était peu prononeée. Iexamen de
nombreux individus et, en partie, d'une taille plus forte que
ceux examinés antérieurement, a permis de déterminer plus ri-
goureusement les caractères du genre. Lies dents intermaxillai-

( 200 )

res sont bien positivement plurisériales, bien que celles des ran-
gées internes soient très-petites, Par la dentition le genre s'ap-
proche donc des Gobies propres, mais il est distinct par la pré-
sence de canines mandibulaires postsymphysiales. Il se fait re-
connaître aussi par les grandes écailles du dessus de la tête
et du tronc et par la formule des nageoires dorsales et anales.

Je rapporte maintenant au genre Stigmatogobius cinq espèces
insulindiennes qui se font nettement distinguer par les caractè-
res exposés dans l'apergu suivant.

IL. Une grande écaile frontale antérieure impaire (caractère générique).
1. Dents mandilaires postérieures de la rangée interne plus gran-
des que celles des rangées medianes. Corps comprimé antérieure-
ment. Feailles du dessus de la tête s’avangant entre les orbites.
Corps à 28 jusqu'à 30 écailles sur une rangée longitudinale à

8 ou 9 écailles sur une rangée transversale.

Á. 8 ou 9 écailles sur une rangée entre le museau et la pre-
mière dorsale.
a. Mâchoire inférieure plus longue que la supérieure.
D. 6—1/7 ou 1/8. A. 1/8 ou 1/9. Flancs à points-noirs
nettement dessinés.

1. Stigmatogobius sadanundio Blkr.

b. Mâchoires égales. D. 6—1/6 ou 1/7. A. 1/7 ou 1/8.
Flanes sans points noirs. Une gouttelette brune sur le
haut de la base de la caudale.

2. Stigmatogobius isognathus Blkr.

B. 18 écailles sur une rangée entre le museau et la première
dorsale.

a. Mâchoire inférieure plus longue que la supèrieure.

D. 6—1/7 ou 1/8. A. 1/7 ou 1/8. Corps sans taches ni

points noirs. Base de la caudale a tache ronde et brune.

3. Stigmatogobius singapurensis Blkr.

Il. Dents mandibulaires postérieures de la rangée interne fort pe-
tites presque imperceptibles. Corps cylindrique antérieurement.
Corps à environ 26 écailles sur une rangée longitudinale, à 6
ou 7 écailles sur une rangée transversale. Mâchoire inférieure
plus courte que la supérieure. A. 1/7 ou 1/8,

( 201 )

A. Joues et préopercule squameux. Première dorsale obtuse.

Région postventrale inférieure à une rangée de quatre tâ-
ches brunes distantes.

4. Stigmatogobius gastrospilus Blkr.

B. Joues et préopercule sans écailles. Première dorsale poin-
tue à deux bandelettes obliques noires. Région postven-
trale inférieure sans teaches.

5. Stigmatogobius amblyrhynchus Blkr.

Stigmatogobius sadanundio Blkr.

Stigmatog. corpore subelongato compresso, altitudine 8î ad
4 in ejus longitudine absque, 42 ad 5 in ejus longitudine cum
pinna caudali, latitudine 1} ad 1 in ejus altitudine; capite
obtuso convexiusculo 4! ad 5 in longitudine corporis; altitu-
dine capitis l et paulo ad 13, latitudine capitis 13 ad 1% in
ejus longitudine; linea rostro-frontali convexa vel rostro convexa
fronte rectiuscula; oculis subverticalibus lateraliter spectantibus,
diametro 8 ad 4 in longitudine capitis, diametro 1 et paulo
ad 13 distantibus; rostro convexo oculo multo breviore apice
ante medium oculum vel ante oculi partem inferiorem sito ;
labiis mediocribus; rictu obliquo; maxilla superiore maxilla
inferiore paulo breviore sub medio oculo vel sub oculi dimidio
posteriore desinente; dentibus intermaxillaribus serie externa
curvatis distantibus subaequilongis, dentibus mandibularibus se-
tie externa intermaxillaribus serie externa paulo brevioribus,
serie interna caninis postsymphysialibus erectis curvatis utroque
latere 2 vel 1 et utroque ramo maxillae postice 8 vel 4 cete-
ris conspicne fortioribus; dentibus pharyngealibus, superioribus
osse medio, inferioribus serie posteriore ceteris longioribus;
squamis rostro, genis et capite inferne nullis, fronte, vertice,
operculo et regione postoculari ecycloideis magnis frontalibus
autem ceteris majoribus; sulco oculo-suprascapulari conspicuo
poro orbitae approximato; squamis nucha eycloideis, cetero trunco
etenoideis; squamis rostrum inter et dorsalem anteriorem 8 vel

( 202 )

9 in serie longitudinali anteriore impari ceteris majore totam
regionem interocularem tegente; squamis 30 cire. in serie lon-
gitudinali angulum aperturae branchialis superiorem inter ct
basin pinnae caudalis, 8 vel 9 in serie transversa initium pinnae
analis inter et dorsalem radiosam; squamis lateribus antice
medio et postice subaequimagnis; appendice anali oblonga brevi;
pinnis dorsalibus non contiguis; dorsali spinosa acuta corpore
multo ad non humiliore spinis 3% et 42 ceteris longioribus plus
minusve extra membranam productis; dorsali radioso dorsali
spinosa non longiore et non ad paulo altiore antice quam postice
multo humiliore postice acutangula; pectoralibus obtuse rotun-
datis non flosis capite paulo brevioribus ad paulo longioribus;
ventrali acutiuscula, capite paulo breviore; anali forma, longi-
tudine et altitudine dorsali radiosae subaequali; caudali obtusa
oblique convexa capite paulo longiore; colore corpore viridi;,
iride flava vel viridi margine pupillari aurea; lateribus media
altitudine guttulis vel punctis magnis nigris S ad 10 distanti-
bus in seriem regularem vel valde irregularem dispositis; pinnis
dilute vel profunde roseis; dorsali spinosa fascia lata mediana
nigricante vel fusca vel postice macula magna et antice gut-
tula nigricantibus vel fuscis; dorsali radiosa et anali punctis
magnis vel guttulis parcis sparsis nigris; caudali punctis magnis
nigris sat numerosis in series transversas irregulares dispositis,
basi vulgo guttulis aliquot majoribus; dorsali radiosa et anali
insuper guttulis sparsis flavis.

B. 5. D. 6—1/7 vel 6— 1/8. P. 18. V. 1—5. 5/1. A. 1/8 vel 1/9.
C. 10/15/9 circiter,
Syn. Gobius sadanundio HB., Fish. Gang. p. 52, 366; Blkr Verh.
Gen. XXV Nal. ichth. Beng. p. 102 tab. 2 fig. 2 ; Günth.,
Cat. Fish. ILL p. 29 ; Day, Fish. Ind. p. 296 tab. 63 fig. 10. 5
Gobius pleurostigma Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Blenn.
Gobius p. 28; Günth., Cat. Fish. III p. 43.
Stigmatogobius pleurostigma Blkr, Esq. Syst. Gob. Arch. 5
néerl. sc. nat. IX p. 28.
Puntang Javan.
Hab. Singapura; Java (Surabaya), in aquis fluvio-marinis.
Longitudo 42 speciminum 38'' ad 85”.

( 203 )

Rem. Un nouvel examen des huit individus du Bengale
que je possède du Gobius sadanundio et de mes 83 spécimens
de Java du Gobius pleurostigma, apprend que ce dernier n'est
que une variation locale du premier, à gouttelettes ou points
noirs des flanes disposés sur une seule rangée régulière. La
première dorsale dans cette variation porte souvent une goutte-
lette noire vers le milieu de la première épine et souvent aussi
une large bande longitudinale brunâtre ou noirâtre, tandis que
les individus du Bengale, comme aussi un spécimen de Singa-
pore, ont la première dorsale seulement marquée d'une large
tache noirâtre occupant la partie postérieure de la nageoire. Les
gouttelettes noirâtres de la seconde dorsale, sur les individus
de Calcutta, sont moins rares que sur ceux de Java.

L'espdce est dite habiter aussi les îles Viti (Kanathia).

Stigmatogobius isognathus Blkr.

Stigmatog. corpore elongato compresso, altitudine 5 cire. in
ejus longitudine absque, 64 circ. in ejus longitudine cum pinna
caudali; latitudine corporis 1} circ. in ejus altitudine; capite
valde obtuso convexo 4 circ. in longitudine corporis absque,
55 cire, in longitudine corporis cum pinna caudali; altitudine
capitis 14 circ, latitudine capitis 1} cire. in ejus longitudine;
linea rostro-frontali convexa; oculis oblique sursum spectanti-
bus, diametro 3% circ. in longitudine capitis, diametro ! circ.
distantibus; rostro valde convexo oculo breviore apice ante oculi
marginem inferiorem sito; labiis mediocribus ; maxillis subaequi-
longis, superiore sub medio oculo desinente; dentibus inter-
maxillaribus serie externa curvatis meds ceteris longioribus
postrorsum et antrorsum longitudine sensim deerescentibus ; den-
tibus mandibularibus serie externe subaequilongis, serie externa
serie media longioribus postsymphysialibus et laterali postico
Caninis curvatis; genis rugis longitudinalibus conspicuis; sulco
oculo-suprascapulari conspicuo poro majore orbitae approximato ;
Capite superne post oculos squamato, ceterum (operculo forsan
excepto) alepidoto ; squamis rostrum inter et dorsalem anterio-
tem 9 circ. in serie longitudinali; squamis 28P in serie lon-
gitudinali angulum aperturae branchialis superiorem inter et basin

( 204)

pinnae caudalis, S vel 9? in serie transversa initium pinnae
analis inter et dorsalem radiosam; squamis mediis lateribus et
caudalibus subaequimagnis; appendice anali elongata gracili ; pin-
nis dorsalibus non contiguis; dorsali spinosa acutiuseula corpore
multo humiliore, spinis 22 et 32 ceteris longioribus; dorsali

radiosa dorsali spinosa altiore, antice quam postice humiliore,
postice corpore non humiliore angulata; pectoralibus obtuso ro-
tundatis, filosis, capite longioribus; ventrali acutiuscule rotun-
data capite non longiore; anali forma longitudine et altitudine
dorsali radiosae subaequali; caudali rotundata capite longiore ;
colore corpore superne fuscescente-olivaceo; inferne dilutiore ;
iride violascente; fascia oculo-postmasxillari verticali fuscescente; |
pinnis, ventrali tota fere fusca, ceteris membrana hyalinis, radiis |
roseis vel aurantiacis; dorsali spinosa superne postice fusca, dor-
sali radiosa singulis radiis punctis 4 ad 6 fuscis series longi- |
tudinales, caudali singulis radiis punctis vel strijs geminis 8 |
ad 10 fuscis series transversas efficientibus; caudali basi su- |
perne guttula fusca.

B. 5. D. 6—1/7. P. 15 vel 16. V. 1/5. 51. A. 1/7 vel 1/8.

C 4 (13/4 circ.
Hab. Singapura; in mari.
Longitudo speciminis unici 48°’.

Rem. Cette espèce se fait aisément distinguer du sadanundio
par la longueur égale des mâchoires, par un rayon de moins
tant À la dorsale postérieure qu'à l'anale, par Pabsence de points
noirs sur les flancs, par la présence d'une tache brune sur le
haut de la base de la caudale, par la forme plus allongée duf
corps et le profil plus convexe de la tête, etc.

Stigmatogobius singapurensis Blkr.

Stigmatog. corpore subelongato compresso, altitudine 4 circ,g
in ejus longitudine absque, 5 cire. in ejus longitudine cumf
pinna caudali; capite obtuso convexiusculo 35 in longitudine ,
corporis absque, 4% cire. in longitudine corporis cum pinna
caudali; altitudine capitis 1? circ., latitudine capitis 1%} cire
in ejus longitudine; linea rostro-frontali convexa; oculis latera+_

( 205 3

liter spectantibus, diametro 83 cire. in longitudine capitis,
diametro 1 fere distantibus; rostro eonvexiusculo, oculo multo
breviore, apice ante ‚medium oculum sito; labiis mediocribus;
rictu obliquo; maxilla superiore maxilla inferiore paulo breviore,
sub medio oculo desinente; dentibus intermaxillaribus serie
externa conicis curvatis distantibus medioeribus subaequilongis
dentibus mandibularibus serie externa seriebus mediis longiori-
bus symphysiali utroque latere canino erecto, serie interna pos-
tice 2 vel 8 inaequilongis dentibus seriebus mediis longioribus;
genis rugulis longitudinalibus conspicuis; sulco oculo-suprasca-
pulari poro eonspicuo nullo; squamis capite superne et operculo,
nucha, regione thoraco-gulari et ventre cycloideis, lateribus et
cauda ctenoideis; squamis 13 cire. in serie longitudinali rostrum
inter et dorsalem spinosam, squama interorbitali anteriore im-
pari; squamis 80 cire. in serie longitudinali angulum aperturae
branchialis superiorem inter et basin pinnae caudalis, 8 vel 9
in serie transversa initium pinnae analis inter et dorsalem
radiosam; squamis lateribus medio et cauda subaequimagnis
squamis lateribus antice majoribus; appendice anali conica brevis
pinnis dorsalibus non contiguis corpore humilioribus; dorsali
spinosa acutiuscula spinis 22 et et 3% ceteris longioribus; dor-
sali radiosa dorsali spinosa altiore obtusa postice quam antice
non altiore; pectoralibus obtuse rotundatis non filosis capite
paulo brevioribus; ventrali obtusiuscula pectorali paulo vel non
breviore; anali forma longitudine et altitudine dorsali radiosae
subaequali; caudali obtusa convexa capite non longiore; colore
corpore superne olivascente inferne dilutiore; iride superne
viridi, inferne aurea; capite corporeque vittis vel maculis econ-
spicuis nullis; pinnis flavescente-hyalinis, dorsali spinosa medio
fusca, dorsali radiosa, anali et caudali radiis punctis fuscescen-
tibus variegatis, caudali media basi insuper macula majore ro-
tunda fusca.
B. 5. D.6—1/7 vel 6—1/8. P, 17, V. 1/5.5/1. A, 1/7 vel 148.
C. 6/15/5 circ.
Hab. Singapura, in aquis fluvio-marinis,
Longitudo speciminis unici 47",

Rem. Le Stigmatogobius singapurensis a la forme trapue du

et A ain)

( 206 )

corps du sadanundio, mais on n’y voit pas les points noirs des
flancs et il est différencié encore par son profil plus convexe,
par un rayon de moins à l'anale, par la tache brane sur le
milieu de la base de la caudale, et surtout par le nombre plus
considérable d'écailles entre le museau et la première dorsale.

Stiginatogobius gastrospilus Blkr.

Stigmatog. corpore elongato antice subeylindraeeo postice com-
presso, altitudine 5 fere in ejus longitudine absque, 6 et paulo
in ejus longitudine cum pinna caudali; capite obtuso convexo
4 et paulo in longitudine corporis absque, 5 et paulo in lon-
gitudine corporis cum _pinna caudali; altitudine et latitudine
capitis 14 ad 1? in ejus longitudine; linea rostro frontali con-
vexa; oculis oblique sursum spectantibus, diametro 34 ad 3} in
longitudine capitis, diametro 4 circ. distantibus; rostro valde
obtuso convexo oculo breviore, apice paulo infra oculi margi-
nem inferiorem sito; labiis carnosis; rictu parum obliquo;
maxilla superiore maxilla inferiore vix longiore sub oculi parte
posteriore desinente; dentibus maxillis serie externa seriebus
ceteris longioribus, mandibularibus serie interna caninis post-
symphysialibus erectis curvatis exceptis, omnibus parvis; genis
rugulis longitadinalibus conspicuis; sulco oculo suprascapulari
poro majore orbitae approximato; genis et praeoperculo squama-

tis; squamis capite, nucha, regione thoraco-gulari et ventre

eyeloideis, lateribus caudaque ctenoideis; squamis 8 circ. in
serie longitudinali regionem interocularem inter et dorsalem

spinosam, 26 circ. in serie longitudinali angulum aperturae
branchialis superiorem inter et basin pinnae caudalis, 7 in
serie transversa initium pinnae analis inter et dorsalem radio-
sam; squamis mediis lateribus caudaque subaequimagnis squami
lateribus antice majoribus; appendice anali conica brevi; pinni
dorsalibus non contiguis; dorsali spinosa rotundata corpore no
humiliore spinis mediis ceteris longioribus; dorsali radiosa dor+
sali spinosa paulo altiore obtusa postice angulata; pectoralibus
et ventralibus rotundatis capite brevioribus, pectoralibus not
vel subfilosis; anali forma et longitudine dorsali radiosa subae
quali eaque paulo humiliore; caudali obtuse rotundata capit

(207 )

paulo longiore; colore corpore superne viridi, inferne dilutiore;

squamis corpore plurimis macula parva fusca; regione postven-

trali inferne maculis & oblongis nigris majoribus; pinnis, ven-

tralibus violaceis, ceteris aurantiacis; dorsali spinosa postice

macula coerulea; dorsali radiosa, anali et caudali singulis radiis

punetis 4 ad 7 fuscis variegatis.

B. 5. D. 6—1/7 vel 6—1/8. P. 14. V. 1/5.5/1. A. 1/7 vel 1/8.

C. 6/13/5 circ.

Syn. Gobius gastrospilos Blkr, Diagn. n. vischs. Batav., Nat.

T. Ned. Ind, IV p. 477 ; Günth , Cat. Fish. III p. 43.
Blodokt Mal. Bat.
Hab. Java (Batavia); in mari.
Longitudo speciminis unici 40”,

Rem. Cette espèce et la suivante se distinguent des trois

A . « 5 EN
précédentes par la forme eylindrique de la partie antérieure du
tronc, par un nombre moindre des rangées d’écailles transver-
sales et longitudinales et par les fort petites dents mandibu-
laires de la rangée interne. Les caractères spécifiqnes du gas-
trospilus se trouvent dans lécaillure de la joue et du préoper-
eule, dans la forme obtuse de la première dorsale et dans les

quatres taches brunes postventrales.

Stigmatogobius amblyrhynchus Blkr.

Stigmatogob. corpore elongato antice subeylindraceo postice
compresso, altitudine 43 ad 4} in ejus longitudine absque,
bt ad in ejus longitudine eum pinna caudali; capite obtuso
convexo 4 circ. in longitudine eorporis absque, 5 cire. in lon-
gitudine corporis cum _pinna caudali; altitudine et latitudine
capitis 1$ ad 14 in ejus longitudine; linea rostro-frontali con-
vexa; oculis oblique sursum spectantibus, diametro 8 et paulo
ad 3} in longitudine capitis, diametro 4 ad 4 distantibus;
rostro valde obtuso convexo, oculo breviore, apice infra oculi
marginem inferiorem sito; labiis carnosis; rictu parum obliquo;
| maxilla superiore maxilla inferiore vix longiore, sub oculi parte
posteriore desinente; dentibus mandibularibus serie interna,
caninis postsymphysialibus erectis curvatis exceptis, omnibus

(208 )

parvis; genis rugulis longitudinalibus conspicuis; sulco oculo-
suprascapulari pone majore orbitae approximato; genis et praeo-
perculo alepidotis; squamis capite, nucha, regione thoraco-gulari
et ventre cycloideis, lateribus caudaque ctenoideis; syquamis 6
vel 7 in serie longitudinali regionem interocularem inter et
pinnam dorsalem radiosam, 26 circ. in serie longitudinali an-
gulum aperturae branchialis superiorem inter et basin pinnae
caudalis, 7 in serie transversa inivium pinnae analis inter et
dorsalem radiosam; squamis meds lateribus caudaque sub-
aequimagnis squamis lateribus antice majoribus; appendice anali
conica acuta vel obtusa; pinnis dorsalibus distantibus; dorsali
spinosa acuta corpore humiliore ad altiore, spinis 2% et 5% plus
minusve extra membranam productis; dorsali radiosa corpore
paulo ad non humiliore postice angulata; pectoralibus obtu-
siuscule rotundatis non vel vix filosis capite paulo ad non
longioribus; ventrali rotundata capite non ad paulo longiore ;
anali forma altitudine et longitudine dorsali radiosae subaequali ;
caudali obtuse rotundata capite longiore; colore corpore superne
profunde viridi vel olivaceo, inferne dilutiore; iride aureo-viridi;
dorso lateribusque maculis parvis irregularibus fuscis variegata;
pinnis flavescentibus; dorsali spinosa fasciis vel vittis latis 2
obliquis nigris; dorsali 2% et caudali radiis punctis fuscis varie-
gatis; ventrali interdum violascente.

B. 5. D. 6—1/7 vel6— 1/8. P. 14 vel 15. V. 1/5.5/1. A. 1/7

vel 1/8. C. 7/18/5 circ.

Hab. Java (Batavia, Tjisekat) in fluviis et aquis fluvio-marinis.
Longitudo 6 speciminum 88" ad 45",

Rem. Cette cinquième espèce du genre se fait reconnaître
b REA "11 en .
par absence d’écaillure sousoculo-préoperculaire, par la forme
pointue et les bandelettes noires de la première dorsale, par
absence de taches postventrales foncées et par son museau
fort obtus.

La Haye, Février 1877,

SUR LES ESPÈECES DU GENRE

|
ee Brrr, CEPHALUS
| Bas (NEC BL. NEC AL.).

P. BLEEKER.

Dans um article intitulé: „Mémoire sur les Cyprinoïdes de
Chine” (Verhand. Koninkl. Akad. Wetensch. 1871 Dl. XII),
bai déerit et fait figurer deux espèces du genre Hypophthalmich-
ys sous les noms de molitrix ef nobilis, sur des individus de
Chine conservés au Muséum du Jardin des plantes. Les poissons
vaient été étiquettés : Hypophthalmichthys Dabryi Guich. et
Hypophthalmichthys Simoni Guich., mais eroyant y reconnaître
s Tseuciscus molitrix et nobilis Rich je les décrivis comme
des représentants de ces deux espèces. Et, en effet, en ne con-
ultant que les descriptions et les figures de Richardson, prises
gur des individus en herbier, et les diagnoses des deux formes
dans le Catalogue of Fishes, il aurait. été hasardé d’y voir des
espèces imédites.

_ Tous récemment, dans un envoi de poissons de Chine, dont
PAdministration du Musé Zoologique de Hambourg a bien voulu
me confier la détermination, je trouvai deux espèces dont l'étude
b la comparaison avec les descriptions et les figures du Mé-
moire sur les Cyprinoïdes m’ont fait revenir de mon opinion
s les Hypophthalmichthys du Musée de Paris. Le crois avoir
retrouvé dans les poissons du Museum de Hambourg le vrai

BSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. 2de rEEKS. DEEL XII. 14

(210)

Hypophthalmichthys molitrix et le vrai Hypophthalmichthys no-
bilis et devoir reclamer pour les deux espèces du mémoire susdit
les noms de Dabryi et de Simoni proposés avant moi par
Guichenot.

Le genre est des plus remarquables, non seulement par sa
physionomie à yeux postérieurs et à abdomen comprimé en lame
de couteau, mais aussi par appareil pharyngien à muqueuse
gonflée et développée en larges plis spongieux, à os fénestré
et à dents unisériales en forme d'ongles humains.

Les espèces sont remarquables aussi par les caractères que

Ji
g présentent appareil branchial, la forme et la dentition des os
ij pbaryngiens et la forme de la partie préventrale du ventre et

se font distinguer encore par la longueur relative de la tête,
Í des mâchoires et des pectorales, par la formule de l'écaillure
ij et des rayons des nageoires, etc.

'k Les quatre espèces que j'ai pu examiner sont diflérencées par
les caractères suivants.

IL. Appendices internes de chaque arc branchial plus longs que les
branchies et réunis en deux lames spongieuses. Os pharyngiens
à de nombreuses stries transverses divisées en deux groupes par
un sillon médian. Ventre comprimé en carène entièrement squar
meuse en avant et en arrière des ventrales; ces dernières im=
plantées latéralement bien au-dessus de profil ventral. Ligne la=
{érale beaucoup plus rapprochée des ventrales que de la dorsale,
Environ 30 rangées d'écailles entre la ligne latérale et la dorsale,
13 à 15 entre la ligne latérale et linsertion des ventrales.
a. Yeux non recouverts par les préorbitaires ou par les susorbi.
taires. Mâchoire supérieure plus longue que l'inférieure 44
fois dans la longueur de la tête. V. 27.

1. Hypophthalmichthys molitrin Blkr == Leuciscus molitri
Rich.

. Yeux recouverts en dessus par les préorbituires et les susorbi
taïres. Mâchoire supérieure plus courte que linféricure, 4 fois
dans la longueur de la tête. V. 2/6.

2. Hypophthalmichthys Dabryi Guich. =H. molitrix Bl
Mém. Cypr. Chine.

(311)

IE. Appendices internes des arcs branchiaux libres non réunis en la-
mes. Os pharyngiens fénestrés en avant et en arrière les dents.
Dents pharyngiennes lisses sans stries transverses. Ligne latérale
un peu seulement plus rapprochée des ventrales que de la dor-
sale. Environ 25 rangées d'écailles entre la ligne latérale et
la dorsale.

a, Ventre comprimé en carène en avant des ventrales. Ventrales
implantées latéralement bien au-dessus du profil ventral.
Yeux recouverts en dessus par les préorbitaires et les sus-

orbitaires. Mâchoire supérieure 84 fois dans la longueur de-

la tête,

3. Hypophthalmichthys Simoni Guich. =H. nobilis Blkr.
Mém. Cypr. Chine.

b. Ventre en avant des ventrales à profil large, non comprimóé
en carène. Ventrales implantées inférieurement, au profil ven-
tral. Yeux non recouverts par les préorbitaires ou les sus-
orbitaires. Mâchoire superieure presque pas plus de 3 fois
dans la longueur de la tête.

4. Hypophthalmichthys nobilis Blkr, Ichth. Arch. Ind, Prodr.
(mee. Mém. Cypr. Chine.).

Hypophthalmichthyys molitrie Blkr, Ichth. Arch. Ind. Prodr.
II Cypr. p. 283 (nec Mém. Cypr. Chin. p. 83 tab. 12 fig. 4);
Günth., Cat. Fish. VII p. 298. — Tab. IL

Hypophth. corpore oblongo compresso, altitudine 3} circ. in
ejus longitudine absque, 4 fere in ejus longitudine eum pinna
udali; latitudine corporis 2 circ. in ejus altitudine; capite
22 DJ z = EN 5 ane he s . -
jeuto 3; ad Bj in longitudine corporis absque, 43 circ. in
longitudine corporis cum pinna caudali; altutidine capitis 1 et
ulo, latitudine capitis 15 cire, in ejus longitudine; linea
stro-dorsali nuchae convexa capite eonvexiuscula ante nares
mtum concaviuscula; linea interoculari valde convexa; osse
upraorbitali non usque supra oculum producto, triangulari apice
ursum directo; oculis posteris aeque longis cire. ac latis, diame-
etro marginem liberum inter 6} in longitudine capitis, 4 circ.

capitis parte postoculari diametris 8 circ. distantibus; rostro
14°

(212 )

acuto depresso oculi diametro 15 cire. longiore, apice supra oculi
marginem superiorem sito; naribus linea rostro frontali approxi-
matis longe ab ocualo remotis, posterioribus anterioribus majo-
ribus; osse praeorbitali subpentagono angulis obtuse rotundatis,
longiore quam alto, dimidio inferiore crista longitudinali per-
curso; osse suborbitali 2° quadrangulari plus duplo longiore
quam alto antiee quam postice vix altiore; osse suborbitali
30 elongato triplo circ. longiore quam lato margine Inferiore
convexo; maxillis acie tenuibus; maxilla superiore maxilla su-
periore maxilla inferiore paulo longiore, vix protractili, ante
oculum desinente 4} circ. in longitudine capitis; maxilla infe-
riore cochleariformt symphysi tuberculo subhamata, ramis latis
sat distantibus margine interne subparallelis; labiis tenuibus ;
sulco infralabiali brevi; praeoperculo non striato limbo inferiore
laeunoso: operculo radiatim rugoso minus duplo altiore quam
lato, margine postero-inferiore rectiusculo vel convexiusculo;
ossibus pharyngealibus gracilibus basi planis post dentes tantum
fenestratis; dentibas pharyngealibus uniseriatis 4/4 apice quam
basi non gracilioribus valde compressis incisivis rotundatis facie
interne concaviusculis utroyue latere rugulis numerosis primis
transversis, facie externe convexis laevibus obtuse carinatis lon=
gitudinaliter subbisulcatis; processubus arcuum branchialium
anterioribus numerosissimis elongatis ramis branchialibus multo
longioribus in laminam antice spongiosam postice laevem coali-
tis; apertura branchialis non usque sub oculo extensa; mem-
brana interbranchialt latissima; osse scapulari obtuse rotundato;

ventre ante pinnas ventrales acutinscule post ventrales acutis
sime carinato, carina ante et post ventrales continua cauda par
libera aeque longa circ. ac postice alta; squamis striis longisu-
dinalibus nullis, angulum aperturae branchialis superiorem int
et basin pinnae caudalis supra lineam lateralem in series 180
circ, infra limeam lateralem in series 115 circ, os scapula
inter et basin pinnae caudalis in series 95 circ. transversà
dispositis; squamis 46 circ. in serie transversa pinnas ventrale
inter et initium pinnae dorsalis qnarum 30 circ. supra, 15 infr
linea lateralem; squamis occiput inter et pinnam dorsalet
70 circ. in serie longitudinali; linea laterali valde curvata, pin
nae ventrali multo magis quam lineae dorsali approximata sin

(213)

zulis squamis tubulo simplice notata, antice valde deelivi; pinna
lorsali medio circ. ventralem inter et analem sita, radio 1° me-
lio oeulum inter et basin pinnae caudalis inserto, corpore multo
humiliore, duplo circ. altiore quam basi longa, acuta, vix emar-
sinata; pinnis pectoralibus acutis capite absque rostro vix lon-
sloribus, basin ventralium non superantibus, radio 19 valido
gsseo; ventralibus lateraliter insertis a carina ventris remotis
cutis capitis parte postoculari non longioribus, longe ante
nalem desinentibus; anali mox post anum incipiente dorsali
sat multo longiore et sat multo humiliore, longiore quam an-
ice alta, acuta, emarginata; caudali lobis acutis vel acutiusculis
gapite absque rostro non brevioribus; colore corpore superne
viridi, lateribus aureo-viridi vel aureo-argenteo, inferne argenteo ;
ride flavescente; pinnis flavescentibus plus minusve fusco are-
natis; «mali basi aurantiaca.
B-3.-D. 3/7 vel 3/8. P. 1/18. V. 2/7. A. 3/11 vel 3/12.
C. 1/17/1 et lat. brev.
Syn. Leuciscus molitriv Val., Poiss. XVII p. 268; Rich, Ichth.
Chin. Rep. 15 meet. Brit. Assoc. p. 295.
Leuciscus hypophthalmichthys Gr. Rich., lehth. Voy. Sul-
phur p. 139 tab. 63 fig. 1.
Cephalus mantschuricus Bas., Ichth. Chin. hor., N. mém.
Soc. Nat. Moscou X p. 235 tab 7 fig. 3.
Hypophthalmichthys mantschuricus Blkr, Ichth. Arch. Ind.
Prodr. IL. Cypr. p. 283.
Hab. Shangai; in fluviis.

ongitudo speciminis descripti et depicti 365”.

„Rem. Lespèce fut le premier indiquée par Valenciennes
laprès un dessin, mais sa description se borna aux phrases
uivantes: „il a les écailles petites, la dorsale courte et haute
e avant, anale plus étendue” (que les Leuciseus chevanella
t molitorella Également établis sur des peintures chinoises).
Le dos est vert rembruni, le ventre argenté, les lèvres roses,
opercule lavé de rouge : toutes les nageoires sont teintées de rose.”
1 aurait été impossible de reconnaître dans ces phrases ni
genre ni l'espèce, mais Richardson a pu constater, par les
sins chinois À sa disposition, que le molitrix est identique
ec le Leuciseus hypophthalmus Gr.

en ene

(214)

La description et la figure publiées par Richardson furent
prises sur un individu en herbier qui ne permit pas une dé-
termination rigoureuse des proportions. La formule des na-
geoires est donnée par Richardson == D. 13. P. 17. V.S.
A. 17 et reproduite comme telle par M. Günther d'apres le
type même du Leuciscus hypophthalmus. — Basilewski publia
de nouveau la même espèce sous le nom de Cephalus mant-
schuricus. Sa figure, bien que laissant à désirer, fait assez bien
reconnaître le molitrix.

J'ai déjà dit que lespèce, décrite et figurée dans le Mémoire
sur les Cyprinoides de Chine comme représentant le molitrix,
doit être distincte, comme l'avait déjà indiqué Guichenot, qui
la nomma Dabryi sans toutefois la décrire.

Wespèce décrite par M. Steindachner sous le nom de Ce=
phalas hypophthalmus et par Kmer sous le nom d’Hypophthal-
michthys mandschuricus m’est pas non plus le molitrix mais
le nobilis.

Outre les caractères indiqués ci-dessus, le molitrix paraît,
se distinguer encore du Dabryi par plusieurs autres, mais il est
possible que les différences ne sont pas, en partie au-moins, que
des caractères individuels ou d'âge. Chez les individus du
Dabryi, mésurant en longueur 230” et 265" et dont par con=
séquent le plus grand est d'un decimètre plus petit que lin-
dividu déerit ei-dessus, je trouvai la tête un peu plus longue
(83 à 31 dans la longueur sans la caudale) et moins large
(25 à 2! fois dans sa longueur), les yeux plus grands (5 fois

dans la longueur de la tête et 5 fois dans la partie postocu-
laire de la tête), la région interoculaire moins large (lj à 2
diamètres de l'oeil), la mâchoire supérieure un peu plus courte
que l'inférieure et ne mésurant que 4 fois dans la longueur de
la tête, Vopereule deux fois plus haut que large, lorifice bran-
chial descendant jusque sous les yeux, et la formule des rayo
assez différente: =D. 2/8 ou 2/9. V. 2/6. A. 3/13 ou 3/14
ee qui donne un rayon de plus Àà la dorsale, un de moins aux
ventrales et deux de plus à anale. La formule de lanale ce
pendant du molitrix, donnée par Richardson, étant — 17, i
se pourrait bien que celle-ci est sujette À des variations, m hf
celle des ventrales pourrait bien être de valeur spécifique.

(215 )

Quant à PAbramocephalus microlepis (Sitzungsb. K. Ak. W.
LX p. 302), qui n'est connu que par la description de M.
Steindachner, il est possible quìil soit de Fespèce du molitrix,
mais M. Steindachner parlant d'une carène ventrale dénuée
'écailles, de 23 rangées d’écailles entre la ligne latérale et
insertion des ventrales, et d'une tache triangulaire sans
écailles au devant de la dorsale, il serait hasardé de ly rap-
porter positivement. Le genre Abramocephalus est fondé sur-
tout sur la carène pré- et postventrale sans écailles, mais la
carène préventrale étant bien développée aussi dans le molitrix
et le Dabryi (quoiqu’elle y soit couverte d’écailles et la dentition
et les appendices des arcs branchiaux y présentant les mêmes
caractères) le genre rentre parfaitement dans celui du molitrix,
le type de FHypophthalmichthys. S'il y avait donc lieu à sé-
parer génériquement le molitrix du nobilis, espèce à partie pré-
ventrale obtuse et horizontalement aplatie, c'est le dernier qui
aurait du prendre un nom générique nouveau.

L’Opyehodon mantschurieus Dyb. que je ne connais que par
la diagnose, publiée dans les Verhandlaungen der Zoolog. botan.
Gesellschaft in Wien (XIL p. 211), est rapporté par M. Dy-
bosky au Cephalus mantschuricus Bas., et serait donc synonyme
du molitrix, mais lespèce mérite d'être mieux connue avant
de ly pouvoir rapporter définivement. M. Dybowski y parle
aussi de 20 rangées d'écailles au-dessus de la, ligne latérale, ce
qui fait penser à l'Abramocephalus microlepis.

Basilewski dit de son espèce qu'elle habite aussi la Mant-
schurie et la Mongolie, qu'elle atteint une longueur de quatre
pieds et que, pendant Yhiver, elle est importée à Pekin en grand
nombre à l'état de congélation.

Hypophthalmichthys nobilis Blkr-., Ichth. Arch. Ind. Prodr. II
Cypr. p. 283 (nec Mém. Cyprin. Chine p. 85 tab. 14 fig. 2);
Günth., Cat. Fish. VIT p. 299.

Hypophth. corpore oblongo compresso, altitudine 34 circ. in
jus longitudine absque, & et paulo in ejus longitudine cum
pinna caudali, latitudine corporis 1; circ. in ejus altitudine ;
capite acuto 2% in longitudine corporis absque, 3} circ. in

( 216 )

longitudine corporis cum pinna caudali; altitudine capitis 1}
eire., longitudine capitis 13 circ. in ejus longitudine; linea
rostro-dorsali fronte concava nucha convexas linea interoculari
valde convexa; osse supraorbitali non usque supra oculum pro-
ducto, ovato-oblongo duplo circ. longiore quam lato; oeulis
posteris diametro marginem liberum inter S circ. in longitudine
capitis, 4! circ. in capitis parte postoculari, diametris 4 circ.
distantibus; rostro acuto depresso ocali diametro longitudinali
plus duplo longiore, apice supra oculi marginem superiorem
sito; naribus linea rostro-frontali approximatis, longe ab oculo
remotis, posterioribus anterioribus majoribus; osse praeorbitali
subpentagono angulis obtuse rotundatis, longiore quam alto
dimidio inferiore crista longitudinali percurso; osse suborbitali
29 irregulariter quadrangulari duplo circ. longiore quam aito,
antice quam postice plus duplo altiore; osse suborbitale 3° elon-
gato friplo circ. longiore quam lato margine inferiore valde
convexa: maxillis acie tenuibus; maxilla supertore inferiore paulo
longiore vix protractili; ante oculum desinente, vix plus guam
3 in longitudine capitis; maxilla inferiore cochleariformi sym-
physi tuberculo subhamata, ramis latis sat distantibus margiue
interno subparallelis postrorsum tantum divergentibus; labiis
tenuibus; sulco infralabiali brevi; praeoperculo et operculo radiatim
rugosis, praeoperculo limbo inferne lacunoso ; operculo duplo circ,
altiore quam lato margine postero-inferiore rectiusculo; ossibus
pharyngealibus gracilibus basi planis ante et post dentes fene:
stratis; dentibus pharyngealibus uniseriatis 4/4 apice quam bas
latioribus valde compressis incisivis rotundatis, facie interne con

eaviusculis striis vel rugulis nullis, facie externa convexis laevi
bus obtuse carinatis; processubus arcuum branchialium auteri
ribus numerosissimis elongatis liberis, mediis arcu 1° tantu
ramis branchialibus longioribus; apertura branchiali non usqu
sub oeulo extensa; membrana interbranchiali latissima; oss
scapulari obtuse rotundato; ventre ante pinnas ventrales lat
inferne plano nullibi carinato medio sulco longitudinali lato s
perficiali, post pinnas ventrales acute carinato; cauda parte li
bera paulo longiore quam postice alta; squamis striis longitud
nalibus nullis, angulum aperturae branchialis superiorem inte
et basin pinnae caudalis supra lineam lateralem in series 12

Chromokith-v Emrik & Binger. Haarlem.

Bel ij

(217

circ. infra lineam: lateralem in series 100 circ. os scapulare inter
et basin pinnae caudalis in series 90 circ. transversas disposi-
tis; squamis 42 circ. in serie transversa pinnas ventrales inter
et initium pinnae dorsalis, quarum 25 circ. supra lineam late-
ralem; squamis occiput inter et pinnam dorsalem 70 circ. in
serie longitudimali; linea lateralt valde curvata pinnae ventrali
vix magis quam lineae dorsalí approximata, singulis squamis
tubulo simplico notata, antice valde declivi; pinna dorsali me-
dio circ. ventrales inter et analem sita, radio 1° oculo quam
basi pinnae caudalis paulo propiore, corpore multo humiliore,
duplo fere altiore quam basi longa, acuta, non vel vix emar-
ginata; pinnis pectoralibus acutis capite absque rostro non bre-
vioribus basin ventralem longe superantibus radio 1° osseo lato ;
ventralibus ventre infimo insertis acutis capitis parte postoculari
paulo brevioribus, analem non attingentibus; anali mox post
anum incipiente dorsali sat multo longiore et sat multo humi-
lore, aeyque longa ac antice alta, acuta, emarginata; caudali
lobis acutis, vel acutiusculis capite absque rostro non breviori-
bus; eolore corpore superne viridi, lateribus aureo-viridi vel
aureo-argenteo, inferne argenteo; iride flavescente; pinnis fla-
vescentibus plus minusve fusco arenatis.
B.3. D. 3/7 vel 5/8. P. 1/18. V.2/8. A. 3/12 vel 3/13.
C. I/17/1 et lat. brev.
Syn. Leueiseus nobilis Gr., Rich, ichth. Voy. Sulphur p. 100 tab.
65 fig. 3; Ichth. Chin. Rept. 15b meet Brit. Assoc. p. 295.
Cephalus Hypophthalmus Steind., Cephat. hypophth. in
Verh Zool. bot. Ges Wien. XVI p. 283 tab. 4.
Hypophthalmichthys mandschurieus Kner, Zool Reis.
Novar. Fisch. p. 350 (nec syn. part.)
_Hab. Shangai; in fluviis.
_ Longitudo speciminis deseripti 470".

_ Rem. On doit la première connaissance du nobilis à Richard-
on. La figure qu'en publia Véminent ichthyologiste, bien que
| pris sur un individu en herbier de 14 pouces de long, en rend
assez bien, à I'écaillure près, les caractères externes, c'est-à- dire,
la longue tête, la large fente buccale, les longues pectorales et
les ventrales s'attachant au profil ventral,

4
$

8
ij
‚

i:
:

(218 )

M. Steindachner publia l'espèce de nouveau, et donna une
figure plus exacte et plus belle et fit connaître les détails de
son armure pharyngienne, mais il la croyait identique avec le
molitrix en la nommant Cephalus hypophthalmus.

Kner aussi, en ajoutant plusieurs détails anatomiques, aussi par
rapport à l'appareil branchaal, la confondit avec le molitrix en
la déerivant sous le nom d'Hypophthamichthys mandschuricus.

lerreur de M. Steindachner et de Kner fut déjà relevée par
M. Günther qui ne donna du reste des deux espèces que des
diagnoses succinctes sans faire allusion aux caractèêres remarquables
que présente la forme du ventre et les appareils branchial et
pharyngien.

L'Hypophthalmichthys nobilis décrit et figuré dans le Mé-
moire sur les Cyprinoïdes de Chine, sur des individus appar-
tenant au Muséum du Jardin des plantes, ne peut pas être non
plus de Pespèce de Richardson. Bien qu'il présente les pro-
portions de la tête et des pectorales, les appendices libres des
arcs branchiaux, les os pharyngiens inférieurs bifénestrés et les
dents pharyngiennes lisses sans stries transverses; du nobilis il
est bien distinct par son ventre comprimé en carène au devant
des ventrales, la carène se continuant en arrière bien au-dessous
de l'insertion des ventrales, qui par conséquent sont implan-
tées bien au-dessus du profil ventral. Cette espèce qui doit re=
prendre le nom de Simoni, proposé par Guichenot, est diffé-
rencée encore par les yeux plus grands et qui ne sont pas re-
couverts en dessus par le préorbitaire et le susorbitaire, par la
tête plus obtuse et plus courte, par la mâchoire supérieure plus
courte et par un rayon de plus tant À la dorsale qu’aux pectorales et
à anale. [’Hypophthalmichthys Simoni est une espèce à ventre
du molitrix et à dentition pharyngienne et appareil branchial du
nobilis. |

Je pense que des recherches ultérieures démontreront l'exis-
tense de plusieurs autres espêces du même genre et qu'elles
permettront aussi de se prononcer plus positivement sur celles,
enrégistrées jusqu’iei sous les noms d’ Abramocephalus microlepis
et de Onychodon mantschuricus.

La Haye. Décembre 1877,

OVER DE

DOORDRINGBAARHEID VAN KLEI
EN ZAND DOOR WATER;

NAAR AANLEIDING

VAN DE MEDEDEELINGEN VAN DEN HEER P. HARTING,
IN DE VERGADERING VAN MEI 1877, EN VAN DE VROEGERE
PROEVEN (1851—18553).

DOOR

T. J. STIELTJES.

In de Vergadering van 26 Mei 1577 heeft de heer P, HARTING
eenige beschouwingen medegedeeld omtrent de mate van door-
dringbaarheid van zand en klei door water. Die beschouwingen
waren gegrond op proeven, genomen in naauwe glazen buizen.
Verder heeft de heer HARTING zich beroepen op vroegere uitge-
breide proeven, genomen in 1851 omtrent de doordringbaarheid
van kleisoorten, gelegen op groote diepten onder Amsterdam,
en op waarnemingen omstreeks denzelfden tijd gedaan op Urk
en te Gorcum.

De uitkomsten van de jongste proeven kwamen mij reeds

bij de mededeeling zoo onwaarschijnlijk voor, dat ik ter loops
de aandacht der vergadering op eenige punten meende te
moeten vestigen, mij voorstellende later uitvoeriger daarop terug
te komen. Verschillende bezigheden van anderen aard hebben
mij belet in de maanden Julij en Augustus aan dit onderwerp

Mijn tijd te wijden. Herst in de maand September was het
nu en dan mogelijk mij daarmede bezig te houden. Men ge-
lieve daarom het onvolledige der behandeling voor lief te
nemen.

mike ik een
ken EN Pair

in
Se

ENGREERE
PTT mr ad

'ik

Kd
5
lest

VREE nar
NELE
— Ee

rrd

4 K
EE Ename oaf deren ES ef en

eed dt &

EE TN en

an Kris

(220)

Achtereenvolgens wil ik in het kort mededeelen :

L De uitkomsten, waartoe de heer HARTING gekomen is, en
eenige bemerkingen daarop.

IL. De meening van bekende ingenieurs, die veel op zand of
aan zee gewerkt hebben, over deze zaak, berustende op
wat de ondervinding geleerd heeft:

a. Bij polders in Zeeland.

b. Bij den bouw der Noordzee sluizen te IJmuiden.

c. Bij het doen van boringen in de duinen.

d. Bij de doorlekking aan de westzijde van de Haar-
lemmermeer.

e. Bij den bouw van kanaalvakken in ophooping, in
Overijssel.

III. Mijne vermoedens over de oorzaak der verschillen, die tus-
schen de proeven in ’t klein van den heer HARTING en
de waarnemingen in ’t groot der praktijk blijken te bestaan.

Eindelijk wil ik dan

IV. eene poging wagen tot het aangeven der middelen, op welke
wijze nadere proeven, met grooter kans op waarschijnlijke
uitkomsten, te nemen zouden zijn.

[. UITKOMSTEN DER PROEVEN VAN DEN HEER HARTING.

De proeven over de waterdigtheid der kleilagen onder Am-
sterdam, in JS51 genomen, zijn te vinden in de Verhandelingen
der 1° klasse van het Koninklijk Nederl. Instituut over 1852,
blz. 73—282. De proeven werden genomen met klei- en mer-
gelsoorten, gevonden van 25.3 tot 61.2 M. onder A.P. Zij
werden genomen in verticale buizen van 2.5 M. hoogte en
1 eM. middellijn bij verschillende dikten der kleikolom en
der daarop drukkende waterkolom. Ook zijn vele proeven ge-
nomen omtrent den tijd, noodig om eene op klei drukkende
waterkolom van 1.01 M. hoogte tot 0.99 M. hoogte te her-
leiden. Op blz. 213 en 214 trekt de waarnemer dan de vol-
gende besluiten:

Bla. 213. „ Vooreerst, dat er geene klei is, die in den vol
„strekten zin ondoordringbaar kan genoemd worden, daar zelfs

(221 )

„die, welke hier de onderste der lagen vormt, en enkel bestaat
„uit deeltjes van schier moleculaire fijnheid, toch nog eene zeer
„merkelijke doordringbaarheid voor water bezit.”

„Ten tweede vloeit uit de genomen proeven de opmerkelijke
„gevolgtrekking voort, dat elke bodemsoort haar eigen maximum
„van moeijelijke doordringbaarheid bezit, dat is: dat eene laag
pvan zekere dikte het grootste weêrstandbiedend vermogen ten
„opzigte van het doorzijgend water heeft, zonder dat dit weêr-
„standbiedend of den doorgang van het water vertragend ver-
„mogen toeneemt bij dikkere lagen van denzelfden bodem. Deze
peigenschap, hoe zonderling en onverklaarbaar zij ook schijnen
„moge, is door te vele proeven telkens bevestigd, dan dat zij
Bbetwijfeld zon kunnen worden.” enz. enz. en

Blz. 214: „Ten derde. De invloed dier hoogte van het water
„blijkt uit de uitkomsten der proeven, reeds vermeld op blz.
„155 en 156. Daaruit volgt dat men in het algemeen, zonder
„groote fout, stellen kan, dat de hoeveelheid water, die in een
„gegeven tijdbestek door eene kleilaag heendringt, in gelijke
„verhouding toeneemt of vermeerdert met de toeneming of ver-
„mindering van de hoogte der daarop rustende waterkolom. Nu
vis er gevonden dat, met de klei van NO, XI, de hoogte eener
„waterkolom van gemiddeld één M. in 24 uren verminderd wordt
„met 11.4 mm, dat wil zeggen, dat, indien de oppervlakte
„der kleilaag 1 M? had bedragen, dan zouden er in 24 uren
„11.4 liters doorgezogen zijn, derhalve op een hectare 114.000
„liters. Enz. enz.”

De reeks nieuwste proeven, door den heer HARTING mede-
gedeeld, geschiedde met liggende buizen van ruim 1.5 meter lengte
tot eene totale lengte van ruim 10.6 M. met zand uit de heide
bij Parneveld gevuld, en onderworpen aan de drukking eener
waterkolom van 4.80 M. tot 3.80 M. hoogte afnemende, ten-
gevolge van het opstijgen van ’t water in eene buis tot 1 M.
hoogte. De tijd en hoogte van opstijging door Ì, 2, 3, 4, 5 of 6
liggende buizen werd aangeteekend en als uitkomst (blz. 317)

medegedeeld: „bij eene zandbedding, die eene lengte heeft van
„ni x 10.6 —= 74.2 M. zal het water dat onder genoemde
„drukking in den zandbodem dringt, aan het einde nog eene
„snelheid hebben, die het binnen eene besloten rnimte in

.
vAn:

Ten tbe aen
ien anr Nee went nen

ie md a

EE
wg egen er

Er DR

vernemen teert sat AIE set ieager comeet …:

(222 \

„5 > 822 minuten —= 68.5 uren of 2 dagen en 20 uren, tot
„1 M. hoogte zal doen stijgen”

Dit zou geven per etmaal 0.35 M. voor 3.8 M. drukhoogte ;
of volgens de vroegere proeven de doordringbaarheid aanne-
mende als staande in regte reden tot de drukhoogte, voor
1 M. hoogte 0.09 M. per etmaal.

Om bij de Zuiderzee de oppersing van het water tegen te
gaan zou (blz. 328, onderaan) eene kleilaag van 5.5 M. dikte
noodig zijn. „lilke geringere dikte dan 5.5 M. komt mij min
„of meer bedenkelijk voor, althans in de nabijheid van die pun-
vten, waar het buiten- of boezemwater gemakkelijk in den
„grond kan dringen.”

IL. DE MEENING VAN BEKENDE INGENIEURS, DIE VEEL OP
ZAND OF AAN ZEE GEWERKT HEBBEN OVER DEZE ZAAK, BERUSTENDE
OP WAT DE ONDERVINDING GELEERD HEEFT.

a. De heer 5. F. W. CONRAD, thans hoofd-ingenieur, (vroeger
ingenieur) in Noord-Holland, vroeger eerst ingenieur en in een
later tijdperk hoofd-ingenieur in Zeeland, meldt mij omtrent de
polders in Zeeland het volgende :

„De zoogenaamde rijpe schorren in Zeeland bestaan uit eene
„laag klei aan de oppervlakte, dik 25 tot 40 ecM ; daaronder
„bevindt zich vet zand, fijn zand en grover zand.”

„langs de zeezijde, waar de schorvorming het jongst is,
„bestaat de kleilaag uit niet meer dan 25 eM. dikte, en op
„die plaats wordt in den regel de dijk gelegd.”

„De specie voor den dijk wordt gegraven uit de dijksput

„(buitendijks) over 50 en meer M. breedte, tot zoodanige diepte

„als noodig is om de vereischte specie te erlangen, hetgeen

ymeestal 1.50 tot 3 M. 1s.”

„Langs de binnenberm wordt de bermsloot gegraven; diep
„ongeveer 1.25 M.”

„Loowel tot het maken dezer sloot, als bij het graven der
„dijksput, wordt de dunne kleilaag doorgraven, en wordt het
„zeewater (in de dijksput) gestuit door de zandlaag, waarop de
„dijk rust.”

( 223)

„Nimmer heb ik bij de vele in Zeeland bedijkte schorren

„gehoord, dat er kwel plaats had door de zandlagen onder

„den dijk.”

„De dijk rond den Elisabeth-polder in den mond van den
„Braakman is voor een groot gedeelte der lengte op den zand-
„bodem aangelegd”

„De dijk voor den Frederika-polder in Zuid-Beveland is op
„twee plaatsen door vrij breede kreeken gelegd, waarvan de
pbodem uit zand bestond. Geen rijswerk is daartoe gebruikt,
„maar enkel zand, en de doorkwelling was gering.”

„Bij den Anna Paulowna-polder heb ik nimmer van kwel
„gehoord, en dat er zeer zandige streken in dien polder zijn,
„weten de eigenaars genoeg.”

Hierbij valt op te merken, dat sommigen van die polders
in Zeeland, bij geringe breedte dwars op de kust, eene groote
lengte in de rigting der kust hebben, en dus veel dijkslengte
bij weinig oppervlak. Dit is juist de allerongunstigste toe-
stand. Zoo heeft bijv. de Elisabeth-polder bijna 5000 M.
buitendijk op slechts 255 H. A. oppervlak. De als een eiland
gelegen Angelina-polder heeft omstreeks 6700 M. omdijking
op slechts 230 H. A. oppervlak. Bij de geringste doorkwelling
moesten zulke polders dus onhoudbaar zijn.

b. De hoofd-ingenieur waLporP, die vroeger als ingenieur
aan de boven-rivieren in Gelderland heeft gewerkt, en later bij
de Noordzee sluizen de doordringbaarheid van duin- en zeezand
kon leeren beoordeelen, vreest zeer de doordringbaarheid van
grof zand en grind aan de boven-rivieren, en acht dit onder
anderen een bezwaar bij een te graven kanaal van de Grebbe
paar Dodewaard, dwars door de Betuwe; maar vreest hoege-
naamd niet de doordringbaarheid van fijn zeezand. Bij gelegen-

heid eener bespreking over eene te graven buitenhaven te Cuxha-
ven, slechts door een dijk van de zee gescheiden, schreef hij
mij onder dagteekening van 22 Julij 1877 het volgende:
„Het graven en drooghouden tot 6 — *) bij vloeden van
wò tot 6 M. +. is natuurlijk niet alles, het. zou tusschen Op-
wheusden en Doodewaard eene totale onmogelijkheid zijn, zoo

]

*) Onder de oude nul van Cuxhaven of laag water bij springtij, zijnde ongeveer A.P.

GERE

beten
el eg ln

kt ae AUT 27

EEE

jee
hi À

5 ne
FA ln

PER roi EN,

TE Nena

4 5

Ù
a

N
He
zE
|
be
ij

Ee heee Re

ES lana

( 224)

„hoog rivierwaarts op, doch naar zee is het zand zóó fijn en digt,
„dat het toch wel kan. Althans wij hebben achter de Noord-
nzee-sluizen tot 8.30 M. ontgraven en voor het bouwen der
„sluizen tot 11.10 M onder A. P.”

Bedenkt men nu dat de gewone eb daar daalt tot 1.00
M.—A P., de gewone vloed klimt tot 0.70 + A. P., en
stormvloeden tot 2 à 3 M. + A. P., dan ziet men dat in het
duinzand, dat onmiddelijk doorloopt tot in zee, is gegraven tot
10 à 12 M. onder de vloed; van daar dat de heer wALDORP
durft aan te raden om hetzelfde te Cuxhaven te doen, waar de
zandbodem doorgaat tot 5 à 6 M. onder de 0, dat daar de eb is,
er dus 8 à 9 M. onder gewone, 11 à 12 M. onder stormvloeden.

De heer pirkKs, hoofd-ingenieur der Kanaal-maatschappij, gaf
mij den 12den September 1477 de volgende inlichting: Het
kanaal van de brug (toen dam) in den straatweg bij Velzen tot
de Noordzee-sluizen, lang 3000 M. ongeveer, is gegraven tot
5.00 M. — A. P., met eenige daling naar de sluis, en daarbij
droog gehouden door een stoomtuig van 80 paardenkrachten.
Digt bij de Noordzee werd in de welputten zuiver drinkwater
gevonden, dat tijdens de cholera epidemie van 1866 onderzocht
en goed bevonden is. Uit de vier boringen blijkt dat de sluis
en het kamaal geheel in “t zand gebouwd zijn. De duinen ver-
heffen zich daar tot 10 à 20 M. + A.P.

Ware het zand zoo doordringbaar ais de proeven van den heer
HARTING aanwijzen, dan zou de bouw van de Noordzee-sluizen
veel grooter bezwaren hebben moeten ondervinden.

c. De hoogleeraar HENKerT deed in Julij 1866 eene water-
passing in de duinen tusschen Scheveningen en Wassenaar, en
liet eene tweede waterpassing verrigten in die streek in No-
vember 1868, om te onderzoeken hoe diep het grondwater in
die duinen bleef staan. De uitkomsten voor deze waterpassin-
gen zijn op bijgaande profillen en stafkaart aangeduid *). Al-
vorens de uitkomsten dezer waarnemingen mede te deelen, her-
inner ik er aan, dat de toestand in het aanliggende Rijnland
(uit de officieele verslagen) toen als volgt was.

*) De voornaamste gegevens uit die profillen zijn hierachter vereenigd in eene tabel.

( 225 )

In 1866 viel er in Rijnland 0.7055 M. regen en verdampte
er eene waterhoogte van 0,27 M., zoodat er 0,4855 M. meer
regen dan verdamping was (bl. 26). 8

Water ter verversching werd ingelaten van het begin van
April tot in Augustus. In Mei, Junij en een klein gedeelte
van Julij, dus in den tijd waarin bij matigen regenval de ver-
damping het sterkst is waargenomen, ontstond over geheel Rijn-
land behoefte aan verversching (bl. 80).

_De boezemstanden te Katwijk, onder A. P., waren:

1866. De middelbare. De hoogste, De laagste.
ree 0025. 0460 7 0420
Vreren Ren
Ersen re) oa Wrs en 0-00 ene 0.670

Augustus . . . 0.580 .. . 0.480 ... 0.730
(Zie bl. 40).

In 1868 was er slechts 0.423 M. regen tegen 0.411 M.
verdamping, en bleven dus slechts 0.012 M. meer regen dan
verdamping over. Terwijl 1866 meer tot de natte jaren be-
hoorde, was 1868 een zeer droog jaar, (bl. 20). De inlating
tot verversching heeft alles overtroffen wat welligt ooit bestond
(bl. 22). Bijna 170 millioen M* water werden (meest in Junij
Julij en Augustus) ingelaten (bl. 23). De boezemstanden waren
onder A. P, als volgt, te Katwijk:

1868. De middelbare. De hoogste. De laagste.
Meki. mans ara OB Braine 04040 zn 0 02130
Honijne zger van Olen iin OABSO hert =0.8 1.0
Bee aat 018 vr 0 BTO 4e 240-830

Amgustuss er 0,741 06600 am. 0.370
September «5. 0,691, 5. 0.6205. ./, 0,760
MIEEGDEL te set 0eAUS. ore ad 0 ri 0.750
November. . . 0.578 .. . 0.400 .. . 0.860

Tijdens de waterpassingen en boringen, de eerste in de
laatste dagen van Julij en de eerste van Augustus Ì86u, de
laatste in November 1568, werd het water op de volgende hoog-
ten boven A. P, en diepten onder den grond aangetroffen op

VERSL. EN MEDED. AFD, NATUURK. 2de REEKS, DEEL XII. 15

eee

(226 )

punten die op de aangegeven afstand van de zee of de boezem-
wateren gelegen waren :

S ; Boezem- Afstand tot
Punten vau Gend water iodedonen, stand van denboezem Verval Helling

waarneming. sak Led Binaad ohe de inmeters één op

Zuid-Oostzijde

der vlakte van
Waaldorp.. van den boezem

In Julij 1866 1.43à1.76 2.20 à 2,50 0.58 500 1.96à2.29 255à219
„Nov 1868 1.35à1.48 0.802 0.90 0.57 200 1,92à2.00 104àl00

Bijde Meijendel.

In Julij 1866 2.65à3.23 1.00à1.20 0.53 1350 3.18à376 424 à 560
„Nov.1868 3.17à8.25 100à1.50 0.57 1800 8./4à3.S2 348 à 340

Bijde Bierlap. van de zee

Inu Julij 1566 8.00 0.80 0.58 2000 3.58 896
van den boezem

Bij het Wasse- 1400

naarsche slag. van de zee

In Jnlij 1866 716à7.69 1,50à 5,50 0.58 1000 7,69 à 8.22

Oostzijde der
Berkheide. van de zee
In Julij 1866 7.93à7,97 1.00à2.50 0,53 1800à1800 8.46à8,50 142à1l4l
van den boezem
Bijde Doorndel. 1200
In Julij 1866 5.17 à5.39 250,1.00à7.00 0,53 5.70 à 5,92

De helling naar zee is niet opgegeven, omdat het moeijelijk
te zeggen is, welke der zeestanden van

0.921 + A.P. bij vloed in Julij 1866
0.564 — A.P. „ eb [Del „

of van

0.936 + A.P. bij vloed in November 1868
0.556 — A.P. / eb „ „”

daarbij tot grondslag moet worden aangenomen.

Opmerkelijk is het dat op de plaats, waar de beide water-
passingen van 1866 en 1868 digt bij elkander leggen (in 't
midden slechts 400 M.) de waterpeilen waren:

Bij Duinzigt
en vlakte van Waalsdorp. Oude Rijs. Meijendel.

In 1868 (droog jaar) 1.664 41354 + 1435 + 2833 + 38217
v 1866 (nat #)135 +116 +148 42.02 4 2.88 + 263 + 3A8H

zoodat het jaargetijde niet veel invloed schijnt uit te oefenen.

(227 )

Volgens mededeeling van den heer wALporP daalde het wa-
ter in het bovenpand der Haagsche waterleiding, in de droogste
tijden van 1876, nimmer lager dan tot 1.00 M. + A.P,
Toch was toen de boezemstand van Delfland 0 40 à 0.50 — A. P.
dus 1.40 à 1.50 M. lager.

d. Bij de droogmaking van de Haarlemmermeer is aan de
westzijde een gedeelte van den ringdijk op zand gelegd, juist
daar waar aan de westzijde de hooge zandgronden zich tot de
duinen uitstrekken. Door de medehulp van den heer dijkgraaf
VAN DE POEL en den ingenieur ELINK STERK ben ik in staat
daaromtrent het volgende mede te deelen.

Het meest water doorlatende gedeelte is gelegen van onge-
veer de Cruguius tot bij Bennebroek, en is omstreeks 3000 M.
lang. De commissie tot onderzoek naar de middelen tot ver-
betering van den toestand van den Haarlemmermeerpolder
(D. 5. STORM BUYSING, J. P. VAN DEN BERG JR., A. A. C, DE VRIES
ROBBÉ, P. VAN DER STERR en J. LEGUIT), die den Ssten Octo-
ber 1858 verslag uitbragt, deed vier boringen verrigten, waar-
van de uitkomst in nevensgaande profillen te zien is. Er werd
gevonden :

In boring l zand met schelpen van 5.27 tot 5.57 M. — A.P.
Dieper kon door het toeschieten van zand niet geboord worden.

In boring 2 zand van 3.85 tot 4.00 M.— A.P, en zand
met schelpen tot 6.42 M. — A.P.

In boring 8 zand met schelpen van 5.55 tot 8.90 M. — A. P.

In boring 4 zand met schelpen van 4.40 tot 6.70 M. — A. P.
_ Zij schatte de lengte der ondigte grondlaag op 6000 M.
| De Spaarnetogt bij de Cruquius ligt binnenwaarts van het
sterkst lekkend gedeelte, en ontvangt door dwarssloten, die tot
jgt aan den dijk loopen, het water bovendien van omstreeks
136 HA. De genoemde commissie vondt in Juli) 1857,
bl. 18) „dat over den dam in den Spaarnetogt bij den Cru-
| quius, het water nagenoeg ter hoogte van 0.05 M. met eene
snelheid van 0.40 à 0.50 M. per secunde stroomde. Naar «de

wingewonnen berigten was toen de overstorting gering en zou
de gemiddelde hoogte grooter moeten gesteld worden. Nemen
wij die aan op 0.05 M. met eene stroomsnelheid van één me-

15*

hee

kubel ld 4} TOT at ERR RE NE eN

(228)

„ter per secunde; de breedte van den dam bedraagt. 7.00 M.
„de wijdte van twee duikers die insgelijks kwelwater
yaanivoeren 1 EE AME NE NEET Ve NEEN 1.30 „

te zamen ... 8.30 M.
„de hoeveelheid water wordt dan per etmaal 83 x 0.08 X
„3600 Xx 24 —=57870 M?, en verdeeld over de tegenwoordige
„waterberging (vroeger gesteld op 419 H.A.) zoude zij geven
veene gemiddelde verhooging van 0.014 M. per etmaal, hetwelk
„blijkens de hiervoren genoemde waarnemingen in September
„1856 en Maart 1857 zeker niet te hoog gesteld is.”

Al dadelijk moet ik hier op eene grove vergissing der com-
missie wijzen. Zij nam waar 0.40 à 0.50 M. snelheid bij
0.05 M. overlaatswerking, wat vrij goed met de formules en
coëfficienten strookt. Immers het profiel x 4 was 8.80 x 0.05 =
0 415 M*. De theoretische snelheid 294 wordt voor Â == 0.05

2
bijna 1 meter. Dus werd de coëfficient ge gesteld op 0.40

à 0.50, wat voor ” geeft 0.60 à 0.75, wat voldoende met de
coëfficient voor proeven in ’t klein overeenkomt.

Maar nu neemt de commissie, geheel willekeurig, de snelheid
voor 0.08 M. hoogte van overstorting aan op één meter. Dit
kan niet, zij had waargenomen 0.40 à 0.50 M. snelheid voor
0.05 M. hoogte, en moest nu die snelheid vergrooten in reden
van de vierkants wortels uit de hoogten, dat is in reden van
W5:WwS==82236 : 2.828. Men vindt dan 0,50 à 0.63 M,
snelheid. De afvoer bij 0.08 M. overstorting wordt dan slechts
28655 à 36143 M? per etmaal. De waargenomene in Juli
1857, bĳ 0.05 M. hoogte van overstorting was 0.166 à
0.2075 M? per seconde of 14400 à 17928 M°* per etmaal.
Dit komt voor de toenmalige waterberging in de Haarlemmer
meer van 419 H.A. overeen met eene waterhoogte van 3.4
à 1.28 mm. De afvoer bij de overstortings hoogte van 0.03 M.,
stemt overeen met eene verhooging der waterberging van 6.8
à 8.63 mm.

Op den 24eP Januarij 1861 werd door den opzigter Dans
dorp de waterafvoer in den Spaarnertogt door onmiddellijk
meting bepaald, en als volgt in een rapport van 26 Januari,

( 229 )

aan den hoofdopzigter van Egmond vermeld Het gemiddelde
profil was 0.4466 M°?, de snelheid aan het oppervlak 0.57 M.
Deze aannemende als de gemiddelde snelheid werd de afvoer

per seconde 6.254562 M$
„ etmaal 21994 MS.

In een rapport van denzelfden opzigter DANSDORP van 7 Nov.
1860 werd berigt:

Dat de overlaat, breed 7 M. in den zomer werkt met
0.045 M. hoogte, dus met een profil van 0.315 M?.

Later schijnt de overlaat tot 4,60 M. versmald te zijn en
werkte toen met 0.055 M. hoogte of 0.253 M? profil. In de
tweede helft van Augustus 1860 (een vrij natte tijd) werkte
die den 25 Augustus met 0.14 hoogte, die echter reeds den
28 Aug. was gedaald tot 0.07 en op 30 Aug. was gedaald
tot 0.06 M. hoogte.

Neemt men nu de waarneming der commissie omtrent de
snelheid in Julij 1857 (0.40 à 0.50 M.) tot grondslag en
men herleid de snelheden naar de vierkants wortels der over-
stortings hoogten, dan krijgt men de volgende waargenomen
afvoeren :

In zomertijden van 1859 en 1860 10233 à 12790 MS.
Op 25 Aug. 1860, als maximum 57370 à 71710 MS.

Maar van die laatsten waarneming (na veel gevallen regen)
moet worden afgetrokken de gevallen regen op 136 H. A. of
1360000 M? oppervlak, vertegenwoordigende elke centimeter
hoogte 15600 MS. Ook van de bijna 22000 MS3 die op 24
Januarij 156! afvloeiden, nadat het (na ingevallen dooi) eenige
dagen geregend had, kan slechts een gedeelte, al is het een
groot gedeelte, als lekwater beschouwd worden.

Stel: men nu, naar aanleiding van deze waarnemingen, de
massa door lekkend water op bijv. 21000 M?; neemt men
verder aan dat die massa uitsluitend voortkomt uit het slecht-
ste vak, lang 3000 M.; dan blijkt daaruit: dat eene grondlaag
van zand met schelpen, bij een waterdruk van 4.30 M. hoogte
per strekkende meter dijk doorlaat 7 MS. En lag dan de ge-
heele ontworpen dijk tot afsluiting der Zuiderzee, lang 42000
IM. op zalke zandgronden met schelpen. dan zou de doorlek-

( 230 )

king, onder eene constante drukking van 4.3 M. hoogte be-
dragen 294000 M? per dag, of bijv. voor 1000 dagen der
droogmaling 294 millioen M* water. Maar daar nu bij de
droogmaking gerekend is op het opvoeren van ruim 7000 mil-
lioen M? water, zouden deze 294 millioen daar slechts 4 pCt.
bijvoegen.

Bij deze rekening is alles veelmalen overdreven, en de zwa-
righeid van de kwel kan dus er niet toe leiden de Zuiderzee
niet droog te maken.

e. Ik wil dit gedeelte besluiten met eenige feiten, ontleend
aan de ondervinding opgedaan bij het graven van 97 kilometers
kanalen in Overijssel, van 1851 tot 1858. Van die kanalen
doorsnijden ongeveer 15 kilometers veenstreken, 2 kilometers
langs en bij de Schipbeek te Deventer kleistreken, de overige
80 kilometers lengte liggen in zandgronden. Van die lengte
liggen in ophooging, dat is met den waterspiegel boven het
maaiveld, of boven de naast het kanaal loopende bermsloten de
volgende vakken :

Van sluis 1 tot de Kluinhaarsbrug . . . . 4 kilometer

Boven ‘44 (Be mik TOLDSTENEe Mente dee 2 /
r/Á i/Á 8 „ Ld IE KN rerrdtekrerterdge skaten 9 /
HEN DATE pe en Were binken AL 5 „
In het kanaal van Deventer naar Dalmholte 7 /

te zamen 20 kilometer

kanaal- of 40 kilometers dijkslengte (kleine vakken nog over-
geslagen) waar het kanaalwater 1 à 2 M. of zelfs hooger boven
de bodems der bermslooten legt, welke slooten des zomers geheel
of bijna geheel droog liggen. Het medegedeelde profil toont
aan dat het kanaalwater daar slechts 10 à 20 M. van het
lagere slootwater is gescheiden door zanddijken. |

Bovendien zijn er in de zandgronden nog een twintigtal
punten waar kleine beken door middel van grondduikers onder
het kanaal doorgaan ; en bovendien eene lengtevan 2x 10,6 == 21.2
M. kanaal, waar, bij een overlaat, de dijk vervangen is door
ééne rij stuwplanken, rustende op een onderheidde slagbalk.
De damplanken zijn slechts 2.5 M. lang (zie nevenstaand pro-

(231 )

El) en aan weerszijden over 5 M. breedte, en tot 1.50 M.
diepte in goede klei gelegd. De afstand van zand tot zand,
onder de damplanken door, is slechts 11 M., en toch bestaat
nu sedert Julij 1856 dit werk, zonder zigtbare lekken.

II. MIJNE VERMOEDENS OVER DE OORZAAK DER VERSCHILLEN,
DIE TUSSCHEN DE PROEVEN IN HET KLEIN VAN DEN HEER
HARTING, EN DE WAARNEMINGEN IN T GROOT DER
PRAKTIJK BLIJKEN TE BESTAAN.

Reeds in de vergadering van Mei nam ik de vrijheid het
vermoeden te opperen, dat de aansluiting van het zand aan
“glas der buizen, bij de toen medegedeelde zandproeven in
liggende buizen, te wenschen heeft overgelaten. Bij het nale-
zen der proeven met klei in staande bwizen, reeds in 1851
genomen, bemerk ik dat ook daarbij geene pogingen zijn
aangewend om die achterloopsheid (om een term uit de
praktijk te gebruiken) van de kleispecie tegen de gladde glazen
wand te verminderen of te voorkomen. Na de vergadering van
Mei ll. deed de heer MAC GILLAVRY mij bovendien opmerken
dat bij de liggende buizen, al ligt eene open ruimte aan de
boven zijde kan ontstaan. Overal, in het groot en in ’t klein,
geeft de zoogenaamde koude aansluiting van twee ligchamen
eene niet waterdigte naad. Niemand zal er aan denken een
regte, gladde sluismuur koud tegen een regten aarden wand te
doen sluiten, en een slechts even passende kurk in eene flesch

gal, deze omkeerende, geene waterdigte sluiting geven. Overal,

in de praktijk bij waterwerken, in het laboratorium bij aan-
sluiting van buizen in andere buizen of houten stoppen, zijn
voorzorgen noodig, om de sluiting werkelijk waterdigt te
maken.

Bij de proeven van 1851 met kleisoorten is, mijns inziens, ook
deze niet waterdigte aansluiting van de klei aan 't glas één der
oorzaken der voorkomende anomaliën. Er kunnen nog vele
andere oorzaken zijn, die mij op 't oogenblik niet in ’t oog
vallen. Het verkregen resultaat bijv. omtrent het verminderen

\der waterdigtheid, ja zelfs slechts het gelijk blijven, bij ver-

( 232)

meerderde dikte der kleilaag, zou ik nog niet durven toegeven.
Men kan zich deze zaak welligt als volgt duidelijk maken.

Veronderstel dat zekere kleilaag van bijv. 0.40 M. dikte, bij 1
M. waterdruk, dat door den heer HARTING veronderstelde grootste
waterkeerend vermogen heeft; dan zal toch (wanneer de buis
onder open blijft) water blijven doordruppen, immers de heer
HARTING constateert dat geene klei volkomen waterdigt is.
Veronderstel dat men op 1 M. lager eene tweede dergelijke
kleilaag van 0.40 M. dikte aanbrengt, dan zal na zekeren tijd
de tusschenruimte met water zijn gevuld en de 2° kleilaag aan
dezelfde waterdruk als de bovenste zijn blootgesteld; evenzoo
eene 3e kleilaag als die wederom 1 M. onder de 28 wordt
aangebracht, enz. Zal nu de snelheid van uitvloeijing uit het
reservoir naar beneden onveranderd blijven, of verminderen?
Veronderstel zij bleef dezelfde, daar op elke kleilaag van 0.40
M. dikte 1 meter waterdruk komt. Wat zal er nu gebeuren
als men achtervolgens die 2e en ù® kleilaag, eerst tot 0.50 M.
dan tot 0.25 Ml. van de bovenste opschuift en eindelijk twee,
dan drie kleilagen tegen elkander schuift? Zal dan niet ach-
tereenvolgens de uitvloeijing uit het reservoir verminderen? Im=
mers de drukhoogte op de onderste kleilagen wordt nu minder
en daarmede de doorlating van water. Het ware wellicht der
moeite waardig ‘op die of soortgelijke wijze de uitkomst, door
den heer HARTING in 155i verkregen, aan een nader onderzoek
te onderwerpen.

IV. AANWIJZING VAN EENIGE MIDDELEN, WAARDOOR WELLIGT
JUISTERE UITKOMSTEN TE VERKRIJGEN ZOUDEN ZIJN,

De heer HARTING heeft zich bij zijne proeven zoowel van
1851 als van 1877 eene zeer groote moeite getroost, om de
best mogelijke resultaten te verkrijgen, en zeker heeft het
maanden onverdroten arbeid gekost, om beide merkwaardige
reeksen van proeven te nemen. Ten vervolge daarop ware het
nu wenschelijk nog de volgende punten meer bijzonder te on=
derzoeken, als:

10, Te invloed van wat ik zal noemen de achterloopsheid,

( 233 )

dat is het dringen van water tusschen de glazen wand en de
aarddeelen door. Bestaat die invloed, dan moet die afnemen:
a. Met het vergrooten van den middellijn der buizen, daar
de inhouden in de vierkante reden, de omtrekken slechts in
de regte reden toenemen. Proeven nemende met bijv. vier bui-
zenwijdten van 2, 4, S en 16 em. middellijn, zal men welligt de
wet leeren kennen, volgens welke die achterloopsheid werkt.

b. Van de meerdere of mindere gladheid der wanden van de

buizen. Hiertoe zou men proeven met glazen, aarden, metalen
buizen, enz. kunnen nemen.

20, Door het nemen van proeven met toestellen, waarin deze
achterloopsheid geheel vermeden wordt, zou men dan verdere
zekerheid omtrent de doordringbaarheid kunnen verkrijgen.

Men zou bijv. op een voet van klei eene borstwering van
klei kunnen oprigten, des noods door latwerk versterkt, en in
dit besloten en alleen van boven open kleivat water onder ver-
schillende drukhoogten kunnen aanbrengen.

Deze proeven zullen echter, wegens de hoogte der bakken
en dikte der wanden vrij kostbaar worden. Wenschelijk zou
het zijn dergelijke ongebakken kleivaten door een dak aan re-
gen, en zooveel mogelijk aan wind te onttrekken, om den in-
vloed van regen en verdamping zoo veel mogelijk te neutrali-
seeren. Die invloed zou bovendien door op hetzelfde terrein
aangebragte wind-, regen- en verdamping meters, nog bovendien
geconstateerd moeten worden.

30. Met zanddammen zouden dergelijke proeven te nemen
zijn, die echter door de grootere afmetingen en hellingen der
dammen nog kostbaarder en moeijelijker zouden worden.

40, Windelijk zou het zeer wenschelijk zijn de proefnemingen
te besluiten met het nagaan van den invloed van kieihoudend
water op het waterdigt maken van zand, Het is toch bekend
dat lekke zanddijken, bij kanalen in ophooging, beter waterdigt
Zijn geworden, wanneer die kanalen met zeer troebel rivier-
water werden gevuld, of op zeer lekke dijkgedeelten door het
heen en weer bewegen van manden met klei, het water onzuiver
was gemaakt. Daar nu het rivierwater, dat sommige kanalen
voedt, veel zeewater, dat dijken bespoeld, zeer troebel is en
vele kleideelen in oplossing bevat, in de werking daarvan wel-

ET in En nar

ed J

(234 )

ligt in de prakrijk de oorzaak, die de zanddijken of de zand-
deelen waarop ze rusten, meer en meer waterdigt maakt, Had
men eerst, met hef meest zuivere water, de proef onder 4
met een zanddijk genomen, dan zou die proef met kleihou-
dend water te vervolgen zijn, en welligt tot belangrijke uit-
komsten leiden.

En hierbij zal ik het thans laten, daar de tijd mij ontbroken
heeft zoowel om zandpolders in ’t Noorden van ons land te
bezoeken, als om nog meerdere materialen over kanalen in op-
hooging, bijv. aande Zuid- Willemsvaart, te verzamelen. De heer
HARTING en de heeren die deze vergadering bijwonen zullen
zeker hebben opgemerkt, dat ik geene der wetenschappelijke
grondslagen, waarop de heer HARTING zijne stellingen bouwt,
heb aangetast. Zeer zeker is zand digter, naarmate het fijner
is, maar wordt nimmer zoo digt als klei, en ook onder de
kleisoorten is een groot verschil in digtheid op te merken.
Al wat ik bestreden heb zijn de coëfficiënten van waterdigtheid,
omdat zij mij voorkwamen in strijd te zijn met de proefnemin-
gen in het groot, die de praktijk van den ingenieur oplevert.
Veel is in deze zaak reeds verrigt, meer blijft te verrigten
over, en ik wil niet eindigen met aan te geven hee de coëffi=
ciënten van waterdigtheid zijn moeten, maar om met den heer
HARTING op voortgezette studie en proefnemingen in deze be-

langrijke kwestie aan te dringen.

28 Sept. 1877.

OVER DE BEPALING
DER

BRANDPUNTSAFSTANDEN VAN LENZEN MET
KORTEN BRANDPUNTSAFSTAND.

DOOR

J. A. C. OUDEMANS.

Bij het onderzoek naar de zamenstelling van optische instru-
menten komt het menigmaal voor, dat men gaarne met eenige
nauwkeurigheid den brandpuntsafstand van kleine lenzen wil
kennen. De grondformule der dioptrika, met inachtneming van
de ligging der hoofdpunten, geeft hiertoe op verschillende wijze
theoretisch het middel aan de hand; of men bij de meting de
verlangde nauwkeurigheid bereikt, hangt dus slechts van de
keuze der handelwijze en van de uitvoering af.

Bessen. heeft *) eene methode beschreven, die hij gebruikte
om den brandpuntsafstand van het objectief van den Königs-
berger heliometer te bepalen.

Hij beschrijft die als volgt: „Das Wernrohr wurde von dem
Instrumente abgenommen. Nachdem seine Ourlarröhre heraus-
genommen war, wurde es auf zwei Lager horizontal aufgelegt,
welche sich auf einem Schlitten befinden, der sich auf einem
niedrigen und festen Tische, in zwei parallelen Bahnen ver-
schieben lässt, so dass die Axe des Objectivs ihre Lage durch
die Verschiebung nicht ändert. Ueber dem Fernrohre, parallel
mit seiner Axe, wurde ein Balken, dessen Länge, von 38 Pa-
riser Fuss, die vierfache Brennweite etwas übertraf, auf 6 festen
Unterlagen so befestigt, dass eine seiner beiden oberen Kanten
sich lothrecht über der Axe (und ihrer Verlängerung) befand,

*) Astron, Untersuchungen, 1, p. 137.

mg,
:

( 236 )

von ihr herabhängende Lothe also die Axe durchschnitten An
dem einem Ende dieser Vorrichtung wurde ein Ocular aufge-
stellt, vor welchem ein Loth, von dem Balken herab, aufge-
hängt wurde, so dass man seinen Faden, durch gehörige Ver-
schiebung des Oculars in seiner Röhre, deutlich sehen konnte;
ein anderes Loth hing von einem Punkte des Balkens, in der
Nähe seines andern Endes herab. Das Fernrohr wurde nun so
lange verschoben, bis man beide Luothfäden vollkommen deut-
lich im Oculare sah; die dieses leistende Lage des Pernrohrs
wurde durch einen dritten, von dem Balken herabhängenden
und eine am Fernrohr befestigte Scale berührenden Lothfaden
bestimmt. Dann wurde das Fernrohr in die zweite Lage ge-
schoben, in welcher beide Lothfäden wieder deutlich erschienen,
und diese gleichfalls durch den Punkt der Scale, welchen der
dritte Lothfaden nun traf, bestimmt. Zum deutlichen Sehen
des Bildes von A ist erforderlich dass man das Zimmer, in
welchem die Messungen gemacht werden, verdunkele und nur
durch eine enge Spalte Licht auf das Objectiv fallen lasse.
Als Lothfaden wurden Menschenhaare benutzt. Das ange-
wandte Ocular vergrössert bei dem gewöhnlichen Gebrauche
des Heliometers etwa 85 Mal, *) bei dem gegenwärtigen, der
es in doppelte Entfernung von dem Objective bringt, also etwa
170 Mal.

Die Entfernung AB — B der beiden Lothfäden voneinander
wurde auf der oberen, sorgfältig eben gemachten Fläche des
Balkens, von dem sie herabhingen, durch die Toise gemessen;
die Entfernung (e) der beiden Lagen des Objectivs OO’ wurde
unmittelbar durch die Scale angegeben…”’

Uit deze twee gemetene grootheden en den afstand & der
beide hoofdpunten van het objectief vindt men nu, zooals BESSEL
aantoont, den brandpuntsafstand door de eenvoudige formule

ee \

Af= bk == Bank tes ( )

Het voordeel dezer methode bestaat daarin, dat men niet ver-
plient is, afstanden van eenen draad tot de voor- of achter-

vlakte van het objectief te meten, en daar bovendien de geme-

*) Daar de brandsuntsafstand van het objeetief 1134 parijsche lijn was, bedroeg

114

die van het gebruik!e oculair EE 18'/g lijn nagenoeg.

(237 )

ee
E—4
door 4 gedeeld wordt, zoo gaan de onvermijdelijke fouten der

tene afstand E na vermindering der kleine termen # en

meting verkleind op het resultaat over.

Het is mij voorgekomen, dat deze methode wellicht ook voor
kleinere lenzen, zoo als die, waaruit oculairen zijn zamengesteld,
zeer geschikt zou zijn, en op mijne aanwijzing heeft de heer
KAGÈNAAR, Amanuensis aan het Physiologisch Laboratorium der
Utrechtsche hoogeschool, eenen toestel vervaardigd, waardoor, be-
paalde grenzen niet overschrijdende, met veel gemak, dezelfde
grootheden bepaald kunnen worden als BesseL bedoelde. Uit
de verhandelmg van HANSEN, getiteld Untersuchiing der Wege
eines Lichtstrahls durch eine beliebige Anzahl von brechenden
sphärischen Oberflächen, door de k. Saxische Gesellschaft der
Wissenschaften in 187í uitgegeven, blijkt dat HANSEN ook een
dergelijken toestel gebruikt heeft. Bijzonderheden omtrent de
bereikte nauwkeurigheid zijn echter niet door hem bekend ge-
maakt.

Voor hetzelfde doel zijn ook andere methoden aangewend.
Wanneer de lichtbron op den dubbelen brandpuntsafstand der
lens, in hare as geplaatst is, dan is de grootte van het beeld
gelijk aan die van de lichtbron zelve. Hierop berust de me-
thode van ons geacht medelid poNpers, om met eenen ophal-
mometer eerst de grootte der lichtbron te bepalen, en daarna,
hetzij de lens naar voren of achteren te bewegen, totdat het
beeld der lichtbron juist dezelfde grootte vertoont, hetzij, (het-
geen zonder twijfel de voorkeur verdient,) bij verschillende
standen der lens ook de grootte van het beeld te meten. Bij
de eerste handelwijze bedraagt dan de afstand der lens tot de
lichtbron den dubbelen brandpuntsafstand, (of nog beter: de
afstand van lichtbron tot beeld bedraagt den viervoudigen
brandpuntsafstand); bij de tweede handelwijze wordt die brand-
puntsafstand door eene lichte berekening gevonden. Zooals
Dr. SNELLEN echter opmerkt, heeft niet ieder een ophthalmo-
meter te zijner beschikking, en levert de methode het bezwaar
op, dat men groote brandpuntsafstanden, van zwakke lenzen,
hiermede miet direct kan bepalen, en dat men bij elke bepa-

ling met de ligging van de hoofdvlakken der lens heeft te
rekenen.

JR
Hi

(238)

Zeer vernuftig is voorzeker de door Dr. H. SNELLEN te
Utrecht bedachte, en op zijne aanwijzing door den heer KAGE-
NAAR vervaardigde phakometer.

Van dit instrument vindt men eene beschrijving en afbeel-
ding in het Maandblad voor Natuurwetenschappen, Jrg. 1,
No. 2. Het is zoodanig ingericht, dat de lichtbron en het
scherm, waarop het lichtbeeld opgevangen wordt, beide gelijk-
tijdig en evenveel in tegenovergestelde richting — naar de lens
toe of van de lens af — bewogen worden. Als lichtbron
dient een zwart schermpje met kleine openingen, waarachter
mat glas geplaatst is, hetwelk door evenwijdig licht van eene in
het brandpunt eener lens gestelde petroleumlamp verlicht wordt,
Het lichtbeeld wordt opgevangen op een tweede schermpje van
mat glas, waarop de figuur der openingen, die de lichtbron vor-
men, nauwkeurig is afgebeeld. Als vorm van lichtbron koos
Dr. SNELLEN de figuur van drie punten in ééne rechte lijn,
waarvan twee dicht bij elkander, evenals bij den ophthalmome-
ter, en wel eene figuur in horizontale en insgelijks eene in
verticale richting. Daar de teekening op het scherm hieraan
gelijk en gelijkstandig is, moet van het omgekeerde beeld een
alleenstaand punt telkens tusschen twee bij elkander staande
punten in vallen. Hierdoor wordt met nauwkeurigbeid gecon-
troleerd, of lichtbron en lichtbeeld gelijke grootte hebben en
dus op gelijken afstand van de lens zijn gebleven.

Doordien de te onderzoeken lens midden tusschen twee len-
zen geplaatst wordt, die altijd in den toestel blijven, wordt de
toestel ook bruikbaar gemaakt voor lenzen met grooten brand-
puntsafstand. De verdeeling langs de baan van het scherm is
niet gelijkmatig in millimeters verdeeld, maar geeft dadelijk het
vermogen der lens in dioptriën, hetgeen voor brillenglazen het
doelmatigst is. Voor verdere bijzonderheden zie men de be-
schrijving in het bovengenoemd tijdschrift na.

Hoewel deze toestel, voor het doel, waarvoor hij bestemd is,
de bepaling van het vermogen van een gelijkbol (equiconvex)
brillenglas, onverbeterlijk genoemd mag worden, door het ge-
mak, den spoed en de juistheid, waarmede de bepaling geschie-
den kan, achtte ik hem nog niet voldoende voor het door mij
beoogde doel. „De schaal,” zegt Dr. SNELLEN zelf, ris berekend
uitsluitend voor symmetrische, biconvexe lenzen. Om plancon-

(239)

vexe of periscopische glazen te bepalen, zal men wel doen, twee
glazen van gelijke sterkte zoodanig tegen elkander te plaatsen,
dat men een symmetrischen vorm verkrijgt. Zoodanige dubbele
lens zal in den regel eene grootere dikte bezitten dan de gla-
zen, waarvoor de schaal is berekend; men heeft alsdan naar de
ligging der hoofdvlakken de schaal te reduceeren”’,

Men zou hierop de aanmerking kunnen maken, dat men dan
ook altijd twee lenzen van hetzelfde vermogen en denzelfden
vorm moet hebben, hetgeen nu wel misschien bij brillenglazen
regel is; maar anders toch niet; doch de tegenaanmerking ligt
voor de hand, dat ééne enkele, niet equiconvexe lens ook wel
evengoed zou kunnen ingevoegd, en haar brandpuntsafstand
bepaald worden, indien zij zoo geplaatst kon worden dat hare
beide hoofdvlakken symmetriek, kwamen ten opzichte van het
middenvlak tusschen de beide hulplenzen. Eene platbolle lens
zou dus ongeveer een derde gedeelte harer dikte zijdelings ge-
plaatst moeten worden naar den kant van hare platte opper-
vlakte, hetzij die naar den kant van de lichtbron of naar dien
van het scherm gekeerd ware. Daartoe ontbreekt aan den
phakometer de gelegenheid, die echter wellicht gemakkelijk
was aan te brengen. Maar al deze bezwaren vallen weg, als
men bedenkt, dat, als de lens aan weêrszijden, van lichtbron en
beeld, 2j afstaat, eene kleine verschuiving # der lens, den afstand

4 f van lichtbron en beeld slechts eene vermeerdering van de tweede
o

orde, ie ed doet ondergaan, eene grootheid, die in de praktijk
altijd verwaarloosd kan worden.

Het kwam mij voor, dat wanneer het om de uiterste,
bij deze bepalingen te bereiken nauwkeurigheid te doen was,
het scherp worden van een beeld op een schermpje mat glas
niet juist genoeg kan beoordeeld worden, dat bijv. zulks moei-
lijk binnen !/4 millimeter te bewerkstelligen is, doch dat met
de methode van Bessen wellicht zeer goed eene nauwkcurigheid
van Ì/,, millimeter bereikt kon worden. Ik liet daarom een
dergelijken toestel maken als den phakometer, mutatis mutan-
dis. De voet in het midden, die voor den phakometer een
vereischte is, wordt hier onnoodig, en kan, zie de plaat, door
twee voeten vervangen worden, waardoor het instrument bij
het gebruik steviger op eene tafel kan staan. Op de plaat is

( 240 )

in fig. l het instrument voorgesteld, op zijde gezien. Langs
eene liniaal a, hebbende eene zwaluwstaartvormige doorsnede
en van onderen van eene vertikale versterking voorzien, kunnen
verschoven worden vier voeten, waarvan de eerste met de
schroef d vast op de liniaal bevestigd wordt; die voet draagt
van boven het buisje 4, dat door de schroef g en de veer f
(zie ook fig. 8) zijdelings eenigszins verplaatsbaar is; in dit
buisje b wordt aan de achterzijde een Ramsdensch oculair e
gestoken en aan de voorzijde een kort buisje e‚ over welks
voorste opening een menschenhaar vertikaal gespannen is. De
tweede draagt een kolommetje 4, (zie ook fg. 4) waarin een
rond stangetje op en neêr bewogen kan worden, dat boven,
tusschen de twee hoeken wm, de lens p kan houden, waarvan
men den brandpuntsafstand wil bepalen. De derde draagt eene
buis g, (zie ook fig. 5) waarvan de as evenwijdig gericht 1s
aan de lengte der liniaal; in deze kan eene andere buis 7 ge-
schoven worden, over wier, naar de lens toegekeerde, opening
een tweede menschenhaar vertikaal gespannen is. De buis wordt
omringd door een scherm s ter afhouding van het licht der
petroleumlamp 4, die op den vierden voet rust.

De hoogten van de assen der buizen b en q zijn gelijk en
onveranderlijk. Ook aan het kolommetje 4, dat de lens draagt,
kan door de schroef A, die het tegen de veêr v aandrukt, eene
zijdelingsche beweging worden medegedeeld.

Op de liniaal is eene verdeeling in millimeters, en de voeten
zoowel van het kolommetje % als het buisje q zijn van noniën
voorzien, waarmede tiende millimeters kunnen afgelezen worden.
Wij zullen deze noniën respectivelijk nonius IT en IT noemen.

Neemt men de kolom h weg, (hiervoor moeten het scherm
en de lamp 4 eerst van de liniaal afgeschoven worden, en brengt
men de randen der buizen r en e tegen elkander, zoodat de
voor hare openingen gespannen haren elkander raken, dan moet
de nonius II (van sj, juist op het nulpunt der verdeeling wijzen;
bestaat er een verschil, dan moet dit in rekening gebracht
worden. Is dus het scherm geplaatst, zooals fig. 1 aanduidt,
dan wijst nonius II, zoo noodig na aanbrenging dezer indexcor=
rectie, den afstand der beide haren aan.

Wil men nu van eene lens p den brandpuntsafstand bepalen,

NE OUDEMANS, > Toestel: ter bepaling van den

brandpuntsafstand van kleine lenzen.

ij
sld Meded: Afd. Nat: Dt XII.

Fk JM het VOTE AE ti je . ‘ .

(241 )

dan bepale men dien eerst ten ruwste, bijv. door middel der
zon, en neme nu den afstand er eenige centimeters grooter
dan 4 maal dien brandpuntsafstand, dan zullen er twee standen
van de lens p zijn, waarin zij het beeld van het in r gespan-
nen haar werpt juist in e. Door het oculair ce ziende, moet
men dus beide haren te gelijk scherp zien, zonder de geringste
parallaxis. Bij den eenen stand, dien, welke in fig. 1 is afge-
beeld, waarbij de lens p dichter bij e dan bij r is, ziet men
naast het haar e een verkleind beeld van het haar 7: bij den
anderen stand, waarbij pe >> pr is, ziet men daarentegen een
vergroot beeld. Leest men in beide standen den nonius I af,
dan geeft het verschil dier aflezingen de verplaatsing e. Nonius
II, zoo noodig voor fout van het nulpunt verbeterd, geeft den
afstand E der beide haren, zoodat nu nog noodig is de kennis
van den afstand & der knooppunten der lens p, om den brand-
puntsafstand te berekenen door de formule

Pen e)

Door den afstand E te variëeren, verkrijgt men verschillende
bepalingen.

Het beginsel, waarop de toestel en zijn gebruik berust, is
dus niet nieuw, de proef moet alleen uitmaken of er de ge-
wenschte nauwkeurigheid mede bereikt wordt.

Als eerste proef nam ik eene lens, die ik gewoonlijk voor
loupe gebruik; en vond daarvan de dikte, met den spherometer
van het physisch kabinet der Utrechtsche hoogeschool ge-
meten, J — 3,30 mm. en den kromtestraal van voor— en ach-
tervlakte 41 mm. Deze laatste werd door middel van stukjes
papier gevonden, die uitgesneden waren langs cirkelbogen,
waarvan de stralen met Ì millimeter opliepen en die aan de

lens werden aangepast.
De afstand der hoofdpunten % kan wellicht het eenvoudigst

aldus berekend worden. Stel de kromtestralen der vóór- en
achtervlakten # en 7’, positief als het kromtemiddelpunt aan de
zijde der lens ligt, waar het licht heen gaat, stel de dikte der
lens — d, en stel nu

VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de rekKs. numn XII. 16

ENE

Lt en

Er Carnet ie eet

EE AN ES OM

(242 )
B
dan is ….(
2 2
beden tE

Is nu de lens gelijkbol, zoo als de loupe was, dan is
1 == — 1, derhalve

ö2 2
ò £0

benee nn

of voor de loupe, aannemende u == 1,58
ò=—=1,1764 A= 1,142 — 0,030 = 1,11 mm. *)

waarvoor werd aangenomen 1,1 mm.
Voor eene platbolle lens is # of 7’ == w, en k =d.
Aannemende voor den brekingscoëfficiënt der lens 1,53,
vindt men voor den brandpuntsafstand

‚5 412
fm X

IT = 89,2.
0,53 {° 1,53 X 32 — 0,53 X 3,3 Ì

De afstand der beide haren moet dus grooter dan
156,8 + 1,1 = 157,9 mm. zijn.

Liever nog, dan door de beide haren in aanraking te bren-
gen, bepaalde ik de correctie van nonius Il door in verschil-

*) Bij gelijkbolle lenzen kan men ook de meting of berekening van den krom:
testraal ontgaan, mits de brandpuntsafstand van de achtervlakte of van het mid
den af gemeten is, Want men heeft ook

k = (nd al EREUN NME fi) MNP (5)
” Af \ S(n —1) 2 \x 64 — 1)2fS \ 7

ko end LlEN a EEN
f fn 4 \fn 8 (2 — 1) \fn 64 (2 — ì) \fz

.
: nemen, daarmede eene verbeterde waarde

Men kan dus eerst £ = (2 — 1) 5

van f afleiden, die dan weer eene verbeterde waarde van # geeft, enz.

(243 )

lende standen den afstand der ringen, waarover de haren ge-
spannen waren, tusschen een passer te nemen, den afstand der
punten van dien passer op de schaal zelve te meten, en hem
te vergelijken met de aanwijzing van den nonius.

De correctie van nonius Ï wordt geëlimineerd, daar men
slechts de verplaatsing der lens noodig heeft, en deze gevonden
wordt door het verschil van twee aanwijzingen van den nonius
te nemen. Ik nam nu 10 bepalingen, telkens bij verschillende

waarde van HE; de plaatsing der lens werd telkens tweemaal
gezocht, en bij mindere overeenkomst nog eene derde keer.
Ziehier de gevondene aflezingen, allen in millimeters, en den
berekenden brandpuntsafstand.

E = Afl, _ Aflezing Nonius I,
Nonius II 7
+ 0,8 le Afl. 2e Afl.

140,3
BE 180,80. \40,3 11405 | East
179,2 50,1 129,1 DR
Me anos | s00s
168,12 | 51,0 | 117,12
Bee riesde | 51,0 En CA
1571 | 51,9 | 105,2
eeens | 105,1 _{ 39,01
145,8 53,26 | 92,04| a
Be P 145,2 11° °58,25 bros Pa0 ei 150,09
134,0 | 55,35 | 78,65
190 | 133,7 | 54,7 | 79,0 | 18,7 | 39,03
TENT ERE B ED
KOT BR dd !
ere | bras eas) 64075) 28,00
108,2 | 61,73 | 46,47
ES | 1oeo. | a1d0l40,5or set, 3008
92,5 | 68,9 | 23,6
160 89,4 | 68,75 20,65 | 22,3 | 38,04
90,55 | 68,0 | 22,55
84,8 | 782 | 11,6 bard
150 Baene ER 11,675 | 39,01

16%

1
ki
Â
f

Het gemiddelde der tien bepalingen is 39,08,
de waarschijnlijke fout van elke bepaling + 0,03 mm.,
„ ” Miwa elk ” dE: 0,01 zn

Als een tweede voorbeeld moge dienen het onderzoek der
vier lenzen, waaruit eene aardsche oogbuis was zamengesteld.
Voor elke lens nam ik twee afstanden E der haren; bij elke
E werd de bepaling der twee standen, waarin het eene haar met
het beeld van het andere zamenviel, twee malen verricht; de
dikte der lenzen, respectivelijk 1,49; 3,12; 1,75 en 2,37 mil-
limeters, was met den spherometer bepaald; en ter bepaling
van de afstanden der hoofdpunten was weder als brekingscoëffi-
ciënt aangenomen zn == 1,53. Henmaal voor den brandpunts-
afstand eene benadering kennende, kan natuurlijk na meting
van den kromtestraal der bolle oppervlakte eene nauwkeuriger
bepaling van # plaats hebben. Op die wijze verkreeg ik, de
lenzen van het oog af tellende:

Je lens. 2e lens. ge lens, 4e lens.
88,89) „… or” 150,74 50,60 41,82 |
gala 38,87 bent 50,705ls0; z4f 50.57 rra 41,71
38,91) … 50,63 50,71 41,75 |
38,79) 2585 50,55) oee EEn 50,735|41’75) 41,8

gemiddeld 38,86 50,65 50,65 41,17

De aangehaalde voorbeelden zullen voldoende zijn, om de
doelmatigheid van den toestel en van de methode aan te toonen.
De aflezingen geschiedden tot tiende deelen van millimeters, en
men ziet dat de brandpuntsafstanden, bij eenige malen herhaalde
bepaling, tot binnen die limiet nauwkeurig kunnen gevonden
worden. Bene grens wordt aan die nauwkeurigheid van zelve
gesteld door de spherische aberratie der lenzen, die veroorzaakt,
dat de randen een korteren brandpuntsafstand hebben, dan het
midden der lens, en‚ wil men het hinderlijke hiervan ontgaan
door voor de lens een scherm te plaatsen met eene ronde op@-
ning, die alleen het midden der lens vrij laat, dan wordt toch
de liehtkegel zoo scherp, dat er in het stellen van de lens,

re ann

(245 )

zoo dat de haren elkanders beeld dekken, dezelfde onzekerheid
blijft heerschen.

Wanneer het te doen is om den equivalenten brandpuntsaf=
stand van een lenzenstelsel, bijv. een oculair of een mikros-
koop-objektief te bepalen, dan is het altijd eenigszins lastig,
dat men voor de toepassing dezer methode den afstand der
hoofdpunten van het stelsel bepalen moet. Laat het lenzen-
stelsel zich uit elkander nemen, zoodat men van elke lens de
krommingen, dikten en brandpuntsafstanden en ook de onder-
linge afstanden der lenzen kan uitmeten, dan is dit bezwaar
niet onoverkomelijk, maar laat het zich niet uit elkander ne-
men, zoo als sommige mikroskoop-obiectieven, dan kan de
methode slechts benaderde resultaten geven. Doch dan kan,
met behulp van onzen toestel, met zeer goed gevolg worden
toegepast de methode, door ons geacht medelid mac GILLAVRY
bedacht en in het Maandblad voor Nutuurwetenschappen, 5e
jaargang, N°. 5 (3 April 1875) bekend gemaakt. Bij deze
methode worden door uitmeting de vergrootingen (of verklei-
ningen) bepaald, die de lens van een voorwerp bij twee ver-
schillende afstanden geeft; zijn die twee vergrootingen ver-
schillend, dan zijn ook verschillend: zoowel de afstand van
voorwerp tot lens, als de afstand van lens tot beeld, en ook
de afstand van voorwerp tot beeld.

Nu heeft de heer MAC GILLAVRY aangetoond, dat het slechts
noodig is, behalve de vergrootingen, de verandering van één
der drie even genoemde soorten van afstanden te meten. en
dat dan de brandpuntsafstand berekend kan worden zonder dat
daarbij de kennis der ligging der hoofdpunten, of die van
hunnen afstand een vereischte is. Het bewijs der daarbij die-
nende formulen is licht te vinden en in zijne boven aangehaalde
mededeeling gegeven. Die formulen zijn de volgende:

Noem den afstand van bet voorwerp tot het voorste hoofd-
unt a,

den afstand der hoofdpunten x,

den afstand van het 2e hoofdpunt tot het beeld 5,

de vergrooting 7,

en geeft men deze letters voor eenen tweeden stand accen-

n, dan is de afstand van het voorwerp tot het beeld a + « + b,

( 246 )

en bij den tweeden stand a’ + z Hb’,
derhalve de vermeerdering van dezen afstand a:—a + b'— b,
onafhankelijk van «.
Stelt men nu aa =k
Dd _—_—b=l
datb bk

zijnde 4 —=l— 4, dan heeft men deze drie formulen:

De heer MAC GILLAVRY merkt op, dat wanneer 7 eny > 1
zijn en yy groot is, alsdan de l® en 83° methode de beste is,
doch als yy >> 1 maar < 2 is, dat dan de tweede aan te raden
is, Ook voor de afstanden a en 6 geeft hij de formulen op,
zoodat, wanneer men de afstanden van het voorwerp tot de
voorvlakte en van het beeld tot de achtervlakte van het len-
zenstelsel bepaald heeft, de ligging der hoofdpunten bekend
wordt. Om onzen toestel voor de toepassing dezer methode
geschikt te maken, heb ik bij den heer pumouriN te Parijs een
paar verdeelingen op glas laten maken, van halve millimeters,
de eene komt in e‚ en wordt dus door het Ramsdenseh oculair
e onmiddellijk gezien, de andere komt in #, en wordt dus door
de lens p vergroot, zoodat de vergrooting gemakkelijk kan
worden waargenomen. Voor het geval, dat men die zeer groot
wil nemen, heb ik van denzelfden kunstenaar ook eene ver-
deeling in tiende millimeters, welke dan in # moet komen,
maar de strepen van die verdeeling zijn zoo fijn, dat hun beeld
bij de thans aan den toestel aanwezige verlichting moeilijk
zichtbaar is.
| Na toepassing dezer methode op verschillende lenzen is het
Ü mij voorgekomen, dat het altijd zaak zal zijn, eene zoo groot
i mogelijke met eene zoo klem mogelijke vergrooting te vereeni-
| gen; men zou even goed eene zoo sterk mogelijke verkleining
| met eene zoo zwak mogelijke verkleining kunnen verbinden,
E indien de fijnheid der verdeelingen niet het gebruik van ver-
kleiningen, althans van eenigszins sterke verkleiningen, uitsloot, |
Daar verder 4, de afstand van voorwerp en beeld, het meest

mites

neee eng magen ER

(247 3

verandert, d. i. meer dan k of U, heb ik eerst de eerste me-
thode toegepast en de formule

dE ere df ANA
(7 — 7) (7 —=1)

gebruikt. Bij eene vergrooting is 7 > 1, bij eene verkleining
<1, het is dus geene zaak eene vergrooting met eene ver=
kleining te verbinden, daar dan 7’ dicht bij de éénheid en
Yy—l dus te klein wordt; ja, voor de verbinding eener

Ë ee é 1
vergrooting met eene even sterke verkleining d.i. voor —= —

Y
zou men verkrijgen, zoowel /'/— 1l==0 als 4 == 0, en dus

ef
ej

de lens neemt dan bij onveranderden afstand van voorwerp tot
beeld, juist de twee standen in, bij de methode van Busser
gebruikelijk.

Is daarentegen bijv. 77 en 7 — 1, dan verkrijgt men

vl :
f= BE h, dus eene zeer gunstige bepaling.

Ik heb van verscheidene lenzen op beide wijzen brandpunts-
afstanden herhaaldelijk bepaald; het is mij daarbij gebleken,
dat voor lenzen met niet al te kleinen brandpuntsafstand, bijv.
>> 20 mm., mits men de ligging der hoofdpunten bepale, de
methode van BesSEL nauwkeuriger is, daar bij de methode van
MAC GILLAVRY het altijd moeilijk is, de vergrooting met hooge
juistheid aan te geven; men kan die moeilijk nauwkeuriger
dan tot tiende gedeelten van eenheden schatten. Daarentegen
heeft de laatste het groote voordeel dat zij de bepaling van den
afstand der hoofdpunten niet behoeft, en dus veel spoediger een
resultaat geeft, terwijl zij ook voor lenzen met zeer korten
brandpuntsafstand, bijv. << 10 mm., (objectieven van mikro-
skopen,) stellig de voorkeur wegdraagt.

De vraag verdient hier nog overweging, of bij aanwending
der methode van BrsseL niet door het verbinden van meer dan
ééne bepaling van WW en 5, ook de afstand der hoofdpunten 4

dn en de id

( 245)

als eene tweede onbekende kan ingevoerd worden ; immers door

een aantal bepalingen bij verschillende waarden van E te doen,

zou men door de methode der kleinste kwadraten wellicht eene
vrij nauwkeurige waarde van k kunnen verkrijgen en derhalve
de berekening van dien afstand na uitmeting der krommingen,
brandpuntsafstanden en onderlinge afstanden der lenzen kunnen
ontgaan. Bij de proef blijkt echter, dat die methode veel be-
zwaar in heeft en althans geene nauwkeurige bepaling van 4
oplevert, een gevolg daarvan, dat de twee onbekenden in de
vergelijkingen steeds factoren met hetzelfde teeken verkrijgen.

Ik zal ten slotte enkele voorbeelden geven van resultaten
met beide methoden verkregen.

N°. 1. Een Ramsdensch oculair, behoorende bij den dra-
denmikrometer van den zesvoets kijkers van FRAUNHOFER der
Utrechtsche sterrewacht.

De toepassing der methode mac GILLAVRY gaf

(1) Ak) schaal 228,6

(2) 4,5 141,6
(3) 2,6 108,7
(4) 2,0 99,2
(5) 1,0 90,0

Hieruit door verbinding

van (1) met (3) _f —18,75

„ (2) » (4) 18,82
ne (LE) (5) 18,77
wa 2e 0) 18,95

Het gemiddelde dezer 4 bepalingen is 18,82. De waarschijn=
lijkste waarde is natuurlijk slechts door ingewikkelde berekenin-
gen te vinden, waarbij de onzekerheid der 7’s noodzakelijk be-
kend moet zijn.

Voor de toepassing der methode van Besse had ik gemeten

le lens f — 27,0 dikte — 1,00 mm.
2e on 35,0 9,00

afstand der naar elkander toegekeerde vlakten der lenzen } 1,5 mm.

(249 )

Hieruit vindt men voor het geheele oculair:

hk= — 1,3
f == 18,72
doeh de methode van BesseL toepassende, vond ik, aannemende
k,= — 1,3:
E e a
118,8 13,05 18,93
110,0 63,35 18,S1
100,0 51,05 18,39
90,0 58,1 18,85
80,0 22.8 18,73
14,9 10,1 18,71

Gemiddeld 18,82,

komende dus in dit geval juist met de boven gevondene waarde
overeen.

N°. 2. Hen objectief van een mikroskoop van WEGENER te
Berlijn, dienende voor een universaal-instrument.
Hier gaf de methode mac GrLvAvRY de volgende resultaten :

NO, Aflezing der schaal y

1 981,4 10,4

2 862,9 9,45

3 330,0 8,7

4 800 dd

5 270 6,7

6 240 5,6

1 210 4,5

8 180 3,4

9 150 2,25
10 140 1,775
1 135 1,475
12 134 1,4
15 133 1,3305
14 132 1,19
15 131 A
16 130 1,0

( 250 )

Hieruit vindt men voor den brandpuntsafstand :

Uit N°. 1 ‘en 9 f = 29,66

pp B wee HD 29,50
eel. wai: NAD Janne 29,27
sr ee ENZ 29,04
a ARO de take 28,78 )
Mans Om 6 28,81
ETEN MT ED Beh 29,07
EAN AR Me ga 29,52

Deze uitkomsten loopen meer uiteen dan de voorgaande, maar
f is hier ook grooter. Het vraagstuk, uit al de bepalingen de
waarschijnlijkste waarde te verkrijgen, wordt buitengewoon om-
slachtig; evenzoo de berekening der gewichten van de verschil-
lende bepalingen van f, zoo even verkregen; stellen wij daarom
die gewichten eenvoudigheidshalve gelijk, dan is het arithme.
tisch midden van allen 29,20 mm.

Het mikroskoop-objectief bestond uit twee achromatische
lenzen, en kon uit elkander genomen worden. Voor de voorste
lens gaf de methode van Bresser, aannemende, zoo als door uit-
meting en berekening gevonden was, k == 0,85:

E e fe
260 101,9 54,71
24,0 70,2 54,64

gemiddeld 54,70
voor de achterste lens, evenzoo 4 == 0,60 nemende,
240 42,0 58,01
235 23,5 58,02
gemiddeld 58,015

Beide deze achromatische lenzen bestonden uit eene plat-
holle flintglas- en eene gelijkbolle (equiconvexe) crownglaslens.
De dikten, met een spherometer gemeten, waren

van de eerste achromatische lens 2,26 mm.,
„mp tweede ERE ws N00 P Jie
en de tusschenruimte tusschen delenzen 3,13 #.

(251 )

Een vroeger onderzoek van dergelijke achromatische lenzen
van denzelfden maker had mij geleerd, dat de beide hoofdpun-
ten van eene dergelijke achromatische lens liggen, te rekenen
van de platte voorvlakte af:

le hoofdpunt op 0,70 der dikte,
2e ” „156048 4 ”

dus op 0,075 vóór de bolle vlakte.
Hieruit vindt men: afstand tusschen het tweede hoofdpunt
der eerste en het eerste hoofdpunt der tweede lens — 4,1 mm.
Afstand der hoofdpunten van het geheele stelsel :

4,12
05060 145 0,155 =1,3:
54,7 4 58,0 — 4,1

Brandpuntsafstand van het geheele stelsel

54,7 X 58,0
ee SEEN == 29,21,
54,7 + 58,0 — 4,1
komende zeer goed uit met de vorige bepaling.
De methode van Besse op het geheele objectief toepassende,
verkreeg ik, den afstand 4 == 1,3 aannemende:

E e jp
160 80,2 29,54
155 74,0 29,52
150 67,4 29,54
145 60,5 29,56
140 53,3 29,56
135 45,3 29,59
180 81,2 29,49
125 26,9 29,46
120 8,5 29,52

gemiddeld 29,53

Om in plaats van 29,53, 29,20 te verkrijgen, zou k in plaats
van 1,3, 2,55 mm. moeten zijn; doch dit is niet wel mogelijk.
Men ziet dat de onderlinge overeenkomst niets te wenschen
Overlaat, en dat het dus voornamelijk aankomt op het zorgvul-

(252)

dig bepalen van #4, om eene daaraan evenredige nauwkeurigheid
te bereiken. |

Onder de resultaten door de methode mac GILLAVRY verkre-
gen zijn er drie, de 1°, 2e en laatste, die van dit resultaat
niet veel afwijken; dat de anderen meer afwijken, moet zonder
twijfel aan de moeilijke bepaling der vergrootingen worden toe-
geschreven, waardoor wellicht eene constante fout begaan werd.

Later heb ik meermalen de derde methode van den heer
MAC GILLAVRY gebruikt, die eenige voordeelen boven de eerste
twee aanbiedt. Vooreerst is de berekening volgens de formule

Kms

hy y
(rh
wat van meer belang is, men kan het aantal aflezingen van den

eenvoudiger dan volgens de formule maar,

nonius en bepalingen der daarmede overeenstemmende vergroo-
ting herhalen, zooveel men wil, en men zal daardoor een aan-
tal lineaire vergelijkingen verkrijgen, die door de methode der
kleinste kwadraten zijn op te lossen. Want men kan boven-
staande vergelijking schrijven onder den vorm

Wen f == LE-L

waar L en l/ de aflezingen van nonius 1 beteekenen, bij de
vergrootingen 7 en 7. Uit deze leidt men onmiddellijk af

fes 40 ek
Ln ie) SES on

Zoovele bepalingen men derhalve genomen heeft, zoovele verge-
lijkingen met de beide onbekenden f en C heeft men ook, die
men zeer licht door de methode der kleinste kwadraten kan
oplossen. Het is echter doelmatiger de vergelijkingen aldus
te schrijven

ztly=y

( 253 \

zijnde dan
C 1
== NY
RAE Emp

daardoor is het mogelijk eerst eene benaderde oplossing uit te
voeren, aan al de 7 gelijk gewicht gevende, en later, zoo er
verschil blijkt te bestaan, dit in rekening te brengen. Doch die
hooge nauwkeurigheid zal wel nooit vereischt worden.

Als voorbeeld voor eene dergelijke toepassing strekke de
bepaling van den brandpuntsafstand eener betrekkelijk zeer
dikke lens, eene zoogenaamde cylindrische loupe. Deze lens
bestaat uit eenen glascilinder van 14,0 mm. hoogte en 15,6
mm. dikte, waarvan boven- en ondervlakte nog een bolvormig
segment dragen, zoodat de dikte der lens in de as-19,67 mm,
bedraagt.

Deze lens werd zoo na mogelijk met hare as in de richting
der verdeelde liniaal 2 gesteld en achtereenvolgens de onder-
staande waarnemingen verricht. Beide de noniussen werden
afgelezen, nonius 1 diende, om volgens de derde formule van
den heer MAC GILLAVRY den brandpuntsafstand te bepalen,
nonius IT om daarna den afstand der knooppunten te vinden,
immers deze gaf, na voor indexcorectie verbeterd te zijn, den
afstand tusschen voorwerp en beeld, maar uit de vergelijkingen

he EE
pe ige
volgt :
am=(r+1)f
tadaa
y
9
„pill,

Derhalve, de verbeterde aflezing van nonius Il, IL noemende:
kh == ll — (a + b)
it Cam JL /
Zi

ze II

(

254 )

Zie hier nu het resultaat dezer metingen :

a (yt1?
5 el Bee te eef
280 1750 + 0,04 916,3
270 16,45 — 0,02 807,1
260 15,9 — 0,07 298,07
250 15,15 + 0,08 285,10
240 14,7 — 0,07 218,25
230 14,0 + 0,08 266,1
220 13,4 + 0,02 257,4
210 12,5 + 0,02 246,9
200 12,15 + U,07 236,2
190 vd — 0,08 228,7
180 11,0 + 0,02 211,2
179 10.4 + 0,01 207,3
160 9,85 — 0,04 198,3
150 9,2 0,00 187,6
140 8,6 0,00 177,8
130 8,0 0,00 168,0
120 1,4 0,00 155,2
110 6,8 — 0,01 148,5
100 6,2 — 0,01 138,7
90 5,6 — 0,01 129,0
80 5,0 — 0,01 119,5
10 4,81 + 0,01 109,5
60 89,5 — 0,02 100,6
50 9,2 — 0,02 91,46
4.0 2,95 + 0,02 82,0
30 1,98 — 0,01 74,4
20 1,82 + 0,05 67,7
15 1,07 0,00 66,45
14 1,00 + 0,01 66,36

318,35
308,6
293,83
288,87
278,8
269,8
259,8
249,8
289,45
229,45
219,0
209,2
199,3
189,4
179,5
169,6
159,75
149,9
140,2
130,55
121,0
111,5
102,0
92,65
83,75
15,65
69,25
67,5
67,9
Gemiddeld:

hed

eg ee

WT Wa ed

NE NAO
Pe)

Oe ee

hd
mm OE
ben

1,5%

De methode der kleinste kwadraten; op de verkregene verge-

lijkingen toegepast, gaf:

29 +

250,59

4079 2 + 111721y — 47119,75

(255 )

hieruit
x= 0,163
y= 0,060276
derhalve
f — 16,59.

De middelbare fout van elke bepaling van 7 voor sterke en
zwakke vergrootingen gelijk onderstellende, werd deze uit de €s
gevonden — + 0,037, en derhalve de w. fout van y:

0,037
0,6745 Xx £ == dt 0,0000567
/ 191996
en aangezien
òf=—f?dy
is:
w fout van f — + 0,02 mm.
Voor eene dubbel-bolle lens in het algemeen is

rr!

”
Tnt lr ee) + (n—l)d

dus als »! == — r is

” r2
n—l Zar—(n—l)d

Ái ==
derhalve, als d, 7, 7° en f bekend zijn

ror (Tertre tedetan0
of als == —r is:
2
era [rt rrd) [nao

Bij onsisr == — 1 — 12,125, d e= 19,67 f —= 16,59, derhalve

4,58 n° + 6,2284n — 19,67 == 0
waaruit
n= 1,501 of — 2,561,

waarvan de eerste wortel die is, welken wij zoeken.

id
:
EA
Ô

nT en ns

(256 )

De waarden van 7, f en J nu substitueerende in de formule

(3), hebben wij
6,5662
AN ie SE
0,501 x 17,684
— 6,566 == 44865 — 1,70;

gevende dus volkomene overeenkomst met de zoo even gevon-
dene waarde.

De methode van BESSEL toepassende, verkreeg ik, k — 1,70
nemende,

E 2 f

110,0 doa 67,48 | 16,55
eu

100,0 ee | 55,85 | 16,65

90,0 | A45 | 325 | 16,51

80,0 0 | 308 16,55

10,0 | 19% | 1265 | 16,49

| Gemiddeld 16,55

gevende dus een verschil van 0,04 met de door de methode
MAC GILLAVRY gevondene waarde, een verschil, dat binnen de
grenzen valt der waarnemingsfouten.

Utrecht, 28 Dec. 1817.

BIĲDRAGE

TOT DE

EEEN EED DRR PKN AM De NEL

DOOR

A. C. OUDEMANS Jr.

In het jaar 1872 werd door o. messe in den bast van eene
te Darjeeling in Britsch Indië gekweekte Cinchona Succirubra
een nieuw alkaloïde ontdekt, waaraan door hem de naam van
kinamine werd gegeven. De eerste opgaven daaromtrent vindt
men in het 5e deel van de Berichte der deutschen chemischen
Gesellschaft, bl 265—266.

Later werd door denzelfden scheikundige (Ann. der Chem.
_w. Pharm. 166, bl. 266 en verv.) een meer uitvoerig onder-
zoek omtrent kinamine in het licht gegeven, terwijl voor kor-
ten tijd (Ber. d. d. chem. Gesellschaft X, bl. 2157 en verv.)

door hem eenige mededeelingen werden gedaan omtrent de
thans bekende kina-alkaloïden en daarbij opnieuw de kinamine
ter sprake werd gebracht, maar tevens ook de ontdekking van
gene daarmede isomere basis, de conkinamine werd aangekondigd.

Het was te verwachten, dat het nieuwe alkaloïde niet uit-
sluitend aan den bast van de te Darjeeling gekweekte Cin-
chona Succirabra eigen zou zijn; inderdaad werd het dan ook
door pr vri (Pharm. J. Trans. [3] 4, p. 609) in een Suc-
eirubra-bast van Rungbee, door mowarp (Pharm. J. Trans.
[3] 5, p. 1) in den bast van eere uit C. Succirubra en C.
Calisaya gewonnene bastaardsoort aangetroffen, en nu onlangs
door messe (Ber; der d. chem. Gesellsch. X, 2157 —2152)
miet alleen in alle door hem onderzochte succirubra-basten van

VERSI, KN MEDED. AFD. NATUURK. 2de Rwuks, peuL XII, 17
LS

(ti

EE
EN ETE sv

BEE

anderen on ree aen a nn cd Zr EE BN EE EE ES

(258)

Java en Britsch-Indië, maar ook in vele Zuid-Amerikaansche, _
van verschillende Cinchona-soorten afkomstige basten aange-
toond, zoodat men het voor uitgemaakt kon houden, dat de
kinamine, ofschoon in geringe hoeveelheid voorkomende, toch i
als een vrij standvastig bestanddeel der echte kinabasten moet
worden beschouwd. |
Nadat ik mij geruimen tijd onledig had gehouden met het
onderzoek omtrent het soortelijk draaiingsvermogen van de voor=
naamste kina-alkaloïden in vrijen en gebonden toestand, werd
bij mij de wensch levendig, ook de nienw ontdekte’ kina-basis
in dit opzicht na te gaan en zoo mogelijk onze kennis omtrent
de eigenschappen van dit gewichtige lichaam aan te vullen.
Spoediger dan ik gedacht had werd aan dezen wensch voldaan,
door de vrijgevigheid van onzen bekenden kinoloog Dr. 5. ».
DE VRIJ, die mij eene hoeveelheid van ongeveeer 600 gram qud-
_netum afstond, te Darjeeling uit den bast van Cinchona Suc-
eirubra bereid. si
Zooals bekend is wordt onder guinetum verstaan het ruwe
mengsel van alkaloïden, dat uit eene of andere kima-bast wordt
afgescheiden; meer bizonder in Engeland is het onder dien
naam bekend. Het praeparaat wordt te Darjeeling bereid door
den bast met koud verdand zoutzuur uit te trekken, aan het
aftreksel eene zwakke overmaat van sodaloog toe te voegen,
het ontstane neêrslag uit te spoelen en te drogen, dn
Het doet zich voor als een uiterst fijn, stuivend, licht geel
gekleurd poeder. Het is betrekkelijk rijk aan cinchonine, cin=
chonidine en amorphe alkaloïden maar arm aan kinine, en bevat
daarvan nauwelijks meer dan het bedrag aan kinamine, zooals
uit het volgende blijken zal. is

ANALYSE VAN HET QUINETUM,

Het kwam mij wenschelijk voor, alvorens uit de hoofdmassa
de kinamine af te scheiden, eene quantitatieve analyse van het
quinetum uit te voeren. Daar bij ging ik op de volgende wijze te werk:

Nadat een qualitatief onderzoek had bevestigd, wat mij door
Dr. pr vriJ was medegedeeld, namelijk dat het quinetum geene

Deh)

(259)

merkbare hoeveelheid kinidine (conchinine van HEssE) bevatte,
werd eene afgewogene hoeveelheid (5—10 gram) van het prae-
paraat onder zachte verwarming in zooveel verdund zoutzuur
opgelost, dat de vloeistof slechts even zuur reageerde. De ge-
filtreerde oplossing werd met eene zwakke overmaat van kalium-
natriumtartraat neêrgeslagen en gedurende een etmaal aan zich
zelf overgelaten. Daarna werden de afgescheidene tartraten van
kinine en cinchonidine afgefiltreerd, voorts met eene matige
sterke oplossing van kalium-natriumtartraat en eindelijk mei
water uitgewasschen. In het luchtdroge mengsel van tartraten
werd nu het gehalte aan kinine en cinchonidine bepaald volgens
de methode, vroeger door mij (zie Versl. en Meded. der Kon. Akad.
v. Wetensch 2e Serie, Deel IX, bl. 870 en verv.) beschreven.
De van de beide onoplosbare tartraten afgescheiden vloeistof
werd met eene zwakke overmaat van natronloog neêrgeslagen,
de neêrslag afgefiltreerd, met water uitgewasschen en op 100° C.
gedroogd. De waschwaters werden met het filtraat nitgedampt,
om sporen van alkaloïden, die nog opgelost konden gebleven zijn,
af te scheiden; de hoeveelheid daarvan bleek echter zoo gering
te zijn, dat ik meende die gerust te kunnen verwaarloozen.
__ Het gedroogde poeder, dat nu hoofdzakelijk cinchonine, ki-
namine en amorphe alkaloïden moest bevatten, werd gewogen
en volledig met absoluten aether uitgetrokken. Toen de aethe-
rische oplossingen zachtjes tot droogwordens verdampt waren en
het terugblijvende op nieuw met absoluten aether werd uitge-
trokken bleef eene geringe hoeveelheid cinchonine achter, die bij
de hoofdmassa van het na uittrekking met aether overgeblevene
werd gevoegd. Uit het verschil tusschen de som der met
aether uitgetrokkene alkaloïden en de totale hoeveelheid verkre-
gene cinchonine kon het gehalte aan amorphe alkaloïden en
kinamine te samen worden opgemaakt.

Om nu de kinamine althans bij benadering te bepalen, trok
ik partij van de eigenschap, die dit alkaloïde bezit, van wòl
geer goed bij kookhitte maar zeer weinig bij gewone tempera-
tuur in spiritus van 50 pCt. oplosbaar te zijn. Ik trok alzoo
het na verdamping van het aetherische extract overblijvende bij

Oste op, maar bij bekoeling scheidde zich de kinamine voor
17*

de kookhitte met de bedoelde vloeistof uit. De geheele massa

‘260 ;

het grootste deel af, terwijl daarentegen hoofdzakelijk de amor-
phe alkaloïden in oplossing bleven. De afgescheidene kmamine
werd nu door eenen BUNSEN’ schen filtreertoestel afgescheiden, met
een weinig slappen spiritus uitgespoeld, gedroogd en gewogen.

Hetgeen bij het verdampen van de zwak-alcoholische oplos=
sing na afscheiding van de kinamine overbleef en zich na het
drogen op 100°C. als eene doorschijnende harsachtige massa
voordeed, werd als amorphe alkaloïden in rekening gebracht.

Deze ter afscheiding van kinamine gevolgde weg, hoe gebrek-
kig ook, komt mij, zelfs ter bereiding van kinamine op grootere
schaal, verkieselijker voor dan de door Hesse in zijne eerste
verhandeling (Ann. der Ch. u. Ph. 166) aangegevene methode,
welke daarop heet te berusten, dat het kimamine-chloroplatinaat
in water tamelijk oplosbaar is, terwijl daarentegen de chloro-plati-
naten der amorphe alkaloïden daarin nauwelijks worden opgenomen.

Het is mij gebleken, dat het bedoelde kinamine-chloro-
platinaat zeer weinig in water oplosbaar is, zoodat het,
eenmaal gevormd, met water kan worden uitgewasschen, zonder
dat het merkbaar in hoeveelheid vermindert. Desniettemin is
het waar, dat, wanneer men bij eene oplossing van kinamine-
hydrochloraat, die vrij zoutzuur bevat, eene oplossing van het
zoogenaamde platinachloried voegt, alleen bij groote concentra=
tie een neerslag ontstaat.

Ook is het mij opgevallen, dat men, eene oplossing van ge-
heel neutraal kinamine-hydrochloraat met eene overmaat van het
onder den naam van platina-chloried doorgaande reactief ver-
mengende, nooit de geheele hoeveelheid kinamine neerslaat,
maar een aanzienlijk deel daarvan in het van het neerslag af-

gescheiden vocht terugvindt.

De verklaring daarvan meen ik te mogen zoeken in het feit,
dat het door oplossing van platina in koningswater bereide,
van zoutzuur zooveel mogelijk bevrijde reactief, zooals de onder-
zoekingen van WEBER en worsö en de laatste beslissende proe-|/
ven van JÖRGENSEN (J. f. pr. Chem. Neue Reihe XVI, 345!
en verv.) hebben aangetoond, niet uit waterhoudend platina-
chloride, maar uit waterhoudend platinachloorwaterstofzuur
(Pt Cle Ha + 6 H9 0) bestaat.

Bij het toevoegen van eene oplossing dezer verbinding aan

( 261)

eene oplossing van neutraal kinamine-hydrochioraat wordt zout-
zuur vrij en dit laatste oefent, hetzij alleen, hetzij in vereeni-
ging met de overmaat van toegevoegd reactief een oplossenden

invloed op het kinamine-chloroplatinaat uit. Is dit laatste

eenmaal met water uitgewasschen, zoo blijkt het slechts in zeer
geringe mate daarin te worden opgelost.

Bij de quantitatieve analyse van het quinetum heb ik einde-
lijk nog eene bepaling uitgevoerd van de geringe hoeveelheid
water, die het schijnbaar geheel droge poeder bevatte en van
het natriumcarbonaat, dat daarin ten gevolge van de wijze
van bereiding en onvolledig uitwasschen was teruggebleven.

De uitkomst van het onderzoek, als gemiddelde van drie ta-

melijk wel overeenkomende analysen was de volgende

Cinchonine. . . . . . 87.0 pO.

Tr Te tr EAS Oh 0
Cinchonidine. .... RE NEN
Kinarmimnen Sens tess 45 pm

Amorphe alkaloïden. . 21.1
Natriumcarbonaat .. 29 wv
NVBS en a dee de

97.2 pCt.

BEREIDING VAN KINAMINE UIT HET QUINETUM
VAN DARJEELING.

Ter bereiding van kinamine uit de hoofdmassa van het ter
mijner beschikking gestelde quinetum, werd dit praeparaat in
400 weinig mogelijk verdund zoutzuur opgelost en aan de
oplossing eene meer dan toereikende hoeveelheid kalium-
natriumtartraat toegevoegd, om kinine en einchonidine in tar-
traten om te zetten. Na eenige dagen rust werd de vloei-
stof van het gevormde bezinksel afgefiltreerd en met eene zwakke
overmaat van natronloog neergeslagen.

Het uitgewasschen neerslag werd nu herhaaldelijk met spiri-
fus van 60 Gew. Proc. uitgekookt ; nadat de alcoholische vloei-
stoffen door bezinking eenigszins waren geklaard, werden zij
voorzichtig afgegoten en afgefiltreerd. Zij bevatten hoofdzake-

( 262 \

lijk amorphe alkaloïden en kinamine nevens eene geringe hoe
veelheid einchonine. De beide laatste alkaloïden zetten zich bij
bekoeling allengs in vlokken af, die door middel van een BUN-
sEN schen filtreertoestel van de moederloog werden afgezonderd,
verder met slappen spiritus werden afgewasschen en gedroogd.
De zooeven beschrevene uittrekking met slappen spiritus werd
met het teruggeblevene zoo lang voortgezet, totdat het afge-
filtreerde vocht na verloop van een etmaal geene merkbare
hoeveelheid kinamine meer afzette.

Om de onreine geelachtig gekleurde kinamine te zuiveren,
werd zij eerst met absoluten aether uitgetrokken. Hierbij bleef
eene niet onaanzienlijke hoeveelheid ecinchonine terug. Het
door verdamping van de aetherische vloeistof verkregen overschot

werd nu bij de kookhitte in alcohol van 80 Gew. Proc. opge-

lost. Bij bekoeling scheidden zich witte op het gewone kinine-
sulfaat gelijkende naalden van bijna zuivere kinamine af. Deze
alweder door een BUNSEN’schen filtreertoestel afgezonderd en met
slappen spiritus uitgespoeld, werden in een of ander goed kristal-
liseerbaar neutraal zout omgezet en uit de oplossing daarvan werd
eindelijk het alkaloïde door ontleding met natron afgescheiden,
en uit alcohol gekristalliseerd, Hessr vermeldt in zijne ver-
handeling over kinamine (Ann. der Chem. u. Pharm. 166)
alleen het hydroiodraat als gemakkelijk kristalliseerbaar zout;
zooals later blijken zal, zijn echter ook het nitraat, chloraat en
perchloraat zeer goed in kristallen te verkrijgen. Het eerste
der drie genoemde verbindingen, dat betrekkelijk het meest in
water oplosbaar is, leent zich het best ter verkrijging van eene
zuivere kinamine-verbinding.

Langs dezen vrij tijdroovenden en omslachtigen weg heb ik
uit den ganschen beschikbaren voorraad aan quinetum slechts
20 gram zuivere kinamine kunnen bereiden. De slap alcoholie
sche oplossingen bevatten nog eene zekere hoeveelheid van dit
alkaloïde, waarvan de afscheiding met vele bezwaren gepaard
ging en ten deele onmogelijk was. Een deel daarvan kon ik
meester worden, door de alcoholische moederloogen langzaam te
laten verdampen. Van lieverlede zette zich dan eene laag van
amorph alkaloïde uit het vocht af, en daarin vormden zich al-
lengs zeer net gevormde tetragonale zuiltjes van kinamine, die

(265 )

soms eene lengte hadden van 2 à 3 milimeters en eene dikte
van Ì millimeter. Goot men het bovenstaande vocht af en

behandelde men de laag van gemengde alkaloïden met spiritus
van 60 Gew. Proc, zoo losten de amorphe alkaloïden op, maar

ur
Ë

de kristalletjes van kinamine bleven nagenoeg ongedeerd achter.

Del

SAMENSTELLING EN EIGENSCHAPPEN DER KINAMINE.

Hesse heeft in zijne verhandeling over kinamine (Ann. der
Chem, u. Pharm. 166) aam dit lichaam de formule C,,Ha;No0
toegekend en wel op grond van de resultaten, bij de elementair-

ret Ce rde AS

analyse van het vrije alkaloïde en bij de bepaling van het iodium-
gehalte van het hydroiodaat verkregen. In het laatst van het

ne er ed

voorgaande jaar echter (Ber. der deutschen chemischen Gesell-
schaft, deel X) neemt hij de formule Co Ha4 N39 Og aan en wel,
_ omdat bij de omzetting van kimamine in apokinamine (eene
_ nieuwe basis, die volgens hem aan de formule Cg Hs Ng O be-
antwoordt) onder den invloed van broomwaterstof geen methyl-
_ bromied gevormd wordt; iets dat wèl en zeìfs tot een bedrag
_ van 25 pQt. van het gewicht der oorspronkelijke stof zou moe-
ten geschieden, wanneer de eerst voor kinamine aangenomene
formule de juiste was. (Cao Hog N303 + BrH zouden dan na-
melijk geven: Co Hop NO + Ho O + CH; Br.)

Daar messe nog geene analysen van de door hem verkregene
verbindingen heeft openbaar gemaakt en zich tot eene korte
_ uiteenzetting van de door hem verkregene uitkomsten heeft be-
_ peald, is het voor ’shands onmogelijk, om de wetenschappelijke
_ waarde van de door hem bijgebrachte gronden te beoordeelen.

en Mk

De analysen van kinamine, die door mij werden verricht,
_ gaven de volgende uitkomsten:

1) 0.2246 gr. kinamine gaven bij verbranding 0.6045 gr. CO,
ME en 0.1702 gr. H,O.

8) 0.2088 gr. kinamine gaven 0.56 18 gr. COg en 0.1297 gr. HoO.
5) 0.2382 » „ n_ 0.6418 # p w 0.1746 # vm
4) 0.2206 # „ „n 0.5913 „ mn 0.1607 # wv

5) 0.2356 wv / „ 0.6848 # pm wm 0.1758 wv „
6) 0.2124 » „ Pa 040 S mre 0. G2S a oom
D 0.2166 # ” ma USO TK epe 01518: ”

AE Tt PRN VRT End

KE rn

en. 4

NEE HEROES EEDE EN,

Wen mr ge

Del

(264 )

De analysen 1—4{ werden verricht met eene laag zilver, en
de analysen 5 en 6 met eene rol kopergaas voor in de buis:
van het begin der analyse werd langzaam zooveel zuurstof
overgevoerd als noodig was om de stof te verbranden zonder
het kopergaas aan te tasten. De laatste analyse werd verricht
met kopergaas voor in de buis, maar vóór en gedurende de ver-
branding werd zuivere stikstof doorgevoerd, terwijl vooraf het
kopergaas in datzelfde gas werd uitgegloeid; toen er slechts kool
in het platinascheepje was overgebleven, werd de verbranding
onder doorvoeren van zuurstof voleindigd.

Uit de resultaten van bovenstaande analysen worden de vol-
gende procenten aan C en H berekend. (De bepaling der stik-
stof lief ik achterwege, omdat die mij na de proeven van HESSE
onnoodig voorkwam.)

l) 2) 3) 4) 5) 6) 7) CrsHo4N20s CooHseNa0s
C.78.6 73.2 73.4 141 735 73.3 78.5 18.1 18.6
Hie 4 0e Syl Beln48. Ant Biden .S 7.7 8.0

Deze uitkomsten strooken beter met de vroeger dan met de
later door HESSE gegevene formule.

Om ze te toetsen aan de grootte van het moleculairge-
wicht, heb ik eenige bepalingen verricht van het iodiumgehalte
van zuiver goed gekristalliseerd kinamine-hydroiodaat.

De uitkomsten van eenige gewichtsanalysen waren deze:

1) 0.7804 gr. hydroiodaat gaven 0.4162 gr. Agl.

2) 0.7048 „ ” ” 0:576 aw „
3) 1.04753 Id Id V/Â 0.5553 HI 14
4) 1.0285 „ / 0.5439 » 9

Hieruit berekent men voor het gehalte aan odium:

CsoHa,Na0a CaoHoeNa0s.
1) 28.8; 2) 28.9; 3) 28.6; 4) 28,8 28.8 28.0.

De bepaling van todium volgens de titreermethode van vor
HARD, onder de noodige door hem vermelde voorzorgen verricht,
leverde eenige moeilijkheden, omdat zelfs hij overmaat van zilver
en vrij veel salpeterzuur zich de vloeistof moeilijk klaarde. Het

(265 )

schijnt ook, dat het ioodzilver hardnekkig organische stof mede-
sleept; althans menigmaal kon hij het verhitten van het iood-
zilver de reuk van de distillatieproducten der kina-alkaloiden
worden opgemerkt. Ziehier intusschen de uitkomst :

1.2610 gr. kinamine-hydroiodaat werden in 300 CC. water
opgelost, en daarbij gevoegd 300 milligr. Ag in salpeterzure
oplossing, eene hoeveelheid juist toereikend wanneer het zout
aan de samenstelling CaoHogN30, LH beantwoordde. Bij lang
schudden bleef de vloeistof melkachtig. Nadat nog 15 milligr.
Ag waren toegevoegd, klaarde zich na schudden de vloeistof en
er was zilver te veel. Door terugtitreeren met rhodanammo-
nium kwam ik tot het resultaat, dat juist 0.3077 gr. zilver
voor het neêrslaan van het jodium noodig waren geweest, en
hieruit vindt men weder 28.8 pCt. L.

Ik zou geneigd zijn, aan de resultaten van de jodium-
bepalingen, die met de formule C;oHa4N90g voor kinamine
overeenstemmen, meer waarde te hechten dan aan de uitkom:
sten der elementairanalysen, zoo niet het verschijnsel, dat men
bij bijna alle analysen een te laag koolstofgehalte vond, mij
daarvan terughield, te meer omdat bij andere vroeger door mij
met denzelfden toestel geanalyseerde organische stoffen iets der-
gelijks niet is voorgekomen. Ik laat de zaak dus liever onbe-
slist en geloof, dat men eerst door vergelijkende analysen van
andere zouten hieromtrent tot zekerheid zal kunnen geraken.

Wat nu de eigenschappen van de kinamine betreft, deze zijn
reeds grootendeels door messe ‘beschreven. Ik veroorloof mij,
aan het door hem medegedeelde slechts datgene toe te voegen,
wat door hem niet is opgemerkt of in een of ander opzicht
van zijne uitkomsten afwijkt.

Reeds boven is medegedeeld, dat bij de langzame verdamping
van slappe alcoholische oplossingen van de amorphe alkaloïden
uit het quinetum, die nog eene geringe hoeveelheid kinamine
bevatten, dit laatste alkaloïde zich in goed gevormde tamelijk
aanzienlijke kristalletjes afzet. Deze behooren tot het tetragonale
stelsel, toonen zeer duidelijk de combinatie « P oo.P * en
Zijn daardoor gemakkelijk te onderscheiden van cinchonine.

DN
*) Na de lezing van de laatste mededeeling van nessr in de Berichte der deut.
schen chemischen Gesellschaft (Jahrgang X), ben ik eenigen tijd in twijfel gee

— Ts

Ee TEESE POTT TRT RT

ITE ESR ET ER

ae Een

meh

( 266 )

Volgens messe lost kinamine in aether zeer gemakkelijk op.
Bij een onderzoek daaromtrent kreeg ik uitkomsten, die van de
zijne eenigszins afweken.

10.305 gram ewivere aether losten namelijk bij 16° C. niet
meer dan 0.2128 gram kinamine op, dat is alzoo 2,06 deelen
op 100 deelen aether. Wellicht ‘is het verschil tusschen de
waarnemingen van HESSE en van mij daaraan toe te schrijven,
dat hij geen zuiveren aether bezigde.

Het soortelijk draatingsvermogen van kimamine is door Hesse
alleen bepaald voor oplossingen in sterken alcohol. ík heb die
bepaald voor oplossingen van het alkaloïde in absoluten alcohol,
absoluten aether, alcohol van 90 Gew. Proc., zuiveren benzol en
zuiveren chloroform. De uitkomsten van dit onderzoek vindt men
in het volgende overzicht. Grootere concentraties dan de daarin

aangegevene konden althans bij aether en alcohol niet worden

bereikt +).

Aantal

a 9)

weest, of de waargenomene kristallen wellicht uit het door messe ontdekte con-
kinamine bestonden. Ik geloof echter te mogen beweren, dat dit niet het geval
is; de tetragonale kristallen toch, soms eene lengte hebbende van 2—3 millimeters
gaven bij het omkristalliseereu uit alcohol weder fijne naaldjes van hetzelfde uiter-
lijk als men ze gewoonlijk bij kinamine waarneemt. Ongelukkig heb ik verzuimd,
het S. D. V. er van te bepalen, waardoor aan allen twijfel een einde kon worden
gemaakt. Later vind ik wellicht gelegenheid op dit punt terug te komen.

f) Alle in deze tabel en ook later voorkomende bepalingen van het soortelijk
draaiingsvermogen zijn verricht op de vroeger door mij beschrevene wijze. Hen
zeker gewicht van de stof werd in het oplosmiddel in een klein maatkolfje tot
een bepaald volumen van ongeveer 20 C.C. verdeeld en deze vloeistof met den po-
laristrobometer onderzocht. Het S. D. V. der zelfstandigheid werd dan berekend
met behulp van de formule

$) Elk van de in kolom IV onder de rubriek x, opgenomen cijfers is het midden

van eene serie van 4 waarnemiugen, in de 4 quadranten met den polaristrobome,

ter gedaan.

(2615

Aard van het oplosmiddel.

Aantal
grammen
der stof

jop 100 C.C.

24
D

waargeno-
men.

Absolute aleohol

”

Aleohol van 90 Gew. Proc.
Absolute aether

rd
Chlorofor

r/Á

1.0160

TA
1.4940
er Ke

V/A
1.6475
0.4583

V/A

V/Â
1.0229

/Á
0.7220

V/A

V/d

I/Á
1.5120

V/4

r/Á
2.2350

i/d

V/d

0.8560

mm
303.38 | 3012'5

”

30}2 5 A
3013’
4039: |

0
50265
Ba 0 15
1040'5
1040 |l” 1210.4
10415
3045’
sas (ler 11909
3044!
20 g'5
20 g’
20 8’ pd 940,9
20 95
40185
40195 ti” 940,0
4019’
6029’
6028’ 930,3
6027’
2035!
2036’

0
UE Llan
4035
4033’

4034

Uit bovenstaande uitkomsten blijkt, dat het soortelijk draaiings-
vermogen van kinamine voor oplossingen in verschillende neu-

trale vloeistoffen niet hetzelfde is en voor alle onderzochte ge-

vallen van den concentratiegraad afhankelijk is.

(4), berekend.

( 268 )

Met behulp van eene grafische voorstelling leidt men uit
bovenstaande cijfers de volgende waarden van («)p voor oplos-
singen in absoluten alcohol en chloroform af

Absol. Alcohol.

ada Es Wren ETD
” =| DS 10400
nit kD Pte 1020.2
m ed 2 Ld Eem 9901
Chloroform.
en y05 (@» a” 9502
” nnnd 1 Vid == 940,6
n…=l5 == 9400
” == D= 930,4
We == 920,8

REACTIES OP KINAMINE.

Hesse heeft in zijne verhandeling in Bd. 166 van LIBBIG’s
Annalen opmerkzaam gemaakt op de kleursverandering, die op- —
lossingen van kinaminezouten ondergaan, wanneer daaraan eene
oplossing van goudchloried en platinachloried wordt toegevoegd.
In verband met het onbestendig karakter van het alkaloïde
liet zich verwachten, det deze kleursveranderingen het gevolg
moesten zijn van oxydatieverschijnsels en was het waarschijn-
lijk, dat ook de toepassing van andere oxydantia tot analoge
verkleuringen aanleiding zouden geven.

Toen ik trachtte, daaromtrent een meer uitvoerig onderzoek
in het werk te stellen, ondervond ik a! spoedig het bezwaar, dat
sommige der gebezigde reactieven, (zooals bijv. het chroomzuur),
zelf gekleurd zijn of (zooals met het goudchloried het geval
is) nederslagen vormen, en daardoor het verschijnsel min of meer
onduidelijk maken.

Dit bracht mij op het denkbeeld, om nevens geheel kleur-

( 269 )

looze reactieven, ook de werking van gasvormige zelfstandighe-
den op kinaminezouten na te gaan, en zoo kwam ik tot de
ontdekking, dat deze laatste zeer gevoelig zijn voor de dampen
van het chloorperoxyde, en tevens dat de kleursveranderingen
die zij ondergaan, afhankelijk zijn van onderscheidene om-
standigheden, vooral van de af- of aanwezigheid van vrij
zwavelzuur en van de concentratie der oplossingen. In het
navolgende vermeld ik eenige reacties, waardoor zelfs kleine
hoeveelheden kinamine (fracties van Ì milligram) gemakkelijk
kunnen worden herkend.

1°. Wanneer men een druppel van eene oplossing van een
kinaminezout voorzichtig laat vloeien op geconcentreerd zwa-
velzuur, dat eene kleine hoeveelheid salpeterzuur bevat, zoo
neemt men op de plaats, waar de vloeistoffen zich met elkaar
vermengen, bij groote concentratie van de kinaminezout-oplossing
eene kastanjebruine bij grootere verdunning eene prachtige
oranje kleur waar. Verdunt men nu het gezamenlijke vocht
allengskens met water, zoo wordt dit meer purperkleurig en
eindelijk zwak rozerood.

2°. Wanneer men een blad gewoon stevig schrijfpapier (met
behulp van eene veeren pen) beschrijft met eene niet te sterke
oplossing van kinamine in weinig zwavelzuur en op een horlo-
gieglas legt, waarin men een weinig geconcentreed zwavelzuur
en een paar korreltjes kaliumchloraat heeft gebracht, zoo wordt
het schrift na eenige secunden bruinachtig of olijfkleurig. Laat
men het papier nu aan de lucht liggen, zoo verkrijgen de let-
ters na korteren of langeren tijd eene rozenroode kleur.

Wordt aan de oplossing van het kinaminezout, voordat het
met het chloorperoxyd in aanraking komt, een tamelijk aanzien-
lijke hoeveelheid sterk zwavelzuur toegevoegd, zoo zijn de ver-
schijnselen geheel anders. De boven beschrevene olijfgroene
of bruine verkleuring wordt dan veel spoediger waargenomen.
Laat men na eenige secunden het beschreven papier aan de
lucht liggen, zoo gaat de vaalbruine tint allengs in een prach-
tig hemelsblauw en, zoo de oplossing betrekkelijk veel kinamine
bevat, in een donker blauw-zwart over. Bevochtigt men de
blauwe letters met water zoo worden ze rozenrood ; en omge-
keerd kan men soms door bedruppeling van rozerood gekleurde

je ed peren de et fm

added dd dn er

Dd en an en en ve nnn as. dieen

ERK Ge

(270)

karakters met tamelijk sterk zwavelzuur, vooral aan den rand,
de vorming van eene blauwe zelfstandigheid waarnemen.

Deze verschijnselen leveren mijns inziens het bewijs, dat bij
de oxydatie van kinamine door chloorperoxyd eene scheikundige
verbinding gevormd wordt, die in watervrijen toestand blauw,
maar in waterige oplossing rozerood is. De gedragingen van
de bedoelde stof herinneren geheel aan die van het cobalto-
chloried, dat watervrij of bij groote concentratie eener oplossing
en bij aanwezigheid van veel zoutzuur blauw, maar bij oplossing
in water rozerood is.

Ten slotte zij hier vermeld, dat de beschrevene reactie te-
genover chloorperoxyd niet plaats heeft met kinine, kimidine,
einchonine, cinchonidine, kinieime en einchonicine.

ZOUTEN VAN KINAMINE.

Hesse heeft eenige zouten van kinamine nagegaan en vond,
dat het neutrale hydroiodaat gemakkelijk te kristalliseeren was,
maar daarentegen het neutrale hydrochloraat, het neutrale en
zure tartraat amorph waren, het neutrale sulfaat slechts moei-
lijk in kristallen te verkrijgen was en het acetaat zich zeer
gemakkelijk in oplossingen onder afzetting van vrije kinamine
ontleedde.

Ik heb de uitkomsten van uessw ten opzichte van de door
hem onderzochte zouten geheel bevestigd gevonden. Te ver-
geefs beb ik ook getracht een gekristalliseerd zuur sulfaat
(Cio Haa No Oa, SHo O4 + zag), een neutraal Aydrobromaat. en
een neutraal owalaat te verkrijgen. De synthetisch vervaardigde
oplossingen droogden onder den exsiccator tot gomachtige
massaas op en het praeparaat, dat aan de samenstelling van een
zuur sulfaat beantwoordde, werd allengs vrij donker bruin ge-
kleurd. Ik vermoed, dat hierbij reeds te gelijkertijd eene om-
zetting van kinamine in kinamicine plaats greep.

De oplossing van het synthetisch bereide formaat toonde bij
langzaam verdampen meer neiging tot kristallisatie, en ik twijfel
er niet aan of dit zout, op eenigszins grootere schaal bereid,
zou gemakkelijk in kristallijnen vorm zijn te verkrijgen. Bij

6
le
d

(271)

de proeven op kleine schaal, met hoeveelheden kinamine van
ll gram genomen, kreeg ik bij vrijwillige verdamping van
de oplossing kristallen van een in water oplosbaar zout, maar
tevens eene gomachtige massa.

Betrekkelijk gemakkelijk kristalliseeren het chloraat, perchlo-
raat en nitraat en deze zouten, eens in drogen toestand ver-
kregen, zijn zeer bestendig, althans zoo men ze niet onmiddel-
lijk aan de werking van het zonlicht blootstelt.

Het nitraat (Cj9 Hoy N3 Op, NO3 Hi) is watervrij en zet zich
hetzij bij langzame verdamping van eene verzadigde oplossing
onder eenen exsiccator, hetzij bij bekoeling van eene warme
geconcentreerde oplossing in kristallen af, die tot het mono-
klinische stelsel behooren. Bij verschillende kristallen werden
de combinaties P. — Po en @ P. + P-o.— P- oo waar-
genomen. Het droge zout wordt in het zonlicht allengskens
bruingeel gekleurd en lost bij eene temp. van 15®C. in 16,53
deelen water op. In warm water en in alcohol wordt het veel
gemakkelijker opgenomen.

De bepalingen van het soortelijk draaiingsvermogen gaven
mij voor eene temperatuur van 16% GC. en voor oplossingen in
water en alcohol de volgende uitkomsten :

Aantal
grammen
op 100 C.C.

Aard van het oplosmiddel, (2), berekend,

waargeno-
men,

mm.
Water 0.997 303.38 | 2055’
7 / „ | 2058’ ie” 960,8
„ „ Pi 2054;
„ 1.934 ” 5050’ ,
” ” u 5052’ Í
0
” ” ” 5050’ le 977.0
„ / „ 5051’ |
Absolute alcohol 0.9945 | 3018 b
/ / ” / 8018’ | m7 109,2
” „ 2.086 / 6046’ | 0
„ ” | ” n 6048’ af 10976

Ee nn kens

gen an nn zi
en

ve
A a

Nn jd dt

(272)

Uit deze gegevens berekent men voor het S.D. V. van ki-
namine in den vorm van nitraat *

voor oplossingen in water bl100-2/100) (@) — ar” 1160.3-1160.8
4 /Á „ alcohol (1/100=°/200) («)» == peil 13 10.31 310,8

Het chloraat is insgelijks watervij en kristalliseert in het
rhombische stelstel. De meest waargenomene vormen waren de
dubbelpyramide P,‚en de combinaties OP. so P; OP.coP ‚Po
en oP .P 2.

Het zout lost in 137 deelen water van 16° C. op, veel ge-
makkelijker echter in alcohol en in water van hoogere temperatuur.
De waterige oplossing wordt vooral bij overmaat van chloor-
zuur in het zonlicht of bij verwarming allengskens bruinrood
gekleurd.

Het perchloraat scheidt zich uit waterige oplossingen in den
vorm van watervrije kristallen af‚ die waarschijnlijk tot het
monoklinische stelsel behooren en tweelingen vertoonen welke
veel overeenkomst hebben met die van gips. De kristallen
zijn echter zeer onduidelijk. Oppervlakkig beschouwd komen
zij met die van het kinamine-hydrojodaat zeer sterk overeen,

De bepaling van het soortelijk draaiingsvermogen leverde voor
alcoholische oplossingen en voor eene temp. van 16°C. de vol-
gende uitkomsten op :

Aantal %p

Aard van het oplosmiddel. BE d. enn (@) berekend.
meu,

MU. EE
Absolute alcohol 0.709 [303 8) 20 g

5 ê „120 s Ier 9903

„ U / / 20 g’ |
3 ” 21335 „ 6025”

/ ” y ” 6023’ Be 10108
„ / ” ” | 6025’

*) Bij deze en de volgende berekeningen van dien aard is de formule CroHasN303
voor kinamine als grondslag aangenomen, IE:

( 273 3

Uit deze cijfers berekent men voor het S. D. V. van het
alkaloïde in den vorm van perchloraat (bij eene concentratie
van lliso— lag) : (4)n — pr” 13102 —1340.3.
__Van het Aydroiodaat kon de kristalvorm niet worden wt-
gemaakt. De oplosbaarheid van het zout in water is grooter
dan die van het perchloraat. Ik vond namelijk dat bij 16° C.
1 deel hydroiodaat in 71 deelen water werd opgenomen. Bij
hoogere temperaturen wordt veel meer van het zout op-
gelost en even als bij de vorige zonten wordt ook het hydroio-
daat door aleohol veel gemakkelijker dan door water opgenomen.

De bepalingen van het soortelijk draaiïingsvermogen leverden
voor alcoholische oplossingen en voor eene temp. van 16° C.
de volgende uitkomsten op.

d Aantal *
Aard van het oplosmiddel. an 1. waargeno- («),, berekend.
| He men.
Re
Absolute alcohol 1.068 [303.8 | 2059’ |

” ” „ 30 p’
1 ! ” ” 30 2’ 7 32,5
” ” ” 30 9/5
„ 1.644 „ 404,1"
/ ’ „| 4044’ (lo7 940,4
V/4 i/d I/Á 404,3’
” 2.310 4 6042:
” ” „ 6043’ | id 950,8
” ” ” 6044,’

Voor het soortelijk draatingsvermogen van kinamine bij de
aangegevene concentraties berekent men uit bovengenoemde cij-
fers de waarden „7 1300,3—1330.N—1350.0.

Omtrent het chloroplatinaat van kinamine zegt mrssr, dat
het zich van de overeenkomstige zouten der overige kina-
alkaloïden door zijne groote oplosbaarheid in water onderscheidt.
Volgens hem zou platinachloried alleen in zeer geconcentreerde
oplossingen van het hydrochloraa, een geel vlokkig neerslag
doen ontstaan, dat bij toevoeging van weinig water weder

VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK. 2de REEKS DEEL XI. 18

nnn eV

oplost. Daar het zout buitendien in zijne waterige oplossing
gemakkelijk ontleed wordt, zoo moest hij van het bereiden van

het droge chloroplatinaat en van de analyse der verbinding af-
zien.

( 274)

Het groote belang, dat aan de kennis van de samenstelling
van het kinamine-chloroplatinaat verbonden is, bracht er mij
toe, om niettegenstaande de door messe verkregene ongunstige
uitkomsten, de bereiding van het zout te beproeven. Daartoe
maakte ik eerst synthetisch eene oplossing van het zure kie
namine-hydrochloraat (9 Hoy N95 05, 2 HCI in weinig water,
en voegde daaraan de ter vorming van een chloroplatinaat
Pt Cl,(C1o Hoa. No Oo), 2 HCI berekende hoeveelheid platinachlo-
ried toe. Het resultaat was negatief; er ontstond geen neêr-
slag en de oplossing, in het donker onder een exsiccator ge-
plaatst, droogde alleugs tot eene amorphe maar gedeeltelijk
ontlede massa op.

Inmiddels kwam mij de reeds boven (zie blz. 261) aange-
haalde mededeeling van JÖRGENSEN over de samenstelling van het
zoogenaamde platinachloried onder de oogen en leerde ik daaruit,
dat bij toevoeging van eene oplossing dezer stof tot eene oplos-
sing van zuur kinamine-hydrochloraat 2 moleculen chloorwaterstof
vrij moesten worden, wanneer het chloroplatinaat van kinamine
eene samenstelling had, analoog aan die van de chloroplatinaten
der andere meer bekende kina-alkaloïden (PtCl, Hs + Coo Ho4.N 0,
2 HCl = PL Cls, Cio Hoa N203 + 2 HCI), en daar het mij nù
mogelijk scheen, dat verdund zoutzuur het kinamine-chloroplatie
naat zou kunnen oplossen, beperkte ik bij eene tweede proef zoo-
veel mogelijk de hoeveelheid zoutzuur, voegde bij eene oplossing

van neutraal kinamine-hydrochloraat eene vrij geconcentreerde op
lossing van platinachloorwaterstofzuur en verkreeg zóó werkelijk
zonder eenig bezwaar het verlangde chloroplatinaat in den vorm
van een amorph geel neerslag, dat, eenmaal door de BUNsEN’sche
filtreerpomp afgescheiden, veilig met water kon worden uitge
wasschen en slechts weinig daarin oploste.

Wordt het zout aan de lucht gedroogd, zoo doet het zich als
een gele amorphe stof voor, die vrij bestendig is en zich al-
thans binnen den tijd van eenige weken niet ontleedt. Het
verdraagt eene temperatuur van 100” C, zonder eene diepingrijpende

MT DE EE EA ne er

it
ne
EN
Ô $

(275)

scheikundige verandering te ondergaan en verliest daarbij
slechts het scheikundig gebonden water, waarbij tevens de kleur
der verbinding een weinig donkerder wordt. Bij iets hoogere
temperatuur (120°—180° C.) schijnt reeds ontleding plaats te
grijpen. De verbinding begint samen te bakken en wordt veel
donkerder gekleurd.

In aanraking met water is het chloroplatinaat veel minder be-
stendig dan in volkomen drogen toestand. Laat men een weinig
van de versch neergeslagene en uitgewasschene verbinding onder
eene laag water in het donker staan, zoo wordt dit allengs licht-
geel gekleurd, maar uit de geringe vermindering van het niet
opgeloste is gemakkelijk op te maken, dat de oplosbaarheid van
het zout in zwwver water zeer gering is. Allengskens wordt na
verloop van een paar weken het vaste zout, evenals de vloeistof,
rozerood gekleurd en eindelijk blijft er nevens gereduceerd pla-
tina niet anders over dan eene in water en alcohol bijna on-
oplosbare rozeroode verbinding, die op een filtrum afgezonderd,
door sterk zoutzuur blauw wordt gekleurd, in met zoutzuur
bedeelden alcohol eenigermate onder vorming van eene licht-
blauwe vloeistof wordt opgelost en over het geheel vrij bestendig
schijnt te zijn. Waarschijnlijk is deze stof identiek met die,
welke bij de werking van chloorperoxyd op kinamine wordt
gevormd.

De zeer slappe oplossing van het kinamine-chloroplatinaat in
filtreerpapier opgezogen, wordt daarin allengs tot dezelfde blauwe
verbinding gereduceerd, die evenwel bij bevochtiging met water
allengs rozerood wordt.

De uitkomsten der analysen van het kinamine-chloroplatinaat
waren de volgende:

1) 04479 gram luchtdroog zout verloren bij drogen op
1009 C. 0.0260 gram water.

2) 0.5087 gram luchtdroog zout verloren bij drogen op
1009 C. 0.0299 gram. water.

3) 0.4300 gram op 100° GC. gedroogd zont gaven bij ver-
branding met loodchromaat 0.6802 gram CO en 0.2810
gram [,O.

4) 0.2338 gram op 100% G. gedroogd zout gaven 0.3798
gram CO3 en 0.1223 gram H40.

50 =

ES ok

TN Iers,

( 216 )

5) 0.4489 gram op 100° C. gedroogd zout lieten bij voor-
zichtig gloeien achter 0.0846 gram platina.

6) 0.2404 gram. op 1000 C, gedroogd zout lieten na gloei-
ing achter 0.0472 gram platina.

7) 0.4880 gram luchtdroog zout gaven 0.0894 gram pla-
tina en 0.3802 gram. Ag. Ci

Uit deze resultaten berekent men voor het watergehalte van
het zout een bedrag van 5.85—5.9 pCt, beantwoordende aan
ongeveer 3 H,O op 1 molec. watervrij chloroplatinaat en verder
voor de procenten aan C,H, PtenCl in de op 100° ge-
droogde stof het volgende :

3) 4) 5) 6) 7)
CG 45.1 4.4.2 —
H 6.0 5.8 — — ——
Pt — — 18.8 19.6 19.5
Cl sies == — — 20.5

Deze uitkomsten stemmen tamelijk wel overeen met de for
mule 2 (Ch, HCI), PtCl, voor het droge zout, waarin Ch,
hetzij door de formule Co Hay Na Oa, hetzij door Cao Ho6 No Og
kan worden uitgedrukt. Immers voor de samenstelling van het
droge chloroplatinaat berekent men, voor de beide zoo even
aangevoerde formulen het volgende :

2(C oHaaNa02, HCI)PECI,

2(C4oHa6N202,HCIPECI,

C 43.0 44.9
H 4,8 5 1
Pt 19.1 18.5
Cl 20.5 20.0.

Het zou echter, in verband met het veel te hoog gevonden
water-stofgehalte, de vraag kunnen zijn, of het chloroplatinaat
op 100° C. gedroogd, wellicht nog scheikundig gebonden
water bevat. In verband met de voor chloor en platina ge-
vonden cijfers houd ik dit voor onwaarschijnlijk en geloof ik
het te hoog gevonden waterstofgehalte te moeten toeschrijven
aan eene font van de analyse, het gevolg van occlusie van

Kes

(277)

waterstof door het kopergaas, dat bij de analyse was ge-
bezigd.

Ofschoon de verkregene cijfers overigens niet genoeg over-
eenstemming vertoonen, om, ten aanzien ‘van de moleculair-
formule der kinamine tot eene beslissing te komen, zoo laten
zij toch geen twijfel over omtrent het feit, dat kinamine eene
eenzurige basis is, eene uitkomst, die, zooals blijken zal, ge-
heel overeenstemt met de resultaten van het onderzoek omtrent
den invloed van zuren in overmaat op het S. D. V. van de
kinamine.

SOORTELIJK DRAAIINGSVERMOGEN
VAN KINAMINE BIJ OPLOSSING IN EENE OVERMAAT VAN ZUREN.

In mijne verhandeling „Over het soortelijk draaiingsvermo-
gen der voornaamste kina-alkaloïden in vrijen en gebonden toe-
stand, (Natuurk. Verh. der Koninklijke Akademie Deel XVI.
Ann. der Chem. in Pharm. 182. 33 en verv.), heb ik de
uitkomsten medegedeeld van eenige onderzoekingen omtrent den
invloed, dien verschillende hoeveelheden van sommige anorga-
nische en organische zuren onder overigens gelijke omstandig-
heden op het soortelijk draatingsvermogen van de vier meer
algemeen bekende kina-alkaloïden uitoefenden. Eene hoeveelheid
van ongeveer 316 milligr. alkaloïde werd onder toevoeging
van de gewenschte hoeveelheid zuur en van de ter aanvul-
ling noodige hoeveelheid water bij 17° C. op een volumen van
20 C.C. gebracht en de alzoo verkregen oplossing telkens on-
derzocht.

Ik heb ditzelfde onderzoek ook met kinamine bij eene tem-
peratuur van 16° C, verricht en alzoo telkens ongeveer 0.326
gram kinamine, na toevoeging van de bepaalde hoeveelheid zuur
door verdunning met water op 20 C.C. gebracht. De ge-
bezigde zuren waren dezelfde als die, waarvan de invloed vroe-
ger was nagegaan; alleen de proeven met overchloorzuur wer-
den achterwege gelaten, omdat dit met kinamine een in water
zeer moeilijk oplosbaar perchloraat vormt,

TE NS

mmm tn

(278)

De uitkomsten van het onderzoek waren de volgende:

Chloorwaterstofzuur.

Gewicht aan kina- | Aantal mole- 5 («)
mine op 20 C.C. vanjeulen CIH op 1 js ie
de oplossing. mol. alkaloïde waargenomen. berekend,

0.8265

„
0.3834

I
0.3218

„
0.3224

„

„
0.3249

„

”
0.3290

„

WA
0.3228

”

bid
0.3270

LÁ

5041’
50405 | 711404
5040’

5056’

5057’ | „7 LTR
5043’ '
5045! |

50445

5046!

5047

5049’ | „7 1E
5047’

5048’

0 /

Heke | 27 11100
5051’

0 /

RE | „7 11509
Boal,

5038 |

Oe
oaeen
5036’ |
5022’ |
5022’

erf 1080.2

*) Bij het toevoegen van één molee, van een eenbasisch of 1/, molec, van een
tweebasisch zuur was het niet mogelijk, het aikaloïde geheel in oplossing te bren-
gen, en moest iets meer zuur worden toegevoegd, Dit meerdere bedroeg echter
gewoonlijk niet meer dan !/s,, in een enkel geval !/,, molec. In verband met de
geringe variatie van het S,D.V, der kinamine onder den invloed van zuren mogen
deze kleine afwijkingen van de juist toereikende hoeveelheid zuur geacht worden
vau geen belang te zijn. De hoeveelheid van 0.326 gram kinamine is berekend
naar de oude formule van Hesse (Co, Hag Na Os). Bij het aannemen van de

(273)
Salpeterzuur.
Gewicht aan kina- | Aantal mole- 5 (a)
mine op 20 C.C, vanjculen NO3H op . DE zo
de oplossing. l mol. alkaloïde. waargenomen, berekend.
mm,
zi ij _— — Ed 1160.5
0.3286 gr. 2 508.58 5050’ 0
” ” v ” 5050’ ; „7 11608
0.8272 wp : 903.8 5049
0
„ ” pn pn 5051’ Eerid jet
0.3281 4, 908.8 5050
” ” „ ” 5050’
” ” / „ 50505 m7 1179,0
” ” „ ” 50507
0.8273 7 503.8 5048/5 |
73 73 / PI 504,8? a 1160,7
0.8288 12 503.38 5044’
„ ” 3 ” 50435 „7 11408
„ v n „ 5044,
0.3263 20 903.8 50385
„ ’ 7 # 5041, sj 11404
” ” „ ” 5041,
Chloorzuur.

Gewicht aan kina- | Aantal mole-

mine op 20 C.C. vanjculen C1O,H op 5 (),
de oplossing. 1 mol. alkaloïde. waargenomen, berekend
mm.
0.3250 gr. 1 808,8 | 5042!
=0 !
„ / / 1/4 544,
0

’ ” „ ” 5045’ „7 11601
” ” ” ” 5046’

0.3235 2 503.8 5042’ |
” ” ” ” 5042! | eg 1160.0
73 73 „ " 5042, \

nieuwe formule C49 Ha, Na Oy zou men 0,812 gram hebben moeten oplossen, maar
ook deze afwijking oefent geen merkbaren invloed op het S.D. V, uit,

*) Afgeleid uit het draaïingsvermogen van het iu water opgeloste neutrale
nitraat,

” nnee Ee ee
ee eeen. men mek et wats oes EE AEN EE ne

T Weken

(280 )
Chloorzuur.
Gewicht aan kina- | Aantal mole- A («)
mine op 20 C.C. vanjeulen C1O3H op l D
de oplossing. Ll mol alkaloïde waargenomen. berekend.
mm.
0.3124 gr. 4 903.8 5043’
Pi 7 ” ” 5045’ | sn 11702
” „ „ / 5044
0.3266 wv 8 903.8 5046’
/ ” / „ 5047’ | ad 1160.3
” „ „ ” 50455
03232 » 15 303.8 | 5045’ ô
„ „ / / 5044’ | „7 157,2
Gewicht aan kina- | Aantal molecu- a (&)
mine op 20 C.C. van) len C‚H,O, op Ü 8 B
de oplossing. |l mol. alkaloïde. waargenomen. berekend,
mm. jd
0.3258 gr. 1 303.8 | 5044’ E
7 7 „ „ 5046’ „7 11602
0.3300 2 803.8 5049’
” „ „ ” 5052’
0
j 5 2 pe 50525 j is 116 ‚6
y „ ’ ” 5049’
0.5218' # 5) 803.8 5043’ 0
7 „ „ 7 50435 m7 1160.9
0.3254 » 4 303.8 | 5048
” ” „ / 50409 | 711105
” / 2 ” 5049
03253 » 5 3038 | 5047,
v / ” „ 50438 5 | al 1180.0
7 ” ” / 5049’
0.3239 # 10 9038.8 5050’ <

/ / ” ” 5049 5

7 11800

7 11709

„ ” ’ ’ 504g'

” ” ii ” 5049’
0.3258 4,0 303.8 5049'S

7 ” ” „ 5049 5

0.3255 » 20 303.8 | 50495 |

ee 11709

(281 )

Mierenzuur.

Gewicht aan kina- {Aantal molecu- (@),
mine op 20 C.C. van) len C H,O; op
de oplossing. |l mol. alkaloïde waargenomen. berekend.
mm.
0.3249 gr. 1 803.5 | 5040’ 6
/ ” ” 7, 5040’ | af EAO.
0.8230 2 908.8 5045’ 0:
„ / / ’ 5045’ | a Arke
03278 » 4 8303.8 | 5051’ À
nent 7 „ 5051’ ; ie
03274 » LO 303.8 | 5052’ ô
” „ 504 g'5 zj) 2 ld
0.3298 w 20 903.8 5051 0
/ / # ” 5051’ 4 en
0.3295 # 60 905.8 5049’
/ ” / / 50517 | eG 11606
„ „ ” ” 5051,
Zwavelzuur.

Gewicht aan kina- | Aantal molecu- x
„mine op 20 C.C. van len S O,Ha op

de oplossing. |l mol. alkaloïde.

(),

berekend.

waargenomen,

mm
0.3259 gr. If, „03.8 Sad
„ ” „ ” 5043’ | af 1150.8
” ” / ” 5044
0.3254 # 1 303.8 5047 5
” ” ” ” 5044, 5 5
Á Ö Ml 4 Boas, 7 11604
„ „ ” „ 5046,
0.3279 /„ 1/5 503.8 5049’
„ „ „ „ 50491 | „7 11608
” „ ” ” 5049’
U3244 p 2 303.38 5042'5 |
” ” n ” 5043’
„ ” „ „ 5045’ m7 1169,4
” „ ” Pi 5045,
0.3242 / 31 903.8 5048,
ans Je k zoas | 7 11603
V/A ” V/4 n 50. 1. 3

(282)

Zwavelzuur.

Gewicht aan kina- |Aantal molecu- 44 («)
mine op 20 C.C. van{ len SO,H. op L. D D
de oplossing. {l mol.alkaloïde. waargenomen. berekend.
mm.
0.3270 gr. 5 503.8 5050’ 0
” / ” 3 50505 | m7 116,5
0.3292 10 308.8 5050’
0
„ / / ” 505075 } 7 TEEN
0.3266 20 803.8 | 5041’
„ ’ ” ” 5042’ ed 1140.9
pe ” Pi 7 5043’
0.3267 # 50 903,8 50307
7 Vi ” " 5032, | ed 11103
” / „ 7 5032

Gewicht aan kina- | Aantal molecu- * (e)
mine op 20 C.C. vanf len C,HO, op d. D
de oplossing. 1 mol. alkaloïde. waargenomen, berekend.
mam.
0.3235 gr. Is 803.838 | 5044’
” ” r 7 5044’ | se 1160.3
” 7 n ” 50451
0.3272 » 1 303.58 | 5052: |
„ ” / ’ 5050’ \ 0
” / ” 5053’ m7 1181
” ” ” ” 505
0.3305 2 803.8 | 5054’ oe dl
” ” 3 ” 5054 | m7 1110
0.3281 4 305.8 50457 | 0 |
” ” / ” 50457 ad 12
0.3269 6 503.8 5049, 0
” ” ” „ 5049’ | 7 1172
0.3264 » 10 303.8 | 5048’ | ö
” 7 / ” 5047’ | #7 116,5

(283 )

Phosphorzuur.

Gewicht aan kina- | Aantal molecu-
mine op 20 C.C. vanj len PO4,H3 op

de oplossing. Ll mol. alkaloïde: waargenomen berekend.
mm.

0.3275 gr. 1) 903.8 5051’
” zi „ „ 504g' | ulle
” „ 72 ” 504,9’

0.3272 2 303.8 5048’
” ” ” n 5050’ | a IVS
” ” ” ” 5050’

0.3266 » 4, 303.38 | 5047'®
” ” ” ” 504,6, | 7 11606
” ” pi ” 5048

0.3252 8 303.8 | 5047
” „ ” ” 5046’ | a” 11607
” „ „ ” 5045

0.3267 » 20 303.8 | 5°46' | |
” ” „ ” 5045, | | a” 11602
„ ” ” ” 5046

BESCHOUWINGEN OMTRENT EEN VERMOEDELIJK
VERBAND TUSSCHEN CHEMISCH KARAKTER EN SOORTELIJK
DRAAIINGSVERMOGEN NAAR AANLEIDING VAN DE BOVEN

MEDEGEDEELDE UITKOMSTEN,

De uitkomsten, verkregen bij het onderzoek naar den invloed,
dien zuren op het soortelijk draaiïingsvermogen van kinamine
uitoefenen, stemmen in vele opzichten overeen met die, welke
ik vroeger bij een dergelijk onderzoek met de meer algemeen
bekende kina-alkaloïden verkreeg.

Ook hier zien wij, dat het S. D. V. van het alkaloïde bij
eene zekere hoeveelheid toegevoegd zuur een maximum bereikt,
om bij verdere toename daarvan allengskens te dalen. De

*) Met 1/y en °/4 molecule phosphorzuur kon het alkaloïde, zelfs bij zachte
verwarming, niet in oplossing worden gebracht,

(284)

verklaring van dit verschijnsel vroeger gegeven, zal hier even-
eens van toepassing kunnen zijn.

In menig opzicht zijn echter belangrijke verschillen met de
vroeger verkregene uitkomsten aan te wijzen.

In de eerste plaats toch valt het in het oog, dat de maxima
van S. D. V., voor de onderscheidene bij het onderzoek gebe-
zigde zuren, bij kinamine veel meer met elkander óvereenstem-
men; zooals blijkt uit het volgende tafeltje, waarin die maxima
zijn opgenomen. Ik verkreeg

Voor het Oxalzuur. . . . . . « een maximum van „7 11801
HI 4 Azijnzuur 5 elalle. sle nr ” 11800
1 __» Salpeterzuur. .... » „ „ RWA
„__» Chloorwaterstofzuur . » „ „ 11706
” „ Mierenzuur ..... w „ / 11705
»__» _Phosphorzuur .... ” 7 1173
„ ” Chloorzuur etn le Belie 1/4 „ Wi If: 70. 2
„em Zwavelgank a Hib „non 4 „ 11608

Het grootste verschil bedraagt, zooals wij bemerken, hier nau-
welijks 1 percent van het bedrag van het S. D. V,

Dit feit schijnt mij toe van beteekenis te zijn. De groote
overeenkomst van-deze maxima onder elkander schijnt er voor

te pleiten, dat hier eene natuurwet ten grondslag ligt, die voors

loopig zoodanig zoude kunnen worden uitgedrukt, dat het S. D. V,
der alkaloïden door verschillende zuren op gelijke wijze wordt
gewijzigd, mits de ontstane verbindingen ten opzichte van de
verzadiging der organische basis door het zuur op gelijke lijn
kunnen gesteld worden.

De vroeger met de vier voornaamste kina-alkaloïden verkre-

gene uitkomsten zijn hiermede, althans schijnbaar, in strijd;

want ik vond toen, dat de maxima bij kinine, kinidine, cin-

chonine en cinchonidine aanzienlijke onderlinge verschillen ver=
toonden, bedragende 5 à 6 percent van het geheele bedrag van
het2S-0 DN

Iet is echter de vraag, of deze afwijkingen niet te verklaren
zijn door den invloed, dien de concentratiegraad op het S. D. V.
uitoefent. Indien men dezen kon ontgaan, en de zelfstandighe-

(285 )

den, waarvan de oplossingen werden onderzocht, in geïsoleerden
toestand ten opzichte van haar S. D. V. kon nagaan, zou
wellicht blijken, dat die afwijkingen niet bestonden en dat de
vier vroeger onderzochte kinabases in den vorm van zure zouten,
steeds hetzelfde draaiingsvermogen zouden vertoonen, onverschillig
welk zuur ter vorming van het zout was gebezigd.

Ik vind te meer reden, om dit mogelijk te achten, omdat
het mij zeer onwaarschijnlijk voorkomt, dat lichamen van het-
zelfde chemische karakter zich ten aanzien van de verandering
van het S. D. V. onder den invloed van zuren anders zouden
gedragen.

Er is nog een ander punt, dat opmerking verdient,
namelijk dit, dat bij de toevoeging van l molecule van een
éénbasisch of van !/, molecule van een tweebasisch zuur aan
1 molecule kinamine het maximum van draatingsvermogen reeds
ten naastenbij is bereikt. Im zooverre is er een belangrijk ver-
schil te bespeuren tusschen kinamine en de vroeger door mij
onderzochte kina-alkaloïden : en dit verschil springt vooral in
het oog, wanneer men den invloed van betrekkelijk zwakke or-
ganische zuren (zooals azijnzuur en mierenzuur) op het S. D. V.
nagaat. Bij kinine, einchonine, kinidine en einchonidine is het
S. D. V. bij toevoeging van 2 molec. azijnzuur en 2 molec.

terenzuur tot 1 molee. van het alkaloïde aanzienlijk lager dan
het te bereiken maximum, terwijl daarentegen bij kinamine, zoo
slechts eene oplossing kan worden verkregen met het minimum
van het daartoe noodige zuur, een bedrag voor het S. D. V.
wordt waargenomen, dat onder den invloed van veel meer zuur
als ter vorming van zure zouten noodig is, nagenoeg niet meer
stijgt. Tot staving van het gezegde verwijs ik naar het vol-
gende overzicht, dat geene verdere toelichting behoeft.

vr neee

( 286 )

ijs: “Tanzuodorwu UEA poojaur uop
B0LE wt | 900St et dopuo A °C 'S UA wnurrxen

CAI 2 | BOLT Ged

RS p ‘oplorer[e “jou Tj 307 nzuororu
é 098 Pa VOELT B jeu $ UBA BurBaoaaog (iq -A (T'S

BOLTT | OOLCT SR Board”

É 3q00z }Uo0z EAS yUo0z ‘optorere ‘jeu T 30} muzuororw
vor -Topuo jor | -1opuo goru 80983 -Topuo goru | jou f ueA Burdaoaaog (rq “A *CI 'S
É ì “mauzulize ueA poojAur uop

OoBII af | SOELT Ben | BOONE at | PORIE at | GOBLE Sa | zopuo r dS ve wnwen
En. Ak 5 voproresre jou [ 30} Iunzulize

DoOTL 2 ToAET Ba | EolTE at | D'o5VE 2” | TolBl Sa | om g úea SuBeoroos EE
790 JUooz Uo0z yyooz “oprorerje “jout T 30} mmuzulize
BONT -topuo zor | -dapuo goru | -dopuo gotu | -zopuo goru | jow j UVA HuIBooaaog lig A °CT 'S

‘QurWBUDY “9UIplUOYAUIG ‘ouruomyYouIg °UIPLUIY “gu

(282)

Ik meen het verschil, dat ten aanzien van de verandering
van het S.D.V. onder den invloed van zuren tusschen kina-
mine en de vier andere kinahasis wordt waargenomen, daaraan
te mogen toeschrijven, dat de eerste eene eenzurige basis is,
en de vier andere lichamen een tweezurig karakter bezitten. De
samenstelling van het kinamine-chloroplatinaat en van de chloro-
platinaten der andere kina-alkaloïden is daarmede ook geheel in
overeenstemming; terwijl het kinamine-zout op één molec.
Pt Cl, twee moleculen alkaloïde en twee moleculen Cl H bevat,
bevatten de andere genoemde chloroplatinaten op één mole-
eule PtCl,, slechts één molecule alkaloïde en twee molecu-
len Cl H.

Het komt mij niet onwaarschijnlijk voor, dat wat bij de
kina-bases wordt waargenomen, zich ook bij andere alkaloïden
zal voordoen, en dat alzoo de bepaling van het S. D. V. van een
alkaloïde bij toevoeging van verschillende hoeveelheden zuur
een middel zal kunnen zijn om het chemisch karakter daar-
van te beoordeelen en uit te maken,of het lichaam één=-, twee
of meerzurig is.

Wanneer ik dit vermoeden uitspreek, dat door onderzoekin-
gen op breeder schaal behoort te worden bevestigd, zoo mag
ik niet verzuimen op te merken, dat er al aanstonds een
feit kan worden aangevoerd, dat met de gemaakte hypo-
these in strijd schijnt. Het is dit, dat het overzure sulfaat
C‚, Hos. Na O5, 2S Ho 0,45 Hy O onder sommige omstandighe-
den, naar de proeven van HESSE, een eigen S,D. V. bezit, dat,
op kinine berekend, grooter is dan dat, hetwelk uit het S. D. V.
van het zure sulfaat Cs, Ho4 No O5, SHo O, + 7 Ho O wordt
afgeleid.

De uitkomsten van messe hebben mij, dadelijk nadat ik er
kennis van genomen had, zeer verrast, omdat ze mij lijnrecht
in strijd schenen te zijn met hetgeen ik vroeger ten aanzien
van den invloed van overmaat van zwavelzuur op het S. D. V.
van kinine had waargenomen. Immers ik vond voor kinine
(p= 1,6 naar de uitdrukkingswijze van messe) en twee molec.
SH,O, an = “=& 2710.5 en bij vermeerdering van de hoe-
veelheid zuur daalde het S. D. V.

In het denkbeeld verkeerende, dat de voorafgaande vorming

nn gn tp + nn

En nnn reke MP Wi; à

(288 )

van eene vaste verbinding wellicht iets tot de zaak zou Aur-
nen afdoen, en wenschende in elk geval de uitkomsten van
HÈsse te toetsen, heb ik het overzure sulfaat bereid en daar-
voor na oplossing in water, een S. D. V. gevonden, dat op
kinine berekend, inderdaad eenigszins afwijkt van dat, het-
welk ik vroeger voor dit alkaloïde bij oplossing in eene groote
overmaat van zwavelzuur had gevonden (zie de Bijlage).

Terwijl nu in dit opzicht mijne waarnemingen die van HessE
niet bepaald tegenspreken, komt het mij toch voor, dat het onbe-
stendige karakter der besprokene verbinding, en de omstandigheid,
dat het naar mijne vroegere proeven niet gevormd wordt, wanneer
men bij eene oplossing van het zout Ca, Ho4 Na Os, S Ho O4
meer zwavelzuur voegt, niet als een krachtig bewijs tegen de
boven geuite stelling mogen gelden. Het komt mij waar-
schijnlijk voor, dat het overzure kinine-sulfaat behoort tot
de zoogenaamde moleculaire verbindingen, en met het zure
kalium-acetaat en dergelijke zouten op ééne lijn behoort te wor-
den gesteld.

Uit het op blz. 278—283 gegeven overzicht van het S. D.V.
van kinamine blijkt, dat dit alkaloïde in den vorm van neutrale
zouten nagenoeg hetzelfde soortelijk draaiingsvermogen vertoont.
Het was de vraag, of dit verschijnsel zich ook zou voordoen
voor oplossingen in andere vloeistoffen als water. Poven vermeldde
ik eenige kristallijne zouten, waarvan het S.D. V. in absoluten
alcohol werd bepaald. Berekent men de gevondene waarden op
vrije kinamine, dan verkrijgt men, voor de aangegevene grenzen
van concentratie, het volgende:

S.D. V. van kinamine in alkoholische oplossingen
berekend uit het nitraat 7 1810.3—1310.8
" „___ hydroïodant 1300.0— 1350.0
5 „___„_perchloraat 1810,2—1340.5

Ook hier zien wij dus eene vrij groote overeenstemming.

Bij de vroeger door mij verrichte onderzoekingen omtrent de
vier voornaamste kina-alkaloïden werd zoodanige overeenstem-
ming tusschen het S.D. V. zoogenaamde normale zouten niet
gevonden. Wellicht is dit juist aan het tweezurige karakter

arne

(289 )

dier bases toe te schrijven. Lmmers het is mogelijk, dat bij
de vorming van een zout van l molee, kinine, cinchonine enz.
met l molec. van een éénbasisch zuur de invloed van dit laatste
op het 8D. V. nog niet ís uitgeput en dat onderscheidene
zuren zich te dien opzichte verschillend gedragen. Wellicht moet
hier ook rekening worden gehouden met den invloed der con-
centratie.

Nadere onderzoekingen zouden hieromtrent vermoedelijk een
helderder licht verspreiden.

VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de rrEEKS, DEEL XII. 19

a Smen an ns A md mm

(290 )

B: IL AGE.

OVER HET SOORTELIJK DRAAIINGSVERMOGEN VAN
HET OVERZURE KININE=SULFAAT,

Hét zout werd bereid docs het zure sulfaat Cao Haa N32 Op,
H, SO4 + 7 HO in water op te lossen en de oplossing, met
gene overmaat van Zuur gemengd, in een exsiccator boven ge-

goncentreerd zwavelzuur te plaatsen. Na eenigen tijd vormden

zich witte zijdeachtige kristallen, die op een BUNSEN’sch filtrum
van de moerloog gescheiden, met weinig water uitgespoeld, tus-
schen filtreerpapier geperst en aan de lucht gedroogd werden.
96175 gram van het zout gaven 04915 gram Ba SO4

0,3945 gram van het zout verloren bij drogen op 1200 G.
0,0574 gram water. ï
Hieruit vindt men:
- Cao Haa Na On 2 SH, O4 + 5 H20
SO EEEN 83.4 82.0
kristalwater . … « 14.5 14.8

Van dit zout werden 0.6064 gr. in water tot een volu-
ent rani 20E GEE: opgelost. Bij eene lengte der buis van
3030, gmm vond ik het volgende voor de waarden van &

13026’ 13022 13023’
13053 13%56 13054’
13058’ 13057’ 13056’
13043’ 13056’ 13053’
13045 13048 130465

Midden: a = “=e 13046 °
(a)p berekend op het zout “=e 14904.
„ „ kinine “> 2810.6.

ds ES

REE
nn

DE MAGNETISCHE COEFFICIËNTEN

VAN EEN

IJZEREN SCHIP AAN WAARNEMINGEN GETOETST,

DOOR

W. VAN HASSELT,

Luitenant ter zee der 2de klasse, gedetacheerd bij het Koninklijk
Nederlandsch Meteorologisch Instituut.

_ De formule:
sin p==Acos pH Bsin at eos a + Dsin(Za 4-p) + Beos(Za Hp). (L)
of, wanneer de afwijkingen minder dan 20° bedragen:

p=AtBsina d Ccosa + Ds Za 4 Boos Za. (Ie) *)

deert ons de afwijking mit den magnetischen meridiaan van den
magneet, van ’t kompas aan boord, kennen.

Hierin is p de gevraagde afwijking en a de koers van het
schip op het miswijzende kompas.

Deze formule geldt echter slechts voor eene bepaalde plaats
op aarde — verandert het schip in breedte en lengte, «lan
wordt ook de formule gewijzigd, aangezien B en C grootheden
zijn, die afhangen van de Horizontale intensiteit van het aard-
magnetismus en van de inclinatie.

_*) A, B, C, D, B uit (IL) zijn nagenoeg de sinussen dier coëfliciënten (in bogen-
maat uitgedrukt) uit (la).

SL. EN MEDED. AFD. NATUURK, 2de rERKS. pemL XII. 20

‘
ï

LD er en rt

me eer en en en et ende ee ER

( 292 )

A, D en E zijn constant zoo lang in de plaatsing der ijzer-
massa’s aan boord geene verandering voorvalt.
B en C worden voorgesteld door de onderstaande functiën :

@
C+ Op tangòd. saret A

waarin :

1 de Horizontale intensiteit en

Ò de inclinatie.

Verder zijn nu B; en B5, C} en Cy constante grootheden
evenals A, D en E.

Zijn nu inclinatie en Hor. intensiteit bekend voor de plaats
der waarneming, dan zal men A, Bj, Bs, Cj, Ca, D en E
kunnen vinden indien men formule (la) aldus schrijft: —

sam a cOs a

p=A Bj + Ba sina tang ò + Co
/À

+ Cz cosa tang ò

fi)

+ Dein Za + Keos 2a

Neemt men dan op de 32 kompasstreken afwijkingen waar,
dan verkrijgt men 32 vergelijkingen met 7 onbekenden, en
kunnen daaruit de coëfficiënten worden gevonden.

Hoewel nu voor een aantal plaatsen op aarde de elementen
van het aardmagnetismus door waarneming zijn gevonden, zoo
is dat aantal betrekkelijk nog gering, en moeten wij in vele
gevallen ons bedienen van den Atlas des Erdmagnetismus von
GAUSS und WEBER *). N

Men kan ook, nadat een schip eene of meer reizen heeft
gedaan, en op eenige plaatsen gedurende de reis, door rond-
peilingen, de afwijkingen voor verschillende koersen heeft
bepaald, de coëfficiënten vinden.

Het hierna volgende voorbeeld zal ons doen zien dat de
naauwkeurigheid vrij voldoende is.

*) Wel geeft de „Admiralty-manuel’” magnetische kaartjes voor 1874, doch het _
bestek komt ons wat klein voor,

{293 )

Zijn nu gedurende de reis op onderscheidene plaatsen door
rondpeiling, op de gewone wijze, de afwijkingen bepaald, dan
kan men met behulp van formule (I) de waarde van A, B, C,
D en E vinden.

Daar A, D en E constant zijn, zal het rekenkunstig gemiddelde
van al de voor die grootheden gevondene waarden de waar-
schijnlijkste waarde geven.

B en C verschillen voor iedere plaats.

Zoekt men nu in de tafels van causs de Hor. intensiteit
en de inclinatie van elke waarnemingsplaats op, en stelt men daar-
mede en met de voor B en C gevondene waarden de formulen
(II) en (III) zamen, dan kan men door middel van de methode
der kleinste quadraten de waarschijnlijkste waarden van Bj,
B, C} en Cz vinden.

Wij weten nu wanneer

A + DsmZa + B cos Za
} + Deos Za — HE sin Za

== (ang «

wordt gesteld *), dat:

tj ) B sina + C eos a
EP te en HOGE
1 4 Dos Za — E sin Za

Substitueren wij hierin de waarden van Ben C uit form. (IL) en

(III), dan komt er:

(Bj sin a-Cjcos a)eosa 1 We B, sin aOgcosa)cosa

sin(p-a)=—= tang ò.

1 + DeosZa-Bsin2a í 1 + DeosZa=Bsinda
Stellende nu:
(B; sina + Cj cora) cosa
1 + D eos Za sin Za
en
(By sia -t Cy cos a) cosa
1 4 Deosta — Bsin2a °°

__ *) Zie STAMKART „Regeling van kompassen” bladz. 144 waarin a in plaats
‚ N 4

svan a’ en A, B, C, D, BE, in plaats van pr, me, n, p, q; zoo ook BROUWER,

„Zeevaartkunde” 2de deel bladz. 372.

20*

Ae ne

ze
Ess

hd Ee en

en Ee ee ei Rida ed SE etn ee er

in ER on En de df Le oak end

ee en mn teren mn iden nde a men ede aa Tt ne te

( 294 )
dan verkrijgt men :

f M \
sin (p—a) == + Niyò,
Û
of, als wij in plaats van de sinus den boog schrijven:
M
p= + Nigd
Û

Zijn alzoo A, B, Bs, Cj, Ca, D, B berekend, dan kan men
voor iedere kompasstreek, of van 10° tot 10°, het kompas

rond, de waarden van «,‚ M en N vinden, en met behulp van

deze waarden en de elementen van het aardmagnetismus p be-
rekenen.

Zoowel voor de practijk als voor de wetenschap, hebben wij
het van belang geacht deze formule aan de waarnemingen te
toetsen.

Het materiaal daartoe aan het koninklijk Nederlandsch Meteo-
rologisch Instituut voorhanden is nog zeer schaarsch, en hoewel
in de meteorologische journalen voor stoomschepen eene kolom
voorkomt voor afwijkingen, en tevens de gelegenheid gegeven
is om gedane rondpeilingen aan te teekenen, zoo vindt men
slechts zelden alles volledig ingevuld.

Wij hopen dat de vrij gunstige uitslag van het hier vol
gend onderzoek de zeevarenden zal aanmoedigen al hunne
waarnemingen met juistheid te boeken, en ten minste hun de
overtuiging zal geven dat zij niet ongebruikt blijven liggen.

Eenige jaren geleden werd door den Hoogleeraar gork een
kompas-journaal ontworpen voor de stoomschepen der Maat-
schappij Nederland. Tijdens zijn leven werden die journalen
aan het Meteorologisch Instituut gezonden. Uit den zeer
kleinen voorraad hebben wij het beste genomen, en wel een
stel van drie journalen van het stoomschip Prins Hendrik, dat
in 1875 in de Roode zee is gezonken.

Uit deze journalen werden nog maar alleen genomen de
reizen van Batavia naar Nederland, aangezien het schip dan
niet met ijzer was geladen.

Ter bepaling van A, Bj, Bz, Co, Co, D, B werd gebruik

gemaakt van de volgende waarnemingen: —

(295 )
d e ee à . «
ne ken Afwijking, toen het schip miswijzend voorlag
Breedte. Lengte, N, N.0. O0. 2.0. | 4. ZW. W. | N.W.

DON. 20W. + 18.5 15.56.5058. 5125 10.5
A7 go O, Fell. 15.0H-9.0/H6.5— 1.0 10.01 1.0
BO 60 » - 9.5 H-14.0 48.5 +50 —1.0— 9.5 —12 0
30 / 7ow. 9.013.090 H8.0—l.0— 5.0 —13.0
30 „ (Áesaer: d 9.012.080 4 01—3.0—12.0—12.0
0 81° 0. +-10.0H- 9. 01H-4.0/H-2.0—0.5— 5.0 8.0
30 / 840 4,0 4.31. H 2.32.10. 14,7
OO „ 880 „| D.0lt- 6.04.01 42,5 O0 | 7.0—10.5
JO 390 Dit 4140. 32.8 1.8 -l1.3
30 / 410 / 5.0 d- 5.0 J-1.042.0 0 |= 8.0 —l1.0
0 / 530 p BAH 5.142.220. — 7.3/—12.8
0, [LOOP / | 1.0 7.04 1.0—2.042.0— 4 0— 9.0
BZ 630 7 | 5.0 5.01.04 1.0 1.0 40 9.0
0, 980 „ 6.5H 1.045.505 H-5.5— 5.5—10.0

Noemen wij nu de afwijkingen bij N, NO, O, ZO, Z,
ZW, W,‚ en NW respectievelijk po, pa, @s @i2s 165 Pao
Paas Poss Pao dan is *):

A == gftnpstsinDagtsinPied SINPggHSPO SNP G+SINPg-SUPg4),

Ke des .
jen Pa +F Sn Pao) — (sin Pyg F- Sin za) Ó

E —= fi (sin po + sn pio) — (SM Po + s4 vas)

Bets EEAN ke
B ze 45, P (sin pa — Sin Pz0) + 2 (sin pig — Sin Pag) |

1 mand Ö
dll Ds (sin pg — Sin pas) | ’

ms nne

®) Zie Admiralty Manual for the deviations of the compass, page 131,

vrm nne

(

296 )

Arre hert dage. 13 Aij
C=; [sin 450) z (Cr Pa — sin Pan) — (tin Pra — tn 938) +

1
+ (Ll —D) (sio — sin 9e) |

Wij vonden voor A, B, C, D, B, de volgende waarden:

Plaats
der Waarneming

Waarde der coëfficiënten.

Breedte.

Lengte.

m 7 Pp P]

500 N.
810 /
860 /
860
860 /
820 /
280 /
210 /
190 »
160 7
180
30 /
10 Z.
10 »

0.038|40.250/40.035|40.081| 40.005
+0.031/4-0.199—0.049|+0.052/+0.003
+0.025|+0.202—0.064|+0.052—0.011
+0.020/40.1801—0.075|40.052—0.048
H0.007|4-0.207|—0.054/40.043| 0.005

—0.050
KANE
—0.033
—0.022
—0.019

0.000
— 0.022
40.016

_[+-0.029/0.134—0:005|40.059[+0.000
+0.134—0.048| 4 0.076| 40.017
H0.1201—0.06140.050—0.006
40.117)—0.02040.0571—0.009

0.113—0.047|40.065/+0.004
L0.1191--0.065| 4+0.0691—0.007

40.097—0.015|40.074—0.031

+0.0811—0.042/4-0.052—0.017
+0.115—0.065|4-0.063|—0.004

De hierbij gevoegde letters 7, wm, n, p en q zijn die welke
door den Hoogleeraar sTAMKART worden gebruikt.

Het rekenkunstig gemiddelde, de waarschijnlijkste waarden
voor A D en É geeft:

EO be
Ï

Á n

I „

4 0.001 met eene waarschijnlijke fout van 0.005,
+ 0.060
SED

0.002,
0.003.

I n n

if I I

nu uit B en C de waarschijnlijkste waarden van Bj,

(297 )

B, en C,, C? te vinden, hebben wij uit de vergelijkingen

(IL en UI):

40.250 —1.934B, +2.529B,
40.199 =1.308B, +1.397B,
40.202==1.390B, +1.411B,
+0.180+1.517B, + 1.734B,
40.207 =1.517B,+1.734B,
+ 0.134—=1.146B,+0.818B,
+0.134==1.093B, +0.613B,
+0.120=1.047B, +0.296B,
+40.117==1.068B, +0.210B,
+0.113==1.044B, 40.082B,
4-0.119==1.030B, +0.063B,
+ 0.097 —=0.979B,—0.196B,
+-0.081—=1.156Bj—0.613B,
+H0.115—=1.009B,—0.362B;

+0.035=1.934C} +2.529C,
—0.049=1.308C, +1.397C,
—0.064=1.390C, +1.411C}
—0.075=1.517C, +1.734C,
—0,054—=1.5170, +1.7340,
—0.005==1.146C +0.8130,
— 0.048 =1.093C; + 0.613C,
—0.061==1.047C; 40.296C;
— 0.020 ==1.068C; + 0.210C;
—0.047==1.0440, +0.082C,
—0.065==1.030C; +0.063C4
—0.015==0.979C,—0.196C,
—0.042=—=1.1560,—0.6130,
—0.065=1.009C,—0.362C,

Volgens de methode der kleinste quadraten is:

B, — + 0.104 met eene waarschijnlijke fout van 0.006,
B, —= + 0.026 7 „ nem 0006,
Gj == — 0.042 # wv „ me mi 06007.
C, == + 0.018 „ ’ Ms MOSS:
Derhalve:
A = + 0.001
B, —= + 0.104
B, — + 0.026
C, — — 0.042
C, = + 0.018
D —= + 0.060
E —= — 0.007
zoodat
_ 0.001 + 0.060 siz 24 — 0.007 cos 2u
Bico) vlake 01060 cos Ba =S ODOT vin 2u’
M == (0.104 sin a — 0.042 cosa)cosa

1 + 0.060 co8 Za — 0.007 ein 2a °

(293 )

_ (0.026 sina + 0.018 cos a) cosa
ME 0.060 cos Za — 0.007 sin Za

In onderstaande tabel zijn «, M en N berekend uitgedrukt
in graden, voor opvolgende waarden van a van 100 tot 100
tusschen 0° en 1800. Tusschen 180P en 3600 behoudt «
geheel dezelfde waarde, doch veranderen M en N van teeken.

a a Maas eeN a a M | N a d M N
| | Í |

01-03-23 4.0. 60 43308 120 [—2.8 +6.6/4-0.8
100843 +49 70 142. 7498 130 '—3.3|+6.1/4-0,5
20 |+1.9 024 80 [41.75.717 140 |—-3A445.614-02
30 [+2.70.9/4-1.6 90 H054-6.3H4.6f 150 30-4904
40 |H3.3H4 01.7: 100 —0.8H6.6-F1.4f 160 —24H40 04
50 |4-3.5/+3.01.8, 140 res H14| 170 |—0.4H3.2/—0.7

Met behulp van deze tabel, van meergenoemde tafels van GAuss
en WEBER en de formule:

M
pz=at Nid,
/À

kan dus voor iedere plaats op aarde de afwijking gevonden
worden.

Hieronder volgt eene lange reeks van waarnemingen gedaan
op drie reizen van de Prins Hendrik van Batavia naar Neder-
land, benevens eene kolom voor de op voormelde wijze bere-
kende afwijkingen en de verschillen tusschen de waargeno-
mene en de berekende.

In onderstaande tabellen is:

N. Br. +, en 4. Br. —;
de lengte van Greenwich van 00-3600 door ’t Oosten ;
de koers miswijzend van 0-360° door % Oosten.

(299 )
| 5
f | RU AE
0 EE ENE: | ILES ld
ZENE EN LE M |<N Ne en |
ee Med Best ane EN | DE NE
A [& is, 5 | | EEE: >
‘ e
ed |
ener ber te ij nnen
II 72 o o o o o o o o o El
16 [— 6/04 (313 | 0,972 —28.2 |— 5.9 |— 04 |— 33 f— 9.2 |—10.0 |1—0.8 '

17 | 5102 {315 | 975 |—268 |— 5.8 |— 04 |— 3,4 |— 9.1 |— 9.0 401
18 | 3|100|326 | 984|—232|— 52| 00 |— 32 |— 8.5 |— 7,0 |415

19 1 97 1325 990 1—20.2 |— 5.3 0.0 — 8,6 |—- 9.0 |—-04
20 [4 2 94 1322 | 1.008 |—14,9 |— 5,5 |— O1 — 8.6 |— 9.0 1—0.4
21 4l 92 (303 Ol |—118 |—= 64 |= 0.7 — 9,4 f—10.0 1—=0.6
22 5| S9 1287 001 |—10.2 |— 6.7 |— 1.2 A RENE
23 5| 85 [288 | 0.997 [—11.7 |— 6.7 |— 11 — 8.0 |— 8.0 | 0

24, 6f S1 1302 990 |—10.2 |— 6.5 |— 0.8 =—! 98 [—8.0 [41.5
25 7 78 1309 990 |—_10.—— 6.1 |— 0.5 OEE OP EEG
26 8| 75 [310 | 990 |—10.—|— 6.1 |— 0.5 EA Heel Lo
26 8} 74 1305 | 990 |—_10—l— 6.3 |— 0.7 EN ED)
27 of 72 1307 | 1— |— 8—|— 63 |-— 0.6 == 9,4 Jl |=1.7
27 10f 71 1306 | 1 |— 6—l— 6.4 |— 0.6 8.1 f— 9.4 |_—_ 11.9 1—2,5
28 lj 68 [306 | 1 |— 5 6.4 |— 0.6 — 9.4 |—_12.——2,6
BB HL 68120U (0990) | Gel 6 |l 0 f— 87 |—11.2 |—2,5
29 1 65 [299 987 |— 6—|— 6,6 |— 0.8 — 9,8 | 1l.—l=1.7

III 72
2 12 58 [276 | 975 |— 45 |— 65 |— 15 1 f— 6.6 | 88 [—_292

l4l 53 [254 | 970 0.0 |—= 52 |= 1.8 òf 3.1 |— 3.0 [+01
15} 58 [257 | 970 |+ 2, 54 |— 1.7 0-37 {— 5,0 |—1.3
15 52 [248 | _ 970 |+ 2. 47 |— 18 9 | 21 | 1,7 1H0,4
15| 52 [206 | 970 [4 2,—|— 0,4 |— 1.5 4 ft 1,9 |L 1.0 1—0,9
19| 39 [352 | 960 [4127 |— 3.0 |+ 0.7 4 f— 8.4 |— 6.0 [—2.6
22} 37 [345 | 950 |H20.—|— 3.4 |H 05 4 |— 4,8 |— 8,0 |—32
23| 37 [346 | _950 |H22.—|— 3.4 |H 0.6 2 [— 46 |— 8.0 |—3,4

24} 34 [333 | 947 |424.5 |— 4.6 |H 0,2 8 |— 7.6 |—10—l—24
27| 34 [304 | 927 |+30—— 64 |— 07 |— 3103 |—147 |—4,4

33| 29 [315 | 855 |+42.2 |— 5.9 |— 0.3 |— 3.4 1—10,6 |--11,5 1-09

gal 25 [823 | 832 |H45.—— 54 |— Ol |— 3.3 |— 09 |—12,0 |-21
35| 21 1306 | 804 |+46.6 |— 6.3 |— 0.6 —lL4 [11.0 [40.4
3s| 12 [308 | 717 [+543 |— 6.2 |— 0.6 7 [13.0 |—0,3 |
39 8295 | 690 |H57—— 6.6 |— 09 |— 2.3 [—12,6 |—12.0 [40,6
Bs| 4|2o5 | 680 [+sr—l— 66 |— 09 |— 2,8 [134 |-—18,0 +04 |
38| 41290 | 680 [457 —— 6.7 |— 11 0 f—13.7 |—11.0 [4-2,7
88| 3291 | 675 [457,5 |— 67 |— Ll 185 [11.0 [42.5 k
38| 2

289 | 665 |+-58-—l— 67 |— 11 2 118,6 |—11.0 1426
'

ed EN
A IES
IV 72} ot! o
14 |+38| 2
14 38l 1
15 371359
15 371358
15 361357
16 351356
16 36/1354
19 421350
20 431350
21 461358
VIII72
26 |— 61102
27 7, 98
28 ij 93
29 8| 88
30 8j 85
31 8 SL
IXS 2
1 8 77
2 8| 73
3 6| 69
4 8| 66
5 li 68
6 |+ 2 61
6 3| 60
vi 4} 58
8 ú| 56
g 10/ 53
9 10{ 52
10 121 51
10 12} 50
10 12) 49
1 12/ 48
1 12 47
138 13/ 43
13 13 43
13 l4f 42
14 16; 41

Sas
z

Oo
289 | 0.665
270 663
275 674
282 668
276 674
320 679
320 658
22 516
30 559
42 536
270 961
266 948
268 927
265 900
215 882
271 865
274 844.
316 825
316 831
823 850
323 863
827 894
825 905
324 913
329 928
320 943
320 939
283 952
288 947
285 942
287 942
281 945
852 952
345 958
843 968
341 966

zenezac,

3.6
3.7

+
—-
+

N a
o o
Ll j— 1.7
1.6 |H 0,5
15 |— 0.2
18 |— 1.0
1.5 |— 0.2
0.2 |— 3.4
0.2 |— 3.4
1.4 |+ 2.1
1.6 |+ 2.7
1.7 |+ 33
16 |+ 0.5
17 [+ Ll
1.6 |H 0.7
17 |H 1.1
L5 |— 0.2
14 |— 0.4
15 |— 0.1
03 |— 3.4 |-
0.8 |— 3,4
0.1 |— 8.3
0.1 |— 3.3
0O—|— 3.1
0.1 |— 3.2
0.1 |—= 3.8
Ol |= 3.—
0.2 f— 3,4
02 |— 3.4
13 |—= 1.2
Klei 6
12 |—= 1,3
12 |—= 1.5
14 f— 0.9
0,7 |= 0.4
0.5 |= 1.4
0.5 |— 1.7

3.9 [+ 0,4 |— 2.2

Berekende
afwijking.

Waargenomene

afwijking.

Verschil.

MENE: ERR: | ZEEËN Z
zalk An ENIS SEE es
E
IX72| of o o Re AR
14 |+16| 4l 24} 65 — 55 [1
15 19f 39 }: 2. 8. K 2} 61 |— 6.6 [0,5
15 | 19/39 — 6.1 |— 5.9 [40.2
15 | 20| 38 [34 | ï A |— 65 |— 74 |—09
16 | 22 38 — 54 |— 606
16 | 22 37 ; } Of 60 |— 43 [41.7
17 | 25| 36 f E Of 60 |— 7.6 |_1,6
17 | 25| 36 33 |+25. 3.9 |+ 0. —f— 6.0 |— 6.4 |_0,4
17 | 25/35 62 |— 6.4 |_0,2
17 | 26| 34}; g Ô 2 62 |— 74 | _12
18 928| 33 132 ; dl, D k 1 8.9 |— 90.1
22 | 32| 32 Ô À A |—102 |— 74 [428
22 | 32} 31 13: 4 „ . Af— 9,9 |— 6.6 [43,3
22 | 32| 30 N 6 —|—108 |— 7.5 [43.3
23 | 33/27: ï 5. î 2.8 [11.4 |— 9.8 [416
28 | 33} 26 j. \ 113 |-U—|4-0.3
24 | 34f 24 ï 5 } HS [08
24 | 3af 23 [295 45. ; é T U—10.4 [40,6
24 | aaf 21 | } E k DN
25 | 34l 19}: Ee À 1 [15 1102 141,3
2% | 34 19 6 |— 6. JT JBL |= 98 1419
26 | 36/15; 50. É Ô 4 [Al 9.3 [41.7
21 | 312}; E Î ; 12 |— 92 [+-2,0
A | zjn 3. 5 3 1—10.9 |— 91 [+18
21 | 37 9 13.3 [—10—|+3.3
28 | se 8 18.1 |— 9,9 [43,2
28 | asl 7 —13.—|— 9.9 [43.1
BRL: 57 8 18.1 110481
E 37 2}; 13.5 —10.1 |+2.6

36| 355|259 ‚ BDE 70 [016

36| 3541317 —12.2 |—12.9 |—0.7
36| 3531316 19,7 12.7} 0

351l 5 3L. le 0.B |rt dette lN
40| 350| 18 te 3,8 14-145 14-07

43| 351| 40
49/ 355/ 60
49) 358| 60

10,4 112,6 1422
15,5 |H-17.—l41,5
15,3 [417,6 [42,3

a RR PF CO LO ee ed
hd
IJ

530 14-677 |H 4d 18 [+ 3,3

Datum.

IL 73
20
21
22
28
24
25
26
27
28

III 73

DN en en er]
me rk Hf «It NK ==>)

IV 72

ee
IR B

Breedte
Lengte

— 5|104 |:
41102 |:
81100 |:

1 98

88 [7
84 |,

l
4
6} 91
6
6

Gesje's} eo} Wo opo oro’ oj tE ES eter)
hen |
to

nn Nn end
UI UI OV Wen en ae OO OO
KR RP PD DD
To WW II DD WW OW BI IJ

88/35 1
47/3565
4111356
491359

9%6 |E
93 |E

Koers

JT
4
intensiteit,

Imelinatie,

Oo Oo

0.583 [+672 |+ 2.5
525 [4677 |+ 5.6
520 [+672 |+ 5.6
988 |—25.5 |— 5.6
970 |—22—— 6.4
97422 —| +54
990 |—20.—|— 5.4
1.000 |—14,—|— 5.3
008 |—10.—— 5.4
OTE
OOTES
002 |— 8—|— 6,2
0.990 |—10—|— 6.6
1.000 |— 8 -|— 6.6
0,995 |— 8.—|— 6.6
990 |— 8—— 6.7
990 |— 8—|— 6.4
990 |— 8—— 6.5
975 |— 9 65
975 |— 9 68
990 |— 8.—|— 6.6
986 |— 8—|— 6.7
986 |— 8--|— 6,6
986 |— 5.6 |— 6.7
986 |— 6.3 |— 6.7
986 |— 2,5 |— 6,7
986 |— 2.5 |— 6.7
980 |— 1.3 |— 6.6
963 |— 1.3 |— 63
959 |— 13 |— 6,5
610 [462,4 |— 1,5
527 14-66.9 |+ 3.3
533 |4+-66.6 |+ 31
532 [4-66.6 |+ 6.6

+ 18 |+ 3.5
4 17 [+ 1.8
+ 17 |+ 18
— 0.2 | 3.4
— 07 |= 3
— 02 |— d.8
— 01 | 81
— Ol |= 3.1
— 0,1 | 8.l
— Ol | 8.1
— 1.6 [+ 0.1
— 16 | 0.7
— 0.9 |= 2.5
— 09 |— 2.8
— 0.9 |— 2.5
— Ll |— 2,1
— 0.7 |— 8.0
— 0,8 |— 29
— 0.8 |— 2.9
— 07 | 8—
— 09 |— 2,4
— ll 2.8
— 0.8 |— 2.7
— 10 |— 28
— 1,0 |— 24
—10f— 28
— 10 |— 28
— 09 |— 2,5
— 1.6 [+ 0.5
— 15 |= 0.1
+ 12 [+ 0,6
+ 18 |+ 3.5
+ 18 [4 35
+ 14 je 0,8

(3)

Eel E
Ù 0 e Ki
5 &0 5 ee = ir
5.8 on M=)
ie id ged rj El
En eel 2
SE ep KS)

sl 5 ss

AQ &® 5 GS

Oo Oo Oo

— 53 le 42 AD

— 9 8,5 (EUR
— 88 | 93 SUN
— 91 | 87 EN
— 87 [== 780 UN
— 94 [2 Ten
— 94 | 91 ORR
— 9,5 |-109 eN
— 99 |— 98 EON
— GE ON
— 9 9 OSR
— 93 |—106 [18
=O Ste
— 21 | 81 IR
— 91 itn
— 91 | 87 OAD
— 9,2 19,3 (SUR
— 61 |— 6,7 06E
— 171

Lt 2
Nad Sn nd em
+134 [15 Le
+148 [15.08

(2303) \

_ Het verschil tusschen de berekende en de waargenomene
afwijkingen is over de 140 waarnemingen aldus verdeeld:
63 malen is het kleiner dan 1° derhalve 45 — pCt.

45 AN, / in 20 hr el „
PN TAN) / wv „15 g
p re AE, n „40 / 1.1 /
] maal is het meer dan 40 „ 0.8 „”

Im verreweg de meeste gevallen bedraagt het verschil nog
geen Ìj4 streek.
Wij mogen den uitslag zeker vrij gunstig noemen en er
uit afleiden dat voor schepen waarvan de ijzermassa’s onver-
anderd blijven, eene formule kan worden opgemaakt die vol-
doende waarborgen geeft, zoodra men buiten de mogelijkheid
Is door waarneming de afwijking te vinden.

Utrecht, 22 Februari 1878.

log dze arm

VAN DE HEEREN

N. W. P. RAUWENHOFF en Th. W. ENGELMANN.

Uitgebracht in de Zitting van 30 Maart 1878.

De ondergeteekenden, uitgenoodigd om der Afdeeling voor
Wis- en Natuurkunde der Koninklijke Akademie v. Weten-
schappen van advies te dienen ten opzichte van een. voor de
Verhandelingen in 4°. aangeboden opstel van den heer Mm. TREUB,
getiteld: Qwelques recherches sur le rôle du noyau dans la
division des cellules végétales, hebben de eer, hierover het
volgend verslag uit te brengen :

Het onderwerp der verhandeling behoort tot een der be-
langrijkste in de plantenkunde. Nadat algemeen erkend was,
dat alle levende organismen uit cellen zijn opgebouwd, en de
groote overeenkomst dezer elementairorganen in het planten-
en dierenrijk door de onderzoekingen van SCHWANN, KÖLLIKER
en anderen was aangetoond, werd de leer der cel le hoeksteen
van het gebouw der physiologie en vergelijkende morphologie.
De grootste mannen op het gebied der botanie NäGELI, UNGER,
V. MOHL, HOFMEISTER, PRINGSHEIM en anderen hebben in de
laatste 40 jaren daaraan gearbeid. Kon in 1827 ALPHONSE
PYRAMUS DE CANDOLLE nog van het ontstaan der cellen getui-
gen „qu'il fallait se garder de prendre un avis décidé sur des
matières aussi obscures’’, thans is het proces der celvorming
in zijne verschillende stadiën bij zeer verschillende planten
nauwkeurig onderzocht.

Intusschen zijn de voorstellingen daarvan nog niet in alle
bijzonderheden gelijktuidend. Bepaaldelijk geldt dit van de rol
en de beteekenis der door ROB. BROWN ontdekte celkern.

( 305

SCHLEIDEN had aan deze de vorming van nieuwe cellen toege-
schreven en daaruit verschillende onjuiste gevolgtrekkingen af-
geleid, welke door NäGeLr en UNGER grondig wederlegd wer-
den. Hoewel desniettegenstaande aanvankelijk aan de kern
een gewichtig deel bij het ontstaan van nieuwe cellen werd
toegekend, zoo leidden echter de onderzoekingen van v. MOHL
en PRINGSHEIM over de deeling der Algen meer de aandacht op
het protoplasma, en allengs won de meening veld, dat aan de
celkern slechts eene secundaire rol toekwam, totdat in 1875
het belangrijke werk van sTRASBURGER: Ueber Zellbildung und
Zelltheilung verscheen, dat door eene reeks van nieuwe onder-
zoekingen de groote beteekenis der celkern voor de vorming
van nieuwe cellen in het licht stelde, en tevens meer nog dan
vroeger de analogie met hetzelfde proces in het dierenrijk
aantoonde.

Dit werk nu is de basis, waarop de heer TrEUB voortbouwt
en waarvan hij den inhoud bij zijne lezers als bekend onderstelt.

Na een goed geschreven historisch overzicht der questie,
waarin echter de voorstellingen van HARTIG en KARSTEN, vooral
die van den eerstgenoemde, (welke, hoewel met vele vreemde
en onjuiste zaken vermengd, toch aan de beteekenis der celkern
behoorlijk recht hiet wedervaren) wel met een enkel woord
vermeld hadden mogen worden, sluit de heer rreuB zijn on-
derzoek terstond aan dat van STRASBURGER aan.

STRASBURGER had het deelingsproces bij Algen op levende,
maar bij Phanerogamen alleen op doode cellen onderzocht.
Aan den bewijsgrond dezer laatste was getwijfeld; men had ze
zelfs, zoo als o.a. op het voorleden jaar ter dezer stede ge-
houden botan’sch Congres, kunstproducten genoemd. Het was
dus van belang, ook Levende in deeling verkeerende cellen van
Phanerogamen te onderzoeken. Hierbij stonden twee wegen
open: òf de verschillende stadiën van ontwikkeling in verschil-
lende cellen op te sporen, de weg dien men bij het onderzoek
van doode cellen gevolgd was; òf, om deeelfde cel in hare
opvolgende toestanden van deeling te bestudeeren, en alzoo
stap voor stap de veranderingen van kern en protoplasma na
te gaan, gelijk dit vroeger bij levende Algen geschied was.

De heer rreUB nu heeft met gelukkig gevolg den tweeden

Wens.

( 306 )

weg bewandeld, en daarbij gebruik gemaakt van de proembry-
onaire draden en de ovula van Orchideën, welke hij in eene
waterige oplossing van salpeter van = 14, pCt. gelegd, bij
eene vergrooting van 780 maal heeft bestudeerd.

Hij vond daaronder de beide hoofdvormen van zich deelende
cetlen, namelijk die met dicht protoplasma en kleine vacuolen,
en die met weinig protoplasma, in den vorm van een dun
wandbekleedsel, vertegenwoordigd. Zijne onderzoekingen van
den tweeden vorm zijn echter vollediger dan die van den eersten.

Dat genoemde voorwerpen van deze veranderde omgeving
geen schade ondervonden, bleek hem hieruit, dat niet alleen
het proces der deeling regelmatig voortging en ten einde ge-
bracht werd, maar dat zelfs de tijd, waarin elk waarneembaar
stadium der deeling in normalen staat wordt doorloopen, zoo
als opzettelijke vergelijking leerde, niet merkbaar werd verlengd.

Bij onderscheiden cellen van Orchis latifolia, Epipactis pa-
lustris en E. latifolia is op de beschreven wijze door den Heer
rrEUB de deeling in bijzonderheden onderzocht, en eenige
seriën van ontwikkelingstoestanden zijn in keurige teekeningen
door hem afgebeeld; teekeningen, des te meer te waardeeren,
omdat, gelijk uit de opgegeven tijdruimten blijkt, vaak slechts
weinige minuten beschikbaar waren, om het stadium met de
chambre claire te schetsen.

De gevonden resultaten komen in het kort hierop neêr:
In de cel, die zich gaat deelen, vindt men eene groote ker,
die met dunne draden of pseudopodiën verbonden is met de
dunne laag protoplasma, welke den wand der cel bekleedt.
De kern zelve, die gedurende het deelingsproces steeds van
vorm verandert, en van spherisch allengs spoelvormig wordt,
bevat een tal van grove korreltjes, welke langzamerhand zich

ophoopen in haar midden tot eene soort van plaat, die, zonder —

homogeen te worden, eindelijk geen afzonderlijke korrels meer
laat herkennen. Deze wordt de kernplaat genoemd. Men ziet
nu veelal eenige dunne, veranderlijke draden of strepen vande
kernplaat loopen naar de polen der spoelvormige, doch overi-
gens niet scherp begrensde kern.

Weldra ontstaat eene deeling der dikker geworden kernplaat,

het eerst zichtbaar door eene dunne donkere streep in het mid-

( 307 )

den van deze. De beide helften der kernplaat wijken uiteen
naar de polen der kern, beginnende in het midden, terwijl
aanvankelijk de beide randen, of eene van deze, nog samen=
hangen. De twee gescheiden helften der kernplaat worden bree-
der, minder scherp begrensd en door onregelmatige draden
onderling verbonden. Zijn zij eindelijk aan de polen der kern
gekomen, zoo zijn zij somwijlen zelfs moeilijk van het omrin-
gende protoplasma te onderscheiden. Allengs ronden zij zich
af en worden dan tot twee nieuwe of secundaire kernen.

In de middellijn tusschen deze nieuwe kernen nam nu de
Heer rrEUB een aantal kleine korreltjes waar, die in levendige
beweging verkeerden en langzamerhand zich in eene dwarse
laag plaatsten. Dit is het begin der zoogenaamde celplaat. De
elementen van deze worden dichter en scherper begrensd, terwijl
de plaat zelve in grootte toeneemt en het spoelvormig lichaam
der beide kernen aan zijn evenaar verwijdt. Allengs scheidt
zich in deze celplaat een cellulosemembraan af‚ dat zich aan-
sluit aan den celwand der moedercel.

Deze resultaten komen in hoofdzaak overeen met die van
STRASBURGER, zoodat hierdoor het bewijs geleverd is, dat de
gevolgtrekkingen ten opzichte der celdeeling door laatstgenoem-
den geleerde uit het onderzoek van doode cellen afgeleid, in
het algemeen juist zijn. In de typische gevallen der celdeeling
bestaat ook groote overeenkomst tusschen het planten- en het
dierenrijk, zooals blijkt bij vergelijking van dit onderzoek met
de uitkomsten door BÜrscuLI, AUERBACH en anderen bij dierlijke
cellen verkregen.

Intusschen heeft de Heer rreugB bij de levende cellen ook
verschijnselen ontdekt, welke aan SrRASBURGER ontsnapt waren,
en ten opzichte van enkele punten wijken zijne uitkomsten van
die van STRASBURGER af. In deze gevallen heeft de heer TREUB
zijne waarnemingen ook op doode cellen uitgebreid, en daarbij
gedeeltelijk dezelfde reactieven als srrAsBURGER gebruikt, ge-
deeltelijk de op dierlijk gebied vaak aangewende kleuring met
pierin-carmijnzure ammoniak met goed gevolg toegepast.

Zoo komt hij o. a. tot het besluit, dat de homogene, heldere
toestand der celkern vóór de vorming der kernplaat gansch
niet algemeen is, dat integendeel bij hoogere planten zeer dik-

VERSL, EN MEDED. AFD. NATUURK. 2de REEKS. DEEL XI[. 21

( 308 )

wijls duidelijke korrels op dat stadium daarin voorkomen. Hij
verzuimt niet, hierbij op te merken, dat STRASBURGER in zijn
nieuwste werk: Ueber Befruchtung und Zellbildung, voor weinige

maanden verschenen (waarvan onze schrijver in het laatste
deel van zijn onderzoek nog gebruik heeft kunnen maken),
ook meer tot deze voorstelling schijnt over te hellen.

Van meer gewicht is echter het verschil van meening tus-
schen STRASBURGER en TREUB ten opzichte der vorming van
celwand en celplaat.

SrRASBURGER laat de vorming van den celwand van de
peripherie uitgaan, nog vóór het ontstaan van de celplaat.
In het binnenste van de celplaat wordt daarna het ontbrekende
deel van den celwand gevormd. Met andere woorden, het
tusschenschot in de zich deelende cel ontstaat bij Phaneroga-
men niet simultaan, maar volgens een gemengd type; een
deel van den wand groeit van den omtrek naar het midden
en een ander deel ontstaat plotseling. Want, volgens sTRAS-
BURGER, groeit de eens gevormde celplaat niet meer; hoogstens
wordt zij eenigermate uitgerekt door de zijdelngsche uitzet-
ting van het spoelvormig lichaam, Raakt zij dan den wand
der moedereel nog niet, zoo completeert het wandprotoplasma
de plaat door het celvocht heen. Volgens deze voorstelling
zou dus de kern een deel van het tusschenschot vormen, maar.
ten opzichte van het overige gedeelte slechts eene zeer onder-
geschikte beteekenis hebben.

Hiertegen nu komt de heer rREUB op. Zijne onderzoekin- —
gen op levende en op doode cellen leerden hem, dat de cel-
plaat tusschen de beide kernen aan hare randen voortgroeit, |
totdat zij aan alle zijden den celwand raakt. Nooit zag hij 4
de celplaat gecompleteerd door een van den celwand uitgaanden —

ring; uooit ook zag hij een ringvormig cellulosevlies van den
celwand naar de plaat groeien.
De Heer rreuB onderscheidt hierbij twee gevallen: òf het
paar celkernen ligt midden in de cel, in welk geval de cele
plaat aan alle zijden aan den rand groeit. en bijna gelijktijdig
overal aan den celwand raakt. Het bleef hem daarbij onzeker,
of na die aanraking de celwand zich in eens vormt, dan wel
of er reeds vóór dien tijd eene samenhangende schijf van cel= 4

Y
B
K

ai
ee IN

DE ed

(309 9

lulose in de celplaat is, die zich dan overal aan den celwand
zou vasthechten.

In het tweede geval liggen de celkernen ergens dicht bij den
wand der moedereel. Dan raakt de celplaat dadelijk op één
punt aan den celwänd en groeit aan dezen vast; maar nu zag
de Schrijver het geheele spoelvormige lichaam zich langzaam naar
den tegenovergestelden celwand bewegen, terwijl intusschen de
celplaat in diezelfde richting voortgroeide. Hij nam daarbij dui-
delijk waar, dat, te beginnen met het punt waar zij aan den
celwand raakt, de celplaat zich splijt, naarmate zij aangroeit.
In deze spleet vormt zich een cellulosemembraan, aansluitende
aan den celwand der moedereel, zoodat hier het membraan
successievelijk groeit en van nabij den groei der celplaat volgt

Volgens deze voorstelling is de beteekenis van de kern bij
de deeling veel belangrijker dan STRASBURGER aanneemt. Het
eindresultaat van den Heer TREUB is dan ook, dat door di-
recte tusschenkomst der jonge kernen zich de geheele celplaat
en dus ook de geheele celwand vormt, zoodat de rol, welke de
kern bij het proces der eeldeeling vervult, door velen van secun-
dairen rang geacht, meer op den voorgrond moet geplaatst worden.

Uit het gegeven overzicht blijkt, dat de Heer rrEuB een

\ hoogst gewichtig onderwerp op grondige en wetenschappelijke

wijze heefl behandeld. De Schrijver is helder en nauwkeurig

in zijne uiteenzetting, voorzichtig en conscientieus in zijne
_ eonclusiën. Zijne waarnemingen zijn door voortreffelijke figu-
ren toegelicht.

Al zullen nu ook de geschilpunten door latere onderzoekin-

“gen moeten worden witgemaakt, de ondergeteekenden beschou-
2 te, 2)

wen de in hunne handen gestelde verhandeling als eene be-

langrijke bijdrage tot onze kennis van het proces der celvor-

ming, en zij aarzelen niet, aan de Afdeeling voor te stellen,
haar in de werken in 4. der Koninklijke Akademie van
Wetenschappen op te nemen.

Utrecht, 21 Maart 1878.
N. W. P. RAUWENHOFF.
TH. W. ENGELMANN.
21°

BĲDRA GE
TOT DE

EXPERIMENTEELE BEANTWOORDING DER VRAAG:

BESTAAT ER BĲ DE LAGERE ZWAMMEN EEN
ANAEROBIË LEVENSVORM ?

DOOR

J. W. GUNNING.

Gelijk bekend is, zoekt pasteur het wezen der gisting, rotting
en van alle fermentatieprocessen, die van levende organismen
afhangen, daarin, dat deze de voor hunne functiën noodige
zuurstof aan de ontleed wordende stoffen zelve, niet aan de lucht
ontnemen. De aërobi n hebben tweederlei medium noodig, het
eene dat hun vrije zuurstof aanbrengt, het andere bestemd om
ontleed, resp. geoxydeerd te worden. Bij de anaërobiën worden
die twee mediën één. Daarom wordt in dezen toestand een met
het ligchaamsgewicht niet te vergelijken hoeveelheid stof omge-
zet, een zeer groot aantal molekulen wordt ontleed om een wel-
ligt slechts uiterst kleine hoeveelheid zuurstof aan het levend
organisme te verschaffen en voor de rest in andere producten
te vervallen.

De theorie is ontstaan uit de waarneming, dat de bedoelde
omzettingen bij spaarzamen luchttoevoer plaats hebben, ja dien
schijnen te verkiezen boven eene zuurstofrijke atmosfeer. De
proef scheen dit te bevestigen en leerde dat bepaaldelijk de al-
eoholische gisting ten einde kon loopen in ruimten, die met
alle bekende middelen zuurstofvrij waren gemaakt. Aanvankelijk

( 311 )

werd dit door o. BREFELD en M. TRAUBE tegengesproken —
door eerstgenoemde op grond van het dogma: omnis vita ex
oxygenio — daarna echter bevestigd gevonden. Na het ophou-
den van dien pennestrijd zag men straks deze theorie der fer-
mentatie en de anaërobiose als empirisch feit algemeen door de
natuurkundigen aangenomen.

Den opmerkzamen beschouwer van dezen ideëngang kan het
niet ontgaan, dat daarin één punt uiterst oppervlakkig is be-
handeld. Ik wensch hier niet te herhalen, wat ik daarover in
Journ. für prakt. Chemie, Bd. 16 (1877), bl. 514 heb opgemerkt;
met verwijzing daarheen en naar eene mededeeling in de Kon.
Akad. v. Wetensch. zitting van den 29 April 1877, in eenigzins
uitvoeriger vorm ook opgenomen in Maandblad voor Natuur-
wet. Te Jaarg. blz. 88, mag ik herinneren:

10. dat er geen middel bekend is om te constateeren, dat eene

ruimte vrij is van zuurstofgas ;

29. dat het tot dusverre als gevoeligst reactief op vrije zuur-

stof aangenomen lichten van phosphorus ten dezen aan-
zien verre overtroffen wordt door de blaauwkleuring van
versch gepraecipiteerd ferroso-ferrocyaan ;

30, dat laatstgenoemd reactief zuurstof aantoont in ruimten
die op de gebruikelijke manieren zoo gezegd zuurstofvrij
zijn gemaakt, ook nog nadat in die ruimten sterk redu-
ceerende stoffen en absorbtiemiddelen voor zuurstof dagen,
ja soms weken lang hebben vertoefd.

Sedert die mededeelingen heb ik nog proeven genomen met
glazen toestellen, die op een of twee plaatsen door glazen stop-
pen, met groote zorg ingeslepen en met vaselin aangesmeerd, of
door eene kolom (niet uitgekookt) kwik gesloten waren Als
absorbtiemiddel voor zuurstof gebruikte ik eene oplossing van
glucose in natronloog, vermengd met een weinig indigocarmijn.
De toestellen waren aanvankelijk met lucht, gevuld, zoodat de
spanning daar binnen spoedig geringer was, dan die daar buiten.
Terwijl een dergelijk toestel, maar aan alle zijden toegesmolten,
na twee of drie weken ophoudt blaauwkleuring van daarin ge-
praecipiteerd wordend ferroso-ferroeyaan te vertoonen, kon dit
bij de door glazen stoppen of eene kwikkolom afgesloten ruim-
ten in nog zoo langen tijd niet bereikt worden.

(312 )

Er bestaat derhalve grond om te betwijfelen of men met recht _
de tot dusver gebezigde kultuurruimten als werkelijk zuurstof: Ee
vrij mag aanmerken, en dit gaf mij aanleiding tot de volgende
proeven. Het daaraan ten grondslag liggende denkbeeld is het
volgende: de bacteriën zelve als middelen te gebruiken om ins
toegesmolten glazen, luchthoudende ruimten de zuurstof te ab-
sorbeeren en na te gaan of zij, terwijl alle overige bekende
levensvoorwaarden vervuld waren, al of niet bleven voorileven ;
of anders uitgedrukt: er werd onderzocht of de beweering : datin —
zoogenaamd afgesloten ruimten fermentatieprocessen door bacte- wd
riën voleindied kunnen worden, ook waar is, wanneer die ruim-
ten hermetisch afgesloten zijn. Daartoe werden de stoffen, voor. —
de outleding bestemd, na behoorlijk geïnfecteerd te zijn, in gla=
zen toestellen zoodanig besloten dat zooveel mogelijk organische Ko
stof met zoo weinig mogelijk gasvormige zuurstof in aanraking. —
was. Op verschillende wijzen werd daarnaar gestreefd, gelijk, ©
straks blijken zal en daarbij trachtte men tevens zoo goed mos &
gelijk te gemoet te komen aan de bedeukingen, aan welke deze, EI
methode van proefneming a priori onderhevig is. In de eerste.
plaats behoort daartoe deze, dat de vlugtige producten der om=s

king op zichzelve als schadelijk mowent niet zeer te vreezen: Be
scheen. Het is toch reeds verscheidene malen gebleken, dat bac=
teriën onder zeer uiteenloopende drukkingen kunnen leven.

serveerde erwten, die echter niet lang genoeg gestoomd waren
nadat de sedert ingetreden rotting het vat had doen bersten, levende
bacteriën. Veeleer moet bij mijne methode gedacht worden aan een”
specifiek schadelijken invloed dien de vlugtige omzettingsproducten
zelve konden uitoefenen. Om deze bedenking zooveel mogelijk te
ontgaan werden vooreerst alieen rottingsverschijnselen bestudeerd
en wel van stoffen die daarbij weinig en absorbeerbare vlugtige

*) Hürener, Journ. für prakt. Ch, 13, blz. 475.
+) MELSENS, Comptres rendus 70, blz. 629,

BAAK

$) In de Beitrüge, ik heb de plaats niet genoteerd, KE k

:
ä

( 313)

producten (CO? en vlugtige vetzuren) doen ontstaan. Ook werd
er op gelet alleen zoodanige stoffen te kiezen, die onder gewone
omstandigheden en bepaaldelijk bij geringen luchttoevoer zeer
gemakkelijk niet alleen aanvangen te rotten, maar ook daar-
mede voortgaan. Voorts werd voor uitstekende infectie gezorgd ;
doorgaans werd daartoe gebezigd een droppel van een mengsel
van water, dat met erwten, en water dat met stukken gekookt eiwit
stond te rotten, zoodat de verschillende bacteriën vormen behoor-
lijk waren vertegenwoordigd. Bene groote broeistoof waar de tem-
peratuur dag en nacht tusschen 30 en 10° bleef, diende in
den regel tot verblijfplaats der procftoestellen. Daar het onder-
zoek echter over meer dan een jaar loopt, was een streng vast-
houden daaraan onmogelijk en ook overbodig.

Gelijk men zien zal, werd de uitkomst der proeven in den
regel alleen afgeleid wit het uiterlijk voorkomen der stoffen, die
zieh trouwens dan ook bizonder daartoe leenden. Vooral geldt

dit voor het gistafkooksel. Men kan dit als eene gele of licht-

bruine, volkomen heldere vloeistof verkrijgen, die in sterielen
toestand haar uiterlijk in maanden nagenoeg niet verandert
en voor alle bacteriënvormen een volkomen voldoend voedsel
schijnt te zijn, zoodat zij als een zeer gemakkelijk en uiterst
gevoelig reactief daarop mag worden aangemerkt.

Thans jaat ik de beschrijving der proeven zelve volgen.

Eerste Reeks. Proeven in het luchtledige.

Deze proeven dagteekenen van October en November 1876.
In kolfjes van ongeveer 100 C.C. inhoud werden gebracht:

_ ongekookte erwten, stukjes raauw vleesch, beide met water over-

goten, bouillon, gistafkooksel, elk afzonderlijk, behoorlijk gein-
fecteerd en tot zoodanige hoeveelheid, dat slechts ongeveer de
helft der kolfjes gevuld was. Deze werden daarop aan eene
GrissLer’sche kwik-luchtpomp zoo volkomen mogelijk geëvacu-
eerd en daarna toegesmolten.

Thans (Maart 1878) is het voorkomen als volgt :

De bouillon en het gistaf kooksel zijn in kleur en helder-
heid volkomen onveranderd gebleven. Het vleesch is bleekrood
geworden en maar voor een klein gedeelte gedesagregeerd, het
Overige heeft zijn zamenhang behouden en ziet er uit als niet

B po Ts hen ae df

(314)

volkomen uitgewasschen versch vleesch. De met bouillon
gevulde kolf heeft, blijkens den aanslag van het water tegen
den wand, de luchtledigheid behouden. Niet alzoo de kolf met
erwten, die is geopend; er stroomde gas uit, dat bleek
CO? te bevatten. De inhoud was zuur: de erwten zelve waren
nog in haar geheel, maar geel van kleur, de schil had losge-
laten en de inhoud was murw, de reuk die naar vlugtige
vetzuren met een onbeduidend spoor van zwavelwaterstof. Het
vocht gaf geene reactie op legumine. Door een misverstand
werd de observatie onder het mikroskoop verzuimd. De kolf had
ongeveer 5 gram gedroogde erwten bevat. Het vocht leverde
nu bij destillatie met magnesia 20 milligram ammonia, en bij
daarop volgende destillatie met verdund zwavelzuur eene hoe-
veelheid vlugtige zuren die als boterzuur berekend 264 milli-
gram bedroeg.

Ik merk nog op dat de waargenomen veranderingen spoedig
na den aanvang der proef zijn waargenomen en dat de toestand
waarin de inhoud zich thans bevindt, een toestand van volkomen
rust is, die reeds meer dan een jaar duurt.

Dat de rotting in de kolf met erwten zooveel sterker is ge-
weest dan in de overige, schrijf ik daaraan toe, dat de drooge
erwten onder de gerimpelde schil eene belangrijke hoeveelheid
niet gemakkelijk te verwijderen lucht bevatten.

Tweede Reeks. Proeven in waterstof- en in stikstofgas.
Peak Deze proeven werden genomen in glazen buizen
van bijgaanden vorm : de inhoud was + 90 C.C., de
bovenste verwijding diende als veiligheidsruimte bij het
heftig opkoken der vloeistoffen gedurende het eva-
cueeren.

De gassen werden op de gewone wijzen bereid en
met alle bekende hulpmiddelen gezuiverd. Om er de
zuurstof zoo volledig mogelijk aan te ontnemen,
werden zij eenige dagen voor het gebruik in een
BUNSEN’schen kwikgashouder gebracht, die door mid=
del van ingeslepen en met glazen kranen voorziene
glasbuizen, met vermijding van alle caoutchouc, aan de

(315 5

lnchtpomp verbonden was. De kwikoppervlakte in den gashouder
was met kleine stukken kleurloozen en bevochtigden phosphorus
bedekt. Na aanraking gedurende eenige dagen, zoo noodig in een
verwarmd vertrek, en nadat het lichten volkomen had opgehou-
den, werd het gas door eene buis, glaskoralen bevattende die
met chroomzuur-oplossing waren bevochtigd en waardoor phosphor-
dampen en phosphorigzuur werden teruggehouden, geleid in de
luchtpomp, aan welke de te vullen buis bevestigd was door aan-
smelting aan een ingeslepen glasstuk De buis was vooraf ge-
evacueerd. Na met het gas gevuld te zijn werd de evacueering
en wedervulling nog drie- of viermaal herhaald en daarna de
buis afgesmolten.

Sedert Maart 1877 worden aldus in stikstof- en in waterstof-
atmospheeren bewaard: gedroogde, ongekookte erwten, raauw
vleesch, stukjes hard gekookt eiwit, alle drie onder water,
voorts urine, bouillon en gistafkooksel, alles vooraf geïnfecteerd.

Deze voorwerpen hebben zich tot dusver slechts uiterst weinig
veranderd. Gistafkooksel en urine hebben een weinig bezinksel
afgezet, maar zijn wederom volkomen helder geworden. Het
vleesch is behalve de kleur die paarsch geworden is en eene
geringe desagregatie, onveranderd, desgelijks de erwten. Deze
laatsten hebben zelfs in waterstof hare oorspronkelijke groene
kleur behouden *).

Derde Reeks. Proeven met zeer kleine hoeveelheid lucht.

In de maanden Juli en Augustus 1877 werden een aantal
deels aan de eene zijde toegesmolten buizen, deels kolfjes, na-
dat de opening was vernaauwd, met verschillende geïnfecteerde
organische stoffen gevuld en daarna met insluiting van zoo
weinig mogelijk lucht toegeblazen. De ruimte boven de stoffen
vrijgelaten, bedroeg in maat hoogstens één duizendste van de

*) Alle voorwerpen in waterstof hebben een iets frischer voorkomeu dan die in
stikstof. Ik onderstel, dat eene waterstof atmosfeer verder van zuurstof kun worden
beroofd, dan een ander gas, omdat het in ‘egenwoordigheid van een sterk veduceerend
ligchaam (phosphorus) zelf tot verbinding met zuurstof wordt, gedreven, en herin-
ner om dit aannemelijk te maken aan de welbekende proeven van pr SAUSSURE
(Journ. für prakt. Chemie 14, 162), over de verandering van kualgas in water,
bij aanwezigheid van rottende stoffen.

Ne Ee eg et TM

(316 \

hoeveelheid organische stof en deze ruimte werd natuurlijk bi
het toesmelten sterk verwarmd, zoodat de opgesloten lucht Ï
evenredig verijlden toestand verkeerde.

De gekozen stoffen waren ook thans weder: versch vleesch,
stukjes hard gekookt eiwit (beide met water overgoten), oksel
deels gedefibrineerd deels met geleiachtig afgescheiden fibrine,
melk (bij uitzondering met een droppel zure melk zelf geïnfee- ),
teerd), urine en faecaalstoffen uit de Liernurtoestellen alhier. —
Deze laatsten wemelden van spirillen en werden alzoo niet op--_
zettelijk geïnfecteerd. vod

Al deze toebereide buizen zijn tot op den huidigen dag in
nagenoeg onveranderden staat aanwezig. Wene buis met urine
heeft langs de wanden groote kristallen, denkelijk van tripel
phosphaat afgezet, wat dan tevens bewijst dat de oorspronkelijk
geconstateerde zure reactie in eene alcalische is overgegaan en
dus de rotting is aangevangen. Maar behalve een gering be
zinksel op den bodem is het vocht volmaakt helder en van de
oorspronkelijke kleur.

Ar
«e

De buizen met melk hebben een bizonder karakteristiek voor-
komen. Zij hebben steeds vertikaal gestaan: boven heeft zh! k |
eene geele laag boter afgescheiden, daaronder is de caseïne van
boven tot beneden in de buis tot eene zamenhangende sneeuw=
witte massa gestremd, die hier en daar scheuren en af brekingen
vertoont welke met volkomen helder serum opgevuld zijn. Men
kan zich moeielijk fraaijer praeparaten denken om de scheiding
der melk in hare naaste bestanddeelen te demonstreeren. |

Eiwit en vleesch hebben, behoudens eene uiterst geringe —
verkleuring, hun uiterlijk voorkomen onveranderd behouden. dl

Van eene 5 decimeter lange, op l Augustus 1877 met raauw,
vleesch en een weinig water gevulde en toegesmolten buis, werd
op 28 September de uitgetrokken punt afgebroken, waarbij zic ì
eene geringe ontwikkeling van stinkend H?S en CO? houde
gas openbaarde. Alen liet de buis open staan en reeds na
uur was aan de oppervlakte de groengraauwe verkleuring be-
merkbaar, die voor rottend vleesch zoo kenmerkend is. Die
verkleuring verspreidde zich in weinige dagen over de volgende
lagen tot 4 à 5 centimeter diep. Alstoen werd de buis wed

{317 )

altijd hebben de onderste lagen vleesch haar oorspronkelijk voor-
komen behouden.

Aan deze proeven werden eenige mikroskopische waarnemin-

gen verbonden. De met uiterst levendige spirillen vervulde
faecaalmassa werd gebezigd om er eenize glaskamers. waarvan
het eene einde reeds toegesmolten was, mede te vullen en dan
ook het andere witeinde, dat vooraf was uitgetrokken, met in-
sluiting van zoo weinig mogelijk lucht toe te blazen. De toc-
stellen werden in eene warme afmosfeer bewaard. De daarin
bevatte stof begon weldra, even als in de makroskopische proe-
ven met hetzelfde materiaal, grove, gemakkelijk bezinkende
vlokken af te zetten. In het betrekkelijk heldere vocht dat in
de capillaire ruimte aanwezig was, konden na twee of drie
dagen geene spirillen meer gevondeu worden. Hunne plaats
werd ingenomen door kleine bacillen wier contouren en bewe-
gingen flaauwer en flaauwer werden, zoodat er na eenigen tijd
geene erkenbare mikro-organismen meer te bespeuren waren.

Vierde reeks. Proeven met absorbeermiddelen voor de inge-
sloten zuurstof.

Daarvoor werden gebezigd toe-
stellen van nevensgaanden vorm;
in de eene der 7 à S centimeter
lange buizen werd de zuurstof-
absorbeerende stof gebragt. Daar-
toe werden bij verschillende proe-
ven gebezigd: eene solutie van
glucose in natronloog met een
weinig indigocarmijn, een mengsel
van een ferrozout met overvloe-
dige natronioog, eene dunne brij
van ferrosum-ferrocyanuur met
water. Dit laatste is het slecht-
ste — d. í, hier het langzaam-

ste — absorbens, het eerste vol-
doet verreweg het best, vooral

wanneer eenigzins verhoogde temperatuur wordt aangewend.

De organische stoffen die in de tweede buis werden gebragt,

TR dE PT EE IE EE TT a ME

arten hennen neen nt bannen den Se in ontken En

nem

|
|

(318 )

waren in verschillende proeven: stukken hard gekookt eiwit met
water, gistafkooksel, urine, allen behoorlijk geïnfecteerd. Nadat
de uiteinden a en 5 waren toegesmolten werd het uiteinde e
aan de luchtpomp bevestigd en òf geëvacueerd òf met stikstof-
gas gevuld.

Zoodanige toestellen zijn in Mei en in Juli 1877 gesloten
en sedert bij temperaturen tusschen 15° en 40° bewaard. De
inhoud heeft in de eerste dagen onbeduidende kleursverandering
of geringe troebeling vertoond, maar is sedert overanderd ge-
bleven.

De vertikale buizen dezer toestellen waren opzettelijk eenig-
zins lang genomen en met watten gevuld, ten einde te kunnen
beproeven of de stoffen, als zij na eenigen tijd geene verdere
verandering ondergingen, door toelating van gesteriliseerde lucht
weder in rotting zouden geraken.

Dit is echter niet geschied omdat het later doelmatiger scheen,
het antwoord op deze vraag langs een anderen weg te zoeken.

Fig. 3.

Twee toestellen nl. van nevensgaanden vorm werden in Juli 1877
met stikstof gevuld door het gas gedurende een geruimen tijd bij a
in, bij b uit te laten stroomen. Vooraf was in de eene buis
een mengsel van ferrosum-chloruur en natronloog. in de andere
organische stof (in één toestel gistafkooksel, in een ander urine)
gebracht, maar niet opzettelijk geïnfecteerd. Om de infectie te
kunnen aanbrengen was in elke der buizen met organische stof
eene toegesmolten dunne glazen ampul ec aangebracht, gevuld
met rottend gistafkooksel, gemengd met een weinig ferrosum-
ferrocyanuur. De toestellen werden dadelijk na het toeblazen im

( 319 )

een ijskelder geplaatst, waar zij vier weken verbleven, ten einde
aan het ferrohydroxyde de gelegenheid te geven om zoo mogelijk
alle zuurstof uit de afgesloten ruimte weg te nemen. Na dien
tijd bevond men de vloeistoffen volkomen helder en het ferro-
sum-ferrocyanuur in de ampullen geheel ontkleurd. Die toestand
bleef onveranderd toen de apparaten daarna eenigen tijd aan eene
temp. van 400 werden blootgesteld. Door eene stootende bewe-
ging werden alsnu de ampullen verbroken en hun inhoud door
de organische vloeistoffen verspreid, waarbij — gelijk te voor-
zien was — geen blaauwkleuring van het reactief werd waar-
genomen. Maar evenmin bleek iets van rotting toen de toestellen
daarna in broeitemperatuur werden gebracht. Het gesuspendeerde
ferrosum-ferrocyanuur bezonk en liet de vloeistoffen volkomen
helder terug *).

In October 1877 werd alsnu door middel van eene in de figuur
tevens aangegeven inrichting gefiltreerde lucht gelaten tot de orga-
nische stoffen. De glazen buis pgr, bij q van een caoutchoucbuis
voorzien, werd door een krachtigen stoomstraal, die bij p intrad,
gedesinfecteerd en terwijl de stoom doorging werd de caoutchouc-
buis over de punt 4 geschoven en door omwinding met een
koperdraad bevestigd, zoodat de stoom nu door r# ontweek. Na
eenigen tijd werd deze opening met watten gesloten en de buis
bij p afgeblazen. Na bekoeling werd nu de punt b in de caout-
choucbuis afgebroken en het toestel wederom een geruimen tijd
aan broeiwarmte blootgesteld zonder dat echter tot heden het
geringste teeken van rotting in den inhoud waar te nemen
is geweest,

Deze uitkomst leidde tot eene

Vijfde Reeks van proeven, bij welke men zich dezelfde vraag
nl. of de rotting, die in de hermetisch gesloten toestellen aan-
gevangen, maar spoedig tot staan gekomen was, door lateren
toevoer van gedesinfecteerde lucht weder kan worden opgewekt,
ter beantwoording stelde.

n ge ni izen van nevensgaanden
Deze proeven werden genomen in buizen van nevensgaand

*) Controleproeven hadden bewezen, dat bedoeld reactief in vloeistoffen, die aan
de lucht zijn blootgesteld, de rotting in 't minst niet belemmert,

( 320 )

vorm en van een inhoud van 25 tot 70 à 80 C
Het gekronkelde gedeelte was aan het uiteind
toegeblazen, de buizen werden door het ander
uiteinde gevuld dat daarop insgelijks werd toe-
gesmolten met insluiting van zoo weinig moge
lijk lucht. De vullingen bestonden uit stukjes
raauw vleesch, gedroogde erwten, vongekookte
rijstkorrels, alle drie met water overgoten, voorts,
uit gistafkooksel, bloed, melk, alles behoorlijk
geïnfecteerd. Ki al 4
Zoodanige proeven werden het eerst in Sep.
tember 1877 genomen. Van een stel buizen
werd de inhoud door afbreking van de punt van
het gekronkelde uiteinde, dadelijk met de lucht, ù

aanrakine gebracht, waarvan het gevolg was dat de verschijnse- d
len der rotting zich bij alle stoffen openbaarde door verkleuring,
desagregatie en troebeling. Zeer duidelijk bleek echter de be-
lemmering van den luchttoevoer in den vertraagden gang dier”
verschijnselen. Inzonderheid hij het gistaf kooksel deed zij. zie
op eene eigenaardige wijze kennen. Liet weldra troebel gewor
den vocht werd namelijk na eenigen tijd weder volmaakt helde
om later op nieuw troebel en daarna noemaals helder te wor
den. Deze periodiciteit mag een gevolg geacht worden van de
snelheid waarmede de bacteriën zich in dit vocht ontwikkelen
Daarbij wordt de voorhanden zuurstof zoo snel verbruikt, da Á
de diffusie haar niet spoedig genoeg van buiten weder kan aan 7
voeren, waarvan eene interruptie in het rottingsproces het ge- b:
volg moet zijn *). K:

Ben tweede en derde stel dier proeven werden desa tot
Jan. 1878 op eene warme plaats bewaard, zonder dat aan «

*) Ben wet baeteriën vervuld gistafkooksel is waarschijnlijk wel het snel
zuurstof absorbeerend middel en daar de rotting van di, vocht tot nagenoeg gt
stank aanleiding geeft, heb ik houtzaagsel, met eene zoodanige vloeistof doortroke
ken. met het beste gevolg gebezigd om stukjes vleesch en hard gekookt eiwit
dichtgesoldeerde blikken bussen tegen bederf te bewaren Na zes weken op eé
warme pluats te hebben gestaan bleek bij het openen, dat hef vleesch wel zi
kleur en geur had verloren, en dat het eiwit tot eene witte zeepachtige massa
geworden (welke echter nog alle reactiën van eiwit vertoonde) maar van rotting
en van bacteriën was geen spoor te bespeuren.

( 321 \

inhoud iets anders te zien was, dan de vroeger reeds beschre-
ven onbeduidende veranderingen. Ook de melk gedroeg zich op
dezelfde wijze.

Op 19 Jan. 1878 werd de punt van al deze buizen afge-
broken, waardoor de inhoud, na vier maanden van de lucht af-
gesloten geweest te zijn, weder met haar in gemeenschap werd
gesteld, maar op zoodanige wijze dat met haar geene bacteriën
of kiemen daarvan konden binnendringen.

Bij het openen bleek dat de erwten weder eene belangrijke
ontwikkeling van CO? en H?S houdend gas gaven. Hen deel
van het uitgespoten zure vocht liet onder het mikroskoop on-

geschonden amylumkorrels en spiraaldraden erkennen nevens
eelweefsel-detritus en zwak gecontoureerde en volkomen bewe-
ginglooze bacteriën. Ook rijst en vleesch gaven eene, schoon on-
beduidende gasontwikkeling. De geopende buizen werden nu 11
etmalen in eene broeistoof bij 400 bewaard, gedarende welken
tijd de vloeistoffen tot bezinking kwamen en sedert staan deze
buizen door haar gekronkeld uiteinde in voortdurende aanraking
met de lucht zonder dat aan haar inhoud het geringste uitwendige
steeken van rotting bespeurd kan worden, hetgeen vooral opvalt
bij vergelijking met den inhoud van het eerste stel buizen, die
van ‘meet af geopend zijn geweest, en die bij ailen zich in zeer
En staat van rotting bevindt *).
Tot zoover louter mededeeling van waargenomen feiten ; welke
‘gevolgtrekkingen mogen nu daaruit worden afgeleid ?

__*) Alleen het bloed toont eene zonderlinge afwijking Het geïnfecteerde bloed,
dat steeds met de lucht in aanraking is geweest, bevindt zich wel in kennclijken
staat van langzame rotting, maar de roode kleur en het ha-moglobinespeetrum zijn
nog weinig verzwakt. Trouwens de groote besteudigheid van deze kleurstof tegen-
(over rottingsbacteriëu ia reeds meermalen opgemerkt (norpr suxuur Zeitschr. b.
Hleft 2, KAUFFMANN, Journ. für prakt. Ch. 1878, XVII. 79). Maar het bloed dat
vier maanden lang opgesloten was geweest en gedurende dien tijd zijn hacmoglo-
binespectrum volkomen onverzwakt had behouden, verloor zeer snel zijne
kleur en, gelijk bij het verbreken van eene zoodanige buis bleek, bijna geheel zijn
eiwitgehalte terwijl een aanzienlijk bruinzwart haematine houdend bezinksel zich
afzette en de wanden der buis bekleedde. Rottingsbacteriën schijnen hierbij niet
jn het spel te zijn, te oordeelen naar den zeer onbeduidenden stank der vlovistof
@n de volkomen absentie van bewegelijke bacteriën. Pasrkur vermeldt ( Lfues
gar Ja bière bladz 49 noot) eene dergelijke verandering van bondenbloed in sterile
lacht, maar vond daarbij kristallen, die io mijne praeparaten — want ik heb de
roef meermalen herhaald — steeds ontbraken.

(322 )

Mij dunkt, in elk geval dit algemeene feit : de beweering, zoo
dikwijls herhaald, dat fermentatieprocessen die van levende or-
ganismen afhankelijk zijn en bepaaldelijk de rotting, in zooge-
naamd volkomen van de lucht afgesloten ruimten geheel ten
einde kunnen loopen, geldt niet voor ruimten die hermetisch
zijn afgesloten.

Immers zal niemand, die deze proeven uit aanschouwing kent,
nog vergen dat de absentie van een ontwikkelde rottingproces
door analyse werd bewezen. Ten overvloede mag worden herin-
nerd dat in 15 maanden tijds van de eiwitstof der ingesloten
erwten — die van alle gebezigde organische stoffen het minst
van lucht konden worden bevrijd — slechts 24 percent boter-
zuur en 1,8 percent ammonia werd verkregen (zie bldz. 312), ter-
wijl JEANNERET in zijne proeven (Journ. für prakt. Chemie
1577, XV 853) bij afsluiting der lucht, uit rottende gelatine
en eiwit in Ll tot 29 dagen van 28 tot 35 percent boterzuur
en van 5,7 tot 10,7 percent ammonia zag ontstaan.

Kan beweerd worden, dat mijne proeven voorbeelden zijn van
een nog veel langzamer verloop der rotting, dan JEANNERET
waarnam, ten gevolge van mijne zooveel volkomener afsluiting ?
Wil men dus, dat de zuurstof der lucht niets anders doet dan
het proces bespoedigen? Hiertegen pleiten ten sterkste de proe-
ven der vijfde reeks, waaruit duidelijk blijkt, dat de organische
vloeistoffen, na eenigen tijd opgesloten te zijn geweest, door
vernieuwde toetreding van bacteriënvrije lucht niet weder tot
rotting kunnen worden gebracht *).

De onderstelling dat de zuurstof eene bespoedigende werking
zou hebben is in zich zelf irrationeel en strijdig met de theorie
der anaërobiose. Lmmers volgens deze is ontrekking van zuur-
stofgas het middel om de aërobiën 1n anaërobiën te veranderen
en fermentatie te doen ontstaan. Moe zoude dan zuurstoftoevoer

*) Ik kan niet nalaten er in het voorbijgaan op te merken, dat de me‘hode van
deze proeven der vijfde reeks een nieuw middel aan de hand geeft tot bestrijding
der archebiose; wij kebben bier organische stoffen, eerst geïnfecteerd en na eeni-
gen tijd in rotting verkeerd te hebben, gesteriliseerd zonder koking, en die noch
bij afsluiting noch bij toetreding van (sterile) lucht bacteriën ontwikkelen, al zijn
zij aan de gunstigste omstandigheden daartoe blootgesteld. Tegenover de telkens
weder optredende en niet altijd gemakkelijk te wederleggen beweeringen van de
voorstanders der archebiose (zie BASTIAN, Journ. of the Linnean Society Zoölogys
Vol, XIV, NO, 73, bldz. 1) zijn nieuwe experimenteer-methoden niet te versmaden"

(323)

datgene bespoedigen kunnen, waarvan zuurstof-onttrekking de
conditie is?

Er blijft niet anders over dan aan te nemen, dat de zuurstof-
onttrekking in mijne proeven de oorzaak is geweest van den
dood der bacteriën en daardoor de rotting heeft doen ophouden
niet alleen, maar ook voor het vervolg onmogelijk heeft ge-
maakt, zelfs bij luchttoevoer, mits deze slechts geene kiemen of
bacteriën medebrengt.

Tegen deze voorstelling kan alleen de bedenking worden ge-
maakt, dat het niet bewezen is dat geene andere oorzaken dan
zuurstof-ontrekking bij mijne proeven den dood der bacteriën
hebben bewerkt

Welke zouden die andere oorzaken wezen ?

Hooge zuurstofdrukkingen, gelijk in de proeven van P. BErr,
zijn hier, gelijk wij reeds in den aanhef opmerkten, onaanne-
melijk.

Von NäceLr somt in zijn bekend werk bld. 27 de factoren
op van welke de ontwikkeling der bacteriën afhangt: 10. de
_voedingstof, 20, de zuurstof, 80. het water, 40. de in water
oplosbare stoffen die geene voedingstoffen zijn, 50. de tempera-
tuur, 60. mikro-organismen, die tot andere groepen behooren.
Aangezien door mij alleen stoffen zijn gebruikt, die aan de
Jucht gemakkelijk niet alleen aanvangen te rotten, maar ook tot
volledige desorganisatie en totale scheikundige verandering door-
rotten en zij steeds geïnfecteerd zijn met bacteriën, uit krachtig
rottende stoffen van overeenkomstigen aard genomen, zoo mag
veilig worden aangeromen dat de momenten sub 1, 3 en 6
genoemd, even als dat sub 5 in mijne proeven niet de oorzaak
van den dood der bacteriën geweest kunnen zijn.

Blijft derhalve, behalve de zuurstof, alleen over: de in water
oplosbare stoffen, die geene voedingstoffen zijn. Von Näcert
merkt daaromtrent het volgende op: de gewone voedingstoffen
kunnen voor de bacteriën schadelijk worden 10. wanneer de con-
centratie toeneemt, #40. wanneer de omzettingsprodueten zich
kunaen ophoopen. Mijne wijze van proefneming sloot het eerste
geval uit. Overweegt men verder, dat alleen de hermetische
sluiting den voortgang der rotting verhindert (waar die sluiting
verbroken was ging zij voort, (zie de proef met de vleeschbuis

VERSL. EN MKDED. AFD. NATUURK. 2de ruwks. peer XII 22

(324 )

van de derde reeks, blz. 316 en de contrôle-proeven der vijfde
reeks, blz. 320), zoo kan het tweede geval alleen hier in aan-
merking komen voor zooverre betreft de vluchtige omzettings-
producten. Van CO° kan hier natuurlijk geene sprake zijn,
daar dit in vele proeven zich in het geheel niet ontwikkelde,
in andere overvloedige gelegenheid vond om door de natronloog,
in de toestellen bevat, geabsorbeerd te worden. De voorname vraag
blijft deze, of er onder de vluchtige omzettingsproducten zijn,
die reeds in kleine hoeveelheid voor de bacteriën vergif zijn
en die dus moeten kunnen ontwijken, zal haar leven geen ge-
vaar loopen.

Zoolang men zich over den mogelijken aard van zoodanige
stoffen niet eene eenigzins bepaalde voorstelling maken kan, is het
niet mogelijk aan deze bedenking door het experiment te gemoet te
komen. Wellicht zouden echter vergelijkende proeven met gelijke
hoeveelheden van dezelfde organische stof in cultuurruimten van
gelijke capaciteit, maar verschillende hoeveelheden zuurstof be-
vattende, hierover nog eenig meerder licht verspreiden kunnen.
Indien de rotting bij meer zuurstof verder gaat, dan bij minder
zuurstof, dan kan zij in dit laatste geval niet zijn opgehouden
tengevolge van ophooping van schadelijke omzettingsproducten.
Om velerlei reden zijn echter zulke proeven uiterst bezwaarlijk,
en ik heb dan ook tot dusver niet den moed gehad daaraan te
beginnen.

Tot zoolang wensch ik zelf mijne proeven niet als vol-
komen afdoende aan te merken. Slechts dit schijnt mij zeker
toe: in hermetisch gesloten ruimten gaat bij minimale hoeveel-
heden zuurstof de rotling niet tot het einde door, en de voor-
standers der anaërobiose en der daarop gegronde fermentatieleer
zullen — ten minste als zij zich overtuigd hebben, dat bij deze
proeven geen van de bekende sluitingsmiddelen voldoende waar-
borgen geeft tegen de toetreding van zuurstof uit de lucht dan
de hermetische sluiting alleen — naar nieuwe middelen moeten

omzien om hunne stelling te bewijzen.
Aan het einde van dit opstel betuig ik mijnen dank aan de

Heeren SCHWAB Een LIBOSAN, assistenten aan het Laboratorium
alhier, voor de hulp mij bij dezen experimenteelen arbeid bewezen.

BĲ DRAGEN

TOT DE

THEORIE DER BEPAALDE INTEGRALEN N°. XIV.

OVER INTEGRALEN VAN DEN VORM

Ie F(e)da jes ab(ede
a AD ee

14 p sin? o.cos? z Lt p sin? w. cost a)

WAARIN Á’ EENE GONIOMETRISCHE FUNCTIE Is.

DOOR

D. BIERENS DE HAAN.

1. Door de substitutie 2 —=y herleidt men allengs
ON kid da Hef” dy A5 dy 10
14 p sin? cos’ rn En Epeiny Lt Ep sin?y
0 0

| corp sety tipt g
0

en hierin {gy — u stellende, verder

| du jk du Rt) 1 a: a

Ee if: Itip? | Ep Vip? Ap
0 0

naar de bekende waarde der zl integraal

Í dz gn z
Iig
1492 pr q Vg
Ter wille van de doorloopendheid dezer integraal, is noodzake-

lijk 4 +p>0, dus p > —4.
22*

{ 326 }

En dit zal hier voortdurend worden aangenomen, indien niet
het tegendeel uitdrukkelijk wordt aangegeven.
Om de integralen

Xx iz _sin2ada 87 _ coPrde
dE 1 + p sin? wos’ Kr 1 Hp sin? cos?
Ò
te vinden, heeft men

da 7

Kieft n GNSEn
sd it Ldpsins.cose WAdp
0
en verder, met behulp derzelfde substitutie 2 ==, als boven,

Ik 7 cosZade wett 7 cosudy
pe ef LH psin?w.cos?a pit

iik, bi Trane ede

Brengt men in de Ee integraal tusschen de haakjes y == — z,
zoo wordt dy==— da, COSY == — C0Sz, Siny ==sinz, met de
grenzen £7 en O; dus verder

ir costude lid cosydy
kf een if tj: LE ee y ==0. (2)
H-psin®®.cos zn 14 ipsiny
0

Daaruit volgt L == K, en dus

Fr sind 3u mt 8
Í 1 Hpsin?w.cos?r 24 Re 6)
0

[= cos ada

1 + p sin? z. cos

Verder is, bij dezelfde beteekenis van 7,

Hr ginr.cosede {7 _smydy __f** smydy
Í 1ppein?w.coter Pf 14 Spsiny °F 14 ipsiny
0
Â7 siny dy

4 ppo

(327 )
Door de substitutie cosy — 2 wordt dit

==? k dz ee
ie lans pe 4

Bij deze integraal moet men onderscheid maken of posi-

+p
negatief, dus 0 >p > — 4,
p

sitief is, dus p>0; dan wel y 4

dat is, de volstrekte waarde van p<{4. Men verkrijgt in beide
gevallen afzonderlijk

1 ie _ VAtFptyr
B EGEN EE ok A VIAFD Var Vp
V am

: EWA Hp P)}P 0)... (5)

Vod
of

2
=? ele Var NV

ERE
Vplddp)

Door eenvoudige herleiding volgt verder

HT sin? r.cos* ude hp 1
eef de (le |=.
14 psin’wecose _p 1 + psiu?e. eos? «

0 0

Bg sin (Ey/ —p), (O >p > 4). (5e)

1/7 7 7 2
eej
P\2 VAatp) Pp VAF p
ir sinfede n | 2+p
| 1 + p sin? cos? z Ken ITV Ti 1) di

LH p sin? w.c08? «

werd,
= (4)—(6) = | LE eh dg Wr ()
0

( 328 )

brein w.cos°m.costade Ì fÀ7 pe fi 1 Ri
en VE nnn
1 + psin?a.eos’ p vk \ ee (9)
Ò
dus ook

37 sin Aw.snZader 0 10
14 psin?.costr tod

TT
Verder volgt, door de substitutie # — Dr

1 + p sin? «cos? z°

im sin x.cosade 27 sinr.cosarda
ede de
1 p sin? z.co8® z

haar verschil geeft

lj «. cos». cos2 adr He sin4ade = 0, . (11)

1 4 pain? z.cos° 14 p sin? z.cos° z

die ook rechtstreeks uit (10) te vinden ware; maar hare som

k2 sinv.cosrda
I= ET EET A
14 p sin? z. cos° z

geeft daarop

Derhalve

(Ap) HO), (12)

är gin° #. cost da ik
| l+psin?acosn w p(4+-p)

1 Rad
== Bg sin 6 Vp) (Opt), . (129)
Vrt) Í
iT sinx.cosrda

EERDERE (15)

Bij de vorige integralen is overal de teller van een even
graad. Ten einde de integralen te vinden, waarbij die teller
van een oneven graad is, zoude men moeten beginnen met de

integraal

(329 )

ld sinade 7 cosoda
1 p sin? x.cos?a 14 psin? we. cos? a’
0 0

die wel te bepalen is door de eenvoudige onbepaalde integraal,
maar waarvan de waarde niet tot eene eenvoudige te herlei-
den is,

Het bovenstaande moge dus hier volstaan; en met dit mate-
riaal kan men vele andere nieuwe bepaalde integralen afleiden.

2. Vooreerst differentieere men ze naar de standvastige p;
zoo geven zij achtereenvolgens
Â7 sin? z.cosedr 7
en en %, ke )
(LH psi? z.cos? a}? UA Hp

èn sin*m.eosaeda 7 5
(LH psin? m.cos?a)? A4 Ip ze

3E sin” w.costada d
| Atpein?ecotap SCT

en daarmede
17 gin? xv. cos? r.cosZada
LKC HENNE TORT == 0, . este bies (2)
(LH p sin® «. cos° #)2

57 sin4ax.sintaede

EN Ee ROER
(14 p sin? z. cos° z)? (22)

Verder
dr sin?v.ecos ada
Í (14- p sin? z. cos® 0)?

Sar VAR Der

1 2(2 Hp)
Le —l 4 Bgsinl iN —p) \,(0 —4), (5e
se B pj prin =p) WOP 60)

*) Hier en overal verder, zullen wij in de verschillende paragrafen aan de af-
geleide integralen hetzelfde nummer geven, als de integraal, waarvan zij zijn af-
geleid, Deze wijze van noteeren heeft alleen het bezwaar, dat men, bij de aanhaling
tener gevonden uitkomst, niet alleen het nummer, maar ook de paragraaf zelve
moet aanhalen.

( 330 )

br sintseostede 7 {1 2 1 6
(1 + p sin? w.c0s°2)? 7% 2plp Vadp Wätrp d
7 sina. costudae m7 zl Li 2 ELD ap We
| (LH psin?a. cost — 2pk-p Seba Watp | hat.
_ (PE simPa.cozdn d
oh (LH pin? z.e08® PCO (8)
ET sint p.cos*.Cos Zw d DL E À
(1 + p sin? z. cos°)? TE ZP OP AN (9)
ET gin. cos. sind v.sin Zaed a À ie
(L Hp stu? z. cos? 1)? On rsrninnlj
iT sin p. cos°x. sinA ad © ki
(bp ein? srcost a Sie (LI)

kr sinöw.cos ade
mn dn
(1 A p sin? z. cos°)®

2 (2 + p)

lt
pt Sn VV plâ+p) UW AFP/ pp >0,012)

2(2 +p)

p Á zoek
lt Bgsin(/= en

ee bgg
(LH p sin? a. cos° 2)? “ej ER (13)

3, Vermenigvuldigt men de uitkomsten van $ 2 met p, en
trekt men die produkten af van de overeenkomstige integralen
in $ 1, dan verkrijgt iedere integraal den factor

1 psin®w. cos° ù
1H-psin?w.eos EC Jp sina cos)? (1 H-psin?.cos? rie ‚ (a)

( 331 )

zoodat men nu verkrijgt

gr de Sp

TT, . 1

(LH p sin? 2. cos? 2)? UWAFD (1)
34 cosZaeda je À
(LH p sin? cost)? OTT (2)

En sin? ede 8 Jp
| (LH pein? z.cost ee)? AAD 7

ij cost ado
(LH p sin? e. cost 2)” *

$7 sinw.cost de BEN
V

RRC en. 0),.(5
| Ospoibacota Ap (En daze), | wy 0),.(5)

1 d
=it! B (A EE NCO 4) (5
ap EE sin By =p) OP), (5)

ir sin? g.cos rde ie
(LH psin? cos?) 2 Värp aldi ld (6)

En sint ed Gtp

| (Lt p sin? w. cos? eo)? — AV/AED 7, « (1)
id cos*rda

(Lt psin?e.cos aj CT . « (8)

Ersin. cos. cosQ ada
PSP B Rose (0
(+ p ein? z. cos? )?

$T sin4a.sinZrde

(LH p sin? wo, cos? x)? Ti » (10)

De integralen (6), (9) en (10) zijn dezelfde als de integra-

( 332 )

len (1), (2), (2%) van $ 2, die aldaar op andere wijze werden
gevonden.

Â7 sn4ade 5 Ee
(LH pain? z.cos? a)? OCT da
27 simr.ecosrda
(LH psin? coste)?

anas 0),.(1
tan EVA)

l 4 OT KS a
== en Tei, sin (3 Vp) O>P>-4) ‚-(122)

_ f°T__sin.cos* ode 18
(Ld psin?zcosta? COT (13)
0

Daar 2sinAa.sin?r—=ecosZa—eosbe is, volgt nog uit (10)
in verband met (2)

87 cos 6 ada
(LH psin? a. cos? 2?

4. De methode, gebezigd in de beide vorige paragrafen, geeft
gereedelijk aanleiding tot de volgende uitbreiding.

ÂT F(ejde
Noemt men Trb enen == J‚, en beschouwt men

deze 7, als eene functie van de standvastige p,‚ die niet in de
functie F' voorkomt, zoo volgt, door haar naar p te differentieeren,

de 57 P(e) sin? z.ecos* ada

dp (LH p sin? a. eos? med
0
en hieruit leidt men af‚ even als in het begin van $ 8, naar

de herleidingsformule («),

p dl 57 F(e)dez
a dp ie (LH 7 sun? z. cos? zat1
0

or Tal

of symbolisch

Voor het eenvoudigste geval, van a == Ì, heeft men
d \

TER le Ard

2 p dp ) E

juist de methode van de paragrafen 2 en 3.
Algemeen is dus

neliE5 Lee): (85 Lid SLA)
al dp a dp 2d,

zoodat de /, steeds uit de 4, is af te leiden naar de volgende
formulen, waarbij de waarde der integraal /,, als functie van p,
door f(p), korter door f/, worde voorgesteld.

1 ZE
zode
d? d?
nelrtri elen tegn) et + odt etek
af 1 f al df af df
l= reeht; EM On ne an
4 Bee en

=f +8 43 a 7e RL aps

af 3 Af 1 BE Bl EEL EL, 1 df
Sp EE 4-6 sz
re ln 12 Part 2 dp? 2. 23 ap dp5) 4\ dp GEK Ds dp® oaf 5

dart itnet 5 Aar
ae hart a PT WP

df Pf 2 Af 1 dt
n= (rt 44 gage: eh.

_d d2 d3 in sd 5
+È5 EL en ond EE opte Û 5 gif pf)
5 “Ip ef ee Dpt 3.4 dp

df df Pf bras dif vig LA zdf

Erg ee ef NE dp" 2345 ap”

( 334 )

De coëfficiënten dezer achtereenvolgende uitkomsten schijnen te
voldoen aan de volgende wet voor Zy+1

gee Efn\ 14F4 1 n\ 1 n
Bekke LAS ISE NAG 2/3-14 ‚) 2.3.4.5 \5/’

1
dus in het algemeen 1 ) waarbij ) de uitdrukking is

voor den k4e binomiaalcoëfficiënt der x% macht. Men kan ze
dan ook aldus voorstellen

TLP (1.2.3 (1.2.3.4P (1.23.45) CC (WIJS
Om dit te beproeven onderstellen wij

a df al E nd dl Pf
Tal eon eerden dien or a. 2)? p° Er (1.2. 32 Ip

akl=1 de ahl 1 5 ee 1 daf

Hieruit volgt vooreerst

Ak d. dla Pan a en nt A d Dn pe ak —l Naai
atl dp =d Ta EEA (1 mp apt” %
a j N Pf al B
l dp Jp? (1.2)°3 dp?

ak+1ly—l ‚# de +Hlf 1 del f
Een Ee ed
(AAB 1 je ‚5 dpt+l Il’ d pel

p [aen df aal df a4—l(al) df
ze nn Ps RIE een
asl sl dp rl Adopt ls pe 3
akl-1(al) „df „der
kl1j2 p 4-1 uk EP S= Ee
(AI? (k+1) dptt gr pr a+]

df 2f al an
TedpD ala Paps? ap +
1 k+1
ak/— ‚4 7 en 1 f 6e

nn df NE 2E lee
tz pj) MEE rar PV apert

(3835 )

en dus, volgens de symbolische formule (4),

Ren El

a? == ze 1 dp arl =S
al ind ala—l +2) Ef, 41-243) zdf
es Eat
aak kl) he dkrlf ì In

ee ft

eb (14+? Ë dk 0 P jerj Bia: dpatl
Ee El den en re alef
Rt Jne (lop Rr Baete
et en Wren? def
err En

pr b pet!
(Lé+ VAAT id pi 14417 d pati

== 1442, volgens de onderstelling (c).

En hieruit blijkt, dat werkelijk de vergelijking (c) de wet
der coëfficiënten aangeeit, die in wederkeerigen vorm door (a),
en in symbolischen vorm door (b) werd uitgedrukt. Men kan
deze wet (c) aldus voorstellen

=—=U al dkf k—=a () ej 5 df

vrek ie „Tarte
Zo” ap Pape

Wil men deze herleidingsformule toepassen op de integralen,

dan a RN ij
Kr |

die wij in $ L gevonden hebben, dan zal men zich bij de een-
voudigste moeten bepalen, omdat anders de uitkomsten te za-
mengesteld zouden worden, en toch niet bruikbaar zouden zijn ;
in deze laatste gevallen immers doet men beter met het toepassen
der symbolische formule (6), en de uitvoering der daarin aan-
gegeven differentiatiën en optelling, even als wij zulks in $ 2
en 3 hebben gedaan.

1
Zij dan vooreerst f — ———: dan is (zie mijn Overzicht
EEn p
van de Differentiaal-rekening, 1865, blads. 33)

def (—IF IER
dk Wapi}

arr dk 2 eey
in ) Pr Ti mi ie 2 Le e À rend

{ 836 )

en daarmede naar (l) van $ 1
37 dez dee ee p \&
(L+-psin’w.cos” yal En A ) Le En (1)
0

Verder is

Ä7 cos Qtarda
EE ee

(14 psin? «. cos® oject!
j7 sn ada Je le ri
Eee
(Lpsin®w.cos?z)erd 2 a pk=0 kJ Apta)”
0

Jar cos adr
ie EEN RE

(La p sin? z. cos° ajal

Zij vervolgens

7 2 n 7
AN | = — ee
2p WAs-p 2p PV4AHp
dan is, ten deele op dezelfde wijze, ten deele naar het theorema

van LEIBNITZ,

dmg me
dp: 2p 12 pkt! 2
en
ee ee
dp pvA tp
lk f

rl ad | det} EA k\ { (—1) 11/2 (IE EE
el men App pip pel Jp pere
Ik UA Era 1
ee reen
jo 1 A Era
(EIA = Ur( p 1
PW At p m0 5 (4 zl

( 337 )

derhalve
Bf 7 GE 1 |: 5 1/2 p 4
dpk 2, pe En zi ti 2 (4 arn) }

en daarmede naar de integraal (6) van & 1

5 sin’ w.cos’ xda
(LH p sin? w. cos? zht1

nee ij \ \ 2 en p U
naer en EE

De dubbele sommatiën, die men hier heeft verkregen, kan
men ontwijken, en de integraal zelve dus in eenvoudiger vorm
afleiden. Daartoe vervange men in de pas gevonden integraal (1)
a door a—l, en differentieere daarna de uitkomst naar de stand-
vastige p. Op die wijze komt er toch

35 sin? v.cos* xda —_ nkzal 8 cel Ir dq pk
(L epsin?w.costjetl a me k | ER Ap (pH At

Door logarithmisch differentieeren komt er

Elie he | de

dp (ptit pt ANT
AE AO im a le
(ptit pw+4) (pt4jtt al

en daarmede wordt

iT sin?r.costader
14 psi? w.co8® jet!

EEE tte | Pre ae) Weme Li)
WEE 0 h 22 (p del

eene uitkomst, die werkelijk eenvoudiger is dan de vroe-
gere (6).

( 338 )

Wanneer men nu deze waarde aftrekt van de vorige inte-
graal (3), en bij deze laatste den hoogsten term uit de som-
matie, voor /==a4, eerst afzonderlijk neemt, ten einde op die
wijze sommatiën tusschen dezelfde grenzen te verkrijgen, geeft
dit verschil

ka sint adr enn 7 [ nn p +
| Ben, jl EE ll 2a/2 \pt4

+ Ei ET

ze pe) ita leen
TE

Vätp [an Or

kzal (q—)\ 142 k( a 84 — p
tE bels) (toond

A0
7 vos* da

(Ì + p sin? z.c0s® 2} Ee

waarin bij de verdere herleiding is gebruik gemaakt van de be-
kende eigenschap der binomiaalcoëfficiënten

2 0 EE
h Te es k \ ke cen Sne (/ )
Verder is
/ (L + p sin?a. cos oyatì NR te ( )
37 sindae.snZede 3
(1 er Ie psin’s. cos zel == U, . se «ee ( )
0

47 sn&edao

Os BAST ENE (11)

(1 + p sin? cos° arl EN
0

( 339 )

5. Voor den vorm van Fie), zooals deze in de vorige para-
grafen voorkomt, namelijk als produkt van gelijknamige machten
van sin v en cosv, dat is sin Cz. cos Cr, kan men ook met goed
gevolg de methode van het integreeren bij gedeelten op de vol-
gende wijze toepassen. Men vindt toch

1% gint +2r.ecoset2ardae 1 (37 sine+le.ecosetla d.eos2e
(LHpsin?e.cos°jel 4 (L4-psin?a.cos°yel da

sine+l e.ecosetle,cos 2 i id
== iik Ne cos 2 ede.
AL(L + psin* z.cos° z en

(e+ 1).sin cos a.cos2z ehh boete baden 2e
al)
(Ll 4-psin?.cos® «91 (1 Hp sin? cos° z}*

1 ig sine. cost ede

(14 psin?w.cos?)°

cos?Paf (e+1)(L+psin?r.eos?e)—

—(a—1)2 p sin? w. cos? a |,

zoolang ten minste c>>—l is, en dan de geïntegreerde term
verdwijnt.

Nu worden in de integraal van het tweede lid de factoren
van de breuk

cos° Za == 1l—Asin weos* e en (ch-1)H(c—Zat3)p sin eos? r,

én kan men derhalve dit produkt rangschikken naar de machten
van (L4- psin” z.ecos® z), zoodat er komt

1
z [4e Zat 3)(L + pin? 4. cos? 2}? +
p

+ {(c-Za+3)p-AleAat5)}(I+H-psin?.ec08°)+ La pts) |.

Aan den anderen kant kan men in de integraal van het eerste
lid den factor sin? a .cos’x veranderen in

[u fpsin? „eo? a) —1 |.

Noemt men nu de integraal
jr sinear .coseada

U TI EE ern pee K ì
(1 Hp sin? z. cos? ye i

VERSL. EN MEDED. AFD. NATUURK. 2de reeks. peen XII. 28

( 340 )

waarbij alleen « de veranderlijke parameter is, en de c stand-
vastig blijft, en niet verandert; zoo geeft de vorige herleiding

2(a-1)(p+4) Ki | (e-Za+B)pHe-har6)} Ka1+4e-Za+4) K-2, (d)

eene eenvoudige herleidingsformule, die echter niet kan gebruikt
worden voor a — L, of voor p — — 4; dit laatste geval is trouwens
hier overal uitgesloten door de onderstelling in $ 1, p >—4.

6. Gaan wij nu over tot de methode van het integreeren
naar de standvastige p, waarvan hier eene geschikte toepassing
kan verwacht worden, zoo wordt vooreerst

d. ne Prjde 15 _F(e) pdl(Lapsin?r.cos?)
| Bled Hpsin? w.cos?a | sin? cos? dp
0 0 0

en daarmede

27 / 32 F(e)d
Í (Lt psin?wc0s a) se jie di BAS „(€)

Ee cost 1 psin®w.cos?”
0

hetgeen bij onze p aangaat, daar algemeen » > — 4 moest aan-
genomen worden, en dus de vroeger verkregen uitkomsten stel-
lig gelden voor elke positieve p, behalve wanneer het tegendeel
uitdrukkelijk werd aangegeven.

Door middel van de integralen, die in $ 1 werden gevonden,
levert dit theorema ons de volgende nieuwe integralen.

Â7r 8 5 da
| pale ee ETE
0
ve adp 2 VR p a WAF 2) úw
== ET An 4d p mn ITE p=) se
Vat p
0
Î cos Zadar )
In Tia + peur. a RN AE (2)
0
{p _ndp

== Arp), (3)

de
2 2
ik UL +psin?a.cos ORE Faa WED
ij 0

(341 )

dr da
=| U(L 4 psin? e.cos® 2) — Ds kend (4)
0

sin?

Bij de volgende integraal (5) van $ 1 komt, naar hetgeen bij
den aanvang van deze paragraaf werd opgemerkt, alleen het
geval dat p grooter dan nul is, in aanmerking; en dan ver-
_ krijgt men

ka
Í UA 4-psin?.c0s°)
)

UW AFpt/ pp)
| Vp(Afp) EEN
De substitutie (/4 + p d/p == 2v geeft hier

dv 1 1 2v dp de dv

nn IT ==

dp VAdtp 7 DE OE

en derhalve

p
ed 5 de 2 du EE
| UA Hp sin w.eosr) =d. ir ee
ij p=

EUN U COST u
zi p=0
PP je
= 3 d (br 1 | ==
ja p= 2 (40 +/»)] |
p=0 0

=|! Vadptip)} [?- alt é err UE Apt p)} 2. (9)

Verder heeft men

f en el
d
7e)” eik dp Da a

Ten einde den laatsten term in het tweede lid te integreeren,
stelle men 4 + p==w?, dus p=w?—4, dp==2wdw; derhalve
2wdw dw ww wid,

gn nr =ijdl___
WAdp w2—Aw wed de wt k w42)?
dl en dientengevolge wordt de integraal
Wâtpt 2 |

( 342 )

od p
Í UI Hpsin cos’ t)jde = | dp| 4dlp-4d /
0 0

p d EL en

de | ue
WA pt2)?

0 0
UWE p +2} rl WED HD} (G)
En nu verkrijgt men gemakkelijk

ld
| U(L + psin?z.ecos* a). tg ade —=(3)—(6) =
0

n(Wädp-2tl2lWApH2)}, (7)
she U(L 4 psin? we .cos*z).ecot?ade,.. ... (8)

en nog

(£7
| U(L + psin?e.cos° voos ade =0,....(9)
0

7
| UL H psin?v.ecos®zjeot2esda=0,.... (11)
0

17
Í UI psin? eos? a lgade= 2 [UW AF ptp)} [2 .(12)

EE
=| UL + psin?o.cos wjeoteda. .... (13)

De vorm der formule (10) $ 1 geeft hier niets nieuws, zooals
licht te zien is.

7. Bij de integralen met den noemer (1 + p sin? z „cos? #2,
is naar deze de in het algemeen

|“ 5 (1 en EER ze ie

— Ì d
= ne Ie ap |
1 gin?e.coa} dp \1 4 psin?z.cost a}

( 343 )

en dus

35 Pe) Jr
Í (L-psin?r.cos?) Ean Bi fe pa (1+ En eine (1)
0

Voorbedachtelijk is hier de integratie niet tusschen de grenzen 0 en p

d 1
genomen, omdat dan de integraal naar p, f dp—| —————- |,
S 5 P Í He

zoude gegeven hebben | hetgeen hier niet
het middel zoude zijn om nieuwe integralen op te sporen. De
willekeurige standvastige C moet men naderhand telkens afzon-
derlijk trachten te bepalen. Past men deze methode, zelfs met
dezen voorzorgsmaatregel toe op de integralen van $ 2, dan
komen er die van $ l terug. Bij de integralen van $ 3 geeft
deze methode echter nieuwe uitkomsten

37 1 da nf 84-p p
1 4psin?m.cos®usin?w.coPe 2 VAE MOO

=p rele er a ee

Daar nu de integraal in het eerste lid voor p = 0 verdwijnt,

mt 82 E
wordt C = ee + ?/3.8) = zg en daarmede de integraal

57 1 daz
TE We 32-12 —
| Lapsin? cos? sin?e.cos?e — eel VA V4tp |} (1)
0
Verder is
57 1 cos ada
= 0, ...+ (8)

1 4 psin? «cos? a sin? a „Cos8® zo

daar ook hier voor p= 0, de willekeurige standvastige ver-
dwijnt. Daarop

ir 1 de Ir PP rm
[ Ten gg 1321 Ap Ap |, (3)

1 psin?er. cos’ cos?

( 344 )

je 1 de 4)
0

1 4 psin? w. eos? os sin? a

nae EAR, Vâpt/p
1 psin?e cos°a sina.cose ae tp Vil) 2 }

of, als men weder, even als boven in $ 6, 44 ptW/p=2v

l — zeten 2
stelt, en bedenkt dat Te dus Ap p=,
0} v

j az, 9E
derhalve ook MDT ien en Wp==v—- is, wordt de
0)

integraal in het tweede lid, naar het bovenstaande,

d 2d 1
A4 md
__l4A4p

Nu wordt de tweede integraal, voor v? =—=z,

Svd dz

ln be

=i[ ajal le lell +2) |=
ole (42) en lyl(1e0? LS Biter »=

o2+1
zer He AE HVD)

Dus wordt het tweede lid der vorige formule
a tt WED +Vo)} + Co

Omdat nu voor p — 0, de integraal in het eerste lid verdwijnt,
wordt C —= 0, en daarmede eindelijk

(bm | dee We pr tot P) 6

1 +psin?e.cos° sinz.CcOst
0

( 345 )

Wilde men het theorema (f) nog op de volgende integralen van
$ 3 gaan toepassen, dan zoude men de oorspronkelijke van $ 1
terugvinden.

8. Gaan wij over tot de integralen van $ 4, dan heeft men,
naar dezelfde methode, meer algemeen

om ACK ZN 7 ERZ 1 1
BAL TE
[eef ){ 1+psin?z. costaytl asin?a.cost (lpsin’e.cos?z)e
0

dus

âr Plz) de 3 27 F(o)de

TEER BRE el U PRE EE

(1+-psin?w.cos?z)® eos°z.sin® a | 4 (a-Fpsin®r.costjetl 0)
0

waarbij ook nu geene grenzen voor de integratie naar de stand-
vastige p zijn aangegeven, wegens dezelfde reden als in de vo-
rige paragraaf werd aangegeven. Men moet derhalve ook hier
de willekeurige standvastige C later afzonderlijk trachten te be-
palen; en dit doel zullen wij dan ook hier steeds bereiken,
wanneer men daartoe p — 0 stelt, omdat voor die waarde de
integralen in het eerste lid telkens verdwijnen. Op die wijze
geeft de integraal (ì) van $ 4

ETI WT Rn / 417 nnee
(A+psin?z.eos°}t sin? w.cos° 1-0 mu ae (p4tt Ër
0

Ten einde deze laatste integraal te bepalen, onderstelle men

d 1 Ady _p ji
Jd, zoodat p Af), dp, red Cl a
d J y VOEDEND 4

wordt; daarmede wordt de integraal van het tweede lid der
vorige vergelijking

es —4d 5
je ee fans nr oe efen ee

d y l=k Je lz=k k kk A
== T& 4) =2E(-1 al | 1Sledy=UE(— mf | Jk
eN gt l } /) lz0 ) / AN ba Ĳ) / lg

0
Ik Aj ml 4 \LA 2 k\2l 1
mz) Zele rz
1=0 1) 2-1 \p +4 ie UJ ll (p4-4)t

( 346 )

en hiermede wordt nu de waarde van onze integraal

k=za a\ 142 Ek A\ 221 ]
vanen see
10 hk) 22 jo 1} Ull (ph AH

Stelt men nu p= 0, dan verdwijnt de integraal in het eerste
lid; en in het tweede lid verandert alleen, onder de tweede

k 1 1
sommatie naar dl, de factor prij in per == g1 er

komt dus eindelijk

Ed Ì da

wen
(L 4 p sin? .cos° o) sin? w.cos° 2
En a\ LER 2E A\2UEl 1 1
1) peel! 1-1 ALG MEP
rij Wss rij
zoodat men nu ook heeft
de Ì de
| (LH psin?w.eos° 2)? con
ù
ka a\ LURIE Au 1 ij
zl al EE sle en helS
oe AE wl) ze (am prof ©

77 1 dar

Â7 1 cos Zade
ee TEE ER Oene (2)
| (l 4 psin?z. eos wo) sin? « .cos° *

omdat ook hier de willekeurige standvastige voor p = 0 ver-
dwijnt.

Verder geeft de integraal (3), wanneer men daarin vooreerst
a door a + 1 vervangt, vervolgens den hoogsten term van de
eerste sommatie naar k afzonderlijk neemt, en ze daarna vermin-
dert, met de integraal (Ll) van $ 4,

(347 )

od bg°r
(L + p sin? wo. cos° jat!

18 1/2 l=a a 21 il:
Seat leg ar Deal

ko A nen
Zarl/2 ek | 2-1 | 221 (p J4)fÀ

ä Á 24 1 Ì 1 B
Beel ar Der Ties) ĳ zn sl er (p+4)73 sl len

of, omdat uit de wet der binomiaal coëfficiënten volgt

Dd be

Â7 ty -
(1 4 p sin? z. cos° p)t+l A
ij

pe La+12 1=a et gal 1 1
meteen (eig

Zlk Bh
len) Ek len sk

(at) Sk K\ 22 il 1
ern 4 le ze Ee el (7)

col? x Kaar 4
ki + psinte. (LF p sin? costae ee BOOLK(S)

9. De vorige integralen zijn of allen, of meerendeels, van den
vorm, dat zij geschikt zijn voor de toepassing van twee theore-
mata, die ze tot zeer verschillenden vorm brengen, in zooverre de
factor z hetzij in den teller, hetzij in den noemer wordt opgenomen.

De eerste dier herleidingen verkrijgt men door de substitutie
2 == dm— ys; alzoo vindt men in het algemeen

EEP zF(e)de ee 2) P(An—: 2de

1 + psi” z.ecos? a l + psin?w.ecos° «

7 P(An—a)da 7 rF(Sn—e)de

== TT «
Ô | 1 + psin? wo. eos” a 1 1 Hp sin? «cost a
Ò 0

( 348 )

en daaruit

17 P(e) 4 F(E nz) 5 mm F(inr—zx)de
ZT x= L nen
Lt psin?r. cote ze 1 4 pesin?e.cos?

0
id F(e)d
rh ee ()
1 4 psin?w.eos? a
0

Deze herleiding kan nu op de vorige integralen worden toege-
past, wanneer in het algemeen de integraal in het tweede lid
bekend is, en dit is natuurlijk noodzakelijk; zij is in het bij=
zonder van nut, wanneer, zooals hier in den regel het geval is,
F(än—e) == F(e), en dus F(e) + F(27—a2) =2F(z) is.
Langs dezen weg geven de integralen van $ Î

(1)

27 da RA da BM 2.
TO Oe
+ psin“.cos”.® Lpsin“a.cos°a Wip
0 0

Voor de integraal (2) van & 1, wordt F(x) + F'(ôn—a)=0;
deze geeft dus niets. Bij de integraal (3) van diezelfde paragraaf
is F(z) 4 F(in—e)=sine Hoos e= 1, en er komt dan
de vorige uitkomst wederom terug; en hetzelfde geldt voor de
integraal (4) aldaar. Maar de integraal (5) en volgende geven

daarentegen
Jr psing.coserdz 2T sine.cosede
ee == I=
1 Hpsin?m.cose 1 + psin? w.cos?
EUWE FD VP} P20 (6)
aWa4dptVPfs PAL: «ee
LV plat p
TE =
= _—___ Bgsin(EW —p), (Op 4), Bf Ale: (54)
UV —p(& +-p)
Hr psin?r.cos°dr ze sine .costaede _m (1 2 pe
Í 1-psin?e.cos’ Ti 1psin? wcs Sp Vain )

De integralen (7) en ($S) van $ Ll verkeeren wederom in het-

|
|
|
|

(349 )

zelfde geval als de voorafgaande (3) en (4); zij zouden in den
teller den factor verkrijgen sint + costa — 1—2 sin? w. cos? zo;
en dus eene integraal leveren, die was zamengesteld uit de inte-
gralen (1) en (6). Bij de integralen (9), (10) en (11) van ê1
verdwijnt weder de teller van de integraal in het eerste lid;
langs dezen weg verkrijgen wij dus niets. Wat de integralen
(13) en (14) van voornoemde paragraaf aangaat, zij leveren
beide in den teller den factor sina.cose H- cos°a.sina —=
=— sin © cor (sin* ® H cos*x) — sinv.cosx; er zoude dus hier
weder de integraal (5) te voorschijn komen.
10. Men heeft ook algemeener dan in $ 9

Ee ZI) ate” Fe@de
mint

(1 4-psin? z. cos? ze (L 4-p sin? a. eos? z)t

Hierdoor geven de integralen van $ 2, voor a —= 2,

Mesin?a.coPede (ÀF sin?r.cos rde n° W
PED rn en IE: nne nie
(lFpsin?a.cos?)? (ld-psin?a.e0s%)? Sap”

37 vesin®e.cosöade E 27 sin? v.ecos rde
ee ze TE HT
(1 4psin?z.cos®a)? * (LH psi, cos? 4)?

7 2
aks re EW App) } (pP>0), (5)

4p(ätp Wp(4+p)

7” [-: 2(2 + p)
)

er Bg sin(3 v =p) | (O>p >-4),(5e
ptp V-p(4tp) gat re Mntarnd)

een rvsinta.cos* ada fe fe sint x.costadz

(A + psin?. cos? x)? pa 1 Hp sin? cos? a)? cos? oe

n° rl 9,
7 rr Vi Zr}

terwijl de overige integralen van die paragraaf of niets nieuws,
of in het geheel niets opleveren.

(350 )

11. Hetzelfde heeft plaats met de integralen van $ 3, wan-
neer men daarbij het theorema (#) gebruikt voor a == 2.

VCE URE EE et
mmm mm ln p
(l-psin*z.cos°z)? a | (l-rpsin?zcos®a)? 5 Wap

0 0

USING. __@sina.cosoda — & im _ sinr.cosrdx -&
Ee (1 +7 (1 Hp sin? 2. cos? 0)? cos° )? Eik (Ll 4 psin? aw. cos? ae)?
0
SE EE DE pi Ad EEn t/p)} |, p>0),-(5
Ae HE UW EFp tp} | w>0-6)

4
mm 1d
Teen VED

Bg sin (ÉV/ =p) |, (O>p>-4). (50)

12. Wat intusschen de beschouwingen van $ 4 betreft, ook
deze kan men hier soms gebruiken.

Wanneer F(e)=sinf ter cost-ea is, wordt Pl Zar-a)==sinder.costter,
en derhalve f(z) + F(ôn-e) = sind ew.cost—en(sin?e J- cos);
en hierin laat de factor sin? a + cos? z zich vereenvoudigen, om-
dat men weet dat (siu°z + cos°z)f == l is; door deze herlei-
ding wordt dan de integraal tot eenvoudiger vormen terugge-
bracht.

Vervolgens wanneer f(z) een factor eos 2 «sin 4x, enz. heeft,
kan P'(Zz—e) == — F(e), dus F'(2) + F (3 77e) =0 worden;
in dat geval verkrijgt men natuurlijk geene uitkomst.

Eindelijk, wanneer F(e)=sin.cost is, wordt P(4n—-z)=h(r),
en dientengevolge F'(z) + F(5zr-r)=2F(«); in zulk geval
kan men de formulen van $ 4 met goed gevolg gebruiken.

Het theorema (c) geeft dan, indien Zj —=f(p) bekend is,

1 NEE Ee Gd ec she dede
1-psin?e.cos?jetl + (ld-psin?.cos?a)et!
0

kaa al 1 ad E
At es PE (%)

15 zF(edae er ld F(e)da BE.
( 7

—= 1
= {7

Het theorema (?) kan men nu ook toepassen op sommige der

( 351 )

algemeene integralen van $ 4, waarvan aldaar de waarde be-
paald is,

ed zde Ed da
zein mmm
(LH psin?r.cosPayrl | (a + psin? s.cos°z)e+tl
EE Sf (:) De] zei ROVEN (IJ
W/4 Hp A=0 hk) 2kR2 Pp 4
3m msn er.cos rde ‚_ °F sin?r.cos ade
(Ll Hpsin?r.costzjert * (1 + p sin? x. cos? ‚etl
0 f
zm? ien DE ij Len 4 pi! ke
SaErpid k 2 p Ei Ve an )

13. Eindelijk verkrijgt men door middel van de twee inteera-
len (1) en (5) van $ 7, de eenige toch, die men hier met
vrucht kan gebruiken,

27 zr de ol be 1 de
ene KN Iene Ve
1-psin®z.cos° sin .cos° z 14-psin?.eos° sin? eos?

0 0

1 A 3
Fo 4
ED [32 IRA p Ven | Ben Dok bet (1)
kad z de 37 1 de
er En
14-psin®z.eos°r sinz.eosn Ff 1+4p sin w.eos? sing.cosr
0
mj A TER BEWAtFptp)}. (5)

Evenzoo geeft nog de integraal (1) van $ 8

blad z dz id 1 da
/ (l+psin?z.eos?e}e sin?z.eos? — di (lpsin’a.eos°)e sin? p.cos? En
k=a LA Ek 1\22lf 1
rarr ES pa hg AN (1e)
0 WM zo kfal1 \22E1 (pt4)4)

14. Wanneer men tracht de methode van de paragrafen (9)
en (10) toe te passen op het geval, dat de integraal den factor

( 352 )

x? bezit, verkrijgt men langs denzelfden weg en door dezelfde
substitutie, in het algemeenste geval, waarbij in den noemer de
exponent a voorkomt,

a Za De
(LA psin?a.cos ot (1 + psin® z. cos? o)t

0
à 57 F(e)dez 57 vF(e)dr
(L-t-psin?. cos* z)° # (1l4-p sin? . cos°)2
0

ne arelajde 4 )
fe À

+ psin°r. 1 psin? o. coste) ze

Naar hetgeen in $ 9, 10 gebleken is, vond men voor de
tweede integraal in het tweede lid alleen dan eene bepaalde
waarde, als A'(Ar-x)==F(e} is: maar dan heffen ook de
beide eerste integralen van het tweede lid elkander op, en de
overblijvende wordt gelijk aan de integraal in het eerste lid; dat is
de vergelijking wordt daardoor identiek, zoodat zij geene aanleiding
geeft tot het bepalen van de gezochte integraal van het eerste lid.

Voor de integralen met den factor #® heeft men nu op de-
zelfde wijze

Ie aFin-e)de Sa (En-aoPF ode
a

(1 + p sin? a. cos° z)° LH p sin? cos” #)2

Le Pleyde 5) 275 eF(e)de
el rl et
8 (l4-psin?z.costajr d (1 H-p si? w.c0os°)e

0 0

3 ji 2 Fie)de id 2 F(e)de

+ — TE

2 (1 4 p sin? a. cos” a) (LH psin? a „cos? ze’
0

als men de en HE 10 hier gebruikt ; derhalve bij de on-

derstelling F'(e)= F(än—e), die aldaar gold, verkrijgt men hier
A x3 F(x) dz 1 od Fo)de
Ee Went kN
(1 4-psin*r.cos“ zt 32 (1 + psin° r.cos® oja
0

17 Ae es
+3 ie q ie Re (2)

( 353)

___Omdat echter de laatste integraal in het tweede lid, volgens
het bovenstaande, niet te vinden was, kan men ook de integraal
in het eerste hid niet bepalen. Men vindt alleen uit de betrek-

king (mi) de herleidingsformule

2 (Sn — 4x) DR ed F(x) d:
Oene | ee (W
(A + psin° ®.e0s°)° 8 (LA-psin’a.cos°x)e

die echter weinig fraai is.
Door de methode van integreeren bij gedeelten kan men

echter ook vinden

jk Br xF(x)de z° F(x) 27
AH peu? r.eos? ar (1 A pain? r.cost ae |
0

|= za (1 + psin® T.eos° 2) F (@)—a F(&) p sin Q a.cos 2e
(1 4 psin® x.cos° zat! ì
0
In de eerste plaats verdwijnt de geïntegreerde term voor de
onderste grens # — 0, wegens den factor z°; hij wordt bij de
bovenste grens Fa° F'(E7n); of ook, wegens de voorwaarde voor
het bestaan der integraal in het eerste lid, daar F'{4 nz) == F(x),
dientengevolge ook A(Ar)-= F(O) moet zijn, wordt die waarde
z7°F(0). Bij de vroeger afgeleide integralen verdwijnt derhalve
die geïntegreerde term,
Vervolgens is bij het vorige in $ 9, 10, Ll en 12 altijd
F(@) —=sin°®.cos° xt, dus F'(r)=esine-lx,cost—la.cos2 A en
daarmede wordt de teller van de integraal in het tweede lid

sine \.cose—1a,c082 a {e(1F-psin?a.eos°®)— Zapsin? 1‚e0s°x} —
== sinele, cost—la, cos2 abe H(e—Z a) p sin® zeos° et, (Ò)

== sine 1 ,eosel cos 2} 2 aH(e—Za)(14-psin?w.cos°) |. . (e)

Door middel van deze laatste herleiding vindt men nu

15 p? sine \e,eose-1e.cos Zarde (2 7 P2ginele.cose-laeda
a ET
A 4 psi. cos° Lya ) (l-+psin°t.cos”a)e-l
0
xF(a)da Dld Píe)de
A Dr À Ed

Eman g
hen dpein®®, co8° a) a (L4-psin® L‚co8” Aga’

( 354 )

eene herleidingsformule tusschen twee integralen derzelfde soort,
waarbij de veranderde parameter is de exponent in den noemer.
Tengevolge van de voorlaatste herleiding (Ò) vindt men evenzeer
a 47 \
(Rap Í wPsinetlo.cosetlmoostade | o'sine-\m,eos°-\acosdanda —
(1 4 psin? #.cos® ZL (LH psin* ©, cos za
0

0
me pP(ede _fF__ Fe)de
ee (Ldpsin?e cos>o)e 2 Í (1 Hp sin? r.c08? 2) * »)
ij

wederom eene herleidingsformule tusschen twee integralen van
dezelfde soort, waarbij nu evenwel de exponent c in den teller
de veranderende parometer geworden 1s.

Geen van beide herleidingen echter voeren hier tot eenvou-
dige bruikbare uitkomsten.

15. Denzelfden gang, als in $ 9, kan men evenwel ook vol-
gen, bij sommige integralen van $ 6, namelijk de (1), (5) en
(6). Men vindt toch door de substitutie == En—y, op de-
zelfde wijze, als in de aangehaalde paragraaf,

ud
2
Í TIL + psin? &,eos° xt) sine T.costvda ==

en derhalve wederom

In
Í EL(L + psin?®,eos® L) sint r ‚cos TAL —
0

1
2

TE
==thaf U(1 4 pen t.eos reine costTda; ..... (q)
0

en daarmede

ar ABe.
[ UN + psin?.e08°%) Er Wa dp?) (1)

sin?L.cos°%

| VO tper zn A Terp) 0)

sin © „COS ©
0

(355 )

Ee UL dpsin? z.eos® a) eden =p li WAtHpt2)}. 6)

16. Volgens hetgeen reeds in $ 9 werd opgemerkt, zal men
nu kunnen overgaan tot de toepassing van eenige theoremata,
die den factor z ditmaal in den noemer hebben. In het „Exposé
de la théorie des propriétés des intégrales définies, Partie 1I,
chapitre II, N°. 14 (zie Verhandelingen der Koninkl. Akademie
van Wetenschappen, Afdeeling Natuurkunde, Deel VIII), blz.
99 en 100,” vindt men de afleiding van dit drietal theoremata,
die hier goeden dienst zullen kunnen doen,

id oo d de ed
| F(sin?a}d » =| P(sin?2) sine d ze =| re Fis lang x fangede
d

Kid

e tang $ade
=| F (san? z) En lg

Overal dus, waar bij de vroeger gevonden integralen de ge-
integreerde functie eene evene functie van sine was, kan men
deze drie theoremata met goed gevolg gebruiken; bij het laatste
neme men ter vereenvoudiging telkens & = 29.

Op die wijze leveren de integralen van $ 1

mt ü sin? de W
VAFp 1 Hpsin?r. cor °C

ze sin ze de
Aer rn Ae EC)

LH psin?w.cos a eos a

df: ge TRE BOREN tel

14 p LH pein? Ze. cos? 2e weorn

í P sar.cosr dr

Ì 1 4 psin?r.ecostn « i
0

0) ==

C OVERST. EN MEDED, AFD. NATUURK. 2de pEuKS, DEEL XII, 2d

o0
NP En nk
1 4 psn*t.Cos”a a ecos a
0

( 356 )

sin «cos 2x dx

sinr.cos kx de
di, 1 H-psin?Za.ecos° Za BC e tee torie e °
0
JT ee sine ae
LVA Hp 4 1 4 psin?v.cosr « te
0
al sin? z de ;
el 1 psin? am. eosta eos TTT (8)
0
4 he sin® £. COS” da ie
ie | 1 4 psin?2Za.cos ta Rn )
0
sin Za .CO8T d c
3 PME rn oo (10)

jk
0
0
_tf
eed
0

14 psin?e.cosn a

sin2 r da

. ’
1 4psin?a.cosn wo

0
=f 1 Hp sin? 2 r.cos? Ze eosr’
0

TT
re jn
en

2 ® sinde.cose da
en ET

a + 1 4 psin? r.cos? z
sind x . COST de 4
5 1 Jp sin? r costa a” se sere ( )
sin3a.cos® 2 r.cose da
he dl oet ene (15)

5
l4psin? 2.c0s°2r zr

2 o 5 da
ze | de 2 jef DE en 2 ==, . (16)
Zp VAdp } lt psin*w.cos°n a

(351 )

oe sint 2. sin? z da
=| INE den

| 14 psin?2e.coPte z°
ê
| D ginv.cosr de 3
| Ee (19)
| 0
sin#.cor de An
nd LH psin?r.cote T° TTE side
0 N
cos*2Za.sin z dz ze
ie 1 Hpsin 2e. cos? 2e vcosr’ Eon leise (
PO ginsa.cosr. in* m.cos*m. coste de
er © est relte . (22)
14 pein? z. coe?z cos?a z°
|
8 sin* r.cosa.cos 2 Sqn U .COST.COSLT dp à
EE COS°& MERGE eten ef sn (23)
P gin3 e.cos 4x.ecos? 2 r.eosx dz 5
„14psin 2e. COPE EF , (24)
' .
$ bt ® gin da .sin 2d .sinx 1e 7
Ë 1 + p sin? cos? cO8° z rz’ POREN BP INL RON ( 5)
.
DO snAt.sin3r da
| Da ee Eet Genneper ob 5 moet
| 1 4 psin?z.cosn 1’ (26)
S sin8x.cosZa.sin "es dr
TT EN Blin (27)
0

terwijl de integralen (5), (11), (12) en (13) van diezelfde para-
graaf, die behalve eene evene functie van sin, onder het inte-
24*

(358)

graalteeken nog den factor sinx.cosa bezitten, tot geene uitkomst
kunnen voeren. De som der integralen (4) en (10) geeft nog

5 sin? da 7
" PN es ted ee (25)
l4psin? rcon z WAH p
0

Gaan wij over tot de integralen van $ 2, dan komt er

7 O sind w.coss dx (29)
2/4 tp mn (LH p sin? w. cos? 2)? nn
ò
jn sin3 &. Cos 4 dx (30)
(Lt pain? w.cost a? °° TT
ú
had 3 7 / Pen
cos°x.co8Zr.cost dr
En 2 RANT EE er 5 . . . . . (31)
(lHpsin?Zr.cos* Za) z
ij
se) oet
7 ln SML COR Be VAE |
ei SE

was} (tper mot) 0’
0

2 sin° a. cos a de
== A rel Ae vel A

(14 psin? zm. eos? 2)? «°

ĳ sin 2ar.ecos2Za.sinter der (34)

Ö ed}
(L 4 psin° 2e.cos® 2m
0

VO vintAer.sinZr.sin?r dex
- OET EN ER re 8 . (35)
Sl (Adpsin?2r.eos Ze zo
0

Ea sin r.costr da ze
pmm (1 Te p sin? a. cos? z)? ee ’ . @ . ® . . . . . ( )
0

5 sin3 r .cos° da 5
ed (LH p sin? we. cos? 2)? RIN RET OO se (3 1)
‚

Ll + psin° rn. cos)? ú

inr .cos*Zr.cosr de
7 . . . . . (33)

(LH psin? 2e)? wo

Et ted nn,
( 359 )

gid sin cos. sin*a.cos®an.costa dr (39)

(LH p sin? o. cos? 2) Hp Sin" cos? a)? z
® sinSa.cosQa.cosr dr
(LE H-psin?s.eosr? p°

ik sin*x. cos° 2x. cos 4.r. cosa da (41)

(LH psin? Ze.cos? Ze? ES:

® sin4ea.sinUav.sinen de

= EEN, A

(LF psin? we, cos? )? e
0

sin4r.sin? de (43)
rs Stes Ees . … . E)
(LH psin’ e.cos 2 n°

snSr.sin4e. snSr.sin4a, sine dax (44)
Ea (LH-psin? 2.82? wcosan ST
n (1 2 Belen ® sind e.coste de (45)
Up 7 EER WAD (LF-p sin? z.eos%)?
0

Sn Lt. _sin° m.cos’ da
Dd b ] . . . . . . KJ . « (46)
(1 (LH pain? z. co psin” w.cos° zo)? zm

Din a.cos? La. sin? z da

(1 A psin?2Za.cos? 22}? « zes

” 1 2 Ed en P ginlv.coste de
B: P DV Adp Wap (lFpsin?z.cos?e)? «°°

sin] rx .cosa de)

(LH p ein? z. co8? z)} 2 a”

® gin? 2r.eosZw.sin?e da

him ren NN
(LH psin*Za.cos Zo?

( 360 )

_ si?z.cotr dz (51)
el (5 p sin” 2. cos® (Lt p sin? 2.005? 2)? » . à
=| (Ì + p sin? z. cosa)? rn Re Eer
0
D gin? w.cos? QZ a. cosz de Re
(14 psin® Ux.cOs® 2x)? x se 0 1 mime tene
0 Sind wr .costar coster da
ORS A Ee at EE

D gin a.cos’r.cos 2e de,

AR eg DN ra Ven
(1 +4 psin? z. cos° z)° 2 (oh

(mn)

ginde.eos?as.sin4e.sin rt dez
EE PE end ET en meten ie (57)
(LH psin“®.cos” w) W

Be „sin 4wr.sinZe dae

ij ee
(LH psin?a.eos?)? «° (58)

en r.sin° r.cos*Za.cosr de

(1 H psin 2a.cos®2 2)? en,
0

waarvan de integralen (36) en (39) te zamen leveren

if sin?wv.cosw.sinde de En

(1 4 p sin? 1. cos° 2)? En Vädp . « « (60)

De integralen van $ 3 leveren verder nog

avan UE
0

( 361 )

fee) sin @ de oe
=| (1 + p sin” ‚cos? zo)? AN
0
co sun t da Hi
== (1 + p sin” Vats cos? 2 u)? jn LIS EE AE (
0
î oo Sin 1. COS2 x de Le
Rs (1 Hpsin rs. COS° 2)? z onhe Phs tej )
sinm.CcosZ” de a
(LH psin?a.cos° 2)? moos” (65)
ee) cos 4x .sin z da E
(1 Hpsin?2a.cos” Za)? Koe nt ( )
8 RER eik (ee) MENE de 3
Warp iT pe 5 (1 + psin® ĳ. cos? 7)? en il )
0
8 sin° z be De
== (LH psin?a. cos? o)? weosa’ EN Ko iele ene ( )
0

Ee re LN

nn a sin Zax.cos © da zl
COS h (ldpsin?a.eos?a? #° OCT (70)
1 ij sun 2 v de ï
= ò (1 4 psin? cos? x)? EE el (71)
0
Peo Za.sina de
=| (1 + psin® 2e.cos°2a)° EN . (72)
nn OE ark sin? de 1
AVA Hp ver ii ( Rn cosa)? 5 mi Ve ( PS )

(1 Hpein2w.cos” 2e) z

sinas cos* x 2 hen
Ee (LH p sin? cos? a Oo NL en Bk

d sin p.cos° z da

Arnen arg ee A

, cos* 2 e.sin de
(l H-psin? Jae.COS? 2e)? Rt ee Vele teek: (78)
0
terwijl de som der integralen (67) en (70) nog geeft
5 sind a de Balen je
(Ll + psin?p.eos al? p Te ZAP .… (79)

Vervolgens heeft men naar de uitkomsten van $ 4, meer al-
gemeen dan hierboven werd afgeleid,

Ed ARES sin x da
— SC 5 (80)
Va +-p k=0 kj 24/2 „rg H-psint. (L-psin?o coel
à sin x de ze
ad (LH psin? cost opel eos” deet
0

ki Sin & dz
=| ee een er SEEN

1 4 psin? Za.cos° 2 o)ttl aeos o

ï ao cos 2x. sin v da ai
ry (L H-psin?r.eost at z EE he id . (83)

vs eenn

( 363 )

cos4z. ___c0s4e.sme dev

cosUw.sinr de

De ERG)
(Ll +p (1 4 pain? a. cos? aje ocosa’

-f" (Ql 4 pain? 2e. cos? 2)? cos Zot «

k= 12 ke A
mr EI ls p =f gi x das 2 (86)
UW Arp kz0 LJN pa) AE z’
0

(1 4 psin? we. cos° P+ poos”

f De sin x.cos a dt E
== (1 + p sin? 4x. c0s° 2 a0}e +! En sdi de ( )

ne sin e.cos a da

(1 4 psin?e.costorl zo”

s be sin? « da
== 3 TES mT veneferber ak one (90)
0

alen)

1 4 psin? cos? ojeil
po cos° 2a.sina de
(ì H-psin? 2a.cos? Zaat! peosa”

ve En) Bt en —
aA p k=û k |2 (wp +4)
zi sins z. cos? x de

== ene AR rn eden ee 92
(1 4 psin?e.eos° zjerl z (PR

2 sin? cost de
(LH peins. eos ajal #” 4

meen ej . « « « (94)

( 364 )

1e? a kaal ie | 142 p kl a S k—
re KE \ ee
Värp zp zÒ \\k J2M2p+4) PEET
NS GRENEN CEN (95)
J A Apsin?r.cos® zjett z
0
in SEE dE os (96)
(1 4 psin?ae .cos° etl eos
0
5 n> 2 x.sin? da
Ed EE de CN
(1 H-psin?2a.eos® Zrjatl p
0
5 na. cos* d
mp (98)
(1 4 psin? 2.cost njet!
Ep sin .cos° d
A EE (99)
(1 4 psin?x.ecos°g)etl z
0
Ei cos* 2 o.sin z da
Nt
(LF psin? 2w.cos? Zet! poos 7

® ginSr.cosxm.eostae de R
| (4 + p sin? LCOS zr} k noten fen ante 5 (
sin8r.cos2e.sin? 7 de. K
ee (1 +psin® Ur.cOos? 2z)° Te EREN

== TT eee 104
É (A tpsin?r.cos° vt) z (hoe

Er LEE REET (105)
(1 Hp sin? a.eos° o)e a
0

( 365 )

Nog geeft de som van (83) en (89),
B) de kza 142 k
ee = Earl) ze aon
(L+-psin°z.cos?e)e tl “Väp io \A/2 \p44

Door middel der integralen van $ 7 vindt men verder

1+ Ee cos? asinx.cos?

ai 1 deu
=| REN NEE IF ENE . « « (109)
0

zr id 32-1Wâp-Vârp ' id (108)

9 .
1 + psin? r.cos° zt «sin zo . cos3

l de
Mrt AD,
lpsin®2weos°2r wveos?2Za.sing.cosSa
0

hie GO dz
dal Der Den onse eek mot Al

14 psin* p.ecos re esina.cos° z

Ede ade (112)
(

|
1 4 pein® n.cos? osina.cos®

a cos4 x dr
-| nen he on Le
0

1 Hpsin? 2x.e0s?2rx veos°Ua.sing.coss

3 ve sin® de
BEV AED JS | To painters zoas (119)

oo sin « dax

| 14 psin? a. cos?o woosB? CCCP (115)
0

ee sin a de d
zn EN PTT DR « | 6
Ll + psin? 2 r.cos La weos? Ur.eosa” GL)

( 366 )
E se jr
Ex 1 4 psin? a. cos? @ a sin BAENOR DIN Pe PO (117)
0
eenen 118
een 1 oe p sins a. Cos? a esin®.cos eeen ee ( Û )
0
il re 119
PDN LH psin? 2x .cos° 2x sinv;cos3a” ( )

terwijl uit (111) en (117) nog volgt

sins d: l
ene en UW 44 p- WArp ie (120)

l-psin? coste wsin°r.cos?a 3

Hindelijk kan men de theoremata van deze paragraaf nog
toepassen op de integralen van $ 8.

za dn ee 1
B En er ge al ) () pi en

5 121
nnn cos° x)° reinwvscost € (121)
0
z 122)
ie (1 Hw sin? «cos? zt TSING cos3 È .{ }
zie PONT PER
Nen cos? 2 ze geos’Ze.cos*v.sina’ *
ke ERE
dl (1 + psin? « „cos° je veinr.coë EE (124)
k cos 2x ER
Ee AA VENT DE WE Dn
(1 + p sin? « cos” z)e Lsina.eussr Bee Te (125)
0

ed cos 4x da
ee ek >
if (À H psin?2 Die „eos? 2 yd ae ne nn (126)
0

( 367 )

Z gl mn 1
(lj! B ds: OEE
: 1) Ul (2 (phAt
d À sin © de Aen
=| GE p sin?» „cos? z}° Rd Ole, ( )
4 0
De Sin r de
E NE een (128)
dl (LH p sin? rz. eos? )e wv eos?
\ 0
| 5 sin @ de
eee
(LH pein® Ze.cos® 2a}t zoos? Za.eosa
ze 150
Sj DD (L 4 psin? neos? ej vsina’ nt
0
da
oe 131)

ij 1
| (L + psin?e.ecos? ey! wsina. cosa”
ij

En Ì da De
( Hp sin 2o.cos° Le)! w sin L.Cc083 or en
0

El jet? l=a 4 g2/ 1 1
(—1)t(at 1) ERF Te ) On li —
k=za ee a ij p if
jk NE
ne wa

(a+ 1) j=k 5 k Pl fl Ì
EN ) 2 Ll en (pt 4)—i Ee

sins a da ze
5 (AH psin? os .cos? etl a cos? A KE (Lee)
0
Pe sin” x dz
nend ENG RIFLE TE CEE TR hd hed . . 134
(LH psin? ©. cos? wat! poos a” GHS

Sn? U. COST da ie
ee ‘a QA
En ij (1 H-psin° 2e, (Hp sin? 2e. cos 2 e+! zeos° Za” Ee

( 368 )

gd cos? z dz

(Ll 4p sin? op. cos? z)atl a sin #°

Ee COST da
Cf (LH psin?e.cos® mjetl zsina’
0

5 & cos* 2x Tr
4 | (ldpsin? 2e.cos? Zaat osint.cos3a
0

. (136)

. (137)

(138)

17. Men kan ook de theoremata, aan het begin der vorige
paragraaf vermeld, gebruiken bij de integralen, die in $ 6 wer-

den afgeleid: die leveren dan de volgende.

2 PS
Zr (WAH p—2) Sh UL Hp sin? z. eos Mem B: . (139)
== EE COSRON nere ne
Sand ï sin & .Cos° x
0
f, 1 n° Qe.cos* Zo) Es . (141)
zz Tt, CO ER EER Te
d En x eos? Lp.eossa.sina”
0
Te bne ze cos Wada
0 == LL + p sin 4 .COS8 %) RE enter a Re ’ … (142)
0
80 4 s cosQarda
=| L(L + psi’ a cos” 7) en (143)
ETE vent eel Wel GIG 144
== 5 €08 BE) ns
[ VE rcos° Zx,cosöv.sina CLE
0
TE See Je tE
mmm == sin Ù cos° LZ .
n(v/4 Hp ) Pp 2’ (145)
0
kj aj snede
=| L(L + psin' w.ecos’ 2) B . (146)
cos z
0

( 369 )

sinada

eri Dt LOOD jes (LAT
° fx nk an DEE )
| 0
| 1 2e (148)
== CORMAN Sr os erker ete s d
if L(L + psin* z.cos° w) Nn Dt
0 5
one EE (149
== (1 + psin? «cos a TRA dal )
0
=d UL He pein? 2 a r008 Ba). (150
| (1 Hpsin* 2w.cos* 2) En ;. (150)
0
sint de dt
al{! Rt! (1 + psinz. GOS EIN se
ij WE 1) sineda 1
| (1 4 psin°e,cos z aaan (152)
0
q "2 ne 153
== 2%. % 5 TEC €
af + p sin HN Se SA (153)
BEL ee, 5 hes „ Sin“ade hen
n(VAtpr? iel Tere [IG +psin°r.cose) PENSKE (154)
Ô
is Ger) 2 Ee 155
ser U(1 + psin* #,cos° a AR (155)

5 | sinèa. cosrd o
== | LL + pen Ze.ecos° 22) (156)

cos tade
En J- pain? # cos? rt) —————, oe. 157
| LL + psin’ « .cos° x) in (157)
0
er Ne 5 cosa dar 1158
== A err Rn. 5
| (Ll + psin° we. cos* z) tgn )

in versteent nap
ENE
0

sinx.cosZadt

=| Ui + psin* @.cos° «) E REG
0

B Rede A eren
= psin? cos’ «
Sie Cosa

Ee 1 ng SE) rn 162) —
( +-p sin A .COS CL A Nt )
0 re

__De som van (142) en (148) geeft ons

$ sin3eda
UL H-psin'e.cos* o)

=trlAEp (163)

VERSL, EN MEDED. AFD, NATUURK. 2de reeks DEEL XII.

IETS OVER DOBBELEN.

DOOR

D. BIERENS DE HAAN.

1. Bij het dobbelen, dat is het werpen met een of meer dob-
belsteenen, komt het voornamelijk aan op het aantal oogen, dat
men werpt: dat is op de som der getallen 1 tot 6, die zich
telkens op de bovenvlakken der dobbelsteenen bevinden. Zulk
een aantal oogen kan veelal op onderscheidene wijzen bereikt
worden. De waarschijnlijkheid voor het werpen van een bepaald
aantal oogen g is een vraagstuk uit de waarschijnlijkheid a priori,
omdat langs zuiver wiskundigen weg kan bepaald worden, zoowel
het geheel aantal mogelijke gevallen N, als ook het aantal gun-
stige gevallen #,, dat is, waarbij de som der oogen juist het
bepaalde getal bedraagt.

2. Heeft men slechts een dobbelsteen, dan kan men natuurlijk
de getallen 1, 2, 3, 4, 5, 6 slechts eenmaal werpen. Dus is hier
overal 1, == 1, terwijl N= Z'n, == 6 is. Noemt men w‚ de
waarschijnlijkheid om de g oogen te werpen, zoo is hier, voor

== l,tot — 6,

wy, == 1: 6.

3. Bij twee dobbelsteenen wordt de toestand anders. Men
heeft hier de volgende 6 X 6 == 86 == N mogelijke gevallen,
waarbij de eerste kolom voor den eersten dobbelsteen, de tweede
kolom voor den tweeden geldt.

15
bend

(312 )

HG RE2 pls NEE Aep eb Gl ee Ien
1423 2484 3425 A42 6 54-3= 7 642 8
14-34 2435 8436 443 7 BA 8 648

14425 244=6 3+4=7 AHA 8 544= 9 644 =10
156" 35 =I 8458 AFI Hpi 10
14+6=7 2-H6=8 346=9 44+6=10 54H6=1l 6+0= 112

Hieruit blijkt dat een aantal oogen

9 == 2 kan voorkomen 1 maal

8 ” 2e
4m ” 8
Bef ” 4 wv
6 ” Dj
1» ” 6 7
8 ” OM
Dn ” 4 pm
LO „ ò
Elte „ RE)
lj ” ken

waarvan de som is 36 maal

Men ziet dat men niet minder dan 2, en niet meer dan 12
kan werpen; verder dat bij deze n, de betrekking geldt

Ny == MILHL—g SUA}

dat n, == 6 een maximum is; en dat dus de n, voor 9 — 2
tot g == 1 klimmen, om daarna weder van g—=8 tot 9 == 12
met dezelfde cijfers af te dalen. Deze z, zijn hier de opeenvol-
gende natuurlijke getallen.

Om de waarschijnlijkheid van iedere worp g te bepalen, moet
men de overeenkomstige n, door het geheele aantal N= 3 n, == 36
deelen. Men vindt alzoo

1 4 1
Wy =S Wig =S 36 ed 0.02777, Te = n
HE | 5
Wz ZW} mn rg sen Ws =S Wz == 36 == 0.13889
5) 1 6 1
1) == ne Ô 3 € In TTT TT == == es
Wy =W10 36 12 0.0 338, Wy 36 6 0 66667

/
/

( 373 )

4. Wanneer men met drie dobbelsteenen werpt, zijn er
63 —= 216 onderscheidene gevallen mogelijk; maar de oogen, die
men kan werpen, liggen slechts tusschen 8 X 1 == 8 en 3x 6=18.
Deze kunnen echter op verschillende wijzen voorkomen, zoo
als blijkt uit het volgende tafeltje. Daarin geven de drie ko-
oogen aan, die door den eersten, tweeden, derden

lommen de
dobbelsteen

Han

113
121
211
113
122
131
212
221
31E
LE ES
123
132
Ear
213
223
231
312
321

AnI

15
124
133
142
151
214
223
233
241
313
322
331

worden geworpen; de worpen, die tot eene zelfde som
voeren, zijn hier voor het duidelijker overzicht bijeengevoegd.

115
125
184
143
152

KEN
215

eet

233
z42
251
814

323

33
d4l
413

AZZ
431

126
135
Laa
153
162
216
BE
234
243
zie
261
815
824
333
842
851
ARA
423
432
AAE
513
s23
531
612
621

186
145
154
163

226
235
tr
253
262
916
925
334
343
852
861
415
424
433
A12
451
514
523
552
541
613
GE2
631

mmm

146
155
164
236
245
254
263
826
335
3441
353
862
416
425
4314
ARB
452
461
ols
524
s33
542
ssl
614
625
632
641

156
165
246
255
264
336
845
854
363
426
435
A8
453
462
516
ses
584
543
sr
561
615
624
633
642
651

166
256
265
846

355
364
436

ALs
A54
463
526
Ko A5
ot
53
562

GIG
625
634

266
956
365

446

455

264
536

s45

os4
563

626
635

614
653

652

366
456
465
546

Jp
564

636

Die oogen, welke hier, of dubbelen, of ook drie dubbelen
bevatten, zijn door dikker cijfers aangegeven.

nd As

Uit voorgaand tafeltje blijkt nu, dat de som der oogen, dat

is onze g,

(374 )

g == 8 kan voorkomen 1 maat
Ap ” 8
5 / 6 7
6 7 10
Zr „ To “Ap
Ge 1 „ 21
NN, ” 25 new

10 # ” 2de w
DE „ A NE
12 „ 25 e4
ES ” DT A
l4 7 15
Ke ep „” MOE
16 #7 6. »
U A „ 8
18 „ LE,

waarvan de som is 216 maal.

Uit deze opgave blijkt, dat er tusschen deze getallen n, we-
der eene eenvoudige betrekking bestaat, namelijk

Ng == NISHI—g FF UU;

dat het maximum zoowel bij g — 10 ais bij g== ll intreedt;
dat verder de n, voor g==8 tot g == 10 klimmen, en verder
voor g = 11 tot g== 18 wederom langs denzelfden weg afda-
len. Overigens is voorloopig de wet van die getallen n, niet
duidelijk.

Wil men de waarschijnlijkheid van iederen worp nagaan, dan
moet men deze getallen », deelen door N= En, == 21663;
en vindt dan langs dezen weg

a Mer == 0.0046296,
8 1

ET Ur nT 0.0138888,
6

Ws WU en RT 0.0277717,

(375 }

10 3

Ws = Wi = BITE 0.0462964,
15

wy = Wu = en 0.0694444,
21 7

wg = Wz = BIE nm 0.0972222,
25

Vg =S Wig =S 216 == 01157407,
27 i.

Wig SUIS 216 == 8 Es Ot

5. De tot nu toe gevonden waarden van », en de betrek-
kingen, die voor een, twee en drie dobbelsteenen daartusschen
bestaan, doen onderstellen, dat dergelijke betrekkingen ook voor
een grooter aantal dobbelsteenen voorkomen. Trachten wij dus
de wet op te sporen voor een willekeurig aantal 4£ dobbelstee-
nen; dat is te bepalen het aantal gunstige gevallen #;, 4), dat
er met die k dobbelsteenen het aantal oogen geworpen worde.
Dan is natuurlijk het geheel aantal mogelijke gevallen 6%; en
derhalve de waarschijnlijkheid van den worp 9

Wy — Ng, «) : 6E,

Volgens de beginselen der waarschijnlijkheidsrekening, en wel
naar het theorema van BerNouLLi, zullen in de ontwikkeling

K= (wa + ws Hw H wfg + wie + wl‚)f

de gezochte gunstige gevallen, waarin g oogen worden geworpen,
overeenkomen met de termen wa“ wijf w‚l wid w‚t w‚t, waarbij
atfBtytÒthed=g is; de som der overeenkom-
stige polynomiaalcoöfficiënten geven dan het aantal malen aan,
dat de gewenschte verbinding voorkomt; deze getallen zullen
niet veranderen, als men alle w gelijk neemt. Alsdan heeft men

——
td

K == wk (l 4wl dw? dw? JH wt d wijk = et

== wi (1 wbt (1 — wt

l—w

Nu is vooreerst

k kh—l kh—lk—g2
ne 18
( w°) Ln 2 w ri nin +...
zi kh HIAH2
A—wyt=lt EEE En

Pen einde derhalve in de ontwikkeling K de termen w/ — wl wI
te verkrijgen, moet men in het produkt van beide voorgaande
reeksen de termen w?/—% gaan opzoeken; en vindt men alzoo
achtereenvolgens, met invoering der notatie voor analytische fa-
culteiten

de == a(a He) (a +20)... (a H(b—1)e),

, L é kal—1
waardoor de binomiaalcoëffieiënten worden |=
4
kh 4
} Ss
k ko —k—OA s
EE —_k—6
5 BE. 4
el g—k—l2/1
k k Ì 12 Á wI kl?
kar Lg--k—l2/1
OE A kg—k—18/1
EE k wie X ug 18,
kee 11

De gezochte som is dus

kg—krl Js kg—k—0 ke. h—l kol

welke reeks van zelf moet eindigen, zoodra er eene faculteit nul
of negatief zoude worden. Men kan aan alle breuken van facul-

(817)

teiten nog denzelfden noemer geven, door middel van de vol-
gende herleiding, als men eerst teller en noemer met 1#-U1
vermenigvuldigt, en dan door 19—4—ba/l weder deelt; alzoo
toch is

Jak Gaf EL 19—=1—6a/1 ze (gba HIM
19-461 IUI IgG LEM Ei
(9—6a— lt g—6a—l

LEU Ve SA

Hierdoor wordt dan

gl k\ (97 k\ (913
rene Ei) ll) + le)
voor de gezochte som gevonden. De laatste term zoude luiden

hl
g—=6k—l<0, en kan die term, naar het voorgaande, niet
opgenomen worden; de reeks besluit dus met den onmiddelijk

k La
voorafgaanden term, (—1)é—! E ‚) Ke 6kH5

—6k—
(—=1)? IE | BT sE maar daar altijd 7 < 6k moet zijn, wordt

RIEMEN ere

waarbij, voor iedere 4, die termen moeten wegvallen, waarin de
aanwijzers der machten bij de binomiaal-coëfficiënten nul of
negatief zouden worden.

6. Om te bewijzen dat ny. #) — N(6k4k—g.k) — UIk—g.k)
is, wordt de eerste term der ontwikkeling dezer laatste naar (1)

) en dus wordt

Kk—g=kll HOk—g/t 174—9—=1/1 (Oh —g + Ie
Ugg TOL TAN Ok 141A Pz:
(gk 761
Nee (Nel
( 1) Tk1/1 ( ) ke} ’

(378 )

en de (k— a) de term dier ontwikkeling, afgezien van den factor

a).

kOk—g6(k—ayl k6a—g/l 1 Gag +41
(IEA Z ) —8 A
LOk—g—6(k—a)/l 1 6e—g/l 1411} 62-g/1
(Gag +141 (g-6a1iU 1
fka (Sal en
ea Ll CA 1-11
gal
—= (—l\e=l
nn En

Alzoo verkrijgt men de reeks (2) in omgekeerde volgorde
met omgekeerde teekens; maar daar deze reeks, indien men ook
den laatsten term daarbij behoudt, gelijk aan nul zoude zijn,
moet de laatste term, met tegengesteld teeken, gelijk aan de
som der voorgaande zijn. Deze som in de tweede reeks is

— 64

„(9 —1 ie Jt
dus (—1) ET | voor a == 0, dat is + fe

juist de eerste term der reeks (2).

Op dezelfde wijze bewijst men dit voor de volgende termen ;
en dus is de eigenschap U(g,k) = Nlk—g,k) bewezen, in de on-
derstelling, dat de volledige reeks (2) werkelijk gelijk is aan nul.

Voor £ == 2 is 9 < 12, dus

gl 2\ [97 y—13
= — 0E
enig} ja
terwijl voor2 < g<7geldt —=g—l,

19 12 = (9—1) + 2 (91) = 13 g.

Voor k==8 is 9 <18, dus

wol}

(379)

— } [9(9-1)-3(9-1(9-8) + 3(9-13)(9-14)-(9-19)9-20,) = 0,

terwijl voor 398 geldt = }g (9 — 1),
8<7<18 = z.g +2lg—83],
13597418 =i[g?-399J380]=5(9-19)(9-20).
Voor deze bijzondere waarden £== 2, == 8, is de reeks
dus werkelijk nul; wat het algemeen geval betreft, kan het nul
worden der volledige reeks voor 7,,,#), met den laatsten term,
alleen mogelijk zijn, wanneer alle machten Z van g— 1 =—=g
coëfficiënten verkrijgen, die ieder op zich zelve nul worden. Die
reeks wordt nu, na invoering van q,‚en na vermenigvuldiging

met 1/11, als men voor de grootere algemeenheid 6 door «
vervangt,

Deden 1) loen bede 5) Gele
k
in kkk lel eed. (4)

Nu weet men dat

Pig Hg, 91 =S 10954 3595— 509" +249,

en dus in het algemeen
gr vlmgllAragt tt Aragt Bh (IEA! 4 HAo,

waarin de A de faculteitscoëfficiënten voor de (4 — 1) de
macht zijn.

De termen van de Z de macht, die er uit deze ontwikkeling
der faculteiten in de vorige reeks (4) ontstaan, vindt men dus.

( 380 )

qe levert H-(-1)iPL 4707;

— (jer levert

k k-l k-2
EE kel-l st pe
(Elza) ár l, ad je

8 |
+ 443 55 gkl3 4, —(-DEE 40 2;
h-1-3 )

+ (ĳ)eror levert
+, npe Ll „jer "dk. ln „jer
+ Ar-3 ben 1 ‚ears de tl AE

(-1)® (eten levert

effe
+ tel ei ‚jaar de: … t(-1)A1 4: |4”.

Wanneer men nu bij kolommen optelt, geeft dit voor de
coëfficiënt van Az—s

Genel AS Per) aktes
li) zin 5) llen Ë En dt al) pt |=

ks r=k vÀ
le T pn s—l Jen ls end r eme 8
een jer (jee

Ca)

Hier moet men naar s sommeren, s == ll tot s = 4 — l; en
dan daarbij nog den eenigen term uit de eerste regel optellen ;
dan is de geheele coëfficiënt van q’

s=k-l ks r—=k À
(-I)e1A) + ZE (1)! Apes aktes = (-1)r yhels,
s=l kels r=l zh

Het is mij echter niet mogeu gelukken, de reeks in dezen
vorm te sommeeren, of aan te toonen, dat deze altijd gelijk aan
nul moet zijn: alleen voor de coëfficiënt van 4, is dit duidelijk.

7. Voor het berekenen der getallen #(4.z) in een tabel kan
men echter gemakkelijker wegen zoeken.

Vooreerst is naar de reeks (2), voor g + 1 in plaats vang,

gl DE ( | yell

Ten einde het verschil van (2) en (5) te kunnen nemen, be-
denke men, dat

(g— Gak 1 _ (9— 6a) (gba 11

Le dà 11/1
en
(gba! oe (76u (9 — bak ID
141 sE 141 Ad

zoodat het verschil van beide overeenkomstige breuken wordt

(g9—6a— le”!

nn Cel am oe Knee
Lk1/

—l) = 14-211 VE)

Derhalve is

-Ì k\ (9-7 k\ (9-18
Ng) — P(g …) A) De () ke) AS a Es | (6)

Vervolgens is, wanneer men in de reeks (2) k door 4 + 1
vervangt,

( 382 )

ee ne Ve

U EED Terpen 1 Len 2 LWL = (1)

Opdat men hier tot het aftrekken van beide vergelijkingen (2)
en (7) kunne overgaan, bedenke men dat

BAIN (g-6al)W-1 (kH1)he Ml (9-6a2)k Nl (9—6ak)
a | REE oe nn 12/1 Le ’

k\(g—6a—1l)t ll (kad 1)hel! k(g—6a— lt
14m EA 1! oe

a
is, en dus het verschil dezer overeenkomstige termen geeft

kel De Vl
ne — Gah) (ht I=

— Gal)
ie en kl) (72) — (Sk + 6)a];

behalve bij den eersten term, waar men voor dat verschil vindt

ERE TTE ame ed
zoodat eindelijk
„Ie-Vel (9-1
Ng DUg I= 17 gi) ir [+ 1)(g-2U) (6446)

13)
se en [AH1)(g—2k) —2 (5EH6)] — . .. (9)

Beide formulen (6) en (8), maar vooral de eerste, zijn zeer
geschikt, om uit de reeds bekende #(4.z) de volgende af te
leiden.

Langs elk van deze wegen vindt men dan het volgende tafeltje :

CO OO DD U UI LO et F

mm ee

(388 j

TAFELTJE VOOR n(g #).

=l=3. =ò. =á. Sr == (kb == hi

1 1

1 2 1

1 8 3 1

1 4 6 4 Ĳ:

ij 5 10 10 5 1
6 15 20 15 6 ì:
5 21 85 85 21 7
4 25 56 70 56 28
B; 27 80 126 126 84
2 21 104 205 252 210
1 25 125 305 456 462

21 140 420 156 917

15 146 540 1161 1667
10 140 651 1666 2807
6 125 135 2241 4417
3 104 780 2856 6538

252 9142
126 6538
56 4417
21 2807
6 1667

1 917
462

210

6 36 216 1296 77716 46656 279936

120
830
192
1708
8368
6147
10480
16808
25488
86688
50288
65808
82384
98815
113688
125588
133288
185954
133288
125588
118688
98813
82384
65808
50288
86688
25488
16808
10480
6147
3368
1708
192
330
120

1679616

( 384 )

8. Bij het gebruiken van dit tafeltje vergete men niet, dat
ng.r) het aantal gunstige gevallen voorstelt bij 64 mogelijke
gevallen ; en dat dus, waar men heeft

nen = N22) = 1, mg) == U33 — 1, mar = MAAS Ì,
N(4.2) == N43) = 8, UBU == M55) == js 15.2) = MiB) = 4,
mer) = M66) —= Ì, M62) =U65) =D, 63) = M64 — 10,
N(T.2) == UI.6) SS 6, (1,3) S= U1.5) ==, N(8.3) — 8.6) == als
n(84) = M85) =35, M95) = 96, M105)=mjl00j=l2Ö;

de overeenkomstige waarschijnlijkheden, waarbij men deze ge-
tallen, telkens door 6% moet deelen, toch zeer verschillend zijn.
Daarentegen is die waarschijnlijkheid bij

EA AD 540 5

N(143) == PER me 72 EN N45) ZA

even groot; zoodat het even waarschijnrijk is om 14 oogen te
werpen met 3 als met 5 dobbelsteenen.

De zoo even gemaakte opmerking omtrent de gelijkheid van
sommige #g.#) wordt voor het geval van evene waarden van g,
bevestigd door de formule (8). Dan toch wordt in den eersten
term de factor g — 2% nul voor g = 24, In den tweeden term
blijft de factor (+ 1) (9 — U) — (5 + 6) = — (54 + 6)
wel bestaan; maar de faculteit (24 — 1) heeft tot laatsten
factor £— 5, zoodat zij verdwijnt voor alle #< 5. Wordt
echter g> 2k >10, dan blijft die tweede term bestaan, en
later ook nog de volgende termen; zoodat dan ook hier voor
k>5 nimmer Nn(2gk) = N2g.k+1) worden kan. De bovenge-
noemde gevallen zijn dus de eenige.

Ten einde hetzelfde verschijnsel na te gaan bij onevene g,
moet men het verschil tusschen #9.#42) en zijt) zoeken. Men
heeft vooreerst

WIED je 1 14+ UL

Ee) 131
+| As In Én

(glt 1 ( + a gtje Ut

2 Le + UL

(335 )

Derhalve wordt eerst in het algemeen

ie d (9 Zal) Ul

a 14+1/1
1
=D 1)k4-4-Ug-Ba-kl 0-64) (q-Gal RU

(A+-2)(A+1) (9-64 _g-6a-k)(9-6a-1) PER

E\ (g2alj Ul
a 14-11
1

an 0-2). ke! Es VLEES
(hat 1)(k-a-2).ke Ikk + 1)(9-6a-1) En

zoodat het verschil van beide uitkomsten geeft, als men bedenkt,
dat 4 + 1 in beide factor is geworden,

ha2—1 (9—6a—lfl
ul 141
(ka tl) (ka 2) =

(gba Fl
= Taen tg (plak) +

+ (35k + 72) a® + (l4k? H 33 + 12) a];

LAH bak 1(g— bak) —

terwijl men weder bij den eersten term voor dat versehil heeft

a an

een Rr St Er
EE NL:
Tet Sr sen

Dientengevolge wordt dus algemeen

Ugk+2) — Nyk) S=

kl 7 Rell

î Lr 1-13)-H(L4l*46844S1
Erne Dj (0+2)(9-24-13)H(L4P 46844 SJ

(9—13)E 1/1

(299-225) (RSA H20GAH312)]- (9)

( 386)

Deze formule toont wederom aan, dat voor g = 2% + 1, de
eerste term verdwijnt. In den tweeden factor is hier
1E H 2) g H (LARP HBS H 84) = —10AP HSA H 60;
maar de faculteit (Qk — 6)f1/1 heeft tot laatsten term k— 4;
die faculteit verdwijnt dus voor k<4. Wordt echter ook
gk 19, zoo blijft deze tweede term bestaan, en la-
ter ook nog de volgende termen, Derhalve is nimmer n(2g41.#) =
== NLG Hl.kH2)s ZOOdra A > 4 wordt,

Uit beide redeneeringen volgt, dat verder alleen toevallig
Ng) S Ugh) zal kunnen worden, wanneer de termen der
overeenkomstige reeksen elkander zouden opheffen; maar dat
zulks niet vooruit op eenvoudige wijze uit de formule is af te
leiden.

Men ziet gemakkelijk in, dat men bij al deze formulen te
doen had met eene soort van verbindingen, en wel met ver-
schikkingen van de klasse 4 met herhalingen, tot bepaalde som-
men 9, met uitgesloten laatste elementen (r == 6); waarvoor de
notatie luidt P'[s=g; aj 43 43 44 45 ag] k «

9. Gaan wij nu over tot het onderzoek van een paar spelen,
die tot dit onderwerp behooren.

Vooreerst het spel Hasard genoemd, dat met twee dobbel-
steenen wordt gespeeld. De regels zijn hierbij de volgende;
noem A den eersten speler, die de dobbelsteenen houdt en
bankier heet, en B zijne tegenpartij.

a. A werpt eerst de kans voor B; deze kan zijn 5, 6, 7, 8 of
9. Werpt A dus een der overige oogen, zoo geldt die worp niet.

B. Daarop werpt A zijn eigen kans; deze kan zijn 4, 5, 6,
7, 8, 9 of 10.

€. Had A bij @ de 6 of 8 geworpen, dan wint hij, indien
hij bij b dezelfde oogen, of ook 12 werpt; hij verliest, wan-
neer hij 2, 8 of 11 werpt.

d. Had A bij @ de 5 of 9 geworpen, dan wint hij, indien
hij bij b dezelfde oogen werpt; maar hij verliest, wanneer hij
bij b 2, 3, 11 of 12 werpt.

e. Had A bij & de 7 geworpen; dan wint hij, indien hij
bij b dezelfde 7, of ook 11 werpt : daarentegen verliest hij bij
het werpen van 2, 3 of 12.

(337 )

f. Indien A echter bij B een andere kans voor zich werpt,
dan hij reeds bij & voor B geworpen had; dan wint of verliest
hij, naarmate hij zijne kans of die van B het eerste werpt.

g. Eerst wanneer A verliest, geeft hij de dobbelsteenen aan
B over; zoodra deze verliest, is het spel geëindigd.

10. Laat ons zien, hoe groot naar deze voorwaarde de waar=
schijnlijkheid op winst voor A is, waartoe wij de getallen n(4,2;
uit ons vorig tafeltje zullen behoeven, om na te gaan hoe dik-
wijls een bepaalde worp kan voorkomen ; en neem daartoe voor-
eerst 6 als de kans van B (naar &).

Wanneer bij den tweeden worp b werpt

2, dan is er in 1 geval verlies;

3, dan is er in 2 gevallen verlies;

6, dan is er in 5 gevallen winst; naar (€)
11, dan is er in 2 gevallen verlies;

12, dan is er in l geval winst.

Werpt A echter 4, 5, 7, 8, 9 of 10 als zijn eigen kans,
waarvoor er 3t446H5H4 + 3 == 25 gevallen zijn,

dan moet er een derde worp komen.

Noem dan zijn kans w, die in a gevallen kan voorkomen,
dan wint hij, naar f‚, in « gevallen, verliest in 5 gevallen
(zooveel malen als de kans 6 van B nu kan voorkomen). De
winst bij den derden worp is dan in « — 5 gevallen; en in
36 — (a + 5) == 8l — a gevallen komt er een vierde worp. De

eed dmt $ sl — a p
waarschijnlijkheid van dien vierden worp is dus pn steh

Bij dien vierden worp is het aantal gevallen, waarin A wint,
evenzeer «a — 5, en het aantal gevallen, dat er een vijfde worp
noodig is, ook 31 — a; dus is de waarschijnlijkheid van dien

ie Pp
vijfden worp evenzeer — .
1

En deze redenering blijft voor elken volgenden worp door-
gaan, terwijl het aantal worpen onbepaald is, dat is oneindig

VERSL, EN MEDED, AFD, NATUURK, 2de REEKS, DEEL XII, 26

(388)

groot kan worden. Ten einde dus de winst voor A na te gaan,
die er ontstaat uit hoofde van de voorwaarde f, heeft men
daarvoor

emo (E) (EH E)Senzen

q q

of, wanneer men nu de waarden p= 8l — a, g == 36, dus
q—p=36—(3l —a) za H 5 substitueert,

a— 5 5

at 5

Aangezien echter deze winst kan voorkomen in a gevallen
onder alle mogelijke 36 gevallen, zal het werpen der kans z

als winst opleveren

ab a Did

at5 96 EE

Bij de toepassing dezer formule, heeft men nu achtereenvol-
gens v=4, 5, 7, 8, 9 of 10 te stellen, en verkrijgt dan

a a—5 a(a—5) a+5 ga

a+5
4 3 —2 —6 8 —3/, ==
5 4 —l —4 9 — =—l76
Beens 0 Or „10 0 —= _o/:@X9X1I).
9 Al —=d 9 —ig =—176
10 3 —? —6 8 —3, =—291
— 730 365
waarvan de som is RSE
396 198

Het geheel aantal gevallen van winst voor A, (wanneer men
de gevallen van verlies als gevallen van negatieve winst, of ook
als negatieve gevallen van winst opvat, even als reeds boven

geschiedde) is dus

À
Be

( 389 )

365 167

DEE nnn

en dus de wiskundige hoop op winst

167 167

MLS

_l
le)
lee}

Wanneer de kans van B, naar a, 8 ware geweest in plaats
van 6; dan zoude men hier overal de oogen 6 en 8 moeten
verwisselen; maar in het aantal gevallen waarop het hier steeds
aankomt, wordt daardoor geene verandering gebracht. De uit-
komsten blijven dus dezelfde ; en men heeft

167
Wi = Wg == IT
ei 7123
4 lì. Zij vervolgens, naar de voorwaarde &, 5 de kans van

B; dan verkrijgen de beide vorige beschouwingen van $ 10
hier een anderen vorm,
Werpt A bij den tweeden worp b

2, dan is er in 1 geval verlies;

3, dan is er in 2 gevallen verlies;

5, dan is er in 4 gevallen winst; (naard)-
11, dan is er in 2 gevallen verlies;

12, dan is er in 1 geval verlies;

E Verder kan A werpen 4, 6, 7, 8, 9 of 10, als zijn eigen kans,
/ waarvoor 85-6454 + 3 == 26 gevallen.

5 Hier verkrijgt men dus voor de winst bij het werpen van de
oogen #, naar f‚, omdat er 4 gevallen zijn voor de kans 5 van B,

din N

ad 4

De toepassing dezer formule geeft nu achtereenvolgens voor

de verschillende gevallen van z
26%

r a a=4 ala—4) a+ a
ge eN Se
6. 5 ll + 5 9 H5/ =H 175
Br 12 TO7 ING see 97
REE 5407 ecn
Br Ceb reta a
Beds: 0 Ve 0 = 0
10 3 —l — 8 1 hy =H 135
Ë 458
waarvan de som Is le
315

Het geheel aantal gevallen van winst is derhalve

458 172

en dus de wiskundige hoop op winst

172 43

___ en

== : 86 == ==
%5 315 2835

Evenzeer toch als in $ 10, blijven de getallen voor de kans
9 van B dezelfde als hier voor de kans 5; en moet dienten-
gevolge wg = Ws zijn.

12. Zij eindelijk de 7 oogen de kans van B, volgens den
regel @; dan worden de beide vorige berekeningen hier de vol-
gende.

Als A bij den tweeden worp Db werpt

2, dan is er in 1 geval verlies;

3, dan is er in 2 gevallen verlies;

maar verder kan hij nog
4, 5,6, 8, 9of 10 als zijn eigen kans werpen,
waarvoor —_ 345544 H 3 == 24 gevallen.

Omdat nu de kans 7 van B in 6 gevallen voorkomt, wordt

( 391 )

dus hier de uitdrukking der winst bij het werpen der verschil-
lende oogen z, telkens met « gevallen

a 6
a 5
a 6
en nu verkrijgt men hiervoor, naar É,
d—6
” va a—6 alam—6) a46 AEG
4 3 3 —g 9 Ol zh
5 4 — 3 — 8 10 fs == 44
65 — Ì — 5 11 —ij = 25
- n
Srl 44
Eee (EET Sh ls
É 248
waarvan de som is ag hed
Te

Dientengevolge is het geheele aantal gevallen van winst

248 :
CED HEEID Ee

en verder de wiskundige hoop op winst

28
Wy == Jin

55 1 Aon:

18. Men ziet dus, dat de wiskundige hoop op winst voor A
altijd negatief is; dat is, dat er altijd hoop op verlies bestaat.
Wil men die wiskundige hoop op winst berekenen, voor dat
de kans van B bekend is, dan bedenke men dat de
Wss Ws Wy, Wz EN Wy
in 44565 HJ 4 == 24 gevallen kan
plaats hebben; de zes overige worpen
Br Sdk jen. 12
in 1-2 +2 + 1 == 6 gevallen komen, vol-

gens de voorwaarden &, niet in aanmerking.

( 392 )
Men heeft dus voor de geheele waarschijnlijkheid
W = [5 (wo + wa) + 4 ws H wo) + 6wj]: 2 =

jee gen 6 ij : U ==
=|- EDT re age 5

10.167.5.7 —8.48.,11.8 — 6.7.71.8.9
24 bh Al 81 FE

7
pmen 109890: [24. 5 ee 3 . 81] mens

14. Vervolgens zij het spel Krabs te onderzoeken, dat met
drie dobbelsteenen wordt gespeeld. Noem weder A den bankier,
hier den houder, d. i. die den koker houdt; en B den tegen-
speler, hier den bediener, dat is, die telkens de dobbelsteenen
na den worp weder in den koker werpt. Bij dit spel gelden nu
de volgende regels.

a. Eerst werpt A om de kans van B te leveren; daarvoor
kunnen gelden de oogen 8, 9, 10, il, 12 of 13; andere wor-
pen gelden hier niet.

b. Is dus de kans van B geleverd, dan moet de houder
zich dekken, door voor zich zelven een worp te doen. Is dit
aantal oogen hetzelfde als de kans voor den bediener, bij &
verkregen, dan maakt de houder een herhaling, en wint.

Tegenover deze mogelijkheid van winst, moet echter ook eene
mogelijkheid van verlies staan, en daartoe dienen de kraZs, dat
zijn de worpen 3, 4, 5, 6 en 15, 16, 17, 18.

Maar deze krabs worden in de verschillende gevallen van de
kans des bedieners verschillend toebedeeld.

e. Is nu als kans van den bediener geleverd 10 of 11, zoo
wint de houder bij den worp B, als hij 10 of 11 (als herhaling)
of wel 15 werpt; hij verliest bij de krabs 3,4, 5,6, 16,17, 18.

dl. Was als kans van den bediener 9 of 12 gevonden, zoo
wint de houder, als hij zich bij den worp B door de herhaling
dier 9 of 13, of door 15 dekt; wanneer hij zich daarentegen
dekt met de krabs 3, 4, 5, 6, 16, 17, 18, zoo verliest hij.

e. Indien voor de kans van den bediener de oogen 8 of 18
zijn geleverd, wint de houder, als hij zich met eene herhaling

( 393 )

of met 16 oogen dekt; luj verliest echter, wanneer hij zich dekt
met de krabs 8, 4, 5, 6, 15, 17, 18.

f. Bij het werpen van ieder ander aantal oogen, wordt dit
de kans van den houder. Omdat er nu, na aftrekking der krabs
nog overblijven de oogen 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14,
kan de houder zich dekken met twee kansen meer dan de
bediener, namelijk 7 en 14,

Bij de volgende worpen gelden er geene herhalingen of krabs
meer.

Sg. Nu wint of verliest de houder, naarmate hij zijn eigen
kans of de kans van den bediener het eerst werpt.

15. Wij hebben nu te onderzoeken, hoe groot de waarschijn-
lijkheid op winst voor den houder A is, wanneer hij voor de
kans van den bediener B een der volgende oogen 8,9, 10, 11,
12 of 13 heeft geleverd.

Beginnen wij met 10, als geleverde kans voor B.

Men weet nu eerst de gevallen waarin A wint of verliest,
naar €.

Vervolgens kan A zich nog dekken door

pf SEON HELI of 14
met a — 15, 21, 25, 27, 25, 21 of 15 gevallen.

Bij den tweeden worp zijn er dus a gevallen van winst tegen
21 gevallen van verlies voor de oogen 10; bij de overige
216 — (a + 21) = 189 — a gevallen, moet er dus een derde
worp komen; de waarschijnlijkheid van dien derden worp is der-
halve

189 —a
216
Bij dien derden, en alle volgende worpen, — hun aantal is
geheel onbepaald, en kan oneindig groot worden, — is nu tel-

kens weder de gevallen van winst a — 27, en de gevallen van
een volgenden worp 189 —a.

Ten einde dus de geheele hoop op winst na den tweeden
worp te vinden, heeft men

(394) 4

189—a 189 —a\? 189—4\®
(ea) |+ 216 + | 216 }+ | 216 + l=

ke 1 dE 216

== (a — =(a— EE

ONT ) 161894)
216

— (a — 27 net

TET

De wiskundige hoop op winst vóór den tweeden worp vindt
men door de vorige te vermenigvuldigen met de waarschijnlijk-
heid om bij dien tweeden worp juist de w te werpen; dat is

a
met —=-; zij wordt dus
RIE

al a al
drei ans Tt en

Volgens deze redeneringen kan men nu de volgende hbereke-
keningen opmaken.
Als A zich dekt met

3, dan is er in 1 geval verlies;

4, dan is er in f 8 gevallen verlies;
5, dan is er in 6 gevallen verlies;
6, dan is er in 10 gevallen verlies;

10, dan is er in 27 gevallen winst ;

15, dan is er in 10 gevallen winst;

16, dan is er in 6 gevallen verlies;
17, dan is er in 3 gevallen verlies;
18, dan is er in 1 geval verlies;

en daarna blijven er over

( 395 )

0 ==

“drom uog
100A zsuram do
dooy ajgayas)

st WOS pp UBATBBM

Gn De Lio =p.
G 91% 913
ze SP OTO.
TUE WIT 9 Tg
91% 9 [3
RT Te AO KIR
GEISER == Tg
p e OTE 913
HOO
Nee ene enke
913
î rd ONE mtd
sx iele zg ==
5 7 9d 918
—_ 87 891 IE.
X Vm haer en | Pe
Ee 913 918
L SPE. EO
Chesil len eeen
G 915 913
Eef
on E daoa Uoz eu JsULM do dooy [UL
ee 5
EET

67 [

Pl = (UEFI ITE | EIT SAGE EL PU PL

SIT = (1313) ITG
p= (LHE) ITG

zor =(Li FL) ITG

por = (43+ 035) ITE

891 =(L3H 13) ITG

PT (U3 HCI) INE | SIT SLET CI

‘drom uag ueA UojeA9D

9 —=LGTIJ| IG PU EL
3 == Gg| EE PU GL
Q —=Ig—43| AS PU LL
tE LEG) EE PUG
9 —=LiTIe| TG PU B

GT jeu 4

p= |

3 2

‘FSA =S B

‘dzoAA opg Ee
5

( 396 5

derhalve is de geheele winst

74 271
(27H1O)ALFSHOP1O HG 31-3400: 216 =S

en derhalve de wiskundige hoop op winst bij den eersten worp

271 1061

364 T 26208 OH

Wanneer toch de voor B geleverde kans was ll in plaats
van 10, dan zoude men hier overal de oogen 10 en 11 moeten
verwisselen; dit zoude echter in het aantal gevallen geenerlei
veranderingen brengen, en dus zoude de einduitkomst dezelfde
zijn gebleven; derhalve is wjj = Wio-

16. Wanneer echter de geleverde kans voor den bediener is
9, dan blijven de vorige redeneeringen wel gelden, maar de ge-
tallen zijn andere. Dan heeft men toch met de voorwaarde d
te doen, die ons hier het volgende geeft.

Als A zich dekt met

3, dan is er in l geval verlies;
4, dan is er in 3 gevallen verlies;
5, dan is er in 6 gevallen verlies;

6, dan is er in 10 gevallen verlies;
9, dan is er in 25 gevallen winst;

15, dan is er in 10 gevallen winst;

16, dan is er in 6 gevallen verlies;
17, dan is er in 8 gevallen verlies;
18, dan is er in 1 geval verlies;

en daarna blijven er over

€
1

301 )

(

ken
I

“diom uog
100a Jsuram do

dooy ajvogag

SL UIOS op ULATLEM

GT jou PL

Ge X 0 nn

13 X oe + =

ex iSieg +=

Gen ye VA.
91 91%

GE og JE. te Ipor=lagig— ore + == tilt

9I&
+ ror =(a3tL)—-IId| eg + =EE—LE

ex jou 31

L& 0u UI

Le vou OT

Ië gou 8

p 91 ore
18 X Sigr—-= 7 —_—_04T TILE. == OUT =(68 HT) ITE EZG

ST OTE 9e
IX ve= dg == ER rt (gar =(agt ern) | or =eg—er | ET ou 4

-droa

Waarschijn-
lijkheid bij
len worp.

ITE 918

‘dom UIR ULA UOJJLAMLD) YSUTAA

uog eu zeur do dooy sjaayag ik
d hiel sek

Le Or Te ET EE

mmm NN

Worpen,

gg |

( 398 )
zoodat nu de geheele winst is

k Tb ie AEN
(25 410)(14346H1046H-3+1)-19605 LOA

Dientengevolge is hier de wiskundige hoop op winst bij den
eersten worp

45 2437
me Ae 8
0 598 129168 — “LP

Want ingeval de kans 12 voor B geleverd was, in plaats van
9, dan zoude in het aantal gevallen geene verandering komen;
zoodat de einduitkomst tevens dezelfde wordt, dat is wjg == wg.

17. Eindelijk kan nog de kans 8 voor B worden geleverd,
dat weder invloed heeft niet op de redeneeringen van $ 15,
maar wel op de aldaar voorkomende aantallen gevallen. Daar-
enboven gelden hier dan de voorwaarden @. |

Vooreerst kan de houder zich dekken met de oogen

3, dan is er in l geval verlies;

4, dan is er in 8 gevallen verlies;

ler)

5, dan is er in gevallen verlies;
6, dan is er in 10 gevallen verlies;
8, dan is er in 21 gevallen winst;

15, dan is er in 10 gevallen verlies;

16, dan is er in 6 gevallen winst;

17, dan is er in 3 gevallen verlies;

18, dan is er in geval verlies.

Daarenboven blijven er nog over

“drom uog
100A qsurm do
doog EI Fa)

Waarschijn-

lijkheid bij
len worp.

SI UIOS op ULAILLA
gg Bg — OSIS.
ILG AK
bee — VIDI, ,
[3
Elort= —_ Iv. p= 041 DTE. pe
ST 918 OT
or 918
rot =SUig BTN, 4
'9[8 91%
gid jm UITIDANE, 4
sl 916 913
je ee
915 91
‘dom uag vu zeur do dooqg ojoager)

081 =(T&HeT)—I 18
DATE 18) ITG
OLTS(ISH05) ITE
SIL=(TE+ 43) ITG
SIT =(TEH43)— ITE
OAT (IE +3) — ITE

O8T =(T3HEI IE

‘dom uog uea uorjeaon

gr 166

9 =I3—LD

9} =I3—-4

G } Ld
Worpen.

GET

mmm

GT jeu pT

— [44 | Tô J9U BT

PH =18—GE | G3 Jow ZI

| 45 tou TT
|

„8 jou Or

pt =$ |G Jeu 6

GIGI JW 4

evallen

wf 1
Í
p
n
ii
4
f

( 400 )
Daarmede wordt nu de geheele winst

(146J-(L4BH 61010841) H1817o 210

en derhalve de wiskundige hoop op winst bij den eersten worp,
omdat hier voor de kans 18 dezelfde getallen komen, en dien-
tengevolge ook dezelfde uitkomst ;

eN
1 be Tan Te

18. Wil men eindelijk de wiskundige hoop op winst van den
houder A, — die, zoo als men gezien heeft, altijd negatief is —
berekenen, voor dat de kans van den bediener B geleverd is;
zoo -bedenke men, dat het aantal gevallen voor de wig=wjj »
Wo =Wigs Wg = Wiz Overeenkomstig 27, 25 en 21 bedraagt,
dat is te samen 146 gevallen.

De overige 70 gevallen, dat men 3, 4, 5, 6, 7, 14, 15, 16,
17, 18, werpt, komen bij den regel & niet in aanmerking.

Men vindt alzoo

W= [27 (wo + wij) — 25 (wo De Wig’ + 21 (ws + wi3)] : 146 =
1061 2437 S3
Tr ETET EE DEPT 146
1.15.4.72 18,28.2.216 25.4.216
54.1061.23.8 — 50.2437.7.2 —42.88.7.18

en __—

146.7.13.23.4. 216

4997
== —5916412:[146.7.18.23.4.216] ==
146 „7.216
4997

TT 220752

Versl. en Meded. Kon. Akad. van Wet., Afd, Nat, 2e Reeks, Deel X,

Blz.

Wer nl 2 ve, b.

15
25
25
25
26
29
40
43

8 v. 0.
On
10’ v. b:
12 v. b.
2 v. b.

ERRATA.

(v. D. Bere, Geodetische lijn, enz.)

staat: snijden.

de afwijking.
3 (su Je uw).

Osu’ Tu 1070’). lees: (Oro' JLsu' Tuv), Ĳ

B (su/ uv).

5, 10 en 19 v. b, staat; a,

AVO:

An ve Ot

staat: sin.

vh.

lees: kruisen,

lees: (ro! B su/ + 3 Uw).

de onderlinge afwijking.
(ro' F3 su’ + 3 uw).

Tt ME

yk
MACK

OVERZIGT

VAN DE

_ BOEKEN, KAARTEN, PENNINGEN ENZ,

' et
AUONWOK,
MAL TR Ha | Jer eh

id 4

bennie stee
evi eli

OVERZIGT

BOEKEN, KAARTEN, PENNINGEN ENZ,
KONINKLIJKE AKADEMIE

WETENSCHAPPEN,

TE AMSTERDAM,

VAN APRIL 1877 TOT EN MET MAART 1878,

AMSTERDAM,
CG NAAN DER POST,
1878,

ECA, \ Rit
ik, ERN
KURS Ke 8 AT EEG be NRA
B } ob AIP
Ni aA 3
k ERI A. nt He
UE vaka a Ne he U
RETE IE) Mrt IK dd 6 SEEN 4 LA
Pik egen iet brt MG Ws vk
Aret Aat 0; CAN, Ke ie RRA
Kit: AEN RIEN, ki
ek RN Fe nik ts
Ch Fi es 4 7 Â
vl AEEA UREN RERN
A NEW Kat be
ONE pr ie AN EN OE ie Eon Ade
En naish rn Ned af
4 t 1
: }
y il

OA CRANE T hinted e=
GEAN AIEE MOREE

Ke p LE An,

OVERZIGT

VAN DE

BOE K WERKE N

DOOR DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

ONTVANGEN EN AANGEKOCHT,

IS” ISS,

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
__IN DE MAAND APRIL 1877.

NEDERLAND.

Rapport du comité permanent du premier Congrès Météo-
rologique de Vienne. Réunion de Luondres, 1876. Utrecht
1876. Fol.

Observations météorologiques dans les quatre stations inter-
nationales en Neêrlande. Janvier 1876. Utrecht 1877. 4.

Maandelijksche Windkaarten van den Noord-Atlantischen
Oceaan. Uitgegeven door het Koninklijk Nederlandsch
Meteorologisch Instituut. Utrecht 1877. l° Serie. Plano.

P, BLEEKER. Atlas ichthyologique des Índes orientales neêr-
landaises. Amsterdam 1877. Livr. 38. Fol,

BOEKGESCH. DER KON, AKAD. V: WETENSCH, 1

knn 9, mn
HENRICI VAN HERWERDEN Oratio de Moribus Graecorum
aetate Homerica. Utrecht 1877. 98°.

J. K. J. DE JONGE. De opkomst van het Nederlandsch
gezag in Oost-Indië. *s Hage. Amsterdam 1877. 8°,

J. TE WINKEL. Maerlants werken, beschouwd als spiegel
van de Dertiende Eeuw. Leiden 1877. 80,

R. VAN BONEVAL FAURE. Het Summier Proces in verband
met de voorgestelde wijzigingen in het wetboek van
burgerlijke rechtsvordering. Haarlem 1877, 8°

Historische toelichting van het Nederlandsche Bezitrecht.
Leiden 1877. 8°.

Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Neder-
landsch-Indië, uitgegeven door het Koninklijk Instituut
voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlandsch
Indië. ’s-Hage 1877. Reeks 4. Deel I. St, 1. 80.

Mededeelingen en berichten der Geldersche Maatschappij
van Landbouw over 1877. Dl T. Zutphen 1877. 12°.

Tijdschrift voor Entomologie. ’s Hage 1877. Jaargang -
1876—77. Deel XX. 2e Afl.

Catalogus Codieum Orientalium Bibliothecae Academicae
Lugduno-Batavae 1877. Deel VI. St. Ll. 8.

De Navorscher. Amsterdam 1877. 27° Jaarg. No. 3. 8°.
Ons Onderwijs. Amsterdam 1877. No. 7—8.

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het koning-
rijk der Nederlanden. ’s Hage 1877. Nieuwe Serie.
Februarij 1877. Fol.

Verzamelingstabel der waterhoogten langs de kusten van de
Noordzee, Zuiderzee en Wadden, waargenomen in de
maand November 1876. Fol.

Es en

Memoriaal van de Marine. Amsterdam 1877. ze Afleve-
ring. Pol.

NEDERLANDSCH OOST-INDIE.

Geneeskundig tijdschrift voor Nederl.-Indië. Batavia 1876.
Nieuwe Serie. Deel VII. Afl. 1—2. S°.

Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw in Nederl.-Indië.
Batavia 1877. Deel XXII. Afl. 1. 8°.

Overzicht van de geschiedenis en de werkzaamheden der
Vereeniging tot bevordering van geneeskundige weten-
schappen in Nederlandsch-Indië gedurende de eerste vijf-
en-twintig jaren van haar bestaan. Batavia 1877. 8°,

K. W. VAN GORKOM. Eenige opmerkingen omtrent de
Suiker-Industrie op Java. Batavia 1877. S°.

Verslag nopens de Gouvernements-Kina-Onderneming over
het jaar 1875. 8°,

BELGIË,
Bulletin de l'Académie Royale des Sciences de Belgique.

Bruxelles 1877. 2e Serie. Tome XLI. Ne, 2. S°

Bulletin de l'Académie Royale de Médecine de Belgique.
Bruxelles 1877, 3° Serie. Tome XI. N°, 2. S°.

Annuaire statistique de la Belgique. Bruxelles 1877.
7e Année. 1876. 98°.

Annales météorologiques de l’Observatoire Royal de Bruxel-
les 1877. 1e Année. 4°.

Compte-rendu de la Société entomologique de Belgique.
Bruxelles 1877, Serie II. N°. 35, 8°.

En
FRANKRIJK.

Comptes-rendus des séances de l'Académie des sciences.
Paris 1877. Tome LIXXXIV. 3. 4.

Bulletin des sciences mathématiques et _astronomiques.
Paris 1876. 8°.

Bulletin de la Société mathématique de France, Paris
1877. 8°,

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1876.
Tome XXIII. 38°

Comptes-rendus de la Société botanique de France. Paris
1876. Tome XXIII N°, 4. 8%,

Bulletin de la Société Académique de Brest. 1875 et 1877.
2e Serie. Tome [TIL 8°.

Société agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées-
Orientales. Perpignan 1872. Vol. XIX. 1876. Vol.
AXH8'.

Mémoires de la Société des Antiquaires de la Morinie
Saint-Omer 1876. 8°,

Inhoud:

LOUIS CAVROIS. Lies Mayeurs et les Maires de la ville d'Aire.

A. GIRY. Analyse et extraits d'un registre des archives municipales de
Saint-Omer (1166—1778).

L. DE LAUWEREYNS DE ROOSENDAELE. Idées, moeurs et institutions à
Saint-Omer au X Ve siecle.

L'ABBÉ ROBERT, Histoire de l'Abbaye de Chocques, ordre de Saint-Au-
gustin, au diocèse de Saint-Omer.

Bulletin historique de la Société des Antiquaires de la
Morinie. Saint-Omer 1876, 1877. Livr. 99—100. 8%,

dk ermede.

Revue Agricole, Indrustrielle, Littéraire et Artistique de la
Société d’Agriculture, Sciences et Arts. Valenciennes

1877. Janvier et Février. Tome XXX. Ne. l et 2. 8’,
ALBERT POTOCKI. Nosce te ipsum. Paris 1877. 8°.
Mémoires de l'Académie des Sciences et Lettres de Mont-

pellier 1876. Tome VIII. Fasc. IIIe. 4’.

Inhoud:

J. DUVAL-JOUVE. Etude histotaxique des Cyperus de France.
A, SABATIER, Etudes sur la Moule Commune (Mytilus edulis).

Le Jardin Fruitier du Muséum. Paris 1877. Livr. 127e. 4°.
Journal d'Hygiène. Paris 1877. N°, 40—42, 4’,
GROOT-BRITTANNIE eN IERLAND.

Proceedings of the Royal Geographical Society. Luondon
1877. Vol. XXT. Ne, III. 8°.

Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. London
1877... Vol. XXXN MN. (N2. 45.184,

The Journal of the Royal Asiatic Society of Great-Britain
and Ireland. London 1876. New Series. Vol. LX. Part. L, 80,

Proceedings of the Dublin University Biological Association.
Dublin 1876. Vol. IL. No. 2, 8°. k

OOSTENRIJK.

Reise der Österreichischen Fregatte „Novara” um die
Erde in den Jahren 1857, 1858, 1859. Wien 1861—-
1875. 18 deelen met kaarten. 4’.

DUITSCHLAND.

Sitzungsberichte der Naturforschenden Gesellschaft zu
Leipzig. 1874. Ne, 1. 1875 N°, 1—10, 1876 No,
1-9, 1877 No, 1. 8°,

En 75 A

OSKAR BOETTGER. Über das kleine Anthraecotherium
aus der Braunkohle von Rott bei Bonn. Frankfurt
alM. 4.

LUXEMBURG.

Publications de la section historique de l'Institut Royal
Grand-Ducal de Luxembourg. Luxembourg 1877. Année

1816: Tome XXXI-8:
DANA TS ER. EA ND,

Bulletin de la Société Vaudoise des Sciences Naturelles,
Lausanne 1877. 2e Série. Vol. XIV. No. 77. 8°,

HE ENT VI

Atti della Reale Accademia dei Lancei. Roma 1877. Serie 3.
Vols IW An:

Cosmos di Guido Cora. Torino 1877. Vol. IV. 8%
AMERIKA,

5. R. EASTMAN. Report on the difference of longitude be-
tween Washington and Ogden, Utah. Washimgton 1876. 4.

SIMON NEWCOMB. Investigation of Corrections to Hansen's
täbles of the Moon with tables for their application.
Washington 1876. 4.

Archivos do Museu Nacional do Rio de Janeiro 1876.
Vol. L. )%, 2° & 83° Trim. 4’.

ATA AN 6 B KCE EEE

J. P. AREND. Algemeene geschiedenis des vaderlands.
Leiden 1877. DI, VI. St. 1. Afl. 29 en 30. roy. 8%,

a an
Journal des Savants. Paris, Mars 1877. 4».

Annales de Chimie et de Physique. Paris Mars et Avril
IS7 1 8.

The Philosophical Magazine and Journal of Science. London
St Vol. II. No. 18, So,

Mittheilungen der KK. Central-Comimission zur Erforschung
und Erhaltung der Kunst- und Historischen Denkmale.
Wien 1877. Band III. Heft Ll. 4’.

Allgemeine Deutsche Biographie. Leipzig 1877. Band IV. 8,

Bibliothèque Universelle et Revue Suisse. Lausanne 1877.
No, 280—281. 8°,

TEN GESCHENKE EN IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND MEI 1877.

NEDERLAND.

Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs
1876—1877. ’s Hage 1877, Afl. 3. Deel 1—IL, 4”

Inhoud: Deel II,

J, D. C. M. DE ROOS, Beschouwingen over de berekening van het draag-
vermogen van brugbalken bij eenvoudige ondersteuning der uiteinden.
J.J. F. PENNINK. Het polair stabiliteits-diagram.

Tijdschrift der Nederlandsche Dierkundige Vereeniging.
’s Hage 1875—1876. Deel II. Afl. 1—4, Deel II,
Afl. 1—5. 80,

Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij
ter bevordering van Nijverheid. Haarlem 1877. Deel L.
Reeks 4. Maart en April. 8°.

Nederlandsch tijdschrift voor geneeskunde, tevens orgaan
der Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der
Geneeskunst. Amsterdam 1877, 13e Jaargang. Afd. 2.
Aksent PB,

Verslag van den Rijksarchivaris aangaande het Rijksarchief
gedurende 1876,8°.

H. P, G. QUACK. De Socialisten. Arsterlan: 1875 —1817,
Deel 1, Deel IT. St. 1. S&,

—_—_—_— Studiën op Sociaal gebied. Haarlem 1877. 8.
P. J. VELH. Java. Haarlem 1875—1876. Afl. 16—23. 8°,

Mededeelingen betreffende het Zeewezen, uitgegeven door
het Departement van Marine. ’s Hage 1877. DI XIX. 8°,

J. A. FRUIN. Oude dingtalen van Waterland. 8,

De Navorscher. Amsterdam 1877, Nieuwe Serie. Jaarg.
TOx Ne: 48%

Ons Onderwijs. Amsterdam 1877, Jaarg. 5. N°, 9—10,
Folio.

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het Ko-
ninkrijk der Nederlanden 1877. ’s Hage Maart. Folio.

Verzamelingstabel der waterhoogten langs de kusten van
de Noordzee, Zuiderzee en Wadden, waargenomen in
de maand December 1876, ’s Hage 1877. Folio,

NEDERLANDSCH OOST-INDIË.

Geneeskundig tijdschrift voor Nederlandsch-Indië, uitge-
geven door de Vereeniging tot bevordering der genees-
kundige wetenschappen in Nederlandsch-Indië. Batavia
1877. Nieuwe Serie. Deel VIT. Afl. 3. 90.

BELGIE.

Bulletin de Académie royale des sciences, des lettres et
des beaux-arts de Belgique. Bruxelles 1877, Tome
XLIII. 46° Année, 2° Serie. No, 3. So.

Bulletin de l'Académie royale de médecine. Bruxelles 1877.
Tome XI. 8e Série. No. 5. 8°.

Compte-rendu de la Société entomologique de Belgique
Benkelles 18777 Serie’ TL N°-37: 87.

Annales de l'Observatoire royal. Résumé des observations
sur la météorologie et sur la physique du globe. Bruxel-
les 1876. 4.

Jaarboek van het Willems-Fonds voor 1877. Gent 1876.

Bijvoegsel. 80,
Willems -Fonds. Karakter, door Samuel Smiles. Gent 1577. 8°.

M, J. PLATEAU. Quelques exemples curieux de disconti-
nuité en analyse. Bruxelles 1877. Se.

G. DE LONGÊ. Coutumes du pays et duché de Brabant.
Bruxelles 1877. Tome VL. 4.

FRANKRIJK,

Comptes-rendus des séances de Académie des sciences.
Paris 1877. Tome LXXXIV. N°. 16 —19. 40.

BOEKGESCH. D. KON. AKAD. V. WETENSCH,

wt en

Bulletin de la Société mathématique de France. Paris 1877,
Tome: VS Nia stesp:

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1876.
Tome XXIIL. 80.

JOSEPH KUNKA. De la construction des tours blindées.
Paris 1877. 8°.

Le Journal d'Hygiène. Paris 1877. Vol. 2. No. 43-45,

Société académique des sciences, arts, belles-lettres, agri-
eulture et industrie de Saint-Quentin. 1875—1876.
ge Série. Tome XIV. 8°

Compte-rendu de la séance extraordinaire tenue le 50
Decembre 1876 à loccasion du vingt-cinquième année
de la fondatton de la Société nationale des sciences
naturelles de Cherbourg. 1877. 80.

Revue agricole, industrielle, littéraire et artistique. Valen-
ciennes 1877. Tome XXX. N°, 3—4, 80

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

Transactions of the Zoological Society of luondon. 1877.
Mols TE Pärt Lee

Inhoud. 1875:

A. LEITH ADAMS. On the Dentition and Osteology of the Maltese fossil
Flephants, being a Description of Remains discovered by the author
in Malta between the years 1860 and 1866,

ARTHUR WALDEN. A list of the birds known to inhabit the Philippine
Archipelago.

OWEN. On Dinornis (Part XX): containing a Restoration of the Skele-
ton of Cnemiornis calcitrans, Ow., with remarks on its affinities in
the Lamellirostral group.

P. L. SCLATER. On the Curassows now or lately living in the Society's
Gardens.

W. K. PARKER. On Aegithognathous birds.

J. BESWICK PERRIN. On the Myology of Opisthocomus cristatus.

W. C. MINTosH. On British Annelida.

On the Annelida of the „Porcupine” Expeditions of 1869

and 1870.

€. B. OWEN. On the Osteology of the Marsupialia.

OSBERT SALVIN. On the Avifauna cf the Galapagos Archipelago.

A. G. BUTLER. Revision of the Heterocerous Lepidoptera of the family
Sphingidae.

P. L, SCLATER. On the Rhinoceroses now or lately living in the Society’s
Menagerie,

Proceedings of the scientific Meetings of the Zoological
Society of London for the year 1876. Part IV. 5°.

Monthly notices of the Royal Astronomical Society. Lon-
dons Sd Vol XXXVIL Ne. «80,

Astronomical and Magnetical and Meteorological Observa-
tions made at the Royal Observatory Greenwich in the
year 1574. London 1576. 4°.

Dun-Echt Observatory Publications. Dun-Echt, Aberdeen.
1876. Vol. T, 4.

OOSTENRIJK.

Mittheitungen avs dem Jahrbuche der Kön., Ungarischen
Geologischen Anstalt. Budapest 1876. Band IV. Hett 3.
Band ,;V. Heft 1. S°,

Inhoud: Band IV.
JOHANN BÖCKH. Brachydiastematherium transilvanicum Bkh, et Maty.

Band V.

OSWALD HEER, Permische Pflanzen von Fünfkirchen in Ungarn.

Magyrorzag, Allategészsec rendöri Szervezetét. Allatteny-
észteset. Ïs gazdaságì szakoktatását Abrázoló Térkép, kie

Ee ke

adta a földmioelés, ipar és kereske de le mügyi M.
Kir. Ministerium rajzolta Hátsek Ienáez. mk. térképész.
1876. Kaart in plano.

DUT TSGH LAND,

Monatsbericht der königlich preussichen Akademie der
Wissenschaften. Berlin 1877. December 1876. 8°.

R. VIRCHOW, Archiv für pathologische Anatomie und Phy-
siologie und für klinische Medicin. Berlin 1877. Band

LXIX. Heft 24. 5°.

Ergebnisse der Beobachtungsstationen an den deutschen
Küsten über die physikalischen Eigenschaften der Ostsee
und Nordsee und die Fischerei; veröffentlicht von der
Ministerial-Kommission zur Untersuchung der deutschen
Meere in Kiel. Berlin 1876. Heft VII—LX, Oblond.

R. HOPPE. Archiv der Mathematik und Physik mit beson-
derer Rücksicht auf die Bedürfnisse der Lehrer an
höheren Unterrichtsanstalten. Leipzig 1877. 80.

Der Zoologische Garten. Frankfurt a/M. 1876. Jahrg. 17.
No. 7—12. S°.

A. PETERMANN. Mittaeilungen aus Justus Perthes’ geogra-
phischer Anstalt. Gotha 1877. Band XXIII. N° 1-4,
Ergänzungsheft NO. 50— 51, 4,

Abhandlungen der königlichen Gesellschaft der Wissen-
schaften zu Göttingen. 1876. Band XXL. S'.

Inhoud:

B. EHLERS. Hypophorella Expansa

als ORE act,

B, RIECKE. Über die Bewegungen der tiektricität in körperlichen Lei-
tern, insbesondere über electrische Schwingungen in einer leitenden
Kugel,

F. WUSTENFELD. Die Statthalter von Ägypten zur Zeit der Chalifen.

TH, BENFEY. Die Quantitätsverschiedenheiten in den Samhitâ und Pada-

Texten der Veden.
Das Indorgermanische Thema des Zahlworts vZwei’’ ist du.

Nachrichten von der königl. Gesellschaft der Wissen-
schaften und der Georg August Universität. Göt-
tingen 1876. 8°.

Verhandlungen des Naturhistorisch-Medicinischen Vereines
zu Heidelberg. 1877. Neue Folge. Band IL. Heft 5. 5°,

Inhoud:

W. KüHNE und A. su, LrA. Über die A bsonderung des Pankreas.

A, EWALD und w. KünNe. Die Verdauung als histologische Methode.
Über einen neuen Bestandtheil des Nervensystems.

A. HOESTMANN. Über ein Dissociationsproblem.

L. MOROCHOWETZ. Zur Histochemie des Bindegewebes.

W. KÜHNE. Zur Photochemie der Netzhaut.

E‚ PFITZER Studien über Bau und Entwickelung epiphytischer Orchideën.

„Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und his-

torischen Classe der k. b. Akademie der Wissenschaften.
München 1876. Heft TV. Band 1. Heft V. 80,

Annalen der königlichen Sternwarte bei München. Band
XXL 85%

Meteorologische und magnetische Beobachtungen der k.
Sternwarte bei München. 1577, Jahrg. 1876, 8°.

LUXEMBOURG.

Chartes de la famille de Reinach, déposée: aux archives
du Grand-Duché de Luxembourg. Luxembourg 1877. 8°,

— Ih
lt De

Att: della R. Accademia dei Lincei. Roma 1977. Serie 3.
Vol Er A76 4D

Notizie degli Scavi di Antichitá, comunicate alla R.
Accademia dei Lincei, per ordine de S. B, il Ministro
della pubb. Ístruzione. Roma 1876. 40.

G. CONESTABILE. Di un anello etrusco in argento, della
Collezione Strozzi in Firenze. Roma 1877. 4e.

DENEMARKEN.

Oversigt over det kongelige Danske Videnskabernes Sels-
kabs fordhandlinger og dets Medlemmers Arbejder. Kjo-
benhavn. 1877. 8%.

Inhoud :

A. FE, MEHREN. Beskrivelse af en mongolsk Medaille, praeget af Abu Said
Bekadur Khan af Ilkhanernes Dynasti i Persien (1316—1336 e Ch.)
Med en Tavle.

A. STEEN, Om loven for Aendringer i de principale Axers Stilling.

H. RINK. Bemacrkninger om de gronlandske Joklers Bevaegelser, og

Produktion af svommende Isfjelde.
C. HOLTEN, Om en af kapitain C. G. Magius opfunden Vindmaaler,

RUSLAND.

Bulletin de l'Académie impériale des sciences de St. Pé-
tersbourg. 1877. Tome XXIIL N°. 3. 4, |

AFRIKA.

Results of Astronomical Observations made at the Royal
Observatory Cape of Good Hope. Cape Town 1876. 8°.

B (gend

NOORD-AMERIK A.

Annual Report of the trustees of the Museum of Compa-
rative Zoölogy at Harvard College, in Cambridge. Bos-
ton 1877. S8°,

AAKENHG EES OC HT:
Journal des Savants. Paris. Avril 1877. 4°,

Bulletin des sciences mathématiques et _astronomiques.
Paris 1877. 2e Serie. Tome 1. 8°.

The Annals and Magazine of Natural History including
Loology, Botany and Geology. London 1877. N° 113. 8°.

The Philosophical Magazine and Journal of Science. Lon-
dons 1877 Ne 19,80.

F. H. TROSCHEL. Archiv für Naturgeschichte. Berlin
1876. Jahrg. 42. Heft 4. 1877, Jahrg 43. Heft 1. 5°.

Annalen der Physik und Chemie. Leipzig 1876. Band
VIII. Stuk 2. N°. 12. Beiblätter. Band IL St. l— 4. 8".

Göttingische gelehrte Anzeigen. 1876. St. 49— 52. 1877.
N°. 18, N°. Il-—-14. 85,

DINGLER. Polytechnisches Journal. Augsburg 1876. Band
222. Heft 6. 1877. Band 228. Heft 1—-6. Band 224,
Heft 1. 80.

Flora. Regensburg 1876. N°. 36. 1877. N°. 1—6, N°.
810. 8.

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève et Lau-
sanne. Avril 1877. 8.

OE oe

TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND JUNI 1877.

NEDERLAND.

Bouwkundige bijdragen, uitgegeven door de Maatschappij tot
bevordering der bouwkunst. Amsterdam 1877, Dl. XXII.
St. 5. Folio. Met platen.

Jaarboek van het mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indië,
uitgegeven op last van het Ministerie van Koloniën.
Amsterdam 1877. Dl. L. 6° Jaarg. S°.

Jaarboek van de koninklijke Nederlandsche zeemagt over
1875— 1876, uitgegeven door het Departement van Ma-
rine. ’s Hage 1877. 8°,

Verslag aan den Koning van de bevindingen en handelingen
van het veeartsenijkundig Staatstoezigt in het jaar 1876.
’s Hage 1877. roy. 8°.

Catalogus der bibliotheek van de Maatschappij der Neder-
landsche letterkunde. Leiden 1877. Eerste gedeelte.
Handschriften. S°.

P. J. VETH. Java, geographisch, ethnologisch, historisch.
Haarlem. 1876. Afl. 24—25. 8°.

J. €. G. Boor. Latijnsche spraakleer voor scholen, van
5. N. MADVIG. Amsterdam 1876. 83°

De Navorscher. Amsterdam 1877, Nieuwe Serie. Jaarg.
TOEN SE

Nieuwe bijdragen voor rechtsgeleerdheid en wetgeving.
Amsterdam 1876, Nieuwe Reeks. DL. IL, 8°.

Ee SA

Rechtsgeleerd bijblad. Amsterdam 1576. Nieuwe Reeks.
DI. IL. Afdeeling A—C, 8.

Handelingen der Nederlandsche Juristen- vereeniging. 's Hage
1876. Di. II. S°,

Tijdschrift voor entomologie, uitgegeven door de Neder-
landsche entomologische vereeniging. ’s Hage 1877,
Deel XX. Jaarg. 1876—1877. Afl. 8. 90.

Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij
ter bevordering van nijverheid. Haarlem 3877. Deel I.
4e Reeks. Mei—Juni. 8°.

Naamlijst der leden van de Nederlandsche Maatschappij ter
bevordering van nijverheid. Haarlem 1877. 8°.

C. A. J. A. OUDEMANS. De ontwikkeling onzer kennis aan-
gaande de Flora van Nederland. Afl. 1—2, overgedrukt
uit het Nederl. kruidk. archief. II. 8°.

Flavissae Poeticae fine electorum poëticorum, Thesavrus
sacro-profanus. Dordrecht 1654. 12°,

Publicatians de la société historique et archéologique dans
le duché de Luaämbourg. Ruremonde 1876. Tome XII.

roy. 8’.

Ons Onderwijs. Amsterdam 1877. Jaarg. 5. N° 1113.
Folio.

Nieuwe verhandelingen van het Bataafsch Genootschap der
proefondervindelijke wijsbegeerte. Rotterdam 1876. 2e
Reeks. Deel II. St. 2. 4’.

Inhoud:

K. M‚ GILTAY. Gedachtenisviering van het honderdjarig bestaan van het
Bataafsch Genootschap der proefondervindelijke wijsbegeerte 1769 —1569.
(Peestrede).

BOLUKGESCH, DER KON. AKAD, V. WETENSCH 3

J.J. VAN KERKWIJK. Geschiedenis van de invoering der eleetro-magne-
tische telegrafie in Nederland, in verband met. haren tegenwoordigen
toestand.

_C. WAEHNER. Historisch=-kritische Uebersicht über die Haceltheorien und
eine Zusammenfassunr des Status-quo der letzten Theorien mit Be-
rücksichtieung wissenschaftlich festgestellter Thatsachen.

Recapitulatietahel der waterhoogten langs de kusten van
de Noordzee, Zuiderzee en Wadden, waargenomen in het
jaar 1876. ’s Hage 1877. Folio.

Verzamelingstabel der waterhoogten langs de Boven Maas,
waargenomen in de maand Januarij 1877. ’s Hage 1877.

Folio.

Verzamelingstabel der waterhoogten langs de Boven- en
Nieuwe Merwede, den Amer, de Noord, Dordtsche Kil,
het Holl. Diep en Haringvliet, waargenomen in de maand
Januarij 1877. Folio.

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het ko-
ningrijk der Nederlanden. ’s Hage 1877. Nieuwe Serie.
April 1877. Folio.

NEDERLANDSCH OOST-INDIË,

Tijdschrift voor Indische taal-, land- en volkenkunde, uit-
gegeven door het Bataviaasch Genootschap van kunsten en
wetenschappen. Batavia 1877. Dl. XXIV. Afl. 1—6. 80.

Catalogus der ethnologische Afdeeling van het Bataviaasch
Genootschap van kunsten en wetenschappen. Batavia
Den Arade

Notulen van de algemeene- en bestuursvergaderingen van
het Bataviaasch Genootschap van kunsten en weten-
schappen. Batavia 1876. Dl. XIV. N°. 2— 4, 80,

SE |, eed

. S. A. DE CLERCQ. Het Maleisch der Molukken, uitge-

geven door het Bataviaasch Genootschap van kunsten en
wetenschappen. Batavia 1876. S0.

. W‚ C. VAN DEN BERG. Verslag van eene verzameling

Maleische, Arabische, Javaansche en andere handschrif-
ten, door de regeering van Nederlandsch-Indie ter be-
waring afgestaan aan het Bataviaasch Genootschap van
kunsten en wetenschappen. Batavia 1877. S°.

. W. VAN GORKOM. Handleiding voor de kina-cultuur in

den O. 1. Archipel. Batavia 1877. 8.

BEIGE

Bulletin de l'Académie royale des sciences. Bruxelles

1877. 2me Serie. Tome XLIII. No. 4. 8°.

Bulletin de Académie royale de médecine de Belgique.

Bruxelles 1877. 3me Serie. Tome XI. Neo. 4—5. 80.

Compte-rendu de la Société entomologique de Belgique.

Bruxelles 1877. Serie II. N°. 38—39. 38°.

Annales météorologiques de YObservatoire royal. Bruxel-

les 1877. 10e Année. 4’.

FRANKRIJK.

Comptes-rendus de PAcadémie des sciences. Paris 1877,

Tome LXXXIV. N°. 20—24. 42,

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1875.

Tome MA 1817 Tome DC DA KS

Recueil de mémoires de médecine, de chirurgie et de phar-

macie militaires, publié par ordre du Ministre de la

Guerre. Paris 1876. 3me Serie. Tome XXXII. 8’.
3*

PRE Or

Bulletin de la Société mathématique de France. Paris 1877.
Tome V. N°, 4. 8%

M. BLUNTSCHLI. Théorie générale de l'Etat. Paris 1877. 80.

EDOUARD FOURNIG. Hssai de Psychologie. La bête et
Phomme. Paris 1877. 9°

Bulletin de l'Académie de médecine. Paris 1877. 2e Se=
rie. Tome Vi: IN? 6tei8?.

Journal d'hygiène. Paris 1877. N°. 46—49, 42,

Revue agricole, industrielle, hittéraire et artistique. Valen-
ciennes Mai 1877. 38°.

LÉONEL DE LAUBESPIN. xtraits sommaires des mémoires
de la Huguerie. Poligny 1877. 8%.

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.
Transactions of the Zoological Society. London 1877,

Vol. X%” Parted: di

Inhoud: .

GEORGE MIVART, On the Axial Skeleton of the Struthionidal.

Proceedings of the scientific meetings of the Zoological
Society. London 1877. Part. 1, 8°

Monthly notices of the Royal Astronomical Society. Lon-
don 1897 Vol, SAANILN pd
OOSTENRIJK.

Astronomische, magnetische. und meteorologische Beobach-
tungen an der k. k, Sternwarte zu Prag im Jahre 1876,
Jahrg. 37. 4,

EMIL WEYR Archiv mathematiky a fysiky. Praze 1875 —
1876. Tome 1. N°. 1—4. 8°

F. J. STUDNICKA. (Casopis pro pöstováni mathematiky a
fysiky. Praze 1814—1576. Roënik III Cislo V— VI.
Roënik TV. Cislo L—VI. Röenik V. Cislo 1—VI.

DUITSCHLAND.

Monatsbericht der kön. preussischen Akademie der Wissen-
schaften zu Berlin. Januar--Februar 1877. 80.

R. G. STILLFRIED. Kloster Heilsbronn. Berlin 1877. roy. 8’.

Ergebnisse der Beobachtungsstationen an den deutschen
Küsten über die physikalischen Eigenschaften der Ostsee
und Nordsee und die Fischerei. Berlin 1876. Octo-
ber— November 1876, Oblond.

R. VIRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Phy-
siologie und für klinische Medicin. Berlin 1877. Band.
KNEL Hett, 1. 8%

Vierteljabrsschrift der Astronomischen Gesellschaft. Leipzig
1877. Jahrg. 12. Heft. 1. 80,

R. HOPPE. ‘Grunert’s Archiv der Mathematik und Physik.
Leipzig 1877. Theil LX. Heft 3. 8°.

A. PETERMANN. Mittheilungen aus Justhus Perthes’ geo-
graphischer Anstalt. Gotha. 1877. Bd, XXIII. N°. 6. 4”.

SCHÖNWÄLDER. Neues Lausitzisches Magazin, ausgegeben
im Auftrage der Oberlausitzischen Gesellschaft der Wissen-
schaften. Görlitz 1877. Bd. LIIL. Heft 1. S°.

Verhandlungen der physik.-medicin -Gesellschaft in Wurz-
burg. 1877. Neue Folge. Band. X. Heft 3-—4. 8°,

NIE

XlIer Bericht der naturforschenden Gesellschaft in Bamberg
für die Jahre 1875 und 1876. Bamberg 1876. 8°.

Archiv des Vereins der Freunde der Naturgeschichte in
Mecklenburg. Neubrandenburg. 1876. 80.

Sitzungsberichte der mathematisch-physikalischen Classe der
k. b. Akademie der Wissenschaften. Munchen 1876.
Heft III. 80.

LW ITSE RL AND,

Brief des Freiherrn KARL VON ESTORFF an Professor mr. DESOR«
Bern 1876. 80°.

PAIR:

Memorie della reale Accademia dei Lincei. Roma 1876.
Serie 2. Vol, IT. Part 1-9, 40,

Atti della teale Accademia dei Lincei. Roma !877. Serie 3.
Vol. L. Maggio 1877. 4°.

Memorie della reale Accademia di scienze, lettere e d’arti.

Modena 1838—1875. Tomo 1—-XVI. 4’.

Bundel bekroonde verhandelingen der reale Accademia di
scienze, lettere e d'arti di Modena. 26 deeltjes. 8°.

C. M. CARDONI. Ravenna antica. Lettera ottava. Faenze
1874218

Atti del reale instituto Veneto di scienze, lettere ed arti.
Venezia 1876—1877. Tomo IL. Serie 5. Disp. 10.
Tomo LIL. Serie 5. Disp. 1—8. 8°.

Cosmos di Guido Cora. Torino Maggio 1877. Vol. IV. So.

Bollettino della Società Adriatiea di seienze naturali.
Trieste 1877. Vol. IL. N°. 1. &°,

— 28 —

KEUS BAND:

J. v. KEUSSLER. Zur Geschichte und Kritik des bäuerlichen
Gemeindebesitzes in Rusland. Riga 1876. Theil L. SS

Sitzungsberichte der Dorpater Naturforscher-Gesellschaft.
Dorpat 1876. Bd. IV. Heft 2. S°.

Archiv für die Naturkunde, Läv-, Ehst- und Kurlands,
herausgegeben von der Dorpater Naturforscher-Gesell-
schaft. Dorpat 1876. Zweite Serie. Bd. 7. Laeferung 3.
1877. Erste Serie. Bd. VIL. Lieferung 5. Bd. VIII.
Heft 1—2. 8’.

Meteorologische Beobachtungen angestellt in Dorpat Lm

Jahre 1875, vom meteorolog. Observatorium. Dorpat
Ba Jes Bd. TenHeft <5 8e:

Festrede zur Jahresfeier der Stiftung der Universität zu Dor-
pat am 12 December 1876. Dorpat 1577. 40.

Personal der kaiserlichen Universität. Dorpat 1877. 8°.

Verzeichniss der Vorlesungen an der kaiserlichen Univer-
sität zu Dorpat 1877. Semester 1. 83°

CARL BERGBOHM. Staatsverträge und Gesetze als Quellen
des Völkerrechts. Dorpat 1876. S°.

EDOUARD LOEVY. Ein Beitrag zur Casuistik der Endocar-
titis ulcerativa. Dorpat. 1876. S°.

THAD. HREHOROWICZ. Das Verbrechen der Abtreibung der
Leibesfrucht. Dorpat 1876. 8°.

EMIL THEREMIN. Ueber congenitale Occlusionen des Dünn-
darms. Leipzig 1877, 80,

KARL DEHIO. Beiträge zur pathologischen Anatomie der
Lepra. Dorpat 1877. 80,

ARMIN KÖHLER. Ueber Trombose und Transfusion, Eiter-
und septische Infection und deren Beziehung zum Fi-
brinferment. Dorpat 1977, 90.

ARTHUR HIRSCH. Weber die Diffusibität der Peptone und
den Einfluss der lösliehen Salze auf die Eiweissverdau-
ung durch Magensaft. Dorpat 1876. 8°,

ALEX. SANDER. Beitrag zur Casuistik der Psychosen. Dor-
pat 1876. 80.

CARL WIEDEMANN. Weber die Wirkung des Camphers auf
den Thierorganismus und seine Ausscheidung aus dem-
selben. Dorpat 1577. 80.

CHR STROEHMBERG. Ein Beitrag zur Casuistik der Amy-
loiden Degeneration an den Aungenlidern. Dorpat 1877. 80.

JULIUS KALNING. Zur Casuistik und Kenntniss der Der-
moideysten des Hodens. Dorpat 1876. 8°,

FERDINAND OTTEN. Vergleichung histiologische Untersuchung
der Sarsaparillen aus der pharmacognotischen Sammlung
des pharmaceutischen Institutes zu Dorpat nebst einem

Beitrage zur ehemischen Kenntnis dieser Drogue. Dor-

pat 1876. 8°.

GUIL HOERSCHELMANN. Observationes lucretianae alterae.
Lipsae 1877.

NOORD-AMERIK A.

The Fifth annual report of the Board of directors: of the
Zoological Society. Philadelphia 1877. 8°.

Annales del Ministerio de Fomento de la Republica Mexi-
cana. Mexico Febrero 1877. Tomo 1. 8’.

BER IT

Are E B.

Proceedings of the Asiatic Society of Bengal. Calcutta
1876. November— December. No. 9—10. S0,

Journal of the Asiatic Society of Bengal. Calcutta 1576.
Moi XIN. Partit N43 SP.

AANGEKOCHT.
Journal des savants. Paris Mai 1877. 4e.

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques. Pa-
ris Mars 1877. 8°.

Annales de chimie et de physique. Paris Mai 1876. So.

Dictionaire des antiquités Grecques et Romaines. Paris 1577,
Fascic. 5. 40.

The Philisophical Magazine and Journal of Science. Lon-
don, June 1877. 89,

The Annals and Magazine of Natural History. London
June 1877. 90.

EDW. CALDWELL RYE. The Zoological Record for 1875.
London 1877. S°.

Allgemeine deutsche Biographie. Leipzig 1877. Bd V.
toy. 88
J. C. F,‚ ZÖLLNER. Principin einer elektrodynamischen Theo-

rie der Materie. Leipzig 1876. Bd. 1. Buch 1. 40.

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève et Lausanne
Mai—Juin 1876. 90°,

Ephemeris epigraphica corporis inscriptionum latimarum.
Supplementum. Romae 1877, Vol, HL. 3. roy S’.

BOEKGESCH. DER KON. AKAD. V. WEIENSCH, |

RE Geen

TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAANDEN JULIJ, AUGUSTUS
EN SEPTEMBER 1877.

NEDERLAND.

Nederlandsch tijdschrift voor geneeskunde, tevens orgaan
der Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der
geneeskunst. Amsterdam 1877. Jaarg. 13. Afd. 2
Afl. 28. SP,

Archives néerlandaises des seiences exactes et naturelles

publiées par la Société hollandaise des sciences à Har-
lem. Harlem 1877. Tome XII. Lavr. 3. 83°.

Tijdschrift uitgegeven: door de Nederlandsche Maatschappij
ter bevordering vän Nijverheid. Haarlem 1877. 4e Reeks

Deel 1. 8°.

Verhandelingen ‘rakende den natuurlijken en geopenbaar-
den godsdienst; uitgegeven door Teylers godgeleerd
Genootschap. Haarlem 1877. Nieuwe Serie. DL. VL. S°,

Inhoud.
JULIUS HAPPEN. Die Anlage des Menschen zur Religion, vom gegen-

wärtigen Standpunkte der Völkerkunde aus, betrachtet und untersucht.

Tijdschrift voor entomologie; uitgegeven door de Neder
landsche entomologische vereeniging. ’s Gravenhage 1877.
Jaarg. 1876—77. Dl. XX. Afl. 4. 80,

Tijdschrift van het Kon. Instituut van Ingenieurs 1876 —
1877. ’sGravenhage 1877. Afl. 4, NO, 1—2, 4.

Algemeen verslag van de werkzaamheden, rekening en
verantwoording, lijst van geschenken en naamlijst der

— 2 —

leden van het Kon. Instituut van Ingenieurs 1876—
1877. ’sGravenhage 1877. 4°

Nederlandsch meteorologisch jaarboek voor 1872; uitge-
geven door het Kon. Nederlandsch Meteorologisch In-
stituut. Utrecht 1577. Jaarg. 24. Deel IL. 4’.

Zeilaanwijzingen van het kanaal naar Java; uitgegeven
door het Kon. Nederlandsch Meteorologisch Instituut.
Utrecht 1877, 40,

16e Verslag van het Natuurkundig Genootschap te Gro-
ningen over het jaar 1876. &'.

Catalogus van de bibliotheek der stad Amsterdam. Am-
sterdam 1876. 6° Gedeelte. 8’.

Jaarverslag van het Kon. Oudheidkundig Genootschap te
Amsterdam uitgebracht in de 19° algemeene vergadering
op Maandag 14 Mei 1877. 8°.

Catalogus - van het Amsterdamsch Museum van het Kon.
Oudheidkundig Genootschap in de zalen van het Oude-
Mannenhuis. Amsterdam 1877. 8°.

Verslag over de Nederlandsche afdeeling op de Internationale
tentoonstelling te Philadelphia 1876, Haarlem 1877. S°.

Verslag van den toestand der provincie Friesland in 1876,
aan de staten van dat gewest gedaan door de Gede-
puteerde Staten, in de zomervergadering van 1877.
Leeuwarden 1877, S°,

Verslag van de aanwinsten der Koninklijke Bibliotheek
gedurende het jaar 1876. ’s Gravenhage 1877. So.

Verslag aan den Koning over den toestand der telegrafen
in Nederland in het jaar 1876. ’s Gravenhage 1877, 40.

mige

S. C‚ SNELLEN VAN VOLLENHOVEN. Pinacographia. 's Gra-
venhage 1877. Part. V. Afl. 5, 4. Folio.

. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN. Sepp's Nederlandsche
insecten. ’s Gravenhage 1877. 2e Serie. DL HIL. N°. 49 —
Gl ee HE

Flora Batava. Leyden 1877. No, 237—238. 40,

J. H. SLUIrER. Imventaris van de registers en stukken
afkomstig van de voor Maart 1811 bestaan hebbende
en hierna te noemen regterlijke ligchamen welke zich
thans bevinden in het Archief der Arrondissements-
Regtbank te Rotterdam. Rotterdam 1877. 4’.

De Vrije Fries; uitgegeven door het Friesch Genootschap
van geschied-, oudheid- en taalkunde. Leeuwarden 1577.
Dl. XIII. Reeks 3. DL. 1. St. 3—4, Se,

5. A. FRUIN. De Nederlandsche wetboeken, zooals zij tot
op 1 Januari 1876 zijn gewijzigd en aangevuld. Utrecht
en 'sGravenhage 1877. Afl. 4. 90,

Ss OROBIO DE CASTRO. De vaso-motorische zenuwen en
hare peripherische centra. (Academisch proefschrift). Am-

Kij

sterdam 1877. 5.

Babad Tanah Djawi, in proza. Javaansche geschiedenis
loopende tot het jaar 1647 der Javaansche jaartelling.
’s Gravenhage 1877. S0,

J. C. DE MAN. Hen elandshoorn opgevischt in de Schelde ;
overgedrukt uit het Archief IIIe deel, 3° stuk, uitgege=
ven door het Zeeuwsch genootschap der wetenschappen.
Middelburg 1877. S°.

Tijdschrift voor het zeewezen. Amsterdam 1877. Nieuwe
Serie. Ne, 1-2. 80,

ts DO

F. C. DONDERS EN TH. W. ENGELMANN. Onderzoekingen
gedaan in het Phystologisch Laboratorium der Utrechtsche
Hoogeschool. Utrecht 1877. 8° Reeks. Dl. IV. Af.
2. 80.

J. C. HOOYKAAS. Repertorium op de koloniale litteratuur,
of systematische inhoudsopgaaf van hetgeen voorkomt
over de Koloniën, beoosten de Kaap. Amsterdam 1877.
2e Stuk. So.

De Volksvlijt. Amsterdam 1877. N°. 1—4, 80,

De Navorscher. Amsterdam 1877. Nieuwe Serie. Jaarg.
10. N°. 6—8,. 80.

Ons Onderwijs. Amsterdam 1877. 5° Jaarg. NO. 1419.
Folio.

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het Ko-
ningrijk der Nederlanden over het jaar 1876. ’s Gra-
venhage 1877. Folio.

Statistiek van den handel en de scheepvaart, van het
koningrijk der Nederlanden. ’s Gravenhage 1877. Nieuwe
Serie. Mei—dJulij. Folio.

Recapitulatetabel der waterhoogten langs de Zeeuwsche
stroomen, waargenomen in het jaar 1876. ’s Gravenhage
1877. Folio.

Verzamelingstabellen der waterhoogten langs de Zeeuwsche
stroomen, waargenomén in de maanden Maart en April
1877. 'sGravenhage 1877. Folio.

NEDERLANDSCH OOST-INDIË.

Geneeskundig tijdschrift voor Nederlandsch-Indië, uitgege-
ven door de Vereeniging tot bevordering der genees-

kundige Wetenschappen in Nederlandsch-Indië. Batavia
1877. Nieuwe Serie. Dl. VIL. Afl. 4. 8°.

Tijdschrift voor nijverheid en landbouw in Nederlandsch
Indië, uitgegeven door de Nederlandsch-Indische Maat-
schappij van nijverheid en landbouw. Batavia 1877.
Dl XXII. Afl. 2. 8°

De vriend van den javaanschen landman; overgedrukt uit
het tijdschrift der Maatschappij van nijverheid en land-
bouw in Nederlandsch-Indië. Samarang. 8°.

Leiddraad bij de studiën voor het examen, bedoeld bij
het Koninklijk besluit van 10 September 1564, N°,
47, art. 4, litt. a—1l, of voor het zoogenaamde Hxa-
men A, Samarang 1872. 12°.

K. F. HOLLE. De kaart van Tjiëla of Timbanganten. Was-
pada 1876. 8°.

BELGIË.

Bulletin de Académie royale des sciences. Bruxelles 1877.
Tome XLIII XLIV. N°, 5—7. 8%

Bulletin de Académie royale de médecine de Belgique.
Bruxelles 1877. 3° Série. Tome XL. N°. 6—7. S°.

Annales de la Société entomologique de Belgique. Bruxelles
1877. Tome XX. Fasc. 1. 8.

Compte-rendu de la Société entomologique de Belgique.
Bruxelles 1877. Série 2. Ne, 40—42. 8°.

Annales de la Société malacologique de Belgique à Bruxelles.
Année 1575. Tome X. So.

Procès-Verbaux de la Société malacologique de Belgique à
Bruxelles. 1876. 80.

Annales de lObservatoire royal à Bruxelles. 1877. 40,

Rapport du Jury à M. le Ministre de l'Intérieur du Con-
cours quinquennal des Sciences naturelles. Bruxelles

FSi SP,

FRANKRIJK,

Comptes-rendus des séances de l'Académie des sciences.
Paris, 1877. 2e Série. Tome LXXXIV. N°. 25—26.
REENER VEN (AO

Mémoires présentés par divers savants à l'Académie des
sciences de l'Institut de France et imprimés par son
ordre. Paris 1877. 2e Série. Tome XXIII—XXV, 4.

Inhoud, Tome XXIII:

J. BOUSSINESQ. Essai sur la théorie des eaux courantes.

ALB. LE PLAY. La pluie en agriculture. Étude sur un système d’irriga-
tion des prairies, au moyen des eaux pluviales, dans les terrains mon-
tagneux et imperméables du Limousin.

EDME BOURGOIN. Recherches dans la série succinique.

Tome XXIV:

F. CYRILLE GRAND EURY. Mémoire sur la flore carbonifère du département
de la Loire et du centre de la France, étudiée aux trois points de vue
botanique, stratigraphique et géognostique.

J, BOUSSINESQ. Additions et éclaircissements au mémoire intitulé: Lissa?
sur la théorie des eauxr courantes.

Tome XXV:

P. A. FAVRE. Mémoire sur la transformation et l'équivalence des forces
chimiques.

E. ALLARD, Notes: 10, sur la transparence des flammes, 29, sur la vision
des feux scintillants, 83°. sur la transparence nocturne de l'atmosphère.

MAX. CORNU E@t MOUILLEFERT. Expériences faites à la station viticole de
Cognac, dans le but de trouver un procédé efficace pour combattre
le Phylloxera.

A aen

MAURICE GIRARD. Études sur la maladie de la vigne dans les Charentes.

AZAM. Le Phylloxera dans le département de la Gironde.

BOUTIN. AÎNÉ. Études d’analyses comparatives sur la vigne saine et sur
la vigne, phylloxérée,

pucraux. Études sur la nouvelle maladie de la vigne dans le sud-est de
la France.

Mémoires de l'Institut National de France. Académie des
inscriptions et belles-lettres. Paris 1876. Tome XXVIII.
2. 40.

Inhoud:

TH. H. MARTIN. La Prométhéide. Étude sur la pensée et la structure de
cette trilogie d'Eschyle.

EDM. LE BLANT. Mémoire sur les martyrs chrétiens et les supplices
destructeurs du corps.

CH. JOURDAIN. Mémoire sur la royauté frangaise et le droit populaire
d'après les écrivains du moyen âge.

TH. H. MARTIN. Mémoire sur la cosmographie populaire des Grecs après
l'époque d’Homère et d’Hésiode.

N. DE WAILLY. Mémoire sur le Romant ou chronique en langue vulgaire
dont Joinville a reproduit plusieurs passages.

B. HAURÉAU. Mémoire sur quelques maîtres du XIIe Siècle, à l'occasion
d'une prose latine publiée par TE. WRIGHT.

E. DESJARDINS. Note sur les inseriptions graffites du corps de garde de
Ja septiême cohorte des vigiles (Rome)

N. DE WAILLY. Observations sur la langue de Reims au Xiile Siècle.

B. HAURÉAU. Mémoire sur deux écrits intitulés: de motu cordis.

EDM. LE BLANT. Polyeucte et le zèle téméraire.

Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque na-
tionale et autres bibliothèques, publiés par Ï'Imstitut
National de France. Paris 1876. Tome XXIV. 2. 4,

Inhoud:

N. DE WAILLY. Notice sur six manuscrits de la bibliothèque nationale,
contenant le texte de Geoffroi de Ville-Hardouin.
HAURÉAU. Notice sur une exposition du canon de la messe.
——_—_ Quelques lettres d’Innocent IV,
Sur quelques éerivains de l'ordre de Grandmont.
Notice sur un pénitentiel attribué à Jean de Salisbury.
N. DE WAILLY. Notice sur six manuscrits contenant l’ouvrage anonyme
publié en 1837 par Louis Paris, sous le titre de Ohronigue de Rains.

Builetin de la Société mathématique de France. Paris
TSE KOMEN ING DSO.

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1577.
Tome XXIV. A—B. 8.

Mémoires de la Société des sciences physiques et natu-
relles de Bordeaux. Paris 1877. 2e Série. Tome Il.
ler Cahier. So.

Inhoud:

G. DARBOUX. Mémcire sur Yéquilibre astatique et sur leffet que peuvent
produire des forces de grandeurs et de directions constantes appliquées
en des points déterminés d'un corps solide, quand ce corps change de
position dans l'espace.

E‚ LAVAL. De la formation des zéolithes dans les roches volcaniques.

P. TANNERY. Note sur la genèse des forces attractives et répulsives.

HAUTREUX. Communication sur les grandes sondes d'apres les Annales
hydrographiques.

Mémoires de la Société des sciences, de agriculture et
des arts de Lille. Pariset Lille 1871. 5e Série. Vol.
VIIL. 1876. 4e Serie. Tome II. 8°.

Inhoud, Vol. VIII. 1871.

R. TELLIEZ. Science économique, ses origines, son état actuel et son in-
fluence sociale.

J. DELIGNE. Causerie sur le prix du silence, au point de vue de la phi-
losophie morale, de la littérature et des relations de société.

A, HOUZÉ DE L'AULNOIT. Quelques considérations sur le mode d'action
des coups de feu tirés à bout portant cu à distance sur les tissus et
sur les vêtements.

B. CORENWINDER. Analyse de la châtaigne du Brésil, fruit du Berthol-
letia excelsa.

BACHY. Observations sur le Tam-tam des Chinois.

LAMY. Note sur une nouvelle espèce de Thermomètre.

A. DUPUIS. Quelques notes bibliographiques pour servir à l'étude des
ouvrages de Philippe de Comines et d'Auger de Bousbecques. (planches).

J. ORTLIEB @t B. CHELLONEIX. Étude géologique des collines tertiaires
du département du Nord, comparées avec celles de Ja Belgique.
(planches).

BOEKGESCH. D. KON. AKAD. V, WETENSCH,

B. CORENWINDER. Recherches chimiques sur la betterave à sucre.

FAIDHERBE. Collection complète des inseriptions numidiques (libyques),
avec des apergus ethnographiques sur les Numides. (planches).

E. SAVOYE. Analyse comparative des calcaires du département du Nord,
employés pour le chaulage et le marnage des terres.

ED. MARTIN. Mémoire sur lindustrie du lin.

AUG. SCRIVE. Economie sociale et statistique; — prix du blé, des objets
de première nécessité et de la journée de travail; ses variations depuis
un siècle à Lille.

Tome II. 1876.

A. MATROT. Note sur la résolution numérique des équations algébriques
de degré queleonque par la méthode des différences.
R. TELGIEZ. État actuel de la science économique.
CASATI. Observations pratiques sur application des différents articles
du Code pénal en matière correctionnelle:
TERQUEM et TRANNIN. Sur quelques expériences destinées à la démon-
stration des lois élémentaires de l'optique. 7
DELETOMBE, La soeur de lait à Paris.
Le SAVOYE. Note sur extraction et lindustrie du sel dans le comté de
Chester (Angleterre).
‚E‚ DUVILLIER. Méthode pour retirer lacide critique des liqueurs prove-
nant du dosage des phosphates,
v. Leeros. Étude sur le pas. (avec planches).
FLAMANT. Profil géologique du canal de Roubaix. (avec planche).
B. CORENWINDER. De l'influence de l'effeuillaison des betteraves sur le
rendement et sur la production du sucre.
Études comparatives sur les blés d'Amerique, de
POcéanie et les blés indigènes,
TERQUEM et TRANNIN. Appareil destiné à percer le verre par létincelle
électrique.
A. HOUZÉ DE L'AULNOIT. Statistique du paupérisme et des secours publics
à Lille.
cu. vioLerTE. Détermination du rapport des cendres sulfatées dans les
produits de lindustrie sucrière.
TERQUEM et TRANNIN. Recherches sur la théorie des battements.
R. TELLIEZ. Comment la France a supporté les charges de la guerre de
1870—1871.
AUG. SCRIVE. Communication sur le gisement du cuivre argentifère des
mines de la Prugne et Charier, dans le département de Allier.

Mémoires de l'Académie des sciences, arts et belles-lettres
de Dyon. Paris et Dyon. 1874 3° Série. Tome IL. 1876.
Ze Série. Tome II. 8°.

oo
js

Inhoud, Nn le
Partie des Lettres,

A. DUMÉRIL, Influence des Jésuites considérés comme missionaires, sur le
mouvement des idées au XVIL{e siècle.

MIGNARD. Voltaire et ses contemporains Bourguignons,

HRI BEAUNE. Voitaire et l'administration du pays de Gex.

J. SIMONNET. Treize chartes inédites de Jean, sive de Joinville.

D. SERRIGNY. Des forêts et des rivières bannales

Partie des Sciences :

TH. D'estocQquois. Recherches d'hydrodynamique.
J. MARTIN, Renseignements comp'émentaires sur l'époque glaciaire mio-
eène en Bourgogne.

Tome ILL.
Partie des Lettres:

M, TISSOT, THEOD JOUFFROY, sa vie et ses écrits.
MORELET. Les Maures de Constantine en 1540.

Partie des Sciences:

J, MARTIN. Des Nodules phosphatés du Gault de la Côte-d'Or et des
conditions particulières du dépot de cet étage.
Le Groupe Virgulo-Portlandien des tranchées de HFlacey

(Cote-d'Or),

Mémoires de la Société d’émulation. Cambrai 1875. Tome

XXEEE. Part. [ò-8°

Inhoud:

BERGER, DURIEUX @t WILBERT. Rapport sur l'exposition d'objets d'art
religieux ouverte à Lille en 1874.

BULTEAU. Essai sur la mécanique des vents et des courants.

A. DURIEUX. Lettres de noblesse accordées à Jean de Bologne.

BLIN. M. Feneulle et les phosphates.

A. DURIEUX. Lies argenteries de la ville de Cambrai,

BLiN. Étude sur la vallée de la Sensée.

A. BERGER. Notice sur trois peintures de Louis Watteau.

A, DURIEUX. Agrandissement de lesplanade de la citadelle en 1799,

A. WILBERT. Histoire de Cambrai aux époques Celtique et Gallo-Ro-

maine.
5 *

Revue agricole, industrielle, littéraire et artistique. Valen-
eiennes Juin 1877. 8°.

J. ROULEZ. Trois médaillons de poteries Romaines. Extrait
de la Gazette Archéologique. Paris 1877, 42,

Journal d’hygiène. Paris 1877. No. 50—57. 42.

FÉLIX PLATEAU. L'instinct des insectes peut-il être mis
en défaut par les fleurs artificielles? Séance de l'Asso-
ciation frangaise pour l'avancement des sciences. Congrès
de Clermont-Ferrand. Paris 1876. 8°.

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.
Transactions of the Zoological Society. London 1877. Vol.
Xt Paris Zl

Inhoud:

GEORGE BUSK, On the ancient or quaternary fauna of Gibraltar, as
exemplified in the Mammalian remains of the Ossiferous Breccia.

Proceedings of the scientific meetings of the Zoölogical
Society. London 1877. Vol. X. Part. 2. 8°.

Journal of the Royal Geographical Society. luondon 1876.
Vol. XLVI. 8°.

Proceedings of the Royal Geographical Society. London
18763 Vols XKTEEN 14e. 189,

Charter and regulations of the Royal Geographical Society.
London 1877. 80.

The Journal of the Anthropological Institute of Great-
Britain and Ireland. London 1877. Vol. VL. N°. 3—4. S°,

Monthly notices of the Royal Astronomical Society. Lon-
don 1877. Vol. XXXVII. Ne, 8. 80.

BEET re
Pharaoh’s Daughter an ANOPQIOAOTIKAA Drama.
London 1868 en 1874. 2 deelen. 12°.

Proceedings of the Philosophical Society. Glasgow 1877.
Vol. X. N°. 2, 80,

Transactions of the Royal Irish Academy. Dublin 1875.
Vol. XXV. Part. 20. 1876. Vol. XXVI. Part. 1—5. 4°.

Proceedings of the Royal Irish Academy. Dublin 1874.
Serie 2. Vol. L. N°. 10—1l1, Polite laterature and
Science. 1875. Serie 2. Vol. IL. No 4—-6, Science. S°.

Läst of the council and officers and members of the Royal
Irish Academy. Dublin 1876. S°.

OOSTENRIJK.

Abhandlungen der K. K. Geologischen Reichsanstalt. Wien
1877. Band IX. Folio.
Inhoud : N

F. KARKER. Eine Studie in den Tertiär-Bildungen am Westrande des
Alpinen Theiles der Niederung von Wien.

Verhandlungen der K. K. Geologischen Reichsanstalt.
Wien 1876. N°. 14—17. 1877. N°. 1—6. 38°.

Jahrbuch der K. K. Geologischen Reichsanstalt zu Wien.
Jahrg. 1876. Band XXVI. Jahrg. 1877. Band XXVIL 8°.

Verhandlungen der K. K. Zoologisch-botanischen Gesell-
schaft. Wien 1877. Band XXVI. 8°.

Mittheilungen der Antropologischen Gesellschaft. Wien 1876.
Band VI. N°. 6-—9. Band VII. N°. 1—2. S°,

Abhandlungen der k, böhmischen Gesellschaft der Wissen-
schaften. Prag 1877, 6e Folge. Band VIIL 40,

if DN

Inhoud:

JAR. GOLL. Der convent von Segeberg (1621). '

A. LUDWIG. Die Nachrichten des Rig und Atharhaveda über Geographie,
Geschichte, Verfassung des alten Hndidn.

JOS. KALOUSEK. De regni Bohemiae mappa historica commentarius.

J. H. LÖWE. Der Kampf zwischen dem Realismus und Nominalismus im
Mittelalter, sein Ursprung und sein Verlauf,

JOS. EMLER. Ein Bernaregister des Pilsner Kreises.

ED. WEYR. Zur Integration der Differentialgleichungen erster Ordnung.

Vv ‘
LAD. CELAKOVSKY. Vergleichende Darstellung der Placenten in den
Fruchtknoten der Phanerogamen.

F. J, STUDNICKA. A. L. Cauchy als formaler Begründer der Determi-
nanten=-Theorie.

CARL FEISTMANTEL. Die mensteife in der Etage D. des böhmischen
Silurgebirges.

A. VON WALTENHOFEN. Uber electrische Zündungen in grossen Entfer-
nungen.

Vv
F. J. STUDNICKA. Resultate der im Jahre 1876 in Böhmen gemachten
ombromerischen Beobachtungen.

Jahresbericht der k. böhmischen Gesellschaft der ManPe
schaften. Prag 1876. 8’.

Sitzungsberichte der k. böhmischen Gesellschaft der Wis-
senschaften. Prag. Jahrg. 1875 —1876. 80.

J. VON PUSCARIU. Das Stereometer, priv. Körper-Messin-
strument. Budapest 1877. 59,

DUITSCHLAND.

Monatsbericht der kön. preussischen Akademie der Wis-
senschaften zu Berlin. März—Mai 1877. S°.

Preussische Statistiek, herausgegeben in zwanglosen Hef-
ten vom kön. statistischen Bureau in Berlin 1876. 4.

R. vIRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Phy-
siologie und für klinische Medicin. Berlin Juni—Sep-
tember 1577. 8°.

Zeitschrift für die gesammten Naturwissenschaften. Berlin
1876. Neue Folge, Band XIlI—XIV. 80.

Schriften der naturforschenden Gesellschaft in Danzig. 1876.
Neue Folge. Band [V. Heft 1. 80.

Vierteljahrsschrift der astronomischen Gesellschaft. Leipzig
1877. Jahrg. 12. Heft 2. 80.

R. HOPPE. Grunert's Archiv der Mathematik und Physik.
Leipzig 1877. Thal LX. Heft 4. Theil LXT. Heft 1. 8°,

Abhandlungen von der Senekenbergischen naturforschenden
Gesellschaft. Frankfurt a. M. 1877. Band XI. Heft
1. 40,

Inhoud :

0, BÖTTGER. Die Reptilien und Amphibien von Madagascar.

N. LIEBERKÜEN und J, BERMANN. Ueber Resorption der Knochensubstanz

Bericht über die Senckenbergische naturforschende Ge-
sellschaft 1875—1876. Frankfurt a. M. 1877. 80.

A. PETERMANN. Mittheilungen aus Justus Perthes’ geo-
graphischer Anstalt. Gotha 1877. Band XXIIL N°.
a. 79. 40,

Jahrbücher des Vereins von Alterthumsfreunden im Rhein-
lande. Bonn 1876. Heft. 59. 1877. Heft. 60. Se.

24er Bericht des naturhistorischen Vereins in Augsburg.
VST: Sp,

Ergebnisse der Beobachtungsstationen an den deutschen
Küsten über die physikalischen Eigenschaften der Ost-
see und Nordsee und die Fischerei. Berlin 1876. De-
eember. Oblong.

Schriften der Universität zu Kiel aus dem Jahre 1876.
Kiel 1877. Band XXII. 4.

mr A

FR. VOLBEHR. Die Kinweihungsfeier des neuen Universitäts-
Gebäudes zu Kiel 1876. 8°.

ED. HEIS. Resultate der in den 43 Jahren. 1S33—1875
angestellten Sternschnuppen-Beobachtungen. Münster
1817 48.

Iger Bericht der Philomathie in Neisse vom Mai 1874
bis zum Mai 1877. Neisse 1877. 8.

16er Bericht der Oberhessischen Gesellschaft für Natur-
und Heilkunde. Giessen 1877, 80.

Verhandlungen der physikalisch-medicinischen Gesellschalt.
Würzburg 1877. Neue Folge. Band XI. Heft 1—2, 80,

Archiv des historischen Vereines von Unterfranken und
Aschaffenburg. Würzburg 1877. Band XXIV. Heft 1. 5°.

M. Lt. Fries. Die Geschichte des Bauernkrieges in Ost-
franken. Würzburg 1877. 1e Lieferung. 80°.

Correspondenz-Blatt des zoologisch-mineralogischen Vereines
in Regensburg 1876. Jahrg. 30. 50.

Verhandlungen des naturhistorisch-medicinischen Vereins
zu Heidelberg. 1877. Neue Folge. Band XX. Heft 1. 8°,

Berichte über die Verhandlungen der naturforschenden
Gesellschaft in Freiburg i. B. 1877. Band VIT. Hett
Se

A. Münry. Ueber die exacte Natur-Philosophie. Göttingen
WS77L BP.

Festschrift zur vierten Säcular-Feier der Eberhard Karls-
Universität zu Tübingen, dargebracht von der kön.
öffentlichen Bibliothek zu Stuttgart. 1877. 40,

SRE oe

Abhandlungen der mathem-physik. Cl. der kön. bayerischen
Akademie der Wissenschaften. München 1876. Band XII.
Abth. 2 & 3. 4.

Inhoud. Abth. 2.

P. DU BOIS-REYMOND, Untersuchungen über die Convergenz und Diver-
genz der Fourierschen Darstellungs Formeln

Fr, PFAFF. Ueber die Bewegung des Firnes und der Gletscher.

C. V. BAUEENFEIND. Bestimmung des geographischen Längenunterschiedes
zwischen Leipzig und München.

Abth. 3.

K. A. ZITTEL. Ein Beitrag zur Kenntnis der Organisation fossiler Spongien.
C. V. BAUERNFEIND. Das Bayerische Präcisions-Nivellement.
H. V. SCHLAGINTWEIT-SäKüNLÜNSKI, Bericht über Anlage des Herbariums
während der Reisen nebst Erläuterung der topograpkischen Angaben.
Klimatischer Character der pflanzen-
geographischen Regionen Hochasiens mit vergleichenden Daten über
die angrenzenden Gebiete.

Abhandlungen der philosoph-philol. Cl. der kón, bayerischen
Akademie der Wissenschaften. Müuachen 1877, Band
XIV. Abth. 1. 4’.

Inhoud:

G. M. THOMAS. Register zum Capitular des Deutschen Hauses in Venedig
*__nach der Handschrift im venetianischen Archiv „Capitolare dell’officio
del fontego dei Todeschi.”
LAUTH. Alexander in Aegypten.
G. M., THOMAS. Commission des Dogen Andreas Dandolo für die Insel
Creta vom Jahre 1350.

Abhandlangen der historischen Classe der kön. bayerischen
Akademie der Wissenschaften. München 1877. Band
XTII. Abth. 2. 40.

Inhoud:

J. FRIEDRICH. Beiträge zur Kirchengeschichte des 13 Jahrhunderts.
A. VON Drurrer. Kaiser Karl V und die Römische Curie 1544—l546.
le Abth. Vom Speier-Reichstag bis zur Berufung des Trienter Concils.

BOEKGESCH DER KON, AKAD, V, WETENSCH, 6

bid

Sitzungsberichte der mathem-phyik. Cl. der kön. bayeri-
schen Akademie der Wissenschaften. München 1877.
Heft 1. 5°.

Sifzungsberichte der philos-philol. Cl. der kön. bayerischen
Akademie der Wissenschaften. München 1877. Heft
1-2. 8°,

R.V. LILIENCRON. Ueber den Inhalt der allgemeinen Bil-
dung in der Zeit der Scholastik. Festrede gehalten in
der kön. bayerischen Akademie der Wissenschaften. Mün-
chen 1876. 4’.

E. TRUMPP. Nanak, der Stifter der Sikh-Religion. Festrede
gehalten in der kön. bayerischen Akademie der Wissen-
schaften. München 1876. 4’.

c. w. aümseL. Die geognostische Durchforschung Bayerns.
Rede gehalten in der kön. bayerischen Akademie der
Wissenschaften. München 1877. 4’.

C. VON PRANTL. Verstehen und Beortheilen. Festgabe im
Auftrage der kön. bayerischen Akademie der Wissen-
schaften. München 1877. 4.

ZWITSERLAND.

F. W. C. TRAFFORD. Amphiorama ou la vue du monde.
Lausanne 1877. 8°.

FR KRAFFT. Ueber die Entwickelung der theoretischen
Chemie. Vortrag gehalten in der Aula der Universität
zu Basel. 1875. 8.

ITALIË,

Atti della Reale Accademia dei luincei. Roma 1876. Serie
2. Vol III. Part. 8. 1877. Serie 3. Vol. 1. Fasc. 7. 4.

hai EE ams

Memorie del Reale Istituto Lombardo di seienze e lettere.
Classe di lettere e scienze morali e politiche. Milano
1873. Serie 8. Vol. IIL. Fasc. 4. 1874. Serie 3. Vol.
WVFase., 1, 42,

Inhoud, Vol. III. Fasc. 4:

LATTES. Osservazioni paleografiche e grammaticali intorno alle iserizieni
della tomba etrusca detta «dell Oreo’’, e intorno all’ epigrafe del gran
cippo di Perugia.

Port B. Memorie di politica e di economia. Memoria III, Della maggio-
ranza e della minoranza nelle elezioni e nelle deliberazioni. Memoria
IV: Del prezzo delle cose eo del rincaro.

Vol. IV. Fasc, 1:

CARRARBA, Le tre concubine.

Memorie del Reale Istituto Lombardo di scienze e lettere.

Classe di seienze matematiche e naturali. Milano 1874.
Serie 3. Vol. IV, Fasc, 1. 4.

Inhoud:

PORTA, Dell’ innesto epidermico delle piaghe.
VERGA, Se il vajuolo più influisca a turbare o riordinare la mente.
zoJa, Descrizione di un teschio boliviano microcefalo.

Pubblicazioni del R. Istituto di studi superiori pratici e

di perfezionamento. Sezione di scienze fisiche e naturali.
Firenze 1877. Vol. IL, roy. 8’.

Pubblicazioni del R, Istituto di studi superiori pratici e
di perfezionamento. Sezione di medicina e chirurgia. Fi-
renze. 1876. Vol, I. roy. 8°.

Pubblicazioni del R. Istituto di studi superiori pratici e
di perfezionamento. Sezione di filosofia e filologia. Fi-
renze 1875, Vol. L. 18761877, Vol. II. Disp. 15.
roy. 8°. |

Pubblieazioni del R. Istituto di studi smperiori pratici e
di perfezionamento. Repertorio Sinico-Giapponese. Sez-
zione di filosofia e filologia. Firenze 1875—1877. Fasc.
1-2. roy. 8%. js

Pubblicazioni del R. Istituto di studi superiori pratici e
di perfezionamento. Accademia Orientale. Firenze 1817.
Fase. J. roy. 9e.

Opere pubblicate dai Professori della sezione di scienze fi-
siche e naturali del R. Istituto superiore. Firenze. roy. 8°.

Archivio per lantropologia e la etnologia. Firenze 1877.
Vols MEL asc sn n8

r. coePt. Monografia ed ieonografia della terracimiteriale o
terramara di Gorzano ossia monumenti di pura archeo-
logia. Modena 1871. 4e,

G. M. CARDONI. Ravenna. antica Letter decima. Faenza
ECG e |

Cosmos, di Guido Cora. Torino 1877. Vol. [V. N°. 5 —6. 8%.

B. R. SCOTTI. Alla memoria del conte Giancarlo Conesta-
bile della Staffa. Perugia 1877. 8°,

Reale Accademia delle scienze di Torino. Inscrizione tri-
lingue sopra lamina di bronzo, trovata in Pauli Gerrei
in Sardegna nel Febbraio 1861. Plano.

DENEMARKEN.

Mémoires de l'Académie royale de Copenhague. 1876. 5e Sé-
rie. Classe des sciences. Vol. XL. N°, 3—4. 4.

Inhoud, Vol. XL. N°. 3:

A. COLDING. Fremstilling af Resultaterne af nogle Undersogelser over de
ved Vindens Kraft fremdkalte Stromninger i Havet.

Vol: XlziNe: 44:

C‚ CHRISTIANSEN. Magnetiske Undersogelser.

les CME en

Mémoires de la Société royale des antiquaires du Nord à
Copenhague. Nouvelle Série. 1875—76. 8°.

Aarböger for Nordisk Oldkyndigheid og Historie. Kjoben-
havn 1876. Hefte 3—4. 8°.

Tillaeg til aarböger for Nordisk Oldkyndigheid og Historie.
Kjobenhavn 1876. Aargang 1875. 8.

Oversigt over det kongelige Danske Videnskabernes Sels-
kabs fordhandlinger og dets Medlemmers Arbejder. Kjo-
benhavn 1875. N°. 2—3. 1876. N° 12. 8%,

Tyge Brahes meteorologiske Dagbog, holdt paa Uraniborg
for Aarene 1582— 1595. Udgiven som Appendix til
Collectanea meteorologica af det kon. Danske Videnska-
bernes Selskab. Kjobenhavn 1876, S°.

RUSLAND.

Mémoires de Académie impériale des sciences de St. Pe-
tersbourg 1876. Tome XXII N°. 11—12. Tome XXIII.
N°. 2—8, Tome XXIV, N°, 18. 4,

Inhoud. Tome XXII. NO. 11—12:

A, BOETTCHER. Neue untersuchungen über die rothen Blutkörperchen.
OSW. HEER. Beiträge zur Jura-Flora Ostsiberiens und des Amurlandes.

Tome XXIII. N°. 2—8:

W‚, GRUBER. Monographie über das Corpusculum triticeum und über die
accidentelle Musculatur der Ligamenta Hyo-Thyreoïidea Lateralia,

M. NYBÉN, Das Aequinoetium für 1865, 0.

M. A. BOUTLEROW. Sur l’[sodibutylène, lune des variëtés isomériques de
Y'oetylène.

L. MASING. Die Hauptformen des Serbisch-Chorwatischen Accents, nebst
einleitenden Bemerkungen zur Aeccentlehre insbesondere des Griechi-
schen und des Sanskrit.

E. Z, VON LINGENTHAL, Beiträge zur Kritik und Restitutionen der Ba-
siliken.

- ‘Die Griechischen Nomokanones,

n. wiLD. Meteorologische Studien,

a A

Tome XXIV. N°. 1-3:

A. HARKAVY, Altjüdische Denkmäler aus dem Krim.

JOH, SCHMACHAUSEN. Beiträge zur Kenntniss der Milchsaftbehälter der
Pflanzen.

w. GRÜBER, Über den Infraorbitalrand bei Ausschliessung des Maxillare
Superius von seiner Bildung beim Menschen.

Bulletin de l'Académie impériale des sciences de St. Pé-
tersbourg 1877. Tome XXIII. N°. 4. 40,

Compte-rendu de la Commission impériale archéologique
pour année 18721574. St. Pétersbourg 1875 — 1871.

Avec 3 atlas et des planches supplémentaires. Folio.

H. WILD, Annalen des physikalischen Centralobservatoriums.
St. Petersburg 1876. Jahrg. 1875. 4’,

M. NYRÉN. Déclinaisons moyennes corrigées des étoiles prin-
cipales pour Pépoque 1845. 0. St. Pétersbourg 1875. 4°.

E. BLOCK, Hilfstafeln zur Berechnung der Polaris-Azimute,
zunächst mit Rücksicht auf die Zeitbestimmung im Ver-
ticale des Polarsterns. St. Petersbourg 1875. 4°.

Jahresbericht der Nicolai-Hauptsternwarte. St. Petersburg
1875—1876. 80,

Bulletin de la Société impériale des naturalistes. Moscou
1876—1877. N°, 3—4. 80,

KATAAOIb ZAIIKOBCKTO 3THOTPAPHUECKATO My3EA.
MCKBA 1877. 8°,

OTYET'b MOCKOBCKATO IIYBAHUHATO 1 PYMAHI[EBC-
KATO MY3EEB'b 31 18738—1875 T'. MOCKBA 1877. 8°.

Observations météorologiques, publiées par la Société des
sciences de Finlande. Helsingfors 1876, Année 1874, 8’.

eet ge

Öfversigt af Finska Vetenskaps-Societetens förhandlingar.
Helsingfors 1876. Toma XVIII. 1875-1876. 8’.

Bidrag till Kännedom af Finlands Natur och Folk, utgifna
af Finska Vetenskaps-Societeten. Helsingfors 1876 —
KS 5

AZIE
Journal of the Asiatic Society of Bengal. Calcutta 1877.
New Series. Vol. XLV. N°. 207. 8°

Proceedings of the Asiatic Society of Bengal. Calcutta
ESAT ANS. 12. B%

NOORD-AMERIK A.

Washington astronomical and meteorological Observations.
1877. 4°.

E. BESSELS. Scientific Results of the U. S. Arctic Expe-
dition. Physical Observations. Washington 1876. 4,

Monthly Reports of the Department of Agriculture for the
Year 1875 —1876. Washington 1876—1877. 8°.

Miscellaneous Publications of the U. S. Geological Survey
of the Territories. Washington 1874. NO. 4. 1877.
Nec ands'7, 8%.

F. V. HAYDEN. Preliminary Report of the U. S. Geologi-
cal Survey of Wyoming and portions of contiguous Ter-
ritories. Washington 1871. 8°.

Bulletin of the U. S. Entomological Comruission. Was-
hington 1877. N°. 1—2. 8%,

Report of the Surgeon-General of the Transport of Sick
and Wounded by Pack Animals. Washington 1877. 4°,

ER er

Memoirs of the Boston Society of Natural History. Boston
1877. Vol. II. Part 4. N°. 5, 40,

Inhoud :

A. HYATT. Revision of the North American Poriferae; with remarks upon
Foreign Species. Part. 2.
Proceedings of the Boston Society of Natural History. Boston
1876—1877. Vol. XVIII, Part 3—4. 30,

Proceedings of the American Academy of Arts and Scieri-
ces. Boston 1877. New Series, Vol. IV. &°.

Tenth Annual Report of the Trustees of the Peabody
Museum of American Archaeology and Éthnology. Cam-
bridge 1877. Vol. IL. N°. 1. 8.

Annals of the Astronomical Observatory of Harvard College.
Cambridge 1871. Vol. Vl-—-VIL 1876. Vol. VIII.
1877. Vol. X, 4’.

Proceedings of the American Philosophical Society. Phila-

delphia 1876. Vol. XV. N°. 96. 1876—!877. Vol.

XVI. N° 98—99. 8°,

Transactions of the American Medical Association Phila-
delphia 1876. Vol. XXVIL. 8°.

Inhoud:

J. D. BULKLEY, On the Use and Value of Arsenic in the Treatment of
Diseases of the Skin.

Ss. C. BUSEY. Address in Obstetrics and Diseases of Women and Children.

J. J. WOODWARD. The Application of Photography to Micrometry, with
special reference to the Micrometry of Blood in Criminal Cases.

R. C. KEDZIE. Natural Purifiers-Address of the Chairman of the Section
on State Medicine and Publie Hygiene.

— Report of the Water-Supply of Michigan.

J. WILSON Malaria. Some facts and figures referring to our means of

preventing Malarial Fevers.

er ER

nr)

FE. STAPLES. Report on the influence of climate on Palmonary Discases
in Minnesota.

J. Le. CABELL. Report on the Water-Supply as related to Public Health
in Virginia.

CH. DINSON. Report on the climate of Colorado, and its relation to Pul
monary Diseases.

GEEENSVILLE DOWELL. History of Yellow Fever and Dengue in Texas.

J. Mm. FoRT. The Water-Supply as related to Public Health in the State
of Texas. E

L, A, SATRE. Report on Potts Disease, or Caries of the Spine treated
by extension, and the Plaster of Paris Bandage.

A. HEWSON. Pirogoff's Amputation at the Ankle-Joint.

Transactions of the American Medical Association. Phila-

delphia 1876. Prize mssav. Suppl. to Vol. XXVII 8°.
Inhoud:
H. CULBERTSON. Exeision of the larger joints of the extremities.

Journal of the Academy of Natural Sciences of Philadel-
phia. 1876. New Series. Vol. VIJL. Part 2. 4.

Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Phila-
delphia. 1876—1877. Année 1376. Part l—3. ò0,

Ohio Ackerbau-Bericht für das Jahr 1875. Columbus
1876. Se.

The American Journal of Seience and Arts. New Haven
PS AA Vol OEELLNN GSD Vol. KIV. NL 49.-8P.

A. W. WRIGHT. On a new Process for the electrical depo-
sition of metals, and for constructing metalcovered glass
specula. From the American Journal of Science and Arts.

Vol. XIV. 8°.

Proceedings of the Davenport Academy of Natural Scien.
ces. Davenport 1876. Vol. 1. 1867—1876. 8°,

Phe Canadian Journal of Science, Luätterature, and History.
Toronto 1877. Vol. XV. No. 5.

BOEKGESCH. DER KON, AKAD, V., WETENSCH. 1

— 5)

Anales del Ministerio de Fomento de la Republica Mexi-
cana. Mexico 1877. Tomo I. Marzo—Abril. 8°,

Registro meteorologico del Observatorio central del palacio
Nacional de Mexico. 1877. 1 Mayo—15 Junio. Oblong.

Contributions to the Bulletin of International Meteorolo-
gical Observations by the Central Meteorological Obser-
vatory in the city of Mexico. May-—July 1877. 8°,

Boletin del Ministerio de Fomento de la Republica Mexi-
cana. Mexico 1877. Tomo L. Ne, 19, 11—19 Folio.

The Grotto Geyser of the Yellowstone National Park with
a descriptive note and map, and an illustration by the
Albert-type process. Folio.

LUID-AMERIK A.

R. NAPP. The Argentine Republic. Buenos Aires 1877. 8°,

KAN GER OC HT.

J. P. AREND. Algemeene geschiedenis des vaderlands. Lei-
den 1877, Dl. IV, St. 1. Af. 31. Dl, IV. ‘St. 2. Afk
13. 40.

Journal des savants. Paris Juin— Août 1877. 40.

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques. Pa-
ris 1877 2° Série. Tome I. Mai—Juillet 1877. 8'.

Annales de Chimie et de Physique. Paris 1577. 5® Serie.
Tome XI. Juin—Septembre. 80°,

ER Je

The Annals and Magazine of Natural [Fistory. London
1877. Vol. XX, No. 115—117. 80,

The London, Edinburgh and Dublin Philosophical Magazine
and Journal of Science. London 1877, 5® Serie. N°.
2224. 87,

Mittheilungen der k, k. Central-Commission zur Erfor-
schung und Erhaltung der Kunst- und historischen Denk-
male. Wien 1877. Neue Folge. Band LIL. Heft 2—3, 4°,

Corpus inscriptionum latinarum. Berolini 1877. Vol. XV.
Pars 2. Folio.

F. H‚ FROSCHEL. Archiv für Naturgeschichte. Berlin 1877.
Jahrg. 39. Heft 6. Jahrg. 40. Heft 5—6. Jahrg. 43.
Heft 2. 8°,

Journal für Ornithologie. Leipzig Juli und October 1876.
Januar 1877, 8°.

Annalen der Physik und Chemie. Leipzig 1877. Ergän-
zang. Band VIIL St. 5. Beiblätter. Band L. St. 5—8. 8.

DINGLER's Polytechnisches Journal. Augsburg 1877. Band
CCXXIV. Heft 2—6. Band COXXV. Heft 1—4. 87.

Göttingische gelehrte Anzeigen 1877, N°. 9—10, No.
15—36. Nachrichten N'. 4-—5. 1012. 15—20. 87

Flora. Regensburg 1877. N°. 7, N°, 1l—24, 89.

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève et Lausanne
Juin—Septembre 1877. 80.

Proceedings of the Astatie Society of Bengal. Calcutta 1877.
No, 3—5. 80,

Journal of the Asiatic Society of Bengal. Calcutta 1877.
Vol. XLVI. Part 1. No, 1, Part 2. N°, 1. 89.

TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND OCTOBER 1877.

NEDERLAND.

Tijdschrift van het Kon. Instituut van Ingenieurs 1876 —
1877. ’s Gravenhage 1877. Afl, 5. No. 1—2. 4°.

Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde van Neder-
landsch-Indië; uitgegeven door het Koninklijk Instituut
voor de taal-, land- en volkenkunde van ‘Nederlandsch-
Indië. ’s Gravenhage 1877. 4e Reeks, Deell. St. 2. 80.

Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij
ter bevordering vân Nijverheid. Haarlem 1877. 4e Reeks.
Deel 1. Augustus. 8°.

Nieuw archief voor wiskunde. fAmsterdam 1877. Dl. TIL.
St2. 89.

Wiskundige opgaven met de oplossingen, door de leden
van het Wiskundig Genootschap „Een onvermoeide ar-
beid komt alles te boven”. Amsterd. 1877. 3e St. 90,

A. BENTHEM GZ. Theorie der funetiën van veranderlijke
complexe getallen; overgedrukt uit het Nieuw archief
van bet Wiskundig Genootschap „Een onvermoeide
arbeid komt alles te boven”. So.

Catalogus der tentoonstelling van Kunst toegepast op Nú-
verheid. Amsterdam 1877. 8°

Algemeen jaarlijksch verslag van de Maatschappij voor den
werkenden stand over het jaar 1876. Amst. 1877. 8,

Open brief van de Maatschap tot droogmaking van het
zuidelijk gedeelte der Zuiderzee aan de leden van de
Tweede Kamer der Staten-Generaal. Amst. 1577. 80,

in dB en

5. w. BROUWERS. La Néerlande à Victor Hugo. Amster-
dam 1877, roy. 80.

Systematische Catalogus der Provinciale Bibliotheek van
Friesland. Leeuwarden 1877. 4e Gedeelte. roy. 80.

Gids voor de bezoekers der Historische tentoonstelling van
Friesland. lieeuwarden 1877. 80.

5. DIRKS. Toespraak bij het gouden feest van het Friesch
Genootschap voor geschied—, oudheid- en taalkunde,
„gevierd te Leeuwarden den 26 September 1877. 8°.

Algemeen verslag, gedaan te Groningen in de jaarlijksche
vergadering van contribueerende Tseden, gehouden den
25 Junij 1877, wegens het Instituut voor Doofstom-
men. 809,

C. DE GRAAF. Boekoe leffo madoepoeroe deo leffo. Iwisi-
goesie wowolanda po gogalela. Utrecht 1877. 12°.

Skola maboekoe leffo madoepoeroe timisie
deo pomasidotto masamoä. Gemina mamoi wisigoesie
wowolanda po gogalcla. Utrecht 1877. 120.

Mededeelingen en berichten der Geldersche Maatschappij
van landbouw over 1877. Zutphen 1877. 12°.

Ons onderwijs. Amst. 1877. Jaarg. 5. N°. 20—21. Folio.

De Navorscher. Amsterdam 1877. Nieuwe Serie. Jaarg.
LO, A 08°,

Verzamelingstabel der waterhoogten langs de kusten van
de Noordzee, Zuiderzee en Wadden, waargenomen in de
maand Maart 1877, ’s Gravenhage 1877. Folio.

_— Dh

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het Ko-
ningrijk der Nederlanden. ’s Gravenhage 1877. Nieuwe
Serie. Augustus 1877, Folio.

Memoriaal van de Marine. Amsterd. 1877. Af. 9. Folio.

NEDERLANDSCH OOST-INDIË.

Tijdschrift voor nijverheid en landbouw in Nederlandsch-
Indië. Batavia 1877. Dl XXIL Afl. 4. 8°.

BELGIË.

Bulletin de Académie royale des sciences de Belgique.
Bruxelles 1877. 2e Serie. Tome XLIV. N°. 8. 80.

Compte-rendu de la manifestation en honneur de M. le
professeur P. J. VAN BENEDEN. Gand 1877. 90°.

Willem’s-Fonds. Volksalmanak voor 1878. 12°.

FRANKRIJK.

Comptes-rendus de Académie des sciences. Paris 1877.
Tome LXXXV. No, 12—16, 4,

EF, DECAISNE. Le jardin fruitier du muséum. Paris 1877.
Livr. 128, 40.

Journal d'hygiène. Paris 1877. Vol. IL. N°, 58—60. 4,

Mémoires de la Société des Antiquaires de Picardie. Paris
et Amiens 1876. 3° Série, Tome V. 8’.

Inhoud:

Darsy. La famine à Amiens.
CRAMPON. Un sermon prêché dans la Cathédrale d’Amtena vers lan. 1270.
r. Pour. Histoire de Francois Faure,

MBE

DELGOVE, Poix et ses Seigneurs.

CRAMPON. Un sermon prêché dans la Cathédrale d'Amiens vers l'an 3260.

A. DE Marsy. Un ancien inventaire des titres de Montreuil-sur-Mer.

Bulletins de la Société des Antiquaires de Picardie. Paris
et Amiens 1876. Tome XIL. 80.

Revue agricole, industrielle, littéraire et artistique. Valen-
eiennes 1877, Juillet et Août. Tome XXX. N°. 7—S3, 8°.

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

The Journal of the Royal Asiatic Society of Great-Britain
and Ireland. London 1877. New Series. Vol LX. Part 2. 8°.

Proceedings of the Royal Geographical Society. London
W8AT Vol. XXLN" 6, 780,

OOSTENRIJK.

Mitteilungen aus dem Jahrbuche der kön. ungarischen
Geologischen Anstalt. Buda-Pest 1577. Band VI
Hettur.l.n8P.

DUIESCHLAND.

Monatsbericht der kön. preussischen Akademie der Wissen-
schaften zu Berlin. Juni 1877. 8°,

5. E. sraRK. Ueber die Bahnbestimmung des Planeten 100
Hecate; aus dem 1,XXIV Bande der Sitzungsberichten
der kön. Akademie der Wissenschaften. 5°,

HERMANN SCHEFFLER. Die Naturgesetze und ihr Zusam-
menhang mit den Prinzipien der abstrakten Wissen
schaften. leipzig 1876. Theil 1. Lief. 1—2. Mathema-

tische Gesetze. 15717. Theil IL. Lief. 1—2. Phgsische
Gesetze. 8°.

ar BOĲ ==

Verhandlangen der kais. Leopoldinisch-Carolinisch deut-
‚schen Akademie der Naturforscher. Dresden 1876.
Band XXXVIIL. 4.

Inhoud:

0, J. B. WOLFF. Das Riechorgan der Biene nebst einer Beschreibung des
Respirationswerkes der Hymenoptoren, des Saugrüssels und Geschmack-
organes der Blumenwespen, einer vergleichenden Betrachtung der
Riechhaut ‘sämmtlicher Aderflüglerfamilien und Erläuterungen zur
Geruchs-und Geschmacks=Physiologie überhaupt.

FR. A. W. THOMAS. Beschreibung neuer oder minder gekannter Acaro-
cecidien.

G. STENZEL. Beobachtungen an durchwachsenen Fichtenzapfen.

H. ENGELHARDT. Tertiarpflanzen aus dem Leitmeritzer Mittelgebirge.

H. BAUKE. Beiträge zur Kenntniss der Pycniden I,

LEOPOLDINA, amtliches Organ der kais. Leopoldinisch-
Carolinisch deutschen Akademie der Naturforscher. Dres-
den 1875. Jahrg. 1875. Heft 11. 40,

Schriften des naturwissenschaftlichen Vereins für Schleswig-

Holstein. Kiel 1877. Band 11. Heft 2. 80.

L.W IT S/EeReLr AGN D:

Bulletin de la Société vaudoise des sciences naturelles.
Lausanne 1871. 2e Série. Vol XV. N° 78. 8°.

ITALIE.

Sulle opere idrauliche dei paesi bassi. Relazione di missione
a sua HEecellenza il sig. Ministro dei Lavori Pubblici.
Roma e Firenze 1877. Met Atlas. roy 5°.

Dp. ToMMaAsrI. Ricerche fisico-chimiche sui differenti stati
allotropiei dell'idrogeno. Milano 1877. 8.

Lvrer ROTELLI. Blogio funebre del conte Giancarlo Cones-
tabile della Staffa. Perugia: 1877. roy. 82.

EN On

G. M. CARDONI. Ravenna Antica. Lettere undecima. Faenza
184% 85, N

NOORWEGEN zen ZWEDEN.

F. HOLMGREN. De la cécité des couleurs dans ses rapports
avec les chemins de fer et la marine. Stockholm. 8’.

RUSLAND.

Sitzungs-Berichte der kurländischen Gesellschaft für Inte-
ratur und Kunst aus dem Jahre 1876, Mitau 1877. Se.

NOORD-AMERIKA.

Registro meteorologico del Observatore central de Mexico,
dia 16—80 Junio 1877. Oblond.

Contributions to the bulletin of International meteorolo-
gical Observations of the Central Meteorological Obser-
vatory in the city of Mexico, from 16—8l August
1877. 8°.

Boletin del Ministerio de Fomento de la Republica Mexi-
cana. Mexico 1877. Tomo T. Num. 2, 22—8}. Folio.

AANGE K OC H T.

wW. PLEYTE. Nederlandsche oudheden van de vroegste tijden
tot op Karel den Groote. Leiden 1877. Folio.

Journal des savants, Paris Septembre 1877. 4°.

Annales de chimie et de physique. Paris 1877, 5° Série.
Tome XII. Octobre. S°.

BOEKGESCH. D. KON AKAD. V. WETENSCH, 8

The London, Edinburgh and Dublin Philosophical Maga-
zine and Journal of Science. London 1877. 5 Series.
N°. 25. October. 8°.

The Annals and Magazine of Natural History. London
October 1877. 8°.

Bibliothèque universelle et revue suisse. Lausanne Août
et Septembre 1877. So.

Ephemeris epigraphica corporis inscriptionum latinarum
supplementum. Romae 1877. Vol TI. Fasc. 4. roy. 86,

TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND NOVEMBER 1877.

NEDERLAND.

Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij
ter bevordering van Nijverheid. Haarlem 1877. Deel
I, Reeks 4. September en October. 8.

Handelingen en mededeelingen van de Maatschappij der
Nederlandsche letterkunde te Leiden over het jaer
1877. 80.

Levensberichten der afgestorvene medeleden van de Maat-
schappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden. Bij-
lage tot_de Handelingen van 1877. 8”.

De Volksvlijt, tijdschrif; voor nijverheid, landbouw, handel
en scheepvaart. Amsterdam 1877. N°. 5—6. 8%

P. BLEEKER Atlas ichthyologique des Indes orientales neêr-
landaises. Amsterdam 1877. Livr. 84. Folio.

er BL

ze GD) =
Memoriaal van de Marine. Amsterdam 1877. Folio.
De Navorscher. Amsterdam 1877, 27° Jaarg. No. 10. 8°.
Ons onderwijs. Amsterdam 1877. N°. 22— 23. Folio.

JACOB SWART. Tijdschrift voor het zeewezen Amsterdam
1877. Nieuwe Serie, N°, 2. 80,

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het ko-
ningrijk der Nederlanden over het jaar 1876. ’s Graven-
hage 1877. 2° Gedeelte. Folio.

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het ko-
ningrijk der Nederlanden. ’s Gravenhage 1877. Nieuwe
Serie. Februarij 1577. Folio.

Verzamelingstabellen der waterhoogten langs de Schelde,
waargenomen in de maanden Mei en Junij 1877. ’s Gra-
venhage 1877. Folio.

BELGIE.

Bulletin de [Académie royale de médecine de Belgiqu®.
Bruxelles 1877. 8“ Série. Tome XI. N°. 8. 80,

Mémoires couronnés et autres mémoires publiés par l’Aca-
démie royale de médecine de Belgique. Bruxelles 1877.
Tome IV. Fase. 2. 80,

FRANKRIJK.

Comptes-rendus des séances de l'Académie des sciences.
Paris 1877. Tome LXXXV. No. 17—!9. 4!

A. BOUVET. Ítude sur la dissociation ou déeomposition de
Yean plaeée en vase elos, produite par l'action électrocht-
migue d'un courant suffisamment énergique; liquéfaction
de Yoxygène et de I'hydrogène; production de pressions
illimitées. Paris 1877. 4’,

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1877.
Tome XXIII. Session eztraordinaire de Lyon, 1876. 8°.

Journal d'Hygiène. Paris 1877. N°. 61—63. 4,
OOSTENRIJK.

Sitzungsberichte der kais. Akademie der Wissenschaften zu
Wien. 1876. Mathem.-Naturw. Cl. 1° Abth. Band
XXIII. Heft 1—5 und Band LXXIV. Heft 1—2. 2°
Abth. Band LXXIII. Heft 45 und Band LXXIV.
Heft 1—2. 83° Abth. Band LXXIII. Heft 1 —5. Philos.-
Hist. Cl, Band LXXXII. Heft 8 und Band LXXXIII.
Heft 1—4. 8°,

Fontes rerum Austriacarum. Oesterreichische Geschichts-
quellen. Wien 1876. 2° Abth. Diplomataria et acta.
Band XXXIX. 50.

Archiv für oesterreichische: Geschichte. Wien 1876. Band
LIV. 2e Hälfte. 38°.

Mittheilangen der kk. geographischen Gesellschaft in
Wien. 1876. Neue Folge. Band IX. 80.

DUITSCHLAND.

Monatsbericht der kön. preussischen Akademie der Wissen-
schaften zu Berlin. Juli und August 1877. 8°.

Jahrbücher der kön. Akademie gemeinnütziger Wissenschaften
zu Erfurt. 1877. Neue Folge. Heft 8—9. 8',

LUXEMBURG.

H. ELTZ. Notice sur le dépôt de monnaies du XVe
siècle, découvert à Clémency, en 1877. Extrait des

OM es

„Publications de la Section historique de l'Institut royal
grand-ducal de Luxembourg.” Luxembourg 1877. 38°.

PT AIEE

Atti della R. Accademia delle scienze fisiche e matematiche.
Napoli 1875. Vol. VI. 40,

Rendiconto dell’ Accademia delle scienze fisiche e matema-
tiche. Napoli 1878—1875. 4°.

Bollettino della Società Adriatica di scienze naturali. Trieste
Kri. Vol. ILL N°: B. 80,

G. M. CARDONI. Dante. Alighieri in Ravenna. Memorie
storiche con documenti. Ravenna 1864, 38°.

PAOLO MANTEGAZZA. Archivio per lanthropologia e la
etnologia. Firenze 1877, Vol. VIL, Fasc. 2. 8°.

RUSLAND.

Bulletin de l'Académie impériale des sciences de St. Pé-
tersbourg. 1877. Tome XXIV. N°. 1, 4.

K. WEIHRAUCH. Zehnjährige Mittelwerthe (1866 bis 1875)
nebst neunjährigen Stundenmitteln (1887 bis 1875) für
Dorpat (Br. 58° 22' 47.1’, Ju. 24° 23' 14" —= 1 87
88” östlich von Paris). Ergänzungsheft zum zweiten
Bande der Dorpater meteorologischen Beobachtungen. 80.

AZIË,

H. F. BLANFORD. Report on the Meteorology of India
in 1875. Calcutta 1877. Folio.

Indian Meteorological Memoirs. Calcutta
1876. Vol. 1. Part 1. Folio,

galder en | /

5, ELLIOTT. Report of the Vizagapatam and Backergunge
Cyclones of October 1876. Calcutta 1977. Folio.

Report on the administration of the Meteorological Depart-
ment of the Government of India in 1875 —76. Folio.

Mittheilangen der deutschen Gesellschaft für Natur- und
Völkerkunde Ostasien’s. Yokohama 1876. Heft 11.
Folio.

NOORD-AMERIKA.

Memoirs of the Museum of Comparative Zoology, at Har-
„vard College, Cambridge, Mass. 1876 Vol.-IL, No, 9.
1875. Vol:eV‚tiNeS Ind

Inhoud, Vol. II. N° 9:
H. A. HAGEN. On some insect deformities.
Vol. Vs N°, je

ALEX, AGASSIZ, North-American starfishes. —

Illastrated Catalogue of the Museum of Comparative Zoology,
at Harvard College. Cambridge, Mass. 1865—1874.
N°. 18, 40,

Bulletin of the Museum of Comparative Zoology, at Har-
vard College. Cambridge, Mass. 1865—!869. Vol. IL.
No, 1—-13. 1870—1871. Vol.:TL N°, 1—5. Vol. II.
N°. 1. 5—6. 8—16. 8%

Boletin del Ministerio de Fomento dela Republica Mexicana.
México 1877. Tomo 1. N°. 34—50. Folio.

Contributions to the bulletin of International Meteorologi-
cal Observations of the Central Meteorological Observatory
in the city of Mexico, from 1-45 September 1877. 40.

ee en

AANGEKOCHT.

Journal des savants. Paris Octobre 1877. 4.

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques . Paris
1877. 2e Série. Tome I. Août. 8°.

Annales de chimie et de physique. Paris 1877. 5e Série.
Tome XII. Novembre. 30,

The Annals and Magazine of Natural History. London
LS. Vol XX N° LID. 80,

The London, Edinburgh and Dublin Philosophical Magazine
and Journal of Seience. London November 1877. 83°.

Reinigung und Entwässerung Berlins. Berlin 1870 1874.
Heft 1—12. 8°.

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève Octobre
1877: No:-238, 83°.

TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND DECEMBER 1877.

NEDERL AN D.

Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs.
’s Hage 1877. Jaarg. 18717—1878. Afl, 1. Iste en
2de ged, 4.

Tijdschrift der Nederlandsche Maatschappij ter bevordering
van Nijverheid. Haarlem 1877. 4e Reeks. Deel IT. 38°

zie HEN ae

Natuurkundige Verhandelingen van de Hollandsche Maat-
schappij der wetenschappen. Haarlem 1877. 39 Verza-
meling. Deel [T, 4°,

Inhoud:
P. BLEEKER. Mémoire sur les Chromides Marins ou Pomacentroïdes de
Inde archipélagique.
Archives néerlandaises des sciences exactes et naturelles;

publiées par la Société hollandaise des sciences. Har-
lem 1877, Tome XII. Livr. 4—5. 8°.

Nederlandsch meteorologisch jaarboek voor 1876; uitge-
geven door het Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch
Instituut. Utrecht 1877. Jaarg. 28. Deel LL. 4.

Werken van het Historisch Genootschap. Utrecht 1877,

Nieuwe Serie. N°. 25. 2 Deelen. 8.
Inhoud :

Journaal van CONSTANTYN HUYGENS, den Zoon, van 21 October 1688 tot
2 Sept. 1696. Dl. IL.

Register op de onderwerpen behandeld in de Kronyk, Be-
richten en den Codex Diplomaticus; uitgegeven door
het Historisch Genootschap. Utrecht 1877. S°.

Mr. LAURENS PIETER VAN DE SPIEGEL en zijne tijdge-
nooten.- (1737—-1800). 4° Deel. De toestand van
Nederland en van Europa (17S8—1795), wit de na-
gelaten papieren van den raadpensionaris toegelicht
door a. W. VREEDE. Uitgegeven door het Zeeuwsch
Genootschap der wetenschappen. Middelburg 1877. 38°.

Handelingen der Nederlandsche Juristen- Vereeniging.
’s Hage 1877. Jaarg. 8. N°. 1-2, &°.

P. 5. VETH. Java, geographisch, ethnologisch, historisch.
Haarlem 1877. Afl. 26—27. 8°,

REN

G. J. D. MOUNIER. Meetkundige beschouwing van de me-
thode van LAGRANGE. ter bepaling van de afzonderlijke
oplossingen van differentiaal-vergelijkingen door middel
van één of meer integraal-vergelijkingen. Leiden 1877.
(Academisch proefschrift). S°

P. BLEEKER. Atlas ichthyologique des Indes orientales
néerlandaises. Amsterdam 1877. Livr. 55. Folio.

S. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN. Sepp’s Nederlandsche
insecten ’s Hage 1277. Ze Serie. DL IV. N°, 1-—4, 4°.

FRANCOIS P. LI. POLLEN. Recherches sur la faune de Ma-
dagascar et de ses dépendances. Leyde 1877. 5me Partie.
Danes 324!

18° Jaarlijksch verslag betrekkelijk de verpleging en het

onderwijs in het Nederlandsch gasthuis voor ooglijders.
Utrecht 1877. S°.

Catalogus der boekerij van het provinciaal geneeskundig
gesticht voor krankzinnigen „/Meerenberg,”" bij Bloe-
mendaal. 1877. 8°.

Volks-Almanak voor het jaar 1878, uitgegeven door de
„Maatschappij tot nut van 't Algemeen.’ Amsterd. 8°,

Ons onderwijs. Amsterdam 187. 5® Jaarg. N°, 25. Folio.

De Navorscher. Amsterdam 1877. Nieuwe Serie. Jaarg. 10.
Mtd 8.

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het ko-
ningrijk der Nederlanden. ’s Hage 1877. Nieuwe Serie,
October 1877. Folio.

Verzamelingstabel der waterhoogten langs de Schelde, waar-
genomen in de maand Julij 1877. Folio.

BOEKGESCH, DER KOM, AKAD, V. WETENSCH, 9

66 —

BELGIE.

Bulletin de Académie royale de Belgique. Bruxelles 1577.
46e Année. 2e Série. Tome XLIV. N°. 9—10. 8’

MELSENS. Description detaillée des paratonnerres établis
sur l'hôtel de ville de Bruxelles en 1865. Bruxelles
1877. Roy. 8',

De lapplication du rhé-électromètre aux paraton-
nerres des télégraphes. Extrait des Bulletins de l'Aca-
démie royale de Belgique. 2e Série. Tome XLI.
IND.

E‚ QUETELET., Mémoire sur la température de air à Bruxel-
les, publié par l'Académie royale de Belgique. Bruxelles
1876. 4’.

Quelques nombres caractéristiques relatifs à
la température de Bruxelles. Extrait des Bulletins de
l'Académie royale de Belgique. 2 Série. Tome XXXIX.
N00.

Sur la période de froid du mois de Décem-
bre 1875. Extrait des Bulletins de l'Académie royale
de Belgique. 2e Série. Tome XL. NO. 12. 8°.

Bulletin de Académie royale de médecine. Bruxelles 1877.
3e Série. Tome XL. N°. 9—10. 8.

Annales de la Société entomologique de Belgique. Bruxel-
les 1877. Tome XX. Fasc. 2. 8°,

Annales de l'Observatoire royal de Bruxelles. 1874, 1875
et 1877. Tome XXII—-XXV. 4.

Notices extraites de l’Annuaire de l’Observatoire royal de
Bruxelles pour 1875 et 1876, 2 Volumes. 12°.

VEE.

Ännuaire de PObservatoire royal de Bruxelles pour 1877.
Bruxelles 1876. 44® Année. 12°,

E. MAILLY. Essai sur la vie et les ouvrages de 1. A. J.
QuerELer. Bruxelles 1875. 8%

Jaarboek van het Willems-Fonds voor 1878. Gent 1877. 8°.

FRANKRIJK,

Bulletin de la Société mathématique de France. Paris 1877.
Tome V. No. 6. Tome VL. N°. 1. 8%

Bulletin de la Société zoologique de France pour l'année
Lande Bams. 1877. 89

Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1877.
Tome XXIV. 8°.

GARCIN DE TAsSY. La langue et la littérature hindoustanes
en 1877. Paris 1878. 80.

Mémoires de l'Académie des sciences, belles-lettres et arts de
Liyyon. Paris et Lyon 1875—1876. Tome XXI. 1876 —
1877. Tome XXI. Classe des Sciences. Roy. 8°.

Inhoud. Tome XXI.

DUMORTIER et FONTANNES, Description des Ammonites de la zone à Am-
monites tenuilobatus de Crussol (Ardèche) et de quelques fossiles
Jurrassiques nouveaux ou peu connus.

BE. FAIVRE. Études physiologiques sur l'effeuillement chez le mûrier.

LAFON. Observations météorologiques faites à l’Observatoire de Lyon du
ler décembre 1872 au ler décembre 1574.

pariser. Étude sur le régime économique intérieur de Yindustrie de la
soie à Lyon.

TH, PERRIN. De l’éducation supérieure.

J. E. PETREQUIN. De l'usage de l'eau minérale de Saint-Galmier comme
eau hygiénique et comme eau de table.

Chirurgie d’Hippocrate. Restitution et interprétation d'un
chapitre jusqu’iei incompris d'Orihase, contenant un commentaire de
Galien sur les luxations du coude.

EON

J. E. PETREGUIN. Chirurgie d’Hippocrate. De la détermination des points
de laisselle où Hippocrate appliquait le fer rouge.
La chirurgie d’Hippocrate et la bibliothèque des médecins
grecs et latins.

Tome XXII.

J. BONNEL. La découverte des mouvements réels de la terre dans lastro=
nomie grecque,

DIEU, Prix du prince Lebrun.

E‚ FAIVRE. Recherches sur la structure, le mode de formation et sur
quelques points relatifs aux fonctions des urnes chez le Nepezthes
distillatoria (L).

LAFON, Observations météorologiques faites à ’Observatoire de Lyon du
ler décembre 1874 au ler décembre 1875,

LOIR, Sur le pouvoir rotatoire de la mannite et de ses dérivés.

MULSANT et REY. Tribu des brévipennes. Xantholiniens.

TH. PERRIN. De l'allaitement mercenaire considéré comme cause des
affections morbides chez les jeunes sujets.

PETREQUIN. Chirurgie d’Hippocrate. Études comparées des poses acadé-
miques anciennes et modernes et de leurs applications en chirurgie à
la détermination des luxations et spécialement des luxations du coude.

Mémoires de l'Académie des sciences, belles-lettres et arts
de Lyon. Paris et luyon 1876—1877. Tome XVIL.
Classe des Lettres. Roy. 8°.

Inhoud:

GUINAND, De l'intelligence humaine.
P, ROUGIER. Essai historique sur lesprit d’association au moyen âge,
ST, NEYRAT, Du chant du peuple a l'église,
FERRAZ. Un spéculatif au XIXe siècle, ou Maine de Biran, sa vie et ses
doctrines.

T. DESJARDINS, Ravenne.

Florence.
E‚ TÉMÉNIz. L'archimandrite, récit des guerres de lindépendance grecque.
H. MORIN PONS La fille de Bayart, notes historiques et généalogiques.
HIGNARD. Note sur un passage d’Horace.
T. DESJARDINS. Venise.

Annales de la Société d’agriculture, histoire naturelle et
arts utiles. Lyon 1876. 4e Série. Tome VIJL. Roy. 8°.

Journal d’hygiène. Paris 1577. N°, 64—66. 4’,

ze zel

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

Transactions of the Linnean Society. London 1877. Series
2. Vol. L. Part. 4. Zoology. 4°.

Inhoud:

J. O, WESTWOOD. A monograph of the Lepidopterous Genus Castria and
some allied oroups,

J, D. MACDONALD, On a new Genus of Trematoda, and some new or
little-known Parasitie Hirudinei.

JOHN ANDERSON. On the osteology and pterylosis of the spoon-billed
Sandpiper.

Transactions of the Linnean Society. London 1877. Series
2. Vol. 1. Part. 4. Botany. 4°.

Inhoud:

W. P. HIERN. On the African species of the Genus Coffea.

G. HENSLOW. On the origin of floraì Aestivations. With notes on the
structure of the Cruciferous Flower, on that of 4dora, and on the
Corolla of Primula.

R. S. NELSON. On some points in the histology of certain species of Co-
rallinaceae,

W. T. PRISELTON DIJER, On the minute structure and mode of growth
of Ballia eallitricha.

The Journal of the Linnean Society. London 1877. N°.
64—71. Zoology. N°. 85—92. Botany. 8°.

Monthly notices of the Royal Astronomical Society. Lon-=
don 1877, Vol. XXXVII, N°. 1. S°.

Astronomical and magnetical and meteorological Observa-
tions made at the Royal Observatory, Greenwich, in the
year 1875. London 1877. 4.

Transactions of the Cambridge Philosophical Society. Cam-
bridge 1876. Vol. XI. Part. 3. 1877, Vol. XIL
Part. 1—-2, 4’,

ee ON de

Inhoud, Tome. XI. Part. 3:

A. DE MORGAN. Note on a theorem relative to neutral series in Vol. Xí.
Part. 2.

C. A. M. TENNELL. On the first age of a written greek litterature.

J. W. WALTER. On Crotalocrinus rugosus, Miller; a remarkable erinoid
in the Woodwardian Museum.

Diagram of the relations of the Univalve to the Bivalve,
and of this to the Brachiopod.

O. FISHER. On the elevations of mountains by lateral pressure, its cause,
and the amount of it, with a speculation on the origin of volcanie
action.

A. CAYLEY. On a certain sextic torse.

Tonte- AIT: Parti Is

J. TODHUNTER. On the arc of the Meridian measured in Lapland.

W. P. HIERN. À monograph of Ebenaceae.

J. TODHUNTER. On the equation which determines the form of the strata
in Legrendre’s and Laplace’s theory of the figure of the earth.

CAYLEY. On the ecentro-surface of an Ellipsoid.

On dr. WIENER’s model of a cubic surface with 27 real lines;
and on the construction of a double-sixer,

J. W. L. GLAISHER. Tables of the first 250 Bernouilli’s numbers (to nine
figures) and their logarithms (to ten figures).

G. BIDDELL Atty. Further observations on the state of an eye affected
with a peculiar malformation.

Tome XII. Part. 2:

caYLEY. On the geometrical representation of Cauchy’s theorems of root-
limitation.

0. FisteR. On the inequalities of the earth’s surface viewed in connee-
tion with the secular cooling.

On the inequalities of the earth’s surface as produced by
lateral pressure, upon the hypothesis of a liquid substratum.

5. W. WARREN. Exercises in curvilinaer and normal co-ordinates.

R. C. JeBB. The place of music in education as conceived by Aristotle,

Proceedings of the Cambridge Philosophical Society. Cam-
bridge 1876—1877. Vol. ILL. Part. 1—2. 8%

OOSTENRIJK,

Abhandlungen der k. k. geologischen Reichsanstalt. Wien
1877. Band VIL Heft 4. 4’.

A
ú
À

là
ik
©

Inhoud:

M. VACEK. Veber oesterreichische Mastodonten und ihre Beziehungen zu
den Mastodonarten Europa's.

Jahrbuch der k.k. geologischen Reichsanstalt. Wien 1877.
Band XXVII. Heft 2. S°,

Verhandlungen der k. k, geologischen Reichsanstalt. Wien
1877. NC. 7—10. 82°.

Mittheilungen der anthropologischen Gesellschaft. Wien
1877. Band VII. N'. 4——5. 8%,

HERMANN OTTO. Természetrajzi füzetek. Budapest 1577.
Elsöó kötet. Füzet 2—4, 80,

Verhandlungen des naturforschenden Vereines in Brünn.
1876. Band XIV. 8.

Mittheilungen des historischen Vereines für Steiermark.
Graz 1877. Heft 25. 8°.

Beiträge zur Kunde steiermärkischer Geschichtsquellen,
herausgegeben vom historischen Vereine für Steiermark.
Graz 1877. 8°.

DUITSCHLAND.

Abhandlungen der kön. Akademie der Wissenschaften.
Berlin 1877. Jahrg. 1876. 40.

Inhoud:

vircHow. Beiträge zur physischen Anthropologie der Deutschen, mit
besonderer Berücksichtigung der Friesen.

pove. Ueber die Witterung des Jahres 1875 und Anfang 187%,

G. KIRCHHOFF. Ueber die Reflexion und Brechung des Lichts an der

Grenze krystallinischer Mittel.
G. ROSE und a. saprgrekK. Veber die Krystallisation des Diamanten.

ien: OD ee

KumMer. Neue Versuche zur Bestimmung des Angriffspunktes der Re-

sultante des Luftwiderstandes gegen rechteckige schiefe Ebenen.
WEIERSTRASS. Zur Theorie der eindeutigen analytischen Functionen.
HARMS. Ueber die Lehre von FRIEDRICH HEINRICH JACOBL.

ZELLER, Ueber teleologische und mechanische Naturerklärung in ihrer

Anwendung auf das Weltganze.

BRUNS. Die Unterschriften in den römischen Rechtsurkunden.

currTius. Die Plastik der iellenen an Quellen und Brunnen.

HARMS, Ueber den Begriff der Wahrheit.

BERNAYS. Die unter Philon’s Werken stehende Schrift über die Unzer-
störbarkeit des Weltalls, nach ihrer ursprüngliehen Anordnung wieder
„hergestellt und ins Deutsche übertragen.

scHorT. Ueber einige Tiernamen.

KIRCHHOFF. Zur Geschichte des Athenischen Staatsschatzes im fünften
Jahrhundert.

R. VIRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Phy-
siologie und für klinische Medicin. Berlin 1877. Band
LXXI. Heft 2—4. 8.

R. HOPPE. Grunert’s Archiv der Mathematik und Physik.
Leipzig 1877. Theil. LXI. Heft 3. 8.

Vierteljahrsschrift der astronomischen Gesellschaft. Leipzig
1877. Jahrg. 12. Heft 3. 8°,

R. VON SHERING. Der Zweck im Recht. leipzig 1877.
Band 1. 80,

XI und XIV Jahresbericht des Vereins für dn
Dresden 1877. 5°.

Abhandlungen vom naturwissenschafiliche Vereine Bremen
1877. Band V. Heft 2. 8.

Inhoud:

J. @. Koru. Die natürlichen Loekmittel des Vöiker-Verkehrs.

Der Zoologische Garten. Francfurt a. M. 1877. Jahrg. LS.
Ne. Ì —d. 8e,

Neues Lausitzisches Magazin, im Auftrage der Oberlausit-
zischen Gesellschaft der Wissenschaften. Görlitz 1877.
Band LIIT, Heft 2. S°.

A. PETERMANN. Mittheilungen aus Justus Perthes’ geogra-
phischer Anstalt. Gotha 1877. Band XXIII. N°. 10—
12. 4°

Festschrift zur Feier des vierhundertjährigen Jubiläums
der Eberhard-Karls-Universität zu Tübingen. Stuttgart
1877, Folio.

Württembergische naturwissenschaftliche Jahreshefte. Stutt=
gart 1877. Jahrg. 33. Heft 1—2. 80,

Württembergische Jahrbücher für Statistik und Luandes-
kunde; herausgegeben von dem k. statistisch-topogra-
phischen Bureau. Stuttgart, 1877. Jahrg. 1876. Heft
14. 1877. Heft 3. Roy. So.

LUXEMBURG.

N. wies. Guide de la carte géologique du grand-duché
de Luxembourg. Luxembourg 1877. 8°, Met een kaart
in plano.

ZWITSERLAND.

Mémoires de la Sociéte de physique et d'histoire naturelle.
Genève 1876—77. Tome XXV. Part. 1. 40.

Inhoud :

H. DE SAUSSURP, Mélanges orthoptérologiques.
ITALIË,

Memorie del rcale Istituto Veneto di scienze, lettere ed
arti. Venezia 1876. Vol. XX, 4’,

BOEKGESCH, D. KON, AKAD, V‚. WETENSCH, 10

Inhoud :

Pp. ziLIorTo, Della prova medico-legale del venificio.

A. DE ZIGNO. Annotazioni paleontologiche, Sopra i resti di uno Squa-
lodonte, scoperti nell’arenaria miocena del Bellunese.

F. CAVALLI. La scienza politica in Italia,

R‚ DE VISIANI, Florae Dalmaticae Supplementum alterum, adjectis plantis
in Bosnia, Hercegovina et Montenegro crescentibus.

E. F. TROIS. Sopra la esistenza di veri gangli linfatici nel Lofio pes-
catore e nel Lofio martino,

Atti del reale Istituto Veneto di scienze, lettere ed arti.
Venezia 1876—77. Tomo ILL. Serie 5. Disp. 4d. 8°,

Atti della R. Accademia delle scienze. Torino 1876717.
Vol. XII. Disp. 1—5. 80.

Bollettino dell’ Osservatorio della regia Universita di To-
rino. 1877. Anno XL 4’.

ROBERTO BOLDU. Della libertà ed eguaglianza dei culti.
Firenze 1877. 80.

G. M. CARDONI. Ravenna antica. Lettere 4, 8—9. Ra-
venna 1877. 8°

Pitture a fresco di Giotto. Ravenna 1874, 8°.
Le Pitturedi Guido Reni. Ravenna 1875. 8°.

Vite brevi degli Artefeci defunti che fecero
per Ravenna opere esposte al pubblico. Ravenna 1873. 89.

Ricordi al popolo Italiano. Ravenna 1860. 8°.

Vita di Gasparo Desiderio Martinetùs,
medico Ravennate del secolo XVIII Ravenna 1871. 8%,

ZWEDEN zen NOORWEGEN.

Kong. Svenska Vetenskaps-Akademiens handlingar. Stock-
holm 1875—1876, Band XIII-—XIV. Häftet 1. 4,

=n Een

Inhoud, Bandet XIII:

G. EISEN. Bidrag till kännedomen om Pennatulidslägtet Renilla Lamk.

O0, HEER. Nachträge zur miocenen Flora Grönlands, enthaltend die von
der Schwedischen Expedition im Sommer 1870 gesammelten miocenen
Pflanzen.

J, LINDAHL. Om Pennatulidslägtet Umbellula Cud.

C. F. E‚ BJÖRLING. Ueber eine vollständige geometrische Darstellung
einer Gleichung zwischen zwei veränderliche Grössen.

T, THORELL. Descriptions of several European and North- African spiders.

M. COTTEAU. Descriptions des Echinides tertiaires des iles St. Barthélemy
et Anguilla.

S. BERGGREN. Musci et Hepaticae Spitsbergenses. Bericht über die
Untersuchung der Moosflora Spitsbergens und Beeren-Eilands während
der Schwedischen Expeditionen 1864—1868, und Verzeichniss der
dort gesammelten Arten.

Undersöking af mossfloran vid Disko-bugten och Auleit-
sivikfjorden i Grönland.

A. WIKANDER. Astronomiska observationer under den svenska arktiska
expeditionen 1872—1873,

R‚ RUBENSON. Nederbördsmängden i Sverige, härledd ur de vid Statens
meteorologiska stationer under aren 1860—1872 anställda iakttagelser.

L. A. FORSSMAN. Observationer öfver vattenhöjden vid Sveriges kuster.

A. E‚ HOLMGREN. Dispositio synoptica Mesoleiorum Scandinaviae.

J. E. ZETTERSTEDT. Musci et Hepaticae Finmarkiae circa sinum altensem
erescentes.

Musci et Hepaticae Gotlandiae.
A. WIKANDER, Observations magnétiques faites pendant l'expédition
arctique suédoise en 1872—73.

Bandet XIV. Häftet 1:

P. OLSSON, Bidrag till Skandinaviens helminthfauna 1.

HJ. THEEL. Recherches sur le Phascolion Strombi (Mont),

A. G, NATHORST. Bidrag till Sveriges fossila flora.

Cc. star. Enumeratio Hemipterorum. Bidrag till en förteckning öfver
alla hittils kända Hemiptera, jemte systematiska meddelanden

o. HEER. Beiträge zur fossilen Flora Spitsbergens, gegründet auf die
Sammlungen der Schwedischen Expedition vom Jahre 1872 auf 1873.

Bihang till kongl. Svenska Vetenskaps Akademiens hand-
lingar. Stockholm 1876. Bandet 1IL. Häfte 2. 8°.

Observations météorologiques suédoises publiées par l'Aca-
démie royale des sciences de Suède. Stockholm 1876.

Vol, XVI. 4’,
10

zie

Öfversigt af kongel. Vetenskaps Akademiens forhandlingar.
Stockholm 1876—77. Arg. 13. 8°.

C. FR. WAERN. Minnesteckning öfver AUGUSTIN EHRENSVÄRD.

H. HILDEBRAND HILDEBRANDSSON. Atlas des mouvements
supérieurs de latmosphère. Stockholm 1877. 4e,

Nova Acta Regiae Societatis scientiarum upsaliensis, Up-
sal 1877, Vol. extra. 4’.

Upsala Universitets arsskrift. Upsala 1877. Festkrifter.
Roy. 8o,

Upsala Universitets historia. Upsala. 2 Deelen. Roy. 8’.

Invitation des promoteurs aux promotions de docteurs dans
les facultés de Théologie, de Droit, de Médecine et de

Philosophie de l'Université d'Upsala le 6 Septembre
1817/85.

Inbjudningsskrift till Upsala Universitets fyrahundraars
jubelfest den 5, 6 och 7 September 1877. 8°.

G. BERGMAN. Om Sveriges folksjukdomar. Upsala 1877. 8°,
TH. M. FRIES. Genmäle med anledning af Sällskapets pro
fauna et flora fennica. Upsala 1862. Haft 5—6. 80,
RUSLAND,
Bulletin de l'Académie impériale des sciences. St. Péters-
bourg 1877. Tome XXIV. No, 2—8, 4,

Bulletin de la Société impériale des naturalistes. Moscou
1877. N°. 1—2. 8.

Meddelanden af Societas pro fauna et flora fennica. Hel-
singfors 1876. Häftet 1. 8%,

Notiser ur Sällskapets pro fauna et flora fennica förhand-
lingar. Helsingfors 1858—1875. Ny Serie. Häftet
1-4 en 6—ll. 8°.

ml 7 jee
AFRIK Á.

Results of Astronomical observations made at the Royal
Observatory Cape of Good Hope during the year 1874.
Cape Town 1877, 80,

AZIË,

Report on the preparations for, and observations of the
transit of Venus, as seen at Roorkee and Lahore, on
8 December 1874. Calcutta 1877. 4’.

AUSTRALIE.

Proceedings of the Linnean Society of New South Wales.
Sydney 1877. Vol IL. Part 1. 8°,

NOORD-AMERIKA.

Annual Report of the board of regents of the Smithso-
nian Institution. Washington 1877. 8°.

F. V. HAYDEN. Report of the United States Geological
Survey of the Territories. Washington 1877. Vol XL. 4”.

Miscellaneous Publications of the United States Geological
Survey of the Territories. Washington 1877. N°. 8. S®.

C. H. DAVIS. Narrative of the North Polar Expedition.
U. S. ship Polaris. Washington 1876. 4.

JOHN ERICSSON. Contributions to the Centennial Exhibi-
tion. New York 1876. 4°.

Proceedings of the American Association for the advance-
ment of science. Salem 1577, Meeting 25 held at
Buffalo. 80.

mn 18 —

The American Journal of Science and Arts. New Haven
1877. Val XIV. N°. 8082. 80,

The Canadian Journal of Science, Litterature and History.
Toronto 1877. Vol XV. N°. 6. 8’.

Boletin del Ministerio de Fomento de la republica Mexi-
cana. Mexico 1877. Tomo I. N°. 51—68. Folio.

Contributions to the bulletin of international Meteorologi-
cal Observations of the Central Meteorological Obser-
vatory in the city of Mexico from 1—3l October
1877. 4.

AA NIG'D KOG (ES

J. MOLLERUS. Cimbria literata, s. scriptorum Slesvicensium
et Holsat. historia literaria. c. praef. J. Grammii. Havniae
1744. 3 vol. vél. fol.

D. CZVITTINGER. Hungaria literata. Francofurt 1711. vél. 4°.
V. ANDREAS. Bibliotheca Belgica. Lovanii 1648. vél. 4°,

P. BURMANNUS. Sylloge epistolarum a viris illustr. scriptt.
Be l7 BT 5 vols vels 0,4%.

N. CLENARDI Epistolae. Antv. Plantin. 1566. v.

MABILLON Eet MONTFAUCON. Correspondance inédite avec
Yltalie, 1671—86. Accomp. de notices p. Valéry.
Paris 1847. 3 vol.

J. BIDERMANNI e Soc, J. Epigrammatum libri tres. Col.
Agr. 1620. 120,

atd MNS
G. BUCHANANI Poemata. (Deest titulus). 120.
J. J. BOISSARDI Vesuntini Poemata. Basileae 1574. 12°.

CABILIAVUS, BALD. Epistolarum heroum et heroidum libri
IV. Antverpiae 1636. 80.

G. FABRICIT Poematum sacrorum Libri XV. Basileae
(1551). 12°.

FRID. HOFFMANNI Lusuum epigramm. centuriae. Ed sec.
Amstel. 1665. 12°,

SIDR. HOSSCHII, G. BECANI et JAC. WALLIT Poemata, Luug-
duni 1688. 80°,

ALEX. KOVASZNAI Carmina exequialia et paucula quaedam
alius argumenti, Trai. Bat. 1782. 8°.

JO. OWENIL Cambro-Britanni Epigrammata. Amstel.
1669, 12°.

JO. JS. PONTANI Poemata. Amstel. 1684. 12°.

MELCH. DE POLIGNAC, Anti-liueretius s. de Deo et natura.
libri IX. Amstel. 1748. 8,

RENATI RAPINI Christus patiens. Carmen heroicum. Lon-
dini 1718. 12.

CORN. SCHONAEI Sacrae Comoediae Sex. Harlemi 1592. So.
Terentius Christianus. Amstel 1629. S°,
CHRIST. GOTL. SCHWARZIT Carmina. Francofurti 1728, 8®.

PEDONIS ALBINOVANI Elegiae III et fragmenta cum in-
terpr. et notis variorum. Amstel. 1703. -— P‚, CORNELIL
SEVERI Aetna et fragmenta cum notis et interpr. vario-
rum. Amstel, 1703. 80,

EEL
C. T. WERNSDORF. Hendecasyllabi ad J. A. Schierium.
Helmstadii 1798. So.

Frid. Gedike carmen saeculare lat. fecit.
ibid 1801. 58°.

J. P. AREND. Algemeene geschiedenis des Vaderlands.
Leiden 1877. Deel IV. Stuk 2. Afl. 4—5. 82.

w. PLEYTE. Nederlandsche oudheden van de vroegste tijden
tot op Karel den Groote. Leiden 1877, Aff. 2. Folio.

Journal des Savants. Paris Novembre 1877. 4,

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques. Paris
Septembre 1877. 8,

Annales de Chimie et de Physique. Paris. Décembre 1877. S..

The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine
and Journal of Science. London. December 1877. So.

The Annals and Magazine of Natural History. London.
December 1877, 8°,

Allgemeine deutsche Biographie. Leipzig 1877, Band
VL. 80,

K‚ FISCHER. Geschichte der neuern Philosophie. Heidel-
berg 1877. Band VL, Buch 2, 8%,

Corpus inscriptionum atticarum. Berolini 1877, Folio.

Bibliothèque universelle et revue suisse. Lausanne et Ge-
nève. Octobre et Novembre 1877.

Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta
ESA NP AS

Journal of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta 1877,
Vol: LVL. Part, 2e0.NE. 24095

TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND JANUARIJ 1878.

NEDERLAND.

Tijdschrift voor entomologie; uitgegeven door de Neder-
landsche entomologische vereeniging. ’s Gravenhage 1877,
Jaarg. 1877—78. Deel XXI. Afl. 1. 80,

Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij
ter bevordering van Nijverheid. Haarlem 1877. 4e Reeks.
Deel IL. December. 8’.

Het Nieuwe Testament in het Soendaneesch, uitgegeven
door het Nederlandsche Bijbel-Genootschap. Amsterdam

1877. 83°. Je

Linnaeana in Nederland aanwezig; tentoongesteld op 10
Januarij 1878 in het Koninklijk Zoölogisch Genootschap
„Natura Artis Magistra’’. Amsterdam 1878. roy. 8’.

C. K. HOFFMANN. Niederländisches Archiv für Zoologie.
Leiden 1876—77. Band [II Heft 1—ò. Band IV.
Heft 1. 8°.

Flora Batava. Leiden 1877. Afl. 2389—240. 4’.

Felix Meritis. Algemeen verslag en naamlijst. Maatschappe-
lijk jaar 1876—77. 80.

De Navorscher. Amsterdam 1877. Nieuwe Serie, Jaarg. 10.
A EEL

Ons onderwijs. Amsterdam 1877. Jaarg. 5. N°. 26. Folio.

Mededeelingen van de Rijks-Adviseurs voor de monumenten
van geschiedenis en kunst. ’s Gravenhage 1876. Deel IL.
Af. 1. Folio.

BOKKGESCH. DER KON. AKAD, V. WETENSCH, il

a GON ee

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het ko-
ningrijk der Nederlanden. ’s Gravenhage 1877. Nieuwe
Serie. November. Folio.

Bouwstoffen voor eene levensbeschrijving van Mr. 5. R. THOR-
BECKE, bijeenverzameld door s. A. NABER. (Handschrift).

NEDERLANDSCH OOST-INDIË.

Geneeskundig tijdschrift voor Nederlandsch-Indië; uitge-
geven door de Vereeniging tot bevordering der genees-
kundige Wetenschappen in Nederlandsch-Indië. Batavia
1877. Nieuwe Serie. Deel VII. Afl. 5. 8.

BELGIE.

Compte-rendu de la Société entomologique de Belgique.
Bruxelles 1877. Série II. N°. 45. 8°.

Observations météorologiques de lObservatoire royal. Bruxel-
les 1877. 4’.

5. PLATEAU. Bibliographie analytique des principaux phé-
nomènes subjectifs de la vision, depuis les temps anciens
jusqu'a la fin du XVIIIe siècle, suivie d'une bibliogra-
phie simple pour la partie écoulée du siècle actuel. Gand
1818. 47,

FRANKRIJK.

Comptes-rendus des séances de l'Académie des sciences.
Paris 1877. Tome LXXXV. No. 24—27. 45.

Bulletin de la Société mathématique de France. Paris 1878.
Tome VL N°. 1. 85.

Journal d’hygiène. Paris 1878. 83° Année. Vol. TIL. N°,
6770. 4°,

eea

Académie des sciences et lettres de Montpellier. 1877. Mé-
moires de la section des lettres. Tome VI. Fasc. 2. 4°

Inhoud:
A. GERMAIN. L’École de droit de Montpellier (1160—1793).

Académie des sciences et lettres de Montpellier. 1877.
Mémoires de la section des sciences. Tome IX. Fasc. 1. 4°.

Inhoud:

A. CROVA, Mesure de l'intensité calorifique des radiations solaires et de
leur absorption par l'atmosphère terrestre.
J. DUVAL-JOUVE, Etude histotaxique de ce qu'on appelle les Cladodes des

Ruscus.
CH. MARTINS. Sur l'origine paléontologique des Arbres, Arbustes et Ar-
brisseaux indigènes du midi de la France sensibles au froid dans les

hivers rigoureux,
Observations météorologiques faites à la Citadelle de Montpellier pen-

dant l'année 1876.

Société des antiquaires de la Morinie. Recherches histori-
ques sur les établissements hospitaliers de la ville de
Saint-Omer, depuis leur origine jusqu'à leur réunion
sous une seule et même administration en lan V (1797).
Saint-Omer 1877. 8%.

Bulletin historique de la Société des antiquaires de la
Morinie. Saint-Omer 1877. Nouvelle Série. Livr. 101—
102 SC.

Journal d'agriculture de la Côte d’Or; publié par la So-
aété d'agriculture et d'industrie agricole de la Côte
dOr à Dyon. Année 1873—1875. 8%,

Mémoires de Académie nationale des seiences, arts et bel-
les-lettres. Caen 1877, 8°.
Inhoud:

TH, DU MONCEL. Du rôle de la terre dans les transmissions télégraphiques.
NEYRBENEUF, Recherches sur la constante diélectrique.

nr RAN

DE CHARENCEY, Symbolique romaine des couleurs affectées aux cochers de
cirque.

J. TEssIER. Relations de la France avec le Portugal, au temps de Mazarin.

3. cauver. Un recteur de la fin du XVIIe siècle. Épisode de Y'histoire
de ancienne université de Caen,

A, BERTAULD. De la philosophie sociale, et de l'introduction à la science
sociale de Herbert Spencer.

DENIS. Quelques vers d'Epicharme,

JULES CARLEZ. Le chant de Guillaume de Fécamp et les moines de:
Glaston.

A. CAMPION, Les fêtes nationales à Caen sous la révolution.

A. JOLY. Histoire de deux fahles de La Fontaine, leurs origines, leurs
pérégrinations.

DESDEVISES DU DEZERT. Claude le Pelletier.

G. LAVALLEY. Histoire d'une correction.

E‚ DE BEAUREPAIRE. Les essais historiques des moines de la congrégation
de Saint-Maur sur le Mont-Saint-Michel.

E. CAILLEMER. Notes sur le prix des denrées alimentaires à Athènes.

Revue agricóle, industrielle, littéraire et historique. Va-
lenciennes, Septembre et Octobre 1877. S°.

GROOT-BRITTANNIË ern IERLAND.

Monthly notices of the Royal Astronomical Society. Lon-
don 1877. Vol. XXXVIII, N°. 2. 80,

Proceedings of the Royal Geographical Society. luondon
VS4S, Mol KTR NE en erst

Journal of the Institute of Actuaries and Assurance Ma-
gazine. London 1877. Vol. XX. Part. 5. 8%.

OOSTENRIJK.

Sitzune der mathem-naturw. Classe der kais. Akàdemie
der Wissenschaften in Wien. Jahrg. 1877. N°. 27. 80.

DUITSCHLAND.

Monatsbericht der kön. preussischen Akademie der Wis=
senschaften. Berlin, September & October 1877. 8.

ME pen

Verhandlungen des naturwissenschaftlichen Vereins von
Hamburg-Altona in den Jahren 1875 und 1876. Ham-
burg 1877. Neue Folge. N°. 1. 8°,

Verhandlungen der physik.-medicin. Gesellschaft. Würz-
burg 1877. Neue Folge. Band XI. Heft 5—4. 8°.

LUXEMBURG.

Publications de l'Institut royal grand-ducal de Luxembourg.
Section des sciences naturelles. Luuxembourg 1877.

Tome XVI. S°.
ITALIE.

Memorie dell’ Accademia delle seienze dell’ Istituto di
Bologna. 1876—1877. Serie 8. Tomo VI. Fasc. 1—
4. 40,

Inhoud. Tomo VII. Fase. 1:

F. VERARDINL. Vita del Prof. Cav. Marco Paolini.

G. B. ERCOLANI. Osservazioni teratologiche sopra un Pseudocormo
bovino (Pseudocormus Aprosopus, Erc.).

A, eorrr, Degli ascessi nelle pareti del cuore dei bovini, e delle lesioni
dell’ endotelio dei vasi sanguigni,

L. BOMBICCI. Sulle influenze reciprocamente orientatricì nei cristalli
isomorfi di differenti sostanze.

SILV, GHERARDI. Notizia di un fenomeno d’ottica fisiologica non privo
di novita,

cLODpOVrO BIAGT. Dell’ istinto,

Tomo VII. Fase. 2:

S. TRINCHESE. Anatomia della Caliphylla Mediterranea.

AUG, RIGHI. Ricerche Sperimentali sulle Scariche Elettriche.

P, C. COLONELLO. Sugli Apparecchi Sperimentali con cui furono studiati
i vari generi di resistenza dei Materiali.

B. EUGENIO. Considerazioni Analitiche sopra una proposizione di Steiner.

G, BERTOLINI, Descrizione di quattro specie novelle di Coleotteri Mo-
sambicesi e notizie intorno alla Acidalia Herbariata I,

G, B, ERCOLANT. Sull’ unità del Tipo Anatomico della Placenta nei Mam-
miferi e nell’ Umana Specie, e sull’ unità fisiologica della Nutrizione
dei Feti in tutti i Vertebrati.

86 ==
Tomo VII. Fasc. 3:

P. LORETA. Dell’ Anemia artificiale nelle operazioni degli Arti.

F. RIZZOLI. Mostruosità per inclusione alla regione sacro-coccigea di un
ueonato in connessione colla Meninge Spinale. Disgiungimento
eruento del Mostro dal proprio fratello con esito felice. Particolarità
anatomiche osservate nel Parassita.

L. CALORI. Di un Mostro Eteropago Suino.

G. CAPELLINI. Sulla Balenottera de Mondini (Rorqual de la mer Adri-
atique).

S. TRINCHESE. Ánatomia della Hermaea Dendritica,

G. B. ERCOLANI. Osservazioni sulla vita libera dell’ Ascaris Maculosa Rud.

F, VERARDINL Di un vasto Aneurisma dell’ Arca Aortico fattosi per
due volte esterno, e favorevolmente curato coll’ Ago-elettro-puntura,

Tomo VII. Fase. 4:

G. BRUGNOLI. Contribuzione allo studio Clinico della Gangrena Pul-
monale.

&. COCCONI. Contributo alla Flora della Provincia di Bologna.

P. BoscHI. Nota sulle funzioni simmetriche delle Radici di una Equazione.

S. GHERARDI. Ritocchi a’miei perseveranti, forse esuberanti gia, ma pur
geniali studi su Luigi Galvani.

A. FaIs, Nota intorno ad alcune proprietà delle rette coniugate e dei
piani polari relativi alle forze applicate ad un sistema di forme in=
variabile.

ALFR. GoTTI. Ricerche sperimentali di Ostetricia Veterinaria.

Rendiconto delle session dell’ Accademia delle scienze
dell’ Istituto di Bologna. Anno 1876—77. Bologna
1877. 8e.

Memorie del Reale Istituto Lombardo di scieuze e lettere.
Classe di scienze matematiche e naturali. Milano 1877.

Vol. XLI. Serie 5. N°. 4. 4,

Inhoud.

PORTA. Nuovo metodo di rinoplastica malare.

ANZI, Enumeratio muscorum Longobardiae superioris.

SANGALLI. Sopra alcuni punti controversi di elmintologia.

CELORIA. Sugli eclissi solari totali del 3 Giugno 1239 e del 6 Ottobre
1241.

TREVISAN. Schema di una nuova clazzificazione delle Epatiche.

Pour. Sulle proprieta antifermentative dell’acido borico, e sue applica-
zioni alla terapia,

an nd

RN: een

Memorie del Reale Estituto Lombardo di scienze e lettere.
Classe di lettere e scienze morali e politiche. Milano
1877. Vol. XIII. Serie 3. N°. 4. 4.

Inhoud :

BUCCELLATI. L'ideale in litteratura.
porr. Della proprietà individuale e ereditaria.
BUCCELLATI. IÌ reato di bancarotta.

Rendiconto del Reale Istituto Lombardo di scienze e let-
tere. Milano 1876. Serie 2. Vol. IX. 8°,

D. TOMMASI. Riduzione dei clorati in cloruri senza linter-
vento del preteso stato nascente dell’ idrogeno. Hstratto
dai Rendieonti del R. Istituto Lombardo. Serie 2.
Mal: XS Fasc.11 9% 85.

ROBERTO BOLDU. Ragione e fede nel moto sociale. Firenze
181885

Archivio per l'antropologia e la etnologia. Firenze 1877.
Vol. VII. Fasc. 8—4. 80,

Cosmos, di Guido Cora. Torino 1877. Vol. IV. N’.
1-8. 8°.
DENEMARKEN.

Mémoires de Académie royale de Copenhague. 1877.
5e Série. Vol. V. N°. 1. Classe des Lettres. 4°,

Inhoud:

L. MÜLLER. Det saakalte Hagekors’s, Anvendelse og Betydning i oldtiden,

Oversigt over det kongelige Danske Videnskabernes Sels-
kabs forhandlinger og dets Medlemmers Arbejder. Kjo-
benhavn 1877. N°. 2. Aaret 1877. 8°.

AE:

Proceedings of the Asiatic Society of Bengal. Calcutta
1877. N°. 6. June 1877. 98°.

= Br e
Journal of the Asiatie Society of Bengal. Calcutta 1877.
Vol. XLVL. Part. 2, N°. 2. 85,
ZUID-AMERIK A.

L’Empire du Brésil à l'exposition universelle de 1876 à
Philadelphie. Rio Janeiro 1876. 8%,

A. ERNST. Estudios sobre la Flora y Fauna de Venezuela.
Caracas 1817. 4,

AT SR AE TPP

Journal and Proceedings of the Royal Society of New-
South Wales. Sydney 1877. Vol. X. 8?

Rules and list of members of the Royal Society of New-
South Wales. Sydney 1877. 8°.

Report on the construction and working of the railways
of New-South Wales. Sydney 1876. 4’.

Annual report of the department of mines of New-South
Wales for the year 1876. Sydney 1877. So.

Mines and mineral statisties of New-South Wales, and
notes on the geological collection of the department, of
mines. Sydney 1875. SP,

Mineral map and general statistics of New-South Wales.
Sydney i876. 8°.

H. C. RUSSELL. Climate of New-South Wales, descriptive
historical and tabular. Sydney 1877. S°.

CH. ROBINSON. The progress and resources of New-South
Wales. Sydney 1877. 80.

AANGE KO: HT.

The Annals and Magazine of Natural History. London
HSA MolLcEN 18°.

The London, Edinburgh and Dublin Philosoph'cal Maga-
zine and Journa! of Seience. London 1878. Vol. V.
N°. 28. 8°.

Mittheilungen der k. k. Central-Commission zor Erforschung

und Erhaltung der Kunst- und historischen Denkmale.
Wien 1877. Neue Folge. Band III. Heft 4, 4°.

Journal für Ornithologie. Leipzig 1877. 4e Folge. Band
V. Heft 2-3. 3,

Bibliothèque universelle et revue suisse. Genève 1877.
Tome LX. Ne. 240. 39°.

TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND FEBRUARIJ 1578.

NEDERLAND.

Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs.
’sHage 1878. Jaarg. 1877— 1878, Afl. 2. 1ste en 2de
Ged. 4”.

Tijdschrift uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij

ter bevordering van Nijverheid. Haarlem 1877 - 1878.
4e Reeks. Deel 1—[I. 8.

Age Verslag der handelingen van het Friesch Genoot:chap
voor geschied-, oudheid-, en taalkunde te Leeuwarden
over het jaar 1576—1877. 38°,

BOEKGESCH. D. KOX AKAD, V. WETENSCH, 12

== KO) —

Jaarboek van het mijnwezen in Nederlandseh Oost-Indië;
uitgegeven op last van het Ministerie van Koloniën.
Amsterdam 1877, 6® Jaarg. Deel IL. 8°. Met platen en
panorama van het Oembiliën-kolenveld en het Siboem-
boen gebergte.

P. BLEEKER. Atlas ichthyologique des Indes orientales neér-
landaises. Amsterdam 1878. Livr. 56. Folio.

Memoriaal van de Marine Amsterdam 1578. Afl. 11. Folio.

Nieuw Archief voor wiskunde. Amsterdam 1878. Deel IV.
Stuk. 1 8?

TJ. W. BROUWERS. Staatkundige harmoniën van Neerlands
grondwet. Amsterdam 1878. 8°.

De Volksvlijt, tijdschrift voor nijverheid, landbouw, handel
en scheepvaart. Amsterdam 1877. N'. 7—8. 38°.

De Navorscher. Amsterdam 1878. Nieuwe Serie. Jaarg. 10.
Afl, 1, 8e, ;

F. C. DONDERS en TH. W. ENGELMANN. Onderzoekingen
gedaan in het Physiologisch luaboratorium der Utrecht-
sche Hoogeschool. Utrecht 1878. 3° Reeks. Deel V.
AAS

W. VISSERING. On Chinese currency; Coin and paper money.
Leiden 1877. 87.

De Economist voor 1878. Stuk !. 8°.

Verzamelingstabel der waterhoogten langs de kusten van
de Noordzee en Wadden, waargenomen in de maand
Augustus 1877. ’s Gravenhage 1877. Folio.

BELGHE

Bulletin de Académie royale des sciences. Bruxelles 1877,
Tome XLIV. N°. 11. 8%

== M=

Bulletin de Académie royale de médecine. Bruxelles 1877.
8e Série, Tome XI. N° 11. S°.

Compte-rendu de la Société entomologique de Belgique
Bruxelles 1877. 2e Série. N°. 44, 46—47. 8°,

Observations météorologiques de l’Observatoire royal À Bruxel-
les: 187787

Annuaire de l'Université Catholique de Louvain. 1878.
Année 42. 12°,

Société de l'Université Catholique de Louvain. Choix de
mémoires. Louvain 1877. Part. XII, 8°.

Revue Catholique. Louvain 1877. Nouvelle Série. Tome
XVII. Livr. 16. Tome XVIII. Lävr, 1—6. 80,

FRANS DE POTTER El JAN BROECKAERT. Geschiedenis van
de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. Gend 1578.

Deel XXIII. 8°.
FRANKRIJK.
Bulletin de la Société botanique de France. Paris 1877.

Tome XXIV. N°. 2. 38°,
Journal d'Hygiène. Paris 1878. 3e Année. N°. 71—78. 4’.

GROOT-BRITTANNIE en IERLAND.

Monthly notices of the Royal Astronomical Society. Luon-
don 1878. Vol. XXXVII N° 3. 8.

3. P. sIx. Observations sur les monnaies phéniciennes.
Extrait du #/Numismatie Chronicle”. Vol. XV LL Lon-

dres 1877. S°.
12°

zn BB

V. THOMSEN. The relations between ancient Russia and
Scandinavia, and the origin of the Russian State. Oxford
and London 1877. S°.

14th Annual Report of the Congregational Institute. Not-
tingham 1875. 8?

OOSTENRIJK.

Zeitschrift des Ferdinandeums für Tirol und Vorarlberg.
Innsbruck 1877. 3° Folge. Heft 21. 80.

DUITSCHLAND.

Monatsbericht der kön. preussischen Akademie der Wis-
senschaften. Berlin 1878. November 1817. S°.

R. VIRCHOW. Archiv für pathologische Anatomie und Phy-
siologie und für klinische Medicin. Berlin 1578. Band
LXXII. Heft 1—2. 50,

Ergebnisse der Beobachtungsstationen an den deutschen
Küsten über die physikalischen Eigenschaften der Ostsee
und Nordsee und die Fischerei. Berlin 1878. Heft 1
und Einleitungsheft. Oblong.

R. HOPPE. Grunert’s Archiv der Mathematik und Physik.
Leipzig 1877— 1575. Theil LXI. Heft 2 und 4. &°.

Verhandlungen des naturhistorischen Vereines der preus-
sischen Rheinlande und Westfalens. Bonn 1877. Jahrg.
54. 4e Folge. 1° und 2e Hälfte. 5°.

Sitzungsberichte der Gesellschaft zur Betörderung der ge-
sammten Naturwissenschaften zu Marburg 1876 —1877,8°.

Schriften der Gesellschaft zur Beförderung der gesammten
Naturwissenschaften zu Marburg 1576—1578. Band IL,
Abh. Í —d. Brie

en 5 ==
Inhoud. Abhandlung 1:
E. Hess. Ueber die zugleich gleicheckigen und gleichflächigen Polyeder,
Abhandlung 2:

C‚ MüLLER. Untersuchungen über einseitig frei schwingende Mem branen
und deren Beziehung zum menschlichen Stimmorgan.

Abhandlung 3:

DR. SPECK. Kritische und experimentelle Untersuchungen über die Wir-
kung des veränderten Luftdrucks auf den Athemprocess.

Mittheilungen aus Justus Perthes’ geographischer Anstalt.
Gotha 1878. Band XXIV. N° l—2. Ergänzungsheft
N°. 52 4e.

Abhandlungen der naturforschenden Gesellschaft zu Halle
1577. Band XIII. Heft 4. 40.

Inhoud :
FR. STEUDENER. Untersuchungen über den feineren Bau der Cestoden.
Flora. Regensburg 1877. Neue Reihe. Jahrg. 85. 80.
Sitzungsberichte der mathem.-physik. Classe der k. b. Aka-
demie der Wissenschaften. München 1877, Heft 2. 8°.

TAL LSE

Atti della R. Accademia dei Tuamcei. Roma 1878. Serie ò.
Vol. II. Fasc. 1-2. 4’.

Atti della Societa Toscana di scienze naturali. Pisa 1877.
Nol: TI. Fasc. 1, 8°

E. BRUSA. ultimo progetto di Codice Penale Olandese.
Bologna 1875. 80,

GE. M. CARDONI. Ravenna Antica. Faenza 1878. Lettera
12. 80.

— MA
LWEDEN ex NOORWEGEN,

Bureau géologique de la Suède. Lävr. 57—62 de la carte
_géologique de la Suède 1/5nooo et Livr. 1—8 de la
carte géologique È/200000, met beschrijvingen.

0. TORELL. Undersökningar öfver Istiden. Stockholm 1878. 80,

Sur les traces les plus anciennes de lexistence
de homme en Suède. Stockholm 1876. 8°

G. LINNARSSON. Ofversigt of Nerikes öfvergängsbildningar.
Stockholm 1875, 80.

A. G. NATHORST. Nya fyndorter för arktiska växtlemnin-
gar 1 skane. Stockholm 1577, 80,

Om en Cycadékotte fran den rätiska for-
mationens lager vid tinkarp i skane. Stoekholm 1876. 8e,

0. GUMAELIUS. Om mellerstra, sveriges glaciala bildningar.
Stockholm 1876. 8°.

H. SANTESSON, Kemiska, bergartsanalyser. Stockholm 1877.8 .

NOORD-AMERIKA.

Annual Report of Harvard College Oe Cambrid-
ge 1877. 8.

The Saint-Louis medical and surgieal Journal. Saint-Louis

1918: Vol, RAKT INE PES

Anales del Ministerio de Fomento de la Republica Mexi-
cana. Mexico 1877. Tomo Il. 8°.

Boletin meteorologieo del Observatorio Central. Mexico
Marzo 1877. &°.

Boletin del Ministerio de Fomento de la Republica Mexi-
cana. Mexico 1877. Tomo Ll. N°. 59—80. 1875. Tomo
[IL NP, 1—6. Folio. i

Contributions to the Bulletin of International Meteorolo-
gical Observations made at the Central Meteorological
Observatory from 46 October —3! December 1877.
Mexico 1877. 4®,

Kg Tk

Ministère de l'intérieur, département de l’Hygiène publi-
que. Notice sur quelques eaux minérales du pays et sur
emploi qui peut en être fait. Yokohama 1877, 12% .

AANGEKOCHT.

J. P. AREND. Algemeene geschiedenis des vaderlands.
Haarlem 1878. Deel IV, Stuk 2. Afl. 6—9. 40.

Journal des savants. Paris Décembre 1877. 4°.

Annales de chimie et de physique. Paris 1878. 5e Série.
Tome XIII. Janvier. 90.

The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine
and Journal of Seience. London 1878. 5 Series. N°. 29.
February. 80.

The Annals and Magazine of Natural History. Taondon
February 1578. 80.

F. H. TROSCHEL. Archiv für Naturgeschichte. Berlin 1875.
Jahrg. 41. Heft 5. 1877. Jahrg. 43. Heft 5—4. 18758.
Jahrg. 44. Heft 1. 8°.

zi WR

Göttingische gelehrte Anzeigen 1877. N°. 37 —52. 1878.
N°. 1—4. Nachrichten 1877. N°. 13—27. 1878.
NP. al: 8%

J. C. POGGENDORFF. Beiblätter zu den Annalen der Physik
und Chemie. Leipzig 1877, Band 1. Stuck 9—12. S°,

Dingler's Polytechnisches Journal. Augsburg 1877, Band
CCXXV. Heft 5—6. Band COXXVL. Heft 1—6. 1878.
_ Band CCXXVII. Heft 1. SP.

Flora. Regensburg 1877. N°. 25—36. 1878. N°. 1. S'.

Biblothèque universelle et revue suisse. Luausanne, Décem-
bre 1877. Genève, Janvier 1878. S°.

TEN GESCHENKE OF IN RUIL ONTVANGEN
IN DE MAAND MAART 1878.

NEDERLAND.

Tijdschrift, uitgegeven door de Nederlandsche Maatschappij
ter bevordering van Nijverheid. Haarlem 1878. :e Reeks.
Deel IL. Februarij. S°.

Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genoot-
schap. Utrecht 1878. Deel T. S°.

Werken van het Historisch Genootschap. Utrecht 1878,
Nieuwe Reeks. N°. 26. 89,
Inhoud :

H. G, HAMAKER, De rekeningen der grafelijkheid van Holland onder het
Henegouwsche huis. Deel III.

Vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in betrekking
tot Zeeland; uitgegeven door het Zeeuwsch Genootschap
der Wetenschappen. Middelburg 1878. Deel III. Stuk
Be.

Annales Academici. Lbugduni-Batavorum 1877. 40.

S. C. SNELLEN VAN VOLLENHOVEN. Pinacographia. °s Hage
1878. Part. 6. Afl. 6. 4’.

J. A. FRUIN. De Nederlandsche wetboeken, zooals zij tot
op Ì Januari 1876 zijn gewijzigd en aangevuld. Utrecht
en ’sHage 1878. Afl. 5. S°.

Westfriesche dingtalen. S°.

19e Jaarlijksch verslag door de hoofd-commissie aan de
leden van de » Vereeniging tot daarstelling van eene
algemeene openbare Bibliotheek en van een daaraan ver-
bonden Leeskabinet” te Rotterdam, medegedeeld in de
Algemeene Vergadering van 23 Februari 1878. 12°.

D. BIERENS DE HAAN. Bouwstoffen voor de geschiedenis
der wis- en natuurkundige wetenschappen in de Neder-
landen. „Overgedrukt uit de Versl. en Medd. der Kon.
Akademie van Wetenschappen, Afd. Natuurkunde, 2e
Reeks, Deel VIJL, IX, X en XI. 80.

Verslag aan den Koning van de bevindingen en handelin-
gen van het Geneeskundig Staatstoezigt in het jaar 1876.
's Hage 1877. 4.

Rapport der hoofd-ingenieurs en ingenieurs van den wa-
terstaat in het 9e, 10e en Se district, omtrent eene
verbetering van de bestaande Keulsche Vaart van Am-
sterdam langs Utrecht, Vreeswijk, \ianen en Gorichem.
’s Hage 1878. 4.

BOEKGESCH, DER KON. AKAD, V, WETENSCH. 13

Wie

Rapport der Commissie, benoemd tot het instellen van een
onderzoek omtrent het ontwerp voor een nieuwen water-
weg van Amsterdam naar den Rijn en van Amsterdam
naar Rotterdam. 's Hage 1877. 4’.

Vervolg-rapport der Commissie, benoemd tot het instellen
van een onderzoek omtrent het ontwerp voor een nieu-
wen waterweg van Amsterdam naar den Rijn en van
Amsterdam naar Rotterdam. ’s Hage 1578. 4’.

Verbetering van den waterweg tusschen Amsterdam en
Rotterdam; rapport der hoofd-ingenieurs van den water-
staat. ’s Hage 1878. 4.

Brief der hoofd-ingenieurs van den Rijks-waterstaat in het
ge en 108 district over de globale raming van de ver-
betering van den waterweg tusschen Amsterdam en Rot-
terdam langs Alphen en den Hollandschen IJssel, en
over de verbinding tusschen de Kattensloot bij den
Stadssingel te Amsterdam en het Noordzeekanaal.
’s Hage 1878. 4.

Rapport der hoofd-ingenieurs en ingenieurs van den wa-
terstaat in het 9e, 5e en 83° district omtrent een nader
onderzoek van het ontwerp van een kanaal door de
Geldersche Vallei. ’s Hage 1578, 4’.

Openingsplechtigheid van de Tentoonstelling op 10 Janu-
ari 1878, in de Bibliotheek van het Koninklijk Zoölo-
gisch Genootschap „Natura Artis Magistra’’. Amster-
dam 1878. 8°.

Memoriaal van de Marine. Amsterdam 1878. Afl. 12. Folio.

5. swart. Tijdschrift voor het Zeewezen. Amsterdam 1877.
NEI Bie

en WO

De Navorscher. Amsterdam 1878. Nieuwe Serie. Jaarg. 11.
N°, 2. 8°.

Verzamelingstabel der waterhoogten langs de Schelde, waar-
genomen in de maand September. 's Hage 1877. Folio.

Statistiek van den handel en de scheepvaart van het Ko-
ningrijk der Nederlanden. 's Hage 1878, December 1577
en Januarij 1875. Folio.

NEDERLANDSCH OOST-INDIË.

Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap van Kun-
sten en Wetenschappen. Batavia 1877. Deel XXXIX.
Stuk 1. S°.

Inhoud:

W. P, GROENEVELDT. Notes on the Malay Archipelago and Malacca,
O, VAN REES. Overzigt van de geschiedenis der Preanger-Regent-
schappen.

Notulen van de Algemeene en Bestuurs-Vergaderingen van
het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Weten-
schappen. Batavia 1877. Deel XV. N° 1. 8%

ge Vervolg-Catalogus der Bibliotheek van het Bataviaasch
Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. Batavia
Tart 3

Tijdschrift voor Indische taal-, land- en volkenkunde, uit-
gegeven door het, Bataviaasch Genootschap van Kunsten
en Wetenschappen. Batavia 1877. Deel XXIV. Afl.
45. 80,

J. E. TEYSMANN. Bekort verslag eener botanische dienstreis
naar de Molukken. Batavia 1577. 8°.

18*

— 100 —

BELGIE.

Bulletin de Académie royale des sciences. Bruxelles 1877.
2e Série. Tome XLIV. N°. 12. 8?

Bulletin de PAcadémie royale de médecine. Bruxelles 1878.
8e Série. Tome XII. N°. 1—2. 8°.

Mémoires couronnés et autres mémoires publiés par FAca-
démie royale de médecine. Bruxelles 1878. Tome IV.
Fase, Se A90

Annales de la Société entomologique de Belgique. Bruxel-
les 1877. Tome XX, Fasc. 3. So.

Comptes-rendus de la Société entomologique de Belgique.
Bruxelles 1878. 2e Série. N°. 48—49. S8°.

Observations météorologiques de lObservatoire royal.
Bruxelles, Octobre—Décembre 1877. 40.

Annales de lObservatoire royal. Bruxelles, Mai—Juin
LS. ee

F. PLATEAU. Recherches sur la structure de appareil di-
gestif et sur les phénomènes de la digestion chez les

Aranéides Dipneumones. Bruxelles 1877. S8°.

Note additionelle au mémoire sur les phéno-
mènes de la digestton chez les insectes (publié en 1874).
Bruxelles, 1877. 80.

Annales de l'Académie d’Archéologie de Belgique. Anvers
1866—1874. 2e Série. Tome IL—X. 8°,

P. WILLEMS. Lie Sénat de la République Romaine, Lou-
vain et Paris 1878. Tome IL. S°.

rits PINE En

— 101 —

FRANKRIJK.

Bulletin de la Société mathématique de France. Paris 1878.
Bomer MiE.NS:e 2480.

Recueil de mémoires de médecine, de chirurgie et de phar-
macie militaire; publié par le Ministère de la Guerre.
Paris 1877. 83° Série. Tome XXXIIL. 98°.

v. DURUY. Histoire des Romains depuis les temps les plus
reculés jusqu'à invasion des Barbares. Paris, 1878.
Livr. 1—38. Roy. 8°.

Journal d'hygiène. Paris 1878. Vol. III. N°. 74—78. 4°,

Mémoires de PAcadémie des sciences, inscriptions et belles-
lettres de Toulouse. 1876—1877. Tome VILL—IX. 8’.

Inhoud, Tome VII:

H. LÉAUTÉ. Note sur le degré et la classe d'une courbe parallèle à une

courbe donnée.
Etude géométrique sur quelques applications aux courbes du
second degré du théorème d’Abel, relatif aux fonctions elliptiques.
k
H. MOLINS. Sur lintégration de l’équation différentielle, 7
L

7 = ary.

DESPEYROUS, Théorèmes généraux du potentiel.

H. LÉAUTÉ. Note sur le tracé des engrenages par arcs de cercle, perfec-
tionnement de la méthode de Willis. ij

F. FISSERAND. Sur l’étoile double 70, p. ophiuchus.

E. FILHOL. Du contrôle des analyses d'eaux potables et d'eaux minérales.

Note sur l'action que l'hydrogème naissant exerce en présence

des alcalins sur les composés d’arsenic ou d’antimoine.

N. JOLY. Études de psychologie comparée sur l'intelligence et Y'instinct
des animaux.

D. CLOS. Variations ou anomalies des feuilles composées.

LAVOCAT. Observations comparatives sur la circulation veineuse encé-
phalique de quelques mammifères.

N. JOLY. Études sur Pembryogénie des éphémères, notamment chez le
palingenia virgo.

TIMBAL-LAGRAVE @t E. JEANBERNAT. Du polypodium vulgare, L. et de
Phybridité dans les fougères.

LEYMERIE. Note sur lexistence du mercure coulant dans les Cévennes,

— 102 —

NOULET. Note sur un gisement du canis palaeolieos, dans le mioeène
toulousain.

Note sur un gisement nouveau du cadurcotherium Cayluxi.

Vv, FONS. Quelques notes au sujet des présents de la ville de Toulouse,
sous administration des Capitouls.

G. COMPAYRÉ. Des idées de Rabelais en matière d’éducation.

DELAVIGNE. Études sur le XVIIe siècle.

DESBARREAUX-BERNARD. Nouveau règlement général pour les nouvellistes,

A. DUMÉRIL. Des causes qui changèrent le gouvernement d’Auguste en
une affreuse tyrannie chez ses premiers successeurs.

ARMIEUX. État des membres de l'Académie des sciences, inscriptions et
belles-lettres de Toulouse, aux diverses époques de son histoire
(1648—1876).

EsQUIÉ. Léglise et le monastère des Cordeliers de Toulouse.

Tome IX:

M. FORESTIER. Exposition succinete de quelques méthodes d’élimination
entre deux équations.

F. TISSERAND. Mémoire sur les déplacements séculaires du plan de l'orbite
du huitième satellite de Saturne.

A. BARTHÉLEMY. Étude historique et expérimentale sur les plaques et
membranes de forme elliptique.

DESPEYROUS. Mouvement général d'un corps solide.

E. FILHOL. Recherches sur la composition ehimique des eaux minérales
de Koussats (Japon).

MAGNES-LAHENS. Quelques perfectionnements apportés à mon inhalateur
au goudron.

TIMBAL-LAGRAVE. Note sur l'hiéracium lavernellei timb. et de l’hybridité
dans le genre hiéracium.

p. CLOS. La feuille florale et le filet staminal.

LAVOCAT, Paléontologie. Discussion sur les chevaux fossiles de l’ Amérique
du Nord.

BONNEMAISON. Du degré de curabilité de la phtisie.

ARMIEUX, Résultats consécutifs de la cure thermale de Baréges.

ENDRÈs. Note sur le mode de fondation employé pour la reconstruction
des deux piles du pont Saint-Pierre, à Toulouse, détruit par Yinon-
dation du 23 Juin 1875.

SALLES. Étude sur Y'inondation de la Garonne du 23 Juin 1875.

DE PLANET. Observations sur un projet de défense de la rive gauche de
la Garonne, à Toulouse.

ENDRÈs. Quelques notes en réponse au mémoire de M. Dr PLAN«T, sur
le projet de défense du faubourg Saint-Cyprien, à Toulouse, contre
les inondations.

DESBARREAUX-BERNARD, laa marque des cinq plaies, Étude bibliographique.

Anomalie des signatures dans les premiers livres

où on les rencontre.
y. FONs, Les Capitouls de Toulouse tenant Je sceau vert.

— 103 —

V. MOLINIER, Notice historique sur une condamnation à mort d'un nommé
Cahuzac, magon au faubourg Saint-Cyprien, à Toulouse, sur son exé-
cution et sur la rehabilitation de sa mEmoire, après que son innocence
eut été établie.

ESQUIÉ. Léglise et le monastère des Cordeliers à Toulouse.

GATIEN-ARNOULT. Histoire de l’Université de Toulouse.

COMPAYRÉ. Quelques détails nouveaux sur Laromiguière, d'après une
correspondance inédite,

CH. BARRY. Trois lettres inédites de Champollion, accompagnées de dé-
tails intimes sur sa jeunesse et sa famille.

DUMÉRIL. Rôle politique des aubergistes dans la Suisse allemande, au
XVIIIe siècle.

Recueil de l'Académie de Législation de Toulouse. Paris et

Toulouse 1876. Tome XXV. 8°.
Revue agricole, industrielle, artistique et littéraire. Valen-
ciennes 1877. (Séance du 7 Novembre). 8°.

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

Monthly notices of the Royal Astronomical Society. Luon-
don 1878. Vol. XXXVII. No. 4. (Annual report of
the council). S°.

J. CLERK MAXWELL. Theory of heat. London 1877. S'.

Manuals of Elementary Science.
(Matter and Motion). London 1876. 8°.

À treatise on electricity and magne-
tism. Oxford 1873. Vol. T—[I. 80,

On the stability of the motion of
Saturn’s rings. Cambridge 1859. 4°.

Introductory lecture on experimental
physics. Cambridge and London 1871. 4?

On the dynamical evidence of the
molecular constitution of bodies; reprinted from the
Journal of the Chemical Society, June, 1875. 8.

— 104 —

J. CLERK MAXWELL. On the theory of a system of elec-
trified econductors, and other physical theories involving
homogeneous quadratie functions; extracted from the
Proceedings of the London Mathematical Society, N°.
61, 62. S°.

On the application of Hamilton’s
characteristic function to the theory of an optical instru-
ment symmetrical about its axis; extracted from the
Proceedings of the London Mathematical Society, Vol. VI.
N° 85. 8,

On Hamilton’s characteristie function
for a narrow beam of light; extracted from the Procee-
dings of the London Mathematical Society, Vol. VI.
EEN (le

On action at a distance; extracted
from the Proceedings of the Royal Institution of Great
Britain. S°.

On colour vision; extracted from the
Proceedings of the Royal Institution of Great Bri-
tain. 8°.

— — On a paradox in the theory of attrac-
tion: extracted from the Proceedings of the Cambridge
Philosophical Society. Vol. IIL. Pt. 2. S'.

OOSTENRIJK.

Denkschriften der kais. Akademie der Wissenschaften.
Wien 1877. Band XXXVII. Mathem.-Naturw. Cl. 4.

Inhoud:

FRITSCH. Jährliche Periode der Insectenfauna von Oesterreich-Ungarn II.
CLAUS. Zur Kenntniss des Baues und der Organisation der Polyphemiden.
VON EITINGSHAUSEN. Die fossile Flora von Sagor in Krain.

— 105 —

LANGER. Über die Blutgefässe der Knochen des Schädeldaches und
der harten Hirnhaut.

HELLER. Untersuchungen über die Tunicaten des Adriatischen und
Mittelmeeres. III.

FUCHS. Studien über die iüngeren Tertiärbildungen Griechenlands.

ZMUuRKo. Über Kriterier höherer Ordnung zur Unterscheidung der rela-
tiven Maxima und Minima bestimmter Integrale bei vorhandenem
Systeme zweifelhafter Nachbarwerthe.

J. MANZONI. Briozol fossili del Miocene d’ Austria ed Ungheria. 11.

NOVaK. Beiträge zur Kenntniss der Bryozoen der böhmischen Kreide-
formation.

Denkschriften der kais. Akademie der Wissenschaften. Wien
1877. Band XXVI. Philos.-Histor. Cl. 4°.

Inhoud:

MIKLOSICH. Ueber die Mundarten und die Wanderungen der Zigeuner
Europa's. VI.

PFIZMAIER. Der Nebel der Klage. Ein japanisches Zeitbild.

MIKLOSICH. Ueber die Mundarten und die Wanderungen der Zigeuner
Europa's. VII.

PFIZMAIER. Die Geschichte einer Seelenwanderung in Japan.

WEENER. Die Psychologie und Erkenntnisslehre des Johannes Duns
Scotus.

Sitzungsberichte der kais. Akademie der Wissenschaften.
Wien 1877. Mathem.-Naturw. Cl. ie Abth. Band
LXXTV. Heft 3—5 und Band XXV. Heft 1—5.
2e Abth. Band LXXIV. Heft 3—5. Band LXXV.
Heft 1—5 und Band LXXVI. Heft 1. 3° Abth. Band

LXXIV. Heft 1—5 und Band IXXV. Heft 1—5. 8°.

Sitzungsberichte der kais. Akademie der Wissenschaften.
Wien 1877. Philos.-Histor. Cl. Band LXAXIV. Heft
1— 8. Band LXXXV. Heft 1— 3. Band LXXXVL. Heft
1—3 und Band LXXXVIL. 5°.

Archiv für oesterreichische Geschichte. Wien 1877. Band
LV. Iste und 2e Hälfte. Band LVI. 1ste Hälfte. 8°,
Fontes rerum Austriacarum. Oesterreichische Geschichts-
quellen. Wien 1877. 2e Abth. Diplomataria et Acta.

Band XL. 8°.

BOEKGESCH. DER KON. AKAD. V. WETENSCH. 14

— 106 —

Almanach der kais. Akademie der Wissenschaften. Wien
187%. Jahrg. 27. 8°.

DUITSCHLAND.

Monatsbericht der kön. preussischen Akademie der Wissen-
schaften. Berlin 1878. December 1877. 8’.

Jahresbericht der Commission zur wissenschaftlichen Un-
tersuchung der deutschen Meere in Kiel für die Jahre
1874, 1875 und 1876. Bern 1878. Jahrg. 4, 5 und
6. Folio.

Ergebnisse der Beobachtungsstationen an den deutschen
Küsten über die physikalischen Bigenschaften der Ostsee
und Nordsee und die Fischerei. Berlin 1878. Jahrg.
1877. Heft 2. Oblong.

Index scholarum in Universitate Litteraria Gryphiswaldensi.
Gryphiswaldiae 1877. 40,

Verzeichniss der Vorlesungen welche im Jahre 1877 an
der kön. Universität Greifswald gehalten werden sollen.
Greifswald 1877. 4°.

C. FREBSE. Die Commanditgesellschaft und die stille Ge-
sellschaft. Greifswald 1877. 8°.

H. ROSE. Der Hinfluss Villon's auf Marot. Tychopoli
1877. 80.

E. KNOTHE. Angelsächsisch oder Englisch. Greifswald
LS leen:

H. KROLLICK. Weber den Coniunctiv bei Villehardovin.
Greifswald 1877. 38°.

E. sacoBs. Weber einige sich von der Sulfanilsäure ablei-
tende höchst bromirte Sulfosäuren. Berlin 1877. 8°,

— 107 —

. NIEIAHR. Quaestiones Aristophaneae scaenicae. Gryphis-

waldiae 1877. S°.

‚ ROHDE. Noël le Breton, sieur de Hauteroche, Theil 1.

Gryphiswaldiae 1877. S°.

. BOMBE. De ablativi absoluti apud antiquissimos romano-

rum seriptores usu. Gryphiswaldiae 1877. S°.

. BORNsS. Ueber Paradibrombenzolsulfosäure und deren

Derivate. Greifswald 1877. 8°.

. SACHSE. Ueber eine Dinitrosulfobenzolsäure und einige

ihrer Derivate. Greifswald 1877. S°.

. MARTENS. Ein Beitrag zur Kritik Ragewins. Greifswald

877.85.

. GÜNTHER. Ueber die Blutcysten des Halses anschliessend

an einen in der Greifswalder Klinik beobachteten Fall.
Leipzig 1877. 8°.

. NIEDIECK. Ueber Neuritis Migrans und ihre Folgezu-

stände. Leipzig 1877. 8°.

. LA ROCHE. Beiträge zur geburtshilflichen Statistik,

Greifswald 1877. 8°.

ALEXANDER. Untersuchangen über einen Fall von Cy-
stosarcom des Unterschenkels. Greifswald 1877. 8°.

LEMCKE. Ein Beitrag zur Casuistik der Ovariotomie.
Greifswald 1877. 8°.

FürrERER. Zur Casuistik der Haemophilie. Greifswald
1877. 8°,

‚ SALOMON. Eine neue Methode der Uüftgelenkresection.

Greifswald 1877. S°
14*

— 108 —

5. BASE. Ueber Anaesthesiren nach vorausgeschickter Mor-
phiuminjectton. Greifswald 1877, S°,

TH. ZSCHEILE. Zur Klammerbehandlung bei der Ovarioto-
mie. Greifswald 1877. 80.

P. FALCK. Ein Fall von congemitaler Dextrocardie. Greifs-
wald 1877. 8°.

FR. CHOINACKI. Ueber Sehnenluxationen. Greifswald 1877. 30.

V. J. V. BORZIJSZKOWSKL. Die chronische Kohlenoxydgas-
Vergiftung. Greifswald 1877. S°,

. BRÜNING. Ueber die inspiratorische Ausdehnungsfähig-
keit der Tsungenspitzen. Greifswald 1877. S°.

R. GOTTSCHALK. Ueber fibröse Polypen des Uterus. Greifs-
wald 1877. S8°.

E. GERLOFF. Ueber die Einwirkung der Carbolsäure bei der
Blennorrhoe des Auges. Greifswald 1877. S°

J. GORDON. Experimentelle Beiträge zur Lehre von der hem-
menden Wirkung beider Vagusnerven auf das Herz.
Greifswald 1877. 8°.

B. scHLÜTER. Ueber angeborene Urethral-Divertikel. Greifs-
wald 1877, 5.

R. GOERL. Weitere Mittheilungen über die Thoracocentese.
Greifswald 1877. S°.

0. DETFMAR. Zwei Ovariotomien. Greifswald 1877. 8°.

P. LAMZ. Fin Beitrag zur therapeutischen Anwendung des
Jaborandi bei einigen Erkrankungen des Auges. Greifs-
wald- 18717..18%

— 109 —

H. LEMCKE. Mediastinitis postica chronica hervorgerufen
durch Verschlucken einer Fisch-Gräte. Greifswald 1877, S°,

F, KOEHLER. Beiträge zur Casuistik der Wanderleber.
Greifswald 1877. S°.

c. NICLOU. Weber die Resorption todter Knochen. Greifs-
wald 1877. 8.

M. DEGNER. Weber die Decapitation des Foetus. Greifs-
wald. 1877. 5°.

H. RAUSCHE. Experimental-Studien über perenchymatöse
Injecttonen. Greifswald 1877. S°,

F. KRISMANN. Beitrag zu der partiellen Resektion des Elln-
bogen und des Fussgelenks. Greifswald 1877. 8°.

J. SAHLMEN. Weber emmen Fall von panarephritischem Sar-
com bei einem 5 Jahre alten Kinde. Greifswald 1877, S°.

P. KAPHENGST. Zwei Fälle von Psychosen nach Vergiftung
duren Kohlendunst. Greifswald 1877, 38°,

K. LÖBKER. Weber die mechanischen Verletzungen des
Augapfels. Greifswald 1877, 8?

G. HENNICKE. Ueber die Wirkung einiger neutraler Kalium-
verbindungen auf die Herzthätigkeit und die Form der
Pulswelle beim Hunde. Greifswald 1877. S°.

P. STOLTE. 436 Falle von Erblindung. Greifswald 1877. 3e,

23er Jahresbericht des germanischen Nationalmuseums.
Nürnberg 1 Januar 1877. 4’.

Anzeiger für Kunde der deutschen Vorzeit. Organ des
germanischen Museums. Nürnberg 1877. N°, 1—12, 4’,

— 110 —

ZWITSERLAND.

Katalog zur Haller-Ausstellang am 11, 12 und 13 Decem-
ber 1877 im grossen Saale der Stadtbibliothek in Bern.
derek

A or Vo PRN TT De

Atta della Societa Toscana di scienze naturali. Pisa 187 5—
1875. Vol. 1. Fase. 13. Vol. II. Fascs 12.08

Annuario dell’ Accademia reale delle scienze. Torino 18717.
Anno 1. S°.

Rivista di Filologia e d’Ístruzione Classica. Torino 1876—
1877. Anno V. Fase. l—2, 5—1l2. 8°.

DENEMARKEN.

C. A. F. PETERS. Bestimmung des Längenunterschiedes
zwischen den Sternwarten von Kopenhagen und Altona.
Kjöbenhavn 1877. 8.

RUSLAND,
Acta horti petropolitani. St. Petersburg 1877. 8°,

E. REGEL. Tentamen rosarum monographiae. St. Petersburg
bd Sie

NOORD-AMERIKA.

F. V. HAYDEN. Ninth annual report of the United States
geologieal und geographical survey of the Territories,
embracing Colorado and parts of adjacant Territories.
Washington 1877. (Report of progress for the year
1375). 8.

— Il —

Boletin del Ministerio de Fomento de la republica Mexi-
cana. Mexico 1878. Tomo IL. N° 7—21. Folio.

A. ERNST. HEstudios sobre las deformaciones, enfermedades
y enemigos del abol de cafe en Venezuela. Caracas
1878. 8°.

ASN Ge OG: HELD,

Bulletin des sciences mathématiques et astronomiques. Pa-
ris, 1877. 2° Série. Tome LL. Octobre. 8°,

Annales de chimie et de physique. Paris 1878. 5e Série.
Tome XIII. Février. 8°.

MARTIGNY. Dictionaire des antiquités chrétiennes. Paris
1877. S°,

The Annals and Magazine of Natural History. London
1878. 5 Series. Vol. TI. N° 3. 8?

The London, Edinburgh and Dublin Philosophical Maga-
zine and Journal of Science. London 1878, Vol. V,
ING 20e Sj:

Bibliothèque universelle et revue suisse. Lausanne et Ge-
nève, 1878. Tome LXT. N°. 241—242. 8'.

DINDING SECT. MAY 121971

Q Akademie van Wetenschappen

57 Amsterdam, Afdeeling voor
A52 de Wis- en Natuurkundige

2de r, Verslagen en mededeelingen
d1,11-12

Physical &

Applied Scs.

Senals

PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY

STORAGE .

A Ke

Dg nen
Ne EE

EEn

Ens

ne a Denn

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Verslagen en mededeelingen"

See other formats