De feriis anni Romanorum vetustissimi observationes selectae: observationes ...

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web

at jhttp : //books . qooqle . com/

m

M

nm

' I

A

9 ' ' '

W &

IWHWW

Xtbran?

of tbe

1Hniver0tt£ of TOieconein

Digitized by

Digitized by

Google

Digitized by

Google

DE

FEMS Affl ROMANOMM VETVSTISSIMI

OBSERVATIONES SELECTAE

SCRIPSIT

GEORGIVS WISSOWA.

Gommentatio ex indice lectionum in academia Marpurgensi per semestre aestivum
anni 1891 habendarum seorsum expressa.

MARBURGL

IMPENSIS ELWERTI BIBLIOPOLAE ACADEMICI.

MDCCCXOI.

Digitized by

Google

Digitized by

Google

BlR

£ asti anni Romani vetustissimi, quales ex hemerologiis anni Iuliani inter Caesarem
dictatorem et Claudium imperatorem lapidi incisis reconcinnare per Theodorum
Mommsenum virum incomparabilem docti sumus, paene incredibile est quanto opere
prae futtilissimis grammaticorum poetarumque commentis spernantur ab iis , qui nostra
aetate in indaganda religionis Romanae historia versantur. vana enim spe decepti fieri
posse, ut de Evandri, si dis placet, Romulique religionibus certam concipiamus notitiam,
a Varronis Verriique vel adeo Ovidii narrationibus profecti, si quae nimis absurde ficta
esse patet desecantes, in universum his bonis doctisque viris fidem non negandam esse
censent atque ex arbitrio eorum opinionibus, prout ipsorum placitis aut concinunt aut
adversantur, auctoritatem modo tribuunt modo demunt: ita veterum coniecturis omni
fundamento carentibus suas superstruentes ampla condunt volumina, quibus quos deos
ante Romam conditam coluerint cives qui nondum erant Romani et quid Iuno fabulata
sit cum Iove nos edoceant nos haec neque scimus neque scire laboramus, cum hoc pro
explorato habeamus, de ea religionis Romanae aetate, quae feriarum ordinationem in fastis
descriptam praecedit, neminem veterum ullam habuisse notitiam, ita ut ab iis omnino
nihil disci possit et omnia in nostra coniectura posita sint, quae utrum probetur veterum
auctorum commentis necne nil adtinet. sed etiam eius quod dixi aevi, quo feriarum
laterculus constitutus est, hoc paene unicum superest sincerum documentum : unde quae
discimus supplentur sola fere sacerdotiorum p. R. notitia, quorum constitutio ad tempus
non multo minus remotum atque ordinatio anni referenda videtur, cum liberae reipublicae
aetate nova sacerdotia non magis sint addita, quam novae feriae fastis insertae: etenim
quae sola memoratur exceptio firmare magis videtur legem quam rumpere, cum collegium
Illvirum Epulonum anno u. c. 558 conditum tam arte cohaereat cum pontificibus, ut iis
eadem ratione additum sit, ac si collegii numerus adauctus esset. quae praeterea super-
sunt huius vetustae religionis testimonia exilissima sunt: nam quamquam hoc nemo
negabit, in Varronis aliorumque libris de sacris nominibus et de caerimoniis antiquis

Digitized by

Google

IV

nonnulla referri, quae ex sacerdotum publicorum commentariis petita omnem fidem
mereantur, tamen vel haec cum cautione adhibenda sunt, cum a grammaticis inter
antiquissima numeretur quicquid super bellorum Punicorum vel adeo incendii Gallici
tempora adscendere videbatur, fastis vero ideo nihil sit pretiosius, quia soli eam nobis
monstrant religionis Romanae aetatem, quae adhuc immunis erat a graecarum fabularum
infectione. porro vero quae a grammaticis veteribus interpretationis gratia adduntur
de singularum religionum historia vetustissima et de deorum cognationibus fabulisque,
ea ut e mera hariolatione profecta et plerumque e caerimoniarum interpretationibus,
vocabulorum veriloquiis, graecarum fabularum comparationibus consarcinata non minus
procul habenda sunt, quam in libri alicuius recensione prae sinceris testibus codices
interpolati et grammaticorum recognitionem experti: qui etsi verum nonnumquam
praebent, tamen non testes sunt veritatis sed coniectores et in speciosam fraudem pelli-
ciunt qui iis se addicunt. quanto ergo magis ab hac fuscata doctrina abstinendum, eo
diligentius fastorum testimonia iterum atque iterum examinanda sunt; itaque quae ego
his pagellis post Theodori Mommseni egregias curas ad fastorum interpretationem con-
laturus sum, quamvis sint minuta, tamen excusationem habebunt, si religionis Romanae
vetustissimae condicionem spissis tenebris involutam vel aliquantulum inlustrare valebunt.

I

Opem deam Romanis antiquitus fuisse Saturni coniugem uno ore adfirmant qui
de religione Romana agunt, ita ut ne Henricus quidem Jordanus, vir doctrina et saga-
citate de his studiis insigniter meritus, eximatur. et habent huius opinionis testes veteres
auctores optimos, Varronem (de 1. 1. V 57 et 64), Verrium Flaccum (apud Festum p. 186
cp. Paul. p. 187), Suetonium (cui sua debere videtur Macrobius Sat. I 10, 19 sqq.), qui
coniugio teneri aiunt Saturnum Opemque, quod tam frugum quam fructuum repertores
esse credantur nihilque aliud significent nisi caelum et terram; Saturnum enim sationis
deum esse, cuius causa de caelo sit, terram vero Opem, cuius ope humanae vita alimenta
quaerantur, vel ab opere per quod fructus frugesque nascantur, vel quia in terra omne
opus et ipsa opus sit ad vivendum, vel quia omnes opes humano generi terra tribuat.
fluae interpretationes cura partim ineptae sint partim otiosae, nihil magis ad rem confert
quod Macrobius addit, Philochoro teste Saturno et Opi primum in Attica statuisse aram
Cecropem : nam Graecorum Kqovov et 'Pfag religiones a pristino Romanorum cultu prorsus
alienae sunt ! ). multo autem gravius argumentum antiquae Saturni Opisque coniunctionis
haberemus, si verum esset quod idem Macrobius ponit, ante annum a C. Iulio Caesare
dictatore ordinatum et Saturnaliorum et Opalium ferias in unum diem, qui fuerit ante
XIV Kal. lan., incidisse et tum demum ita disiunctas esse, ut Saturnalia a. d. XVI, Opalia
a. d. XIV Kal. Ian. celebrarentur. sed nihil clarius est quam hanc opinionem e falso

1) Quod Macrobiue addit huic deae sedentes vota concipere hoinines terramque de induatria
tangere, non ad Opem sed ad Rheam spectare videtur.

Digitized by

Google

computo originem ducere, cum is qui recte meminisset ante insertos a Caesare mensi
Decembri duos dies Saturnaliorum diem non fuisse XVI Kal. Ian. sed XIV, neglegeret
tum ne Opalia quidem eodem quo post Caesarem die, id est XIV Kal. Ian., acta esse,
sed XII , ita ut idem feriarum interstitium et ante Caesarem et post fastos correctos ob-
servatum sit; scimus enim quam anxie in novanda anni constitutione Caesar caverit, ne
feriarum ordo in singulis mensibus turbaretur. corruit igitur quicquid veteres grammatici
adferunt, quo Saturnum Opemque antiquitus Romae coniunctos fuisse demonstrent. at
alia recentiores addiderunt. advocant inprimis inscriptionem vasculi figlini a. 1880 Romae
in Esquiliis reperti vetustissimam, in qua explicanda desudaverunt H. Dressel, H. Jordan,
F. Buecheler, Th. Bergk, alii multi, quos enumerat Engelbertus Schneider (Dialect. italic.
exempla selecta I n. 19): maior enim interpretum pars in eo consentit, Iovi et Salurno
vasculum dedicari (primas enim inscriptionis litteras IOVEISATDEIVOS significare Iovi
Sttturno divis) et praeterea de piaculo Opi Toitesiae dando sermonem esse, ita ut hic
quoque Saturnus et Ops una advocari videantur. verum cum in lectione et interpretatione
tituli intricatissimi tantum non omnia incerta sint, ut de Ope Toitesia nunc concedam,
num re vera Saturni mentio insit omni modo dubitandum videtur: gravissime enim
offendit cum coniunctio deorum quibus donum offerri dicitur Iovis et Saturni, tum huius
dei nomen per insolitum compendium SAT scriptum in inscriptione, cuius omnia vocabula
plenis litteris exarata leguntur. sed etiam hoc testimonio careri posset et omnis de
Saturni Opisque coniugio dubitatio evanesceret, si re vera Opalium die festo Opi in aede
Saturni sacrificatum esse constaret vel adeo, quae est Ottonis Gilberti sententia (Geseh.
und Topogr. der Stadt Bom I p. 247), vetusta ara Saturni in radicibus Capitolii sita
antiquitus Saturno et Opi sacrata fuisset. nam cum antea ex auctoritate tituli a Leonardo
Gutenstenio conficti, qui nunc est C. I. L. VI 3240*, aedes Saturni proprie Opis et
Saturni audisse putata sit, nunc tituli fraude detecta restat testimonium fastorum Ami-
terninorum, in quibus ad diem Dec. 19 adnotatum legimus: OPAL(ia). fer(iae) Opi.
Opi ad forum; quae verba ita interpretatur Jordanus (Ephem. epigr. III p. 72), ut
Saturno et Opi eadem ratione ad Saturni aedem sacrificatum sit, qua Cereri et Telluri
ad Telluris, Soli et Lunae ad Lunae fieri videmus; quamquam postea (Rom. Topogr. I 2
p. 197 n. 37 et p. 365 n. 73) opinionem suam Mommsenum (Ephem. epigr. I p. 37)
secutus ita immutavit, ut hoc sacrificium Opi in foro factum non alibi celebratum esse
suspicaretur atque alterum , quod Opiconsivium feriis hoc est die Aug. 25 in regia fieri
et hemerologium fratrum Arvalium et Varro (de 1. 1. VI 21) auctores sunt. at utram-
que Jordani sententiam bene refutavit Aemilius Aust noster (de aedibus sacris populi
Romani p. 40 sq.) contra priorem hoc inprimis monens, nulla ratione fieri potuisse, ut
ex diis uno delubro coniunctis, quales Saturnum Opemque fuisse Jordanus autumavit,
sacrificium non templi possessor sed sola avvvaog dea acciperet, contra alteram in sollemni
fastorum sermone nusquam verba in foro et in regia promiscue usurpari potuisse ; addere
poterat haec sacrificia, qualia in hemerologiis per nomina deorum tertio casu expressa
addito sacrificii loco adnotantur, omnia ad dedicatas aedes sacras spectare, illud
autem sacrarium regiae inter aedes sacras non fuisse. itaque nil restat, nisi ut aedem

Digitized by

Google

VI

aliquam Opis in foro sitam fuisse statuamus, cuius praeter illam fastorum Amiterninorum
notam nulla superest mentio: quod neminem mirum habebit qui meminerit viginti fere
aliorum templorum, quorum elenchum dat Austius p. 31 sqq., nullam aliam ad nos per-
venisse notitiam, nisi quod dedicationum dies in hemerologiis indicantur.

Ruptis igitur omnibus quae Opem Saturno copulare videbantur vinculis circum-
spiciendum est, num quae alia suppetant subsidia, quae doceant ad quem deum dea
referenda sit : nam in religione Romana vetustissima deos ita dispositos fuisse, ut singuli
dii masculi singulis feminis non per iustum matrimonium sed ex officiorum adfinitate
coniungerentur , documento sunt comprecationes deorum immortalium, quas ex libris
sacerdotum populi Romani profert Gellius N. A. XIII 23; ubi nominantur Lua Saturni,
Salacia Neptuni, Hora Quirini, Maia Volcani, Nerio Martis, quibus addere licet Iunonem
Iovis (nam in titulo urbano C. I. L. VI 357 Iunone Loucinai Diovis cum Mommseno
ita coniungenda videntur, ut suppleatur coniugi aut tale quid), Faunam Fauni, Liberam
Liberi uxores, alias. habes ergo Saturno Luam deam adiunctam, contra Opis nulia exstat
mentio. sed omnia clarescunt simulatque Opis ferias, quae binae per annum redeunt,
utrasque triduo interposito subiungi feriis Gonsi observaveris : nam cum Opiconsivia
die Aug. 25, Opalia Dec. 19 fierent, Consualia priora Aug. 21, altera Dec. 15 celebra-
bantur. quod minime casu factum esse dudum monuit Mommsenus C. I. L. I p. 400
haec adnotans: scUicet Consus est deus condendi, id est messis horreorumque , unde ara
eius latere solet sub terra secundum antiquissimam frugum ita condendorum consuetudinem
nec nisi festis eius diebus aperitur; Ojps autem consivia terra est , cui gratiae aguntur
eodem tempore pro seminibus acceptis et cum fructu restitutis. ubi ut verissime Consi dei
indoles explicata est, de qua ita caecutiverunt grammatici veteres, ut eundem atque
Graecorum Neptunum deum esse adfirmarent (vide quae congessi apud Roscherum
lexic. mythol. I p. 926), ita Opem terram esse quae semen recipiat ideoque consiviam
dictam, hoc est quae conseratur, praefacte nego. consiviae enim cognomen a conserendi
verbo alienum esse egregie demonstravit Jordanus (Herm. XV p. 16 et apud Prellerum
myth. Rom. II p. 21 n. 1 et p. 24 n. 2): non enim consiviam esse deam, sed consivam,
quod Varronis Festique libri testantur, — ferias autem Opiconsivia — idque cognomen
a participio consus eadem ratione derivatum esse qua indictivus, impetrativus, oblativus,
alias voces pontificales a participiis passivis suffixi -ivo- ope formatas. unum vero non
vidit Jordanus 2 ), deam non esse consivam sed Consivam, hoc est non ab ipso participio
dictam quasi conditivam, sed a deo quasi Consi coniugem, non aliter atque in precationum
carminibus invocabatur Here Martia aut apud Umbros in tabulis Iguvinis Tursa Iovia,
Cerfus Martius, Praestita Cerfia. vide autem quam bene conveniat deo messis condendae

2) Conturbavit rem eo, quod Iani consivii nomen idem nsse arbitratus cum Ope coniunxit; sed
ia deus apud Tertullianum ad nat. II 11 ex auctoritate codicis Agobardini est consevius, ita ut explo-
datur Macrobius I 9, 15 eq. consivium dicens. comevius autem iure cum conserendi verbo coniungitur:
formam enim *consevo8 t a qua suffixi -io- ope consevius derivatur, a s€ (cf. sS-men) deduci sicuti
arvos, pascuos ab ar(are), pasc(ere) amice me monuit Franciscus Skutsch, qui idem etiam de
Agonii et Mulciberi vocabulorum, de quibus infra agam, origine me edocuit.

Digitized by

Google

VII

conditaeque cum Ope, cuius ipsum nomen nihil aliud significat nisi opimam frugum
copiam, quae horreis conditur, et quam apte utrumque numen feriis celebretur et mense
Augusto circa finem messis et media hieme peractis fere excutiendi frumenti laboribus:
nam ferias in famulis operibus patratis haberi, id est ad perfectionem operum rusticorum
conferri ex sententia pontificum Romanorum iubet Cicero de leg. II 19 et 29. neque id
neglegendum est, eodem secreto, quo Consi ara in circo sub terra delitescit, etiam Opis
religionem tegi, cuius in regia sacrarium ita arcanum, ut eo praeter virgines Vestales et
sacerdotem publicum introeat nemo 8 ). denique ex ea quam protuli Opis deae inter-
pretatione lux adfertur ei sacrificio, quod Volcanalium die (Aug. 23) incendiorum arcen-
dorum causa apud aedes Volcani in circo Flaminio, Iuturnae et nympharum in campo,
Opis opiferae in Capitolio, Quirini in colle, Volcani in comitio factum testatur fratrum
Arvalium hemerologium (cf. Jordan Ephem. epigr. I p. 229 sqq.) : nam ut Volcanus ignis
gubernator et Iuturna reliquaeque nymphae aquarum subsidia suggerentes, ita Ops ad-
vocatur, quae horrea modo frumentis repleta ab incendiorum periculis immunia servet;
nec fortuito factum esse, ut haec Volcani dei infesti placatio messe peracta media inter
Consualia et Opiconsivia interponeretur, Huschkius vidit (Das alte rom. Jahr p. 251).

Iam igitur id quod feriarum Opis et Consi in fastis vicinia indicabat et nomine et
indole deae omnibus modis firmari vidimus, numina fuisse antiquitus inter se coniuncta.
quodsi postea a coniuge suo Ops abducta est Saturnoque in volgi opinione copulata,
ingruentibus graecarum fabularum nubibus factum est. nam postquam Saturnum deum
a Graecorum Kgovw non esse diversum creditum est, cum inter Romana numina circum-
spicerent quae huius coniugi Rheae responderet, ultro se offerre videbatur ea dea, cuius
feriae Opalia a Saturnalibus proxime aberant, praesertim cum et Opem et Rheam terram
significare communis opinio ferret (cf. Merkelius proleg. ad Ovid. fast. p. CCXXXIX).
quae comparatio, qua religioni Romanae nihilo plus lucis adferri concedendum est quam
inde, quod matrem Matutam Leucotheae, Stimulam Semelae, Virbium Hippolyto adsimu-
laverunt, quando instituta sit pro certo dici nequit: certe Saturnum pro Kqovq iam
Livius Andronicus constanter ponit , cum Iovem Iunonemque Saturni pueros dicit , et de
Saturno Opeque Iovis parentibus longum sermonem nectit Plautus Cistell. II 1, 37 sqq. ;
cuius loci sales, qui eo consistunt quod Alcesimarchus deorum cognationem perturbat et
a Melaenide corrigitur, quamquam iure a Jordano (Herm. XVI p. 230) ex exemplari
graeco derivantur, tamen intellegi a spectatoribus Romanis non poterant nisi Opem
eandem esse atque Rheam arbitratis 4 ). neque hoc mirum est, quoniam Rheam deam
iam sat antiquo tempore in Romanorum notitiam pervenisse iam Rheae Silviae fabula
demonstrat, de qua conferendi sunt Schweglerus hist. Rom. I p. 428 et Herm. Diels
Sibyllin. Bldtter p. 94 sq.

3) Varrode 1.1. VI 21. neque alia causa est cur nonnulli, quorum fides satis firma esse visa est
Macrobii III 9, 4 auctori, Opem Consivam haberent pro arcano numine, in cuius tutela urbis Romae
salus posita esse credebatur.

4) Cf. etiam Plauti mil. glor. 1082, Pers. 252 et Euhemeri Enniani excerpta a Lactantio inst.
div. I 14 servata.

Digitized by

Google

VIII

Veteris Opis Consivae num quae memoria in religione populi posterioris aetatis
remanserit non facile diiudicaveris : nam tituli Opi dicati Praenestinus et Albensis (C. I.
L. XIV 3007. EX 3912; Aeserninum IX 2633 consulto omisi) possunt fortasse ad illam
referri; arae vero idibus Augustis anni p. Chr. 7 Opi Augustae et Cereri matri in vico
iugario dedicatae (C. I. L. I p. 399) ad graecam deam spectabant; nam hic Opem pro
Tellure cultam esse docet eius cum Cerere coniunctio.

II

Vidimus numinum sociatorum Consi Opisque ferias in fastis ita coniungi, ut et
Opiconsivia et Opalia celebrata sint post diem quintum Consualia , triduo inter utrasque
ferias interiecto. quod in feriarum Romanarum ordinatione minime singulare est, sed
compluribus aliis exemplis firmatur. nam cum Mommsenus (C. I. L. I p. 366) demon-
straverit ferias per plures dies extensas non continuari nisi cum intervallis idque propter
numeri imparis studium in omni anni Romani dispositione conspicuum evenisse, haec
observatio ita suppleri potest, ut plerumque inter complures dies feriatos, qui aut ad
easdem ferias pertinent aut eidem deo celebrantur aut numinibus inter se cognatis
dicantur, non singuli dies interponantur, quod fieri videmus in Lucariis Iul. 19. 21 actis,
sed tridua, cuius usus exemplum maxime perspicuum Carmentalia offerunt, quae aguntur
Ian. 11. 15 B ): Lemuria, quae tribus diebus concluduntur Mai. 9. 11. 13, utram legem
sequantur in incerto est, cum inter primum ultimumque diem festum triduum, inter
singulos singuli dies intersint sed suppetunt exempla alia. mense Aprili triduo inter-
iecto celebrantur vicinae feriae Fordicidia Apr. 15. Cerialia Apr. 19, quae artissimo
conectuntur vinculo; Fordicidiis enim Telluri fordarum boum sacrificium fieri Ovidius
testatur fast. IV 634, Telluris autem cum Cerere iam in vetusta Romanorum religione
certa conspicitur consociatio, cuius multa adferri possunt testimonia. sic feriis Sementivis
et Telluri et Cereri flamen sacrificat cum invocatione omnium numinum quae arva tueri
credebantur, ut narrat Ovidius fast.1671 sqq. et quem iure huc rettulerunt Fabius Pictor
apud Serv. Georg. I 21 ; porca praecidanea, quamquam Cato de agri culi 134 et Gellius
IV 6, 8 solam Cererem nominant, et Cereri et Telluri immolatur secundum Varronem
(de vita p. R. III apud Non. p. 163 Merc.), sicut in universum porci sacrificium inprimis
his duabus deabus convenit 6 ); denique idibus Decembribus, quo die a. u. 486 Telluri
aedes in Carinis dedicata est, praeter Tellurem etiam Cereri fit, et quamquam in hoc

5) Video hoc non fugisse Usenerum, qui haec adnotat mus. Rhen. XXX p. 222 n. 6: Es scheint
in den italischen Sacralkalendern nicht selten gewesen zu sein, dass dem Feste eines Gottes am funften
Tage ein gleiches folgte. Der romische Kalender bietet noch mehrere ahnliche Falle (Carmentalia am
11. und 15. Jan., Lemuria am 9. und 13. Mai), aus denen man ersieht, dass solche Feier des 5. Tages
nicht btoss nach den Iden vorkam, wenn sie auch dann am hdufigsten sein mochte. sed ipse Jianc
observationem non ultra prosecutus eat.

6) Vide quae composuit J. Marquardt Bom. Staatsverw. III p. 365 n. 2 et adde Horat.
epist. II 1, 143.

Digitized by

Google

IX

sacro lectisternii mentio in fastis Praenestinis 7 ) et apud Arnobium VII 32 facta graeci
ritus indicium est, tamen ipsa dearum coniunctio ad veterem Romanorum superstitionem
quin redeat dubitationi exemptum videtur. iam concedes opinor ne Aprili quidem mense
casu factum esse, ut Telluris Cererisque dies festi eodem spatio dirimantur, quo Augusto
et Decembri Consi Opisque numinum sociatorum feriae.

Iam ut ad alterum exemplum pergam, inter ferias Martio mense deo Marti celebratas
excellere notum est Quinquatrus Mart. 19 et Tubilustrium Mart 23: nam Quin-
quatrus, quae postea propter aedem Minervae hoc die in Aventino dedicatam huius deae
esse putabantur, proprie Martis ferias fuisse recte Mommsenus (C. I. L. I p. 389) praeter
alia collegit ex falso Charisii p. 81 veriloquio; qui cum Quinquatruum nomen a ficticio
aliquo verbo quinquandi hoc est lustrandi deducat, his feriis lustrationem armorum agi
solitam fuisse apparet, quocum consentit quod eodem die Salios Martis sacerdotes tripu-
diavisse fastorum Praenestinorum aliisque testimoniis constet; Tubilustrii vero diem
festum Marti sacrum fuisse et iidem fasti et Laurentius Lydus de mens. IV 42 testantur.
celebrantur igitur Tubilustrium feriae Martiae post diem quintum Quinquatrus et
ipsas ferias Martias; sed etiam qui dies est ante quintum Quinquatrus, id est
idus Martias, antiquitus eidem deo sacratas fuisse persuasum habeo. nam quod
Equirria, quibus in honorem Martis ad aram dei in campo sitam equi cur-
rebant, secundum calendaria fiebant pridie idus i. e. Mart 14, iam Mommsenus (1. c.
p. 366. 388) monuit praeter feriarum consuetudinem pari mensis die celebrari. sed hoc
e posteriore demum mutatione ortum esse et Equirria primitus in ipsas idus incidisse
mihi e feriarum quae mense Octobri aguntur comparatione elucere videtur. etenim cum
Joachimus Marquardt recte viderit Quinquatrus Mart. 19 et Armilustrium Oct. 19 utras-
que armorura lustrandorum ferias ita inter se cohaerere, ut alteris ante bellum initum
alteris post expeditionem finitam arma Marti sacrarentur , nemo quod sciam satis anim-
advertit eadem ratione Equirriis medio Martio mense actis respondere idibus Octobribus
antiquum sacrificium, quo equus October Marti immolabatur. utrumque enim sacrum
Marti dicatur, utrumque fit in campo ad veterem aram Martis, utroque equi discurrunt
curribus iuncti; una re differunt, quod mense Octobri equus bigae victricis dexterior
Marti immolatur servatis priscis lustrationum caerimoniis, de quibus praeter Festum
p. 178 adeundus est Prellerus myth. Rom. I p. 366 sq. hic cum plerisque recentioribus
(cf. inprimis Guil. Mannhardt Mythol. Forsch. p. 156 sqq.) in eo erravit, quod Martem
veterem terrae agrorumque deum arbitratus hoc sacrilicium ob frugum eventum fieri

7) Momm8enus (C. I. L. I p. 408) fastorum Praenestinorum fragmenta ita supplevit, ut aedi-
lium mentionem infuisse eumeret, provocans ad testimoniuni Tertulliani de idol.10 flaminicae et aedihs
sacrificant Cereri; schola honoratur feriis (sic Gelenius; pro Cereri schola in Agobardino legitur creatis
cola). quod vereor ut recte huc rettulerit; nam idibus Decembribus discipulos feriatos fuisse non
niagis usquam traditnr, quara hoc die flaminicam et aediles sacrificasse. contra scimus omnibus nun-
dinis flaminicam in regia Iovi arietem itnmolasse (Macr. I 16,30) et nundinis magistros ludos dimisisse
auctor est Varro (sat. Menipp. fr. 279 Buech.): itaque ad nundinas hic locus referendus videtur, ex
quo id discitur, etiam aediles nundinis sacrificasse. sequitur ut neque Gelenius neque Reifferscheidius
(qui legit aediles sacriHcant creati) Tertulliani verba recte restituerint; ego quid subsit non expiscor.

2

Digitized by

Google

X

Paulo p. 220 credidit neque vidit hanc opinionem nihil esse nisi unam e permultis
coniecturis plus minusve absurdis, quas ad interpretationem sacri intellectu difficilis
grammatici veteres excogitaverunt (Fest p. 178. Plut. Q. R. 97) indeque solum confictam,
quod equi priusquam sacrificaretur collum panibus redimire solebant: quo ex ritu nihil
colligi posse quod causam naturamque sacri declaret iam eo patet, quod eadem caeri-
monia etiam in aliis sacrificiis usu venit , quibus nihil cum frugum eventu esse constat,
v. gr. in Vestalibus (Qvid. fast. VI 311; cf. O. Jahn in actis societ. litterar. Saxon. V
p. 315). veram autem huius sacri rationem inter veteres ii viderunt, quorum sententiam
ita refert Festus, equum hostiae loco Marti bellico deo sacrari. ergo quae de Quinqua-
tribus et Armilustrio adnotat Mommsenus 1. c. p. 389 scilicet antiquissima aetate, ante-
quam per hiemem bella continuari coepta essent, comprehendebatur his fere diebus belli
tempus lustranturque igitur militum arma et cum promuntur et cum conduntur eadem
integra ad Equirria et equi Octobris sacrum transferre licet. nam equi quoque bellatores
et antequam ad bellum exercitus proficiscitur et post reditum deo bellico lustrantur ex-
pianturque. quae si recte disputavi, consequens est ut Equirria et sacrum Octobre non
minus eodem mensis die constituta fuerint quam Quinquatrus et Armilustrium, et mensis
Martii feriae Martiae Equirria Mart. 15, Quinquatrus Mart. 19, Tubilustrium Mart. 23 ita
se exceperint, ut singulis singula tridua intericerentur: quod idem in mensis Octobris
quoque sacris Martiis idibus et post diem quintum idus celebratis observatur. iam cum
septem octove dierum festorum paria invenerimus ita disposita, ut posteriores feriae post
diem quintum priorum agerentur, de casu vix iam cogitaveris intellegesque qua ratione
factum sit, ut e vetustis dierum nominibus in -atrus desinentibus, quae significant quotus
numeretur dies aliquis post alium diem certi nominis 8 ), in fastis Romanis neque triatrus
et sexatrus et septimatrus, ut apud Tusculanos, neque decimatrus, ut apud FaJiscos, sed
solae quinquatrus supersint, quia videlicet quintorum dierum singularis erat auctoritas.
ceterum cur Equirria locum mutaverint et ab idibus in diem praecedentem migraverint,
quamvis certam causam adsequi nequeamus, tamen probabile est ideo hoc factum esse,
quod idibus Martiis duo praeterea celebrabantur sacra publica, scilicet Idulia Iovis sacra
— nam idus ante Caesarem dies fastos fuisse non credo Soltauio annal. philol. GXXXIII
1886 p. 279 sq. — et feriae Annae Perennae, cavendumque esse videbatur ne populus
ab his sacris ludorum sollemnitate avocaretur, praesertim cum Annae sacrum extra
urbem ad primum lapidem viae Flaminiae agendum esset. de his Annae Perennae feriis
qui docte et ingeniose , ut adsolet , commentatus est Hermannus Usener (mus. Rhenan.
XXX p. 206 sqq.) non debebat me quidem iudice frivolis Ovidii fabellis (fast. III 675 sqq.)
tantum tribuere, ut Annae Martisque in religione Romana aliquam fuisse consociationem
putaret Martemque anni deum fuisse inde probare studeret: mihi ut Iovis Martis Annae
feriae uno die concurrerent mero casu factum videtur.

8) Vocabuli quinquatrus derivationem recte definiunt Varro de 1. 1. VI 14 et Festus p. 254, in
eo solo errantes, quod triatrus quinquatrus septimatrus nil nisi post diem tertium, quintum, septimum
idus significare arbitrantur, cum ea vocabula non minus dies eodem intervallo a kalendis, nonis, quo-
libet die certi nominis distantes significare posse consequatur ex iis, quae de diei atri primaria notione
bene monuit 0. Qruppe Herm. XV p. 624; cf. etiam Useneri nota mus. Rben. XXX p. 222 n. 6.

Digitized by

Google

XI

III

Sollemne equi sacrificium idibus Octobribus actum quin inter antiquissima populi
Romani sacra publica fuerit in tanta caerimoniarum prisca vetustate. vix erit qui in
dubitationem vocare velit. eo magis miramur in hemerologiorum notationibus litteris
maioribus perscriptis huius sacri nullam fieri mentionem, cum Equirria, quas ferias ad
eandem aetatem recedere probabile est, ibidem commemorentur. huius rei non aliam
causam fuisse suspicor quam quae effecit, ut ne Annae Perennae quidem feriae in his
indicibus perscriberentur, sed e solis adnotationibus, quae in fastis Vaticanis Farnesianis-
que adpictae sunt, et e scriptorum testimoniis innotuerint uterque scilicet dies, et Annae
Perennae et equi Octobris, iam suum nomen gerebat, cum idus essent; hemerologiorum
vero cum non ea esset ratio , ut in usum sacerdotum plenam darent tabulam omnium
quae singulis diebus celebranda essent sacrorum , sed populo destinata in civium con-
spectu ponerent singulorum dierum et nomina et condicionem — quod consilium in
talibus fastis quales Maffeiani supersunt maxime conspicitur — , si quando complures
feriae uno die concurrebant, omnes enotare non solum non opus erat, sed ne opportunum
quidem, quoniam ex quo sacro dies nomen duceret ita non perspicuum fuisset et magnae
evenissent turbae. itaque quae in idus Iovis ferias incidebant feriae aliorum deorum
non perscribebantur in ipso dierum festorum laterculo, nonnumquam vero in adnotatio-
nibus liberae reipublicae aetate veteri tabulae additis, quales in hemerologiis superstitibus
leguntur minoribus litteris exaratae, locum invenerunt. quodsi igitur ad idus Martias in
fastis Vaticanis adscribitur feriae Annae Perennae via Flam(inia) ad lapidem prim(um),
hoc nolim cum Mommseno (G. I. L. I p. 375) ita solvere, ut primitus scriptum fuerit
feriae Iovi. sacrum Annae Perennae idque quadratarius confuderit, sed feriarum Iovis
mentionem, ut quae omnibus idibus recurrant, ut plerumque in hemerologiis omissam
esse, solas Annae indicatas; nam has non minus ferias fuisse publicas quam Iovis ex
Macrobii 1 12, 6 Lydique de mens. IV 36 testimoniis patet consimilis est ratio eius diei,
qui est X kal. Ian. et vocatur in fastis LARENT(alia) a sacro Larentae sive Larentinae,
cui eo die parentabatur per sacerdotes publicos; eodem enim die Iovis ferias fuisse et
fasti Praenestini adnotant et Macrobius auctor estllO, 11: quomodo igitur fieri potuerit,
ut sacrum parentale ad inferos pertinens idem celebraretur Iovi deo caelesti iure cum
Mommseno*) miraremur, nisi mero casu factum esset, ut numinum nullo cognationis
vinculo iunctorum feriae in unum diem concurrerent ,0 ). tertium eiusdem rei exemplum
offerunt Liberalia Mart. 17, de quo die haec refert Masurius Sabinus fastorum libro
secundo (laudatus ille quidem a MacrobioI4, 15): Liberalium dies a pontificibus agonium
Martiale appeUatur. iam cum liberi Martisque ullam fuisse in ipsa veneratione societatem
nemo dum contenderit, utrumque autem sacrum inter ferias publicas numerandum esse
iam e nomine pateat, hic quoque tenemus duas ferias per casum uno die coniunctas,

9) B6m. Forseh. II p. 4: wie dies individueUe Todtenfest eugleich ein Fest des Oottes des
Lichtes und Lebens, des Jupiter ist f dieser B&thsel Wort ist wohl auf immer verschoUen.

10) Hoc recte vidit etiam Tb. Zielinski, Quaest. comic. p. 119 n. 1.

2*

Digitized by

Google

xn

qui in fastis ex alteris nomen accepit; nam in fastis Maffeianis et Farnesianis diei signi-
ficatio sola est LIBER(alia) , cum in hemerologiis Vaticano et Caeretano (C. I. L. XI
3592) post hoc nomen addatur AGON(ium) sive AG(onium) 11 ): sed illam rationem
communem fastorum usum reddere discere licet e Varrone de 1. 1. VI 14, qui Liberalium
nomen e fastis, Agonii e libris Saliorum Agonensium citat, itaque hoc alterum in fastis
non legit; et consentaneum est in plerisque hemerologiis solum diei nomen extitisse —
nam qui diem Mart. 17 commemorant auctor belli Hispaniensis (c. 31) et Cicero (epist.
XII 25, 1; ad Attic. XTV 10, 1) Liberalia nominant — , sacri vero Martialis mentionem
et in pontificum commentariis et in eorum sacerdotum libris, quorum primariae in eo
sacrificio partes erant. cur vero non ab Agonio sed a Liberalibus dies nomen acceperit
in propatulo est, cum iteratus eiusdem nominis usus confusionem fastorum minaretur,
Agonii autem nomen ter praeterea in anni tabula occurrat Ian. 9 Mai. 21 Dec. 11. horum
dierum ultimo praeter Agonium celebrantur feriae Septimontium vocatae, quae in
fastis non leguntur, non ob eam causam ob quam equum Octobrem Oct. 15 et Annae
Perennae ferias Mart. 15 et Agonium Martiale Mart. 17 et Iovis ferias Dec. 23 desiderari
dixi, sed quia e duobus sacrorum publicorum generibus, quae discerni videmus a Verrio
Flacco (Fest p. 245), in fastis non indicantur nisi quae publico sumptu pro populo
fiunt, excluduntur quae pro montibus pagis curiis sacellis, veluti Septimontium Paganalia
Fornacalia Argei. itaque non adstipulor Mommseno (Rom. Staatsrecht III p. 114) Septi-
montii ferias sub Agonalium nomine iam in veteribus Numae fastis commemoratas fuisse,
neque fieri posse arbitror, ut e Septimontii caerimoniis ab Antistio Labeone descriptis
(Fest. p. 348 cf. 340. 341) de nomine dei hoc Agonio celebrati aliquid discamus; quod
e fastorum Amiterninorum apicibus AG-IN Mommsenus (C. I. L. I p. 408) elicere conatus
est Ag(onia) In(ui), iam eam ob causam reiectaneum videtur, quod Inuus non noirien
dei est sed cognomen, cui in sobrio fastorum sermone non magis locus est quam vocibus
quales sunt Lucetius Gradivus Mulciber aliae similes: mihi, cum in calendariorum par-
tibus maiore litteratura exaratis numquam accidere videam , ut inter feriarum nomen et
diei notam (JSP) inseratur significatio dei, cui ei feriae celebrantur, illud AG-IN mero
quadratarii errore ex AGON natum esse persuasum est: cui ergo deo Septimontii die
pro populo sacrificatum sit nesciendum erit.

Quod in sacrificio equi Octobris et in sacro Annae Perennae vidimus, deorum ferias
in idus incidentes diei nomen non dedisse, hoc idem etiam in kalendas cadere Martiarum
kalendarum exemplo inlustratur, quae solae ex omnibus kalendis IP notam gerentes

11) Agonia sive Agonalia formae, quas praebent Varro de 1. 1. VI 12. 14, Paulus p. 10, Ovidius
fast. I 317 sqq., nulla auctoritate nituntur, sed ad exemplum Lucarium Feralium aliorum fictae sunt:
nara de hoc nomine nihil compertum fuisse nisi quod ex fastorum compendio AQON elici poterat in-
sanae quas scriptores illi proferunt nominis interpretationes ostendunt. inter quas reliquis minime
praestat ea, quae Agonalia a verbo apparitoris sciscitantis caedine hostiam oporteret agone? deducit,
quam velim non videretur probare vel Buechelerus Umbric. p. 30. re vera unica quae extabat nominis
forma fuit agonium h. e. sacrificium (cf. Mommsen 0. I. L. I p. 383) a voce *ago t quae a sollemni
agendi verbo eadem ratione derivatur qua edo ab edendo, non aliter descendens atque a praecone
praeconium.

Digitized by

Google

xin

se antiquitus feriatas fuisse indicant 18 ) ; et adnotant fasti Praenestini Martis ferias esse
narratque Lydus (de mens. III 15. IV 29) his kalendis Salios arma movisse: qui dies
cum certe in libris pontificum Saliorumque suo nomine non magis caruerit quam Equirria
Agonium Martiale Quinquatrus Tubilustrium , hoc nomen in fastos non receptum in
communi notitia interiit. prorsus eadem ratione kalendarum Iuniarum nomen alias
obscuravisse videtur ferias antiquas, Carnae videlicet deae sacrum publicum, quod fastis
Numae recentius esse minime inde colligi potest, quod Macrobius I 12, 31 huius
sacrificii originem a L. Iunio Bruto Tarquiniorum expulsore deducit; quod cum e sola
mensis Iunii Iuniaeque gentis comparatione ortum esse pateat, contra sacri vetustatem
nil efficit, praesertim cum fastorum interpretes etiam alias indubitatae antiquitatis ferias
non modo ad regum expulsionem sed vel ad obsidionem Gallicam referant. priscas has
ferias esse et ex ritu sacrificii apparet et inde quod kalendae Iuniae a pultis fabatae
sacro Carnae oblato in volgi ore fabariarum nomen retinuerunt vel usque ad quartum
p. Chr. saeculum, quo ludos deae editos esse Philocalus testatur (C. I. L. I p. 394):
denique vel ipsum feriarum nomen, quamvis in hemerologiis non perscriptum, casu ser-
vatum est, siquidem recte Mommsenus in testamento Emonensi C. I. L. III 3893, ubi
praescribitur uti rosas Carnar(iis) ducant, Carnariorum nomine kalendas Iunias in-
dicari intellexit. est autem hoc testamenti praeceptum maximi pretii ideo, quod docet
Carnae diem simili ratione ad deorum inferum religionem spectavisse qua Parentalia
Rosalia similiaque sollemnia, quibus dis Manibus inferias offerre moris erat testatoresque
praecipere solent (cf. Marquardt Rbm. Staatsverw. IU p. 311 sq.), idemque e fabarum
sacrificio patefit, quarum in sacris feralibus usum nuper docte inlustravit 0. Crusius
mus. Rhen. v. XXXIX p. 164 sqq. iam igitur intellegitur cur kalendae Iuniae inter dies
nefastos tristes nota N addita referantur, quod idem Februariis quoque Iuliis Octobribus
Decembribus kalendis accidere videmus. atque in kalendis Februariis, cuius mensis
prior pars tota lustrationibus addicta est (cf. Mommsen C. I. L. I p. 386) hoc explicatione
non eget, in Iuliis Decembribusque, quamvis cur nefastae tristes sint nunc declarare non
valeamus, non ita offendit, quia sequentes quoque dies (Iul. 1 — 3. 6—9. Dec. 1 — 3)
eandem notam gerunt. kalendae vero Octobres inter medios dies fastos comitialesque
nefastae hanc indolem, nisi omnia fallunt, traxerunt e Tigilli Sororii expiatione quot-
annis hoc die in Esquiliis facta ; quod sacrificium cum posteriores propter Iunonis Sororiae
lanique Curiatii cognomina cum volgata de Horatiorum Curiatiorumque certamine et de
Horatio sororicida fabula coniunxerint , certe tam vetustae originis erat, ut in fastis
Numae perscriptum legi consentaneum esset, nisi diei nomen iam kalendae occupavissent.
ipsum sacrum kalendis ad ianum viae superpositum 18 ) Iano et Iunoni factum pertinere
videtur ad eandem religionem, qua haec numina omnibus kalendis in sacrificiis coniuncta

12) Nisi forte cum Soltauio (annal. philol. CXXXVII 1888 p. 834 n. 7) sumere mavis, hunc quo-
que diem a Caesare demum inter nefaatos hilares receptum esse; cuius sententiae ego quidem nullam
▼ideo rationem.

18) Nihil enim aliud illud tigiUum fuisse recte vidit 0. Gilbert Gesch. und Topogr. der Stadt
Bom I p. 178 8qq. f qui tamen multa faleiseima admiscet.

Digitized by

Google

XIV

esse narrat Macrobius I 9, 16 et 15, 19. itaque hoc quoque sacrum sicut Carnaria et
reliqua quae ante memoravi, quamquam in hemerologiorum partibus antiquissimis non
indicantur, addendum erit feriarum anni Romanorum vetustissimi tabulae a Mommseno
C. I. L. I p. 375 compositae.

IV

Volcanum quod infestum deum supra (p. VII) dixi paucis in fine commentationis ex-
plicare iuvabit. persuasum enim habeo Volcani religionem Romanam sinceram ab
^Hyaiaxov graeca eo diversam fuisse , quod non aliam ob causam deum publice venera-
bantur nisi ut eo placato et favente noxia incendiorum vis, cui ipse praeesse credebatur,
_propelleretur: cuius rei et aedes dei extra pomerium conlocata documentum est — nam
recte hoc eo consilio factum esse ait Vitruvius 1 7, 1 ut Volcani vi e moenibus religionibus
et sacrificiis evocata ab timore incendiorum aedificia videantur liberari — et sacra ab
Augusto et Domitiano imperatoribus incendiorum arcendorum causa ipso Volcanalium die
Aug. 23 instituta 14 ) et dedicationes a magistris vicorum (C. I. L. VI 801. 802) aut a
vigilibus (C. I. L. VI 798) factae. neque infensa dei natura non agnoscitur, cum Volca-
nalibus per pisces vivos in ignem coniectos placatur (Fest. p. 238. Varro de 1. 1. VI 20)
ipseque inter ea numina primum locum tenet, quibus post victoriam spolia hostium
cremari fas est; quo de ritu valde errat Prellerus myth. Rom. II p. 152 sq. haec ad-
notans: es $ei denn dass auch dabei das Bild des gottlichen Waffenschmiedes im Spiele
war, wenigstens sind es immer Waffen, welche dem Vulcan bei solchen Gelegenheiten
geweiht werden. Volcanum enim in vetusta Romanorum religione pro fabro ferrario et
armorum artifice habitum esse omnino negandum videtur, quamvis haec opinio omnium
fere virorum doctorum, e quibus unum dubitare video Jordanum (ad Prelleri myth.
Rom. II p. 148 n. 4), consensu sanciatur. qui duobus nituntur argumentis, Mulciberi
cognomine et Tubilustrii feriis Mai. 23 Volcano tubarum fabricatori, ut putant, celebratis.
sed Mulciberum dictum esse qui ferrum molliat contra consuetudinem linguae latinae,
quae verbum mulcendi ita adhibere nescit, suspicati sunt grammatici veteres (PauL
p. 144, quocum cf. Macr. VI 5, 2. Serv. Aen. VIII 724); immo haec vox eadem ratione
formata qua faber, canddaher, deum significat qui ignem mulceat, sicuti apud Vergilium
Aen. I 66 Aeolus dicitur fluctus mulcere : cui igitur dedicatur titulus Brixiensis C, I. L. V
4295 Volk(ano) miti sive mulcibero idem intellegitur atque Volcanus quietus, quem Romae
una cum Stata matre venerantur magistri vicorum (C. 1. L. VI 802). Tubilustrium
vero X kal Iun. Volcani ferias esse ego ne fastorum quidem Venusinorum et Amiterni-
norum adnotationi crediderim, nedum persuadeat Ovidius fast. V 725 dicens Proxima
Volcani lux est; tubilustria dicunt: Lustrantur purae, guas facit ille, tubae. nam ut

14) Depriore sacrovide quae Herm. XXVI p. 141 n. 1 et supra p. VII adnotavi, alternm teatatur
titulus urbanus in colle Quirinali repertus C. I. L. VI 826, de quo conferendus est R. Lanciani BuU.
arch. com. XVII 1889 p. 831 sqq. qui idem verissime nionuit (Notiz. d. scavi 1880 p. 475) cultum
Volcani Ostiensem eo coneilio institutum eaee, ut deus ignem ab horreis et navalibus defenderet.

Digitized by

Google

XV

Ovidii auctoritas satis infirma est, ita vereor ut recte Mommsenus illis fastorum inter-
pretamentis, quibus feriarum nominibus dei celebrati mentio additur, summam et
vetustatem et fidem tribuerit 16 ) , cum potius e doctrina eorura, qui de fastis commentati
sunt, profecta quamquam saepe pretiosissima sunt 16 ), tamen nonnumquam verum non
adsecuta esse videantur. Tubilustrii vero Maio mense acti explicationem disiungi non
posse a priore Tubilustrio (Mart. 23) non solum e nominum concentu patet — satis enim
absurdum esset duorum dierum eodem nomine signatorum 1T ) alterum Marti alterum
Volcano celebrari duorumque Tubilustriorum aliam esse rationem atque duorum Equirrium,
Vinalium, Consualium — sed maxime inde, quod utriusque diei sacrificium idem fiiisse
testatus est Verrius Flaccus (Paul. p. 353 tubilustria dies appellabant, in quibus agna
tubas lustrabant) et utrumque sequitur dies nota Q*B'C*F conspicuus: quorum signi-
ficatio quamquam in incerto posita est (v. Mommsen chronol. Rom. p. 241 sqq.), tamen
ipsorum cum Tubilustriis conexus haec ad diversos deos pertinere non posse demonstrat.
cum vero prius Tubilustrium Marti celebrari constet (v. supra p. IX), Salii vero Martis
sacerdotes et cum tubicinibus sacrorum p. R. , qui tubilustria agebant, arte coniuncti
sint — nam tubarum in sacris Saliaribus usum multis testimoniis cognitum habemus 18 ) —
et diebus quoque nota Q- R* C- F insignibus secundum locum Festi p. 278 misere lacerum
sacrificio interfuisse videantur, mihi etiam alterum Tubilustrium non Volcano sed Marti
convenire videtur et ad illum translatum ab interprete, qui Volcanum arma tubasque
fabricari e graecis fabulas noverat: re vera ne posteriore quidem aetate tubicinum
patronus fuit Volcanus, sed artificum fautrix Minerva, cui anno p. Chr. 229 in Pannonia
superiore titulum dedicat scola tubicinum (Ephem. epigr. IV 503). ceterum in fine hoc
quoque adnotare placet, ne foci quidem domestici ignem primitus apud Romanos in
Volcani custodia fuisse; nam si Caeculus oppidi Praenestini conditor a matre propter
focum conceptus Volcani filius vocatur ut ab aliis ita a Catone (apud Schol. Veron.
Aen. VII 681) idemque nonnulli de Servio Tullio adfirmant, cum hic ab aliis Lare
familiari satus dicatur, hoc alterum certe sinceram fabulae Italicae formam servaVit postea-
que demum in Laris locum Volcanus successit (v. Schwegleri hist. Rom. I p. 714 sqq.):
quod ad exemplar graecae religionis factum esse inde patefit, quod Vestae foci deae
primum Volcanus coniungitur in lectisternio a. u. 537 celebrato (Liv. XXII 10, 9).

15) Bom. For8ch. II p. 3 n. 3: in den uralten die Oottheiten der benannten Festtage angebenden
Beischriften des Kalenders.

16) Ita Meditrioalia Iovis ferias fuisse solae hemerologioruni adscriptiones demonstrant , cum
grammatici (Paul. p. 123) e diei nomine sibi confinzerint Meditrinam deam, quae nulla umquam fuit.

17) Agonia quattuor hic non venire in censum ex iis quae supra p. XII n. 11 disputavi elucet.

18) Paul. p. 19 armUustrium festum erat apud Romanos, quo res divinas armati faciebant ac,
dum sacrificarent, tubis canebant; cf. praeterea Lyd. de mens. IV 27, Galpurn. ecl. I 68 et anaglyphum
ab Erne8to Schulse inlustratum (Alte Handeeichnung eines Beliefs mit Barstellung eines Salierumsuges
St. Petersburg 1873), ubi Salioe praecedunt tubicines laureati.

Digitized by

Google

t

Digitized by

Google

Digitized by

Google

flicmboflb^

B48O94608692A

Digitized by

Google

J

t

Digitized by

Google

aioiMbQAbie

b89094608692a