Skip to main content

Full text of "De Aetna Poemate Quaestiones Criticae"

See other formats 


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http://books.qooqle.com/| 




)i: AETNA POEMATE 
QUAESTIONES CRITICAE. 



PAULUS REINHOLDUS WACLER. 




BBROLINI 1884. 
APCD S. CiLVARY EnjSQ^-B SOCimi. 



87? 

A/33 



DE AETNA POEMATE 
QUAESTIONES CRITICAE. 

7/ 



PADLUS REINHOLDUS WAGLER. 




BEROLINI 18S4. 
APUD S. CALVART ET SOOIDM. 



•tRLINtl IUCHOIItteKMtl*AeTIEN-tEteLLieHAPT, (ET2eRINi:EN-seNULI DU LETTE-mEINS (CARL MHKE)i 



OTTONI RIBBECKIO 



SACRVM. 




CAPUT I. 

De Aetnae re critica. imprimis de praestantia 

codicis Gyraldini 

Unam misere se habeat Aetnae poematii interpolatornm temeri- 
tate scribaromqne neglegentia simul et inscitia multa per saecula 
foede depravati conditio critica, verbis dici tIx potest. Quid? 
quod nonnulli carminis versus tanta inquinati sunt corruptelarum 
labe, ut ingenio diu multumque exercitato defessus desistas tandem 
laboriosae pleno opere aleae ac desperes hic illic ut medicus de 
salute aegroti? Sed ipsa illa incredibilis depravatio animum 
mirum quantum incitat ad indaganda genuina, ita mehercle ut fere 
non possis non etiam atque etiam revolvi ad Aetnam tuam summa 
contentione emendandam difficultatesque fortiter devincendas. 

At vero antequam artis criticae in Aetna emendanda exer- 
cendae solida struere aggrediar fnndamenta, paucis mihi ex- 
ponendum est, quibus codicibus servata Aetnae memoria ad 
nostram aetatem pervenerit. Ac primum quidem sciendum est 
codicem solam Aetnam continentem hodie prorsus nullum exstare, 
nimirum quia Aetna, de cuius auctore quid sentiam infra ex- 
ponetur, iam antiquitus recepta est in syUogen Yergilianam 
scribarumque calamis una cum ceteris illius coUectionis carminibus 
propagata. 

Primo loco codicem nomino Cantabrigiensem saeculo fere 

X scriptnm Utteris valde {^erspicuis, cuius lectiones nonnuUas, sed 

non omnes primus vulgavit et via ac ratione in usum vocavit anno 

1 



— 2 — 

hains saeculi 54 Mauricius Hauptius, vir ille cum omni de poesi 
latdna tum de Aetnae emendatione optime meritus. Plenam vero 
Cantabrigiensis libri collationem Munroni debemus Anglo, qui in 
Aetnae editione a. 1867 Cantabrigiae emissa vel minimam dis- 
crepantiam diligenter enotavit et codicem ipsum p. 29 sqq. accu- 
rate descripsit (cf. et Ribb. app. Verg. p. 35). Aetna in Canta- 
brigiensi Culicem et ipsum a Munrone, sed in usum Ribbeckii 
coUatum ita inseqaitur, ut inde a p. 62 usque ad p. 94 Aetna 
perscripta sit, a p. 40 usque ad p. 61 Culex: p. 62 Aetnae habet 
inscriptionem et primos versus undeviginti, p. 63 — 93 vicenos 
versus continent, ultima denique p. 94 sex versus habet et sub- 
scriptionem. Codicis autem paginas primas 39 Ausonii et medii 
aevi carminibus expleri satis sit commemorasse. 

Eodem anno 1854, qui supra commemorandus fait; Bruxellis 

publici iuris facta est commentatio Bormansii, quae inscribitur 

'CoUation des 167 premiers vers de TAetna de Lucilius Junior 

avec un fragment manuscrit du XI™« si^cle': intellegendum 

nimirum fragmentum Stabulense saeculi XI, quod accurate de- 

scriptum videas in Baehrentis, qui ipse a. 1875 hanc membranam 

denuo contulit, appendice Yergiliana p. 10. Bormansius, cuius 

collega Folanius folia illa antea prorsus ignota casu aliquo 

reppererat, sodalis fnit academiae Begiae Belgicae, sed acute co- 

gitare et iudicare numquam didicit, ita ut praestare videatur ver- 

bosas istas atque infructuosas plerumque Bormansii adnotationes 

plane neglegere, cum praesertim sciamus ne ipsam quidem colla- 

tionem satis accurate institutam esse: e. gr. v. 19^), ubi quid 

proprii boni haberet fragmentum Stabulense, si re vera inesset, 

quod Wemsdorfius coniectura restituit, „tristeiii natorum fdnere 

matrem*^, Baehrentis apparatus recte nos docet minime recedere 

Stabulensis libri memoriam a Cantabrigiensi ceterisque libris om- 

nibus. Idem deversu 116 dicendum, ubi «dolendi^ exhibet frag- 

mentum Stabulense, non „docendi^. His enim duobus locis frag- 

mentum Stabulen^e mea gratia inspexit rogatus a me per litteras 

L. Delisle, director bibliothecae Farisinae. Displicet etiam hoc 

in Boimansio, quod nimis saepe veterum editorum lectiones vel 



*) Numeros versuum semper Baehrentinos sequor. 



— 3 — 

ineptissimas fastidiosa fere cnra molestisqne ambagibns retractavit: 
mea qnidem sententia veteres viri docti fere omnes — nam Bent- 
leinm qnis non exceperit? — qnamqnam doctrina mimm plane in 
modnm abnndayemnt, indicii tamen non ea erant snbtilitate atqne 
elegantia, qna hodie frnnntnr viri docti; nnins e. gr. Hanptii opera 
Aetnae emendatio mnlto magis promota est, qnam Scalig^, Go- 
ralli, Pithoei, Lindenbmcbii, Meinekii, Wemsdorfii coninnctis 
Tiribns: accedit sane, qnod melioribns ille instmctns fdit snbsidiis. 
Mnnro Bor mansii libmm nnmqnam vidit ob eamqne cansam Stabn- 
lensis membranae nnllam omnino habet notitiam; Baehrens antem, 
recentissimns Aetnae editor, libri illins ad w. 1 — 170 et 
263—346 (hic enim desinit fragmentnm Stabnlense) varias lectiones 
enotavit et critico apparatni insemit. Yersns enim, qni snnt 
171 — 258'), evannemnt in codice ita, nt legi fere neqneant; w. 
262 et 303 hodie snnt abscissi. 

Jam vero qnae ratio intercedat inter Cantabrigiensem libmm 
et fragmentnm Stabnlense, accnratins qnam adhnc factnm esse 
video, in animo est disqnirere. Yersns carminis nostri 61 ^^in 
commnne venit: iam patri dextera Fallas^ in plerisqne libris mss. 
deest: exstat in solis codicibns G et S ita, nt anno demnm hnins 
saecnli 54 repertns sit omnino. Yersns 5 et 6 insto ordine 
coUocati legnntnr in C et S, transpositi inter se in ceteris libris 
omnibns. Eadem est codicnm S et C concordia in explendo fine 
versns 328 in saecnli XY codicibns plane omisso: exhibet enim C 
«siponibns actns^, S „sipon^, totins enim illins folii 98 margo 
hodie abscissns est ita, nt abmpti sint exitns versnnm 304—346; 
sed dnbinm non est, qnin, si exstaret ille margo, frnstnlnm Hbns 
actns' ibi reperiremns, Itali antem, qnomm frandes hoc exemplo 
dato patefinnt, prq «velnti** vocabnlo «revolntis'' coniectnra snb- 
stitnentes interpolamentnm addidere „aestibns amnis^. Abstinnemnt 
antem, qnantnm video, tali interpolamento Itali in versn 53, nbi 
ceteromm codicnm post vocabnlnm „admotis^ lacnna ita in SG 
expletnr, nt aperiatnr saltem emendandi via: legitnr enim in 
ntroqne libro 



') Versus 259—261 in libris praeter Gyraldinum, de quo infra 
<5opiosius disserendum erit, omnibus post v. 279 leguntur. 

r 



— 4 — 

«proTOcat admotisqne tertia sidera signis^, qnod qnomodo resti- 
taendun sit, hic non cnramns; hoc loco nil nisi codicnm CS ar- 
tissimnm conexnm exemplis illnstrare stndeo ad evidenter per- 
snadendnm qnam aptissimis. Yersns 60, cnins nil nisi fmstnlnm 
»et qne in** snperest in Helmstadiensi, Rehdigerano, Arnndeliano, 
in GS totns servatns est: ^atqne in bellandnm qnae [bellandnmq: G] 

cniqne potentia divnm*. 
In fine versns 117 qnod Aldns recte snpplevit „non credat 
inanis*", cnm tamen plane non nsns sit libris CS „non credit 
inanis^ nna mente exhibentibns , non facile explicatnr: ant enim 
Aldi felicem habes coniectnram ant nsns est Aldns alio qnodam 
codice hodie deperdito, cni cnm libris CS artior fnit conexns. 
Ceteri enim libri hoc loco ant lacnnam praebent ant interpolati 
snnt in hnnc modnm „qnis enim non viderit illnd'*. Qnod igitnr 
Mnnro exoptata iUa versnnm incrementa soli G deberi dicit, nos 
meliora edocti Stabnlensem qnoqne membranam illins virtntis par- 
ticipem esse cognovimns. Idem libromm GS per totnm ipsins car- 
minis textnm animadvertitnr consensns: omnia enim, et recta et 
falsa, ntriqne libro fere nbiqne commnnia esse sive cc^nsentientibns 
ceteris libris sive dissentientibns cnm sat Incnlente doceat 
nnaqnaeqne Baehrentinae editionis pagina, exempla ennmerare 
facile snpersedeo. 

Sed cave credas prorsns eandem esse libromm CS memoriam: 
versns 40 nil nisi «armare", versus 80 nil nisi prima littera „h* 
exstat in S: haesit fortasse scriba in voce „Tityon^ et ob eam 
cansam toto versn in spatio vacno omisso sine mora ad seqnentem 
versnm properavit Yersns 294 in S initinm tantnmmodo exstat 
«nam velnti sonat* reliqno versn, qni in G misere clandicat, item 
omisso. Yersns 28 in S voce „mens** finitnr: verba enim „car- 
minis haec est'* plane desnnt. Yersns 281 omissnm est in S ex- 
trejnnm vocabnlnm. Yersns 118 et 119 inS scribae neglegentia 
in nnnm versnm contracti legnntnr 

«esse sinns penitns, tanto||se mei^ere hiatn": aberraverant ni- 
mimm scribae ocnli a versn 118 ad seqnentnm versnm propter 
similitndinem verboram ^emergere* et „se mergere*. Fancis qni- 
bnsdam locis in eo inter se differnnt GS libri, qnod in altera 



- 6 - 

membrana scribae in diyidendis verbis mirus animadvertitar 
error^), e. gr. — addito asterisco rectam lectionem notavi — : 

V. 49: ossan olimpns *C 
ossa noljmpns S 
V, 55: flamma removet *C 
flammare movet S 
V. 114: inclnsis olidnm C 
inclnsi solidum *S 
Corrnptae in ntroqne libro lectionis exempla hnc spectantia 
dno extant: 

V. 66: infert e C 

inferte S 
V. 165: ventosa qna qnaeqne C 
ventos aqna qneq; S. 
Particnlam »qne" S perperam addit in versn 297 («irrignoq;"), 



^) Efficax exemplum male disiunctorum textus verborum praebet 
Helmstadiensis et ceteri libri Italici in v. 385, ubi pro genuino ^sic 
cessata diu referunt spectacula venti** legifur „sic cessat ad (vel „a*) 
iure ferunt s. v.*" Sed talia in omnibus fere codicibus sat saepe oc- 
currunt: in nostro carmine cf. v. 448, ubi „ager etventos* pro recto 
„ageret ventos* habet C, v. 563, ubi „opera e* pro continuato ^operae* 
praebent onmes Ubri. Y. 441 legendum „maior refrixit^: habet autem 
„maiore frixit* C, „maior efririt* Helmstadiensis. V. 374 bene C 
„quae rumpat iter*, contra libri Italici ^quaerunt pariter*. V. 356 
bene reposuit Baehrens „humus excita praedast^. „Humus excita 
predas* habet C. Litterula „a* verbi «exdta* male cum sequenti 
vocabulo coniuncta Helmstadiensis librarius scripsit „exit humus 
apredas^. V. 357 „sum limus* habet H pro recto „sublimis*. V. 
624 pro librorum textu „nulli sparsura* „nullis parsura* legendum. 
V. 615 „virescera pinae* male»C pro recto «viresque rapinis*. V. 
644 iam olim „illos seposuit^ scribendum esse ScaMger vidit: habent 
autem libri „illo se posuit^ et „ille se posuit^. Contractione quadam 
lectum prodit v. 73, ubi ^petula in se^ contrahendum est in formam 
^patulis*' : minus bene Itali coniecere ^petulans^. V. 161 „falleris et* 
cum Gyraldino legendum, pessime ^fallere sed^ ceteri libri exhibent 
y. 151 „flammaeve ruit^ Gyraldini abiit in corruptelam „flamma 
verrit^. Sed haec hic cum pulvisculo exhaurire non attinet, cum non 
8it rara ea res et occurrat in libris sexcenties. 



— 6 — 

perperam omittit in v. 293 (^pnlsata*): eadem vocnla recte additar 
in V. 11 («venturisque"): contra liber C haec exhibet: „*irriguo', 
*pulsataqne', ^venturis*". Cetera id genus etsi collegi omitto : sunt 
enim minutiae — fere viginti — , quae item debentur solis illis 
duobus librariis, membranae C dico et membranae S, quas ex 
eodem exemplari hodie deperdito descriptas esse luce est clarius. 
Est igitur in nostro carmine — nam de ceteris carminibus non 
meum est iudicare hoc loco — fragmentum Stabulense proprio 
pretio plane destitutum, nimirum quia adest Cantabrigiensis in 
universum plane geminus ac praeferendus etiam, quod multo est 
plenior. 

Attamen id ipsum, quod plane consimilem textum praebent 
libri CS, monet sine dubio, ne credamus ipsum scribam codicis 
C reum agendum esse textus illius depravati, qualem legis in 
Cantabrigiensi. Immo codicis C librarius quamquam non prorsus 
fideliter expressit exemplar suum, tamen in universum munere suo 
sat bene functus est, nam perspicuae et eleganti scripturae operam 
dedit atque etiam ab exercenda arte critica plane abstinuit. Id 
igitur exemplar, quod ante oculos habuit scriba codicis C, duplici 
recte concluditur vitio fnisse infectum: primum enim incredibili 
Bcatnit copia depravationum; quales referendae sunt ad neglegen- 
tiam et stultitiam scribarum, deinde autem idem ille librorum CS 
archet^rpus manum passus erat correctoris cuiusdam , qui suo ar- 
bitrio, quae sibi displicerent, temere mutaverat nihil curans libri 
sui archetypum, cuius rei exempla infra tractabuntur. Hic igitur 
fnit primus Aetnae carminis interpolator et — si excipis interim 
excerptorem Parisinum, de quo statim dicendum erit — simul ul- 
timus ante Italos, qui saeculo XY renascentibus in Italia litteris 
furtivum emendandi negotium denuo suscepere. Est igitur codex 
C fidelis ut ita dicam heres interpolati codicis et crassa scribarum 
depravatione aspersi, sed nihilominus in maiore carminis parte — 
exceptis nimirum versibus 138 — 287 — ubique maxime consulendus, 
nam ceteris melior est sine dubio omnibus, cuins rei exempla 
afferentem conferas interim Munronem p. 30. Haud enim raro in 
solo Cantabrigiensi genuina poetae manus integra servata est, 
quod non miraberis, si aetatem libri animo tecum reputaveris. 

Eundem fere secundae classis textum, quem Cantabrigiensis 



- 7 - 

praebet, habent etiam excerpta Farisina a Mnnrone item neglecta, 
de qnibns in praefationis p. 15 Baehrens breviter exposnit. 
Attamen hic illic excerptor ille Gallicus ynlgarem istum secundae 
classis textnm satis feliciter emendayit sni ingenii yiribns, coniciendo 
nimimm, ita nt Parisina excerpta, qnae complectnntnr versns fere 
qnadraginta — 222 — 272, ita tamen, nt suo arbitrio omiserit 
excerptor w. 226, 227, 252 — 257 et pro versicnlis duobns 229, 
230 hunc unum versum substituerit „principia et rerum dnbias 
exqnirere causas* cf. v. 226 — , locis nonnullis, ubi Cantabrigiensis 
memoria prava est et reicienda sine dubio, mirum quam accurate 
congmant cum Gyraldino libro, de quo infra dicendum erit, plane 
egregio, e. gr. 'quot' (228), 'lune' (=lunae 231), *meet — sidera 
(233), 'dura et' (268), *uhnis' (269), 'feniHa' (272). Haec omnia 
coniectura assecutus est excerptor ille, cuius ars bene detegitur 
versu 224, quem Farisina excerpta sic scriptum exhibent: 
„non oculis solum pecudum miranda videre | more^. Hoc igitur 
loco pro inepto vocabulo „fuere'' ex sententia recte ille substituit 
„videre*, quod tamen tpsius poetae non fuit: hunc enim «tueri* 
scripsisse docet memoria Gyraldini. In versibus 239 sqq. veris 
notionem etsi sat recte intellexit excerptor noster desiderari, tamen 
ut mederetur huic loco, nondum ei contigit: scripsit enim: 
^Tempora cur variant anni, primaque iuventa 
Yer aestate perit, cur aestas ipsa senescit e. q. s^. 
Yoluit coniungi 'prima aestate': scribendum autem cum primae 
classis codice Gyraldino «ver, prima iuventa, 

Cur aestate perit''. Hoc igitur bene assecutus est noster 
reddendam esse pogtae voculam „ver^. Yersum 235 Gallus in 
libro suo sic scriptum legit: »scire vices etiam signomm tradita 
iura'' ; haec quia vidit non posse intellegi, ut tenebris istis aliquam 
saltem luds speciem afferret, restituit «tradita cura esf*, quam 
scripturam poetae non fuisse nos quidem Gyraldino meliora edocti 
certo scimus: excidit nimirum in illo versiculo particula »et' 
inter vocabula ^signorum'' et «tradita^, qua inserta subito omnia 
facile intelleguntur. Versus, qui praecedit, nil nisi primum 
vocabulum exstat, in Parisinis excerptis: omisit excerptor, quae non 
intellegebat „quaeve suo errant incondita cura'', et sunt sane ea 
verba misere cormpta; sed ex ipsa lacuna apparet aliquo iudicio 



- 8 - 

nsum esse excerptorem nostram: noluit enim inepta scribere, qnod 
sine dubio landandmn est: nam alii ne sentinnt qnidem, qnid 
ineptnm sit, quid non. Ceterum poetae versus interdum suo 
arbitrio satis audacter inter se transposuit Gallus noster vel etiam 
in formam redegit novam plane ac singularem, qua in re age 
mecum paullum immoreris. Inde a versu 224 poeta verba facit 
de divinarum rerum contemplatione ac perscrutatione quam maxime 
excolenda. Dedecet enim pecudum ' more rudem atque hebetem 
ventrique oboedientem dies degere neglectis omnibus, quaecunque 
apta sunt animo, qui est divinae originis reses in bomine scintilla, 
ad altiora dirigendo, velut ad observanda sidera caelique meatuum 
causas vel maxime reconditas penitus cognoscendas. Huic dispu- 
tationi finis imponitur versu 251. lam enim relinquit caelum 
po^ta et reTertitur ad hanc terram ea mente: Terrae cognitio 
primum locum obtinet, caeli perscrutatio secundum, quamquam 
haec et ipsa dignissima est, quae summa omnium virium conten- 
tione instituatur: nam terra, quae est mater nostra, sine dubio 
'nobis magis adfinis caelestibus astris\ At vero quomodo solent 
homunculi hanc terram contemplari? Ita profecto, ut altiora mentis 
studia neglegant plane atque abiciant, praebeant se caecos, humiles, 
pusillos, artes honestas plane nihil curantes, immo uni quacstui 
deditos (258 — 263) glebaeque adsfrictos (264 — 272). Versus 
autem tres, qui sunt 259 — 261, in secundae classis archet^rpo 
perquam absurde legebantur post v. 279, qualis ordo yersuum 
exstat hodie in omnibus libris, qui ab illa membrana ducunt 
originem. Solus excerptor Parisinus, qui eas Aetnae carminis 
partes elegit, quae praeter ceteras florere yiderentur Gallo dulcedine 
sententiarum ac yeritatis lumine — cf. etiam yv. 633 et 634 — , 
sensit versus illos tres post v. 279 locum noD habere, sed esse 
transponendos. Ac primum quidem versus 258 et 262, qui erant 
vicini in exemplari excerptoris, vicinos reliquit, nisi quod „ut'' 
voculam substituit pro tradito ^dum^. lam igitur habuit excerptor : 
„Torquemur miseri in parvis premimurque labore, 
Ut sese pretio redimant verumque professae.** 
Subiectum quod vocatur verbi „redimant^ intellexit excerptor 
nominativum ^parva'' ex ablativo antecedentis versus depromendum. 
lam erat subiectum restituendum verbi „professae'S Quid autem? 



— 9 — 

'Verum' profitentur solae artes: hoc stare videbatnr critico. Hico 
igitar yocem „artes^* restitnendam ratns seqnentem versnm 263 
ita immntavit, nt vocabnlnm „artes" indnceretnr ennntiati sub- 
iectnm. Scripsit antem hand inscite: 

„Turpe! — silent artes viles inopesque felictae." 
Sententia igitur erat haec: „Nos pusilli homines operam insnmi- 
mns in parvis rebns, modo inde lucmm percipiamns, et artes, qnae 
solae veritatis Ince splendent, solae veram spirant hominnm salu- 
tem, viles iacent atque abiectae. Itaqne veram fortunam ante 
pedes iacentem caeca mente transimns, angendis opibus toti in- 
dulgemns atqne inservimns nullo labore, nnlla opera deterriti. 
Hnic sententiae excerptor versns 259 — 261, qnos post v. 279 
coUocatos reperiebat, ita snbinnxit, ut primo loco versnm 261 
poneret, secnndo versnm 259, tertio versum 260 in formam re- 
dactum plane novam hanc: „semen nt argenti, qnaeratur nt aurea 
vena*: tum vero cetera inde a verbis „noctes atque dies" nsque 
ad verba „fenilia campo" (272) tradito ordine continuavit. Con- 
stitnit igitnr Gallns textnm hnnc: 

258 „Torquemur miseri in parvis premimurqne labore, 

262 Ut sese pretio redimant, vernmque professae 

263 — Turpe! — silent artes viles inopesque relictae. 
261 Torqnentur flamma terrae ferroque domantur, 

259 Scmtamnr rimas et vertimns omne profnndum, 

260 Semen ut argenti, quaeratur ut aurea vena. 

264 Noctes atqne dies e. q. s/^ Omnes hae turbae inde ortae 
snnt, quod legebat excerptor in exemplari suo ^vemmqne pro- 
fessae", qnod enm commovit, nt „artes*^ inferret, de qnibus non 
sermo est omnino hoc loco, sed demnm v. 274 sqq. Est autem 
rectns versnnm ordo traditns in solo Gyraldino, qna de re cum 
consentiant hodie docti, non opns est plnribns defendere Gyraldini 
memoriam. Neqne vero recte se habet traditum in omnibns libris 
vocabnlnm „vemm'': quae enim ad defendendam codicum memo- 
riam p. 58 exponit Mnnro, non apta snnt ad persnadendum. 
Reponendum potius cnm Baehrente snbstantivum „lncmm'', qnae 
est lenisshna litteramm nec minus sententiae elegantia commen- 
data mutatio. Contra Maehlyi illud „anmm'' minus placet, quia 



— 10 — 

nimirQin non solom anram qnaeritnr, sed etiam argentnm et alia 
pretiosa metalla in terrarom venis abscondita. 

Transeo ad Gyraldinmn codicem praeter ceteros libros virtute 
ac praestantia spectatnm. Qnam antem veram sit illnd ^habent 
sna fata libelli', *non potest fere melins illnstrari qnam hoc exemplo. 
Breviter qnid rei sit enarrabo. 

Exstitit olim codex praeter Clandiani opera continens Aetnam 
nostram, qnam librarins propterea nt videtnr Glandiano addiderat, 
qnia locis nonnnllis Aetnam commemorat Olandianns. Ille codex 
exaratns erat saecnlo fere octavo. Qni antem viri librnm illnm 
deinceps possederint nescimns, nisi qnod celeberrimns ille Fran- 
ciscns Petrarcha (1304 — 1374) ad tempns illnm libmm possedisse 
creditur. Circa annnm 1500 idem ille ^antiqnissimns certe et 
castigatns codex' in manns incidit Qyraldo, qni, nt ipse aperte 
dicit (de poetamm histor. dial. lY p. 259), Aetnam ex eodem 
illo codice Clandiani ipse sna mann descripsit. Hoc Gyraldi 
apographon hodie deperditnm est, idem fatom habnit vetnstnm 
illnd exemplar apographi. — At nihilominns scimns hodie, qni in 
Claudiani codice illo venerabili Aetnae versuum 138 — 287 exhibi- 
tns fuerit textns. Qnod qui factnm sit, nnnc mihi est euarrandum. 
Atqne anno quidem 1482 publici iuris facta est Claudiani editio 
princeps Yicentina, cnius editionis nnum exemplar in nsum abiisse 
efflorescentis tum bibliothecae Lanrentianae non miraberis. lam 
eodem ut videtur anno 1482 vir doctns nescio qnis sno Marte 
instituit principis Claudiani editionis id ipsum exemplar bibliothecae 
conferre cum illo vetustissimo codice Claudiani, qui privatim ab 
homine nescio quo possidebatur, nec non Aetnae partem (w. 138 
— 287) atque etiam Clandiani nonnulla sua mann describere et 
illi exemplari publico adiungere. Cur vero hoc potissimum frag- 
mentnm Aetnae ille sibi elegerit, cnr in medio ennntiato inceperit, 
in medio desierit, hand facile dixeris. Fortasse haec carminis pars 
nondum adeo evanuerat in codice, nt ceterae paginae. Panlo post 
alter homo Dlam principem editionem Claudiani ex bibliotheca 
Lanrentiana deprompsit, cnins 'docto desiderio^ factnm esse vide- 
tur, nt versns 138—271 — h. e. longe plurima pars — in Ula 
editione Clandiani hodie sint abscissi, exstent tantummodo versns 
272 — 287, qni adhnc servantnr in bibliothecae Lanrentianae codice 



- 11 — 

plut. 33, 9 collati nnperrime a Baehrente. Qnae vero fata faerint 

foliornm illornm versns 138<^271 continentiam, statim perspicies. 

Servatnm erat nsqne ad finem saecnli Xyill vel panlo longins 

— nam hodie deperditnm esse videtnr — exemplar qnoddam fllins 

libri Fetri Pithoei, qni inscribitnr: „Epigrammata et poematia 

vetera, Paris., 1590* ^ Hoc exemplar editionis Pithoeanae ob eam 

cansam insigne foit, qnia cnm ad alia opnscnla tnm ad Aetnae 

versns 138 — 287 in margine mnltae lectiones variantes eximiae 

vlrtntis adnotatae erant ita, ut prolata varia lectione Aetnaea 

addita nbiqne legeretnr littera „Y^S cnins litterae vis eadem mann, 

qnae lectiones variantes adscripserat, in aversa parte eins paginae, 

qnae titulnm habebat, sic explicabatnr: „In Aetna Y significat cod. 

Florentinnm, qnem inde habnit Emstins, nempe solnm partem 

iUam.*' lam exstat eins ipsins Henrici Emstii (1603— 1665) mann 

brevis catalogus bibliothecae Mediceae Florentinae anno 1641 

conscriptns, in quo tamen catalogo nullns talis codex Florentinus 

Aetnae versus 138 — 287 continens enumeratur, neque vero in 

Bandinianis voluminibus. Hinc recte concludimus Ernstium codi- 

cem illum privatim possedisse, qnam explicationem etiam suadere, 

ne dicam inbere videtnr illud ^habuit'. Fuit niminim Emstius 

possessor eomndem foliomm, quae 150 fere annis ante ex biblio- 

thecae editione illa Olaudiani 'exciderant'. Sed iam in usnm vo* 

candum est, quod Burmannns Maior adnotat ad Ovidii in meta- 

morphoseon libro primo versus illos satis vulgatos (85): 

,,0s homini snblime dedit caelumqne tueri 

Inssit et erectos ad sidera toUere voltus:" 

„£xpressit hanc sententiam, ut plures alii pogtae et philosophi, 

Severus in Aetna 223 (=224 ed. Baehrens): 

Non ocnlis solum pecudum miranda videre 

More, nec effnsis in humum grave pascere corpus, 

Posse fidem rebus, dubiasque exposcere causas 

Sacra pemrgentem, caput atque attollere caelo. 

Ita vulgo legitur . . .; sed legendum ex antiquo codice Mediceo, 

quem Heinsius contulit, *tueri', qui et ultimum versum ita exhibe- 

bat: 'ingenium sacrare caputque attoUere caelo^ .... ^nosse fidem 

rerum, dubias exquirere causas' idem codex exhibebat.^' Haec 

habet Burmannus. Adnotasse autem H^nsium vetemm codicum 



- 12 - 

yarias lectiones in marginibas dnornm exemplarinm Farisinae 
Pithoei editionis docet Bnrmannns Secnndns in anthologiae snae 
Latinae epistola dedicatoria p. 53. Qnid igitur veri similins, qnam 
exemplar illnd Fithoei ab ipso Heinsio locnpletatnm esse, qui 
codicem rogatn sno ad tempns acceperat a possessore Emstio? 
Ad versns antem 272—287 varias lectiones e fragmento Ulo Lau- 
rentiano Heinsins ipse enotaverat et snbiunxerat iis lectionibus, 
quas ex Emstii foliis excerpserat ad versns 138— 27 L Faulo 
post codex Emstianns plane interiisse videtnr quasi functus officio 
suo. Unum, quod supererat, erat exemplar illud Fithoeanae 
editionis, cnius possessor sine dubio ipse Heinsins fnit, qui sua 
manu suum ipsius Aetnae exemplar locupletaverat. Fost Heinsii 
mortem (a. 1681) Burmannus Maior heres fuit cum ceteromm 
Heinsii librommtum exemplaris illius Pithoeani: post Burmanni 
Maioris fata suprema (a. 1741) Burmannus Secundus, fratris filius, 
illud exemplar possedit. Defuncto etiam hoc (a. 1778), quia sine 
heredibus fuit, snb malleum redactus est liber ille pretiosns et 
emptor exstitit Kulenkampius professor Gottingensis (f 1794), qui 
dedit discipnlo suo Matthiaeo, qui tum in seminario Gottingensi 
operam dabat Aetnae. Sed tribus demum annis post magistri 
obitum (a. 1797) Matthiaeus in volumine 59 annalium Lipsiensium, 
qui inscribnntnr „Neue Bibliothek der schpenen "Wissenschaften 
und der freyen Kiinste** opes suas doctis aperuit. Illud autem 
exemplar Pithoeanum ipsum paulo post videtnr deperditum esse. 
Hoc igitur volumen 59 alter fons est, ex quo hauriendum hodie 
doctis. De altero fonte statim erit dicendum. Ecce enim anno 
1756, itaqne plus quam quadraginta annis ante Matthiaeum, in 
actomm societatis Latinae Jenen^s a Walchio editomm volumine 
quinto sodalis quidam ad eandem Aetnae partem (w. 138—287) 
easdem fere lectiones vnlgaverat, quas Matthiaeus in margine 
exemplaris sui reperiebat, cum titulo „Lectiones codicis Florentini 
in Cornelii Severi Aetna"; statim subsecuntur lectiones Florentini 
libri nude a sodali Jenensi enumeratae ita, ut ubique vulgata 
lectio praescripta sit. Quaeritur, unde snmpserit eas lectiones 
sodalis ille Jenensis, num forte ex altero illo exemplari Pithoei, 
nam Heinsius duo locupletaverat, sed nescimus, num utmmque 
librum Aetnaeis lectionibus. Sed quid multa, cum ipse Walchius, 



— 13 - 

director societatis Latinae, in praefatione volnminis illius quinti 
pancis nostram rem attingat? Hic autem Walchianae praefationis 
locus, in quem casu incidi, viros doctos plane fugisse videtur, nam 
a nuUo commemoratur, ne a Matthiaeo quidem. Yixit enim inde 
ab anno 1717 usque ad annum 1756 Jo. Christ. Strodtmannus, 
qui in Burmanni Secundi bibliotheca reppererat illam editionem 
Pithoei Parisinam et concedente ut videtur Burmanno lectiones 
varias ex margine descripserat in schedas, sed parum accurate: 
ipse autem liber remanebat in possessione Burmanni Secundi. 
Illas vero schedas Strodtmannus societati Latinae Jenensi conse- 
cravit; ex sodalibus autem eius societatis uui traditae sunt a 
Walchio directore illae schedae, quas praescripta vulgari lectione 
bene digestas ederet. At vero neque Strodtmannus accurate ex 
macgine descripserat neque sodalis, cui nomen erat Cramerus, 
accurate edidit apographon Strodtmanni. Sic factum est, ut sat 
multa Matthiaeo relinquerentur et corrigenda et addenda. Haec 
est historia codicis Gyraldini. — Hic igitur Gyraldinus vel Flo- 
rentinus vel Laurentianus vel Mediceus vel etiam Lucensis (fuit 
enim Claudiani codex Gyraldinus ex urbe depromptus Luca) codex 
erat plane egregius: plurimi loci antea a nullo homine intellecti 
subito elegantissima luce splendent: arte autem coniecturali in 
iUis 150 versibus non plura sunt emendanda, quam in ceterae 
partis 50 versibus. A oorruptelis enim Gyraldinus nequaquam 
vacat: sed semper sunt scribarum vitia libera ab interpolatoris 
manu pestifera, quod mihi hodie erit demonstrandum, nam editores 
nondum credunt. At vero archetypus secundae classis scribarum 
vitiis inquinatus est multo pluribus multoque crassioribus et foe- 
dioribus, quam Gyraldinus, et insuper interpolatus haud medio- 
criter. Quae cum ita sint, haud ita raro Gyraldinus etsi veram 
pogtae manum non continuo tibi praebet, solus tamen gemmam 
habet adopertam paullulum et lenissima mutatione inducta emicat 
subito, quod amplectimur exsultantes, velut in v. 212, ubi 'forunt' 
sine dubio recte elicuit Maehlyus ex tradito illo *terunt'. Munronis 
probo in v. 165 emendationem „acuatque'* pro Gyraldini illo 
jjaquasque": Baehrenti adstipulor in v. 162 „vagantur hiatibus" 
refingenti; excldit enim illud „ur" in Gyraldino e. gr. etiam in 
V. 221 , ubi Matthiaei emendatio „cohibentur" sat bene firmatur 



— u — 



illo „cohibetnr" ceterornm codicnm. Est antem hinc verisimile 
coditem omninm archetypnm scriptora exaratnm fnisse langobar- 
dica, quae aegerrime legi potest propter litteraram exigaitatem 
atqne tennitatem verhornmque contractam scripturam, maxime 
autem propter yocahulomm omissos saepissime exitus substituta 
aliqua superscripta lineola. Omnino, illuc ut redeam, Gyraldinus 
unius syllabae iactura hrevior est hic illic, velut in v. 234, ubi 
omissum est „ve'^ vel „que'S cf. v. 204. Sed haec omnia sunt 
scriharum. Paucis sane locis in Gyraldino corrupta sunt a scrihis, 
quae ceteri libri integra servaverunt, ut in v. 223, uhi „pigra** 
spernendum sine duhio, vel in v. 167, ubi „limite tradunf' non 
minus ineptum est ac reiectaneum. Sed haec omnia tetigisse 
tantummodo hoc loco contentus sum. 

Recentes codices Italici saeculi XY etsi originem ducunt a 
lihro aliquo secundae classis hodie deperdito, tamen cum Canta- 
hrigiensi comparati quanto sint deteriores, hene intelligitur, si cmn 
Cantahrigiensi conferimus Helmstadiensem (de quo cf. Rihh. app. 
Yerg. p. 25), qui est omnium Italicorum optimus, quia multo 
minus Italorum artem expertus est, quam ceteri libri Italici omnes. 

Stemma interpolatorum codicum 
Aetnam continentium: 

Secundae classis archetypus interpolatus corruptus 




Cantahrig. „ ^^ ^ 

saec.X-XI. Fragm. Stah. 

saec. XI. 



Italicorum 



archetypus. 



exc. Par. 
saec. Xin. 




Hehnstad. 
saec XV. 



Arunde- Rehdi- 
lianus gerauos 
saec. XY. saec. XV. 
etc. 



-- 15 — 

Qaam vero misere sit et depravata et interpolata memoria 
librorum praeter Gyraldinum omnium, is demum vere intellegit, 
qui versus 138 — 287, quales ceteri libri exhibent, comparaverit 
cum textu Gyraldini codicis primarii. Mihi igitur, qui artis criticae 
in Aetna emendanda exercendae solida iacturus sim fundamenta, pro- 
ficiscendum est ab his 150 versibus et hinc accurata et subtili obser- 
vatione firma enucleanda norma, qua duce res agenda in cetera car- 
minis parte, ubi res critica in conditione versatur multo desperatiore. 

Ex interpolato archetypo fluxisse lihros praeter Gyraldinum 
omnee exemplis flrmatur ex vv. 138—287 petitie. 

De virtute Gyraldini libri viris doctis nequaquam statim con- 

venit: cum enim interpolatoris ita plerumque — non semper — 

comparata sit ars, ut oblitteratis suturae vestigiis ab ipso poeta 

profecta esse, quae interpolatori debentur, affirmatums sit is, qui 

subtilius observare parum didicerit, primum optimum duxere virl 

docti aliquantum dif&dere Gyraldino, ita ut non vererentur rem 

plane invertere et Gyraldinum interpolatum esse clamare, defendere 

Helmstadiensem et postea Cantabrigiensem. PauUatim demum Gy- 

raldinae membranae praestantiam agnoscere didicemnt critici, 

quamquam ego si Aetnam ederem, magis etiam quam adhuc factum 

est, Gyraldini vestigia premerem. Transeamus iam ad singula. 

Efficax exemplum interpolati secundae classis codicum ar- 

chetypi tenes in v. 253, ubi sine dubio legendum cum Gyraldino 

^quaeque in ea^, non „et quae nunc^. Quid enim ineptius hoc 

loco vocula „nunc^? Neque vero quisquam doctus periculum fecit 

tuendi hoc interpolamentum. Attamen Wemsdorfius et Meinekius 

Goralli coniectnram „et quae huius^ in contextum recepemnt ita, 

ut „huius'' referendum sit ad terram et coniungendum cum 

vocabulo ^natura''. Hoc exemplum praemisi; quia est ad per- 

suadendum aptissimum: causam huius interpolationis infra adum- 

brabo, ubi verba fient de vocabulomm iacturis. — Etiam in 

sequentibus grassatus est interpolator. Yideamus primum v. 256, 

qui in Gyraldino sic legitur: „in Jovis errantem regno perquirere 

divos^, quae est elegans atque integra sententia. Sed vide, quid 

ceteri libri exhibeant: 



— 16 — 

„iii Jovis errantem regno perquirere velle", quod per se itidem 
ferri potest, nam perqnirendi verbnm absolnte hic illic nsnrpatnm 
esse a Romanis nnllo negotio tibi exemplis firmabnnt, jqni partes 
tnentnr Cantabrigiensis, Mnnro e. gr., qni Cantabrigiensem 'sicnt 
sacros vetnstate Incos' fere adorat nec non hoc loco Qyraldini 
illnd ^jdivos^ reiciens Cantabrigiensem seqnitnr, nam „tbe reading 
of p (i. e. Gyraldini) must be interpolated.' lam igitur fortius 
pugnandnm est. Foeta postqnam verba fecit de caeli meatibns, 
quorum cognitio ac tamquam perscmtatio ^divina est animi ac 
iucunda voluptas'', pergit „sed prior hanc homini cura est 
cognoscere terram (emendatio ^hanc'' mea est) quaeqne in ea 
miranda tulit natura notare. '^ Ac primum quidem utrum, quaeso, 
primo obtutu genuinam originem magis redolet hoc loco, „velle'' 
an „divos"? Certe «divos**. Quid enim gravius magisve poeticura 
locutione «perquirere divos"? Est aptissime positum nostro loco, 
cf. Manil. IV; 908 ed. Jacob: contra istud ^velle'' languidius esse 
quam alterum illud facile concedes. Sed iam dicam, unde ortum 
esse credam vocabulum ^velle^. Ac Jacobus quidem suspicatur 
adscriptum esse olim, ut quinam intellegendi essent ffdivi**, dilucide 
appareret, glossema ^stelle'* i. e. „stellae'', quod deinde abiiss& 
sibi persuasit Jacobus in cormptelam „velle**. Non assentior: cur 
enim non interpretatus est auctor glossematis per eundem casum 
accusativum „stellas^? Sed omnino reiectanea Jacobi sententia» 
Mihi autem longe aliter illud ^velle^ explicandum videtur. 
Interpolator haec fere secum cogitavit: „Quomodo tandem potest 
aliquis re vera in caelo errare et divos perquirere? Tale quid 
potest velle aliquis tantummodo, temeraria mente velle, nil amplius 
— invitis Dis!* Tum vero sine mora verbum „velle" versui in- 
culcavit eiecto quod desiderari posset vocabulo «divos*. Fortasse 
etiam inde orta est interpolatoris ars, quod archetypi margo hoc 
loco aegre legebatur vel etiam abscissus fnit vel simile quid. Sed 
quaestio nondum est absoluta. Ecce enim praecedens versus 
eundem interpolatorem magis etiam expertus est qnam is, de quo 
modo vldimus. In Gyraldino perscriptus fuit in hunc modum: 
„nam quae mortali cuiquam est amentia maior^. Haec versus 
forma sanissima est profecto, ut sanior non possit cogitari omnino. 
Nihilominus nonnulli Aetnae editores, inter quos Hauptius et 



— 17 - 

MnnrO; sequi maluenint interpolatoram codicnm memoriam. Exstat 
igitor in Cantabngiensi: 

C| est 

»nam qnae mortalis spes. qnaeve amtia maior'', InHelmstadiensi: 

e or 

*nam qnae mortalis spes est qnaeve amancia mains*, non „qne 

e 

amancia^; nt Jacobns edidit; nam Baehrentis collationi maior fides 
habenda est qnam Lachmannianae in Jacobi editione pamm accnrate 
expressae. In Amndeliano deniqne, qnem Mnnro contnlit, haec 
exstant: 

„nam qnae mortalis spes ^ qnae amatia maior^. Yides igitnr 
consentire hos codices in voce «spes* a Gyraldino plane aliena. 
lam cnm nnnm tantnmmodo poetae esse possit seqnitnr altemm 
ad interpolatorem referendnm esse: qnaeritnr ntmm. Ut statim 
dicam, vocabnlnm «spes^ omnino absnrdnm est hoc loco. Licet 
enim ad sententiam seqnentis versns aliqnatenns qnadret, contra 
cnm sensn yersus 257 qnomodo eam vocem consociare velis, me 
plane fugit Sed iam liquet, nnde orta sit interpolatio: nimirum 
idem interpolator, qui verbnm „velle** snbstitnit, idem inquam 
criticus 'in Jovis errantem regno perqnirere divos' qnia ab omni 
veritate toto caelo abhorrere et sperari tantnmmodo posse tale 
quid arbitrabatnr, pingui scriptura poetam temere ita correxit, ut 
evaderet: „nam quae mortalis spes qnaeve amentia maior^, et 
praeterea idem Ole explendae sententiae cansa superscripsit „est*', 
qnod cum Cantabrigiensis scriba fideliter supra lineam depinxerit, 
in Helmstadiensi et in Amndeliano in textum irrepsit Ceterum 
„mortalis" yocativnm casnm pluralis numeri videtnr intellegi volnisse 
interpolator noster, quamquam in hac re eerti quicquam vix ausim 
af&rmare: fortasse enim de genetivo singularis cogitavit ille. Sed 
utut hoc est, Oyraldini horum versuum lectionem Integram, 
ceterorum codicum interpolatam esse satis demonstrasse mihi videior. 
Nam Baehrentis illud „mortali neqnam^' inutile est. 

Jam vero videamus versus qui sunt 274 sqq. Oyraldinus 
haec habnit: 

«implendus sibi qnisque bonis est artibus: illae 

sunt animi fruges, haec rernm est optima merces e. q. s.^, 



— 18 — 

qnam textns constitutionem verisimile est etiam nostrnm interpola- 
torem in exemplari sno inyenisse, prinsqnam ad criticam artem 
exercendam se conyerteret. Conicio antem omnem interpolationis 
pestem inde ortam esse hoc loco, qnod interpolator in exemplari 
sno interpnnctionem reperiebat non ante, sed post Tocabnlnm 
«illae^ — in fine versus — positam a stolido scriba, qni poetae 
mentem nihil curaverat in describendo. Jam venit medicns inter- 
polator ferro igniqne instructns. Frimnm ei displicebat illnd „ar- 
tibus illae": meminerat enim se didicisse ablativum pluralis 
^illis^ formari, qnod sine mora restitnit. Sed iam locns nondum 
erat persanatns: primum igitur vocis «haec** ultimam littemlam 
delevit, nam «fmges** feminini generis esse auctor Aetnae plane 
oblitus erat: deinde e contextu removenda erat vocula ^esf. Jam 
restabat: „snnt animi fruges hae rerum optima merces^. Illud 
antem „remm optima" metro non convenire interpolator sat bene 
vidit, id quod posteritati demonstravit, cum „maxima^ snbstitneret : 
iam non exstabat elisio, oratio videbatnr flnere. — Gennina igitur 
poetae manus haec fuit: 

«implendns sibi qnisque bonis est artibus: illae 
snnt animi frages; haec remm est optima merces 
scire e. q. s.**, haec enim extrema snnt coniungen- 
da. Atqne Hanptins quidem excnsandus est, qnod Gyral- 
dini lectionem „illae'' omnino non noverat, nam neqne in ac- 
tis Jenensibns neque vero a Matthiaeo in Qyraldino «illae'' ex- 
stitisse apertis verbis affirmatur: et nihilominus sine dubio in 
editionis Pithoeanae margine Florentini codicis lectio „illae^ ad- 
notata fnit; nam dicit Matthiaeus: „Ich lasse hier die ganze Stelle 
von Vers 256 (=258 ed. Baehrens) an folgen, wie ich glaube, 
dass sie gelesen werden muss, . . ein paar meiner Eoniekturen 
werde ich gleich in den Text aufnehmen.* At quid Plorentinns 
haberet, hoc erat diligenter et religiose enotandum! Jam vero in 
textu Matthiaei legitur „illae^, cni tamen lectioni nihil tribuendum 
censuit HauptinS; quia arbitrabatur referendam eam esse ad meram 
Matthiaei artem. At Gyraldini lectionem eam fnisse docet nnnc 
Baehrens, qni versus 272 — 287 ipse ex codice Laurentiano de- 
scripsit: ibi re vera legitur „illae''. Yides etiam in Mnnronis 
apparatu formam „illis*' Gyraldino tribni—falso, ut scimns nunc. 



- 19 - 

Deinde Hauptiiis arbitrabator legi in Gyraldino (v. 273) 
^sic avidi semper qno visnm est carior ipsis^, quia mmirmn 
Heerenns, qui mnlto ante Baebrentem ad vr. 272 — 287 Laoren- 
tianmn contulerat in nsnm Mattbiaei, sic testatos erat: at negle- 
genter rem Qgerat Heerenns: Baebrens enim legi docet «qaoYis 
est^, nnde optime elicnit idem „qaaeyis res**; nam in constitaendo 
yersos 273 textn faventibus Musis versatus est Baebrens, cuius 
emendatio sola quadrat boc loco: omnia cetera commenta valde 
claudicant. Olim ego temptaveram: „sic avidis semper quidTis 
est carius ipsis**, attamen Baebrentis emendationem ut leniorem 
praefero: sensus plane ad idem redit. Ut boc addam, in margine 
editionis Fitboeanae recte adnotatum erat ab Heinsio coUatore 
^quovis est^ — boc testatur Mattbiaeus — , sed neglegenti ista 
Heereni collatione infringebatur auctoritas buius notae. Ac Wems- 
dorfius quidem baec in contextum recepit: 

«implendus sibi quisque bonis est artibus; illae 
sunt animi fruges; baec rerum maxima merces, 

scire e. q. s.*' ita, ut ^scire** pendeat ex vocabulo «merces^, quod 
rectum est. Goncinnavit igitur suam sibi lectionem Wemsdorfius 
ex Oyraldino et ceteris libris. At tota poetae mens nonne epi- 
tbeton ,,optima'' unum requirit boc loco? De quantitate mercedis 
non agitur, sed de qualitate. — Quod vero Baebrens voluit in 
V. 274 „implendum se cuique*', me non babet assentientem. Neque 
enim probam causam video, quae nos cogat ab omnium codicum 
eonsensu recedere boc loco, cum et ipsa sententia prorsus nobis 
satisfaciat et latina verba latinitati. 

Transeo ad v. 213 sqq. in Gyraldino sic exbibitos: 

„spiritus inflatis nomen languentibus aer 

nam prope nequicquam pars est violentia flammae.*' 

Frimum textus purgandus est. Quanto autem opere iuvet nos in 

emendando notitia Gyraldini, quam mire pabnaris emendatio vel 

corruptissimi loci pendeat interdum ex unius litterulae a criticis 

adbuc neglectae felici usurpatione, boc dato exemplo in animo est 

proponere. Pro inepto vocabulo ^nomen*' nibil aliud restituendum 

est nisi „momen'', quae correctura auctorem babet Scaligerum. 

Sed iam exbausta fnit veterum criticorum ars: tam enim mani- 

2» 



- 20 - 

festam emendlKtioiiem, qnalis est ^inflat eis^ pro tradito ^inflatis*', 
MaeMyo reli<|nere mveniendam. Scribendnm igitm*: 

,,spirita9 inflat eis (i. .e. incendiis) momen langnentilras''. 
Bestant antem et emendationem yehementissime efflagitant diu ne- 
gataraverba: 

^aer 
nam prope neqnicqnam pars est Tiolentia flammae^. 
rtimnm stabiliendnm est, qnid reqnirat sententia. Qnalis antem 
fderit poetae mens, optime indicatnr sana particnla „nam*. Post- 
qnam enim dictnm est: «laognenti igni spiritns flando vires addit 
et momen^ (est enim sermo de tollendis molibns), particnla „nam'* 
continnanda est sententia in bnnc modumr „nam sine anxilio 
venti ignis non tantam tollendi vim habet qnantam invante vento*". 
Hoc solnm exspectatnr, niliil alind. Yides praeterea versibnfl 
216—218 ei ipsi sententiae finem imponi aptissimnm. Jam vero 
redeat ad ipsa poetae verba oratio. Qnod antem nemini adhnc 
contigit, nt tenefariB iUis aliqnam Incis speciem afferret, hoc inde 
factnm est, qnod omnes littemlam „s^ vocis ^pars" neglexemnt 
toti in Cantabrig^ensi et Helmstadienai ceterisqne libris praebenti- 
bii& «par^. Sed iam proponam meam hnins loci emendationem: 

, ardet 

nam prope neqniqnam per se violentia flammae*^, 
^per se^ i. e. „sine anxilio venti^ et ^neqniqnam'' accipe hoc 
sensn: non 'pellit corpora,' cL v» 216.. Eodem antem modo, 
qno littera V perperam vicino vocabnlo adinncta cansa fnit cor- 
mptelae in v. 161, nbi scribamm erroribns ex v^bis ;,£all6ri^ 
et^ fiactnm est ^fiallere sod^ (cf. etiam Helmstadiensis lectionem 
initio versns 185), eadem, inqnam, ratione nostro loco verba 
;;per se** primnm abiere in cormptelam ^pers e^, qnem errorem 
deinde alter scriba in describendo ita 'emendavit', nt scriberet 
spars e (= est)*. Nec minns probabiliter altemm illnd a me 
restitntnm est, ^ardet^. In v. 285 scribae negiegentia factnm est, 
nt «tennes^ cormmperetnr ita, nt evaderet ^neve*^ : itaqne litterae 
f et V plane periemnt, aicnt nostro loco 'd' et 't'; deinde antem 
sedem commntavemnt illic Utterae 'e* et 'n', hic 'r* et 'e'. Yide 
antem, qnam apte meo „per se^ respondeat in v. 216 illnd „opn8 
anxilinm est^. — Sed prinsqnam dicam de interpolato in libris 



— 21 — 

praeter GyraldinimL ommbns YersBs 214 exita, propter qttem 
tracto onmmo hos versas, commentam, qsod cetMsris onmiibiifi meliiis 
est proGol dubio, refellam, Baekrentis niiiiirom: fianptiam eifim 
prorsns infeliciter hnnc locnm tractasse nemo tam caecns est qni 
negare velit: idem cadit in ceteros «ditores fdierosque. Baehrens 
igitnr etsi sat bene sensisse Tidetnr, qnid fere flagitet senlsntia, 
ipsnm tamen textnm minns bene constitnit; Tide enim, qnomodo 
sententia progrediatnr apnd Baehrentem: ^spiritns igsi momen 
inflat, hoc antem necesse est fleri, nam invante aere yiolentia 
flammae neqnaqnam par est**. Nonne, qnaeso, exspectas potins: 
„nam deficiente aeris anxilio etc.**? Deinde antem ob hanc 
cansam maxime accnsandns est Baehrens, qnod sanae carni cnl« 
tmm adhibnit: yerfois enim, quae snnt «nam prope neqdqnam*') 
qnid sit integrins, cnm de effectibns verba iant in pellendis cor- 
poribns conspicnis, me pllane fngit. 

Jam in fine yersns 214 omnes praeter GTraMinnm libri non 
^flammae^ habent, sed ^sen^er^, qnod est mihi nnnc explicandnm. 
Nimimm id, qnod mann tennit interpolatiOr cniqne criticas cnras 
applicavit, exemplar nt omnino foeda neglegentia oonscriptnm ex 
manibns prodierat scribae, sic hic ilMc looos habnit nnins vocabnli 
iactnra deprayatos a scriba negl^enter ^miissi lacnna reiicta nnlla, 
qnod )ion miraberis, si enndem Bcribam neglegentissimnm totnm 
V. 2^ ondsisse comperies. Jam interpolator noster, qni in illo 
exemplari totam Aetnam perlegit, si metawn insto magis clandi- 
care videret, nonnihil snocnrrendnm istos metri explendi cansa, 
qnae in mentem veniebant, textni insemit, cnm tamen snpersederet 
antea probe operam dare, nt poetae mentem satis v^l intellegeret 
vel indagaret Tale antem antoschediasma tenes nostro loco, nbi 
vtlissimnm yocabnlnm „semper^ vice fangitnr deperditi. Y. ^9 
in exemplari interpolatoris sic perscriptns exstabat: «tempora cnr 
varient anni prima inventa'' omissa voce „yer^: continno pairti- 
cnlffln ^qne'' vocabnlo ^prima*' adinnxit noster: iammetmm recte 
se habet, si ^prima'' animo coninngis mm vocabnio «aestate^. 
Idem de v. 237 dicendnm, cnins iianc formam reperieba^ interpo- 
lator: „nnbila cnr caelo deonBtiet Imlnres*^ „Tenis*' ei videbtKtnr 
cnm vocabnlo ^caelo"^ aptisslme conqvom nec non metro satiB&u^ere, 
qnamoforem non dnbitabat textnm illa vooe poet yocabnlnm „caek)*^ 



— 22 — 

inserta inqninare. Fnere tamen, qni interpolatam esse dicerent 
non tam hanc versns formam, qnam Gyraldini libri „Panope caelo'' 
exhibentis. Jam contemptomm Gyraldini dnae snnt partes: altera 
enim, in his Wemsdorfins, sic interpretatnr: „Qnando caelo 
Phoebe apparet nnbila et obscura etc., coU. Yerg. Geoi^. I, 427 
ed. Bibb.: 

'Lnna, revertentes qnom primnm colligit ignis 
Si nigmm obscnro comprenderit aera cornn, 
Maxnmns agricolis pelagoqne parabitnr imber'.'' 

At hoc est artifiiciis extorqnere interpretationem: sic 
non loqnitnr Aetpae anctor, ne omnino qnidem, nednm in 
hoc astrologico excnrsn, nbi oratio animadvertitnr imprimis 
perspicna. Contra Mnnro „nnbila'' intellegit accnsatiynm casnm 
nnmeri plnralis generis nentrins sic interpretans; „cnr Phoebe 
ipsi caelo nnbila (= nnbes), nostrae terrae imbres dennntiet". 
Atqne haec qnidem explicatio item reiectanea, item artificiis impe- 
trata^ Cnr tandein non statim nominatnr Phoebe, sed in nova 
demnm sententia, postqnam antecedens versns propter deficiens 
snbiectnm onmino intellegi non potnit? Hoc in ntmmqne cadit, 
in Wemsdorfinm non minns qnam in Mnnronem; deinde antem in 
Hnnronis ratione etiam hoc mire cogitatnm videtnr: „Phoebe 
caelo (dativ.) nnbes dennntiat''; qnasi non in ipso caelo veteres 
gentes Innae cnrsns absolvi crediderint! Aliter se res habet in 
Gyraldini scriptnra „nnbila cnr Panope caelo dennntiet imbres": 
hic enim „caelo^ ablativns est et snpplenda praepositio „d6"* 
Sed mendnm .contraxit nomen „Panope" scribae tribnendnm, non 
interpolatori, qnem omnino in Gyraldino grassatnm esse obstinate 
nego. Est enim Panope nympha marina a caelo plane aliena. 
At non video, qnid displiceat in Matthiaei invento „Phatne*^ Dice- 
batnr enim Phatne locns nebnlosns inter Oancri sidera qnae vocantnr 
^Ovoi' vel ^aselli,' et credebantnr sane iUae nebnlae, si insto erant 
crassiores atqne obscnriores, mnltam plnviam dennntiare, qua de 
re conferendi snnt astrologi, e. gr. Aratns in diosem. v. 160 sqq. 
264 sqq. Praeterea conferas Eratosthenis catasterism. XI cnm 
inscriptione: 'Kapxrvoc, "Ovot xal Ocxtvt)'. Jam omnia eleganter 
decnrmnt: versni 237 snnm reddidimns snbiectnm, qnod cormpte- 



- 23 — 

lam contraxerat in primae dassis libro Gyraldino, exciderat plane 
in secandae classis archetypo mannm passo interpolatoris, qni 
Tersns conficiendi cansa temere „terris'* textni incnlcayit. In 
V. 235 neglegens scriba archetypi secnndae classis particnlam „et" 
omiserat propter sententiam prorsns necessariam: at hic abstinnit 
ab omni correctnra interpolator, qnia metmm non hiabat, qnia 
excidisse aliqnid noster in perlegendo non sentiebat omnino. 

At Tero absona ista interpolatoris snpplementa qnam male in 
ea Aetnae parte, nbi Gyraldini ope non invamnr, criticomm in- 
genia vexayerint hic illic, qno facilins intellegatnr, iam afferam 
exemplnm, nbi primns mihi videor veram deprehendisse cormptelae 
natnram: snnt enim ne dno qnidem illi versicnli 567 et 568, qni 
snmmam totins doctrinae, qnalis in Aetna carmine exponitnr, bre- 
viter complectnntnr, adhnc satis emendati. Gantabrigiensis haec 
exhibet: 

„Terra foraminibns vires trahit, nrgnet in artnm 

Spiritns incendi vivit per maxima saxa.** 

Itali scripsernnt „incendit vivns^, qna coniectnra nihil 
proficimns. Sed cnr ne recentiomm qnidem criticomm, qnornm 
hnins cormptelae emendationes aegre, ne quid gravins dicam, 
intellegnntnr omnes, nllnm commentnm stet, statim apparebit 
ex eis, qnae docere in animo est de ennntiati sententia. Ac 
primnm qnidem liqnet tribns constare orationem partibns 
douvSeTCDc compositis: prima pars est „terra foraminibns vires 
trahit^, altera »nrgnet in artnm spiritns'', tertia pars „incendi vivit 
per maxima saxa^ cormpta est. Qnaeritnr, quae esse debeat sen- 
tentia hnins extremi ennntiati. lam in Aetnae montis vi atqne 
effectn poetae iusto inre maxime notanda videtnr ingens illa li- 
qnentinm lapidnm emctatio, de qna cnm saepins tnm in iis, qnae 
antecednnt, nberrime exponitnr. Inde a v. 537 explicare stndet 
poeta, qni fiat, nt praednra lapidnm illomm materies Aetnaeis 
ignibns domita liqnescat. Hnius igitnr verae sententiae vestigia 
sno iure premens Hanptins sic emendavit: 

„ — , incendi vincuntnr maxima saxa.^ 

In hac emendatione valde displicet vocabnlnm «incendi^, sive 
infinitivnm esse voluit Hanptins sive genetivnm (cf. opusc. II p. 43) : 



- 24 — 

ille abfaorret ab indicatiyis — et quid tandem accenditar? — hic 
me offendit, cam potins ablativom casom exspectem. Ego yero ge- 
nninam po^tae mannm hanc fnisse £co: 

„ — , incendi vis vincit maxima saxa,^ 

,vlncif L e. 'liqnefacit' (cf. 554, 543, 471 etc.): haec est elegans 
omni ex parte sententia. Verba antem „vis vincit** in archetypo 
secnndae classis scribae vitio, id qnod satis facile fieri poterat, 
abierant in cormptelam „vivit", contractione nimimm. lam antem 
metro clandicanti snbvenit criticns noster inserta temere vocula 
„per'S qnod supplementnm huic barbari sermonis alumno conve- 
nire videbatur sententiae. Fortasse, qula compendiis scripta erant 
vocabula „vi8 vincit", abierunt in brevem formam. 

Item V. 612 nondum recte est emendatns. Describitur enim 
inde a v. 606 vastissima illa liquentium lapidum eruptio, quae 
commovit fratres Catinenses, ut singulare illud sanctumque pietatis 
exemplum auderent. Quaecumque sunt in Aetnae circuitu, omnia 
capit vorax incendinm: obvia quaeque ingenti ferventium undarum 
impetu tanquam ardenti diluvio stemuntur. Cantabrigiensis haec 
exhibet: 

„Ardebant agris segetes et millia cultu 
Jugera cum dominis silvae collesque urebant.'' 

Helmstadiensis, Rehdigeranus, Amndelianus „milia" ha- 
bent et pro inepto „urebant'' „virebant^S ^^^^ refingendnm 
esse in participium „virentes'' iam olim videre Itali: non 
minus forti mutatione opus erat In sequenti versu, ubi illud 
„tremendum" Jacobi recte se habet procul dubio. Munro Caata- 
brigien^s libri vestigia premens quod poetae reddendum esse cen- 
suit „mbebant'S ^on bene rem egit. Cur tandem non reposuit 
Anglus verbum „mebant'S quam in mutationem multo leniorem 
ipse olim incidi, licet hodie cum Italis faciam: nam quod virentes 
silvae collesque flammis comburi dicuntur, hoc ipsum, si quid sentio, 
colorem habet valde poeticnm: est enim cmdelius tale spectaculum, 
sed in ipsa cmdelitate pulcrius. Utrum porro pro tradito illo 
,,milia'' vel „mi1Iia*' reponere velis cum Italis „mollia'' an cum 
Heinsio „mitia'S i^on mnltum refert: utmmque aptum videtur. Sed 
iam dicendum de cormptela „cum dominis''. Quid enim magis 



— 25 — 

absonnm hoc loco, quam ardentmm 'dominorom' commemoratio? 
Qnis tandem sic loqnitnr? HeinMns elienit „domibns'S qnae est 
proclivis per se emendatio, sed reicienda nihilominnS; qoia domnnm 
hoc loco nondnm mentionem fieri licet, sed demnm inde a v. 614. 
Bestat iam Hanptii coniectnra „pomi8^; sed ne hanc qnidemam- 
plector, qnia emendationem eam esse, qnae rem non absolvat, sed 
deficiente aptiore invento sit qnasi' interim snbstitnta, qnivis fadle 
sentit: olim ego de coniectnra cogitayi, qnalis est „ingera, cnm 
dnmis e. q. s'^, qnam nnnc video etiam Heinsinm dnbitanter pro- 
posnisse, sed haec omnia hodie improbo. Est enim vera medela 
longe alia via qnaerenda: vide igitnr, qna fortnna emendem. No- 
tnm est nihil fere saepins inter se commntatnm esse a scribis, 
qnam vocabnla „omnis, hominis, dominis, ominis^^, cf. e. gr. v. 252 
et qnae statim addam de v. 470. Beperiebat antem scriba arche- 
typi secnndae classis in exemplari sno versnm sic perscriptnm: 

,angera, cm omnis silvae e. q. s." h. e. 

,4ngera, circnm omnis suvae collesqne virentes". 
Hlnd antem compendinm m falso interpretans, qno nihil 
se offerebat proclivins, „cnm" descripsit noster et aspersit 
deinde interpolator, fortasse hoc loco etiam ipse scriba, cor- 
mptelam „dominis*' metri explendi cansa et qnia credidit eam 
veram esse lectionem praecedente iUo „cnm'% „dominis'' et 
„omnis" saepe confandi bene recordatns. Ipsi sane poetae 
reddere praestat nominativi formam „omnes", non „omnis'*, 
sed codices vel optimi sat saepe etiam in nominativo plnralis nn- 
meri — nam in accnsativo est satis sollemnis ille in is terminns 
— praebent formam in is exenntem, velnt ipsnm illnd „omnis'' 
legitnr in Yergilii Mediceo Aen. YII, 625 «t XI, 362. In Aetna 
carmine nominativns in is exiens bis legitnr in codicibns, ,,omni8*' 
(162) et „potentis" (359), qnibns locis ego si Aertnam ederem „es" 
restitnerem. nind vero „circnm'' qnanto opere ex sententia arrideat, 
nemo est, qnin facile mihi concedat Qnid? qnod mimm qnantnm 
mecnm consentit in desiderio notionis „drcQm" Wemsdorfins, qni «tsi 
pessimnm contextnm praebet, haec tamen habet in adnotatiene: 
„imUia enlta' . . h. e. innnmera enlta ^rca Aetnam loea." Unnm 
addam. Coninnge modo illnd „ciream" animo, id qnod licet, etiam 
cnm eis, qnae antecednnt. Po6ta nimimm sno inre composnit vo- 



— 26 - 

cabola „omnes'' et „circam^', nt et nos „alle ringsamher^S sed si 
viveret hodie, iUnd mehercle non negaret etiam segetes circnm et 
ingera circnm arsisse. Cetemm cf. v. 100, nbi hand insnlse „cir- 
cnm eat^* mihi videtnr Baehrens reposnisse pro illo „cnm meat*' 
codicnm, qnod ferri non potest. Ecce versn 470, qni in solo Gan- 
tabrigiensi legitnr, pro inepto isto „hominnmqne^' nil alind scripsit 
anctor nisi „omnesqne", qna mea correctnra Baehrentis illnd „ac 
mille'' facile snperatnr, atqne de sententia, qnalis restitnenda vi- 
deatnr, cnm Baehrente me vidos consentire : significat enim *omnes* 
hoc loco, nt saepissime (cf. e. gr. locntionem 'omnibns precibns 
petere'), „alle mOglichen^'. Getemm male de hoc loco dispntat 
Mnnro, qni hominnm fignras eas intellegit, qnae v. 475 per com- 
parationem ab acie petitam indncnntnr. Hoc si aliqnam veritatis 
speciem habere volnisset Mnnro, debebat saltem transpositionem 
institnere eam, qnam postea Hanptins institnit, qni post v. 475 
illos dnos versicnlos 470 et 471 contextni inseruit additis lacnnae 
signis. At hoc est mntare diftcnltatem, non tollere. Accepta enim 
Baehrentis facillima emendatione „stanti pars robore pngnat^' — 
nam qnod Mnnro temptavit „stantis pars robore pngnae", hoc vereor 
nt sit latinnm omnino, nednm a sententia sannm — qnid melins 
inseqnatnr qnam illnd „nec recipit flammas", non video fere. Qnae 
cnm ita sint, non licet w. 470 et 471 ab eis, qnae secnntnr, 
divelli: illnd vero non plane negaverim post v. 469 excidisse ver- 
sicnlos pancos, qnibns Aetnaea emptio magis etiam describebatnr- 
Sed ntnt se hoc habet: illae fignrae et facies snnt lapidnm 
fignrae et lapidnm facies intcllegendae, nt apparet ex seqnentibns 
w. 471 sqq., qnos recta interpnnctione ab antecedente sermone 
seinnxit Baehrens. Nam qnod alii lapides iamiam toti difflnxere, 
alii Dondnm toti, sed ex parte tantnmmodo sive maiore sive mi- 
nore sive maxima sive minima, alii prorsns resistere nitnntnr, hoc 
ipsnm alios aspectns praebere aliis temporis momentis, cnm pan- 
latim omnes moles liqnefiant, nemo est qnin facile animo asse- 
qnatnr. Qnod antem „omnes'' reposni pro Gantabrigiensis memoria 
„hominnm", hoc certe nnllnm scmpnlnm relinqnet ei, qni qnanto 
opere cormpti sint in AetDa vocabnlomm fines, probe perspexerit. 
y. 462, nt hoc hic statim addam, facile emendatnr, si mecnm sic 
legis: 



- 27 - 

;,Nam simtil atqne movent vires tnrbamqne minantnr, 
Diffngit extemploqne solnm trahit nndiqne rimas e. q. s.^S 

ita nt solnm dicatnr diffngere et rimas trahere, „moyent" antem 
idem sit qnod „moventnr", cf. v. 295 et praeterea „provolvnnt*' 
V. 469, „volvens" v. 493 etc. Non igitnr cnm Baehrente facies, 
qni; nt sannm snbiectnm qnod vocant grammaticnm nancisceretnr, 
dnbitante voltn „Aetna" proposnit pro eo, qnod desiderari possit, 
„atqne". Neqne enim saxnm vires movet. Sed qnoniam v. 612 
sanavimns, prinsqnam redeamns ad propositnm, age interiecto bre- 
yissimo excnrsn videas mecnm, nnm vicini fere versns 610 extre- 
mnm vocabnlnm vere sanatnm in editionibns circnmferatnr. Ac 
primnm qnidem codicnm illnd „torqnet** sine dnbio cormptnm est, 
nam sententia prodit molesta, obscnra, inepta deniqne^). Est 
antem nna tantnmmodo ad hnnc diem proposita emendatio, qnae 
est Scaligeri, qni „torpet" elicnit, qnam coniectnram amplexi snnt 
Hanptins, Sanppins (v. annal. doct. Gotting. 1874, I p. 487), 
Baehrens. Hoc tamen torpendi verbnm nostro loco non ita signi- 
ficanter dici bene vidit Mnnro, cnm moneret non solere caelnm 
immobile esse ne sereno qnidem Jove, nednm in tempestatibns. 
Et recte qnideml Namqne in tempestatibns elementa tnrbnlento 
impetn concitata pngnare potins et incnrrere qnam torpere videri 
facile apparet. Solet sane ante tempestatem torpor qnidam desnper 
incnbare, sed non ipsa tempestate exorta, qnam nostro loco iam 
exortam esse nt pntemns snadet v. 609, nbi fnlgnrare dicitnr 
aether. Atqne ego qnidem non dnbito, qnin mihi contigerit, nt id 
verbnm restitnerem, qnod a poeta scriptnm est hoc loco, „tnr- 
gnet"^). Haec demnm apta sententia est atqne lenissima medi- 
cina restitnta. 

Neque vero fortior videtnr mihi ea medicina esse, qnam ad- 
hibeo versni 569. Est enim pro inepto qnod libri habent ^magni- 
ficas landes'* reddendnm poetae,- qnod indicatnr versn 574, nbi 



*) Versus enim 610 subiectum vocabulum „aether" esse debet, 
ut docet sana interpretatio: non licet cnm Jacobo et Munrone cogi- 
tare de Jove, quae stractura non nisi artificio extorquetur et ne ex- 
torta quidem sententiae perspicuitate commendatur. 

*) Verisimile est fdsse in archetjrpo „turguet", non „turget*. 



— 28 — 

Thebaram moenia commemoraBtiir exBtnicta saxis magnificae 
Bpeciei. Lege igitor mecam: 

^MagnificoB lapides e. q. s.**, i. e. „pr9xilitige Steinbanten^, 
nam nt pinns sexcentiens dicitnr pro nave, cnr non lapis vel la* 
pides pro muro, nt Ovid. fast. HI, 431: 

„Romnlns nt saxo Incnm circnmdedit alto**? 

Qnae vero temptavere critici ^aedes* vel «nrbes* vel ^anlas^, 
nnllnm eomm ita qnadrat nt «lapides'*, si sententiae v. 574 sqq. 
rationem habneris, nt par est. Bis in carmine noBtro ^atqne^ re- 
stitno, nbi «et^ habent libri et editores: alter locns est v. 64, qaem 
sic perscribo: 

„validos tnm Jnppiter ignes 
Increpat atqne ictos protnrbat falmine montes^, 

nbi «ictos* proleptice snmas. Verba antem „atqne ictos* in libris 
abiemnt in cormptelam „et victo*, qno nihil proclivins. Deinde 
„atqne'' repono v. 593, nbi 'timidns Graiae raptor pnellae' contra 
morem po^tamm (v. Jacobnm p. 260) pammqne apte dicitnr ^victns 
iacere'*, postqnam Achilles nominatns est et Hector. Fnit enim 
non heros Paris, sed comior et tennior adnlescens qnam fortior et 
robastior: paellae et fides magis ei cordi erant, qnam belli labo- 
riosnm et anceps opns. Omnino antem vocabnlnm „victns'' prop- 
terea pamm qnadrat, qnod scimns Paridem a Philocteta sagitta 
Hercnlis esse transfixnm, deinde ad Oenonen se contnlisse, qaae 
cnm anxilinm snnm negasset, Troiam reversnm decessisse. Scrip- 
sisse antem poetam neqne „fixns'' verisimile est neqne ^fictns'' 
neqne „timidns* neque vero „vietns", qnod rarins omnino vocabu- 
Inm nt amplectar hoc loco animnm indncere non possnm. Nam 
licet mensnra synaeresi bisyllaba defendatnr Hor. epod. 12, 7, hoc 
tamen displiceret, si AchiUe modo 'impigro' appellato Paris dice- 
retnr 'vietns* iacere. Exspectamns enim epitheton, qnod respon- 
deat iUi „impiger" et apte dicatnr de Paride. Ego vero hoc pro- 
pono: „hic et Achilles | impiger atqne nnctns magni iacet Hec- 
toris nltor." «Unctns* idem fere est qnod «nngnentatns" vel «deUbn- 
tns'', velnt legitnr „nncta Ciorinthns*' apnd Psendoiavenalem (8, 113) 
hoc sensn: „das Uppige, geniessende C!orinth'^. Versns est: „For- 
sitan imbellis Rhodios nnctamqae Corin&on | despicias me- 



— 29 — 

rito.'^ lam perspicies, qaam sint contrariae plane notiones »im- 
piger*, qnae laborem declaret, et «nnctns*, qnae nobile otinm. 
Yalde porro desndatmn est in v. 595, qnem fortiore medicina ad- 
hibita sic ederem: 

„nnnc Papbiae manantes rore capilli'. 

Haec demnm est liqnida sententia, in qna Inbenter acqniescimns. 
Qnod antem libri habent ^rorantia parte camilli^, boc scribae 
neglegentiae tribnendnm esse censeo. Et licet Hanptins opnsc. II 
p. 165 sqq. egregiam operam dederit, nt refntata lectione „ro- 
rantes arte (vel »rorantis (sc. PapMae) ab arte*) capilli'* nobis 
persnaderet poStam scripsisse ^nnnc Paphiae rorantes patre (L e. 
Oceano) capiUi**, — a qno textn Baehrentis textns fere non differt, 
nisi qnod „patre" hnins lectioni „matre" praefero — , licetqne 
longa et docta dispntatione nsns sit Hanptins et exempla^) attn- 
lerit et Graeca et Latina, tamen mea qnidem sententia illnd „ma- 
nantes patre (vel 'matre') capiUi" tam nnde positnm nimis fere 
est dnmm atqne obscnmm et abhorret ab Aetnae anctore, qnem 
qnidem noverim, — versns enim 13 „ipse sno flneret Bacchns pede" 
longe alia est indoles, nam, nt Wemsdorfii verbis ntar, respicit 
poeta 'ad nvas pede calcatas et prelo expressas, nt dicat vinnm 
ipsins qnasi Bacchi pede h. e. sna sponte, et nnllins hominis la- 
bore, expressnm flnxisse'. Yel hoc ipsnm, qnod incerti erimns, 
sitne „matre" an „patre'' scribendnm, monet, ne poetae tam ramm 
molestnmqne dicendi genns coniectnra obtmdamns. Ad cormpte- 
lae genns cognoscendum cf. w. 80, 161, 187, 227, 276 etc. Sed 
qnoniam snmns in coniciendo, videamns statim v. 206. Inde a 
V. 203 omnia apte decnrrnnt in Baehrentina editione: at v. 206 
medicinam exposcit vocabnlnm „tantnm^% qnae non paratnr, si 
„tantns'' cnm Matthiaeo scribimns vel „totns^' vel cnm Baehrente 
„tacitas*S licet hic qnae notio sit exspectanda, optime senserit 
lam cnm stet snbiectnm verbi „vertat" nnUnm aptins inveniri qnam 
ipsnm Ditem, mecnm sic lege: 

„nen Tartara caelo 

*) Quorum omnium per se longe optimum exemplum est Stat, 
silv. 3, 1, 41, ubi poeta dicit Herculem „confectum thiasis et multo 
fratre madentem**. 



- 30 - 

Vertat in occulto (sc. Plnto), clam tum tremit (sc. Juppiter),*' 
'tnm' h. e., cnm 'fragor rnmpitor tota Aetna et fdsca pallent in- 
cendia mixta ruina' (v. 201 sqq.). Palam tremere cum sit omnino 
Jove indignum; tamen Aetnae fragorem audiens non potest non 
saltem clam tremere: «tanta est ignivomi montis maiestas. — 
Yersus 394 extremum vocabulum „fontes'' sine dubio sincerum 
est, „infectae aquae^' est genetivus illinc pendens. Sed iam sanan- 
dum est illud ,,eripiantur". Maehlyi autem coniectura „testantur'' 
parum probabilis, idem cadit in ceteras emendationes omnes. 
Neque vero opus est omnino verbum aliquod declarandi restitui, 
unde pendeat infinitivus „discurrere", v. quae disputat "Wems- 
dorfius ad v. 391. lam collato Grat. cyn. v. 440 sqq. (ed. Baeh- 
rens, lege a v. 430) et cum grano salis etiam nostri carminis 
V. 340 sqq. mecum sic corriges: 

„Atque hanc materiam penitus discurrere, fontes 
Infectae ecce piantur aquae radice sub ipsa.'' 

Tali breviloquentiae, cuius exempla sat multa occurrunt in 
poetis, optime convenit illud „ecce". Sententia haec est: „Ecce 
fontes infectae aquae sub ipsa radice montis piantur et hoc ipso 
piando demonstratur hanc materiam (alumen, bitumen, sulfnr 
cetera id genus) Aetnam penitus discurrere et infectas esse eius 
aquas haud leviter'*. Erant autem piandae i. e. placandae eae 
aquae, ut vis medicinalis illorum fontium bituminosorum omnem 
morbum tabemque probe sanaret. Gaesura denique est (lexdt xpiTov 
xpoxatov, cf. vv. 325, 266, 227, 380, 322 saepius. V. 506 „ecce" 
corruptum est in formam „esse", nostro loco in litteras „eri''. 

Eedeo ad versum 253, quem primo loco posui. Hic versus 
sic videtur in interpolatoris libro scriptus fuisse: „quae in ea 
miranda e. q. s." omissa particula „que". Metro coactus primum 
praescripsit interpolator „et'S deinde autem verba „in ea" eiecit 
substituens „nunc" plane languidum hoc loco. lam liquet Baeh- 
rentem verum assecutum esse in v. 218, nisi quod si quis velit 
comma vocabulo „magnus" prajBponere, non magno opere repugno. 
Quod enim in Walchii actorum volumine quinto Gyraldini lectio 
affertur „magnusque qui sub duce", hoc, ut iam Baehrens recte 
sensit, ad merum collatoris errorem videtur esse referendum, quos 
haud ita paucos Matthiaeus correxit. Videtur potius in Gyraldiiio 



- 31 — 

fdisse ^magims qui snb dnce'S qnod recte a Baehrente servatnm 
est snbstitnto nimimm ablativo „qno*^ pro cormpto nominatiyo 
„qni", qnae erat prolixa emendatio. At vero in interpolatoris textn 
Bcribae vitio exciderat illnd „qno*' vel „qni*' ant etiam evannerat, 
restabat igitnr „magnos snb dnce militat ignis'S qnod commovit 
interpolatorem, nt cetera nihil cnrans metri gratia corrigeret 
^magnosqne snb hoc dnce", qnibns in vestigiis praeter Baehren- 
tem omnes ingressi snnt, ant restitnentes 

„hic princeps magnnsqne, snb hoc dnce m. i/^ 
ant „hic princeps magnoqne snb hoc dnce m. i." 

Qnam vero incredibili fnerit neglegentia scriba archetypi secnndae 
classis, perspicitnr in v. 190, qni cnm cohaereat cnm eo qni prae- 
cedit, hinc initinm snmam dispntationis. Ac versns qnidem 189 
veram emendationem Hanptio debemns, qni Gyraldini memoriam 
amplexns pro depravato „signis" optime restitnit „signes'': sensns 
antem, qnem Hanptins coniectnra sna elicnit, hic est: ^nt cansam 
(artificem incendii, cf. v. 198} incendii intellegas et signes, non 
opns est tibi exigna qnaerere ac snbtilia indicia, immo 'mille snb 
exignnm venient tibi pignora tempns'.' lam corrector noster inter- 
polandi ansam inde snmpsisse videtnr, qnod reperiebat in exem- 
plari sno: 

„non iUam parvo ant tenni discrimines ignes'': 

neglegens scriba littemlam *s' perperam paennltimo versns voca- 
bnlo appinxerat. Sensnm antem nihil cnrans credidit interpolator 
„discrimines^^ male scriptnm esse a scriba pro genetivo „discrimi- 
nis^S qnein statim refinxit: iam adiectiva ;,parvo*' et „tenni" casni 
snbstantivi erant adaptanda. Extrema antem vox „ignes" re vera 
legitnr in libris praeter Gyraldinnm omnibns, qna re hand medio- 
criter firmatnr, qnod de interpolationis cansa modo conieci. Inve- 
nit praeterea versnm misere tmncatnm in exemplari sno interpo- 
lator snbseqnentem hnnc: 

„mille snb exigno ponentibns tempora*^: 

▼erba „pignora tempns^* ita coalnerant, nt prins vocabnlnm plane 
periret et terminatio tantnmmodo irreperet in finem posterioris, 
cnins rei exempla infira plnra afferam. Talia vero, qnalia snnt 
„ponentibns^' pro gennino „venient tibi" non miraberis, si in 



— 32 — 

Y. 208 idem veniendi verbnm einsdem scribae negleg^entia abiisse 
comperies in faciendi vocabnlnm. Reliqnit intemptata interpolator, 
qnae nesciit emendare : at vero, qna erat consnetndine, volnit sextnm 
pedem addere, nt videretnr salteni versns fieri hexameter. lam 
cnm ipsins versns verba non intellexisset, ne vocabnlnm adderet 
planeuneptnm, ad seqnentia se convertit, nbi legebat „res ocnlos 
dncent res ipsae credere cognnt'^ *Si res talis est\ secnm cogi- 
tavit ille, ^nt credere cogat, debet vera res esse': statim igitnr an- 
tecedentem versnm explevit ascripta voce „vera*'. Volnit antem 
interpolator coninngi „vera res" et snppleri c(^tatione copnlam 
„est". lam vero clandicabant verba „ocnlos dncent'^ Continno 
interpolavit „ocnliqne docent'' sc. veram esse rem, hand inscite 
profecto! Nam cnm scriba male descripsisset „cog^nt" pro vero 
„cogent'% qnod nt in Helmstadiensi itemm appareret, felici scri- 
bae errore factnm est, hoc etiam bene se egisse ratns est inter* 
polator, qnod in ntroqne hemistichio praesens tempns restitnisset: 
nam re vera fnisse in interpolatoris libro fntnrnm tempns ,;dncenVS 
non nt in Gyraldino „dncnnt", perqnam est veri simile. Cetemm 
sine dnbio cnm Schradero fntnmm tempns reponemns. TJntim 
addam. Cave credideris din meditatnm esse in omni correctnra 
interpolatorem : brevissimo potins temporis spatio credendns est 
sing^los locos absolvisse fngientibns fere iam ad seqnentia ocnlis, 
nam sat mnlta ipsins artem manebant. Omnes antem, illnc nt re- 
deam, praeter Hanptinm editores w. 189 et 190 pessime cnrave- 
mnt. Namqne hand ita raro vera poetae manns restitnitnr, si con- 
cinnes Gyraldini memoriam cnm ceteromm libromm textn, velnt 
in V. 263, nbi Maehlyus bene reposnit „vilesqne iacent". Gyral- 
dini antem illnd „hnmiles" inde ortnm credo, qnod praecedit 
„demnm''. Matthiaei in v. 221 concinnationem „cohibentnr*' 
iam snpra probavimns. In v. 139 „minas" concinnandnm ex Gy- 
raldini iUo „minas" et ceteromm memoria „rninae". Item in 
V. 165 cnm Hanptio legendnm „qnod teneat" : pronomen relativnm 
snbministrat hoc loco Gyraldinns, eins vocalem ceteri libri snppe- 
ditant Sed haec satis habeo pancis tetigisse. Redeo ad nnins 
vocabnli iactnram cansam interpolationis. In vetnstissimo exem- 
plari versns 139 perscriptns legebatnr in hnnc modnm: 



— 33 — 

nprotpectare diaos et sine fine minaB'' 

et additnm erat in margine a scriba ^vastnm^*, qaod lapsn calami 
in conlextn se omisisse statim sensit ille. Haec igitnr fdit lectio 
eins codicis, qni — nt hominnm cognationes ad codices transferam 
— erat avus Gyraldini et parens archetypi secnndae classis. Jam 
in Gyraldino fideliter servatmB erat illnd „Tastam^^ item in margine 
positnm: contra — id qnod fnit fere exspectandam — omiwom ab 
archetypi secnndae classis scriba neglegentissimo, qni ne ipsnm 
qnidem textnm cnrabat, nednm in margine posita! Praeterea ex- 
tremnm Tersns yocabnlnm cormptelam contraxerat in ntroqne libro. 
Habebat igitnr interpolator hnnc textnm „prospectare chaos ac 
sine fine minae*^ (^ac' n^legenter positnm erat a scriba pro tra- 
dito *et'). Jam vocis „procnl" qnae faerit origo, vix opns est dicere; 
tenes itemm meram interpolatoris artem provocatam clandicante 
metro. Legerat antem id ipsnm vocabnlnm „procnl** in v. 127: 
itaqne recens erat et proclivis eins vocis ad explendnm versnm re- 
cordatio. — In v. 253 vidimus interpolationem ortam esse omissa 
particnla „qne*^ Idem cadit in v. 271: reperiebat in libro sno 
interpolator ,,horrea nt": particnlam „qne" neglegens scriba omi- 
serat: clandnm metrnm sanabatnr appicta ad vocnlam „nt*' vocati 
T. Sed ne nnns qnidem ex omnibns editoribns textnm praebet 
Bon interpolatnm. Totnm aotem versnm probata Baehrentis emen- 
datione sic logo: 

yjhorreaque nt satnra et tnmeant ut doUa musto'* 

(qne . . . et = sowohl . . . als anch). Habet enim Gyraldinns 
^sature tumeant ut", ceteri libri „satnrent tomeant et". Est igitur 
mea quoque sententia hoc loco memoria omnium codicnm scribamm 
neglegentia cormpta. Usnrpatur antem satniandi verbum ubique 
a Bomanis transitivo sensu ita, ut semper sit idem <|uod 
„complere'S nunquam idem qnod ,yCompleri". AJb ^aoiml et 
corpora horrea saturant'' nemo didt sobrius. Acoedit, quod 
statim aliud habes subiectum «^dolia^S quae subiectonun snbita 
mutatio etsi exemplis non plaue caret, tamen est dnriuscula. Omnes 
igitur praeter Baehrentem editores male rem egisse iudicandi sunt, 
•qaod .^tnrent" in coBtextnm recepenmt Concedendom sane est 

8 



— 34 — 

exempla omissi coninnctivi verbi ,,es8e*' in nostro carmine non 
exstare: at lenitnr ea darities epicis poetis^) nsitatissima nonnihil 
eo qni seqnitar conianctivo ^tnmeant'^ Habeo antem praeter 
Baehrentem etiam Maehlynm assentientem, qni iam olim „satnra'' 
elicnit cetera pessime constitnens sic: 

„horrea nti satnra, spnment nt dolia mnsto''. 
V. 142 hnnc legebat interpolator: 

„incomperta via est tantnm efflnit intra^'; 

▼ocabnlnm „aer" plane omiserat scriba; extrema misere cormperat. 
Subvenit metro ille inserto Yocabnlo ,,opemm", qnod tamen, si 
severe rem examinas, sensni loci non satisfacit: est enim sermo 
hoc loco de aere e terra profngiente. Deinde e coniectnra inter- 
polatoris coninngendnm „incomperta via est opemm^^ Qnid igitnr 
sibi Yolnnt extrema illa „tantnm e. q. s.''? At vero qnod in 
Gyraldino legitor „aeri'S referendnm ad mernm scribae lapsnm. 
Omnibns igitnr iis locis, nbi excidisse vocabnlnm aliqnod statni- 
mns, deficiens metmm cansa fnit interpolationis. Yersnm antem 227, 
cnius de priore hemistichio infira videbimus, reperiebat interpolator 
hunc: 

„sacra peringentem capntque attoUere caelo'^ 

Yerba „sacra peringentem^' emendare nesciit et ob eam causam 
intemptata reliquit: sed ut vocabulo „caput" brevem vocalem 'a' 
redderet, temere interpolavit „capitique attoUere caelum^* inducta 
hypallage plane monstrosa atque inaudita. Alia mutati casus causa 
fnit in v. 138, ubi quod legitur in libris praeter Gyraldinum om- 
nibus dativus „densae . . . nocti^' pro ablativo, hoc partim tribuo 
scribae archetypi secundae classis, partim interpolatori, ita fere, 
ut credam primum scribam neglegenter descripsisse ,;densa . . nocti'', 
deinde huic discordiae pamm feliciter succurrisse altemm istum, 
ut adiectivum substantivo adaptaret ut in v. 189. — Pauca addere 
iuvat de v. 232, ubi licet consentiant Gyraldinus et Cantabrigiensis 
in verbis ,;Cursu bis senos'^ tamen si cogor cum excerptore Pari- 
sino et cum Wemsdorfio Jacoboque et, qui omnibus maior est, 



*) e. gr. Valerio Flacco, cftr. Matthias Schmitz: de Valerii Flacci 
dicendi genere quaestiones, Monasterii, 1872, p. 27—37. 



— 35 — 

Hauptio scribere „cur bis senos cita (cito)*S continuo actum est 
de eo, quod demonstrare volo, prorsus non interpolatum esse Gy- 
raldinum. Ut statim dicam, locus uncis includendus est et sic 
legendus: 

„ — haec (sc. luna) brevior cursu bis senos pervolat orbes, 
annuus ille (sc. sol) meat — ". Poeta, quo est ardore concitatus, 
sine mora ipse docentis partes agit, ut et v. 236. Et habet re 
vera Gyraldinus „pervolat", non „pervolet", id quod mihi favet. 
Gave quidquam mutes in vocabulo „cursu", quem ablativum limi- 
tationis cum vocabulo „brevior" coniungendum nullo pacto licet 
deesse, nam „luna brevior'* ineptum est, et „luna" debet esse 
subiectum grammaticum, nam *orbita' non *pervolat', sed 'pervo- 
latur'. In Baehrentis autem commento haec vitupero: primum 
ablativo „cursu", ut iam dixi, non possumus carere : deinde vocula 
„sic" est perquam absurda et supervacanea. At vero in fine 
V. 234 quod „cura" legitur in Cantabrigiensi, hoc inde explicatur, 
quod scriba archetypi secundae classis ex sequentis versus 235 
exitu „iura", qua erat neglegentia, huc perperam transtulerat per 
oculorum lapsum „cura", cuius lectionis quicumque in emendando 
presserunt vestigia, falsa via ingressi sunt omnes. Yeram lectionem 
iterum solus habet Gyraldinus: 

„quae certo sidera currant 
Grdine, quaeque suos servent incondita motus": 

age vocabulum „suos" voce efferas, nam hoc nisi facis, locum non 
intellegis et mutas fortasse male cum Baehrente. Opponuntur 
enim inter se sidera, quae certoordine currunt, igitur ea sidera, 
quae quoniam semper singulos quasi greges conficiunt, animo so- 
lemus certis quibusdam fictis imaginibus circumscribere gregatim 
ea complectendo — hae sunt stellae fixae — et ea sidera, quae 
suum motum servant, quae sunt incondita i. e. nuUi fixae con- 
stellationi addicta: hae autem stellae sunt planetae et cometae; 
planetae, quos quinque noverant veteres, videbantur quasi en*are 
inter sidera fixa haec nihil curantes et suis potius itineribus la- 
bentes, quae tamen ipsa servabant religiose. 

Quid vero iudicabimus de causa variantium lectionum, quales 

hae sunt: 

3* 



— 36 — 

Gyraldinus ceteri libri 

203 tantos magnos 

245 pandant tendant 

249 congesta digesta 

258 terimnrqne premimnrqne 

267 plantis platanis 

281 intendat impediat 

282 reperta repente 

« est sit ? 

Si Aetnam ego ederem, omnibns his locis seqnerer Gyraldinnm, 
qnia hnic libro omnino maior tribnenda est anctoritas. Sed ineptae 
ne ceterorum quidem lectiones omnes. Facillime si cum ceteris 
quae proposui exemplis comparas, refelleremus illud „digesta'' 
T. 249 et illud „impediat" v. 281. Sed quidni dixeriit poeta de 
Aetnaeis ignibus „magnos ignes"; licet insequatur verbum „miratur'S 
quidni coniunxerit „lintea tendant^S licet usitatius sit „lintea pan- 
dere'S quidni „premimur labore", licet praecedat vocabulum „tor- 
quemur", quidni „unde repente quies et multo foedere pax sit"? 
Mea quidem sententia eae tantnmmodo variae lectiones, ubi causa 
potest indagari, quae interpolatoris artem excitaverit, interpolatori 
tribnendae sunt, ceterae scribae feliciori ut ita dicam neglegentiae, 
ant etiam sunt glossemata. Jam vide, cur in vv. 281 et 282 inter- 
polatoris manum suspicer. In v. 281 legit ille: 

,«nosse quid intendat ventos, quid nutriat illos'', 

non „ignes", sed „illos", nam „iUos" habet Cantabrigiensis. At 
vero scriba libri illius, quo usus est interpolator, nltimum voca- 
bulum „illos'' neglegenter posnerat: fnit enim in vetustissimo exem- 
plari „ignes'S servatum in Gyraldino, arte restitutum in Helm- 
stadiensi vel etiam feUci errore, nam constat talia qualia sunt 
„igni" et „illi", „ignis" et „illis" saepius confusa esse a scribis. 
Jam «t esset, quod opponeretur illi „nutriat'S continuo inter- 
polavit noster: 

„nosse quid impediat ventos, quid nutriat illos". 

Yersus sequentis coniunctivus „8it" item profectus est ab inter- 
polatore illo, qui modum versus 282 modo versus 281 adaptandum 
esse credidit, cum tamen constet solere fere poetam nostrum con- 



— 37 — 

fandere modos in oratione indirecta, vide e. gr. v. 198 coll. y. 276. 
In y. 258 illnd „terimar'^ fortasse nimiom yisnm est critico, qaam* 
obrem „premimar*^ correxit at lenins verbam. Praeterea inter- 
polatori tribaerim illad ^digesta^* in v. 249. Yidetar enim cogi* 
tasse ille, qni veram sententiam poetae param examinaverat: „81 
diligenter congesta atqae coUecta sant omnia, qnae disiecta fae*- 
rant antea, bene se habet veri inqaisitio investigatioqae. Non licet 
nobis digestas pati res, sed opos est eas colligere bene et dis- 
ponere: haec fait poetae mens." Gontinao igitar interpolavit 
„digesta". Yolnit antem poeta hoc: „Kon licet nobis omnia pro- 
miscae et sine ordine in eandem locam coniecta pati et adoperta 
'acervo rerom', sed opns est protrahere singnla a^ae eraere ex mo- 
libas saperiniectis protractaqne diligenter disponere atqne ordinare^'. 
At vero illa, qaae snnt 'magnos\ 'tendant\ ^platanis^ qaia non video, 
qaid displicere potnerit interpolatori in tradito textn, tribaenda 
erant scribae illias neglegentiae, qaa at sensns non tnrbaretnr, 
^mero' casn factam est, non dixerim ^miro', nam talia haad ita 
raro reperiantar apnd omnes fere scribas vel neglegentissimos, at 
qai plane ignari lingaae Latinae fere nnmqaam faerint. Sed hac< 
tenns de interpo]atore. 

Qaid igitar bonae fragis ex tota hac dispntatione percipitar? 
Primam didicimas Gyraldinnm libmm faisse prorsas non inter- / 

polatnm; deinde aatem, qaanto opere interpolatas faerit archetypas 
secandae classis et qnae fere cansae faerint ac rationes istaram 
interpolationam : vidimas interpolatorem non solam interpolasse, 
sed qnod mnlto est iacandins — interpolantem. Eodem aatem 
modo, qno in hac parte carminis rem egit. etiam in cetera parte 
eom grassatam esse cam omnino veri sit simile, tristibns animis 
valere iabemas Gyraldinam nostrnm. Snnt loci, qnoram genninas 
textas erepto nobis Gyraldini anxilio vere restitai vix omqaam 
poterit: tantnm iam nnnc perspicimns. At vero licebit critico, 
nbi primam detexerit interpolationis sedem, id qaod haad ita 
proclive erit abiqne, immo satis interdnm diMcile, plarimis lociB 
plane negatam, non timide conicere, sed aadacter. Tota vocabnla 
licebit fanditas tollere, plane nova sabstitaere dissimillima. Qaam- 
qoam qao altias ascendit aadacia, eo magis cadit fiides. — 

lam vero de altero illo, scilicet de neglegentia scribae ar- 



/ 



— 38 — 

chetypi secundae classis, cum uberins exponere parum videatur 
fructuosnm, satis habebo gravissima quaedam ad hanc quaestionem 
pertinentia ex schedis meis hic proponere paucisque adumbrare. 
Ac primum quidem scriba ille textum ante oculos habuit nequaquam 
incorruptum ac sincerum : huius rei exempla adsunt, quotiescumque 
memoria Gyraldini accurate concinit cum ceteris libris et tamen 
reicienda est lectio, e. gr. ^causa' (152), *causis' (158), *venti' (171), 
'artus' (182), *arcent' (194), *tantum' (206),*robustis'(209), ^nflatis— 
nomen— aer' (213) etc. Hae igitur corruptelae sunt vetustissimae 
omnes. Hic iUic scriba, quae iam in exemplari aliquam corrup- 
telam contraxerant, magis etiam corrupit, velut „vacant hiatibus^ 
(162) pro vero „yaganf (=-vagantur) hiatibus'* descripsit „vacat 
hiat impetus'*; „pars est'* (214) abiit in ineptum illud „par est", 
quod editores diu male vexavit; pro corrupto „quovis est'* (273) 
pinxit „qua visum est"; pro absurdo „multum** (277), ubi „mutum" 
cum Hauptio reponendum, substituit „multos" elc. Sed etsi hic 
illic corruptelas habuit vetustissimum illud exemplar, in universum 
tamen ea fuit praestantia, ut, dummodo aliqua diligentia rem 
egisset scriba archetypi secundae classis, in optima conditione 
versaretur hodie res critica. Sed iam finge tibi hominem, qui 
incredibiU atque inaudita neglegentia descripserit exemplar suum 
poetae mentem non flocci faciens in describendo. Complures 
corruptelae aUter non possunt explicari omnino, nisi ita, nt scriba 
ille uno oculorum obtutu duodecim vel plura verba simul ex exem- 
plari suo hausisse et deinde ea scripsisse credatur illo non iterum 
inspecto, foedissime ea perturbans atque inquinans, quotiescumque 
memoria labebatur et falsa aut male notata suppeditabat fugienti 
calamo. Sat multa huius scribae menda omnem normam plane 
fngiunt: quo fit, ut magna nobis liceat audacia uti in Aetnae emen- 
datione ita, ut fortiora remedia interdum praeferenda fere videantur 
lenioribus: hoc non permittit solum, sed docet etiam comparatio 
Gyraldini. Sed mittamus normam fngientia. Pauca tamen iuvat 
componere haec: 

I. Duos versus (186 et 236) totos omisit scriba: licet igitur 

in emendanda Aetna lacunas suspicari. 
n. Sat saepe scriba singula verba omisit, qua de re supra est 

expositum. 



— 39 — 



m. Traiecit neglegenter versns 259—261 post v. 279: licet 
igitnr in emendando versns transponere. 

IV. Transposuit singula eiusdem versus verba, corrupit trans- 
posita: exempla adsunt: 

V. 161 G: certo tibi lumine res est 
scriba: tibi Inmine certaque retro 
V. 187 G: sedes tantarumque area rerum est 
scriba: tantarum sedesque arearum est 

('area rerum' arte distractum apparet in Helmstadiensi.) 
V. 227 G: ingenium sacrare 
scriba: sacra peringentem 

(cf. Verg. georg. n, 382 ed. Ribb.) 
V. 276 G: terrae natura 
scriba: natura terra. 

Licet igitur in emendando Aetnae poemate verba trans- 
ponere et insuper mutare transposita haud mediocriter. 

V. Corrupit scriba exitus nominum et verborum, quod referendum 
est ad compendiosam plerumque, quam ante oculos babuit, 
scripturam, e. gr. 

scriba 

oris 

densi 

noto 

Bolo 

ipsi 

illis 

exiguo 

operum 

Aetna 

harena 

ulli 

causa 

corpore 

rebus 

luna 

sidere 

nsu 





G. 


159 


ora 


169 


densa 


170 


notus 


172 


soU 


179 


ipsae 


187 


illi 


190 


exiguum 


194 


operi 


197 


Aetnam 


207 


arenae 


208 


uUis 


212 


causae 


216 


corpora 


226 


rerum 


231 


lunae 


233 


sidera 


265 


usum 





G. 


269 


nlmiB 


277 


miiltain 


169 


premit 


206 


vertat 


223 


laboratis 


286 


snrgens 



— 40 — 

scriba 

nlmus 

mnltos 

premunt 

vertant 

laborantis 

snrgit 

Licet igitor collatis conferendis casus mntare nominam, formas 
yerbonim. 

Sed quid plnra? Falsa via ingreditor, qni in Aetna emen- 
danda nimia anxietate cnrat rem palaeograpbicam: per hanc poteris 
tno inre nnamqnamqne littemlam snbstitnere pro nnaqnaqne: sen- 
tentia cnm sermonis consnetndine et rei metricae norma bene 
consociata, si in nllins carminis Latini, in Aetnae depravatissimi 
poematii emendatione nna dominator, nna nos dncito, non litterae. 
Cnm sententiae sanitate ant infirmitate omnis fere emendationis 

'statqne caditqne fides\ 



CAPDT n. 

De Aetnae poetae cnm Seneca conspiratione. 

De tempore, qno conscriptnm sit Aetnae poema, nondnm 
consentinnt viri docti. Ecce rectmtissimns Aetnae editor saecnlo 
Angnsteo sibi persnasit asserendnm esse neqne vero exstitit adhnc, 
qni Baehrentis opinionem inMngere conaretnr plaiieqne refellere. 
Atqne in hoc qnidein nnns est omninm hodie coiisensas tenninnm 
ante qnem scriptnBi sit poema, annnm esse 79 p. Chr. n., at qno 
tempore celeberrinia illa Yesnvii emptio acciderit in carmine nostro 
non commemorata^ com tamen exemplis rem exonuire qnam effica- 
cissimis nnice in deliciis habeat anctor poematii, qnod confirmatnr 
ratmm Catinensiniii fabnla nberins exposita nec non aliis orationis 
flnminibns omandi cansa hic illic additis. Omnino «item, si post 
annnm 79 ortnm esset poema, Yesnvii, non Aetnae titoinm in fronte 



~ 41 — 

gereret. Sed iam videndum, de Aetnae tempore natali qnid possit 

stabiliri praeterea. Senecam antem pUlQSOpham cnm constet ex- 

tremis qnattnor ferfi vel qninqne annia vitae snae» h. e. intra annos 

Gl^et 65^ conscripsisse qnaeationes snas natnrales — qnae initio 

libri YI exponit Seneca, ad annnm 63 p. Ghr. n. referenda snnt; 

cf. praeterea verba ^senex* et ^senectns" 1. III praef. §§ 1 et 2 — , 

ai mihi continget, nt Senecae id ipsnm opns stndiose lectitasse 

Aetnae anctorem demonstrem et in pangendo carmine in nsum vo- 

casse, saeculo Angnsteo non posse asseri poematinm nostrnm con- 

cedere nnUns dnbitabis, sed actnm esse de Baehrentis sententia 

sine mora intelleges. Prinsqnam autem, qnatenus conspiret cnm 

Seneca Aetnae anctor, disqniram, accnratins pertractare in animo 

est, qnibns cansis permotns qnibnsque argnmentis innixns Angnstei 

aevi Baehrens snsceperit patrocininm. Qnam antem leviter hic 

rem egerit vir doctissimns, statim splendide elucebit. Affert enim 

ibi nt gravissimnm idqne novnm plane argnmentnm ratiocinationem / 

hanc: „nam poeta, qnod v. 425 sqq. regionis Campanae vim vnl- f 

caniam extinctam dicit, idcirco necesse est scripiserit ante a. 63 

p. Chr. natnm, cnm inde ab hoc tempore ignem sepnltnm Yesnvii 

oraeqne adiacentis resnscitatnm esse certissimis signis, terrae mo 

tibns, cognossent''. Deprompsit antem Baehrens, quae de Yesuvio 

monte monnit, ex ipso illo initio libri sexti natnralinm quaestio- 

nnm; conferendus etiam Tacitns, qni ann. XY, 22 ad annnm 63 

p. Chr. n. haec habet: „et motn terrae celebre Campaniae oppi- 

dum Pompei magna ex parte promit''. Sed iam videamns quaeso 

nostri carminis versum a Baehrente loco supra landato citatnm, 

qni est 426. Quid tandem praebent ibi codices? Nimimm textnm 

longe alium, mendosnm illnm qnidem, sed emendandum: habent 

enim: 

„Ceme locis etiam similes arsisse cavemas'', 
qnod cnm apto sensn careat, ferri neqnit. Neqne enim ^locis'' ^ 
sana mente af&rmaverit qnisquam idem valere qnod „aliis locis^: 
ac ne sic qnidem staret illud vocabulum, nam qnod seqnitur «illic'' 
necesse est ad certum qnendam locnm referatnr, qui fuit in eo 
ipso versu, qoi praecedit, nominandus. . Misso igitnr infelici Mun- 
lonis commento videamns, quid ceteri viri docti proposnerint: 
Jacobns „ceme etiam Nolae*', Sanppins »Nolae scis etiam*' tem- 



— 42 — 

ptaverunt, Baehrens maiore etiam audacia „cerne Vesevi etiam"; 
voluit „Vesm" Baehrens, ut et ipse in tertio P. L. M. volumine 
correxit, non „Veswvi", quae forma legi metricae foede repugnaret 
hoc loco. Omnes hae coniecturae Vesuvium montem spectantes 
quanto opere claudicent, vel inde apparet, quod a litterarum ductu 
ne una quidem probabilitatis speciem praebet: sed ne sententia 
quidem de Vesuvio cogitationem admittit, nisi forte Baehrentis 
argumento fidem habeas. Kimirum non ^locis'' scripsit poeta, sed 
Jiocris". Intellege urbem, quae est Locri Epizephyrii, sitam in 
Bruttiis. Fuit autem tota Bruttiorum terra," quippe quae ad 
Aetnam spectet et ad Vulcanias quae vocantur insulas, quales sunt 
Strongyle vel Rotunda (v. 435) et Vulcania (v. 440), terrae 
quondam et motibus celebris et ignibus, quanim virium semper 
est artissimus causarum conexus: est enim Vulcanii ignis eruptio 
e doctrina omnium, etiam Senecae, nil nisi terrae motus ad for- 
tiorem vim auctus. Siciliam iam pridem divulsam ab Italia olim 
tamen cum ea cohaesisse est nota res, cf. Sen. N. Q. VI, 30, 3. 
Quid? quod Ehegium, quae urbs haud ita longe abest a Locris, 
a verbo ^Tj^vuvai, non insulse vel nomen duxisse creditur, cuius 
rei testis est Strabo, qui VI C. 258 haec habet: «'QvofjLofj^ Bk 
'Prf^iov . . 8ia to (jufxpotv Trdfdoc tt^ X*"P? TauriQ* (Jitoppa^^vat ^ap 
(Jtuo t^c i?]Tceipoo TTjv DixeXiav uiro j£tj[jLU)v aXXoi Te xdxstvoc (sc Aia- 
/uXoc) srpYjxev di(p ou 6*?) Tt^^iov xixXT^JxeTat" , cf. etiam Plin. nat. 
hist. ed. Detlefsen III, 8 initio. Quid igitur omnino veri est simi- 
lius, quam etiam finitimorum Locrensium agros multis vel etiam 
plurimis ante Chr. n. aevis similiter fuisse illis Tuadejt quae dicit 
Strabo expositos atque Rheginos, quod per se probabile eo etiam 
probabilius fit, quod utraque urbs mari adiacet, omnis autem ora 
maris vel maxime illis casibus est obnoxia ; cf. Sen. N. Q. VI, 23, 
4 ^frequentissime mari adposita vexantur" et N. Q. VI, 26, 5 
^adice nunc, quod omnis ora maris obnoxia est motibus^. Longi 
autem aevi non faisse videtur ille ignis Locrensis, immo ut ipse 
ait poeta 

„quod nullas adiunxit opes, elanguit ignis'', 
quo factum est, ut certiora de iUarum regionum pristina natura ac 
ratione non simus edocti hodie: solebant enim eiusmodi mala veterum 
animos commovere praesentia tantummodo, extincta quis magno opere 



- 43 - 

curabat? Hodie Bmttiorum terra Calabria vocatur, est aatem 
hodie tota Calabria, ut cum Daniele loquar (Handbuch der Geogr. 
n. tom. p. 270), „von der gliihenden Sonne und einem Heerde 
nnterirdischen Feuers zugleich erhitzt". lam eo loco, ubi olim 
fuere Locri Epizephyrii, hodie nihil exstat nisi perpaucae quaedam 
ruinae, quae ne nomen quidem servavere. At vero ei urbi, quae 
proxime abest ab illis ruinis — multo propius dico quam Reggio 
— hodie nomen est Oppido. Anno autem 1783 p. Chr. n. ipsa 
haec urbs Oppido et omnes in circuitu urbes, quales sunt Palmi, 
Seminara, Scilja, Eeggio, aliae subterraneis ignibus concussae cor- 
ruere et funditus sunt deletae : hodie sane denuo exstructae multo, 
ut fere fit, nitent elegantius: cf. Danielem 1. 1. p. 271 et praeter 
ceteros de Hoffii librum, qui inscribitur: „Geschichte der durch 
Uberlieferung nachgewiesenen natiirlichen Veranderungen der Erd- 
oberflache'*, Gotha, 1824, in quo opere tom. E p. 234 sqq. uber- 
rime et accuratissime est de illius anni strage expositum. Anti- 
quum autem unum afferre possum testimonium ab amico quodam 
monstratum, quod ipsos iUos Locros Epizephyrios Vulcaniis casibus 
expositos fuisse tam luculente doceat, ut omnis de virtute emen- 
dationis meae dubitationis vel umbra evanescat. Namque in Statii 
silvarum libri n carmine VI inde a v. 60 haec leguntur: 

„0 quam divitiis censuque exutus opimo 
Fortior, Urse, fores! si vel fumante ruina 
Raptassent dites Vesuvina incendia Locros, 
Seu Pollentinos mersissent flumina saltus, 
Seu . . . ., paterere serena 

Fronte deos." Adloquitur poeta Flavium Ursum, quem con- 
solatur de amissione pii cuiusdam famuli. lam igitur haec vult 
Statius: „Si tu, Urse, iacturam fecisses divitiarum vel praediorum 
atque fnndorum, ea iactura non tantum dolorem tibi moveret, 
quantum ipsa illa fidelissimi famuli amissio.*" 'Vesuvina' incendia 
intellegenda sunt sine dubio vulcania omnino, quod dictum est ex 
poetarum more illo notissimo, de quo exponere hic non attinet. 
Recte Marklandus in editionis p. 115 haec habet: ^Constructio 
est: 'si Vesuvina incendia fumante ruina undassent — sic Mark- 
landus pro vulgato «ructassent*' (hac de re non disputabo, nam 



— 44 — 

de sententia dnbitatio esse non potest) — dites Locros', fandos et 
praedia tua circa Locros, Brattiornm urbem.*' Fossidebat 
videlicet Ursas ant ipsis Locris aat in Locrornm circaitu fandoa 
et praedia. Qaid vero? Statias, si Locri Yalcaniis ignibas nallo 
modo fdissent obnoxii, qnomodo tandem potait illos versas con* 
scribere? Fattilis igitar est ista Baehrentis argnmentatio e v. 426 
petita et pest annam 63 scriptam esse Aetnam qaominns credatar, 
ille versicalas prorsas nihil impedit. Cnr aatem Aagasti potissi- 
mam aevo ininngat poema nostrnm, hac de re tacere placoit 
Baehrenti: dicit enim (p. 31): « . . neqae in rebys adest, qaod 
carmen tempore Angasteo non scriptam esse demonstret Haie 
igitar saecolo Aagusteo adsero Aetnae poetam ignotum.'' Car, 
qaaeso, non Tiberii vel Galignlae vel Claadii temporibus scriptam 
esse sibi persoasit Baehrens carmen nostrum, cum tamen hi quoque 
imperatores ante annum 63 fuerint? — Transeamas iam ad quaes- 
tionem gravissimam diiigentius tractandam, qaae est de nostri 
poetae cum Seneca conspiratione. 

Seneca in operibus suis carminis nostri quod ne verbo quidem 
mentionem fecit, cum in sexto maxime libro naturalium quaestio* 
num, sed etiam alibi sescenties aptissima ei se dederit occasio, 
quam totidem vides sprevisse eum, quem scimus insertis poetaram 
versibus sermonem suum variare atque exomare apprime studuisse 
.(cf. e. gr. Haasii indicem s. v. ^Vergilius' et ^Ovidius'), — inde 
hoc mihi videtur pro certissimo effici Senecam poematii nostri, 
si ante eum factum est, prorsas -nnllanr halaiissa -jxotitiam. Quod 
omnino parum probabile esse quivis intellegit vel obiterrem 
animo ponderans. Sed quid multa? Non poterat novisse carmen 
nostrum Seneca, nimirum qaia post eius tempora ortum est. Cui 
rationi optime congrait, quod exponere in animo est de conspira- 
tione Aetnae auctoris cum Seneca; cuius cum cetera opera tum 
naturales quaestiones studiose legisse nostrum statim tibi compro- 
babo. Etsi enim hoc quidem luce videtur clarius poematii nostri 
auctorem praesentem vidisse Aetnam montem eiasque naturam ob« 
servasse diutius, de causis tamen eruptionum; qnia profecto non 
poterat ipse in cratera descendere, quid placeret philosophis, dili« 
genter foit circumspiciendum. Si vero post Senecam fuit Aetnae 
auctor, nullius scripta melius illam discendi cupiditatem poterant 



— 45 — 

explere, quam SeDecae, cums miram quantnm illis temporibus cnm 
a philosophia tnm a natnralimn remm cognitione valnit anctoritas.- 

His qnae iam secnntnr paginis cogitandi atqne etiam dicendi, 
sed manme cogitandi similitndinem~ — baec enim maior est — 
enarrabo intercedentem inter Senecam et Aetnae anctorem, qni 
Oordnbensem snnm probe legit atqne adamavit: in hac antem re 
demonstranda interdnm ne minora qnidem sprevi, qnae per se 
nihil demonstrarent, sed qnia snnt plnra, demonstrant. Eis locis, 
nbi Seneca aHorum viromm doctrinas exponit, si certus eram Sene- 
cam sive expresse sive tacite consensisse cum eis ipsis verbis — 
nil amplins — , qnae qnidem laudaverim, ita rem egi, qnasi ipse 
Seneca loqneretnr, quod facere ut editores ita me eo magis lice- 
bat, qnia, nt non omni ex parte probasset haec illa Seneca, tamen 
qnodcnnque scriptnm legit in natnralibus qnaestionibns Aetnae 
anctor, erat profecto a Seneca scriptum. Et quanto opere con- 
cinat noster cum ipsins Senecae sententiis in rebus gravissimis, 
hoc si qnisquam ego ipse cognovi. Quae igitur dispersa leguntur 
hic illic in commentariis Wemsdorfii, Jacobi, Munronis denique, 
haec omnia diligenter coUegi et disposui, male laudata silentio 
praeterii, nova ipse addidi sive tacite sive expresse plurima^). 

Priusqnam autem in ipsam geologicam doctrinam, qualis a 
Seneca et Aetnae poeta exponitur, accuratius inquiramus, si quid 
praeterea cogitandi similitudinis inter utrumque philosophnm inter- 
cedentis poterit emi, hoc praemittam. 

Ac primnm quidem occasio invehendi in poetas, quippe qui 
vana atque inutili imaginatione res fictas procrearent et ab omni 



>) Laudabo Senecae natorales quaestiones numeris Haasii, cuius 
editio est novissima. Geterum hoc liceat effari hac data occasione 
elegantem naturalium quaestionum editionem et quae severiori iudicio 
et exactiora postulare solito satisfaciat, desiderari adhuc: plurimae 
corruptelae nondum sanatae clamant poscuntque manum emendatricem, 
haud paucae lacunae nondum detectae subtilitatem indagatoris et 
supplementa sua, immo toti libri, ut tandem aliquando vero ordine 
ponantur: in re exegetica Ruhkopfius (a. 1811) Koelerusque (a. 1819), 
in re critica Fickertus (a. 1845) et Haasius (a. 1852) non multa reli- 
quere corrigenda aut addenda novo editori, sed plunma. 



— 46 — 

veritate ac natura abhorrentes, identldem avlde est ab utroqne 
•auctore arrepta: quid? quod totum exordium poematii usque ad 
y. 94 contra poetarum mendacia atque alucinationes est composi- 
tum, cf. praeter v. 29 maxime w. 74—91. lam videamus Sene- 
cam. In consolatione ad Marciam 19, 4 haec leguntur: ,,Cogita 
nuUis defunctum malis adfici, illa, quae nobis inferos faciunt ter- 
ribiles, fabulam esse, nullas imminere mortuis tenebras nec carce- 
rem nec flumina igne flagrantia nec oblivionis amnem nec tribu- 
nalia et reos et in illa libertate tam laxa ullos iterum tyrannos ^). 
Luserunt ista poetae et vanis nos agitavere terroribus.*' 
Qua cum oratione cf. Aetnae vv. 77 — 84. Eadem est similitudo 
Aetnae w. 87 — 90 cum loco quodam in Senecae ad Gallionem de 
vita beata dialogo 26, 6, ubi haec exstant: „Sic vestras halluci- 
nationes fero quemadmodum luppiter optimus maximus ineptias poe- 
tarum, quorum alius illi alas inposuit, alius comua, alius adulte- 
rum illum induxit et abnoctantem, alius saevum in deos, alius 
iniquum in homines, alius raptorum ingenuorum corruptorem et 
cognatomm quidem, alius parricidam et regni alieni paternique 
expugnatorem." In eandem sententiam dicta sunt de brev. vitae 
16, 5 haec: „Inde etiam poetamm fiiror fabulis humanos errores 
alentium, quibus visus est Jupiter voluptate concubitus delenitus 
duplicasse noctem." Pergit autem Aetnae poeta v. 91 sqq. : 

„Debita carminibus libertas ista, sed omnis 
In vero mihi cura." 

Yemm autem sensuum nostromm testimonio vel optime com- 
probatur: diffide poetis, fide oculis solis, haec est primaria lex, 
cf. w. 136, 179, 191, 332, 449 sqq., 549. Etenim *ineptiae poetis 
relinquantur, quibus aures oblectare propositum est et dulcem fa- 
bulam nectere' (de benef. I, 4, 5): nam 'poetae non putant ad rem 
pertinere vemm dicere' (de benef. I, 3, 10). Adde N. Q. VI, 18, 5, 
YI, 26, 3, n, 42, 1. Est igitur contemptio omnis poesis, quae 
quidem a vero ac sobrio recedat, Aetnae auctori egregie communis 
cum Seneca. Quia autem poetamm mendacia credula mente solet 
vulgus amplecti, hoc ipsum poetae non minus invisum, quam illi 



») adde ep. 24, 18. 



— 47 — 

cf. V. 367 coll. V. 370 nec non vv. 74 et 512. Etiam Seneca ad 
Gall. de vita beata 2, 2 valgns dicit veritatis pesslmum interpre- 
tem et N. Q. I prol. 15 vnlgi dementiae opponit sapientiam pro- 
fessos. Ad philosophiam confugiendum est, si volumus tuti esse a 
volgo (ep. 14, 9 coll. 14, 11), cui dissimiles esse debemus (ep. 5, 6). 
— Omnia suas causas habent: ^lllud quoque proderit praesumero 
animO; nihil horum deos facere, neque ira numinum aut caelum 
concuti aut terram: suas ista causas habent e. q. s.^ N. Q. VI, 
3, 1. Similiter dlsserit et Aetnae poeta w. 32—35 coU. vv. 92 
atque etiam 25, ubi „causa perennis" lego cum Italis. — N. Q, 
VI, 4 quaestionem movet Seneca, ^quid sit, quod terram ab infimo 
moveat'. lam adversario, quem induxit hoc dicentem: „Quid erit 
operae pretium?'* respondet philosophus: „Quo nullum maius est, 
nosse naturam''. Quid enim est praestantius, quam rerum ^causas 
inquirere (= Aetna 226) et quidem toto in hoc intentum animo? 
Neque enim illo quidquam inveniri dignius (= Aetna223) potest, 
cui se non tantum commodet, sed impendat*', sc. animus N. Q. 
VI, 3, ,4. Nos vero quid solemus facere? «Naturam oculis 
(= Aetna 224), non ratione comprehendimus" N. Q. VI, 3, 2. 
Simillime disputat et Aetnae auctor inde a v. 219 ad v. 282: 
vide praeter ceteros w. 223 — 226, 251. TJllane maior cogitari 
potest dementia, quam Aetnaeum opus caeca et hebeti mente tran- 
sire (Aetna 257)? Sed „ita . . compositi sumus, ut nos cotidiana, 
etiamsi adndratione digna sunt, transeant" N. Q. VU, 1, 1. ^lgno- 
rantibus verum omnia terribiliora sunt, utique quorum metum ra- 
ritas auget* N. Q. VI, 3, 2: idem ille metus et pavor ignorantium^ 
qui ingenuo studio ac labore expellendus est, redit et in poematii 
V. 279, ubi legitur „non subito pallore sono e. q. s.'* Ergo toto 
pectore inquiramus in verum, Aetna w. 91 — 92. — Vv. 231 — 247 
bene declarant, quanto astrologiae amore captus fuerit Aetnae 
auctor: idem cadit in Senecam, cuius naturalium quaestionum totus 
liber VII in cometarum pertractatione consumitur: lege modo huius 
libri cum totum primum caput tum eius capitis verba haec (Vn, 
1, 6): „At mehercules non aliud quls aut magnificentius quaesierit 
aut didicerit utilius quam de stellarum siderumque natura^% vide 
etiam VI, 3, 3 et 4. V. 234 praeter planetas intellegendas esse 
stellas crinitas supra vidimus: utraque sidera sunt, si cum stellis 



- 48 - 

• 

fi:sis comparas, incondita: cometae snnt duplici ratione inconditi, 
primam cum stellis fixis comparati; deinde sni ipsoram itineris ra- 
tione habita (cf. N, Q. VII, 25, 3 „nondam tenentar legibas cer- 
tis" et N. Q. YII, 24, 1 „propriam iter** = „sao8 motas" v. 234) : 
planetarum vel qainqae stellaram etsi per se observati sant carsas 
(cf. N. Q. Vn, 25, 1) et sibi constant, tamen et haec sidera recte 
Tocantar incondita et saos motas servantia comparata nimiram 
cam stellis fixis. — Vv. 259—263 vanam iacri qaaestosqae sta- 
diam castigatar, qoo pasilloram hominam pasillae cogitationes 
maiore contentione ferantur, qaam ad qaaerenda sablimia et vera 
bona, qaae sant pectoris: malant homanculi nallam operam veriti 
aaram argentamqae e terrae canicalis effodere, qaam artibas bonis, 
id qaod solam expetendum est, imbaere mentes, cf. v. 274 sqq. 
Similiter invenio dispatantem Senecam ep. 110, 9: ^Abhacdivina 
contemplatione abdactum animam in sordida et hamilia pertraxi- 
mas, at avaritiae serviret, at relicto mando terminisqae eias et 
dominis cancta versantibas terram rimaretar et qaaereret, qaid ex 
illa mali effoderet, non contentas oblatis.'* Praeterea aff^ro N. Q. 
V, 15, 2: ,Jntellexi . . . secalam nostram non novis vitiis, sed 
iam inde antiqnitas traditis laborare nec nostra aetate primam 
avaritiam venas terrarom lapidamqae rimatam in tenebris male 
abstrasa qaaesisse . . . Qaae tanta necessitas hominem ad sidera 
erectam (cf. Aetna v. 227) incarvavit et defodit et in fundam 
telluris intimae mersit, at eraeret aoram non minore pericalo qaae- 
rendam qaam possidendam?'S cf. et N. Q. I prol. 7 et ep. 94, 
.56 — 58. Habes iteram si non verboram at certe sententiaram con- 
cordiam non raram illam qaidem aat singalarem, sed commemo- 
randam nihilominnS; cum nil videatar esse omittendum hoc loco, 
qao cogitandi aliqaa demonstretar similitado. Tale exemplam si 
anam tantammodo adesset, nil valeret profecto, sed si plara habeo, 
invicem sibi vires addant et robar. Gave fingas me credere Aet- 
nae aactorem tam cam versas illos conscripsit, daos illos locos 
Senecae mana tenaisse et imitatam esse consalto: immo patandns 
est poeta iam aliqaanto ante qaam ipse Aetnam snam pangeret, 
Senecae sai libros legisse, qaoram stadio ita delectabatar, at magis 
magisqae assecla fieret sententiaram haias philosophi: hic illic 
sane, maxime in rebas geologicis, in ipso scribendo consalta esse 



— 49 — 

Senecae volumina ab Aetnae auctore perqoam probabile. — Inde 

a V. 569 miratnr poeta pravam morem eorum, qoi pericnlosiBsima 

per maria itinera non perhorrescant, si qnid memorabile detnr 

spectare, cmn Aetnae montis snnminm non cnrent irisere miracnlom. 

Fer se antem illa itinera, quae noscendi et discendi cansa fiunt, 

non yituperat Aetnae auctor neque vero Seneca, y. N. Q. V, 18, 14. 

Sed uterque maris pericula reformidat nonnihil vel potius con- 

temnit ut inutilia sine magna necessitate non subeunda homini: 

lege, quae de ipsius maris periculis habet Seneca, ubi de bellis 

loquitur transmarinis, quae valde appetantur ab ineptis hominibus 

praeter maris pericula insuper et belli quaerentibus N. Q. Y, 

18, 6 et 7: illuc autem spectat Aetnae v. 571 — cf. et v. 600 

— sic perscribendus: 

„Traducti maria et terras per proxima fatis Gurrimus^*. 

Iniuria offendit Baehrens in hac textus constitutione: „per proxima 

fatis currimus^' idem fere est, quod „aegre mortem eludimus^'* 

Gur autem iungi non possit „traducti maria et terras", hoc me plane 

fugit. Probandus igitur vulgaris textus, qui est et Hauptii, nisi quod 

hic ^quaerimus' voluit v. 572, quam mutationem non accipio. Yides 

igitur neutrum auctorem magno opere. delectari longis itineribus 

pericula praebentibus, quod nequaquam in omnes homines cadit, 

immo sunt haud pauci, quibus nil sit acceptius exoptatiusve: hi 

ipsi vituperantur. Translate enim accipiendum est, quod profitetur 

Seneca N. Q. III praef. 1: „Mundum circuire constitui et causas 

secretaque eius eruere (= Aetna 573)**. -- Trepidatio peregri- 

nantium inexplebili quadam cupidine etiam atque etiam nova spec- 

tare aventium, qualis adumbratur iu Aetna poematio cum toto 

orationis colore tum vocula „nunc** septiens repetita,^ similiter de- 

Bcribitur a Seneca de tranquill. an. 2, 13 sqq. Quanto satius est 

Aetnaeum opus mente ac ratione comprehendere (v. 601 sqq.): 

vides iterum, quam totus loquatur Seneca, naturalium rerum in- 

vestigator clarissimus. Neque enim peregrinationes possunt animum 

tranquillum reddere et vere beatum (cf. ad Helv. de cons. 17, 2), 

sed sola liberalia studia (17, 3), sed sola contemplatio naturae 

(N. Q. YI, 32, 1). Ac ne oblivisceretur auctor poematii carmini 

suo fabulam illam, quae est de fratrum Catinensium sancta pie- 

4 



^ 



— 50 — 

tate^), omandi cansa adiungere, qnae habet Seneca de benef. m, 
37, 2, iion minns enm commonuisse credo, quam Graecos fontes. 
— Dissentiont yiri docti, fneritne Aetnae poeta Stoicns an Epi- 
cnreus, quae mihi videtur- quaestio parum utiliter moveri. Primum 
enim ipso Aetnaeo carmine, quale servatum est, nentrum demon- 
stratur: nam quae hanc quaestionem tangentia leguntur in poe- 
matio, tam pauca sunt et tam ambigua, ut nil ego certi amplius 
inde ausim concludere, cum praesertim haud paucas doctrinas con- 
stet communes faisse Stoicis cum Epicureis, quod egregie apparet 
ex similitudine, qualem inter Senecae et Lucretii opera sat saepe 
intercedere facile plurimae docent paginae. Et quid tandem? Fuit 
certe Stoicus Seneca, hoc non nego profecto, sed in universum tan« 
tummodo: in singulis foit eclecticus, qui suam sibi eamque liberam 
censuram rerum semper tuebatur atque servabat, ut ipse aperte 
effatur ad Gall. de vita beata 3, 2: „Sed ne te per circumitus 
traham, aliorum quidem opiniones praeteribo. Nam et enumerare 
illas longum est et coarguere: nostram accipe. Nostram autem 
cum dico, non adligo me ad unum aliquem ex Stoicis proceribus. 
Est et mihi censendi ius e. q. s.'* et N. Q. IV, 3, 6: «Inter 
nullos magis quam inter philosophos debet esse aequa libertas.^ 
Quotiens autem vituperet Stoicos Seneca ob dialecticorum artifi- 
ciorum usum, hoc disce ex Haasii indice s. w. „dialecticus'' et 
«sophismata*. Abeamus a nominibus, res videamus! Vv. 173 et 
174 interitus mundi commemoratur, qui suo die accidet, cum terrae 
terribili tremore concussa omnia corruent. Verba poetae haec sunt: 

„Hinc venis^) rabies, hinc saevo quassa meatu 
Fundamenta soli trepidant urbesque caducae, 
— Inde neque est aliud, si fas est credere, mundo 
Venturam antiquam faciem veracius omen'*. 

Quocum conferenda sunt, quae disputat Seneca in consolatione 
ad Marciam 26, 6, ubi in gravissima descriptione extremi diei, 



*) ct Sen. Thyest. 549: „Nulla vis maior pietate vera est* 
(= Aetna 6?3 et 634). 

*) Sic ego pro codicum memoria, quae est ^venti*', cf. N. Q. VI, 
14, 2. 



— 51 ~ 

qoi hunc mundum manet, inter alia haec verba leguntur: »TetTi9- 
tas . . . hiatibus vastis subducet urbes, tremoribus qu,a- 
tiet et ex infimo pestilentes halitus mittef Similiter licet non 
tam expresse dictum est hoc (cons. ad Polyb. 1, 2): Hoc uni- 
versum, quod omnia divina humanaque complectitur, si fas putas 
credere, dies aliquis dissipabit et in confusionem veterem 
(= antiquam faciem v. 174) tenebrasque demerget.* Cf. eti^m 
N. Q. III, 13 et in, 28, 7 ad m, 29, 5. Vides igitur iterum 
Bcriptores nostros concinere. Ceterum, ut hoc statim hic proferam, 
qnae vv. illis 171 et 172 de terrae motibus habet Aetnae auctpr, 
simili modo enarrat et Seneca, licet hic paulo uberior 3it, N. Q. 
YI, 25, 1: „Cum spiritus magna vi vacuum te^arum locum pis^- 
nitus opplevit coepitque rixari et de exitu cogitare, latera ipsa* 
inter quae latet, saepius percutit, supra quae urbes interdnm si- 
tae 8unt Haec nonnunquam adeo concutiuntur, ut aedificia 
superposita procumbant, nonnunquam in tantum, ut parietes, 
quibus fertur omne tegimen cavi, decidant in iUum subtervapantem 
locum totaeque urbes in immensam altitudinem vergant". De vi- 
cinitate vocabulorum, qua.e sunt „urbes'' et «fimdamenta*' cf. N. 
Q. VI, 1, 5: ceterum vide et VI, 1, 7: *fundamenta soli' hahes 
YI, 1, 10. Sed iam transeat qnaestio mea ad res geologicas. 

Haec terra haudquaquam spissa est, sed rimis^ canalibns spe- ] 
cubusque subterraneis cavata undique atque laxata. Quae Aetnae 
anctoris primaria doctrina cum toto carmine tnm w. 94—98, 105, . i 
108—110, 117- 118, .284— 285 nec non 155—157 luculente pro- 
ponitur. Pror^us^eadem doctrina dominatur in naturalibus quae- 
stionibua^enecae, quod qnam verum sit, probe demonstratur locis 
a me coUectis his: 

N. Q. V, 14, 1: „Non tota soUdo contextu terra in imum 

usque fundatur, sed multis partibus cava 'et caecis suspensa late- 

bris' (cf. Ov. Met. 1, 388)« N. Q. m, 16, 4: „Sunt et Ulic (sc. 

fiub terra) specus vasti, sunt ingentes recessus ac spatia suspensis 

hinc et inde montibus laxa. Sunt abrupti in infinitum hiatus ..." 

cf. N. Q. VI, 24, 3 extr. N. Q. m, 26, 3: «Sub terra vacat 

locus*; N. Q. VI, 23, 1: „Rara terrae natura est multumque habens 

vacui." Qua autem temeritate verba vel integerrima temptentur 

hic iUic a critlciS; bene apparet ex Aetnae v. 285 supra laudato. 

4* 



— 52 — 

Qnod enim praebent ibi codices «terra minntis rara foraminibns', 

Maehlyns et Baehrens, qnia nimimm perperam vertebant „die Erde, 

die nnr selten kleine Hohlrftnme hat^, nt poetae doctrinae, qnam 

plane aliam esse sciebant ex w. 94 — 98, snbvenirent, ita mnta- 

Yernnt, nt „laza^ scriberent vel ^sparsa**: est antem illnd «rara** 

eodem sensn Aetnae loco accipiendnm, qno Senecae eo loco, qnem 

snpra exhibni et vertendnm per nostmm ^rissig*' vel „gelockert^ 

ita, nt raritati sit opposita densitas, cf. Yerg. Georg. II, 226 sqq. 

ed Bibb. et N. Q. I, 5, 8, II, 52, 1. — Eam antem compara- 

tionem, qnae legitnr inde a v. 98 nsqne ad v. 101, animalium ve- 

nas spectantem, qnae simili vice fnngantur in corporibns animantinm 

ac venae hanc terram percnrrentes in hnius visceribus, legi et apnd 

Senecam N. Q. VI, 14, 1 iam olim Scaliger adnotavit: ipse addo 

N. Q. m, 15, 1. Tenet igitnr, quia ^nihil nsquam inane esf, 

terra venis snis hiatibusqne spiritum inclnsnm, cf. v. 101, N. Q. 

YI, 25, 3, m, 16, 5. — Ad hos ipsos snbterraneos canales refe- 

rendnm est, qnod flumina quaedam snbito vastis voraginibus inter- 

cepta absorbentur et deinde in subterraneis venis hiatibnsqne cur- 

snm agere pergnnt sive nunquam et nusquam itemm apparitura 

oculis nostris sive longe alio loco mrsns exsultura e tenebris et 

perrectura porro labi in conspectn nostro non aliter ac tum, cum 

nondnm fnere hausta. Bacc sententia ab Aetnae poeta w. 123 

— 127 allata egregie conspirat ad id, quod docet Seneca N. Q. 

m, 26, 3: „Qnaedam flnmina palam in aliquem specum decidunt 

et sic ex ocnlis aufemntur,' quaedam consumnntnr paulatim et 

intercidnnt. Eadem ex intervallo revertuntnr recipiuntque et nomen 

et cnrsnm . . . Illo (sc. inferiore et inani) itaqne recepta flnmina 

cursns egere secreto, sed cum primum aliqnid solidi, quod obstaret, 

occurrit, permpta parte, quae minns ad exitum repugnabat, repe- 

tiere cnrsnm suum. 

8ic nbi terreno e. q. s. Ov. met. XV, 273 sqq.", cf. et N. 
Q. VI, 8, 1 et 2. — V. 114 docetnr fortasse etiam vapores iter 
sibi et igni parantes olim terram rimatos esse: ad eandem causam 
omnem etiam postea accidentem terrae tremorem atque scissuram 
rettnlisse nonnnllos docet Sen. N. Q. VI, 11. Legendum antem 
in Aetnae v. 114 cum Sevino «vicere" coll. v. 116, ubi „pngna- 
vere** legitur, nec non N. Q. VI, 14, 3, ubi «pngna^: idem locns 



— 53 - 

tuetur et illud ^intrat" v. 111, ut iam Baehrens recte adnotavii: 
ad verba ^atque igrni quaesita via est* (115) cf. eandem locu^- 
tionem, quae invenitur N. Q. V, 14, 4. Difficillimi sunt versus 
120 sqq., nam corruptelis scatent haud mediocribus, ita mehercle, 
ut certam quandam ipsorum verborum constitutionem — nam de 
sententia non dubito — et quae nihil scrupuli aut dubitationis 
relinquat, vix unquam firmatum iri roihi persuasum sit. Faciamus 
igitur interim cum Baehrente, cuius textus mihi magis arridet, 
quam Jacobi, nisi quod v. 122 codicum memoria „contrahat* 
retinenda videtur: verborum enim repetitionem aut eorundem aut ex 
sono similium non fngit noster, cf. vv. 81 et 82, 118 et 119, 
169, 320 et 321, qua in re maxime cum Lucretio conspirat, quod 
hoc loco satis sit monuisse. Hoc unum stat: pro codicum inepta 
vocula «ille*' restituenda cum Jacobo mentio Nili fluminis, quam 
in emendationem palmarem incidisse est praecipua laus Jacobi, qui 
ut firmaret coniecturam suam, secundissimis Musis eo nixus est 
pag. 115 libri sui, quod docet in simillima quaestione Seneca N. 
Q. YI, 8 de Nilo. Hic enim Nilus unde tandem posset tam 
ingentem aquarum copiam nancisci, nisi ex amplis vastisque sini- V 
bus terra absconditis vires suas contraheret? Idem habet et 
Seneca illo capite: vides igitur Senecae scripta non solum ad ex- 
plicandam, verum etiam ad emendandam Aetnam usui esse posse, 
cuius rei hoc ipsum est illustre exemplum. Yersus autem 122 
lucem accipit coU. Sen. N. Q. YI, 7, 3: »Quis autem neget vastis 
illas (sc. aquas) receptaculis concipi . . ? Non est diu probandum 
ibi multas aquas esse ubi origines (sic cum Haasio legendum, non 
^amnes'' aut ^omnes'* librorum, cf. YI, 8, 1) sunt. Neque enim 
sufficeret tellus ad tot flumina edenda, nisi ex reposito multoque 
(= ex pleno) funderet.* Cf. praeterea N. Q. IH, 19, 4, IH, 29, 
1, ni, 30, 3. — Quod V. 142 de auris e subterraneis specubus 
continenter profugientibus (»aer tantum effugit ultra*') legitur, 
idem ut aliis ita Senecae notum faisse apparet ex loco, qui est 
N. Q. Y, 14 initio: Eepetam . . edi e specu ventos recessuque 
interiore terrarum", cf. N. Q. Y, 4, 1. Ceterum hodie adhuc 
illud in omni fere antro nonnihil animadvertitur: cum hac re 
cohaeret fortasse quodammodo, quod scimus in Alpibus hic illic 
observari. ubi validissimi interdum et gelidissimi flatus ex rupium 



i^ 



- 54 — 

hiAtilms prospirant, cf. ;,Ausland, 1872, No. ^ p. 599, die Wetter- 
lOeher in den Alpen^, qnem iocnin laadatum invenlo in programmate 
Nehringii priore^) ^die geologischen Anschannngen des Philosophen 
Seneca, Wolfenhtlttel, 1873*' p. 36. Andi et Sdiillemm in Tellio: 
«Der grane Thalvogt kommt, dnmpf hrUUt der Fini; 
Der Mythenstein zieht seine Hanhe an 
Und kalt her hlast es ans dem Wetterloch*', 
et Tschudinm in lihro, qni inscribitur ^das Thierleben der Alpen- 
welt**, Lipsiae, 1875, p. 28. Interdum sane ad tempus tantnmmodo 
spirant venti per foramen aliquod, quod sibi ipsi paravere vi sua 
terram perfringentes, cf. N. Q. VI, 17, 3. — lam vero omnis 
terrae motus et vnlcaniomm ignium emptionis primaria causa est 
spiritus i. e. aer agitatns (N. Q. n, 1, 3) ex Aetnae anctoris doctrina 
non minus quam Senecae, qui est gravissimus consensus omnium, quos 
affero, nam dominatur per totam Aetnam et per totum sextum 
libmm naturalium quaestionum: loci primarii sunt Aetna v. 153 sqq: 

„Hinc terrae tremor, hinc motus, ubi densus hiantes 
Spiritus exagitat venas cessantiaque urget.'' 

et N. Q. VI, 24, 1: „Spiritum esse huius mali canisam et ipse 
consentio", VI, 21, 1: «Nobis quoque placet hunc spiritum 
esse, qui possit tanta conari'', 11, 8: „Quidautem est, qnod magis 
credatur ex se ipso habere intentionem, quam spiritus? Hunc 
intendi quis negabit, cum viderit iactari terram cum montibus, 
tecta murosqne, magnas cum popnlis urbes, cum totis maria 
litoribus?" — Vv. 146-149 idem docent, quod legis apud Senecam 
N. Q. VI, 17, 2: „Idem spiritu fit, qui quo valentior agiliorque 
est, citius rapitur et vehementius septum omne disturbat.*' Huic 
loco a Jacobo laudato alter subiungendus est, quem Wemsdorfius 
advocavit, N. Q. VI, 14, 3 et 4. Illis autem Aetnaels versibus 
hanc tribue distinctionem: 

„Nam quo liberior quoque est animosior ingens 
Spiritus — inclusis nec ventis segnior ira est 
Snb terra pesitusque movent —. hoc plura necesse est 
Vincla magis solvant, magis hoc obstantia pellant*" 



^) Altera pars publici iuris facta est tiibus annis post: ceterum 
on Bunt inutiles hae Nehringii commentationes. 



— 55 — 

ita, nt yerba, quae sunt „mcliisi8 nec ventis segnior ira est snb 
terra penitusque moyent'' uncis inclusa legantur hac sententia: 
,,et profecto! iUe impetus yentorum, si angustiis comprimuntur 
snbterraneis, id quod cadit in Aetnaeos yentos, non e^t segnior!^ 
Vocabulum „inclusis" primo loco positum est, quia Yoce est 
efferendum. «Solyant" autem et „pellan,t" scripsit poeta, non 
«solyat* et «pellat", quia «yenti" intercesserant, ad quos quia 
idem sunt atque spiritus et proxime leguntur, mente aberravit in 
scribendo, quod nos omnes facillime excusamus, nam talia saepissime 
inveniuntur non solum apud veteres scriptores, sed etiam apud 
recentes. Quod autem v. 146 praebent codices ^ignis", illud ferri 
nullo pacto potest, cum hic non nisi de spiritu sermo sit, quod 
vocabulum Hauptius initio sequentis versus suo iure reposuit. 
Illa autem, quae sunt „ignis" et „ingens", totiens sunt confusa a 
scribis, ut ea mutatio fere nulla sit. *Liberior\ ut hoc addam, 
spiritus idem est, quem *agiliorem' dicit Seneca, *animosior', quem 
'valentiorem' appellat philosophus. — Inde a. v. 158 errare dicit 
poeta, si quis putet in summis Aetnae hiatibus, ergo in ipso vasto 
cratere, concrescere vires ventorum: eas enim auras, quae illic 
vagentur, languidas esse et inertes, quia nimirum angustiae loci 
desint illos ventos coarctantes et ad impetum fnroremque acuentes: 
saevos esse ventos tantummodo, si conclusi teneantur angustissimis 
venis omnem languorem pacemque abitus prohibentibus. Textum 
antem Baehrentinum probo, nisi quod v. 164 illud «conceptae* 
Gyraldini recte se habet*) et in v. 165 illud „acuatque" Munronis 
praeferendum est. Sen. N. Q. VI, 18 initio: „Maxima ergo causa 
est, propter quam terra moveatur, spiritus natura citus et locum 
e loco mutans. Hic quamdiu non impellitur et in vacanti spatio 
latet, iacet innoxins nec circumiectis molestus est: ubi 
illum extrinsecus superveniens causa sollicitat compellitque et in 
artum agit, si licet adhuc, cedit tantum et vagatur (;,vagantur^ 
V. 162 bene restitnit Baehrens): ubi erepta discedendi facultas est 
et undique obsistitur, tunc 



*) 'Aditus' est ipse crater ignes evomens, cf. N. Q. VI, 15, 1 
et Aetnae v. 181. 



— 56 — 

magno cnm mannore montis 
Cirnm claustra fremnnt e. q. s." N. Q. VI, 14, 3: „Vide 
ergo, nnmqnid intret in iUam (sc. terram) spiritns ex circnmfnso 
aere, qni qnamdin habet exitnm, sine ininria labitnr. Si 
offendit aliqnid . . , qnod viam clandat, . . hoc acrins fertnr 
qno angnstins". N. Q. VI, 17, 1: „Nam qnamdin non impe- 
ditnr (sc. aer), it placide. Cnm offenditnr et retinetnr, insanit et 
moras snas abmmpit*' : „tnnc ille qnaerens locnm omnes angustias 
dimoYct et clanstra sna conatnr effringere* N. Q. VI, 12, 2. 
„Acriora enim snnt, qnibns nisns est per angnsta'' N. Q. VI, 30, 3. 
— Versns 213 — 218 qnomodo perscribendi sint, snpra exposni: 
breyissime eandem sententiam complectitnr et Seneca N. Q. VI, 
21: „ignem spiritns concitat.** — Be fervida harena, qnalem 
emctat interdnm Aetna (v. w. 199, 207, 361, 469), cf. et N. Q. 
n, 30, 1. — Adnmbratnr inde a v. 294 nsque ad v. 296 machina 
qnaedam hydranlica, cui forma fuit Tritonis cochleam inflantis: 
commemoratur autem talis fignra cnm ab Herone in pneumaticis 
(p. 227) tnm a Snetonio in vita Clandii (cap. 21). Secnntnr versns 
tres de cortina (de qua cf. Vitrav. X, 8 (13)). TJtriusqne autem 
machinae ea est ratio, nt aqnae copia fortiter nrgens devincat 
aera cedere coactnm quam celerrime, ventus autem — nam qnid 
alind est ventns nisi aer celerrimo motn concitatns? — exitnm 
qnaerens, qnia per angnstnm cogitur exire, sonum efflciat. Tales 
autem machinas, ut iam vidit Wernsdorfins, volnit et Seneca, cnm 
de aeris intentione N. Q. n, 6, 5 haec scriberet: „Quis sine in- 
tentione cantns est? comua et tubae et qnae aquarum pressnra 
maiorem sonitnm formant quam qui ore reddi potest; 
nonne aeris intentione partes suas explicant?*' Quae igitur pancis 
hic tetigit in universum Seneca, dnobus exemplis malnit illustrare 
poeta, qno facilius intellegeretnr, qnalem ventomm in Aetna monte 
furentinm ipse sibi cogitaret cansam. Contra non quadrat, quod 
de Metrodoro Chio narratum N. Q. VI, 19, 2 laudat Scaliger: 
agitur enim nostro loco de pressnra atqne impetn aqnae snbremi- 
gantis, non de pressnra, quam efficit aer voce percnlsus nescio qna. 
Cave etiam, ne hnc spectare credas, quae legis N. Q. II, 9, 2: hoc 
loco *sparsio' non est soni, -sed aquae sparsio: solebant enim, ante- 
qnam convenirent spectatores, ex media arena siphone aliqno 
aqnae copiae in omnes partes theatri snrsnm disici, ant nt aer 



(i; 



— 57 — 

calidus ac torpens fieret gelidior, aut — si liquor erat bene odo- 
ratus — ut gratus etiam pararetur atque iucundus in theatro odor. 
— lam sequitur palmare argumentum, quod ut plurima alia primus 
profero: N. Q. III, 16, 4 Seneca hanc exprimit sententiam: ^Quae _ 
sub terra suntpnon possumus videre, sed videre possumus ea tan- • ^ 
tummodo, quae sunt supra. Quae cum ita sint, bona fide cre- , 
dantur necesse est sub terraomniaiUa, quae cernuntur supra.' 
Yerba Senecae haec sunt: „Sunt et sub terra minus nobis nota 
iura naturae. sed non minus certa: crede infra, quicquid vides 
supra.** Quocum sermone conferas Aetnae vv. 302 et 303: 
„Gredendum est etiam v^nlorum existere causas 
Sub terra similes harum quas cernimus extra^. 
Hoc loco nil nisi Senecae sui verba pedestria in versus hexametros 
redegit poeta, quod tam apertum est, ut hoc exemplum in cer- 
tissimis argumentis numerare non dubitem, quod infringere vereor 
ne frustra conitatur adversarius vel obstinatissimus: quae illic in 
universum exponuntur, hic — utut locum dedere duobus versiculis 
editores — comprobantur de ventis. Ceterum similis argumentatio 
redit v. 145. — Etiam versus 312 usque ad 316 sententiam 
continent haud alienam a Seneca. Sed explicandum antea, quomodo 
procedat sermo inde a v. 307: neque enim editores satis dilucide 
et acriter rem egere aut etiam longe a vero aberraverunt, ut 
Baehrens, cuius, ut alia missa faciam, in vv. 309 et 312 emenda- 
tiones ,non dubium quia sit* (= „quia non dubium sit e. q. 
8.**) et „ceme^ sunt infelicissimae et sententiarum conexum, qualem 
poeta esse voluit, plane turbantes. Lege igitur eum textum, quem 
Munro exhibet, ita tamen, ut ^flamina'' restituas cum Italis pro 
codicum errore ^flumina" facile excusando praecedente vocabulo 
^amnis'' et pro tradito neffundere*" aut legas cum Hauptio „se 
fundere'' aut „se effundere*" cum Baehrente: utrum praeferas, non 
multum refert: sententia eadem est. Foeta enim postquam verba 
fecit de ventorum subterraneorum eo partu, cuius causa posita est 
in aquae subremigantis pressione atque impetu, sic pergit: „Si tu, 
lector, hac causa a me allata nondum te contentum dicis, sed 
alias esse causas mavis, quae ventos iUos conficiant, haud ego 
obloquor profecto, immo concedo tibi esse etiam alias ventorum 
causas: primum eniin sine dubio cieri sub terra venti possunt 



— 58 — 

rupibus cavernisqne proruentibus magno cam impetu (309 — 311), 
deinde autem ut Tenti nascantur, potest et ita fieri, ut umor subter- 
raneus nebulas emittat, sicut in nostro conspectu ex amnibus solent 
aut yallibus assurgere: primum sunt parva et lenia flamina, deinde 
umoris assidua aspiratione paulatim aurarum vim ante se agunt, 
quae ad yentorum robur proxime accedit: et ubi primum aurarum 
aliquis coortus est impetus, brevi tempore ad verum ille ventum 
augetur (312—316). 

^Atque haec in vacuo (h. e. in superficie huius terrae) 

si tanta potentia rorum est, 

Hoc plura efficiant infra (i. e. sub terra) clusique necesse esf 
Haec iam plana sunt omnia ex mea interpretatione. Est igitur 
post versum 308 cogitatione supplendum tale quid quale nostrum 
»80 vemimm denn**, ut saepissime, id quod et nos in versione per 
breviloquentiam quandani possumus omittere. Sed iam videamus 
Senecam! N. Q. V, 7 haec leguntur: »In universum de ventis 
diximus, nunc viritim incipiamus illos excutere: fortasse adparebit, 
quemadmodum fiant, si adparuerit, quando et unde procedant. 
Primum ergo antelucanos flatus inspiciamus, qui aut ex flumi- 
nibus aut ex convallibus aut ex aliquo sinu feruntur . . . 
Hoc ventorum genus . , . inde maxime venit, ubi aquarum pluri- 
mum et montium est. Plana licet abundent aquis, carent aura, 
hac dico, quae pro vento valef Yides, quam bene haec 
concinant cum poemate et videbis melius etiam, ^hoc tibi addidero: 
Itaque montibus inclusi rores maximam accipiunt vim ex doc- 
trina Senecae, 'pro vento valentem\ Hoc autem optime transtulit 
assentiente Seneca N. Q. V, 14, 2 et 3 Aetnae auctor ad an- 
gustias subterraneas, quibus verisimile sit, aurarum vim non 
minus arctari atque acui, quam circumiectis montibus in superficie 
huius terrae, quod verum est. Loquitur igitur de flatu, aura, 
vento denique Seneca: eosdem gradus habes N. Q. IH, 25, 8.*) 
Sed unde tandem ille flatus oritur? lam Aetnae poeta humorem 
in causa esse vult nebulas emittentem. Yide modo, quam 
totus sit Senecae doctrina imbutus Aetnae auctor! N. 



') Similiter a€ra, spiiitom, ventum distiiigait Seneca N. Q. V, 13 
s. f., quamqaam in universam ipse fere promiscue eis verbis utitur. 



- 59 - 

Q. y, 4, h haec habes: „, . . com ma^a et continaa 
ex imo evaporatio in altnm egit, qaae emiserat (non ,,emer- 
serat''), immntatio ipsa halitns mixti in ventnm vertitar. Qnid 
tandem alind snnt tales nebnlae, qnales in pratis ant yallibns 
prope flnvios conspicinntnr interdnm, nisi evaporationes ex hnmido 
snrgentes? Ex nebnla antem ventns nascitnr hoc modo: nebnla 
est spissns, gravis, oompressns aer, qni nbi dissolvitnr, 'extennatns 
nititnr in ampliorem locnm' (cf. N. Q. Y, 5, 1). Idem innnit 
illo loco et Aetnae ttnctor, licet hic ventos snos semper ad cer- 
tas cansas certnmqne impnlsnm alinnde venientem revocet) cnm 
Senecae placeat praeter hanc doctrinam etiam altera qnaedam: 
dicit enim (N. Q. Y, 5, 1) „habere aera natnralem vim movendi 
se neqne alinnde concipere, sed inesse illi nt aliamm remm ita 
hnins potentiam.*' Yersns antem 309 — 311 eandem sententiam 
refemnt qnam habet Seneca N. Q. YI, 22, 2—4 de terrae eo 
motn, qni snccnssione fit tnm, cnm „snb terris . . ex his qnae 
impendent rnpibns aliqna resolnta magno pondere ac sono (=in- 
genti sonitn, Aetna 310) in snbiacentem cavemam cadit^. At 
vero snccntitnr terra, qnod procidentibns molibus ingens efflcitnr 
aeris iu omnes partes discedentis compressio ventnm gignens. Simi- 
liter sentiebat et Anaximenes, cf. N. Q. YI, 10, atqne etiam nos- 
tromm tempomm viri docti idem crednnt nonnnlli, cf. „Yolger nnd 
Mohr, Erde nnd Ewigkeit*, p. 252. — Yim incredibilem spiritns poeta 
maxime adnmbrat w. 324 sqq. 381 sqq. Hand aliter sensisse Senecam 
doceat locns, qni est N. Q. YI, 18, 3: „Ita eins (i. e. spiritns) 
non potest vis tanta cohiberi nec ventnm tenet nlla compages. 
Solvit enim qnodcnnqne vincnlnm et onns omne fert secnm (cf. v. 
383) . . . Spiritns invicta res est." Cf. et N. Q. YI, 21, 1. — 
Nntrimenta ignis Aetnaei poeta affert snlphnr, alumen, bitumen, 
imprimis lapidem molarem, cf. .v. 386 sqq., qno de loco panca 
dicam, cnm nondnm satis sit emendatns. Munro ad vocem ^silvae' 
(v. 386) adnotat: „the plur. seems cnrious''. Sane qnidem, sed 
non est nominativns plnralis, sed genetivns singnlaris, qnod fugit 
editores plerosque. Sed qoid mnlta? Missis editomm ineptiis 
age mecnm sic legas: 

„Nnnc superat, qnaecnmqne ereant incendia silvae, 
Qnae flammas alimenta vocent, qnid nntriat Aetnam 



— 60 — 

Incendi patiens.*' L e. „qnaecTunqae incendinm SXt)c pro- 
creant (ab hac re abeo), restat, nt disqniratnr, qnaenam sint illa 
alimenta ignem allicientia e. q. s.*' Transit igitnr iam poSta 
ad ipsa ignis pabnla describenda, abit a cansis, qnae illa 
pabnla incendant, imprimis igitnr a torrente spiritn, 'qni fnl- 
minat ig^es' (v. 345). Nam per se non flagrat profecto snlfnr, 
per se non flagrat lapis' molaris, sed debent aliqna ratione incendi, 
tnm demnm flagrant. Sed conficit rem testis Seneca, qni N. Q. Y, 
14, 4 haec habet: „Illnd vero manifestnm est magnam esse snb 
terris vim snlphnris et aliomm non minns ignem alentinm. Per 
haec loca cnm se exitnm qnaerens spiritns torsit, accendat flammam 
ipso adfrictn necesse est." — Yv. 394 et 395 po^ta affert argnmenti 
loco fontes infectae aqnae, qnales suh Aetnae radice ezstent 
quommqne et odor et sapor sulphnr illnd testetnr et ceteras res 
flammamm nntrices, quas supra nominavi: 

„Atque hanc materiam penitns discurrere (sc. Aetnam), 

fontes 

Infectae testantur aqnae radice sub ipsa.*' Ad hanc sen- 
tentiam cf. N. Q. III, 24, 4, III, 20, 2, III, 2, 1, HI, 21, 2. — 
Ipsa autem emptio ignis aut succnssio terrae solet praenuntiari 
mnlto sonitn ac fragore, 

„et grave snb terra murmur denuntiat ignes,'' 
nt ait poeta v. 464: item Seneca N. Q. II, 27, 1: „grave . . 
mnrmnr, quale terramm motum antecedit;" N. Q. YI, 13, 5: 
„ideoque antequam terra moveatur, solet mngitus audiri ventis in 
abdito tnmnltuantibus.'^ 

In una sane re diflemnt inter se Seneca et Aetnae anctor, 
qnam hic non dissimulaverim: ille enim spiritnm extrinsecns in 
terrae foramina intrare obstinate negat, cf. N. Q. VI, 24, 1 sqq.: 
„Spiritum esse hnins mali causam et ipse consentio: de iUo dis- 
putabo, qnomodo intret hic spiritus • . . ntmm ab imo an etiam 
per summa terramm. Hoc incredibile est . . . ergo verisimile 
est terram ex alto moveri et iUic spiritnm in cavemis ingentibns 
concipi.'' Itaque spiritus ex Senecae doctrina in ipsius terrae 
visceribns nascitur, contra Aetnae auctor credit posse etiam ex- 
trinsecns irrepere illas anras per latera Aetnae montis hic illic 
hiantia ventisqne obnoxia, c£ w. 284—289, licet de maximo et 



- 61 - 

primario montis cratere hoc neget, cf. v. 330 sqq., v. 158 sqq.: 
illa enim foramina, qnae snnt in lateribas Aetnae, longiore varioqne 
itinere interiecto omnia itemm prodennt in imo cratere primario 
nt venae ac spiramenta spiritnm aqna pressnm vehementissimo 
impetn in maximnm cratera inflantia, cf. ▼. 176 sqq., nbi y. 177 
optime „sibi*' pro tradito ,,sni'' emendavit Langins : concha Tritonis 
respondet primario ac snnmio crateri Aetnaeo, qni exspirat tan- 
tnmmodo: intrant venti in ntroque opere alio itinere, nt et aqnae 
illos instigantes. Hactenns d& anctornm nostromm conspiratione. 

Sed iam andiamns Baehrentem, qni p. 30 haec habet: „Nam 
in eodem capite (sc. N. Q. in, 26) qnae de flnminibns in specns 
deddentibns mrsnsqne apparentibns profemntnr, ea miro modo 
concinnnt cnm Aetnae vy. 117 sqq.^S ad qnae verba haec adnotat: 
„hanc similitndinem aliis qnoqne locis perspicnam ex commnni et 
Aetnae anctori et Senecae fonte explico.*' Sed iam quaero ex 
Baehrente, qnem tandem fontem dicat, cnm sciamus permnltos 
fontes eclectice adiisse Senecam et Graecos et Latinos, id qnod 
ne ipse qnidem Seneca dissimnlat, nt docet eins natnralinm 
qnaestionnm nnaqnaeqne fere pagina. 

Apparet igitnr Senecae natnrales qnaestiones ab Aetnae anctore 
magna cnm cnpiditate discendi lectitatas esse, priusqnam ad 
pangendnm de Aetna carmen se conferret, qna de re ininria dnbitat 
Tenffelins (p. 695 tertiae editionis). Qnae cnm ita sint, intra 
annos 65 et 79 p. Ghr. n. ortnm est nostrnm poema: nam 
"~^ciet ipsinselQcntionis, qnali nsnsestSeneca et noster anctor, similitndo 
non nimia animadvertatur, tamen cegitandi concordiam non magnam 
inveniri sed maximam ant caeci snmns ant debemns concedere. 
Accedit, qnod alter pedestri, alter poetica oratione nsus est: vel 
hoc ipsnm, qnod non eadem nbique verba occurrunt, facile explicat: 
Sed ne voluit qnidem in ipsis verbis nimis pendere ex Seneca 
noster, qnia nimimm describere Senecae opera et alii poterant, et 
ipsum, quibns erat moribus, talis facinoris pnduisset: voluit doceri 
a Seneca, nil alind. 

At vero cavendnm est quam maxime, ne illinc continno seqni 
clames, nt Lucilius iunior poematium nostram conscripserit: haec 
est longe alia qnaestio. Quasi non possint in usum vocata .esse 
Senecae,. clarissimi illius philosophi, scripta etiam ab alio homine 



z' 



- 62 - 

nescio quo, quasi aut Lucilius iUe Werosdorfii Senecam legisse 
putandus sit aut nemo. __ Multa sane Wemsdorfii Qpinionem 
commendare videntur: foit ille Lucilius amicus et disdpulus 
Senecae et post magistri obitum superstes: vixit in ipsa Sicilia, 
cuius ab otiosa procuratione plurimum yacabat stadiis physicis 
atque philosophicis: fecit versns (N. Q. IV praef. 14) et vmus 
quidem hexametros ipsam Siciliam spectantes (cf. N. Q. III, 1, 1), 
tractavit yersibus e. gr. fabulam de Alpheo et Arethusa (cf. N. Q. 
m, 26, 6). Haec omnia vera sttnt et possunt nnllo negotio addilds 
his iUis quisquiliis nonnihil augeri. lUa vero Senecae epistula 79, 
qua maxime innititur Wemsdorfius ad stabiUendam coniecturam 
Buam, ita mihi Tidetur comparata esse, ut non tam augeat proba- 
biUtatem quam minuat Namque Seneca in iUa epistula hortatur 
amicnm, ut Aetnam quoque, postquam eam adscenderit, describat 
in suo carmine et hunc soUenmem omnibus poetis locum 
attingat lam cum initio eius epistulae LuciUi commemoretur 
circuitus totius SioUiae, id sine dubio voluit Seneca, ut in longiore 
de tota SiciUa eiusque miracuUs opusculo, quod scriptums esset 
et cuius unus iUe versiculus (N. Q. III, 1, 1) servatus est, etiam 
Aetnam montem luculente describeret, ut qui locus praeter ceteros 
se daret feUciter. Si igitur nihilominus vis LuciUum iUum auctorem 
affirmare poematu nostri, debes eo artificio uti, ut dicas: «Sane 
quidem, iUud innuebat Seneca et suadebat, sed discipulo placuit 
magistri consiUo ita obtemperare, ut proprio ac pecuUari carmine 
Aetnam caneret, quia nimimm sic meUus agere sibi videbatur.*' 
Quo confugienti firmissinus argumentis vix quisquam sententiam 
tuam tibi eripiat Quae cum ita sint, nostris opibus neutrum de- 
monstrari potest deficientibus testimoniis veteribus, nec fuisse 
LuciUum Aetnae auotorem neque vero non fuisse. Hoc tamen 
stat: Aetna nostra conscripta est ab homine aUquo Senecae 
assecla ac sectatore, qui eius naturales maxime quaestiones probe 
legerat et adamaverat: ultra nU affirmari potest y^ — 

Nuper mihi innotuit quaestiuncula, quae inscribitur: «Poema 
de Aetna monte Vergilio auctori potissimum esse tribuendum de- 
monstrabat Dr. Bronisiauos Kmczkiewicz, Cracoviae, 1883^. Non 
credo cuiquam esse persuasumm auctorem huius UbelU, nam quae 
affert ad firmandam sententiam suam, ita sunt comparata onmia, 



— 63 - 

Qt iiallo negotio referantnr ad stndiam, quod omnes primi post 
Chr. n. saecnli poetae vati Mantnano tamqnam principi po^tamm 
angnstissimo solebant impendere. Itaqne non attinet singnla illins 
commentationis diserte hic refellere, nisi qnod breviter respondere 
placet nni qnod restat argnmento, ei scilicet, qnod p. 16 propo- 
snit anctor, nt demonstraret non potnisse post Angnsti tempora 
scriptnm esse poema nostrnm. Commemorari enim v. 595 Coam 
Apellis Venerem, hanc antem tabnlam testibns Strabone et Plinio 
„iam ab Angnsto a Cois emptam et Romae in templo Caesaris 
propositam esse.* Jam pergit Kmczkiewicz: „Qnae cnm ita sint, 
anctor Aetnae, si post Angnsti tempora carmen snnm scripsisset, 
vix potuit Coae Venerifi tabnlam in eomm nnmernm referre, qnae 
visnris Romanis longa itinera eaqne transmarina conficienda erant 
(conf w. 569 sqq., 600)." Ubi tandem de Romae incolis loqnitnr 
po6ta? Dicit v. 572 «cnrrimns** et v. 600 „pntas", sed ita dicit, 
nt omnes homines intellegendi sint, qni malint longa per maria 
itinera facere, qnam Aetnae intueri snmmnm miracnlnm. Ut igitnr 
e. gr. Romani Athenas transmigrabant visendi cansa, sic invicem 
Graeci et ceteri popnli pntandi sunt adiisse Romam, ut delecta- 
retnr ocnlomm sensns tabnlis marmoribnsqne. Et omnino Aetnae 
anctorem Romae scripsisse nbi tandem legitur? Si vero in ipsa 
Sicilia scripsit et volebat Cbam Apellis Venerem videre, confi- 
ciendnm sane erat iter lotigius et transmarinum. Praeterea in eo 
displicet Kmczkiewicz, qnod, nt Vergilinm evincat Aetnae ancto- 
rem, (p. 6 sqq.) nimiam fidem habet testimoniis Donati et Servii 
atqne inscriptionibns Cantabrigiensis libri Stabnlensisqne, quos 
codices perperam „optimo8" dicit (p. 7). Qnasi non einsdem 
Donati Serviiqne testimonia Cirin qnoque dederint Vergilio! Ista 
igitnr ratio ex antiqnis teetimoniis deprompta si in nllo carmine 
Latino, in Aetna, ut qnae sit appendicis qnam vocant Vergilianae 
pars, per se pamm valet. Accedit, qnod iam Donatns i. e. Sne- 
tonins dnbins haesisse videtnr, sitne Aetna Vergilii necne: dicit 
enim: „scripsit etiam 'de qna ambigitnr' Aetnam*". Cnm tamen 
Bernensis liber habeat: „scripsit etiam Aetnam, de qna ambigitur^, 
potest sane moveri snspicio illnd additamentnm „de qna ambigitnr*' 
fortasse non ipsi Donato tribnendum esse, sed grammatico nescio 
cui posterioris aevi. Quamqnam ne hoc quidem certum est. 



- 64 — 

Praeter Senecam etiam alioram libros adiisse Aetnae poetam 
apertum est, maxime Lncretiii), sed etiam Yergilii hic illic nec 
non Manilii; fortasse etiam Papirii Fabiani caasamm natnralium 
libros ob ocnlos haboit Aetnae poeta. Bi tamen auctores. cnm 
ad tempns, qno conscripta sit Aetna, accnratins definiendum nii 
faciant, exponere de similitudine, quae inter eos et Aetnae ancto- 
rem intercedat, facile supersedeo, cnm praesertim de Lucretio 
pleraque accurate et diligenter enotata reperias in Aetnae editione 
Mnnronis. Graecis fontibus usum esse Aetnae scriptorem in uni- 
versum minus probabile. — 

Haec hodie satis habeo protulisse: at vero si modo aliquid 
bonae frugis eis, penes quos est his de rebus. iudicium, videbitur 
Aetnae poematio accessisse hac mea dissertatione, ut in haec 
studia diligenter incumbere pergam, gratissimis stimulis ero conci- 
tatus. Emendanda enim satis multa restant in carmine nostro, 
quod est in cormptissimis et ob id ipsum difficillimis totius La- 
tinae poeseos. Quo magis mihi, ut qui primitias meas in horto 
inhospito concerptas proponam, si quid nondum satis maturuit, ut 
▼eniam dent iudices aequi ac candidi neve immites se praebeant 
in censendo, hoc hic orare mihi videor non sine iure. — 



^) Cf. imprimis VI, 535 — 702 ed. Lachm. Lucretius etsi haud raro 
cum eo consentit Seneca, tamen non saepius quam quinquies a Seneca 
laudatur; hinc coniecerim maluisse Senecam Liicretii fontes adire, 
quam ipsum Lucretium; legisse igitur Senecam, qui omnino e Grae- 
corum philosophorum scriptis plurima hausit, Epicuri icepl cpuaeox; 
Yolumina studiosius quam Lucretii de rerum natura libros yalde est 
probabile: e. gr. N. Q. VI, 20,5 exponit Epicuri sententiam Seneca, 
tacet de Lucretio: et poterat re vera suo iure neglegere Lucretium: 
nam hic magistri de terrae motibus doctrinam refert tantummodo re 
cum illo consentiens. 




Plenus index Aetoa«us 

B. Paulo Waglero contextas. 



iHumeFOS Teniuam BaehreatmoB Beqaor. AsteriscoB * coniectaram 
significat aut certam aut probabilem sive recentiorem sive ab Italis 
profectam: ubicumqueautem milii non erat in promptu talis coniectora, 
cormptam librorum memoriam indid inserui appicta cruce f. 

Ubi unllum signum posni, habes integnm librorum scripturam, 
a qua si quie editor diBsensit, iniuria dissensit. * f notae Tersue \ 
Domero appictae semper ad id ipsum vocabulum refereodae sunt, de ^ 
quo ut videres, indicem eTolTistL Modo placeret sententia, int^rdum, 
maxime autem locis foedius depravatis et fortiora remedia flagitanti- 
bns ia tiibuendo asterisco iudex fni non nimis severus, quod qui 
iDgentem Aetuae carmiuis depravationem vere perspeserit, certe non 
improbabit. 

in nova Pierio properent a fonte sorores vota 7 discrepat a piima 

fecies haec altera vatnm 36 
qnae cansa . . trudat ab imo . . moles 26 luctamine ab imo 376 sur- 

git . . fomus ab aris 357 TolTuntur ab imo fondamenta 200 

JoamTis . . nii^escat ab ubere sulpbur 433* uiliil insuperabile 
ti igni 539* secnrus ab illis (ec. lapis a flammis) 525 
incolomea abennt (so. &atres) 642 

abHcondlta . . coningia 87 iugera . . densa . . abscondita nocte' 138 
cemis, . . ut spiritus . . nunquam corpora . . Talldo . . abBolTerlt 

arcu 348* 
eam . . terra . . tenues in se abBtrabat nuras 285 
>best species 349* 
W 103 119 210 251 357 363 381 397 402 422 481* 486 496 498 

499 558 624 simnl ac 404 
nt semel accenw est, moritur (sc materies) 420 riz, si accenditur, 

ardet (sc lapis) 438 ictu materiam accendit (sc. lapis molarie) 

457 acceusae , . moles 468 iBpides '"' 

■t* to, soror hospita, tectis acclperu 58E 
■erls , . flammas 392 acrior . . impetns i 




— 66 — 



aoeryas 105 acervo 249 

AohilleB impiger 592 

aoies 475 infestae divis acies 66 nectunt acies (sc. rupes) 184* 

acnat 165* 

construitor magnis ad praelia montibus agger 48 infestus (sc. miles^ 

. . ad praelia divos provocat 52 ad vitam (i. e. ut vita servetur) 

100 admotis ad territa* sidera signis 53* 
defensi . . decus mundi . . additnr astris 70* addit concordia vires 

289 his viribus additur ingens spiritus 561 
adeo en* tenuis* vim causa repellit 354 
haec (sc. terra) nobis magis adflnis caelestibus astris 254 
ni . . adgrereret Siculi vicinia montis materiam 446* 
insula durat adlmc 440* 
aditu . . patenti 163 vasti . . aditus 181 custodia . . ignis illi operi 

est arcens* aditus 194 
genus . . lapidis . . nuUas adiiinxit opes 429 
lapis adintat 437 terra • . adiutat opus 491 
agris . . , quos adlnit amnis 313* 
oculos . . admittere caelo 86 per tenuis admissa vias incendia 414 

admittere cogitur auras (sc. terra rigido vertice surgens) 288 
admotis ad territa* sidera signis 53 
flumina . . tectis adoperta cavemis 126 
adoratis . . ab aris 357 
adpositnm . . igni genus utile terrae* est* 389 
adsidne 390 

eminus adspirat fortis (sc. auras) . . humor 316 
adBtrictns certamine . . spiritus 324 spiritus adstrictis elisus fauci- 

bus 562 
occultam . . fidem mamfestis adstrne rebus 145* 
adest 392 

adteiftos oculorum . . ictus 350 
Aeace 82 
Aenaria 430 

aer 142* caligat nubilus aer 314 
aeris 523 arguti . . aeris 521 animos aeris 543 
ver . . cur aestate perit, cur aestas ipsa senescit 240 
canam quo fervida motu aestnet Aetna 93 vasto qui pondere montis 

aestuat (sc. Enceladus) 73 
curvo mare cemuat aestu 495 raucos . . aestus 3 
aetas 528* 

aetemnm 433 aetemo . . vinclo 230 
fdgurat aether 609 siccus . . aether 333 
Aetna 1 93 177 338 393 557 606 nobilis . . Aetna 566 commurmurat 

Aetna 301 Aetnae 451 341* 195 Aetnam 387 197 401 Aetna 

71 434 201 329 
Aetnaei montis 278 Aetnaei verticis 41 Aetnaeis (sc. viribus) 444* 
felices . . alieno intersumus aevo 576 
agrris 611 campis agrisque 313 solis . . agris 589 latos . . in agros 

384 inaequalis . . agros 493 
construitur magnis . . montibus agger 48 
dificordi . . asrmine 58 presso . . agmine 565 



— 67 — 



agedum . . coherce 552 agit 496 f ? non Nili* . . vortex* agat arta* 
necesse est confluvia 120 introrsus agont (sc. se) nubes 290 
ni . . Siculi viQinia montis . . huc illuc ageret ventos 448 
agitur, ferit aura movetque 351* humus . . exiles . . vias agit 
98'*' impius hostis praeceps cum castris agitur 67 confluvio 
veluti siphonibus actus (sc. spiritus) 328 divina . . rerum . . in 
actis cura sine arbitrio est 195* 

candidus ales (de Jove) 89 

fJieno . . caelo 86 alieno . . aevo 576 

alimentam 159 alimenta 387 

aliquag 309 

veluti . . haud aliter 300 velut . . haud aliter 524 haud aliter quam 
cum . . 364 474 609 

allnd 173 aUam 513 aliis 308 

securos omnis aleret cum gratia ruris 15* 

circa subiecta altaria cervae 597 

discrepat a prima facies haec altera vatum 36 fertilis haec (sc. humus) 
segetique feracior, altera viti 266 

subit altius humor 482 

alto iactatas . . classes 441 

crebro . . aluinine 391* 

his (sc. gigantibus) natura sua est alyo tenus 46 

amentia 255 

amiBSis opibus 483 

amnis 313 508 491 fortem . . anmem 122 

Amphinomus 626* 

mater (i. e. terra) . . iacentes amplexa est natos* 68* 

occasus metuunt (sc. natalia principia) an saecula pergunt 229* 

£rater Anapi nomme fontis 626* 

in ansrusto 301 angustis . . in faucibus 168 angusto vertice 480 

lapis hic defessus anhelat 472 

vis animae 151 tenuem . . animam 299 animae 283 potentis . . ani- 
mae 360 propinquas . . animas 311 

animantis . . percurrunt . . venae 98* 

lapidis vivax animosaque virtus 418 animosior . . spiritus 146 

animus viresque 615 animi fruges 275 animi . . voluptas 251 animo 
duce 144 pelle nefas animo 370* animos et corpora 270 animos 
. . remittunt (sc. vires) 164 animos . . furentis 278 animos (sc. 
molaris lapidis) 406 animos aeris 543 

tempora cur varient anni 239 locus . . multis iam Mgidus annis 432 

cur . . annuns ille (sc. sol) meet 233 annua . . horrea 12 

tantum opus ante pedes trahsire 257 nec desinit (sc. molaris) ante 
quam . . 423 

anticnm . . carmen 23 antiquam faciem 174* 

antra 141 

lapis . . aperit se hosti 473 

lapis . . generandis ignibus aptus 437 

collectus aqnae 295 infectae . . aquae 395 

aqoilone fremunt silvae 365 

adoratis . . ab aria 357 

divina . . rerum . . in actis cura sine arbitrio est 196 

5* 



— 68 — 



AroenteB . . venas 326* custodia . . ignis illi operi est arcens aditos 194:"' 
Nili* . . vortex* . . errantes arcessens undique venas 121"' 
valido . . aro« 348 
ardet (sc. lapis) 438 ardet . . -violentia flammae 213"' fervens . . Si- 

rius ardet 603 ardebant . . segetes 611 surdentis . . flammae 

363 ardentia saxa 505 similes arsisse cavemas 426* ardendi 454 
lapides ardeseere certos 530 
area 187 

ttrgrenti semen 260 
Ailgrollco . . igni 18 
argriunenta . . vera 143 
argrntl . . aeris 521 

urida . . gramina 355 aridiore (sc. tellure) tenent oleae 269* 
coUigit . . arma 617 
cum . . armarent . . lovem 40 luppiter . . dextram . . corusca ar- 

matus flamma 55 . . quali luppiter ipse armatus flamma est 561 
tantae arti 198 cortina . . canit arte regentis 298 . . neque extremas 

ius est demittere in artes sidera 33 bonis . . artibus 274 
artificiB naturae 601 artificem 188 artificum 35 
artnm . . iter 320* urguet in artum spiritus 567 terra . . non omnis 

in artum . . coit 109 arta . . confluvia 120* artos (sc. aditus) :!82* 
festinant arva coloni 264 domitis . . in arvis 10 
asperior species 477 
aspicinnt 628 aspice 601 

metuentia . . astra 51 astris 70 caelestibus astris 254 
at 397* 588* 

atra . . harena 361 atra . . examina harenae 469 
Athenamm carmen 586 Gecropiae . . Athenae 582* 
atqne 66 78 115 127 136 287 329 331 406 412 445 451 469 473 501 

519 572 (post fortiorem interpunctionem his locis :) 60 317 394 

noctes atque dies 264 semel at<}ue iterum 422 simul atque 409 

462 atque unctns* 593* atque ictos* 64* 
embuere pios iuvenes atting^ere flammae 635 nec sanctos iuvenes 

attmgunt sordida fata 645 
caput . . attoUere caelo 227 pergite . . dites attollere praedas 680 
anonitas . . nubes 59 
AYara manus 630 avaros 622 
carminis anctor (sc. Apollo) 4 
qua spiritus imperat, andet (sc. flamma) 217 moenia . . . quae fratres 

. . invitaiLte ausi sunt carmine saxa lyraque condere 577* 
hinc andit nobile carmen 75 
aTersnm . . diem 20 
avidnB . . ignis 641 avidi 572 avidis 273* 
anra 300 351 levis aura 339 sonat aura 294* auras 315 372 conceptas 

. . auras 101 torpentes auras 293 diversas . . auras 288 tenues 

. . auras 285 
nnrea saxa 546 aurea vena 260 iubar aureus 334 aurea . . saecula 9 
gemit . . sub anro 616 
nubilus anater 290 prono . . sub austro 364 
ant 198 280 312 365 493* aut . . aut 124/126 aut mador aut aetas 

528* aut etiam 114 parvo aut tenui discrimine 189 templa di- 

vitiis . • aut sacris memoranda vetustis 570 



— 69 — 



antem 555 

aatmniio . . obrepit hiems 241 

anxiliun 216 

axem scire Helices 242 

Bacchns 13 

in bellaBdam quae cuiqae potentia divum 60 

sacer in bellnm numerus 581 bella deum 87 ne . . sepulta surgant 
in bella gigantes 204 

non illam (sc. nubem) bibit Aetna 338* 

bis senos . . orbes 232 bis sena . . milia 487 

lento . . bitamine 515 bitumine 436 pingue bitumen 392 

bonifl . . artibus 274 

Bootes 243 

euri boreaeqne notus 170 

braehia 365 

in breye mortales flammas quod copia nutrit 439 brevior (sc. luna) 232 

longas emugit bucina voces 296 

flebile bnstis Pergamon 590* 

cadiint 209 507 

urbes . . eaducae 172 caducis . . saxis 479 

eaelestia numina 340 caelestibus astris 254 caelestis . . minas 280 

caeliim 69 nitidum . . caelum 610 caelo 103 560 alieno . . caelo 86 
caelo . . patenti 551 caput . . attollere caelo 227 victo leges 
inponere caelo 45 caeli . . cursus 246 subducto regnant sublimia 
caelo (sc. sidera) 34 luppiter e caelo metuit 54 neu Tartara 
caelo vertat (sc. Dis) 205 nubila cur Phatne* caelo denuntiet 
imbres 237 

caemleo . . Jove 333 

calidns . . sulphuris humor 390 

obscura . . calig^ine 610 335 luppiter . . removet caligine mundum 55 

cali^at nubilus aer 314 

callent rure manus 265 

pronis . . cailibus 486* 

ictu scintillat ealor 405* multus calor 527* 

campis agrisque 313 desecto . . campo 272 iacet campis acies 475 

presso . . canali 447 rigidos . . canales 150 diversos . . canales 128 

eandenti rodere* falget (sc. moles lapidea) 504 candentes . . lapides 
452 candenti . . fomace 552 

candidus ales (se. luppiter) 89 candida . . vela 585 

Stygias undasque eanesque 79* 

canam, quo fervida motu aestuet Aetna 92 Minos tuaque, Aeace, in 
umbris iura canunt (sc. vates) 83 cortina . . canit artQ regentis 298 

Tritone canoro 294 canoris . . in silvis 587 fratres, ille impiger, ille 
canorus 575 

Paphiae rorantes* matre* eapilli 595* 

eaptas . . liquescit (sc lapis) 554 ne quem capiat faUacia vatum 29 

captivi . . lovis 44 

capat . . attoUere caelo 227 caput (sc. montis) 291 

anticum . . carmen 23 turpe et sine pignore carmen 40 hinc audit 
nobile carmen 75 Athenarum carmen 586 Aetna mihi . . carmen 
erit 4 carminis auctor (sc. ApoUo) 4 mens carminis haec est 28. 



— 70 — 



carmme inriguo 297 invitante* . . carmine saxa lyraque 577 

yates . . nigros viderunt carmine manes 77, illos (sc. iuvenes) 

mirantur carmina vatum 643 debita carminibus liberteis ista 91 

variis spectantur Athenae carminibus 583 
quod cuique niit cari 620 res carior 273 

castra 475 castra . . movisse 613 castris 67 Phlegraeis . . castris 42 
casn 310 
porta cayeniAe 283 cavemas 309 426 ruptis ezcanduit Aetna cavemis 

606 tectis . . cavemis 126 clansis resonare cavemis festinantis 

(sc. Vulcani) opus 31 
canlls 388* summis . . caulis 158* 
humus penitus . . cavata latebris 97 
caiisa 374 maxima causa 400 causa vetusta 110 causa perennis 25* 

tenuis . . causa 354 irrita causa 519 iners . . causa 221 non est 

hic causa docenda, dum stet opus causae 116/117 causam 188 

417 454 causae 212 fortes . . causae 2 causas 302* occultas . . 

causas 178 dubias . . ezquirere causas 226 his . . causis 319 

certis . . causis 511 sive peregrinis . . propriisve causis 360 
CftTici fomacibus 1 cavis . . vallibus 492 tortis . . cavis 105 
Cecropiae . . Athenae 582 
ignes cedimt 499* flammae . . cedunt 636 prozima cedunt 151 purae 

cessere domus 646 non cessit cuiquam melius sua tempora 

nosse 16 
soUicitant illi (sc. vates) te circum, Tantale, cena 81* 
com domitis nemo Gererem iactaret in arvis 10 
cemis 140 478* 160 cemis, . . ut spiritus . . nunquam corpora deri- 

piat 344* non . . cemis ? 543 cemimus 303 458 si forte . . 

cemas 402 cemes 196 602 ceme 341 426 cernere 277 575 
mare cernnat 495* 

iuvenum certamina 17 adstrictns certamine . . spiritus 324 
certo . . pignore 520 certo . . lumine 161 certo . . ordine 233 certa 

. . sede 250 certa . . pignora 461 lapides . . certos 530 certis 

. . locis 115 certis . . rebus 135 certis . . causis 511 certis- 

sima signa 428 
circa subiectae altaria cervae 597 
arma . . stulta cerrice reponit 617 
tonc* imber* ceasat 69 cessant (sc. venti) 166 tellus . . segni sub 

pondere cesset 131 cessare 368 cessata diu . . spectacula 385 

mtrorsus cessante solo 176 spiritus . . cessantia . . urget 154 
cetera turba deorum 62 cetera materies 419 
chaos vastum 139 
charybdis 107 
chytas 533* 
cinis 421 cinerem 355 425 dnerum 507* Troiae cineres 590 vates . . 

viderunt . . inter cineres Ditis pallentia regna 78 
drca latera 451 circa . . altaria 597 circa geminos avidus sibi tem- 

perat ignis 641 
drcnm 405 81 circum omnes* silvae 612* 
Ogy^s circnmdata moenia Thebis 574 
ad vitam sanguis omnis qua circnm eat 100* 
nubes . . circnmstnpet 336 



— 71 — 



fandetiir ferro citins (sc. molaris) 407 

dam tnin* tremit 206* 

yasto . . elamore 56 

elaro sub nomine 644 

alto iactatas . . classes 442 

congeries dandit . . vias 376 clausis . . cavemis 31 clausis . . ventis 
134 

cluBi (sc. rores) 318 

eoacerratag . . moles 50 

coactns ezagitant ventos 319 

terra non onmis in artum nec stipata coit 110 

eogitet . . dicta libelli 538 

Siculi eognomina saxis inposuere chytas 532 

cognoscere 523 cognoscere terram 252 

cogit . . liquescere secum (sc. molaris) 457 cogent . . fateri (sc. causae) 
179 res ipsae credere cogent 191 locus . . coget . . negare 332 
causa latet, quae . . cogat morari 374 diversas admittere co- 
gitur auras (sc. terra rigido vertice surgens) 288* ignes ferre 
coactae (sc. rupes) 185 ubi cogitur igni (sc. molaris) 408* 

candenti . . agedum fomace colierce (sc. lapidem) 552 medium . . 
cohercent (sc. mpes) 184 scire, quid occulto terrae natura 
cohercet 276 

cxn: subito coliibentnr (sc. incendia) 221* 

Colclios 17 

sub tmce . . ludentes Golcliide nati 596 

e tuto . . colli 466* coUes 612 

festinant arva coloni 264 

coloris 428 

tristem nosse cometen 242 

eomminns 51 392 

eommixtnm lento . . bitumine sulphur 515 venae . . commixta molaii 
(sc. saxa) 536* 

signum commnne 519 in conmiune venit (sc. potentia) 61 

magnum commnrmnrat Aetna 301 

quod fortem comparat amnem 122* 

annua . . saturae complerent horrea messes 12 

sacris concedere rebus 465 

conceptas . . auras 101 conceptae . . vires 164 incendia . . concepta 
415* 

eoncordia 289 

ignis . . praemia raptus concremat 624* 

eoncrescere 158 514 

eoncnrsn . . fragoris 362 

moenia . . , quae fratres . . ausi* sunt . . condere 576 illa (sc. flu- 
mina) vorago derepta in praeceps fatali condidit ore 125 (mi- 
racula) non congesta pati nec acervo condita rerum 249 quod 
si praecipiti conduntur flumina terra, condita si redeunt 
132/133 

tellus conferta in solidum 131* in pondus conferta (sc. tellus) 157 

non Aetnaeis* vires quae (sc. pars incendii) conferat illis* 444 

ieiunos conflcit ignes (sc. defectus lapidis molaris) 455* 



— 72 — 



eonflnvia 121 confluvio 328 

eongreries 376 480 congeries . . saxorum et putris harenae 207 

Aetna novos . . rapax sibi eongerat ignes 93 miracula . . non con- 

gesta pati 249 
abscondita . . eoniugrift 88 

potentis eoninrant animae 360 coniuratis (sc. auris) 289 
eonieetns aquae 295 
eonligrit . . arma 617 in densum conlecta (sc. soxa) 211 ille (sc. mo- 

laris) ubi conlegit flammas 456 
tutari eonantnr opes 616 
eonpeseitur (sc. amnis) 493* densissima corpora . . conpescimus 

igni 542 
nec eonrogat auras (sc. Aetna) 372 
tuto . . licet eonseendere montem* 379* 
falai sibi eonseia 84 
ignis . . eonseqnitnr fugisse ratos 623 
lapis . . eoBseryat . . notas 526 
flumina eonsistnnt ripis 498 
parvum eonspieimns . . tumulum 592 
arguti natura est aeris . . eonstans 522* certo verum tibi pignore 

constat 520 nulla profecto fontibus et rivis constet via 130 
eonstringere venas 518 
eonstmitnr magnis . . montibus agger 48 
si . . principiis . . aliis credas eonsurgere ventos 308 
rudibus eontendere massis 563 
contenta . . vis animae 150 
tactu . . contingere 192 
eopia 439 427 
gsave pascere eorpns 225 corporis 393 corporis . . robusti 208 diviso 

corpore mundi 102 densa . . corpora (nom.) 304 pulsata . . 

corpora 353 corpora (acc.) 216 pulsata . . corpora 293 declivia 

. . corpora 348 densa . . corpora 326 densissima corpora 541 

animos et corpora 270 per tota errantes . . corpora venae 99 
ubi corripnere moram (sc. venti) 380* 
eortina . . imparibus numerosa modis 297 
eornsea . . flamma 54* 
erebro . . alumine 391 crebro . . spatio 107 
eredere 279 173 453 191 credendum est 302 credas 513 quod si 

forte . . cre^ 308 quis enim non credat . . ? 117* 
quaecumque ereant incendia silvae 386* 
erepitantia saxa 362* 

cum creseant animae 283* non dubium . . hinc crescere ventos 311 
exustae cretae 516* 

leves emeiant animos et corpora curae 270 
qua visa* tenerrima emsta est 152* 
spatiosa enbilia 140 
onltn 611 
eum (praep.) 67 sez (sc. signa) cum nocte rapi, totidem cum luce 

referri 236 tecum 6 307 secum 457 corpora . . proxima secum 

. . trahunt 305 sua numina secum . . ferunt (sc. fratres) 642 



— 73 — 



quis . . non credat . . cnm videt 119 haud aliter quam cum . . prona 
iacet campis acies 474 sicut cum . . mare cemuat* 495 ut, 
com fabriles operae . . festinant, ignes quatiunt 562 haud 
aliter ^uam cum . . fulgurat aether 609 haud aliter quam cum 
prono lacuere sub austro aut aquilone fremunt silvae 364 spi- 
ritus . . cum rexit vires 346 moles . . cam solido inflicta* est, pul- 
santem* dissipat ictus 503 natura est aeris . . igni cum domi- 
tum est, constaus* 522 haec . . cum sit species . . terrae 175 
cum crescant animae 283* cum densa premant* inter se cor 
pora 304 cum . . nemo Gererem iact8u:et 10 securos omnis 
aleret* cum gratia ruris 15"" cum . . quaterent . . fiilmen (sc. 
Gyclopes) 38 cum iam . . streperent incendia 627 

Ciimas 432 

dmctaiiter 515 

cnnctaiitig yorat ignis 622 cunctatus (sc. anmis) 492 

ciiBCtos . . divos 52 cunctas . . gentes 573 

cnneis . . fixis* 509* 

cnr 221 237 239 240 (bis) 

sordida . . cnra 33 omnis in vero mihi cura 92 divina . . rerum . . 
cura 196 prior hanc* homini cura est cognoscere terram 252 
leves . . curae 270* respondent praemia curis 223 ignotas mo- 
limur pectore curas 24 subtiles . . curas 144 

. . neque artificum curant tractare laborem (sc. sidera) 35 

flumina . . latis cnrrentia ripis 123 per proxima fatis currimus 572 
quae certo sidera currant ordine 233 

inopinatos . . cnrsns 127 caeli praedicere cursus 246 nihil revocat 
cursus 488* brevior cursu (sc. luna) 232 

cnrro . . aestu 495 curvis . . undis 95 

cnstodia . . igms 193 custodia flammae 399 

Cyclopas 37 

Danaae 90 

praep. „de*' ab Aetnae auctore omnino non usurpatur 

debita carminibus libertas ista 91 

. . nec te decipiant . . mendacia 367 

deeliyia . . corpora 347 

decreacit spiritus 473 

quod si . . putas isdem decnrrere ventos faucibus atque isdem . . 
remeare 330 

decns 70 

defectns (subst.) 455 

defenai . . mundi 70 

defessos 629 lapis hic defessus anhelat 472 

levis excocto defecit robore pumex 424 defectom raptis illum sua 
sarcina* tardat* 618 

deflt 166 

2uis non . . deflevit Pergamon 18 
eftiso . . vultu 336 
praedpiti deiecta sinu* . . unda* 292* 
dein 517 
Delos 5 
demersis . . latebris 141* 



74 



neque extremas ius est demlttere in artes sidera 33* liquor . . de- 

mittit callibus* undas 486* 
tum demum 263 

sparsum . . in seimina* dentem 20 
unda . . pulsata . . corpora denset 293 
densns . . spiritus 153 denso . . robore 413 densa . . nocte 138 

densa . . ruina 169 densa . . fulmina 59 densa . . corpora 304 

326 in densum conlecta (sc. saxa) 211 densissima corpora 541 
nubila cur Phatne* caelo dennntiet imbres 237 grave . . murmur 

denuptiat ignes 464* 
cemis, . . ut spiritus . . nunquam corpora derlpiat 348* flumina . . 

derepta in praeceps 125* 
desecto . . campo 272 
desertam . . Minoida 22 
frigida . . desidia 379 
qualem purgato cemis desidere ferro (sc. faecem) 478 desedit . . in- 

fima tellus 104 
nec desinit (sc. molaris) ante quam . . 423 
detinet Eurotas illic 580 

temptavere . . detrndere mundo sidera . . gigantes 43 
devectae . . acies 65* 
laeto deyicta tropaeo . . acies 474 
dei 30 deum (= deorum) 87 deorum 62 
dexter venias mihi, carminis auctor 4 iam patri dextera Pallas et 

Mars laevus* erat 61 dextra . . tenus* laevaque incendia fervent 

638* luppiter . . dextram . . armatus flanmia 54 
dicitnr . . flagrasse Aenaria 430 verissima dicta 538 
noctes atque dies 264 felb: ille dies 637 quis non . . deflevit . . aver- 

sum . . diem 20 
non dubium . . propinquas diffngere . . animas 311 difiFugit . . so- 

lum 463 
diffnnditnr 497 

terra voraginibus conceptas digerit auras 101 
digna laboratis respondent praemia curis 223 haec herbis dignissima 

tellus 267 
in cinerem . . dilapsns (sc. molaris) 425* 
vix . . quisquam . . dimoverit illam (sc. molem) 509 
Ditis (= Dis) 644 Ditis pallentia regna 78 Ditem 205 
discordia 307 discordia . . ingens 183 
discordi . . agmine 58* 
discrepat a prima facies haec altera vatum 36 
parvo aut tenui discrlmine 189 
discnrrere 394 

qua discnssa est (sc. moles lapidea), falget 504* 
disiecta . . saxa 452 

certa disponere sede singula 250 certis disponere singula causis 511 
pulsantem (sc. molem lapideam) dissipat ictus 503 
distat . . omnis hiatu (sc. humus) 96* 
din 385 

diyersos . . canales 128 diversas . . auras 288 
diyes . . ubere terra est 443 dites . . praedas 630* 



— 75 — 



diyiso corpore mundi in maria ac terras et sidera 102 

diyina . . remm . . cnra 194 divina . . Yoluptas 251 divinis . . 

rebus 371* 
templa diTitiis . . memoranda* 570 illis (sc. fratribus) divitiae solae 

materque paterque 631* 
quae cuique potentia diynm 60 numina divum 85 non est tam sordida 

divis cura 32 infestae divis acies 66 cunctos divos 52 perqui- 

rere divos 256 
dant . . 365 notandas res oculis locus ipse dabit 332 pignera . . dabit 

. . tellus 136 dabunt 143 nomen facies dedit 435 sors data 

caelo prima 103 custodia . . data est 400 nulla daret . . spec- 

tacula tellus 156 dare tempora 368 ipso (sc. igni) dante fidem 633 
non est hic causa docenda 116* 
Dodona 6 f 

quis non periurae doluit mendacia puppis 21 
tumeant ut dolia musto 271 
donec 328 

non incolumis dominum sua praeda secuta est 621 
torrentur flamma terrae ferroque domantur 261 pars lapidum domiti 

471* igni domitae (sc. rupes) 185 igni cum domitum est (sc. aes) 

522 domitis . . in arvis 10 
domns 410 operis . . faciesque domusque 186 purae* cessere domus 646 
terrae* dnbiusque marisque 600 dubias . . exquirere causas 226 nec 

tamen est dubium, . . quid torqueat Ae^am 197 non dubium 

rupes . . procidere 309 
res oculos dncent 191* 
corpora . . proxima secum . . trahunt, tuta dnm sede resistunt 306* 

terrae ferro domantur, dum sese pretio redimant 262 non est 

hic Causa docenda, dum stet opus causae 117 
duritiem 518 
insula dnrat adhuc* 440* nec saevum durat in hostem ^sc. lapis) 553 

flumina . . frigore durant 498 durans (sc. domus) 410* 
dnra (sc. tellus) 268 dura . . vincla 148* pars . . robore dura est 396 
parvum . . magni tumulum dnois 592 Phoebo duce 8 animo duce 144 

duce me 178 spiritus . . quo sub duce militat ignis 218 septem 

. . duces 579 
tomidis . . e faucibus ignem Vulcani ruere 30 luppiter e caelo metuit 

54 e tuto . . colli* 466* 
ex tenui 120 ex pleno 122 inparibus iactis ex tempore saxis 106 

gemina ex uno fumantia sacra vapore 578 
scintillas procul ecce vide, procul ecce ruentis 506* 
flumina . . procul edita 127 
efferyent . . incendia 467 

hoc plura eCflciant . . clusi (bc. rores^ . . necesse est 318 
madentes efflnit in flammas (sc. lapis) 525 
aer tantum ettagit ultra 142 spiritus . . efiFugiens 112 
non dubium . . humore . . nebulas se* effundere largo 312 effusos in 

humum grave pascere corpus 225* 
sordida . . egestas 371 
Aetna mihi . . carmen erit 1 dexter venias mihi, carminis auctor 4 

omnis in vero mihi cura 92 quod si forte mihi . . discordia 



— 76 — 



teoum est 307 duce me 178 abscondita nobis (an «nimbis*'?) 
coningia 87 haec (sc. terra) nobis magis adfinis caelestibas 
astris 254 

eheu 629 

elangrnit ignis 429* 

corpora torba elisa 305 spiritos adstrictis elisus faacibus 562 

tantos emergere fontis 118 

emicat ezamen plagis 505 

eminns 316 

qnod ni diversos emittat terra canales 128 

longas emngrit bucina voces 296 

adeo en tenais vim causa repellit 354* 

Enceladen 72 

enin 117 413 

ad vitam sangais omnis qua circam* eat 100* per insolitam Phoebo 
dace tatias itar 8 

haud eqnidem miram 458 

Erisrone 587 

in lovis errantem regno 256 per tota errantes . . corpora venae 99 
errantes . . venas 121 errantis (sc. ventos) 167 

embnere pios iavenes attingere flammae 635 

avidi . . mendacia . . emimns 573 

et 2 14 19 26 27 31 40* 45 62 64 73 88 105 130 137 139 157 159 
161 167 177 207 228 230 231 235 241 242 246 248 259 268 
270 282 289 290 296 301 304 305 316 323 327 346 358 361 
377 392 404 406 408 415 417 421 432 441 443 448 454 456 
464 465 475 477 481 483 494 497 504 517 518 533 542 547 
554 571 580 581 590 593 599 607 ^IO 611 617 620 622 623 
634 636 641 642 646 tanc* imber* cessat nitet* et per sidera 
caelam 69* cam . . aqailone fremant silvae et dant brachia 
nodo implicita 365* ^secando loco^ posita legitur vocala „et^ 
praeter v. 69 in vv. 51 84 cf. 140 diviso corpore mandi in 
maria ac terras et sidera 103 Amphinomusqae* et frater 626* 
et . . que 163 nam velat argati natura est aeris, et igni* cum 
domitum est constans* eademque et robore salvo 521/522 vix- 
dum . . et iam 614 et (= etiam) 140 592 si qua et iam incon- 
dita surgunt (sc. flumina) 133* non solum nec . . et 437 

etiam 134 235 286 302 312 340 426 aut etiam 114 quin etiam 123 
192 398 527 594 

ingens eyecta in longum . . unda est 608 

velut eversis penitus fomacibus 607 

vix umquam . . eyomit ignem (sc. liquidus molaris) 412 

Enropen 89 

Enrotas 580 

enri boreaeque notus 170 graves . . euros 322 

ezaestnat ultra (sc. mons) 182 

spiritus exagritat venas 154 omnes exagitant venti turbas 210 coactus 
exagitant ventos 320 

examen 505 ventorum examina 373 atra . . examina harenae 469 

fBkbriles operae . . folles tumentes exanimant 565 

excandnit Aetna 606 



— 77 



excidit . . tibi, perfide Theseu, . . praemittere yela parenti 584 

plantis humus excita 356 

excoeto . . robore 424 

qua Sirius exoubet index 247 

pumex excntitnr 484 

nec tamen in rigidos exit . . canales vis animae 150 medium . . exire 

per ignem 632 
spiritus . . densa per arcentes* exercet corpora venas* 326 
unda profundo . . exhausta -322 exhaustae . . nimbus harenae 199 

exhaustos cessare sinus 368 
exigiiam . . tempus 190 

acervus exilit 106 exilit (sc. spiritus) 329 exiluit . . congeries 479 
humus . . exlles . . vias agit 98 
credendum est . . existere causas 302 
valUbus exoriens . . aer 314 acrior . . impetus exoritor 383 
glebarum expendimns usum 265 
patulis* expirat (sc. Enceladus) faucibus ignem 73 
quae causa* perennis* explicet inmensum* flammas 26 tantum . . 

profundi cxplicat errantis (sc. ventos) 167 
dubias . . exqnirere causas 226 
succensis fomacibus aurea saxa exsudant pretium 547 
extemplo 463 
extennans . . calor* 527* 
extincta stupet (sc. Aenaria) 431 haec ipsa (sc. pars incendii) . . iam 

quondam extincta fuisset, ni . . 445 miramur . . extinctos . . 

suo Phrygas Hectore 591 
circa latera . . Aetnae candentes extant lapides 452* 
patere extorqueri animos (sc. molaris) 406* 
extra 206 303 458 extra penitusque 319 
extremi . . maris 95 . . neque extremas ius est demittere* in artes 

sidera 33 
magnis extrncta ruinis congeries 375 
exndo v. exsudo 

solis Tereus ferus exnlat agris 589 
exultat moles 501* 
flamma . . exnndat in agros 384 
mendacem . . exne funam 370 exue robur 406 flammea massis exaitar 

facies 500 lentitiem plumbum* non exuit? 544 
exnstns . . humor 482 exustae cretae 516* 
mirandus . . faber 198 
fabriles operae 563 

fabula 23 impia . . fabula 42 fabula mendax 512 miranda . . fabula 604 
facies 111 435 operis . . faciesque domusque 186 una operis facies 

529 facies, quam cemimus extra, si lenitur o^us, restat 458* 

flammea . . facies 500 discrepat a prima facies haec altera 

vatum 36 antiquam faciem 174 servans fociem 410* feudem . . 

sibi induit amnis (sc. terra) 491* incertae facies 470 
sordida faex 477 

vatum* . . fallaoia 76 fallacia vatum 29 

fallor 349 falleris 161 fallere testem* 450 nullum fallere opus 277 
falsi sibi conscia 84 falsa . . sub imagine 88 



— 78 — 



mendosae . . licentia famae 74 veteris mendacia famae 572 

si fas est credere 173 

fatali . . ore 125 

cogent . . fateri (sc. causae) 179 

sordida fata 645* per proxima £eitis currimus 571 

quamvis materies layeat intos 535* faventes . . sorores (i. e. Mosae) 

6 faventes . . venti 57 
favillae 513* 
fauces 375 faucibus 320 331 tumidis . . e faucibus ignem Yulcani 

ruere 30 patulis* exspirat (sc. Enceladus) faucibus ignem 73 

angustis . . in faucibus 168 ingens spiritus adstrictis elisus 

faucibus 562 
fecimdior Aetna insula 434* 

felleeg . . alieno intersumus aevo 576 felix ille dies 637 
plena . . fenilia 272 

fertilis haec (sc. humus) segetique feracior 266 
agitur,* ferit aura movetque 351 
sua numina secum . . fenint (sc. fratres) 643 flamina* parva ferunt 

auras 315 haec causae spectanda ferunt incendia montis 212* 

quacumque ferunt illi (sc. fratres) vestigia 636 tergo (sc. montis) 

. . feruntur (sc. nubes) 291 ignes ferre 185 . . quaeque in ea 

(sc. terra) miranda tulit natura notare 253 
ferri materies praedura 544 ferro 404 407 torrentur flamma terrae 

ferroque domantur 261 purgato . . ferro 478 
inmensus labor est, sed fertilis idem 222 fertilis haec (sc. humns) 

segetique feracior 266 materies . . fertilis igni 419 Aetna . . 

sacro . . fertilis igni 558 
ferret opus 169 non qui (sc. ignis Aetnaeus) nostro fervet moderatior 

usu 559 fervent incendia 397 incendia fervent 638 fervens . . 

Sirius ardet 603 fervere 403 484 
canam ^uo fervida motu aestuet Aetna 92 
incolunu fervore 507 rapidis fervoribus 608 
Tereus ferns 589 
clausis resonare cavemis festinantis (sc. Vulcani) opus 32 festinant 

arva coloni 264 fabriles operae rudibus contendere massis festi- 

nant 564 
haec (sc. tellus) dura et melior silvisque flldelis 268 
manifesta fldes 177 occultam . . fidem 145 nosse fidem rerum 226 

figulos huic esse fidem 517 ipso (sc. igni) dante fidem 633 

teoaci . . fide 411 
cuneis* flxis 509* Graiae fixos tenuere* tabellae* 594* 
flgrnloB 517 

simili . . fllgnra 108* figurae 470 
sine fllne 139 
finitimae . . urbis 614 
firma aetemo religata est machina vinclo 230 si firma manet tibi 

fabula mendax 512 
fla^antes . . moles 200 flagrare 515 dicitur . . flagrasse Aenaria 430* 
verberat os flamen 353* flamen vertit (sc. animaj 151* flamina parva 315* 
flamma micat 384 violentia flammae 214 ardentis . . flammae 363* custo- 
dia flammae 399 certa . . venturae . . pignora flammae 461 corusca* . . 



— 79 — 



flamina 55 torrentur flamma terrae 261 quali luppiter . . armatus 

flamma est 561 flammae (nom. plur.) 193 erubuere . . flammae 

635* multis . . flammis 405 flammas 26 343 387 409 472 ille (sc. 

molaris) ubi collegit flammas 456 acris . . flammas 393 morta- 

les flammas 439 madentes . . in flammas 525 
flammea . . facies 499 
flebile bustis* Pergamon 590 
cum . . praeceps flexit habenas (sc. spidtus) 346 seu furtim* flezere 

(sc. nubes) caput (sc. montis) 291 
flnctus 323 494 

fluminig in speciem 485 flumina 123 132 363* 498 514 
flumina . . occulta fluimt 126 ipse suo flueret Bacchus pede 13 norunt 

(sc. vates) . . ut Danaae pretiosus fluxerit imber 90 materiam 

ut credas aliam fluere igne 513 
terra . . hospitium fluyionim 129* 
multo foedere 282 
Tityon . . foedum 80 

cum . . mella . . lentis penderent foliis 14 
folles . . tumentes* 564 
frater Anapi* nomine* fontis 626 Pierio • . a fonte 7 fontes 394 fonti- 

bus 130 tantos . . fontis 118 
foraminibns 567 minutis . . foraminibus 285 
operis forma 566* formam 523* 
fomace 481 candenti pressoque . . fomace 552 fornacibus 557 cavis 

fomacibus 1 illis Gyclopas memorant fomacibus usos 37 suc- 

censis fomacibus 5^6 velut eversis penitus fomacibus 607 
fortasge 547 
si forte 402 si forte putas 158 seu forte 524 quod si forte 307 492 

quod si forte putas 330 
fortem . . amnem 122 fortes (sc. Gyclopes) 38* fortes . . causae 2 

auras . . adspirat fortis . . humor 316 
fortins ignotas molunur pectore curas 24 
fragor . . rumpitur 201 concursu . . fragoris 362 
frangit (sc. spiritus) . . morantes (sc. venas) 327* quidquid in obli- 

cum est frangunt iter (sc. venti) 382 
firater 639* quo mbeat Phoebe, quo frater palleat igni 238 frater 

Anapi* nomine* fontis 626 fratres 575 
sacroB Ael^aei montis firemitus 278 
aquilone firemnnt silvae 365 quod* fremat imperium 3 
locus . . multis iam flrigridns annis 432 frigida . . desidia 378 
frigoris usu 517 flumina . . frigore durant 498 
venturis . . firnctibns 11 
animi fmgres 275 
frastra 489 511 
fiisrere 465 fugit ipse sub illo 620 corpora . . in vacuum fugiunt 305* 

ignis . . consequitur fugisse ratos 623 
unda* fagat . . torpentes* auras 292 
candenti rodere* fiilsret (sc. moles lapidea) 504 quamvis . . fulgeat 

aether 333 
folgnrat aether 609 
horrendum . . fulmen 39 fulmine 64 densa . . fulmina 59* 



— 80 — 



spiritus . . , qui fUminat ignis 345 

raro fnmat (sc. lapis) 438 gemina ez uno fdmantia sacravapore 578 

surgit . . sublimis fumus 357 

fandameiita 201 fandamenta soli 172 

cxustete cretae . . robora fandi 516"" fundetur (sc. molaris) 407 

tristem* natorum fanere matrem* 19 

lapides . . interius forere accensos 531 fiirens . . aura 300 furens 

(sc. spiritus) 329 animos . . furentas 278 
ftartim 113 446 seu fortim flezere caput (sc. montis) 291* 
foBca . . ruina 202 

lapidis . . fbsile robur 537 fusilis . . notae 534 
gandens . . olea* victrice Minerva 583* 
geminant . . sonitum* . . venti 57 
gemina ez uno fumantia sacra vapore 578 geminos 641 
gremit ille sub auro 616 
lapis . . generandis ignibus aptus 437 
cunctas . . gentes 573 
genus utile terrae 389 genus . . lapidis 428 
gigantes 44 56 ne . . novi surgant in bella gigantes 204 
glebamm ezpendimus usum 265 
glomeratim 199 
gloria viva Myronis 598 
Graiae . . tabellae* signave 594 
arida . . gramina 356 
gratia ruris 15 

sucosior (sc. tellus) ulmis grata 270 seu Delos gratior illa 5 
grave pascere corpus 225 grave . . murmur 464 graves . . euros 822 
Pelion Ossa gravat 49* 
gnrgite Trinacrio 71 
habenas 346 

seu te Xanthos* liabet 5 flumina . . occasus habuere suos 124 
liao serpunt iunctis incendia ramis 366* 
cavis cunclatus vallibus liaesit (sc. anmis) 492 pignera . . ocolis 

haesura tuis dabit ordine tellus 136 
examina liarenae 469 putris harenae 207 exhaustae . . nimbuB harenae 

199 atra . . harena 361 putres . . harenas 425 
terra . . hospitium fluviorum*, liaild semita 129* haud (accepto in- 

terim conmiento lacobi) 378 haud mirum 134 haud equidem 

mirum 458 haud secus 324 haud aliter 300 524 haud aliter 

quam cum 364 474 609 
simul atque liansit flammas (scmolaris), non tutior hausti ulla domua 409 
liaustn 338* 

magni . . Hectoris 593 miramur . . extinctos . . suo Phrygas Hectore 591 
axem scire HeUoes 242 
Heraclite 539 

malas* . . herbas 11 haec herbis dignissima tellus 267 
Hespema 243 

imo* . . liiatn 119 distat* . . omnis hiatu (sc. humus) 96 hiatibus 162 
liic 218* 422* lapis* hic defessus anhelat . . decrescit spiritus iUi* 

472* ille . . ille . . illum . . hic 619 haec 28 36 74 176 282 

254 275 317 445 531 566 haec . . haec (per emphasin) 186 



— 81 — 



187 haec . . haec . . haec . . haec (in partitLone) 266 267 268 
haec levitas tanta* est* 351* hoc 286 428 541 huiuB uterque 170 
huic 517 hunc 405 hanc 252* 394 632 hoc (abL) 102* hoc uno 
416 quo . . quoque . . hoc . . magis . . magis hoc 148 149 
hoc plura emciant . . clusi (sc. rores) . . necesse est 318 hi 
80 haec (= hae) 212 haec (neutr. plur.) 600 harum 303 his 
46 561 319 

hic (adv.) 116 584 592 ilHc . . hic 582 

autumno • . obrepit liiemB 241 

hlnc 57* 75 311 344* hinc . . hinc 153 171 hinc . . hinc . . hinc 
181—182—183 iUinc . . hinc 287 

Aetnae introspectus hiat 342 hiantes . . venas 153 

haud sinit* h&cere eas* (i e. vias) sursum* (sc. congeries) 378"' 

homini 252* 634 hominum 570 

horrendnm . . fubnen 39 

horrea 271 annua . . horrea 12 

terra . . hospitinm fluviorum* 129 . . 

soror hospita 588 

hosti 473* saevum . . in hostem 553 hostem . . tremendum* 613 

hnc illuc 448 

hnmanis opibus* 602 

nubes . . hnmida 336 

hnmor 316 482 calidus . . sulphuris humor 390 humore . . largo 312 

hnmns 97 267 356 humum 113 effusos* in humum 225 

pars . . manifesta iacet 396 in cinerem . . iacet dilapsus (so. molaris) 
425 iacet campis acies 475 iacet obruta moles 510 hic . . iacet 
Hectoris ultor 593 quaecumque iacent tanto, miracula mundo 
248 viles* . . iacent (sa terrae) 263 quaedam (sc. saxa) . . 
profundo . . iacent 548 prono iacuere sub austto . . silvae 364 
lacentes . . natos* 67 ': 

lacit Tsc. flammas lapis molaris) 456* semina iacta 540 iactis ez 
tempore sazis 106 

cum domitis nemo Gererem iactaret in arvis 10 quidquid (L e. quo- 
cumque modo) in anticum iactata est £abula carmen 23 tdto 
• . iactatas classes 442 

iam 50 133* 432 445 533 586* 599 614 627 iam patri deztera PaUas 
et Mars laevus* eraf, iam cetera turba deorum stant utrimque 
secus* 61—62 

ietos . . montes 64* 

ictns 503 ictu 324 382 404 456 adtentos oculorum . . ictus 350 

inmensus labor est. sed fertilis idem 222 eadem 522 529 idem Q)lur.) 
83 eadem Q)lur.) 196 415 isdem vora^inibus 100* quod si forte 
putas isdem decurrere ventos faucibus atque isdem pulsos* 
remeare 330-331* 

ieinnos . . ignes 455 

igitnr 319* 344 359 

spiritus . . igrnens 329 

ignis 429 526 622 magnus . . militat ignis 218 avidus . . ignis 641 
custodia . . ignis 193 igni 18 389 ignem 30 73 403 412 632 
igni (abl.) 115 185 238 408 419 521 539* 542 545 summo . . 
igni 476 sacro . . igni 558 pio . . igni 605* igne 513 ignes 

6 



— 82 — 



(nom.) 1 499 ignibus (dat.) 437 488 550 ignes (acc.) 93 185 
203 281 345 360 448 464 507 564 vivaces Aetnaei verticis ignes 
41 validos ignes 63 ipis 455 639 sacros . . ignis 352 ignibas 
(abl.) 423 ignibus irriguis 28 
ignotl . . profundi 143 ignotas . . curas 24 

lUe 233 344*^ 360 417 456 484 524 528 550 605 639 fratres, ille 
impiger ille canorus 575 gemit ille sub auro, colligit ille arma 
. . , defectum raptis iUum sua sarcina tardat, hic veloz minimo 
properat sub pondere pauper 616 sqq. felix ille dies, illa est 
innoxia terra 637* illius 393 illius 401 illi 110 180 187 194 
215 358 388* 407 411 473* iUam 189 338 509* illo 620 illa 5* 
420 ilH (plur.) 81 636 iUae 274 487 illa 35 534 iUis (dat.) 399 
444* 631 iUos 643 644* Ula (acc.) 124 Ulis (abl.) 37 162 525 
iUie 168* 178* 427 459 iUic . . hic 580 
ilUnc 65 335 470 640* UUnc . . hinc 287 
huc iUnc 448 
falsa . . sub imasrine 88 
tunc* Imber cessat 69* pretiosus . . imber 90 nubUa cur Phatne* 

caelo denuntiet imbres 237 

Imo . . terrae 175* ^uae causa* perennis* . . trudat ab imo . . moles 26 

volvuntur ab imo fundamenta200Iuctamine ab imo 376 imo ..hiatu 

119* ima . . vestigia 46 irnia radicibus Aetnae 451 tenuis 

imas 496 1 

in (c. acc.} 150 285 305 384 urguet in artum spiritus 567 in pondus 

conierta (sc. teUus) 157 diviso corpore mundi in maria ac 

terras et sidera 103 sacer in beUum numerus 581 vix umquam 

redit in vires (sc. molaris) 412 nec saevum durat in hostem 

(sc. lapis) 553 madentes effluit in flammas (sc. lapis) 525 

effusos in humum 225 quidquid in obUcum est . . iter 382 

teUus conferta in solidum 131 terra . . in tenuis laxata vias 

109 in beUandum quae cuique potentia divum 60 ne . . surgant 

in beUa gigantes 204 ut . . repetant in praeUa (sc. sinus) 369 

flumina . . derepta in praeceps 125 sparsum . . in semina* dentem 

20 in cinerem . . dUapsus (sc. molaris) 425 in densum . . con- 

lecta (sc. saxa) 211 terra . . non omnis in artum . . coit 109 

ingens evecta in longum . . unda est 608 iUae (sc. undae) . . 

bis sena in miUa pei^unt 487 hi (sc. vates) Tityon stravere 

novena* in iugera 80 fluminis in speciem 485 in mercem legi- 

tur (sc. sulphur) 434 norunt (sc. vates) . . quotiens . . peccet 

taurus in Europen, in Ledam candidus ales luppiter 89 in 

commune venit (sc. potentia) 61 in breve mortales flammas . . 

coj^ia nutrit 439 in nova . . properent . . sorores vota 7 quid- 

quid in anticum iaclata est fabula carmen 23 . . neque ex- 

bremas ius est demittere* in artes sidera 33 cum . . numerosa 

in verbera . . quaterent . . fulmen (sc. Gyclopes) 38 in (c. abl.) 

10 82 108 140 167 168 241 253 256 320 420 481 588 629* in 

angusto 301 in occulto 206 divina . . rerum . . in actis* cura 

sine arbitrio est 195* ora quod patula in promptu cemis 160 

in promptu est operis natuni 219 in vacuo 166 317 torquemur 

miseri in parvis 258 omnis in vero mihi cura 92 solido si 

staret in omni (sc. teUus) 155 



— 83 



per inaequaleB . . agros 493 

inanis . . sinus 117 

Incendi 188 388 401 417 441 568 incendia 2 202 212 220 366 386 

397 414 460 467 556 624 627 638 
incertae facies 470 
orbis . . curvis incingitnr undis 95 
liquor . . procedere . . incipit 486 
inclnsi . . vapores 114 inclusis . . ventis 147 
non incolnmis doniinum sua praeda secuta est 621 incolmni fervore 

507 incolumes abeunt (sc. fratres) 642 
incomperta via est 142 quaedam (sc. saxa) fortasse profando incom- 

perta iacent 548 
si qua et iam incondita surgunt (sc. flumina) 133 incondita (sc. sidera) 

234 
luppiter ignes increpat 64 stantibus increpat undis (sc. amnis) 494 
incnraant . . gigantes 56 pulsata . . corpora nostris incursant 354 
cum super incndem . . quaterent . . folmen (sc. Gyclopes) 38 
inde 173 

qua Sirius ezcubet index 247 
terra . . faciem . . sibi indnit anmis 491 
iners . . causa silenti 221 
infestns (sc. miles) 52 infestae divis acies 66 terra . . infesta (sensn 

passivo) 287* 
fontes infectae aquae 395 
desedit . . inflma tellus 104 
infitior 530 

sonanti cum solido inflicta est (sc. moles lapidea) 503*" 
spiritus inflat . . momen 213* 
infra 318 

ingeminat fluctus (sc. anmis) 494* ingeminant fluctus 323 
vatibus ingeninm est 75 ingenium velox 215 nec locus ingenio est 

549* ingenium sacrare 227 
ingena spiritus 146* 561 ingens . . unda 607* discordia . . ingens 183 

ingens opus 601 ingenti sonitu 27 310 502 
hunc (sc. molarem) multis circum inice flammis 405 
inmensns . . terrae . . orbis 94 inmensus labor 222 inmensos . • 

sinus 137 quae causa* . . explicet inmensum flammas 26* 
immobilis (sc. teuus) 157 
innoxia terra 637 pax innoxia rapti 358 
inopinatos . . cursus 127 
iacent inopes . . relictae (sc. terrae^ 263 

imparibus . . saxis 106 cortina . . unparibus numerosa modis 298 
tennem impellens animam (sc. ars regentis) 299 non dubium • . pro- 

pinquas . . impelli . . animas 311 
imperium 3 45 
imperat 198 217 
impetus 217 350 360 383 507 

fratres, ille impigrer, ille canorus 575 Achilles impiger 593 
impius . . miles 51 impius hostis 66 impia . . faDma 42 
implendns sibi quisque bonis est artibus 274 
brachia nodo implicita 366* 

6* 



— 84 — 



victo leges inponere caelo 45 Siculi cognomina sazis inposuere chytas 

533 Pergamon igni inpositam 19 
ignibns Inrlgnis 28 cannine . . inriguo 297 
qmdquid . . inritat flammas 393 si nihil inritet flammas 343 
inrita causa 519 

insequitnr . • sua £B.bula montem 604 
ingignls . . Aenaria 430* 
per insolitnm Phoebo duce tutius itur 8 
instanrat vires (sc. molaris) 423 
operae . . instigant . . ventum 565 
inflnda 435 440 

nihil insnperabile ab* igni 539 
questum* Philomela canoris inte(n*at in silvis 588* 
nosse quid intendat ventos 281 
inter opus 184 Neapolin inter et Gumas 431 vates . . viderunt . . 

inter cineres Ditis paUentia regna 78 cum densa premant inter 

se corpora 304 
nec ullo intercipit haustu* (sc. Aetna nubem) 338 iugera pessum 

intercepta 138 
disiecta . . saxa interennt venis 453 
interins 531 

alieno intersnmns aevo 576 

ima per orbes squameus intortOB sinuat vestigia serpens 47* 
introitn 163 introitus 284 
introrsns 107 176 290 
qua liberrimus Aetnae Introspectns hiat 342* 
intns 535 

portas invaserat (sc. hostis) 614* 
Inyitante . . carmine saza lyraque 577* 
spiritus involyens . . suo sibi pondere vires 325 
ipse 13 203 332 527 560 quod cuique fuit cari, fugit ipse sub illo 620 

ipsa 240 435 445 449 544 ipsi 217 ipsum (acc.) 491* ipso 167 

^l 533 633 ipsa 395 ipsi (plur.) 220 284 532* ipsae 191 179 

ipsa 347 475 ipsis 273 
segnior ira 147 

tfi 401* ea 253 eis 213* hiscere'' eas (sc. vias) sursum* 378* 
ista 91 

iter 112 321 327 374 382 
semel atque itemm 422 
inbar aureus 334 

obsequitur (sc. nubes) quacumque inbet levis aura 339 
incnnda voluptas 251 
te indice 549 

novena* in ingera 80 iugera pessum intercepta 137 moUia* . . iugera 611 
summo . . ingo 341 
innctis . . ramis 366 
Inppiter 54 63 71 90 203 560 lovis 44 256 lovem 40 caeruleo . . 

love 333 saevo love 609 
neque eztremas ins est demittere* in artes sidera 33 Minos, tuaque, 

Aeace, in umbris iura canunt (sc. vates) 83 tradita iura 235 
iuTenum (i. e. Argonautarum) certamina 17 pios iuvenes 635 sanctos 

iuvenes 645 



85 — 



yer, prima inreiitA 239 

Inyat . . cemere 574 

Ixlonis orbem 83 

immensus labor 222 laborem 35 terimur . . labore 258 

digna laboratis respondent praemia curis 223 

laeto . . tropaeo 474 

iam patri dextera Pallas et Mars laeyns erat 62"' dextra . . tenns 

laevaqne incendia fervent 638 
langnent vires 164 spiritus inflat* . . momen* languentibns (sc. in- 

cendiis) 213 
lapis 397 437 481 524 590 lapis hic defessus anhelat 472* molaris 

. . lapis 401 lapidis 428 lapidis Yivax . . virtus 418'^ lapidis . . 

fosile robur 537^" lapidem . . molarem 454 lapides 452 lapidum 

471 476 lapides (acc.) 530 569* 
humore . . largo 312 
late 497 

humus penitus . . cavata latebrls 97 demersis* . . latebris 141 
causa latet, quae rumpat iter 374 
latera . . Aetnae 451 
latOB . . in agros 384 latis . . ripis 123 
terra . . in tenuis laxata vias 1(^ 
Ledam 89 

in mercem legitnr (sc. sulphur) 434 
si lenitnr opus 459 
lentiltiem plumbum* non exuit? 544 

lento . . bitumine 515 cum . . mella . . lentis penderent foliis 13 
leyis . . pumex 424 levis et sine pondere pumex 483 levis aura 339 

signum commune leve est 519 stipulam . . levem 305 leves 

curae 270 
leyitas 351 

victo leges Inponere caelo 45 
obscuri . . libelli 538 
liber splritus 111 libera . . spiramenta 134 liberior . . spiritus 146 

liberrimus Aetnae introspectus 341 
debita carminibus libertas ista 91 
cuncfas . . libet percurrere eentes 573 
mendosae vulgata Ucentia famae 74 
tuto . . licet conscendere* montem* 379 iugera pessum intercepta 

licet . . prospectare 138 moneam . . tuto si liceat 193 
perenni . . lima 113* 
limine 167 

quo sidere lintea pandant (se. nautae) 245 
uqneseit 554 liquescent 534* liquescere 457 
liqnor 484 sparsa liquore manus 352 
desertam vacuo Minoida litore questus 22 
ceme Locris etiam e. q. s. 426* 
loens 332 testis . . locus est 432 nec locus ingenio est 549 certis 

. . locis 116 
ingens evecta in longnm . . unda est 608 longas . . voces 296 
Lneifer 243 
Inemm . . professae (sc. terrae) 262* 



— 86 — 



InGtamine ab imo 376 

8ub trace . . parvi Indentes Colchide nati 596 

certo . . lumme 161 

orbita limae 231 

totidem (sc. signa) com Inee referri 236 

Sparta Lycnrgi 580 

lympba 112 

invitante* . . carmine saza lyraque 577 

jnaohiiia 230 

madentes . . flammas 524 

mador 528* 

haec (sc. terra) nobis mairis adfinis caelestibus astris 254 quo . . 

quoque . . hoc . . magis . . magis hoc 149 magis uritur illic 

sollicitBktque magis vicina incendia saxum 459—460 magis . . 

magisque 484 528 
magnlfieoB lapides* 569 
magnns . . ignis 218 magni . . ducis 592 magni . . Hectoris 593 

magno . . mundo 228 magno . . sub pondere 39 magno . . ore 

57 magnis . . montibus 48 magnis . . theatris 297 magnis . . 

ruinis 375 magnis . . rapinis 383 magnum commurmurat Aetna 

301 maior 195 255 427 441 maiora 555 maxima 400 maxima 

rerum . . pietas 633 mazima saxa 568 
metuens natura mali est 408 malas . . herbas 11* 
si firma manet tibi fabula mendax 512 
nigros . . manes 77 
manifesto (adv.) 453 
manifesta fides 177 pars . . manifesta iacet 396 manifesta (acc. plur.) 

250 manifestis . . rebus 145 
sparsa liquore manns 352 quem (sc. molarem) si forte manu teneas 

402 moveri , . manu 556 csdlent rure manus 265 mille* manus 

operum 599 avara manus 630* 
rapidum . . mare 495 maris 95 104 246 terrae* dubiusque marisque 

600 maria 103 571* 
Mars 62 

quae (sc. stella) Martia pugnax 244 
massis 499* rudibus . . massis 563 
mater 631 (sc. terra) 67 tristem* natorum fimerc matrem 19* matrem 

. . senentem* 628 
materia 389 materies 419 535 545 materiae 427 materiam 394 447 

457 513 
saevo . . meatn 171* 

medinm . . per ignem 632 medium . . cohercent (sc. rupes) 184 
mella 13 

haec (sc. tellus) dura et melior pecori 268 
melins 16 449 
aspiciunt (sc. fratres) . . patrem matremque . . posuisse* in* limine 

membra 629 
illis Gyclopas memorant fomacibus usos 37 templa . . sacris* memo- 

randa vetustis* 570* 
stolidi mendacia vulgi 367 veteris mendacia famae 572 periurae . . 

mendacia puppis 21 



— 87 — 



fabula mendax 512 mendacem . . famam 370 

mendieat 372 

mendosae yulgata licentia famae 74 

mens canninis haec est 28 

mentiti vates Stygias undasque canesque* 79 

cur . . annuus lUe (sc. sol) meet 233 

optima merees 275 

tantos . . fontis cum videt . . imo se mergere hiatu 119 aditus 
mergunt . . profundo 181 

merito 634 

in mercem legitur (sc. sulphur) 434 

saturae . . mesges 12 

luppiter e caelo metnit 54 occasus metuunt (sc. natalia principia) 
229 metuentia . . astra 51 metuens natura mali est 408 nec 
metuunt (sc. vates) oculos alieno admittere caelo 86 

flamma micat 384 Lucifer unde micet 243 

non credere subter caelestis migrasse minas 280 

impius . . mlles (sc. gigas) 51 

spiritus . . , magnus quo* sub duce militat ignis 218 

bis sena . . milia 487 mille . . pignora 190 mille manus operum 599* 
mille . . ignibus 422 

caelestis . . minas 280 

Minerra 583 

minime hoc mirum 541* 

minimo . . sub pondere 619* 

Minoida 22 

turbam ndnator (sc. saxum) 462* 

minor 443 231 

MinoB 82 

nec minns 605 

terra minntiB rara foraminibus 284 

plurima . . miracnla 180 

miratnr 203 537 miramur 579 590 illos (sc. iuyenes) mirantur car- 
mina vatum 643 mirandus . . faber 198 miranda . . fabula 604 
miranda est lapidis yivax . . yirtus 418 miranda . . spectacula 
156 miranda tueri 224 quae . . in ea (sc. terra) miranda tuiit 
natura notare 253 

haud mirnm 134 haud equidem mirum 458 minime* hoc mirum 541 

incendia mixta ruina 202 

torquemur miseri in paryis 258 

liquor . . mitis 485 

mobilis . . natura 407 

non qui (sc. ignis Aetnaeus) nostro feryet moderatior usu 559 

tu modo . . percipe 144 

solis sdre modnm 231 cortina . . imparibus numerosa modis 298 

moenia 574 

molaris . . lapis 400 yenae . . molari 536 lapidem . . molarem 454 

molea (sing.) 489 501 510 moles (nom. plur.) 200 468 moles (acc. plur.) 
27 50 381 

ignotas molimnr pectore curas 24 spiritus . . molitur iter 112* 

lympha . . obstantia mollit 113 



— 88 — 



mollla . . iugera 611* 

momen 213* prozima . . momine torta* 306* 

qidn etiam tacta monoam contingere 192* 

montls 72 212 278 361 416 446 monti 180 378 montem 604 conscen- 

dere* montem 379* monte 399 montes 64 montibas 48 
nbi corripuere* moram (sc. venti) 380* 
morlentem . . Enceladon 71 moritur (sc. materies) 420 
morarl 374 ventos . . morantis in vacuo 165 morantes (sc. Yenas) 

327* mille* manus operum . . morantur 599* 
nam quae mortali cuiquam est amentia maior 255 mortales flaomias 

439 
pecudum . . more 225 

motas . . perennis 215 motu 92 mottls 25 153 234 
agitur,* ferit aura moyetqne 351 moYcnt vires 462* penitus . . movent 

(sc. venti) 148 quae maiora putas . . tormenta moveri posse 

manu? 555 castra . . movisse 613 victus . . movere spiritus 295 
mnltuB calor* 527* multis . . flammis 405 multis iam frigidus annis 

(sc. locus) 432 multo . . foedere 282 
mmidi 70 102 mundo 68 173 228 mundum 55 mundo (abL) 43 248 
grave . . mnrmnr 464 
tomeant ut dolia mnsto 271 
mutnm 277* 
gloria viva Myronis 598 

nam 146 214 255 294 407 451 462 467 516 521 550 606 
namqne 162 625 'secundo loco': 96 180 
sive . . causa vetusta est nec nata est facies 111 parvi . . nati 596 

tristem* natorum fonere matrem* 19 iacentes . . natos 68* 
natalia . . principia 228 
silvae rupesque natant 490* 

natnra 46 175 219 253 276 408 521 naturae 540* artifids naturae 601 
nantae 245 

ne quem capiat fallacia vatum 29 
Heapolin 431 

non dubium . . humore . . nebnlas se* efFundere largo 312 
nec 85 86 110 111 225 249 283* 338 367 420 423 450 472 526 549 

605 645 neque 33 35 inde neque est aliud . . 173 inclusis nec 

ventis segnior ira est 147 nec tamen 150 197 416 530 nec . . 

nec 208 372 553 nec fervere putes, ignem nec spargere posse 

(sc. molarem) 403 non solum nec . . et 436 
necoBse est 120 148 318 
neetont acies* (sc. rupes) 184 
pelle nefag animo 370 temptavere (nefas!) olim detrudere mundo 

sidera . . gigantes 43 
locus . . coget . . negare 332 
nemo 10 
neqniqnam 214 
aarea . . quis nescit saecula 9 
neTO . . nen . . neu 204—205 
quod ni diversos emittat terra canales 128* ni . . adgereret* Siculi 

vidnia montis materiam 446 ni penitus venae fuerint commixta* 

molari 536* 



— 89 



iiigros . . manes 77 

nihil 343 539 nihil revocat cursus, nihil ignibus obstat 488 

Hm 120* (?) 

nimbiis harenae 199 

tanc* imber* cessat nitet et* per sidera caeliun 69* 

nitidiim . . caelum 610 

nitnntiir scandere moles (sc. gigantes) 50 

nobilis . . Aetna 566 pio . . nobilis ignist* (sc. mons) 605 hinc audit 

nobile carmen 75 nobile sidus 586 
brachia nodo implidta 365 

nomen . . Rotundae* 435 nomine 533 vario . . sub* nomine 398* in- 
sula . . Vulcani nomine sacra 440 frater Anapi* nomine fontis 
626* claro sub nomine 644 
non 16 32 96 109 116 120 178 189 249 277 279 (bis) 309 338 371 
409 444 621 non . . non . . non . . 355—356 non . . solum 
224 non solum . . nec . . et 436 Aetna . . sacro nunquam non* 
fertilis igni, sed non qui nostro fervet moderatior usu 558 sq^. 
quis non . . deflevit . . quis non . . doluit . . 18—21 quis 
enim non credat . . 117 non . . cemis? lentitiem plumbum* 
non ezuit? 543—544 
nondnm 161 
nos y. ego 

nostro . . usu 559 nostris (sc. corporibus) 353 nostris . . opibus 556 
fasilis esse notae 534* lapis . . conservat . . notas 526 notiB 250 449 
quae in ea (sc. terra) miranda tulit natura notare 253 notandas res 

oculis 331* 
euri boreaeque notns 170 

hi (sc. vates) Tityon stravere noyena in iugera 80* 
nomnt (sc. vates) bella deum, norunt abscondita nobis coniugia 87 
sua tempora nosse 16 nosse fidem rerum 226 tristem nosse 
cometen 242 nosse, quid intendat ventos 281 
ne . . novi surgant in bella gigantes 204 novos . . ignes 93 in nova 

. . properent . . sorores (i. e. Musae) vota 7 
densa . . nocte 138 sex (sc. signa) cum nocte rapi 236 noctes atque 

dies 264 
nnbes . . sublimis 335 introrsus agunt (sc. se) nubes 290 attonitas 

. . nubes 59 
nnbilns auster 290 nubilus aer 314 nubila cur Phatne* caelo denuntiet 

imbres 237 
nnllns 216 nulla 129 489 nullum 277 nullis parsura incendia 624 

nullas 429 nulla 156 601 
speculantur (sc. vates) nnmina divum 85 caelestia numina 340 sua 

numina secum salva ferunt (sc. fratres) 642 
sacer in bellum nnmems 581 

nnmerosa . . verbera 38 cortina . . inparibus numerosa modis 298 
nnmqnam 347 534 numquam non 558 

nnnc 188 260 386 431 nunc quoniam in promptu est sub- 

sequar 219 nunc . . nunc 170 201—202 390-391 490* nunc 
. . nunc . . nunc . . nunc . . nunc . . nunc . . nunc . . 574— 
577-582—595—596-597—598 



— 90 — 



incendia nntrit (sc. molaris) 414 flammas. . . copia nutrit 439 nosse 
. . quid nutiiat ignes 281 quid nutaiat Aetnam 387 

o maxima rerum . . pietas! 633 

sulphure non solum nec obesa bitumine terra est 436 

obucimi . . secat (sc. tIs animae) 152 quidquid in obUcum est . . iter 
382 obliquos ignis 639 

terra . . obnoxia ventis 287 simili . . obnoxia sorti (sc. saza) 548 

autumno . . obrepit hiems 241 

morientem luppiter Aetna obrnlt Enceladon 72 obruta moles 510 

obBCnra . . caligine 335 610 obscuri . . libelli 538 

obseqnitnr (sc. nubes) 339 

nihil ignibus obstat 488 lapis . . praeclusus . . ignibus obstat 550 
scissae rupes obstant 183 lympha . . obstantia mollit 113 necesse 
est . . obstantia pellant (sc. venti) 149 

occasns 124 229 

in occnlto 206 occulto 276 occultam . . fidem 145 flumina . . occulta 
fluunt 126 occultas . . causas 178 

res . . occarrit 450 occurrent oculis ipsae (sc. causae) 179 

ocali te iudice vincent 549 adtentos ocidorum . . ictus 350 pignera . . 
oculis haesura tuis dabit ordine tellus 136 occurrent oculis ipsae 
(sc. causae) 179 pars oculis manifesta iacet 396 nec metuunt 
(sc. vates) oculos alieno admittere caelo 86 res oculos ducent* 
191 non oculis solum pecudum miranda tueri more 224 notandafl 
res oculis 332 

Ogygrii» . . Thebis 574 

gaudens* . . olea Tictrice Minerva 583* aridiore (sc. tellure) tenent 
oleae 269 

olim 43 10? 

cum . . pingui Palias oliyae (sc. penderet) 14 

summus premit Ossan OlyinjpnB 49 

inde . . mundo venturam anuquam* faciem veracius omea 174 

omnig 91 96 97 100 109 481 vertimus onme profundum 259 solido si 
staret in omni (sc. tellus) 155 omnis . . vires (nom.) 162 cir- 
cum* omnes silvae 612* omnes . . figurae 470* omnia (nom.) 
115 489 540 omnis (acc.) 15* omnes (acc.) 209 omnia (acc.) 
196 206 466 eadem per . . omnia terra est 529 

magnis onerata rapinis flanmia 383* 

onerosa incendia raptis 467 

operae Yentorum examina 373 fabriles operae 563* 

omnia . . congeries operit saxorum 207* 

operosa . . templa 569 

oppoBiti (sc. venti) 381 

opes (acc.) 429 616 opibus (abl.) 483 nostris . . opibus 557 humanis 
opibus 602* 

optima merces 275 optima proles 625 

opns (= Werk, saepissime de Aetna"! 117 168 „lego enim in versu 168 r 
angustis opus est turbans* in faucibus" 169 188 372* 459 
operifl 186* 219 529 566 operi 25 194 opus (acc.) 32 159 184 
257 277 295 337 491* 601 mille* manus operum 599 

opng auxilium est 216 

inmensus . . terrae . . orbis 94 idem (sc. vates) . . rotant Ixionis 



— 91 — 



orbem 83 hiems . . in orbe recnrrit 241 ima per orbes . . in- 

tortos*sinaat vestigia serpens 46 (luna) bissenos pervolat orbes 232 
orbita lunae 231 

pignera . . dabit ordine telliis 136 certo . . ordine 234 
iMoii 247 
magno . . ore 57 Yerberat os flamen* 353* fatali . . ore 125 ora . . 

patola 159 
Pelion Ossa gravat*, summus premit Ossan Olympus 49 
purpureo . . ostro 334 
pabulA 454 

Fallas 61 cum . . pingui Pallas olivae (sc. penderet) 14 
fasca pallent incendia mixta ruina 202 quo frater (i. e. Phoebus) 

palleat igni 238 Ditis pallentia regna 78 non subito pallere 

sono 279 
quo sidere lintea pandant (sc. nautae) 245 
Faphiae rorantes* patre* capilli* 595* 
fugere . . par erit 466* 

ni:dlis parsnra incendia pergont, vel solis parsura piis 624* — 625* 
soUicito . . parenti 585 
pars 396 441 j^lurima pars 76 416 pars (loquitur de rupibus poeta) 

igni domitae, pars ignes ferre coactae 185 pars lapidum domiti*, 

stanti pars robore* pugnat* 471 partes 361 
parmm . . magni tumulum ducis 591 parvo aut tenui discrimine 189 

parvi . . nati 596 flamina* parva 315 parvas . . auras 372 

parvis (sc. ignibus) 551 torquemur miseri in parvis 258 
quae res incendia pascit 220 ni . . Siculi vicinia montis . . pasceret 

ignes 448* materiae pascentis 427* grave pascere corpus 225 
plurima . . patent illi miraciQa monti 180 libera ventis spiramenta 

patent 135* aditu . . patenti 163 caelo . . patenti 551 
materque paterqne 631 pigrum . . patrem 628 pater (de love) 57 

patn (de love) 61 velatas . . pater (sc. Agamemno) 598 rorantes* 

patre capilli* 595* 
patientU 411 
miracula . . non congesta pati 249 patere extorqueri* animos (sc. mo- 

laris) 406 incendi patiens 388* patiens (sc. molaris) 422 
ora . . patinla 160 patulis . . faucibus 73* 
payidnm 465 
panlatim 479 487 499 
panper 619 

pax 68 282 pax innoxia rapti 358 

norunt (sc. vates) . . quotiens . . peccet taurus in Europen 88* 
Ignotas molimur pectore curas 24 
pecori 268 

5ecndnm . . more 224 
^elion Ossa gravat* 49 
pellit opus collectus aquae 295 pellunt . . moles (sc. venti) 381 ut 
pellat corpora (sc. flamma) 216 necesse est . . obstantia pellant 
(sc. venti) 149 pelle nefas animo 370 pellitur . . nimbus harenae 
199 ventos . . pulsos 331* 
cum . . mella . . lentis penderent foliis 14 ut . . charybdis pendeat 
in sese 108 



— 92 — 



penitas 97 118 141 148 182 197 283 309 394 482 536 607 extra 

peoitasque 319 
per 8 59 99 326 414 493* 571 632 639 ima per orbes . . intortos» 

sinuat vestigia serpens 46 nitet* . . per sidera caelum 69 

eadem per . . onmia terra est (sc. in molari lapide) 529 ardef^ 

. . per se* violentia flammae 214* 
unda . . uDi perbibit euros 322* 
tu modo submes . . percipe curas 144 
animantis* . . percnmint . . venae 99 cunctas . . libet percurrere 

gentes 573 
nec Yultum perdidit ignis (sc. in molari) 526 
sive peregrrhiiB . . propriisve . . causis 359 
motus . . perennis 215 causa* perennis 25* perenni . . lima* 112 
ver . . cur aestate perit 240 
perfide Theseu 584 
quis non Argolico deflevit Pergnmon igni inpositam 18 flebile bustis* 

Pergamon 591 
saecula pergnmt 229 illae (sc. undae) t . bis sena in milia pergunt 

487 incendia pergunt 624* transire ac pergere segnem* 257* 

pergite . . dites attollere praedas 630* 
mille perhanstis ignibus 422 
perinrae . . mendacia puppis 21 
perqnirere divos 256 
persaepe 510 

si quis lapidum summo pertabnit igni 476 
bis senos . . peryolat orbes (sc. luna) 232 
tantum opus ante pedes transire 257 yicenos . . pedes 510* cum 

ipse suo flueret Bacchus pede 13 
iugera pessnm intercepta 137 
Phatne 237* 
Philomela 587 
Phlegraeis . . castris 42 
Phoebe 238 
Phoebo duce 8 
Phrygras 591 
Pierio . . a fonte 7 
pietas . . tutissima virtus 634 
pigrra . . tellus 130 tellus pigra 157 nubes . . pigra 336 pigrum . . 

patrem 628 
turpe et* sine pigrnore carmen 40 certo . . pignore 520 mille . . 

pignora 190 pignera 135 certa . . venturae . . pignora flammae 461 
cunctanter . . et jAgre 415 
quamvis . . pingrnescat ab* ubere sulphur 433 
pingne bitumen 392 pingui . . olivae 14 pingui . . suco 397 
rura* piomm 646 incendia . . solis parsura piis 625* pios iuvenes 

635 pio . . igni* 605 pio sub pondere 640 
plttcantes . . caelestia numina ture 340 
plagris 505 
plantis 267 356 

plenins hoc etiam 286 ex pleno 122 ut plena . . surgant fenilia 272 
plemmqne 137 



— 93 — 



plnmbiuii 544* 

glnrima pars 76 416 plurima . . miracula 180 
oc plnra effidant . . clusi (sc. rores) . . necesse est 318 
in pondus conferta (sc. teUas) 157 pondere 325 347 377 501 yasto 
. . pondere 72 levis et sine pondere pumex 483 magno . . sub 
pondere 39 minimo* . . sub pondere 619 segni sub pondere 

131 pio sub pondere 640 

aspiciunt (sc. fratres) . . patrem matremque . . poBnisBe in* limine 

membra 629* 
quacumque . . se terrae porriglt orbis 94 porrigit (sc. mons) . . 

artos* (sc. aditus) 182 
porta cayemae 283 portas invaserat* (sc. hostis) 614 
classes portn . . tuetur (sc. insula) 442 
potOBt 553 possis 453 523 posse 403 516* 556 
poBt (adv.) 380 
potentiB . . animae 359 
potentia 60 317 
seu tibi Dodona f potior 6 
praebetnr 391 
cmn . . praeceps flexit habenas (sc. spiritus^ 346 praeceps (sc. moles) 

. . soUdo inflicta* est 502 praecipiti condimtur flumina terra 

132 praecipiti . . sinu* 292 hostis praeceps cum castris agitur 
67 flumina . . derepta in praeceps 125 

graecipne 603 
Lpis . . praeelnsnB . . ignibus obstat 550 
praeda 356* 621 praedam 632 dites* . . praedas 630 
caeli praedicere cursus 246 
ferri materies praednra 545 
ad praelia 48 52 in praelia 369 
excidit . . tibi, . . Theseu, . . praemittere vela parenti 585 sazum 

certa . . venturae praemiftit pignora flammae 461 
digna laboratis . . praemia 223 ignis . . praemia raptus* concremat 623 
praesertim 347 

praeBto sunt . . ventorum examina 373 
premit Ossan Olvmpus 49 premit unda* 292 premit fauces . . con- 

geries 375 aensa . . premit premiturque ruina . . notus 169 cum 

densa premant inter se corpora 304* presso . . canali 447 presso 

. . fomace 552 presso . . agmine 565 
congeries . . sub pondere preBsans 377* 
pretioBns . . imber 90 
aurea saxa exsudant pretinm 547 dum sese pretio redimant (sc. 

terrae) 262 
discrepat a prima facies haec altera vatum 36 sors . . prima 104 ver, 

prima iuventa 239 prima ut quaeque rigescit exultat moles 500 

piimos (sc. fluctus) ultimus urget 323* primum (adv.) 56 496 
princepB (sc. spiritus) 218 
natalia . . principia 229 principiis (abL) 308 principio ne quem capiat 

fallacia vatum 29 

grior hanc* homini cura est cognoscere terram 252 
quor . . procedere . . incipit 485 
procnl 127 196 203 294* 506 (bis) 



— 94 — 



{»rofecto 129 417 
ncroin* . . profeBsae (sc. terrae) 262 
si . . stupeat profnndiuii 343 tantum . . profandi 166 ignoti . . pro- 

fundi 143 Yertimus onme profondmn 259 aditus mergont . . 

profondo 181 volvunt . . profundo (sc. venti saxa) 211 unda 

profundo . . exhausta 321 quaedam (sc. saza) . . j^rofundo . . 

iacent 547 miramur . . raptum . . profundo (sc. Amphiaraum) 579 
progrediens 497 
prohibent flammae 193 cum . . nemo . . malas* prohiberet fructibus 

herbas 11 
optima proles 625 

ora . . patula in promptii cemis 160 in promptu est operis natura 219 
prona iacet campis acies 475 prono . . sub austro 364 pronis . . 

calUbus* 486* 
prope 214 
properat (sc. spiritus) 327 velox . . properat . . pauper 619 flagrantes 

properant moles 200 medium . . exire per ignem . . properant 

(sc. fratres) 633 in nova Pierio properent a fonte sorores 

vota 7 
propinqnag . . animas 310 
caelo propior (sc. ignis Aetnaeus) 560 
proprietate 514 

haec propria virtus 531* sive peregrinis . . propriisve . . causis 359 
non dubium . . cavemas promere ingenti sonitu 310* 
iugera pessum intercepta licet . . prospeetare 139 nubes prospectat 

sublimis opus 337* 
luppiter . . ictos proturbat fulmine montes 64 
impius . . miles (sc. gigas) metuentia comminus astra proTOcat, in- 

festus cunctos ad praelia divos provocat 52—53 (fortasse alterum 

aprovocat* corraptum). 
truncae . . ruinae proTolvant (= provolvuntur) 469 
proxima (nom. plur.) 151 proxima (acc.) 305 proxima quaeque 27 

proxima . . fabula 41 fides . . proxima vero est 177 vis proxima 

vento est 315 per proxima fatis (= morti) currimus 571 
neu Ditem regni pndeat 205 
quae (sc. stella) Martia pngnax 244 
aura pngnat in angusto 301 stanti pars (sc. lapidum) robore pugnat 

471* pugnant in fEiucibus (sc. venti) 320 omnia certis pugnavere 

locis 116 pugnantis (sc. ventos) 321 
pnlsantem (sc. molem lapideam) dissipat ictus 503* pulsata . . cor- 

pora 293 353 
levis . . pnmex 424 483 
periurae . . mendacia pnppis 21 

simul omnia pnrgant (sc. undae) 489* purgato . . ferro 478 
pnrpnreo . . ostro 334 
pnrae cessere domus 646* 
si forte pntag 158 quod si forte putas 330 putas 555 556 600 putant 

613 putes 403 
pntris (sc. molaris) 528 putris harenae 207 putres . . harenas 425 
qna 100 133 151 152 217 243 341 504 qua vocet Orion, qua* Sirius 

excubet index 247 



— 95 — 



qnaciimqne 94 327 339 636* 

quaeritnr argenti semen 260 igni quaesita via est 115 simol ac ferro 
quaeras 404 

qnalis acervus exilit . . simili quoque terra figura 105 qualem 478 
quali 560 

nec minus ille (sc. mons) pio. qnam quo* sons, nobiiis ignist* 605^" 
ante quam 424 haud auter quam cum . . 364 474 609 

qnamvis 333 433 535 

qnanto minor orbita lunae est 231 quantis fomacibus 557^" 

terque qnaterque 322 

fabriles operae . . ignes qnatinnt 564 cum super incudem . . quaterent 
(sc. Gyclopes) . . fulmen 39 saevo quassa meatu* fandamenta 
soU 171* 

que 1 6 13 30 44 54 57 67 70 82 (bis) 83 93 95 97 98 104 113 130 
138 14] 145 146 148 152 154 157 160 164 165 166 169 170 
172 179 181 182 183 184 187 188 193 194 206 211 215 219 
226 227 234* 241 253 258 261 262 266 268 272 278 284 291 
292 293 295 297 308* 309 310 311 313 319 325 327 332 334 
336 337 339 343 345 348 349 351 353 362 363 369 370 374 
376 379 384 389 (NB.) 400 410 415 418 425 431 (NB.) 442 
447 452 457 460 461 462 463 468 470 (?) 490 (bis) 491 499 
502 522 526 544 546 548 550 551 552 554 564 565 569 573 
576 577 579 (bis) 583 591 598 599 603 612 615 632 638 639 
magis . . magisque 484 528 premit premiturque 169 res . . 
notis spectataque veris* . . signis 449 eadem perque omnia 
terra est 529 (an ^eademque per"?) et . . que 163 Amphinomus*- 
que et* frater 626* que . . et 271 Stygias undasque canesque 
79* operis feiciesque domusque 186 pigrumque palrem matrem- 
^ue senentem* 628 materque paterque 631 yiles*que iacent 
inopesque relictae (sc. terrae) 263 terque quaterque 322 terrae* 
dubiusque marisque 600 

desertam vacuo Minoida Utore qnestns 22 

qneBtiim Philomela . . integrat* 587* 

qni (pron. relat) 72 345 (bis) 559 quae 60 299 396 443 444 520 quod 
122 620 cuius 455 cui 435 quoi 540* quam 458* quo 92 218* 
605* quo . . quoque . . hoc . . magis . . magis hoc 146 quos 
313 quas 303 quae 253 575 

initio novi enuntiati post fortiorem interpunctionem pro demonstrativo 
pronomine: (}uem 402 quae (nom. plur.) 208 

pron. rel. cum comunctivo coniunctum: quae (fem. sing.) 374 quod 
(nom.) 165* quod (acc.) 421 

qvia 286 

qnaeeiimqne (nom. sing. fem.) 419 quaecumque (nom. plur. fem.) 162 
quaecumque (nom. plur. neutr.) 248 386 

qaaedam (fem. sing.) 307 477 quaedam (nom. plur. neutr.) 398 547 
quisdam (dat. plur. neutr.) 532* 

qnies 282 358 

qain (= ja sogar) 438* 532 quin etiam 123 192 398 527 594 

qnippe 165 488 

qnis (pron. interr.) 9* 17 18 21 117 quis . . feiber 198 quae 25 220 
221 244 (bis) 255 quid 3 197 281 (bis) 387 quod . . imperium 



— 96 — 



3* quid (acc.) 276 quo 238 (bis) 245 (bis) qui (nom, plur.) 25 
quae (nom. plur. fem.) 2 quae ^om. plur. neutr.) 228 233 234 
387 quae (acc. plur. neutr.) 555 556 „in interrogationibus in- 
directis quae vocantur noster hic illic indicativo modo utitur 
pro coniunctivo, cuius rei certum exemplum habes in versu 276, 
ubi sine dubio improbandum, quod yoluit Matthiaeus 'coartet^ 
cf. V. 220 sqq.* 

si qnls lapidum 476 quod si quis 537 ne quem capiat fallacia 
Yatum 29 

qniBqam 509 cuiquam 16 mortali cuiquam 255 

implendus sibi qnisqne bonis est artibus 274 prima ut quaeque rigescit, 
exultat moles 500 quae cuique potentia divum 60 ut cuique est 
animus viresque 615 quod cuique fait cari 620 prozima quaeque 
(acc. plur.) 27 

qnidquid 382 392 quidquid (= quocumque modo) 23 84 

qnaeyig res* 273* 

qnod 160 416 429 439 quod ni* 128 quod si 132 155 quod si quis 537 
quod si forte 307 330 492 quod si fallor 349 

qnondAiii 430 445 508 584 606 

nunc quoniam in promptu est . . , unde ipsi venti . . subsequar 
219 

qaoqne 108 516 586 

qnot 228 

qnotiens 88 

rabies 171 

radice sub ipsa 395 imis radicibus Aetnae 451 

iunctis . . ramis 366 

Aetna . . rapax 93 

rapidnni . . mare 495 rapidis fervoribus 608* 

magnis onerata* rapinis flamma micat 383 rapinis tutari conantur 
opes 615 

miramur . . raptnm . . profondo (sc. Amphiaraum) 579 onerosa in- 
cendia raptis 467 defectum raptis illum sua sarcina* tardat* 618 
hanc raj^iunt praedam 632* sex (sc. signa) cum nocte rapi 236 
quo rapiant nautae, quo sidere Untea pandant 245 ut rapiant 
vires (sc. sinus) 369 

ignis . . praemia raptns concremat 623* 

raro 438 

terra minutis rara foraminibus 285* 

rancoB . . aestus 3 

vastos . . recessns 160 337* 

alto iactatas recipit classes (sc. insula) 442 nec recipit flammas (sc. 
pars lapidum) 472 

hiems . . in orbe recnrrit 241 

tum pax est reddita mundo 68 

redii (sc. nubes) 339 flumina . . condita si redeunt 133 vix . . redit 
in vires (sc. molaris) 412 

dum sese pretio redimant (sc. terrae) 262 

rednci . * tibi 584 

inopinatos refemnt . . cursus (sc. flumina) 127 cessata diu referunt 
spectacula venti 385 totidem (sc. signa) cum luce referri 236 



— 97 — 



pars . . inceDdi maior refrixit 441* 

reg^nant sublimia caelo (sc. sidera) 34 

neu Ditem reg^ni pudeat 205 in lovis . . regno 256 Ditis pallentia 

regna 78 
cum rexit vires (sc. spiritus) 346 cortina . . canit arte regentis 298 

sua turba regenti 581* 
firma aetemo religata est machina vinclo 230 
vilesque* iacent inopesque relietae (sc. terrae) 263 
(}uod si . . putas ventos . . remeare 331 
incendia . . pigre concepta remittit (sc. molaris) 415 vires animos . . 

. . remittunt 164 
luppiter . . removet caligine mundum 55 
ignis . , consequitur fugisse ratos 623 
adeo en* tenuis* yim causa repellit 354 
unde Teperta quies 282 
nec restat in illa (sc. materia), quod repetas 421 ut . . repetant . . 

in praelia (sc. sinus) 369 
arma . . stulta cervice reponit 617 
opus artificem incendi . . reposcit 188 
res 161 220 449 quaevis* res 273* res (nom. plur.) 191 (bis) rerum 

187 194 226 249 275 342 540 maxima rerum . . pietas 633 

manifestis . . rebus 145 divinis . . rebus 371 sacris . . rebus 

465 notandas res oculis 332 certis . . rebus (abl.) 135 
tuta dum* sede resistnnt fsc. corpora elisa) 306 
calor* ipse resolyat (i. e. licet resolvat sc. molarem) 527* 
clausis resonare cavemis festinantis opus (sc. Vulcani) 31 
respondet (sc.molaris) 404 digna laboratis respondent praemia curis 223 
nec restat in illa (sc. materia), quod repetas 420 quae restat (sc. in- 

cendii pars) 443 facies*, quam* cemimus extra, si lenitur opus, 

restat 459 
retro 140 

nihil reyocat cursus 488 duritiem revocare 518 
securi . . regi» (sc. Satumi) 9 

lapis . . riget 550 quaedam . . saxa toto monte rigent 399* 
rin^escit . . moles 500 

rigrido . . vertice 286 rigidos . . canales 150 
scmtamur rimas 259 solum trahit . . rimas 463* 
tellus . . rimosa 105 
ripas 508 ripis 123* 498 
rivis 130 
exue robnr (sc. lapidis molaris) 406 lapidis . . fusile robur 537 pars 

(sc. materiae) . . robore dura est 396 denso . . robore 413 

excocto . . robore 424 stanti . . robore 471* robore salvo 522 

robora (acc.) 402* 516 
corporis . . robnsti 209* 
lympha perenni rodit humum lima* 113 
candenti rodere fulget (sc. moles lapidea) 504* 
Paphiae rorantes patre* capilli* 595* 
potentia rornm 317* 
spiritus . . , qui mpes terramque rotat 345* idem (sc. vates) . . rotant 

Ldonis orbem 83 indensum conlecta (sc.saxa) rotant (sc. venti)211 

7 



98 — 



nomen . . Rotundae 435* 

quo rubeat Phoebe . . igni 238 purpureo . . rubens . . iubar . . 

ostro 334 
rndibns contendere massis 563 

rvdnae (gen.) 349* (dat.) 65 densa . . ruina 169 fusca . . ruina 202 
trmicae . . ruinae (plur.) 468 ruinas 139* magnis . . ruinis 375 
flammae* se* ac flumina rnmpnnt 363 vincula rumpunt (sc. venti) 381 
causa latet, quae rumpat iter 374 fragor tota . . rumpitur 
Aetna 201 densa per attonitas rumpuntur fulmina nubes 59 
rupti . . cavis fomacibus ignes 1 ruptis excanduit Aetna cavemis 
606 Tartara rumpi 280 
6 faucibus ignem . . rnere 31 flamma . . mens 384 scintillas . . 

ruentis 506 
scissae rupes 183 mpes 490 mpes (acc.) 309 345 
rnrsns 368 

gratia rnris 15 callent rure manus 265 rura piorum 646* 
sacer in bellum numerus 581 insula . . Yulcani nomine sacra 440 
operis . . sacri 186 sacro . . igni (abl.) 558 sacris . . rebus 
(dat.) 465 sacros Aetnaei montis firemitus 277 sacros . . ignis 352 
ingenium sacrare 227 

fcmiantia saera 578* templa . . sacris memoranda* vetustis* 570* 
aurea . . saecnla 9 saecula pergunt 229 
saepe 375 541 

tenaci saepta flde (sc. domus) 411 
Haeynm . . hostem 553 saevo . . meatu* 171 vertice saevo 210 saevo 

love 609 saeva . . incendia 638 
robore salvo 522 sua numina secum salva femnt (sc. fratres) 643 
sanctos iuvenes 645 
sangrnis 100 
sarclna 618* 

nec tu, terra, satis 85 dives satis ubere terra est 443 
satnrae . . messes 12 horrea . . satura 271 
Satnrni . . stella tenax 244 

saxnm 460 saxa 398 452 vasta . . concursu crepitantia* saxa 362 ar- 
dentia saxa 505 spissa . . aurea saxa 546 maxima saxa (acc.) 
568 invitante* . . carmine saxa lyraque 577 congeries . . sa- 
xorum 207 saxis (dat) 532 imparibus . . saxis (abl.) 106 cadu- 
cis . . saxis 480 
plurima pars scaenae vatum* est fallacia 76 
nituntur scandere moles (sc. gigantes) 50 
scilicet 102 

scintillas 506 ^ 

ictu scintillat calor* 405 , 

scire 228 231 235 242 246 276 

scissae rupes 183 \ 

scrutamnr rimas 259 non illic . . occultas scrutabere causas 178 ^ 
oblicum . . secat (sc. vis animae) 152 secta est omnis humus 97 
secnrus ab illis (sc. lapis a flammis) 525 securi . . regis (sc. Satumi) 

9 securos omnis* aleret* cum gratia ruris 15* 
velut . . haud secns 324 utrimque secus 63* 
sed 91 105 111 (?) 122* 158 222 250 252 284* 400 404 409 428 438 



l 



— 99 



444 449 511 519 541 559 560 621 646 annua sed saturae com- 

plerent horrea messes 12 
antra . . demersis* penitus sedisse latebris 141* 
sedes 187 certa . . sede 250 tuta . . sede 306 sedes (acc. plur.) 30 
haec (sc. humus) segreti . . feracior 266 segetes 611 
pergere* segrnem 257* segni sub pondefe 131 segnior ira 147 
ut semel accensa est, moritur (sc. materies) 420 semel atque iterum 422 
argenti pemen 260 semine 421 semina (nom.) 540 sparsum . . in se- 

mina dentem 20* tantarum semina rerum . . flammas 342 
semita 129 
semper 273 335 373 
matrem . . senentem 628* 
cur aestas . . senescit 240 
bis senos . . orbes 232 bis sena . . milia 487 
sepnlta . . in bella 204 
illos (sc. iuvenes) seposnit . . Ditis 644* 
miramur septem . . duces 579 
aota data caelo prima, secnta maris 104 non incolumis dominum sua 

praeda secuta est 621 
squameus . . serpens 47 
serpnnt . . incendia 366 
cum . . nec . . introitus . . ipsi servent (sc. animas illas) 284 servans 

faciem* 410 quae (sc. sidera) . . suos servent incondita motus 234 
sen . . seu . . seu 5—6 sive . . seu . . sive 112 sive . . seu 291 seu 

. . sive 524 
sex 236 
si 133 (bis) 155 317 438 459 476 512 si fas est credere 173 haud 

mirum . . si 134 si cum conj. praes. coniunctum 193 343 551 

si forte putas 158 si forte cum conj. coniunctum 402 quod si 

132 155 349 quod si quis 537 quod si forte 307 492 quod si 

forte putas 330 
sic 273 385^^ 566 
sicens . . aether 333 

Sicnli . . montis 446 Siculi (nom. plur.) 532 
sicnt 495 
nobile sidns 586 quo sidere lintea pandant (sc. nautae) 245 sidera 

(nom.) 233 sidera (acc.) 34 44 69 103 admotis ad* territa* 

sidera signis 53 
iam ipso nomine sig^nant (sc. Siculi) fusilis esse notae* (sc. ssaa quae- 

dam) 533 non illam (sc. causam) parvo aut tenui discnmLae 

signes 189* 
slgnnm commune 519 certissima signa coloris 428 veris . . signis 450 
. signa ( = Statuen) 595 signorum ( = Himmelszeichen) 235 ad- 

motis ad* territa* sidera signis ( = Feldzeichen) 53 
causa silenti 221 
silvam 447 silvae (nom. plur.) 365 386 490 612 haec fsc. tellus) . . 

silvis . . fidelis 268 in silvis 140 canoris . . in silvis 588 
simili obnoxia sorti* (sc. saxa) 548 simili . . figura 108 causas . . 

similis harum, quas cermmus extra 303 similes . . cavemas 426 
simnl 58 363 456 489 514 simul ac cum coni. praes. 404 simul atque 

409 462 



l 



— 100 — 



slne 40 139 196 421 483 

manifesta notis certa disponere sede singula 251 certis disponere 

singula causis 511 
haud sinit (sc. congeries) hiscere* eas* (sc. vias) sursum* 378* 
ima per orbes . . intortos* sinuat vestigia serpens 47 
praecipiti . . sinu 292* inanis . . sinus (acc.) 118 inmensos . . sinus 

137 ezhaustos . . sinus 368 
slphonibus 328 

scire, . . qua Sirins excubet index 247 fervens . . Sirius ardet 603 
siti 82 
siye 514 sive . . ve 359 sive . . seu . . sive 110—115 sive . . seu 

290 seu . . sive 525 
solis scire modum 231 

ut* campis agrisque solent (sc. nebulae se effundere) 313 
non totum est* solidnm 96* corpora . . solido vicina 542 solidum (acc.) 

114 tellus conferta in solidum 131 solido si staret in omni (sc. 

tellus) 155 sonanti . . solido 503 
proxima . . Aetnaei verticis ignes impia sollieitat . . fabula 42 solli- 

citat . . vicina incendia saxum 460 sollicitant illi (sc. vates) te 

circum, Tantale, cena* sollicitantque siti 81—82 
sollleito . . parenti 585 
solnm 463 490 soli 172 219 solo 176 
non . . solum 224 non solum . . nec . . et 436 
vincitur et solvlt vires (sc. lapis) 554 sese introitu solvunt (sc. vires) 

163 necesse est vincla . . solvant (sc. venti) 149 
illis (sc. fratribus) divitiae solae materque paterque 631 incendia . . 

solis parsura piis 625 solis . . agris 589 
geminant . . sonitam . . venti 58* ingenti sonitu 27 310 502 
sonat aura* 294 atra sonant examina harenae 469 sonanti . . solido 502 
sons 605* 
subito . . sono 279 

non arida sorbet gramina (sc. ignis Aetnaeus) 355 
sordida . . cura 32 sordida . . egestas 371 sordida faex 477 sordida 

fata* 645 
8oror hospita (i. e. Procne) 588 faventes . . sorores (i. e. Musae) 7 
sors 103 simili . . obnoxia (sc. saxa) sorti 548* 
quis non . . deflevit . . sparsum . . in semina dentem 20 sparsa li- 

quore manus 352 ignem . . spargere 403 
Sparta Lycurgi 580* 
spatiosa cubilia 140 
crebro . . spatio 107 
speeies naturave terrae 175 species Aetnae 195 abest* species 349 

asperior species 477* fluminis in speciem 485 
miranda . . speetaenla 156 cessata diu . . spectacula 385 nulla tu 

tanta humanis opibus* spectacula cemes 602 
variis spectantur Athenae carminibus 582 haec causae spectanda fe- 

runt* incendia montis 212* res . . notis spectataque veris . . 

signis 449 
speeulantur (sc. vates) numina divum 85 speculaberis onmia 466 
libera . . spiramenta 135 
flpiritus 213 568 liber spiritus 111 ingens spiritus 147* 562 densus . . 



— 101 — 



spiritos 154 torrens . . spiritus 344 victus . . spiritas 296 ad- 
strictus certamine . . spiritus 325 spiritos imperat 217 decrescit 
spiritus 473 

spissas . . sucus 391 spissa (sc. tellus) 155 spisso . . tecto 377^ 
spissa . . aurea saza 546 

iam* nobile sidus, Erigone, splendes 587* 

quae (sc. saxa et putris harena) nec spoute sua veniunt nec . . 208 

sqiiameas . . serpens 47 

Satumi . . stella tenax 244 

hi (sc. vates) Tityon stravere novena* in iugera 80 

denso stipatns robore (sc. molaris) 413* stipata (sc. terra) 110 

stipnlam . . levem 355 

iam cetera turba deorum stant utrimque secus* 63 non est hic causa 
docenda*, dum stet opus causae 117 solido si staret in omni 
(sc. tellus) 155 stanti . . robore 471 stantibus . . undis 494 

stolidi . . vulgi 367 

cum iam vicinis streperent incendia tectis 627 

stalta cervice 617 

extincta stnpet (sc. Aenaria) 431* si . . stupeat . . profundum 343 

Stygias undasque canesque* 79 

sub c. acc: iacet campis acies et castra sab ipsa 475 mille sub exi- 
guum venient tibi pignora tempus 190 

sub c. abl: sub terra 148 303 464 sub terris 77 sub pondere 39 131 
377 619 640 gemit . . sub auro 616 fugit ipse sub illo 620 sub 
truce . . ludentes Colchide nati 596 radice sub ipsa (sc. mon- 
tis) 395 prono . . sub austro 364 falsa . . sub imagine 88 quo* 
sub duce 218 vario* . . sub nomine* 398* claro sub nomine 644 

sabdaeto regnant (sc. sidera) . . caelo 34 

venis sabit altius humor 482 accensae subeunt moles 468 

snbiectae altaria cervae 597* 

ille impetus . . montis partes atra sabiectat harena 361* 

sabito 221 467 

snbito . . sono 279 subitis . . viribus 159 

nubes . . sablimis 337 sublimis fumus 357 sidera . . sublimia 34 

. . arte regentis, quae . . sabremigat unda 299 

unde ipsi venti, . . , sabseqaar 222 

sabter . . migrasse 279 

sabtiles . . curas 144 

ferri materies . . sabvertitar igni 545 

saecensis fomacibus 546* 

saecemens 497 f 

ut maior species Aetnae saccreseat 195* 

flammis saccambere 543 

sacosior (sc. tellus) 269 materies . . sucosior 535 

spissus . . sacas 391 pingui . . suco 397 

nec sufferre potest (sc. lapis) 553 

artum pugnantis (sc. ventos) saffocat iter 321 

saffagrlt . . ignis 640* 

sai 156 sibi 93 177* 491 641 falsi sibi conscia 84 implendus sibi 
quisque bonis est artibus 274 spiritus involvens . . suo sibi 
pondere vires 325 se (acc.) 94 119 285 312* 473 flammae* se 



— 102 — 



ac flumina nunpnnt 363* cum densa premant* inter se corpora 
304 sese 163 262 sese (abl.) 108 ardet . . per se violentia 
flanmiae 214* 

snlphnr 433 515 sulphuris 390 sulphure 436 

est 23 28 32 33 46 74 75 76 96* 97 110 111 115 116 120 142 146 
147 148 152 161 173 (bis) 177 187 196 197 214 216 217 219 
222 230 231 251 252 255 274 275 282 287 302 307 315 317 
318 327 351* 356* 358 371 379 382 389* 393 396 400 401 408 
411 416 418 419 420 421 432* 434 436 443 477 503 504 519 
521 522 525 529 549 561 566 605* 615 637 angustis opus est 
turbans* in faucibus 168 custodia . . ignis illi operi est arcens* 
aditus ( = arcet) 194 sunt 275 373 sit 175 228 erat 62 esset 
157 foret 155 fuit 620 haec ipsa (sc. pars incendii) . . iam 
quondam extincta fuisset, ni . . 445 erit 4 466* fuerint (fut. 
ezact.) 536 esse 30 118 454 517 534 

sammota . . torrentibus aura 300 

summns premit Ossan Olympus 49 summo . . iugo 341 summis . . 
caulis* 158 summo . . igni 476 

cum super incudem . . quaterent (sc. Cyclopes) . . fulmen 38 

superat, . . quae flanmias alimenta vocent 386* 

snrgit . . fumus ab aris 357 si qua et iam incondita surgunt (sc. 
flumina) 133 terra . . rigido . . vertice surgens 286 congeries 
. . angusto verticc surgens 480* quamvis . . surgat iubar 334 
ne . . novi surgant in bella gigantes 204 ut . . plena . . desecto 
surgant fenilia campo 272 

hiscere* . . snrsum 378* 

humus . . exiles snspensa vias agit 98 

quae (sc. saxa et putris harena) nec . . nec corporis ullis sustentata 
cadunt robusti* viribus 209 quae tanta putas incendia nostris 
sustentari* opibus 557* 

sna 46 581 604 618 621 suam 447 518 suo 13 347 591 spiritus in- 
volvens . . suo sibi pondere vires 325 sponte sua 208 suos 124 
sua (neutr. acc. plur.) 16 642 suos . . motus 234 

Sjmaethi 508 

Graiae . . tabellae 594* 

ultima quis taenit iuvenum certamina 17 

taetn . . contingere 192 

tam 2 32 371 

tamen 441 445 534 542 545 604 nec tamen 150 197 416 530 

tandem 485 642 

tangitnr ictu spiritus 324 

Tantale 81 

tantnm 142 421 

tantns 349 tanta 317 351* 358 411* tantum . . profundi 166 tantum 
est ( ^ das ist alles) 434* tanto 25 tantae 198 tantum (acc. 
neutr.) 159 257 tanto (abl.) 248 tantarum 187 342 tantos 118 
203 tanta 556 602 

tarde 413 

illum sua sarcina* tardat 618* in ipso limine tardant (sc. venti) 167 

Tartarn 205 280 

tanms 89 



— 103 — 



spisso . . tecto 377 tectis 588 vicinis . . tectis 627 

tectis . . cavemis 126 

tellas 104 130 136 156 haec herbis dignissima tellus 267 

avidus sibi temperat ignis 641 

nec temptat fallere testem* (sc. res) 450 frustra . . disponere singula 

. . temptamus 512 temptavere . . detrudere muudo sidera . . 

gigantes 43 
exiguum . . tempas 190 iactis ex tempore saxis 106 non cessit cui- 

quam melius sua tempora nosse 16 tempora cur varient anni 

239 dare tempora 368 
Saturni . . stella tenax 244 custodia . . tenax 400 tenaci . . fide 410 
nuUa teuet . . moles 489 lapis . . tenet 524 aridiore* (sc. tellure) 

tenent oleae 269 incendi causam tenet ille (sc. molaris) 417 

quem (sc. molarem) si forte manu teneas 402 quod* teneat 

ventos 165 Graiae fixos* tenuere tabellae* 594* 
tenerrima crusta* 152 
parvo aut tenui discrimine 189 ex tenui 120 tenuis . . vias 109 414 

tenuis . . auras 285 tenuis imas 496 f tenuis . . humus 356 tenuis 

. . causa 354* tenuem . . animam 299 
alvo tenns 46 dextra . . tenus 638* 
terque quaterque 322 
Tereas ferus 589 
tergo (sc. montis) 291 verterunt terga ruinae infestae . . acies 65 

terra 101 108 128 284 490* 567 637 'cum qualitatis nota': 421 436 
443 529 terrae 153 175 276 terrae . . orbis 94 terrae dubiusque 
marisque 600* genus utile terrae 389* terram 252 345 terra 
(voc.) 85 praecipiti . . terra 132 sub terra 148 303 464 terrae 
(nom. plur. = Metalle) 261 diviso corpore mundi in maria ac 
terras et sidera 103 traducti maria et terras 571* sub terris 77 

vasti terreut aditus 181 territa sidera 53* quidquid . . falsi sibi con- 
scia terrent (sc. poetae) 84 

testis . . locus est 431 testem 450* 

theatrls 297 

Ogygiis . . Thebis 574 

pernde Theseu 584 

Tityou 80 

sublata caducis congeries saxis 479 

magno tonat ore pater 57 

tormenta 555 

torpentes auras 293* 

quid raucos torqueat aestus 3 quid torqueat Aetnam 197 torquemur 
miseri in parvis 258 tortis . . cavis 105 proxima . . momine* 
torta 306* 

summota . . torrentibus aura 300 

ignis . . undique torret avaros 622 lapis torretur 481 torrentur flamma 
terrae 261 lapis . . ignibus obstat, si parvis torrere velis 551 
torrens . . spiritus 344 

totidem 236 

totiens 119* 



— 104 — 



totns 413 totum 96 toto monte 399 tota . . Aetna 201 329 per tota 

errantes . . corpora venae 99 
artificom . . traetare laborem 35 
tradita iura 235 
tradncti maria* et terras* 571 
terra foraminibus vires trahit 567 corpora . . proxima secum . . tra- 

hunt 306 Nili* . . vortex* . . necesse est . . trahat ex pleno 

122 moles . . ipso pondere tracta 501 trahit undique venas 

(sc. terra) 176 solum trahit undique* rimas* 463 
ut . . ripas traieeerit amnis 508 
tantum opus ante pedes transire 257 
captivi . . lovis tranftferre . . imperium 44 
ruinae* impetus adtentos oculorum transfagit ictus 350 
hostem . . tremendnm 613* 

ne . . neu . . neu . . , in occulto . . tremit (sc. luppiter) 206 
terrae tremor 153 
fundamenta . . trepidant urbesque caducae 172 irrita causa, quae 

trepidat 520 
gurgite Trinacrio 71 
tristem natorum funere matrem* 19* tristem nosse cometen 242 

tristes 'absolute dictxmi' 597 
Tritone canoro 294 

ille (sc. Amphinomus) per obliquos ignis fraterque trinmphant 639 
Troiae cineres 590 
laeto . . tropaeo 474 

quae causa* . . tradat ab imo . . moles 26 
tmncae . . ruinae 468 
sub trnce . . ludentes Golchide nati 596 
tn 85 586 588 tu modo . . percipe 144 tu . . cemes 602* tibi 6 135 

161 190 512 520 584 te 5 81 367 te iudice 549 
miranda tneri 224 classes portu . . tuetur (sc. insula) 442 
tnli V. fero 
tnm 63 68 378* 465 476 500 tum demum 263 tum vero 615 clam* 

tum tremit 206* 
tnmeant ut dolia musto 171 foUes . . tumentes 564* 
tnmidis . . e faucibus 30 
tnmnlnm 592 

tnnc 70* tunc imber* cessat 69* 
cetera tnrha deorum 62 sua turba regenti* 581 mille* manus operum 

turbaeque 599 simul atque . . turbam minatur (sc. saxum) 462 

corpora turba elisa 304 omnes exagitant venti turbas 210 
angustis opus est tnrhans in faucibus 168* 
nitidum obscura caelum caligine tnrgnet 610* 
tnrpe . . carmen 40 
placantes . . caelestia numina tnre 340 
tntins 8 

tntari conantur opes 616 
tntus uterque pio sub pondere 640 tuto si liceat 192 tuto . . licet 

conscendere* montem* 379 e* tuto . . colli* 466 tuta . . sede 

306 non tutior hausti iQIa domus 409 pietas . . tutissima virtus 

634 



— 105 — 



tai (gen. sing.) 539 tua (acc. plur.) 82 tuis 136 

vaenata charybdis 107* 

desertam vaeno Minoida litore questas 22 corpora . . in vacuum 

fugiunt 305 in vacuo 166 317* 
illis quaecumque (sc. vires) yagantor hiatibus 162* 
valldo . . arcu 348 validos . . ignes 63 
Tallibns 314 cavis . . vallibus 492 

gemina ex uno fumantia sacra yapore 578 inclusi . . vapores 114 
tempora cur yarient anni 239 

vario . . sub* nomine* 398* variis spectantur Athenae carminibus 582 
chaos Tastnm 139 vasto . . clamore 56 vasto . . pondere 72 vasti . . 

aditus 181 vasta . . saxa 362 vastos . . recessus 160 337 
Tates 76 79 fallacia vatum 29 plurima pars scenae vatum est fallacia 

76* facies haec altera vatum 36 carmina vatum 643 vatibus 

ingenium est 75 
quamvis . . pinguescat ab* nbere sulphur 433 dives . . ubere terra est 443 
nbi c. ind. praes. conjunctum 153 165 352 408 603 c. ind. perf.: 322 

380 456 479 
Te 11* 20 (bis) 175 243 355 447 595 neve 204 sive . . ve 359* 
Tel 341 560 625 

velatns . . pater (sc. Agamemno) 598 
Teloeins 380 

Telox . . properat . . pauper 619 ingenium velox 215 
candida . . yela 585 
Telnt . . haud secus 321 velut . . haud aliter 521 velut eversis peni- 

tus fomacibus 607 
velnti . . haud aliter 294 confluvio veluti siphonibus actus (sc. spiritus) 

328 spisso veluti tecto 377 veluti fomace lapis torretur 481 
aurea vena 260 venae . . molari 536 venae 99 hinc venis rabies 171* 

venas 176 518 errantes . . venas 121 hiantes . . venas 154 

arcentes* . . venas 326* venis 453 482 
yeninnt (sc. saxa et putris harena) 208 in commune venit (sc. potentia) 

61 dexter venias mihi, carminis auctor 4 mille . . venient tibi 

pignora 190 ventnrae . . pignora flammae 461 inde . . mundo 

venturam antiquam faciem veracius omen 174 venturis . . 

fructibus 11 
manus sacros . . yentilat ignis 352 
vento 315 ventum 565 venti 58 210 220 385 ventorum 302 ventorum 

examina 373 ventis 134 147 287 ventos 165 281 308 311 320 

330 448 
ver, prima iuventa 239 
veraeins omen 174 
numerosa in verbera 38 

verberat humor (sc. auras) 316 verberat os* flamen* 353 
yemaenla . . materia 388 
tum yero 615 
Aetnaei vertieis 41 vertice saevo 210 rigido . . vertice 286 angusto 

vertice 480 NiU* . . vortex 120* 
flamen* yertit (sc. anima) 151* vertimus omne profundum 259 . . neu 

Tartara caelo vertat (sc. Dis; 206 verterunt terga ruinae in- 

festae divis acies 65 



lALVABY 6l OO; 



,.p.,.i,. „ui.rn.;..iir, ,,.,^ .,.i.,.ni'^'v-"h" pi[ii-"-f|' 



|dn Al'«in4>Dti?ri Frboltnn dlo tiite luji dritlB Sijr1« (50 bAiule) 
) Miirk rDi* aa Kitrlt. 



Tiim HflmDrlcoruni 
iiinn» emtntlsntll. 

■i.i.l L'l,i HW^Jnltt 

<lQii(! i-in..'i -I ijf .1 Wnltii mnimacniJlU 





nnitnplonfiw. Rrtfilit iHuHtDWlt 



!.ir« de lA LUieraUira ttio- 

KiHchl. Kiui- wisetittrJiafl- 



Utelnlsoli« Sprathwtoeiudiirt 

„n II. llagtii. Z»«itMi TltHl: 

■ 'i. Lnoacinf. c». 8BiB(i''. 

I .11111. DaV ilUatiiB Procwi.