/
1
n>
//
. \r^^'
jT II. 31.
^
Digitized by the Internet Archive
in 2009 with funding from
Research Library, The Getty Research Institute
http://www.archive-.org/details/devrbisacromanioOOcasa
/
r-. »f V
•ir»» *•
\
D E
o...
A€'R©M ANI
O L I M
ViV<i Asiuil -K
IMPERI| SELENDORE
Opus Eruiliaonibius , Hiftorijs , ac Atif ma^-^
uerfionil^us y tam facris quam profanis
Illu{lratum .
In quo etiam nonnuUa ex occafionc tanguntur , tam
circa Romanae Ecclefice Principatum , quam
circa alias reliquarum orbis Regionum
res memoratu dignas.
AVCTORE lOANNE BAPTI15TA CASALIQ&OMANO.
■OIXTA ,;^
-> JM^. i»NNO ! VBUri. MDCL>
/
Es Typographi» Francifci AJberti Tani, Superiorum psrmifTu
I'» IMIii^lH.WH
Se^
Ci
r*-
^
-lii.
*.t-
ImpriraaoH , fi vidcbitur Reuerend^mp P. Mag. F. Vinccriitio GandiJo
Sacttt^lariApJoftoliciOrdinisPrajdicatomm. / . :\>
^•'B.iucilVicefgerenh* ■
J O
. ft .ifaymundus Capifucius Mag^ft^ &^y Relieffefidi^^
Imprimamr.
P. Fr. Vincentij Gandidi Sac. PaL Apoft. Mag. Ord. Praed.
,r ■ -.5
xinsitji^j Ui
i tju^;>
- - -u
/^
*" " ■■ ^Ti'^ ^-r**%<-^- f -Tt» ',
vv.
9
INDEX C APITVM,
PARS PRIMA,
PRaBfatio Cap. I. pag. i ,
De Romanorum Virtutibus & Potentia Cap.II. pag, 3.
De Publicis Romanorum opibus Cap. III. pag. 1 2.
De Priuatorum aliquot Romanorum opibus Cap. IV, pag. 1 8,
Defeptcm Orbls miracuIisCap. V. pag. 20.
Romanac Vrbis fumptuofaxdificiamolesreptem miraculoram Or-
bisexceduntCap. VI, pag.24.
Priuatorum Romanorum ^Cdes Vrbanx & RufticaB Cap. VII. p. 30.
Ds Vrbis fitu & Amplitudine Cap. VIII. pag. 32.
De Statuis, feu SimulacrisCap-IX. p3fr3 5*
De ObelifcisCap. X. p3g« 37-
DeCoIumnisin Vrbe Cap.XI. pag. 44.
De ViarumOperibusmagnisi&de AppiapraccipucCap.XII.p. 49.
De Romanorum mirabilibus Aquaeduciibus&CloacisC.XIILp. si.
De San(5t:orum Martyrum Coemeterijs Cap. XIV. pag. 5 6.
De Pontibus fiipra Flu mina Cap. XV. pag. 6 r .
De Aggcribus 5c Pontibus ad Mare extru(5lis Cap. XVI, pag. 6 3.
De Pontina Palude ciufque exficcatione Cap. XVII. pag 6 6.
De Aggcread RupclIamaChriftianifLudouicoXIII.C.XVIII.p.6g.
Vnde & a quo fontc proacnerint Romanor. Opcs?Cap. XIX. pag.7 2,
De Vrbis 6c Romani Impeiij Dcclinationc, Dcpraedadonibus&In-
ritu Cap. XX. pag. 7 6,
D c Rom ani Pontificis in Vrbe Principatu Cap. XXI. pag. 5 7,
DcVrbis rcftaurationcpoftincurfioncs & vaftationcs Barbarorum
Cap. XXII, pag. 103.
DcMoleAdrianiCap. XXIII. pag. 114,
An reccns Roma cum antiqua conferri qucat Cap. XXIV, p. n 9,
De Vrbis & Romani Impcrij , ac etiam Roman« Ecclcfiac perennita-
te Cap. XXV. pag. 12;?,
De Prifcorum Romanorum VirtutibusCap. XXVI, pag. 1 32.
Dodlrina & animi cultus,ac ctiam Mcchanicarum Arcium cura apud
Romanos Cap. XXVII. pag. 1 49,
Qualiter Romani ad Honorcs promoti ? Cap. XXVIII. pag. 1 5 2.
Romani a fccleribus cxcufati Cap. XXIX. P^g-J 5^-
Sub Romano Imperio felix Vita : & Chriftiana Religio propagata
Cap. XXX, ^ pag.rss.
Quarc Roma & aliae Vrbes floris fui maturitatcm aftecuta? , raro ma-
wsfumantaugmcntum? Cap. XXXI. pag. 165.
Pars
TARSSECVNDA.
E TriumphlsRomanorumCap. I.
De Ludls feu Sped:aculis Romanorum Cap. 11.
De Ludis Circcnfibus Cap. IIL
De Gladiatoribus Cap. IV.
De Venatione & Amphitheatro Cap. V.
De Tragoedia Cap. VI.
DeComcediaCap. VII.
DcVeftimentisRomanorum Cap. VIIL
De Armss Nobilium familiarum Cap. IX.
De A nulis Cap. X. pag. 2 6 s . De Fibulis Cap. XI.
De Pileo apud Romanos Cap. XII.
De Prifco vfu Salutandi fl-ernuenri & quare ? Cap. XIIL
De vario Teflcrarum vfu Cap. XI V.
De re Nummaria Cap. X V.
De ritu Nuptiarum Cap, X VI.
De lure Connubiali inter ciues Romanos Cap. XVIL
De Thcrmis feu Balneis Cap. XVI 1 L
De Conuiuijs & Triclinijs Cap. XIX.
De Horpitalirate Cap. XX.
De Funeribus Romanorum Cap. XXL
De Apochcofi feu Confecratione Cap. XXII.
PARS TERTI A.
E. RomanorumEthnicorum Sacrihcijs Cap. I.
De Sacerdotijs Cap.II.
De Virginibus Veftahbus Cap. IIL
De Sibyllis eorumque Oraculis Cap. IV.
De Virginibus Chriftianis Cap. V.
De Comiti js Romanorum Cap. V L
De R egimine & Magiftratibus Vrbis Cap. Yll.
De Legibus Cap. VIIL
De Militia Cap. IX.
QuomodoRomanaVrbs tantumexcreuerit? Cap. X. pag.^r 3.
Quibusadminiculisparta dignitas 6c magnitudo conferuata fueric
apud Prifcos Romanos ? Cap. XI. p3g-+2 3«
INDEX TITVLOR. INT NOTABILIBVS.
DE Pontibusp.42 7. Dealbo veftium colore pag.428.
£x veftibus animus & indoles denotatur pag. 430.
Devfuinuitandiadpotum pag. 430.
Colloquium feuiilentiuminterconuluas pag 432.
DeCalidopotup.433. De Hofpitalicate pag. 434.
D £
pag-
173.
Pag-
190.
m-
194.
pag-
205.
pag.
215.
P^g-
229.
m-
233.
Pag-
2SO.
m-
260.
m-
274.
p^g-
278.
p-g-
2SO,
p^g-
2S3.
p^^^g-
2SS.
p^g-
29S.
p^g-
BOi.
P^-^S'
31 4.
P^S-
322.
pag-
334.
p^^g-
342.
p^g-
356.
P3g-
360.
P^g-
3^9-
P^S-
372.
p^g-
377.
p^-^g-
3C2.
p^g-
584.
P3g-
390.
P^g-
39S.
pag.
40 r.
m^^-m^^mwi^iwim^mm?^^
::y^
£3j:.
A^n^i;
ii^J,'J^
SANCTISS. ET BEATISS. PATRI
NOCENTIO
E C I M O-
~w '■wi.t''A .« i,
?>/»
OMANI Imperij, 6c Vrbis ROMi^
pr^cipue,cuiusTuSANCTISSIMEPATER
authoritate diuina 6c dominatione ter-
rena moderaris habenas ; ego maiefla-
tem , 6c fublimitatem enarrandam iulce-
pi . Nec ad aUum abs Te Opus hoc dirigendum_j,
dum rcdijt ad eum , a quo noftra Vrbs fpiritum_?
a/Tumit . Debita efl: Tibi quoque h^c mea de Vrbe
lucubratio; quoniam Tu vitaUluce,6c educationo
iam ab illa iufcepta ; inde in facro Rot^ Areopa-
go, & Purpuratorum Collegio , pofi: aha Roman^
Ecclefi^ munera egregie funcftus , modo totius vni-
uerfahs Ecclefi^ moHmini moderator , rerumque di-
uinarum & humanarum in ea Arbiter emines . Ac-
cedit Tuus propenfus amor erga hanc eamdem Vr-
*bem in reftauratione Bafilicarum Lateranenfis iam
tum collabentis , 6c Vatican^ nondum expolit^ ;
pr^ter infignitum CapitoHum , &c Agonalem pla-
team ampHfsimis edibus , fontibus,6ci^gyptiObe-
lifco mixific.e,, ornatam . Atque hifce omnibus magis
adhuc relucSitPmdentia Tua in remouendis bellis
fubmo-
fubmotis , quibus Vrbs 6c Italia tota concutiebatur :
Vigilantiaincalamitoiis Annon^temporibus : Libe-
ralitas,ne Populus Tibi fubiedus veftigalibus , 6c alijs
importabilibus oneribus magis ac magis aggrauaretur:
Vt 6c ego (priuata fi perlequivellem) fileam. Tibi
igitur,SANCTISSIME PATER, humiUime deprecor:
quoniam apertis iam hifce diebus Coelefbs , huma-
n^que munificenti^ vahiis ; vt Tuam hanc VrbemZa"
continua protegas beneuolentia j ac fumm^ aufto-
ritatis Tu^ tutelam huic me^ lucubrationi impartia-
ris . Quam Deus Optimus Maximus humani generis
faluti diuturnam pr^flet Jntimis precibus exoro . Da-
tum Rom^ Kalend. lanuarij , Anno feculari MDCL.
SancSitatis Tu^
-jj
JJumilUmui Jertmt
haene/ Bap.CaJaJius,
A
B
D
D E V R B E
ET ROMANO
I M P E R I O
Pars Prima.
PRiEF ATIO
Caput I.
NiuerTus iara pcne Orbis Tub Augufto Caefare adoraue-
rat Roraara; cum auro & diuitijs > pretiofiora quasque af-
fluerent in ea: necnon omnes Gentesabilla, tanquani
aNumine fupremo penderent, morum Magiftra , com-
muni omniura patria , & prima cun£larum Vrbium. Diui-
numenimaliquodamaieftate &augufta illius fpeciefpi-
rare vidcbatur. Hancipfam Romani Imperij magnitu-
dinem , quaft compendio laudauit MarCialis .
Terrarum Dea > Gfntiumque 'ROMA »
Cui par esi nihil, & nihii fecundum .
Et Propertius.
Omnia Roman^ cedant miracula terra-
Natura hic pofuit , quicquid "vbique fuit .
Sedpulchre iieni, Scvbertim Claudianus.
^ua nihil in terris comple^itur altius ather t
Cuius nec fpatium vifus , nec corda decorem ,
Nec laudem vox 'ulla capit ; qu£ luce metalli
AEmtila vicinis fafiigia conferit ajlris .
At morum, legumqueparens , quafundit in omnes
Imperium ■> primique dedit cunabula iuris .
Hac ejl exiguis qu£ finibus orta , tetendit '
In gsminas axes , paruaque a fede profeda
Difperjit cum Sole manus . Hac obuia fatis
Innumeras •vno gereret cum tempore pugnas ,
Et Gallum tetris profierneret , aquore Panum,
Numquam fuccumbit damnis , ^territa nullo
Vulnere, po/l Cannas maicr » Trebiamquefr^mehat .
QuamquaiT. Claudianus Poeta Potentiam & Virtutem Romani Imperij
extoJlat; Jjocidemteftatur Liuiushiftor. lib. i. NulU -vnquam Rejpublicanec
maior , nec ft:iiicr , nec bonis exemplis ditiorfuit. QiiaJ & domiciJium legum »
g^mna/ium liiterarum, curiadigriitatum, vertexmundieflTet nuncupata;mili-
tarifqtie dilc plin.\; , 8c ieueritaiis , & virtutum omnium fpecimen .
Laceramodoomnia, &: dirutain Vrbe: adeo verum eftillud > Roma Romse
A fepulta
2 P R ^ F A T I O. '
iepiiltaiacet; necaliudhaecfuntquam egrcgij operis vmbra , & cadauer. A
SpiranttamenhcecomniaRomam illam veterem, & velucfcintillasemittunt
primi fplendoris, Exparietinisiliis,8c exkpidibus imagoltatim animoobo-
ritur Vrbis, qusevnafuitaborani aeuo j& vna erit; vtreiertantiquusPoeta.
'NontamettAnnorum feriesy nonfiammay necignis
Aeternum potuit hoc abolere decus .
Cuiusmagnilmperij per totfcecula continuati reliqui^ in Germanlaadhuc
remanent; & in Auiiriacadomo, ficur ex Aquilaeadhuc fpirantisfymbolo:
de cuius pra;eminentia fic loquitur Areopagita de Cieleft. hierarch. cap. i y.
forro effigiem AquiU Regiam dignitatem j motumque ad fuperna tendentem , ce-
leremque volatum , atque captandum necejfarium reparandis viribus cibum agili-
tatem atque vigilantiam > curfum O^facilitatemfummam: acpropterea vim illam
fmgularem ^eculandi atque intuendi liber^ > dire^e, in nullampartem inclinando
aciem luminum in radium illum vberrimum lucidijfimtim Deitatis j quem ex fe in-
JlarSolisemittit . Quje omnia de Aquilse forma deiumpta fymbola , facile f»a- „
dent conie^^uramde illainvexillis; quam poftea semulatne funt Gentes, 6c ^
prifciRomaniprKfertim, de quibus Iofephus.3, Bellilud.cap.^.inquit: Et
poji hos circum Aquilam figna alia , qu£ omnibus apud R omanos agminibus prdefi,
quod vhiuerfarum auium regnum habeat , d^ fit validiffima ; itaque JlJam &
principatusinfgne putant-i & omen viBori£ . Hsecille. Cuiusexempla Ro-
mse licuitvidere plurlma, inarcu maxime Conflantini, CoIumnaTraiani, &
in antiquis numifmatibus ; vt etiam refert Vvillalpandus in Ezechielem tom.2.
pag.468.eQl.i. Exquibushanc Aquilamlmpenj fymbolum peromnia tem-
poraapud Romanum Imperium permanfuram fcripfit ctiam Plutarchus his
verbis ; Cumfortitaa alata fit & vaga , & modo Afyrios , Medos , Ferfas , Ma-
cedones ,Carthaginenfes luflrauerit , eofdemque reliquerit: videtur adTyberim
alaspofuijfe, VQhibilemglobumreliquiJfey ^ Vrbew, quafiperpetiminhabitatura
intrafse. Cuiusin hoc rairabile fuit Homeri vaticinium in lliad .
Nunc autem 'Troiana Aeneas fceptra, tenebit ,
Et nati natorum , & qui nafcentur ab illiS' Q
lilevero tenuit&natieiiis, interquos Romulus primusRegum, ex eofan-
guine; &{imutatio aliqua itatus interuenerit, tamenlmperiura manfit: primo
iubRcgibus, fub ConfuUbus, & Principibus ; & fub iflis fciflum, diuul-
fumque, 8c caput alterumin Thraciam , aut Graeciam translatum Magno
Conftantino imperate , qui caufam deinde dedit inclinationi rerum ; quamuis
idem Conftantinus felicioribus aufpicijs , vt fydus illulf rauerit Orbem in ijs,
quae facra & pietatem tangunt; ille fiquidem Deo duce depulit tenebras ,
qu^e Orbemterra: denfafuperifitionumnubeobfidebant, lucem intulit,tem-
pla nobis&Chriftoaperuit, vanis cultoribus & Dijsclaufit: fummisetiam
RomanisPontificibusRomaJ in temporalelmperium fubftitutis. Qi'.orum_,
Romanus Imp. filius nuncupatur , vtlatisconftet origini Romanae & Deum..
adfuifle,&non defuturamvirtutem; & quamuisfquaJIida&Iacerahodiein
Auftriaca Germaniae domo Aquila Romani Imperij fymbolum modo exiftat;
' itavt prouincijs & terris, qua; olim Romano Imperio obediebant, modo
Auftriacuslmp.non doniinetur; decoraturtaraen illehoc nomine Romani D
Imperatoris, quiavereiniura Imperi) Romanifucceffit, & eo iure multa.,
poflidet. RegesergoHifpaniae, &GailiaenondicunturRomaniImpp. nec
Imperij Romanigermina, quiaIicetpofl]deant regna , quae RomanisoUm-»
fubievf^afuere, nontamen Romanorum iure , fedh^reditatis, aur belli, aut
alto titulo .• Auftriacus autem multis non alio iure quam Imperij Romani
potitur; & ideo furculus Imperi) Romani adhuc audit, fiGut& Traianus
quamuis Hifpanus,& Seuerusetfi Afer veri Pvomani Imperatores erant, quia
Romanorum iureimperabant.
Quamquam nullum regnum tam repente auflum quam Alexandri Magnl ,
qui
DE ROMAN. VIRIB. SEV POTEN. 3
^ qui prius fibi vifus eft comparare Imperium quam rcgnafle ; cum nullas de-
deritleges > nulla conftituerit militibus ftipendia, ledtantum regionesdi-
fcurrerit, nec regnum ftabiliuerit : dicere folitus, longepraeftantius litteris
antecederequamlmperio; ac magis amari quam timcri ; Gaefarautemcon-
tra : Oderint dum metuant . PopulusRomanusgentium princeps ob magni-
tudinem rerumgeftarum, imperandi diuturnitatem cxteros principatus an-
tecelluit; terra,mariqueimperium terminauit; quoniJiilin orbecciebrius,
nihilea Vrbe nobilius: vbi tanta aedificandi facultas, tot regia jedificiaj >
totlocafacra, Bafilicse , Sacella, Fora, Aquagducflus, Circi, Theatra, ope-
rofi fupraTiberim Pontes , Ludorura genera > tantus mortaliura concurfus,
vbi tot opes j & immoderati ad magnificentiam furaptus : vnde quidamj
fapiens interrogatus , quidde Vrbefentiret? fertur refpondiffe i?//V;'(jfo-
Jhon ideftjParuum mundum.LibaniusGrjecus )\omo,Romamii\nc^ix,non Vr~
bem fedquamdam c<tli p^r/e-/» appellatara . Cxterum cum latcpateat Ro-
manum Iraperium, nihilmagisadmirationcdignum, quam regnandi diutur-
^ nitas,amphtudo,&potentia,
De Romanorum Viribus , feu Potentia.
Cap. II.
OVoniam de Potentia > feu Viribus Romanorum primo nobis eft dicen-»
dum: ^X2E.hb\muriVtrumpoteJiasfeculariSyper quampopulusregitur qu^"
tut/. ad temporalia fitaDeol Modus autem debitusperucniendi ad potefta-
tem regendi populum , eft duplex : videlicet per haereditariam fuccelfionem,
& per eleiftionem : at vero qui alteri fuccedit, cum non fit primus , infertur
vt primus modus perueniendi debitc ad au£toritatem regiminis > fit per elc
dionem Dei , vel hominum . Id autem contigiflTc in Regno Ifrael , cuius legi-
Q^ timum injtium extitit Saul , primus Rex eleftus aufloritate Dei , & ex con-
fenfuPopuli: eo autem reprobatoproptcrinobedientiam,ele£tusdeindo
Dauid a Deo , vt legitur in primo Rcgum ; & filij cius fuccefferunt ei in Re-
gnum ex ordinatione Dei . Q^iantum vero ad quatuor Mundi Imperia> nojy
fueruntaprincipiolegitimeintroduifla , fedper violentiam vfurpata.
De Imperio Afsyriorum & Chaldjeorum, coepit illud a Ncmbroth, de quo
in Genef cap. lo. dicitur , quod Ipfe coepit effepotens in terra , & erat robutlus
'uenator coram Domino • ideft, oppreffor hominum , vt per expofitores : vnde
per violentiara & oppreffionem aliorum ipfe fibi acquifiuit Regnum & Im-
periura.
DeImperioautemMedorura&Perfarum> quod fucrit per violentiantj
introdudum, patet in Daniele cap. j. vbi in terfedlo Balthafsare Rege Baby-
lonis per Cy rum & Dariura , transiatum fuit Imperium in Mcdos > & Perfas .
Et quamquam de Cyro praedidum fuerit per Ifaiam cap.4.j.C/&r;7?o meo Cyrot
cuius apprehendidexteram , vt fubijciam ante faciem eius gentes , &dorfiRe*
D gum vertam. • zcperhoc videtur, quodipfe voluntate&auiloritate Deilc-
gitirae fuccefferit in Regnum & Imperium.Ad quod refpondetur; non infer-
ri ex veibis Ifai«,quod Cyrus audloritatc Dei obtinuerit Imperium , fed per
cadaturintelligiomnipotentiarefiftendiBalthafsari & Regibus fibi adhae-
rentibus ; & ordinatio Dei de Jiberatione populi de captiuitate Babyloni«e ;
quia praeuidit Deus, quod Cyrus adepto Imperio > licet per violentiam, pcr-
mitteret fiiios Ifrael cxiredecaptiuitate& redireinHierufalera; alias non
fineret Deus malafieri , nifi ex malis fciret cHcere bona ; & ita fcribit Ber-
trandusEduenfis De Origine &vfu lurifdiftionis Quaft. i. Dequo in Bi-
bhoth.Patrum toni, 4. parte prima .
A z Poft
4 M ROMAN. VIRIB. SEV POTEN.
Poftlmperium Meiorum, & Perfarumfucceflit ImperiumGrjecorum.., ^
jion per viam legitimam eledionis , vei haereditarije fucceflionis , fed per me-
ram violentiam potentiae, & armorum; vt in principio lib.r. Maciiab. ibi:
AlexanderRexGracorum percu£it DariumRegemPerfarum , & Medorum c^
conjlituitprjelta multa > & interfecit Reges terra ; & Jic obtinuit Imperium .
De Imperio autem Romanorum patet etiam ex CJironicis , & diuerfis hi-
ftorijs, quod fimili modoinfurrexeritper potentiam , & faecularem pruden-
tiara.Quamquamdubitaricontingatde Imperio, quod Caefar» & Auguftus
libiinuito Senatu&PopuIo vfurparunt; fed quidquid fit de inchoationo
Imperij Romani,au£loritate tandemSenatus.&Populi Auguftumimpcrafle
ndeftdubium. Nampoftdeui£tum Antonium, &totumfereterrarumorbcm
pacatum in pleno Senatu fe Imperio abdicauit > & refert Orofius lib.6.c.22.
de Augufto; Domini appellatione , vt maledi^um, & opprobriumfimper exhor-
ruit . Sed Senatores precibus coegerunt, vt Iraperium ipfe vnus retineret ,
quod & fccit . Ita Auguftinus Torniellus anno mudi. 4027. ex Dione & alijs
fic inquit: Itavtperpetuodeincepsperannosquadragintanon ampliuspervim, B
fedlegitime , Senatufcilicet , Populoque annuente , Imperium adminiHrauerit .
Exquibuspatet quodpoceftaslscularis quantum ad praBdicflia quatuor
Imperia , non fuerit a principiolegiiime introdu(fta, fed per violentianij
vfurpata . In fignum huius oftenfa illa funt Danieli in vifione diflo cap. J. fub
fimilitudine non hominum fed beftiarum ; quia non infurrexerunt per viantj
rationisfedimpetu fenfualitatis, quantum ad primara fuioriginem; fi autem
proceflii temporis hsec regna redu^fla fint ad ftatum legitimurajoportet quod
hocfueritaccedenteconfenfu Populi exprefl^o vel interpretatiuo; quia_»
quamuisinacquifitionepoteftatis, &iurifdi£lionis; &ineius vfu , vel abufu
poflit effe deordinatio , tamen in ipfo ordine fuperioritatis > & iubie(ftionis >
in quo confiftit dominium & au(floritas iurifdiiftionis > non poteft efl^e deor-
dinatio,quiaiamnon eifetordo, quodvnusprincipctur> &caEteri fintfub-
ieifli : ergo poteftas & dominium ad regendum populum > eft hominibus fe-
cundum debitum rationis & Diuinx ordinationis, vt in 1. 2.§. nouilfime D. de p
Orig. lurifd.Quamuisaflrecutiopoteftatis vel vfus eiufdem non fcmperfita
Deo;quandotalismoduseftmaiusvel ilIicitHS> dequibus Ofeas c.^.lpji re-
gnauerunt ,(^non ex me: Principes extiterunt, & non cognoui. Modus autem
debitusregendi popuIum> eft duplex, per hajreditariam fuccefl[ionem> & ele-
ftionem,vtdixi.Etita refert Eduenfis vbifupradi6la quaeft-i.
Haec violentia a Romano Imperio quamuisin fui prima acquifitionej
nonfucritforfan aliena; intercefllttamen in Principatu Augufticonfenfus
Senatus & Populi> vt dixi . luftitia praetereain bellisfufcipiendis apud Ro-
manos maxime enituit ; vtinfra cognofcemus . Hac , inquam , per ipfos bene
librata, enumerari poflTunt, atque in vfum computationis venire ea , quae
in[ndiagefta(untapudSeras,Perfas, &Medos; in Arabia, Aegypto , in
Afia , Syria , apud Galatas , Parthos , Phrygas ; in Achaia > Macedonia , Epi-
ro: ininCulis &prouincijsomnibus, quas folOriens, atqwe Occidens lu-
ftnit:ipfaradeniqueapud Dominam Romam> in quacum homineseflTentipfi
Numae Rcgis artibus , atque antiquis fuperftitionibus occupati ; non diftule- £)
runt tamen poft Chrifti mortem res patrias linquere > & ventati coalefcerc
Chriftiana:, vtrefert Arnob.Iib.aaduerf. Gentes. Ad fupernafiquidemani-
mumextollere, magnitudiniquoqueRoraanorum maxime tribuendum . Si
quisigiturflagitio & fcelere Imperiura confecutus fuerit> perraro virtute
&bonis artibus tenebit; & quodmiremur, folum Vefpafianum omnium^
ante fe Principum in melius mutatum accepimus ; ita non raro Imperia > quae
meliorem initio acceperunt : deteriores cofdempoftea dedifle > Ifrael nos
»r ^ omnium Gentium Hiftorise docent .
^rltK* ' Et fane perdifficile antc Imperium iudicare eft , meruerit quis illud an fecus
vbi
DE ROMAN. VIRIB. S£V POTEN. 5
A vbi adeptKS fuerit , facillimum . Quae enim latebant antea vitia & fcpulta^
cineri fuoiacebant,cumpurpura erumpunt: «onquodantc non fucrint;
fedmateriadeerat; Davina, aurura , muliercm >Impcria,vidcbisqua tem-
pcrantia > iiberaiiiatc , caiiimonia , manfuctudine quis exccllat ? qua ctiam^
intemperantia,auaritia» incontinentia» crudeiitate fit coaccruatus . Pro-
duntplurimumdignitatcs,flonproducuntfcelera noua. Priuata fiquidcra
fortuna vitiafere tegit > qnai publica rctegit , & profpccflanda prajbet . Hinc
quiin obfcuro vitam agunt ; ii quid iracundia > auaritia , libidine dcliquere^ ,
latent, & ofcuritatc fua tanquam dcnfa vndique nube & tcncbris inte-
guntur. Quiveroincxcelfoaetatemagunt, omniumoculispatent: atquo
hinc quaeapitdpriuat<>siracundia: ca in lmperiofuperbia> ac crudelitas ap-
pellatur. Exquibusquomagisprouidoseiredcccat, qui ex fortuna fua di-
<fta fa(£taq«emeditantur,nobis indicatur .
Exhisautemqui RomanamRcmpublicam, & Imperlum gubernarunt;
quamquam aredifemitaaliqui alicna vfurpando, & malc iraperando aber-
B rauerint; non defuerunttamen qui potentcs infublimi orbis culmine vir-
tutemagnafegelTcrint. Nos|autem quanti pondcrisefreteorumdemPotc-
ilas ; & in quo fe habcret , refcremus .
Primo fcfe ofTer t de Finibus iilius Imperij referre, & ij in quanta terrarum
&maris fpatia^ vno velut finu» ac iundtim inclufa } fucrintpropagati : quan- KonMniT
ta in vllopriorum , ac pofteriorum Impcriorum vmquam extiterint. Itaqucj
haud vane Petronius .
Orbem iam totum "viftor Romanus habebat,
^a mare, qudt terra, quajidus currit vtrumque.
EtOuid. a.faftor
Gentibus efi alijs tellus data limite certo »
Romantejpatium esl Vrbisj & Orbis idem.
Dionyfius HalicarnaiT.jRjm Vrbs imperat totiterra) qu£ quidem inacce$a tton
Jit, habitaturqus ab hominibus -y /ed & toti mari imperat ; non folum huicintra
^ columnas Herculeas; fed ipji Oceano quocunque ejl nauigabilis: primaque^
fola ab omnis £ui memoria terminos Jibi potenti£ fecit Orientem & Occajum .
Sed illud ncrao negauerit florcm Afiae , Africse , Europas, in hoc Iraperio fuif»
fe : ipfa etiamgentium robora , ingenia , opes . Caetera non tam conquirerc
jionpotuit,quamcontempfit,&iudiciorcliquit . Quod vtclarius liqueat;
Imperium cum in fuo culmine fuit ab Augurto ad Traianum ; Fines ciufdem
fub Augufto crant ab Oriente Euphrates ; a Meridie Nili cataraBdy & deferta
Africa > & mons Athlas ; ab Occidcnte Oceanus ; a Septentrionc Danubius d^
Rhenus. Itaenimclauderelmperiumlimitibusnatura inftituit: hoc Tacitus
in primo Annal.Iib. laudat : Claufum mariaut amnibus longinquis Imperium .
& idem fcribit Auguftumhbello , quo rationes Impcrij confcripferat : Co«-
Jilium addid'jfecoercendiintraterminos Imperij i incertum metu , au per inui-
diam. NolcbatpoftcrosAuguftusprofcrrc tcrminos Imperij, quia nimia^
vaftitas pcrinde Impcrijs , ac corporibus pcriculofa eflet; temperariquc*
nielius > ac defcndi iufta amplitudo , quam immodica poflet , vt refert in pro-
D pofitoDio: Hocnonverbis modof Jed re ip/ajeruaffecon^at Augufium :nam-
que etji plurima barbarorum fui iurispoterat efficere > numquam tamen voluit .
Et Augufto quidcm fimilcs Impcratores potius cupiebant augcre dignitatera
quampropagarcImperiumiiiterbarbaros,gentera inopcm, minimaequc-»
vtiIitatis;vtrefertAppianusinprooemiohift. Siueetiara per Inuidiam noluit
Auguftus arapliari fines Imperij ; negloriam fuam alij vincercnt, vt Tacitus
fufpicatur . Sanc pofteri confiliura hoc neglcxerunt, & vltra terrainos
iiouaquaefiuerunt;vtClaudius ,quiB>'//rf««/4xinipfo Occano deuicit:Tra-
ianus ab Oricnte Arabiam , Armeniam > M efopotamiam , a Septentrione Dam
ciam{\xh*gix,. ltaraoti,proIatiquc tcrmini transEuphratcm ad Tigrim, ite-
rumque
6 DE ROMAN. VIRIB. SEV POTEN.
fumque trans Danubium tota Dacia addita ad mare Rubrura ; hoc quod \
Tacitus laudat in Tiberio: Ventum eHadElephantineni & SfeneU) claujlra olim
Romanilmperij ) quod nunc Rubrum admarepatefcit . Hinc CJaudianus .
SuBdidit Oceanum fceptris , & margine Cteli
Claufit opes : quantum dijiant d Tigride Qades,
Inter fe Tanais quantum > Nilufque relinquunt .
Qui vero deinde praedidli Imperi) clauftra laxarunt > id magno rei Roraanje
malo experti funt : cum tantum Imperium deinde mole fua diffolutum fit .
Quoniam fines Romani Imperij non folum mari,amnibus> montibus claufi
ac muniti erant ; fed&copijs: &hasperpetuum militem intelligo, qui ad
tutelam Imperij ex inftituto Augufti fuit: quas copias triplices extitilTe re-
perio > Prouinciales , Vrbanas , ClaJJicas.
... Efi Frouincialibus copijs ; ita ordo & difpofitio fiiit , vt limitanea loca mi-
Troummtsco. j.^^^^ haberent , interiora vix haberent circa moenia; cohazrebant autem..
prouinciae ;ideoque &Iegionespercohortesfuas& aIasfparfaB,&interfo
vicinge: hincTacitus i.KnmX.Legiones , Prouincias, Clajfes, cunBainter fe B
connexa. & Sueton. Ex militaribus coptjs legiones d^ auxilia prouinciarum di-
Slributa . Sub Augufto & Tiberio vigintiquinque legionesfuerunt.ex Dione
&Tacito,qua£ poftea fubTraiano & Adriano auxeruntad triginta &vl-
tra : fed mutabant illae aliquando , & ob caufas huc atque illuc ibant , ex Ta-
cito in4 Annal. Apud idonea prouiaciarum, /ocias triremes, ^ alas, auxiliaque
cohortium > nec multo fecus in ijs virium fuijfe : fed perfequi incertum fuity
cum exvfutemporis huc illuc mearent , gliscerent numero , & aliquando minue^
rentur. Siquidemnoninnumerofolura, fed in robore &animoviftoriara_»
ftare Romani potiftimum crediderunt : quoniam non raro exitio fuisetiam
multitudo fuit ; & pauciores certius imperia aliquando fequuntur .
ctfuvrhMnti;. Copiae Vrbanae fuerunt, quae fedem Roma; habuerunt, ac etiam Princi-
pem in ea tuerentur , vt & ipfam Vrbem . Principis cuftodise triplex miles
fuit : ?r£toriani, Euocati > Bat aui .Vtsttonzm autera flos militum fide , robo-
re , in nouem cohortes diuifi ab Augufto ; quamuis Dio lib. 54.. afterat ; CuHo- ^
des corporis Augujli decem milleerant ; atque hi in decemcokortes diuifi . Cuius ^
inftituti exemplum fuit a Prsetorijs cohortibus in exercitu , quae ad tu telam..
erant Imperatoris : erant i; quoq;ftirpe , & domoexirai) ; nef ledlinifi ex
Etruria, Vmbria, Latio, & colonijs antiquitusjRomanis : & ideo Otho
Imperatorijs blandiens , & in concione alloquens apud Tacitura i. hift, in-
quit : Italia alumni , & Romana vere iuuentus . Erat autem oflicium Prseto-
rianorum Vrbemtueri: motus&turbas plebiscoercere: no£lu circa tem-
pla, fora , bafiUcas excubare ; ftationes agere contra graffatores & ficarios :
itemque Praefedlo Vr bis apparere , ex Tacito Iib.3. hiftor. EjJe illi proprium
militem cohortium Vrbanarum : necdefuturas Vigilum cohortes, &c.
Altera pars miUtura Vrbanarura, Euocati dicebatur,de quibus Dio hb. ^4.
inquit: EuocatisAuguJlusvtiiamcceperatin Antonium olim, eofque & poHea
feruauit : funt autem hodieque propria quadam , & feparata manus . Quod
Suetonius in Galba inquit : Delegifte eum equeftris ordinis iuuenes , quimanen-
U aureorum annulorumvju , Euocati appellarentur , excubiafque circa cubicu- q
lumfuum vice militum agerent .
Terti) ordinis erant Bataui equites, peditefque : & dehisDio: Sunt
&exteri equites fele&i •) quibus Batauorum nomen efl,'yque equitandi peritifji-
mi . Hos autem Batauos maxime fuifte , qui ex Geldria accerferentur; nanu
infcriadmare equiapti nonfunt. Hos Tacitus etiam Germanos appellat:
dum rcfert quod Galba , Germanarum cohortem , inflitutam iam olira a deja-
ribus ad cuHodiam corporis , c> multis experimentisjidifsimam, difoluit > &fiHe
'vUiscommodisremifitittpatriam.
Pacis iuxta, ac belii tempore Romani feraper alebant exercitura , fiue in_,
tutelam
DE ROMAN. VIRIB. SEV POTEN. 7
^ tutelamfibifuifque, fiue in terroremhofiibus» quae resadaugendaramaic-
itatem ? holiibus metum incutiendum plurimum iempcr valuit . f adum id i
Regibus omnibus magnis . Quoniam in pace beJla meditari , prudentis Prin-
cipiseil; aiTue/cereetiambelloinaltapace, fapientis eft. Auguftus ccrtos
annuoscenfusin milicaria ftipendia decreuerat, nulii alteri rei impenden-
dos , ne nouis exai£lionibus populo grauis efTct . Nec minus in altiflima pace
intermittebantRomaniexercitiamilitaria , ncc ignauefcere fuos patieban-
tur,autocio ditfluere ; arma expediebantj&amico tanquamhodiliinterfe
procurf» arma tentabant, induebantquc inimicum animum, quem extra_.
certaminislocuni ponebant; aiTucfcebantduris, nudaehumo, &C3elo; 8c
frigoralimul ac calorem pati difcebant : eft ilhid Hieronymi : Corpus ajfue-
tum tunicis , loric<e onus nonfert ; caput opertum linteo , galeam recufat ; mollem
otio mamm diirus exajperat capulus . Et iliud TertulJi;.ni ; Etiam inpacelaboret
^incommodisbelhm pati edifcunt ', in armis deambulando j campum decurren-
do,foJfam molliendo, tefJiidinem dejiccado : nemo enim miles de cubiculo adaciem
o /7roc<ri//V:d^c. LaudatunietiaminP.RutiJioCoir. Romanofuitex V.Maximo:
^uoddofiioribus gladiatoribus accerfitisy 'vitandi atcjue inferendi iBus fubtilio'
remrationeTnkgionibiisitigenerauerifjVirtutemarti, c^ rurfus artem virtuti
immfcutrit ; 'vt illa impetu illius fortior j h£C illius fcientia cautior fieret .
Quantum vero militaris hz^Q exercitatio momcnti rebus adferat, ex eo col- Mi!itati,m-j
Jigi poteit) quodKomanosnullaremagisquam armorum perpetua exerci- cummed/i.
tatione,caftrorumquedifcip'ina orbem fubiccifTe terrarum, au(flor fit Ve-
getius. De qua rc vere V. Maximusinquit; Difciplinamilitaris acriter re-
tenta , principatum Italia Popuio Romano peperit^ & multarum Vrbium, ma
gnorum regnorum , validiffimarum gentium regimen largita efl ; fauces fontici
Jinus paiefecit, Alpium , J aurique montis conuulfa clauHra tradidit, ortamepar-
uidaRomamcafa, totius tnrarum orbis fecit columen. Docuit exemploSci-
pio, quifcortis.luxu, delicijs totis caftris exuJare iufiis, Romanose viiftis
vidoresreddidit: Numantiamque,quiequatuor&deccmannisterrori Im-
^ periofuerat, folo aequauit. SteteratiJJainui(fta, quamdiuluxus, & difciplinae
Bulitarisfuitneglerius: vtprimumhaecrefticuta, cecidittot fortiffimorura
Ducutn vifflrix Nuraantia . Ita V. Maximus : Itaque neghB^ difciplinte mili-
taris indicium > Mancini miferabilis deditio ; feruata merces , fpeciofifftmus Sci-
pionis triumpJous extitit . Vna militaris difciplina coUapfum luxu exercitum_.
priftinoroborireftituit, hoftem vincipoffedocuit > Africamque Roraano
Imperio fubcgit.
Clafles perpetuas in Romano Imperio cxtitifTe , quae & piratas cohi- ^>^^„„.
berent, & hoftes excluderent. Fuerunt hse clalTes in ipfo mari quatuor:
primae duae maiores, Prsetoriae diflte Mifenenjis, cb- Eauennas ; ti^cmTplo
Pra;toriarumcohortium,quiaadItaIis, &Principis tuteJam :fedea:qu6q;
ab Augufto inftitutae , notat Sueton : Clajfem Mifeni, cb" alteramRauenn^ ad
tutelam fuperi (^ inferi maris collocauit . & Taci lus 4. A nnal. Italiam vtroq.
mari du£ clajjes Mifenum apud 1 & Rauennam pr£jidebant . Sed magis diftin-
£le Vegetiuslib.4. Apud Mifenum& Rauennam JinguliS legiones cum clajfibm
J) flabant , ne longius a tutela Vrbis abfcederent ; O" cum ratio poHulafet > Jine
mora > fine circuitu adomnes mundi partes peruenirent : nam Mifenatium claf-
Jis Galliam > Hijpanias , Mauritaniam > Africam > Aegyptum , Sardiniam , atque
Siciliam Ijaberet in proximo : Claffis vero Rauennatium Epirum , Macedoniam,
Acloaiam, Vropontidem > Pontum > Orientem , Cretam > Cyprumpetere direBa na-
uigatione confueuerat . Clafiiarij plerique exteri, &nonciues: &deClafra,
Kz\icnnzieTnckus:Ambiguosmilitumanimos,quodmagnaparsDalmatte,Pan-
noniqueerant. Et quod naualis miJicia etiam Mifena viJis effetapud Roma-
Bos, VirgiJiusindicauit>cum MifenumiJIicfepelit Aeneas
Imponit fuaque arma viro , remumque, tubamque.
Nam
> man.
8 DE ROMAN. ViRIB. SEV POTEN.
Nararemum&tubamdat,^pr£efignificanslocum^.iinc futunim, vbiremi- ^\
ees &militcscum tubainClafle effent; akeram Rauenna^ClafTem, nobilcj
oppidum etiamobfedem RegniGothorum, notiticat lornandeshis verbis:
A meridie Pa<ius , qui & Eridanus ab Au^uHo Imperatore alti/ftma fojfa demiffus
qui feptima ftii aluei parteinjluit ciuitatem : ad oRia/lii amoeniffimum portum
habens , qui cltifem ducentarum quinquaginta Nauium , Dione rejerente , tutijfma
dudum credebatur reciperc sJatione . ^; nunc, 'vt Fabius ait , quod aliquaudo
portus fuerat^^atiofifsimos hortos oftendit , arboribus pienos , verum dequibus
pendeant non velafedpoma . Atquehse duai maiores clafles maritimae: lequu-
turalise duae minores. Prior in portu Foroiuhenfi adipfamGalliam tuen-
dam , Tacit.^.Annal. ibi : Galli<eproximmn litus roflrata naues, prafidebant ,
ABiaca vi^oria captas, AuguHus in oppidum Foroiulienfe miferat vaiido cum re-
mige . Altera minorin ipfo Ponto , ideft, in capite & fronte Mediterranei
maris ; de qua Tacitus 3. hiftor. Mucianus clajfem e Vonto Bizantium adigi iuf-
fit . Numerum eiustradit lofephus lib. 11. de Bello ludaic. Pontidc omnes
gentes tribus millibus militum fubduntur , & quadraginta naues longa illud ai}e- B
rum , & innauigabile pelagus tutum,pacatumquepraSlant . Erat & tertia OlHe.
de qua Sueton. in Vefpafian. Ciajiarios, quiab Ojlia , & Puteolis Romam per
vices pedibus commeant . Et hanc a Claudio forfan inftitutam , nili pars elfet •
eclafleMifenenfi.
ce»J?d»raih. Vidimus Romanos non folum numero{ispeditum,equitumquecopijsIm-
perium firmaife , icd & validis clafiibusmariaconftratahabuiffe. Aucflor
eft Themiftocles ipfis Regibus,quorum Imperia lateprotenduntur ; vtmaris
libi imperium parent : hoc vno loca niaxinie difiunda iungi poffe arbitra-
tur ; nec plures prouincias , fed vna cenferi poffe, quae maritimi imperij nextt
in vnum corpus coaluiffet : (ic fieri vt quafi iundis manibus fe tueantur, inui-
cem fibi fadae auxiliares , & folo nexu inuidae . Longa enim e diuifis auxilia ,
lono^que morae non modo quiduisaudendi animos pr^bent, fed & exe-
quendiopportunitatemhoftiofferunt. Vnaveroratio iungendidiflitaster-
ras mare eft . Neque enim terrae vllse fine imperio Oceani diu ftare poffunt,fi ^-
hoikm nacflae fuerint : fentient exarmata maria hoftiles excurfiones, deprae-
dationes , dominatum-, ac etiam terrae fenrient robore fuo deftitutae, ncmpe
armato mari: fparget terrorem fuumlonge lateq^quifquis mari dominatur;
liberumque illierit, qnaracumque hoftilem conterminam maripartem im-
petere , & potentiam frangere ; & fane metus folius niari imperantis conti- ,
net manus intra cogitaciones a;muIorum Regum , qua: in ferrum effent eru-
pturajabfquetimore armatarum nauium. Crefcuntprietereainimmenlurru
pacato mari Vefligalia; vt decrefcuntetiam turbato&armisinfeftoeodem
maii: nequequidquameffe, quod plusopum, ac potenti3e'adfert regnis,
quam fi libera lucri maria mercatoribus nauigare extra piratarum hoftilem-
que metum in omnemlucri fpem intentis.
^atauipctmes Qiialcs autem animos ad bellum fuggeratmaris imperium : cognofcamiisj
inmnri. ft hibct, Bataucs feu Hollandos, quorum plurimorum egefhs modo folo
bellomedicata: tenuem iam prouinciailli tenuerunt, led inuidlaj&fruftra
vtriufque Indiajprofufis opibus, totiufq; Hifpanici Imperijviribusimplica- [)-
tis : vnum maris , fluminumque imperium tandem ifti tenuerunt ; & vltro etia
inferrc beila Oriente , ac Occidente toto, & claflibus infeftare funt aufi.
Qiiiscredatcxiguumpopulum non magnam prouinciam poOidentem iola_>
marisinfeftatione,orbi propeimperaffe? ac ranquam nouamNinnantiam-.,
omnem potetiflimi & Catholici Regis annis amplius odtuaginta conatnm lu-
fiffe & thefauros emunxiffe ? aufuq; portentofo orben totum non femelena-
uigaffe , audacixque ingentis {vdt veitigia omnibus qiia lol oritiir qua occidit
Orbis terrarum regnis imprefliffe, nullifupplicem,oninibus minantem ?fed
&nouasorbenoupterras, mariaque nullis antc claffibus trJta retexiffc
dum
DE ROMAN. VIRIB. SEV POTEN. ' 9
/^ dum quod magiius Macedo vouerat, orbes inuenit nouos? tanti momenti fuit
imperaflTe mari . Nulli Hollandos xfius, nulla terruere trigora , nulla fregere;
etiamperipfaconcretaglaciemaria ^quse pofteritascredet }) nauigarelu-
buit & naturx vim inferre , claufaque fjeculis retro oranibus clauitra rcferaf-
fe . Magnos aniraos, et ii vera Chrifti religio adeflTet , fi pietas ,(1 caufx boni-
tas > impcrio dignos iudicaremus .
Sedgriucs fumptus, 5c durum prouincijs» armare has naues, obijciet quif-
piamrfed refpondemusjnulla bellalinefuraptu ftetilfe.quemqui ferre non
potcft.feu non vult,armaponat. Prsetereaii (ingulis holtilis prxda conce-
datur, vltro current in arma; adeoque & priuatorumfacultatibusarmari
claftis poterit ; fi vniuerfa concedatur praeda ; fiftit praeda fanguinem > vulne-
ribus medetur, dolorerajlenit. Audiarausin renauticaCiceronemin Ver-
rinis ; Simptum omnem in clajlem > frimetjto , Jlipendio > caterifque rebits Juo
Nauarcho qu.tque ciuitas femper dare folebat ; is neqiie , vt accufaretur i nau-'
_ tis,committereaudebat , ^ ciuibus Juisrationem referredebebat: in illoomni
•*^ negotio , non modolabore fedetiampericulo fuo verfabatur. Erat hoc faBita-
tum femper: non fohm in Sicilia ^ fed in omnibus prouincijs; etiamin focio-
rum &Latinor:m flipendio, ac fumptu, tum cum illorumauxili/s vti fbleba-
mus . VerrespoB Lmperium conflitutum , primus imperauit > vt ea pecunia omnis
a ciuitatibus Jibi adnumeraretur ■> 'vt is eam pecuniam trafiaret . Vides hic in_.
r.auticis ftipendijs veterem Romanorum morem : probat hunc Cicero ,
damnat Verrem. Vt non vereamur nos inde imitari Romanos Orbjs domi-
tores.
ClaftesRomanoruminfluminibus; primain Rheno, de quaHegefippus p,;>-^f"'"'^"
ex lofepho fcribit ; Rhenusitaque iam non Germanorum cop^s repletur,fedRo'
manorum liburniji , qu£ perrantes tot vfque ad mare bicornis amnis jiuenta »
quondam liberas gentes feruitio prsmunt . Partem huius claftis certoextitiife
ad exitum fluuijjvbi Pharus olim,quam Arcem Britannicara nunc appellant,
quiainBritanniameacomraeabat. Altera claiTiiin Danubio, de quaTaci-
r- tus in Annalib. lib. 1 2. Vannius funditur pr<elio , & ad clajfem in D.viubio ope-
rientem perfugit .
Summ.^ totius pr«(idii in Romano Imperio colligitur per Lipfiura do ijx^^tfp
magnitudine Roman. In prouincijs copiasnon minustuiiie ducentis quin- impcrie.
quagintamillibuscirciter. In Vrbein vniuerfum vigintifexmillia militum ;
&poftSeuerum veladfexagcna. In claftibusoranibusnon minns centuinj
millibusmilitum, remiguraque ; quamuis Agathias hiftoricusplures fuiffe af-
fcueret; namdeluftinianixuoloquens, negat copias Romanorum tantas,
quantas olim efte ; nec iam lufficere tutelae Imperij contra hoftes : cum enira
inquit , ad fexcenta quadraginta quinque miUia tnilitum ,eas colligere oporte-
ret ; vix tunc in centum quinquaginta raillibus confiltebant .
Quoniam, vtdiximus, pra^fidiamilituexlonginquis & limitaneislocisex- Decohmjn
tabant; inmedijs autemprouincijspau-caautnullaprsfidia; ledhaec inte-
riora & quieta loca tuebatur Romani Coloniaru dedudtioncoptimo Romuli
inttituto; quiviclisfinitimisoppidisautgentibus, partem earu.ra foIitusiiL.
D Vrbem & ad l"e traducere , partem illic relinquere ; fed flc vt fuos Romanos
mifceret ad cultodiam & regiraen , ne quid mouerent ; eos ftc miffos Colo-
nosappellarunt ; & ab agrorum nouse culturaededucftione ipfas Colonias
appellarunt. Vtilitas inhoc varia; primaalleuabaturVrbsipfa Roma, ^
iuperfluam , nimiamque multitudinera, vt fanguinem emittebat, qui fic vacui
foboli magis vacabant: praiterea nouorum hofpitum aduentu loca polie-
banturetiam artiuminuecftu: & Diuinaprouidentiahoc fine Graecos olim
in Afiam & Europamper marltimaloca difpofuit, vt rudcs ferocefque hu-
manitate ad mitiora ftudia, & mores transferrent , quod ijdera Romani mox
fecere; tettia vtilitas, quia Romanus fanguis in totremotis iocis fparfus,
B cflet
Romana
lo DE ROMAN. VIRIB. SEV POTEN.
efletveluttot arces &propugnacuIa Romani Imperij : accedebat etianu» J^
quia auwla re Romana plebem inopem , & giauem (ic exhauricbant , & mili-
tibusemeritispraemialargiebantHr, non aliterquam fialueariaplena, noua.,
examinain ajia &nouatransfunduntur; Jiinc Senec. adHeluet, Conful.Po.-
pulusRon:anus quot Colonias in omnes prouincias mijit ? 'vbicunque vicitRoma-
nusy hahitat . Cjefar hh. S.dehdlo GzWic. InTogatamGalliam mittit ad colo" ^
niasRomanorum tuendas. Cicero deLeg. Agrar. contra Rullum, inquit : ^i
coloniasfic idoneisin locis contra fufpicionem periculi collocarunt , vt non oppi"
da ItalitS > fed propugnacula Imperij ejfe "viderentur . Colonis autem in Italia
du£e de triginta dedudtas ab Augufto : Suet. in Auguft. cap.46, CoIoniaruni.j
aliae Latinx, quaeiusLatij habebant, aliseciuiumRomanorum dicflaefunt, aliae
cx vtrifqiie conflatae ; Bononia Latina colonia eft ; Mutina & Parma R oma-
norum ciuium : erat & aliud genus coloniarum , quales oiim Pompeius Stra-
bo trans Padum traduxerat : non enim nouiscolonis eas conftituit , fed vete-
libusincolismanentibusiusdedit Latij , vt poflent habere ius petendi ma- _^
giftratusinciuitateRoma, vtcseteraeLatinxcoloniae. Coloniarum autenvj '^
huiufmodi ratio erat» cum Rom^eex incolismultospaupertatepremiintei-
lciftum erat; adeo vt cenfui foluendonon fufficerent; Tnumuiri a Senatu
crcabantur, quilocisprimuraconfideratiS) in quibus Reipublicae expedi-
ret propugnaculumconftitui, nouaediLtaproponebantjdandaeirenomi-?
na ab illis qui nouam coloniam deduci vellent : (icque Vrbs pauperibus exo *
ncrabatur, & rei familiaris pondere grauati , ad nouas, quibus indigerent, di-
uitiasgratis datas cumfamiliaaccedebant.accipiebant enim duo» quatuor,
fexautfeptcmagri iugera, & quandoqueplura. PJaut. in Pfeud.Df?«o/»<f«
ad molariam coloniam. De quibus late A. Gellius cap.i^. hb.i(5. Rolinus
Antiq. R0man.1o.cap.22. &l'eq.
Multitudo & augumentum Romanorura afliduum fuit » & quamuis Romu-
ALwV/fr**." lus cummilitiam&Rcmpublicamordinauit, vix ad millia terna peditunu.
cenra,& equitum fecentos; at idemille cum e viuis abijt,peditum reliquit 46.
millia, & equitummille> Tantum viri, opefquecreuerunt annis circiter Q
iriginta feptem , quibus Romulus regnauit ; hoc ille alfecutus Alyli aperitio-
ne , ac receptione in ciuitatem , quam non exteris foium confluentibus , fed
vi(flis&hoftibusdedit, quodCUudius Imperator laudauit apud Tacivundj
1 1 . Annalib. ibi .* ^idaliudexitio Lacedemonijs , cb* Athenienfibusfuit , q >am-
quam armis pollerent , nifiquodvi&os pro alienigenis arcebant ? At conditor no-
fter Romulus tantum fapientia valuit , vt plerofque populos eodem die hostes d^
ciues haberet ■ Atqueid fanediu Romaeretentumvteprouincialibushoneftill^
fimosfefimulaugerent, & tacitum difliidium inter iJlos conciliaret : hinc
Claudianus.
H<ec eHy in gremium viBosy qu£ fola recept ,
Humanumque genus communi nomine fouit ,
Matris non Domina ritu : ciuefque vocauit
^osdomutt, nexuque piolongmquareuinxit.
Itaut vi£lis gentibus prodeflet vinci , quod S. Auguft:inus lib. J.de C.D. C.17.
notansdixit: Gratijfime, atque humanijfime JaBumeli, vt omnesadRoma- D
ttumlmperium pertinentes focietatem acciperent ciuitatit , & Romani ciues ef-
fent , ac fiejfet pmnium , quoderat ante paucorum . Hinc lofephus iib.2. contra
Appionem,inquit: Romanorumvero clementia cunBis non paruulum donum
appellationis fute conceffit, non folumviris fingulisj fed etiammaximis genti-
hus in communi : Hifpani deniq; antiqui & Tyrrheni , & Sabini Romani vocan-
tur . Quod & lurifconfultitraduntinl.in Vrbe ff.de ftatuhomin. fedpul'
cherrime Rutilius Poeta .
Fecifti patriam diuerfis gentibus vnam ;
Projiiit iniuflis te dominante capi .
Dum
Multituio ei-
DE ROMAN. VIRIB. SEV POTEN. ii
f^ Dum offers vi&is proprij confortia iurih
Vrbem fedsli, quod prius orbis erat ,
Tu quoque legiferis mundum complexa triumphis
Fcedere communi viuere cunHa facis.
Talis namque poft vifloriam erat Romana Refpublica ; vt gentes, quas ipfa
vincebac, non feruitute premeret j fed ad focietatem bdnarum legum & bo-
norum admitteret; ac deincepsillifolinomine Barbari , feu ferui eflent no-
tati j qui fub Romano Imperio non effent : hinc Sidoniuslib.i. Romam ver.
ticem mundi ,patriam liberatis , in qua vnica totius mundi ciuitate foli Barbari
& /erui peregrinantur . Indetaleproceffitciuiumaugumentum, vt fub Au-
guftiConfulatu, vtipfede fedixitinlapideAncyrano; in eonfulatufexto
cenfitafunt ciuium Romanorum capita quadragies centummillia&fexagin-
ta tria: at fab Claudio refert Tacitus & alij au£tores fexagics nouies fexagin-
taquacuor millia.
Diximus qusenam effent prxfidia Romani Imperij ; cum illudmaximcflo- ^«««"^««•/rj
B rerct; certum fane eft , vt noninferioraRegnorum prjefidiaexercitibus& "*"*'
thefauris (uerintAmici: qui enim nequearmis cogi , nequeauroinducipof-
funt , fide & cfficio parantur , Veriffima enim apud Salluftium morientis Mi-
cipfae ad filios verba : Non exercitus , neque thefauri prjijidia Regnifunt ; ve-
rum Amicitquos neque armis cogere , neque auroparare queas ; qfficio S' fidepa-
rantur . Equidem ego regnum vobis trado firmum ,fi boni eritis ; fin mali, im'
becillum. Namconcordia res parux crefcunt , difcordia maxima dilabuntur,
Non priuatorum tantum, fed Regnorum prsefidia dlxit Amicos , non aurum
nonarma. Docemur hoc vernaculis omniumgentium hiftorijs,quae auro
armifque perienmt . Porro regna amore parta, amore fteterunt : aurum vero
&immodicaaurifitispleraqueperdidit. Armis euerfa fubito longe maxi-
ma: amorauterafirmauit,&inpofterostranfmifit; nec vllum vnquam mu-
nimentum amorc certius . Vicinorum Regum , ac Principum amicitia pro
vallo & ferro femper fuit : qujeque aurum &arma perdiderant, reftituit
p amor,OTinibusvaiidiorarmis.-nam& ab armis armacadunt;&inter'niilita-
res armatas cuftodias nihil fatis tutum eft , fed metus ab ipfis eft ; cum quasin
tuteiam deleifta, ininteritumnonfemeIjRegibusfuerint\ Abamore enira^
timornullus: &certiusmediainterarma Inerme pedlus amore cindlum fta-
bic;quamarraataferrodextera fasuire dodta, timeri aflfueta inter inermes
manus tuerit .
V t terminum denique ponamus huic capitulo ; reftat adhuc indagandum , Confidemk .
quare Romanumlmperium ad tantam euaferit potentiam? & refpondetur
ob duasexparte Deipraecipue caufas Romanum Imperium tam magnunL«
euafifle; aiterafuit, vt notat D. Auguftinus lib.4. deCiuit.Dei c.i^r.cum
quafdam veluti virtutes moralesattribuit Romanis; quare.vtilleinquit: ^«/-
bus non eratDeus daturus vitam Aternam-, fi neque hanc eis terrenam ghriam
excellentijfmilmpery concederety non redderetur merces bonis artibus eorum 9
id eji , virtutibus , quibus ad tantam gloriam peruenire nitebantur . Altera ratio
fuit , vt fedem fuo Vicario pararet dignifiimam, quam Romas conftituere vo-
D lebat, &mundicaputtemporaIitere(ret, qusefutura erat fpiritualiter; &
praedicatio Euangelij facihus orbera vni ditioni fubie^ftum peragraret,triura-
phufquc ipfius Chrifti de Gentilitategloriofior elTet .
B 2 De
12 DE ROMAN. VIRIB. SEV POTEN.
De Publicis Romanorum Opibus, A
Cap. 111.
D
Iximus dc potentia, & praefidijs Vrbis Romse : quommodo autem im-
menfse eiufdem opes tum publicje, tum priuatae accreuerint) dice-
Y,aigxitg. j^yg. 5cpnmum de Vedligalibus loquitur Appianus lib.i. Ciuilium ; Romani
nunc hos^nun'- rllos Italiapopulosfuperando^acfubjjciendo^partem agri ijsaufe-
rebant-, atcfue oppida-, & colonos condebant ; autfioppida opportune iam condita,
hos inducebant . Agri igitur > quodcultum erat, colonis fere affgnabant; quod
incultum ( i/t multa per bellum ) idalijs cupientibus elocabant , parte decimafru-
£luumfibi retenta in agris fatiuis ; inplantarijs, aut arboretis , quinta ; in pajlio-
nibusautem-, certum pretium definiebant in capita minoris pecoris maiorifque .
Btquamquam de Italia Appianusloquatur, tamen & produccre ad alias
prouincias ex alijs Scriptorum locis liquet . Pr«terea erat portoriuni, quod O
fciJicet in euehendo , & inuehendo pendebant , ideit Veitigal in porta , vt
inpontibus, vijs, &C. & apud Senecam; N on indignabitur fapiens aliquid
impendere i vtlimen tranfeati cogitans ^ in pontibus quibufdam pro tranfitu.
dare .
Attigimus de Vcdligali , quod res , &fundosligat: fubfequitur dealtero',
quod capita, & mobiies opesrefpiciebat. Tributa caputfere tangebant ;
atqueitapeffimaconditioerateorum, quiiiipendiari; atqucipii agri ; tales
Poeni , Hifpar.i , &:c. , qui per vim vltiniam , & bello pertinaces vicfli efTcnt ;
Appianushoc ita expreffit) vbiScipiolegemdat Carthagini vidlae, his ver-
bis: His premijs afficiunt focios i nempe populos ^ autReges : ali/s tributumde-
finierunt in agros, 0- in corpora eoru : duo manifeite dicit,corpora> & capita»
qu3E limul ctiam iungit Tertull. Agritributo onujiiviliores, & hominum capita
Jlipendio cenfa-, ignobiliora: nam hafuntnota captiuitatis , Augufl:us> &ahj
Inipp.produxerunthaECtributa» vt non hominum folum, fed &animalium q
etiam capita ligarent ; vt in Jibris Pandedarum . Quomodo autem continuo
huiufmodi tributa accreuerint, breuiterindagandum ; & primum libera exi-
ftente Romana Rep. Plutarchusin vita Pompeij , dum refertde Trlumpho
illius e Syria , & Afia , fic inquit : Pra/atumtitulum , qui litterisindicaret antea
quidem 'vefiigalia reddidijfe adbis millies H S. ex ijs autem , qute ip/e acquifiuif
fety redireadter millies quadringenties . Hoc elt, vt Budaeus . & aJij lentiunt,
priorem fummam quinquemillionum accreuiffe ad 0(^o milliones cum femif-
fe. Acetiam detali tributoexAfia apud Appianum, M.Anionius Irium-
uirpoftpugnamPhilippenfem in Afiammiirus adpecuniascolJigeaias ,in_»
concione fic eos affatur lib.5. Ciuil. Ne vrbibus agrifque pelUmini, pecunia
danda ^fl in vfum militum : nec ea tnaxima , fed qua a^dita , libenter acquiefca-
iis : deJiilis hoftihus nofiris Qajfio , &Bruto in duobus annis tributa decem anno-
rum )eafuffecerint & nobis ; niji quoddandajuntin vnoanno . Et cum PJutar-
chus ducentamiJIialaJentaab Afia tunc data fcripferitin decem annos, iJJa
diuifa j vigintimillia annua furgunt, ideftduodecimmilliones . D
pomriumArit- Ilfupcr dc Portorio Arabiae Felicis, vnde gemmae , lapides pretiofi,', ebur,
iufiiuis. aromata, vnguenta,&aliaplura exotica inferebantur.refert PJiniuslib.12.
Ambia Felicis mareeH : margaritas enimmittit: minimaque computationemil-
lies H. S. annis omnibus India , & Seres , Peninfulaque illa , Imperio nofiro adi~
munt . Si millies ;H. 6. ( nempe duo miHiones , & femis ) emptae ex merces >
pJurismoxaeftimatae,&venditae: ergo Sc Portorium exijsgrande; quod
etiam exprefse Strabo in rebus Aegypti lib. 17. fic inquif O/rw quidempaucu'
las naues aufas extrafinum Arabicumiret at nunc maximas clafies nauigare in
ipfam vfque Indiam , & ad vltima Aethiopia : vndepret^ maximi jnerces ad-
uehant *
DE ROMAN. VIRIB. SEV POTEN. 13
J^ uehant , & rurfts alv) exportent . Ita fieri vt diiplex Portorium pendani > inue-
iiioniSfO' eueclionis: atque ipfum Portorium aBimatarum iftarum tnercium
grandeitem ejfe . Necigiiurmirum a duplici illoafpe<5luitineris> Sc porto-
ri; pretiamerciumficcreuiire, maxime cum in Italiam , &alibieirentinr
ueiiendse •
Vtioitur circaCapitationis,8cTributorum modualiquidminimuminqui- capimtie.
ramus; Appianus in Syria ait, ludjeos ftspius rebellajfe, eoq; tributum capitisgra-
uiusijsimpoJitum,quamreliquarum facultatum : eJfeautem&SyriSi & Cilici-
bus annuam rentejimam pron- iocenfusvnicuique ■■, nempe, quod intelJigatur
centelima pro capitis tribu i : hoc autem in grandioribus intelJigebatur fo-
lummodo > vt notat Vlpia nus : In Syrijs a quatuordecim annis mafculos > d dua^
decimfoeminasvfqueadjexagejinium quintumtributo capitis obligari . Qiiae ca-
pitatio non aliud qua;n quali redemptio munerum , & operarum feruilium..
fuit j quas populi viifti , & ferui fadi Romanis debebaiit^&ludsilic legun-
turdidrachma pependiffe, vtetiamChriitusfoluit apud Mattheumcap.17,
B infine> vt Hieron.&Beda intelJexerunt; quamuis Hilarius& aJijid refe-
rantadtributum > quod templo ludseidebebanta Deo definitum in Exod.
cap.30. &Iofephus, Zonaras, & Xiphilinus fcribunt V^efpafiunumdemum
hoc inftituiffe , vt omnes vbique ludaji duas drachmas loui CapitoJino Ro-
rasependerent, quas antea templo Hierofolymitano folebant. Multumejc
praedidla capitatione ad Romanum Inp. refukabat , vt defola Aegypto fcri-
pferit lofephus ; Habere eamfeptin7^enias , & quadraginta myriadas hominum
^nempe feptem milJiones cuai dimidioy Alexandria excepta; idqueliquere ex
tributo, quodin capita finguli nendu.Tr. Siigiturtalis Aegyp.tiorum nume^
rus, facileinteJJeduinquantumcieiieric capitariumhoc ve(fligal ex homi-
numcopia> cultuqueorbis; vt defno jeuo> ideftSeuerilmp. Tertul. deani-
macap.30. inquit: Certeipfeorbis 7« promptueH cultior dedie-, & inflru^
Biorprijiino ; omnia iamperuir , omnianota , omnia negotiofa: folitudinesfa-
mofasretro fundi amoeniffimi obliterauerunt , Jyluasarua domuer unt ,feras pe-
p corafugauerunt,arena feruntur-, faxapanguntur , paludes eliquantur . Tanta
'vrbes i quantxnon caf<e quondam . lamnecinfuUhorrent , necfcopuliterrent:
vbique domus , vbique populus , vbique rejpublica > vbique vita : fummum tejii - ,-
monium frequentia huiufmodi , oneroji fumus mundo: vix nobis elementafu§i-
ciunt ; & necejfitates arBiores , c^ quereU apud omnes > dum iam nos natura nott
fuHinet. vt nihil vlteriiisdc plenofrequentique orbe dici pofTet . Pro ma-
gnisprsediiflisvecfiigalibus fatis crit nobis Suetonij locus in Vefpafiano :
^i initiojiatim principatusprofe^us ejl quadringenties millies opus ejfey vt Ref
publica flare pofit : funt ipfimille miliiones noltro ritu; etiiihiahj, ^uadra'
;§/Ww////(?/legunt, qui eflent^o. nobis milliones .
Exfodinisauri,argeti, &metallorum magniredditus &in varijs locisfine Foiiins.
onere fubditorum; quoniam terra benigna mater ea nobis donat. Gafliodor.
Metallartjfinefurto diuitias rapiunt, optatis thefaurisfine inuidia perfruunturi
& folifunt hominum , quiabfque vlla nundinatione precia videantur acquirere ;
& addit inferius : Aurum per bella qu^rere nefaseB ; per mariapericulum ; per
D falfitates opprobrium , infua vero natura iusiitia . Quamquam multa hominum
milliahucadigebant, quofdammercedecondu(ftos, plerofque ad metalla_.
damnatos , quos in fubterraneo carcere fames > labor > vapor, & rui-
nafaepenecabat; vt ipfe Cafliodorusnon negat: Intrant homines caligines
profundaSy& viuuntjine fuperis , exulant d Jole: ^dum fubterriscompendfa
quierunt, nonnumquam lucis gaudia derelinquunt . Atquehi tali interdumj
numero apudRomanos , vt Polybius adCartha*ginenouam in Hifpaniafcri-
bat , Non minus 60. hominum millia ajfidue in opere verfari . Plinius etiam no-
tat lib.3 3.cap.4-. Aurifodina in agro Vercellenfi , neplus quinquemillia hominum
in operepubUcani haberent . Quodfa;flum, ne invnalocationepublicani to-
tum
^ercorario ^
mereiricio .
14 DE ROMAN. VIRIB. SEV POTEN.
tum aurum exhaurirent . Ex hac quoque metallorum parte magnum, vberem- A
quefatflum qu2eftum>cum foecundidimas plurimis in locis Romani habuiffent
fodinas; &maximeinltalia» vt refert Plinius: Aliam nullam fxcuttdiorem
metallorum quoque tellurem ^(?,fedinterdi(^o patrumcautum »vtei velutpa-
rentiparceretur.
Auxit Itnperator Vefpafianus tributa ) ac etiam aliquibusprouincijs du-
plicauit.vt quantaacceffiorerum , attritioefTetpopuloriim, refertSueto-
nius , vt pudenda etiara excogitarit ; nam vrinae ve<ftigal commentus , cuius
origo , quod in publico dolia ftarcnt ad vrinam rcddendam , quara fullones
deinde vertebant in fuum vfum ; quod etiam alij Principes fecuti , vt inquit
Coftantinus Manafles : Chryfirgyrum fuHulit AnaHaJtus Impsrator, quoderaty
vt omnes viri ^foemina , pueri , ferui , liberi nummum argenteum nomineHerco-
ris ,& vrintefifco darent . Idemequiin^uli, boues. Viriproceres , &Reipu-
blicae primi hoc munus colligendi ambibant > inquit Euagrius ; Non aliter quS
militarem aliquam Prafe^uram , aut ciuilem Magiftratum . Fuit etiam ]V1 ere-
triciumvedtigal, At qwoSuetoji.mCzWgul^: Ex capturis profiitutarum ve- B
Bigal inflituit ,quantumqu£quevnoconcubitumereretur . Qiiod lenonum &
meretricum ve£ligal Heliogabalusrenouauit. Nec foedaifta fuftulit opti-
mus Imp. Alexander Seuerus > fcd vt refert Lampridius : In facrum Aerarium
vetuit inferrij d^ ad inflaurationem Theatri > Amphitheatri , Circi deputari*
ixtmm^his, E Triumphis immenfas opes in aerario cumulatas Ci quis attingere volue-
rit ; non admiratio folum in animo legen tium gigneretur , fed ftupor : ctenim_*
quidquid notabile , aut optabile orbis , aut in eo vrbs aliqua haberer, per hac
viara > portamque triumphalem Roniam fere aduetlum . Hoc vnum dicam.,
extriumphis trecentisduodeciraa Rtjmulo vfqueadextremaAugufti : Ta-
rentinustriumphus, quiinciditin annum Vrbis4.79- de quoFlorus lib.i.ca-
pit.18. inquit: NecenimvUuspulchriorynec^ecioJiorinVrbem triuphus intra-
uit; cumantehuncdiemnilnifi pecora Volforumt gregesSabinorum, carpenta
Gallorumifra&aSamnitumarma vidi/Iet: tumfipompaajpiceres, auruj pmpuray
figna-i tabuU . Tarentinaq; delitia. Et non immerito triumphum iftum attollit, q
& veteres abijcit; quoniam in ea Vrbe , & parte Italise guftauit Ron^anus
Graecanicas delitias, & diuitias, quas poftea copiosc haufit . Poftqua copiaj,
& arma extra Italiamiffa in grandes, &inclytas regiones. P. Scipio ex Hilpa-
jiia> vtrefert Liuius \\h.i%.Argenti in arariumprafe tulit 14. millia pondo,tre-
centa quadragintaduo y & /ignati argenti magnum numerum . Et idem iterunij
viiTla Carthagine ( pariter in Liuio lib.30. ) Intulit in eerarium argenti pondo
centum millia triginta tria. AtalterScipio vi(fla > dtdiruta eaderaCarthagine
retuiit > vt notat Plin. lib.^^.c.i i.quater milhcs ccccXxx.m. pondo , & addit:
Hoc argeti tota Carthago habuit,illa terrarum Imperij amula, quod nunc in men-
farum efi apparatu. Quamuis vrbs illa capta pleraq;incenfa,& diruta fuerint;
itaopes perditse, & ruinis oppreftae . Praeterea L.Aemilius de Macedonibus
ex Velleio : Tantupriores exceffit, velmagmtudineRegisFerfei, vel Jpeciefimu-
lacrorum > vel multapecunia , ^ bis niillies H. S. Aerario contulerit , & omniiim
antea£lorum comparationem amplitudinevicerit . Nec mirfi, cum prilbiilli Ma-
cedonesquidquidelegantiarumeflet> exGraeciatota,&Afia tamdiu colle- D
giftent ? Exceftit omnes deinde Cn. Pompeius in illo, quem de Rege Mithri-
date> dcOriente duxit , Velleius : Magnificentijfimum de tot Regibus per bi-
duum egit triumphum > long^quemaiorem omni antefeillatapecuniaprteterquam
dPaulo ex manubijt intulit . Et refert Appianus Pompcium largitum , in foloj
militesdonatiui triumphalis nomine xvi. milliataientum.
Haec quamuis magna & vere illo Magno digna, fed hunc quoque C.Crefar
vti acie,vicit, &fuperauit. Appianusait: ^ater eumtriumphafie& intulijjc
fexaginta quinque millia talentorum ; quod nobjs efficit triginta nouem millio-
nes : & Velleius de omnibus Csefaris triumphis, ideft quinto Hifpanienfi in-
quit :
DE ROMAR VIRIB. SEV POTEN. is
A quit: Tecimiaw ex matiubijsUtampaulloamplius deciesJexiesn}iUiesHS\lidLm .
iftafunt qiiadragintan:illiones. Ex paucis his conftatimmenfas opes in ae-
jrario e triumphis cumulatas . Hasc fatis hic dc triumphis fufficiatindicaflc ,
de quibui infrapJura referemus .
Quoniam de pecunia ex collatione ad Romanorum triuraphos reda(fla_. ,
lamdiximus; iupereft vt deAuroC.oronanoetiamdicamus, quodipecio mrio , is' cor*.
triumphorum , vel oblatum > vel exa^flum fuit : cuius origo , vt focij , vel ami- *"''
ci vidlori Imperatori coronas aureas oflferrentj quafi gratulantes, & me-
ritum ei caputcingentes:raosplane verus & a Graecis ad Romanos imita-
tione translatus ; apud Athensum]ib.i2.Charesde rebusmagni Alcxandri
ait : PoJl^viBum Darium millas coyonaspartim a Legatis gentium , alif/q; aflima-
tas decem millibusy ac ^uingentistaletis. lam apud Rom. crebrum , vt in Liuio
lib.38.cura Gn. Manlius Gallogrecos viciiTet) eoq; terrore Afiam liberaffet;
Mijl£ "undique legationes nongratulatum modo venerunt, fed Coronas etiam au-
reasj profuisqu£ijuefacultatibus,attukrunt; iiaque idemManlius in trium-
/" photulitapudLiuiumlib.39 Coronas aureas ducentas duodecim pondo: idcft
fingjlae librales . De eo Feitus: Triumphales coronjs funt , qua Imperatori vi^
Bori aure£pr£feruntur , qu£ antiquistemporibus propter paupertatem laurea
fuerunt: &iamanteetiamin Q_^FlaminijtriumphoLiuiusIib. 34 Coronaau-
re£ dona ciuitatum translat£ centum quatuordecim: & idem Plinius lib. ^^, c.^i
icripfit: Claudius cum de Britannia triumphxret: inter coronas aureas , vnamfe-
ptempondo habuit, quam contulilfet Hifpaniaciteriory alteram nouem, quam
Gallia Comata,Jicut titulus indicauit . Et i\ non ad vfum tales fed ad pompanu»
modo fuiflefciamus. Dehis etiamTertullianuslib. deCorona milit.ait:S««r
(^prouinciales aurea , imaginum iam , nonvirorum , capita maiora qu£rentes :
nempc quce a prouincijs datce . Nec coron.B folum ipf^e , fed aurum ac pecu-
nia ad coronas; atq; id proprie Aurum coronariura, vt in Codice luftiniani ,
&Seruius ad hoc Virgilij : Dona recognofcit populorum,x\ot%t: Aurum corona-
rium dicit quod hodie avifiis gentibus datur : imponebant autemhoc Imperato-
respropter concefiam vitam. Nec ab ipfis vicflis dumtaxat ob vitam datam, fed
D i focijs amicifque.vt dixi; datum taraen in pecunia titulo Coronario, vt apud
Liuium : Manlio ingredienti finesvt cohiberet apopulatione militem,in coronam
auream 1 5 . talenta offerunt . Et hoc prsetextu rapinas ex torfionefque vfurpa-
tas > Cicero Pifoni obijcit : Mitto aurum coronarium , quod lex & decerni &
accipi vetat , nifi Imperatoribus ex prouincia decedentibus, ad decoradum trium-
phum, Sed iftas legesrpernebar:& Dio lib.^p.quofdam notat his verbis: Cum
res leuiculasgeffijfent, triumphum/ibivela Cafare velab Antonio impetrajfe; ^
iHopr£textu multum auridpopulis, quafiad coronas colligebant. Populis Italie
rcmitti erat folitum tributu coronariii , quod Auguftus de fe in'lapide Ancy-
rano dicit : Municipijs ^ colonijs !tali£ conferentibus adtriumphos meos quin-
tuta
16 DE ROMAN. VIRIB. S£V POTEK.
tumcottfuly remifi-y & poftea qitotiefcunque Imperator auri coronarium non at- ^
cepi: cui confonatDio de illo quinto confulatu ; quod ab oppieiis Italia au~
rum ad coronas conferri folitum non accepijfet . Cuius exemplo Hadrianus in
in Spartiano ; Aurum coronarium Italia rcmifit , inprouincijs minuit . Eo enim
paulatim ventumerat, vthoc Coronarium non triumphis modojfedinlajti-
tia^juacunque» & in primordijs Imperij daretur. In Ammiano habetur, Tri-
politanos mtfifle legatos , Vii}oriarum aurea fimulacraValentiniano, ob Imperij
primitias oblaturosi^pertc etiam Capitolinus in Antonino Pio : Aurum coro-
narium quod adoptionis fuas caufk oblatum fuerat , Italicis iotum , medium pro-
uincialibusreddidit. Praeterea ciuitates coronas has niififle in occafione etiam
trifti : Appianus in Sullx funere ; Supra bis mille coronas aureas-» magna cele*
ritate conJeBas , prdlatas fcribit y dunaciuitatumy ai:* legiomm, quibus prte-
fiterat .
Hascoronas&aurum CoronatiupoftpraelationeintempIis6c Capitolio
inaxime videnturdicatse .• Liuius de legatis Saguntinorumlib.28. Nongrates
tantum agere iuffifumus , fed donum hoc etiam , fl vos permitteretis , coronam B
auream inCapitolium i-vifloria igitur jferre : & ex SuetoniodeAuguIlo: Se~
decim milliapoudo atiri > vna donatione , in cellam lcuis Capitolini contulijfe : at-
queadhoctaleaurum referendum videtur>quodSuetoniusinC£efare notat:
Bumprimo confulatu tria milJia pondo auri furatum e Capitolio > d^ tantumdem
inaurati teris repojuifk . Solitumetiam &aiia templaaiirocoronario exorna-
re, vt Auguftus de fe in lapide Ancyrano.- in Capitolio, & in <ede Diui lultj, &
in ade ApoUinis , c^ in £d? Vesljc , & in templo Martis Vltoris confecraid > qut»
mihi confiiterunt circiter millenis auricoronarij pondo trigintaquinquc millibus.
At prior Caefar coronas fuas in triumpho prselatas vedidit , & ex earu pretio
militibus promifTaperfoluit, refert Appianus. Propterea nos Iconem huiuf-
modiauri coronarij exmarmore antiquo expreffam , fupra propofuimus ex
Mufaeo Clariffimi & Eruditiflimi Equitis D. Caffiani A Puieo delineatam .
Aerrariummi- Aerarium Militareprjetereafuitab Augufto inftitutum > illiqueredditus
i't»re . nouos , ac certos attribuit. Sueton. cap. 99. ait : ^icquidvbique militum ef- ^
fetad certam flipendierum ,pr£miorumque formulam adftrinxit . & infra : vt-
■; queperpetuo, ac fine difficultate fitmptus ad tuendos eos profequendofque fip..
peteret ; ai^rium militare cum vecligalibus nouisinflituit . Ad prjediftam aera-
riummilitareimplendumtresfontesreperit Auguftus . Primo Vigefimam ex
hjereditatibus, &Icgatis, de qua Diolib.54. in adlisanniy^^g.inquit: Poft-
quammultapecuniaridcrationes propofit£ , &fpret.i fiiijfent ad ararium mili-
tare : placuit tandcm , vt vigefima e/lethicreditatum , & legatorum > qute cuique
obuenijfent tefiamento, exccptis tamen , avnfanguine valde lunBis , aut admodum
pauperibus ,\quos boc onere liberarnnt. Alter fons erat Vigejimaquinta manci-
piorunij de qua Tacitus lib.i^.Annal. VeBigal quintee & vigefima vena-
littm mancipiorum remiJSum a Nerone ; magis specie quam vi ; quia cum vendi-
torpenderecogeretur.inpretium emptoribusaccrefcebat. Sed &tertius
fonseratCew/^W-^trerum venalium, de quaTacitusdeTiberij rebus ait:C(?«-
tefimam rerum venalium deprecante populo , edixit ararium militare eo fubfi-
dio niti : & h^c tetigiflTe fatis . D
otirartotovft. Maximam asrarij curam habuerunt Romani » in quo recondebanturthe-
UeTasio. '^ faurifuperius congefti : quoniam Imperij hoc munimentum erai ; quo vali-
dius ac certius fKpe quam armisexpugnabantur iioftes . Hinc fatetur Cice-
ro, ReipubliCte ac belli nernum pecuniam e/Ie: cuius defeiftu, non militum-»
queritur Annibal coa(5lnmfe deferere Italiam . DeCiuili verobello Mutia-
ni magni Ducis ad Vefpafianum verbafunt: Gmnis ciuilis belli neruu pecuniam
e/!e: cenfet vetus Hiftoricus , Publicas ypriuatafqueopes,& immenjam pecu-
niam interciuiles difcordiasferro validiorem. Piures nimirumilla quam ferr»
trahuntur; cumpctentiot illain fuadelam fit omniferro) potentiorquc ia.»
fequelam :
DB ROMAN. VIRIB. SEY rOTEN. 17
A^ fcquelam: magnameuimvitn habet pecunia animos conciliandi; a quaro
vna bellorum telices iuxca> ac infeiices cxitus fere pcndent ; quoniam animos
exercitus,feu hoftium qui fibi conciiiauerit, victoriam eft confecutus : con-
tra vero ^erario exhaufto , ni! fperandum d milite ; fi enim pr^edam ille tenta-
«eritjCrucerainueniet; cum definetprsdari.peribitfame ; ita vtmilitem,
fiuc praedas egerit > fiue ab ijs abliinuerit > certa mors maneat, hic fame , ibi
fune .Atque adeo militaresfeditionesReipublicsefuneftasfubtra^lisftipen-
dijs& negatapraeda. ProptereamagniilliCenforesprifcis temporibus Ro-
mas maxime intenti erant, ne a^rarij pecunia amilite exularet , 6e inarmatas
manuslocupletaretur; ignaras, quas fcrrum nullum noftent; hominesqui
nunquaminacieftetifTent; nunquani tubarum fonum nifiin fpecf^aculisau-
dijffent; nunquamarmatum hoftem nifi pidum vidiifent; quorum profufio-
nibusserariumnonefletfufficiens, fed ad idemexpilandumingeniofifolum
eirentilh.
. Adeo facrofan(flum erat apud eofdemRomanos militare ajrariura ; vt nulia
B ex hoc rauncra nifi perraro amouerentur . Commune ergo Vrbis aerarium., >
quod Portorijs, Ve(fligalibus,conuietifqucImperij prouentibusconftabaf,
vtdiximus,in bella bellicofq; apparatus>domefticamq;famiIiam,roborando-
que Imperio neceffaria feruabantur; vt fubitis , & inopinatis neceftitatibus
occurrentibus , haberent ipfi , quo fc , Imperiumq; tuerentu r ; ne decurrere
ad mutuatitiamfubgraui fcenore pecuniam cogerentur. Premebaturolim
Imp. Nerua aerarij anguftijs , ac recognofcens foeneratitia pecunia non tam
occurri pofTemalis, quamaugeri; nouis ve£ligalibus exafperare populum
nolens, remedium edomo fuanimpfit, narrante Caflio deiiio : Fecmite inops
Ja^iis, vejies primum , & 'vajk aurea , pretiofampvcsterea Jupelle^ilem ; Jiue illa
propria i Jtue publica & yegia forent f auiJiotti fuhiecit , Vtmilitum necefll-
tati exhis occurreret .
Non alia res inteftinos furores & ciuilia bella in Romana Republica , & confidtratk .
ciufdcm Imperio ita pcperit, quam immenfa; opes & nimia felicitas: fiqui-
l^' dem mortales in delicijselanguentesre(£le an perperam quid agant non con-
fiderant: vnde niniia exhoftibus fecuritas & tranquillitas,ac opum affluentia
excitauit animos ad feditiones, & odium; vtiam earumdem exordium in Re-
publica Romana ex deieta Carthagine maxime proceiTerit ; Ita etia ab ipfif-
raethoftibus obiedlum: difcordia inteftina diirolui Rem Romanam poirei,;
jeternas opes efl^e Romanas , nifi in femet ipfi feditionibus faeuianc . Caueant
homines ne ob diuitias & nimiam felicitatem (vt iam prifci Romani) in prae-
ccpsruant; debilesenim &pu(iIIanimesredduntiiominesdiuitiae. ODiui-
iixSapientisearcanum; cor hominis tantae paruulse eft quantitatis , quod
vixfufficit^accipitri, miluo, dcaquilje provnico bolo; & nihflominustantx
eft capacitatis , quod ei fatis nonfitlatitudo totiusmundi: vt nobisteftcs
funtprifciRomani» qui nec opibus ex vniuerfi orbis latitudine fatieban- .
tur ; quoniam a folo Deo & non ab alio poteft cor hominis irapleri , vt per
Prophetam Pfalra. 42. praecepitidem Dcus , ibi ; Dilata os tuum & impleba
illud . Parua qui^pe funt omnia creata & nihilum , vt cordis humani impleant
D defiderium; quoplusbibit, plus fitit: Nam cun£ta mundalia irritantpo-
tius cordisingluuiem ad rixas & feditiones , quam fatiant .• quia vana funt &
«on vera , vt vere ille dixerit; refpiciens ad fummam Dei bonitatem : Inquie'
tnm ejl cor meum > donec requiefcat in te .
De
is DE PRIVATOR. ROMAN. OPIBVS.
De Priuatorum aliquoc Romanorum ^
Opibus. Cap, IV.
PRiuataeopes&ipfaBmagnjefuerut&permultosfparfx; quonia SenatO'
res,aui Senatorij plurimi fueiiit; &longe plures Equites Romanos fuifle
patet . Senatoribus illis fub Augufto cenfus tuit dedes HS. fiue vi^mtiqninque
tniUia. fcuta; Equitibus vero cenfus quadringentorum , qux faciuntfcuta_.
decem millia . Ex dido ccnfu , qui omnibus ialtem erat debittis , infertur e-
tiamplerofqueiiludexceiTiiTe. Lubetaliquot ex prsdictisdiuitibus recen-
fere , inter quos erat ille Crajfus cognomento Diues ; de quo Cicero in Para-
dox . inquit : Multi audierunt ex te , cum diceres , neminem diuitem ejsey nifi qut
exercitum fuisfruBibus alerepoffet. Brgo hoc propojito , nunquam erisdiues ,
antequam tibi ex tuispojleffonibus tantum rejiciatur , "vt exeo tueri fex legiones
Cb- magna equitum , acpeditum auxiliapojfis . Haec vox Crafli fuit : vt nemo di- B
ues nifi cui rales opes : idem fere dc Crafso , fed pauio contra^ius apud Pli-
nium Iib.3 3 .cap. i o- ibi : M. Crajfus negibat locupletem effe , nij/quiredditu an-
nuo tuerilegtone^n pojfet . In agrisfuis .HS. bis millies pojfedit , ^iritium poii
Sullam ditijjimus . Vndcfiha2cinagris,quidin lcruis, inpecunia ,in vafis.ac
fupelledliJe, ac etiam indomibusquantum habuiffeeft credendum ? Scribit
Plutarchus in CralTo, folos Archite^os ^ fabros eum in feruis habui^e ad
quingentos , quorum operam elocabat in Vrbe ruinis , vel incendijs obnoxia:
vt fcruos quoque ad reliquos vfus domi vel in agris . Prsterea L Domitius il-
lcfuccefTorin GalliamCjefarideftinatus, agris faneitaabundabat, qui ex
Caefarelib. Ciuii.Corfini obfefTus ad animandos milites , /« concione agros
ex fuis pofiejjionibus pollicetur y quaterna in fingulos iugera •> ^b^prorata Centu-
rionibus , Euocatifque . Atenim triginta cohortcs ibi militum, ideftduode-
cim circiter miiiia.' ea fint igitur quadraginta odio niillia iugerum : ex quibus
duplum Centurionibus & Euocatis debebatur . Viterius kgitur in Plin.I.i 8. q
Sex dominos femijfem AfrictS pq/ledjfe fub Nerone , quos ille intevfecerit . Ac
etiamSencca de Tranquill. c. I i.de Poppaeb quodam fub Caiiguia inquit:
Vanem (^aquam defuijfe, cum tot Ji-.minapofjideret in fuo orientia , in Juo ca-
dentia . Vt quoque ex Strabonelib.io. Antoniusille co.lega Ciceroni in^
Confulatu : Totam Cephaloniam infilam , velut proprium patrimonium habuity
atque ibi oppidum etiam nouum flruxit . Quibus non diflimiJe, dum Seneca^
epift. Sp.auarosfuitemporis ficinfequitur ; ^oufjue fn^s pojfejftonumpro.
pagahitisl Agervni domino , quipopulum cepit y anguBus ejl, quoufque aratio-
nes veiiras porrigetis y ne prouinciarum quide.m fatione contenii circumfcribere
prxdiorum modum ? lUuTirium Jiuminu perpriuatum decurfus , & amnes magni ,
magnarumquegentium termini vjque ad oBium d fonte vejlri funt . Hoc quoqtie
parum eH\ nifi ktifundijs veHris maria cinxislis, trans Hadrianum , & lo-
nium , & Aegeum njejier viUictts regnet. NifiinfuU Ducum domicilia magnoriim ,
intervilijjimarerumnumerentur . Non folum plures talia poiTcderunt , verum
& quidam etiam eadem dono receperunt a Principibus magnis : Seneca dcj D
Benef inquit; Beneficiumeili donare regiones , per quas magnafinmina, &
nauigabilia decurrant . Interhuiufmodidiuitesnumerandus eriani L. Corne-
luis Balbus, de quo Dio lib.^S. Hominesfu^ cetatis-diuitijs & mag/titudineani-
tni fupergrefius eH; adeovt moriens populo Romano -uiritim legaueriidenarios
vigintiquinque ,fiue Aureum Rcmanum vnum . Vnde h.tredes, aut legatarios
immenfos habuiffe thefauros abillo credendum eft . Sed quid de Seneca phi- ^
lofopho dicemus ? dofirina; &fapientiie diues, vteiiam cxternorum bono-
rum, dequoTacitus 14. Annal. inquit: Septncgies quinquies centena millia
poiredic. Hic ftupor quod Seneca minus eardpexeritinter fluxa , & ca-
duca.
DE PRIVATOR. ROM AN. OPIBVS. i?
^ duca»qux fi abircnt, nihil auferrent.nifi feipfas.vtillemecinquit . Poueme
in opulentij[lima domoj vbi aurum argentumquein promifcuo "vfu fit: non fu^pi-
ciam me ob ifia , qu£ etiamfiapud nie , tamen extra me funt . In Subiicium rur-
fuspontem me transfer-> & inter egentes abige : non ideo tamen me defpiciam, quod
in illorum numero confideamy qui manum adfiipem porrigunt . Hac vera phi--
lofophiaert, pofle habere, poffe carere; iion cupere abfentes, capere &
prxientes; nifi forfan &ipie Senecaquoque exiiiisfucrit>quifadaiibivin-
dicant magis , quam verba .
Non eSenatu velaulafolum fic diuitescrant, fed e ^mediaetiampicbci;
vt fub Auguflo refert Plinius hb.^^. c.io.C,C,£ci/ius Claudiut Ifidorus tejia-
mento fuo edixit > quamuis multa ciwli bello perdidi/iet ; tamen relinquere feruo-
ru.n quator millia centumfedecim , iuga boum tria millia fe.xcenta , reliquipeco-
ris ducenta quinquaginta millia , in nummo HS. fexcenties . Funerari fe iujfit
HS. vndecim millibus : & hsec pr^ter agros , vi Jas , & ^edes . Scripfit etiam
Petronius de Eumolpo: Familiam quidem tam magnam per agros Numidia
B ^arfam habere ; vt velCarthagtnem pojfet capere . Sicut& Vopifcusde Pro-
culo tradit; Eotemporequofumpfitlmperium, duo millia feruorumfuorum ar^
mafie . DeBelifario iubluftiniano: Duodecitnmillia p«^;'or«//2 habuifle pro-
pria, teftantur Aimoinus , Reghino, 6c alij . Ac etiam Athenaeuslib.6.affir-
mat, ^uofiam Romanorum ad decem » aut viginti millia feruorum habuifiei
necvt qu^fium ex ijsfacerent , fed vtajfeclas , autfubfequas eos modo kaberent.
Vt quoque fcribit Vopifcus de VUIa Valeriani priuata: /// qua quingentiferui,
duo millia vaccarum , equte milie , ouium decem millia , caprarum quindecim mil-
iiafuere. ProdiditquoqueCaifarlib. i. Ciuiiium deT.LabienoIegato fuoin
Gallijs : Oppidum Cingulum conilituijfe in Piceno , & fua pecunia extsdificajfe .
Itain priuato horaine animus & opes Principis refplendent .' & hijec pauca_,
explurimis exemplis,qu3e potuifsent adduci.
Nec defuerunt magnae iftas opes inferiore seuo , rebus & Imperio labenti-
bui fub Honorio& Arcadio; vt rcfert Olympiodorus his verbis : MuHte
^ Romanorum domus in annuo redditu accipiebant epcffefiionihus fiiis adquadrg..
gintacentenariosauri : idque abfquefrumento, vino^ ^ aii/s fpeciebus , qua fi
venderentur,ficii^ trientem <eqtMrent iiiati auri . Secundaria autemdomus quin-
decim centenarios , aut]decem recipiebant . Hjec illedefedla iam veteri Roraa,
& imminuta per nouam iam a Magno Conftantino .
Addam 3^ vnum de Gordiano adhuc priuato , de quo Capitolinus inquit;
Ditiffimus ac potentifiifnus , in prouincijs tantumterrarum habens , quantum ne-
mopriuatus. ^^tejiuram magnificentijfm^ Z^^Jfi^ ' Aedilitatis fu<etempore duo-
decimPopuloRomino munera; ide/i per fingulos menfe s finguia de fuo exhibuit:
ita vt gladiatorum nannumquam quingenaparia exhiberet,numquam minus cen-
tenis quinquagenis . Feras Libycas vna die ccntum exhibuit , vrfos vna die miiie .
Et plura deinde animalm nominatim: qu£ omnia popuio rapienda concejfit. Am-
plius de eo auclore Cordo; Inomnibus ciuitatibus Campania, Etruria , Vmbri£,
Flamini<£,Piceni deproprio illumper quatriduum iut^os fccenicos ^ luuenalia edi-
dijie. Qui hsec fingulapenfitauerit ; plurima milliaponderabit&seftimabit.
D Et haec de opibus Romanis publicis & priuatis oltendilTe fufficiat .
Prifcos Romanos dignimmosfuifl^eilmpcrio conftat, qul publicas opes Myflfacmfi.
priuatis anteferrent, quiquepublice Imperiofplendidi; priuatim continen- dirano.
teseflenialuerunt. Vere magnos, vt priuatarum opumcontinentiaquamre-
ruragettarum gloria maiores haberentur; de quibus illud Valerij Maximi:
Vauper quifque in diuite , quam diues in paupere Imperio verfari malebat .
Opes publica;, vtdixi, necnon&priuataegeftasfueruntRomaj, cum_>
florcret Refpublica : perijt inde haec eadem Refpublica , feu Imperium pri-
uatisopibuspublicaegeftate. Ciuium difcrimina funt a virtute non abopi-
bus funienda, fi firmanda Refpublicaeft. Vigilando & agendp profpere
.. C 2 omnia
20 DE SHPTEM OllBIS MIRACVLIS.
omniafuccedere, ignauiaperireconfiieuerunt . Roraana RefpubJica nonj ^
folisarmis ex modico principio magna peregiC; verum alia ilJius magnitu-
dinem produxere, nempedomi induftria, forisiuftumimperium , animus in_,
conJulendoJiber > nequedelidlo, neque Jibidiniobnoxius, &fimiJia. Lau-
dant cseterae gentes diuitias , fequuntur intertiam : inter bonos & maJos nul-
lumdifcrimen eft: omniavirtutis prjeraiaambitio poflidet. Neque mirum
vtinfanusamor magnitudinis , & infinita diuitiarumcupido oninia indeau-
deat? Aguntunquicunquenoua Imperiacogitant, immodicocupiditatisim-
pulfu ; quod ille dixit Orator : Vt vaa ciuitas emineret , in humani generis per-
niciem nata , crbem Jiibiugauit innoxium . Homines vim naturae inferunt;
itapr.TEcipiiesadexpIendumjauri &honorumcupidinem rapiuntur;&inte-
riminmedio cogitationum fuaruni rapiunturj & fiftitfortitnacurfum, &
fpemfruflratur. Indeadignotavocanturcribunalia, nuJJo purpurae & la-
cernae difcrimine . Nudinafcimur, eijcimumudi, fiftimur nudi: nec fce-
ptrahic, nec diademata > necfortunasmendacia, quibus morte exuimur; _
nulla praerogatiua dignitatum > generis , eruditionis , opum . Hxc qui cogi- "
tat, Regnorumponetcogitationes, nec aJienacircumfpiciet» & contentus
erit fuis . Securus viuit quifquis paruo contentus viuit ; quique dignitates &
Tegnaaeternitatemetitur: quimagnorum Imperia &exitusprobat; quorura
perfxpe finis nec vJtra duodecimum menfem ferri '& veneni vidimaE ^vt
referunt hiftorixj quos fortuna in eo fubJimi ftatuftatuiffe videtur, vt often-
deretquidfummavitiainfummo Imperiopoffent.
De feptem Orbismiraculis .
Cap. V'
PLura de prifcorum Romanorum magnitudine circa potentiam , & diul-
tiasperftrinximus: modode eorundam magnificentiain fuperbisaedi- (^
hcijs & conftruendis mohbus profequamur. Quamuis viri eruditione nobi-
lesconati fint huiufmodi veterum aedificiorumodorari veftigia , editilquede
antiquitate voluminibusefuopuluere, quoobruuntur, iJiaexcitare: nobis
vero minora eruditionum praefidia fortitis , timendum cft , ne fepukarum re-
rum commentatione operis noff ri interitum auguremur ; videlicet ne niiferi
dum peritura tradteraus , cum iJiis cito dilabamur .
Romanie Vrbis gloria fi cum miraculis > atque ceJebrioribus vninerfi ter-
rarumorbisjedificijs conferatiir, maxima videbitur; atqueid oboculospo-
nendum , vt nuIJafanole^niori lupereflle poffit dubitandi ratio . SiJeant igitur
feptem ilJa toto terrarum orbe decantata aedificiorum miracula : quidquid
certe cantat antiquitas cum Romanis moJibus collatum > tugurium erat, non
palatium ; breue faceIIum,non templum; fylueftres belJuarum caueae, non am-
phitheatra; animantium cunicuJi, non porticus ; vno verbo tencbricofunu,
crat quidquid Roraana lux non iJluftrabat , quidquid in Vrbe non extoJle-
batur. Septem tantummodo appellatafuilTe fabricarum miracula referunt O
prifci f;^cuIifcriptores. EphefinQ nimirum Dianse TempJum: Regis Maufolei
monuraencum) i quo & Maufolea didtafnnt: louis Olympicifimulacrum..,
quod Phydiasprimusartificumebore» auroque formauit: Cyri Medorum
Regis doraum a Memnone arte prodiga iliigatis auro lapidibus fabricatam :
Babyloniae muros > quos Semiramis Regina latere co(flo > fuiphure > ferroque
conltruxit; Rhodi Solis jeneura fignuni , quod CoIofi!us vocabatur : Pyrami-
des in Aegypto . AdduntaliquiTurrimin Pharo AlexandriaeinfuJa, aPto-
lemaeo Rege excitatam .
Etquidemaedificiaomniaa tribusiaudari confueuerunt; ab altitudine pri-
muiH}
DE SEPTEM ORBIS MIRACVLIS. 21
^ mum > deinde ab amplitudine , poftrenio ab ornamentis , ac decore, qui va-
riuseftmatena, eiufquepretio,artificio, fymmetria, & fi quid aliudeJe-
gantia, auc perit a amat . Inquibusomnibus Romana aedilicia iiipera fse lu-
ce clarius oltendendum eft > vt cx his capitibus ob illius fplendorem collau-
dauitjClaudianus.
^a nihil in terris compleBitur altius <sther :
Cuius nec Jpatium vifits , nec corda decorem ,
Nec laudem vox vUa capit . ■,
Inquiramusiingula , & a Cariae Maulbleo nobis exordium ; quod non tam^ Maufcitiin>^
celebre fuit, &incerl"epteramiracuIarepo{ituob amplirudinem &maiefta-
tem , quam propter induftriam quatuor artificum > vt auc^or eft PJin. Jib.35.
cap.f- Artliemifia Maufolo CariaE Regulo ,quiobijt Oiympiadecencefima^
annofecuudo,excrui curauit. Patebatcotuscircuituspedes quadringentos
ckvndecim, attollebaturin altitudinem pedum fexaginta duorum, cinge-
baturcoJumnis trigintafex. Ab OrienteceJauerat Scopas, a Septentrione
B BriaxeS, a Meridie riraotiieus , ab Occafu LeocJiares . Adftrudos, vici-
nofque parietes Maufolei in altitudinem fabricte vtrimqtie affurgentes , Py-
ramis altitudineminferioremaequauit, vigintiquatuorgradibus, inmetaeca-
cumenfe contraliens. In fummoeratquidrigamarmorea, quam fecit Py-
tJiis,qu3e velucinaercpendere» &fufpen{is alis, & equis volarevidebatur;
vnde Martiailib.i.epigr.i. Aerenonvacuo pendentia Aiaufolea . H^c adJiuc
centumquadraginta pedum altitudine totumopus concludebat. Procon-
nefioniarmore excruclum erat opus, lateritijs tamen parietibus. De lioc
Maufoleo mentionem facit Strabolib.14. Herodotuslib 7, V^aJ. Max.Iib.4.
cap 6. vocat; Monumentum vfque ad miracula proue&um: Gellius lib.io.
cap. 1 8. Sepulcrum memoratifftmum , dignumque inter feptem terrarum omniutn
jniracula numerari. Cicero T\i(cu\.^. Mobile /epulcrum . Fuerunc autem Ca-
res in Afia Minori contra Rhodum , caput Regni HalycarnaiTeus, vbi Mau-
foleum l'pe£labatur'. Sed quid praedidum Maufoleum cum Sepulcro Augulti,
^ cum Mole Adriani Imp. & alijsfepulcris , & molibus in Vrbe ? vc inha vide-
bimus.
Ad fimulacrum louis Olympici tranfeamus , quod cantse pulchritiidinis louho-jwpid
fuit, vt eoperfeilointerrogatusPhidiasillius aucflor, vnde id hneamentis ^""''''"■''"'-
eboris amplexus fuiffet, refponditex Iliad.i.
Hac fub dicla fupercilp Pater annuit atrisj
Ambrofojque immortali de vertice crines
Fudit , ,& ingentem nutu tremefecit Olympum .
Tamartificiosefadumopusfuit; vt nemo lemularetur, inquitPliniuscap.8.
Iib.34.. FloruitPhidiasOIympiade odluagefimatertia circiier trecentefimo
Vrbisanno, Sed hoc vnicum collatura cum alijsinnumeris &pretio{isiii-»
Vrbe fignis , ac fimulacris nullam habet proporcionem .
Babylonis muros , & Hortos pentiles incer fepcem orbis miracula numera- B»by!omsmun.
ta; cumillitrecenta &o£loginta ftadia compleiftantnr; miliaria nimirum
circiter quadragintaofto ; tanta affiduitate elaborati , vt vnum quotidie fta-
D diumabfoluerecur.- omniapeneintra vnius anni circulum, vc au(ftores funt
Strab.lib.i6.1uftin. lib.i.Herodot. lib.a. Dionyf de ficu Orbis, &c. Alci-
tudomoeniumeratpedumducencum,latitudo quinquagenum, vCquadrigiC
fibi occurrentes non offenderentur . Quibus autem conteretur fola Capito-
lij conftruftio ; qux Jicet minor circuitu illorum moenium fueric ; alcicudincj
tamen, & impenfislongefuperac. IllorumfabricaIateritia,huiusmarmorea»
&ijs lapidibuspretiofiflimis conftans , vt infra videbimus ,
Hortos penfiles defcribit Diodor.lib.2. cap.4. Strab. Iib.3. La£lantius de Hmi tenfHts .
Falla Sapient. & alij . Horti, quos quadratosfacitStrabo, patebant inlin-'
gula lateraiugera quaruor ; acceifus montuofus erat,fai:nmam raurorum alti-
dinem
Ci^ojfutKhdi.
22 DE SEPTEM OPvBIS MIRACVLIS.
dincmjcquabat: multaque arborum vmbra & proccritate amoeni; faxeae ^
piUtotumopusfultinebant, fuper pilas lapidequadratofolura ftratum pa-
tiensterrae, quamaJtaminijciunt) &humoris quo rigant; adcoque validas
arborum fuftinensmoles ,vtitipites earum odo cubitonim fpatium crafTitu-
dine jequent , in quinquaginta pedum altitudinem emineant . Habebant fub-
ftrutfliones, quibusajditicatae erant tcltudines fuftinenres totum viridari)
pondus . Fornici fupremae» cuius altitudo erat cubitorum quinquaginta,im-
pofitaeratfuprema Hortorumfuperficies. Murifumptuosefirmati, & fta-
biliticraflitudinemhabebantpedum duorum & viginti: cuJmina tcgeban-
tur lapideis trabibus longitudinepedum fexdecim, latitudinc fex. Tabu-
latumtrabibus impolitum, primo fubifructum habebatcalamum multobi-
tuminc illitum ; deincepfque laterem co£lum gyplo coJligatum ; tertio fuper-
iniedtum erattefiumplumbeum, ne aggeris humor pcnetraret . Forniccs
inultae , & varias , quarum vna fupremam fuperficiem multis locis incifam ha-
bebat, &machinas adhauriendasaquas, quibusaquae magna vis exflumine
Euphratcqui totam vrbeminterflult, cui erant Hortiimpofiti, furfujn at- ^
toUebatur, quae a nemineexternoprofpici poterat . Itaqueproculvifen-
tibus fyluae montibus fuis immincre videbantur . De ijfdem agit etiam lofe-
phuslib.io. Antiq. cap.13. Paitarchus Jib.2. dcFortuna Alexandri. Admi-
randa quamuis hsc fint j valde dubitarem illa conferre cum Hortis & magna
Neronisdomo, vel cum alijsfinguIisRoraanorummolibus, vt videbimus.
Celebrant etiam Plinius hb.34. cap.?- & alij mirum in modum antiqua fi-
gnaaerefufa, interqux SoIisCoIolIum Rhodi , quemfeceratCares Lydius
feptuaginta cubitorum altitudinis , cuius poHicem pauci ampledti poteran r,
&cuiusmaioreserantdigiti, quampleraeque ftatuae; duodecim anniseffe-
d^um trecentistalentis, quaecontulerant ex apparatu Regis Demetrij. Co-
lolfusitaabinuentoredidus j vt aliquifentiuni.primumfolis Dijs iJIosaedi-
ficabant antiqui ; poftea barbari Keges & Romani etiam Imperatores fibi il-
lasftatuasvindicarunt; vt fecitCaligula , Nero, Commodus> &alij , vrex
Phniocitato, Lamprid inCommodo, &alijs. Pondus vero totius Colofli q
Rhodij tantum erat , vt eo perfra(flo circa annum Domini 6 Jo. vida Rho-
do, Saracenionerarint nongentoscamelos, vtaudoreft Blondus; atquo
ex Plinio , & Diodoro Cameli pondus eft decem medimni Jrumenti , cx quo
medimnuspendit libras 120.& onuscamelifitlibrarumducentarum & mil-
le; itaque pondus totius Coloiliiuifrclibrarumdecies centena od^oginta«.
millia . Cum hac senea mole fi conferamus plurJma etiam in Vrbe aenea fi-
ona, &fimulacra, nec non trabes , ianuas, ac tegulas templiPantheoiL.,
Capitolij, & aliorumaedificiorum, eritiliafatisinferior abiftis in ponde-
re, & qualitate.
DtmusC ri DomusCjri Pcrfanim Regis, quaepariterinterfeptcmmiraculanumera-
tur , qucc Parafargae Regia ob monumentum vidorise , quod ibi Aftyagenxj
fuperaflet; & haec omniopulentia:refertafupraca;terasdomos voIuitCur-
tius : luftinus lib. 1 1. eam vocat orbis terrarum fpolijs refertam , de qua ait
Diodorus lib ly.triplicimuro ciniflam, quorum prior aititudinecubitorum
iexdecim ; fecundusduplo altior; tertius cubitorum fexagintaduroiapide, D
&adperpetultatem3edi{icatus. Septa eratmultisianuis &ftipatoribus: &
Ariftot. Iib.de Mundo (quem Apuleius Latinum facit) diffuse eam defcnbit.
Philoftratusiib.2. Aurcam domura illam Regiam vocat.D. Chryfoft. Au!am
Afianorum Regum nominal . In ea Sella aurea erat, in qua Afianorum Rex
fcdebat, vtrefertPhiloftratiis: & Afiadeuida Alcxandrum aureo folioim-
pofitum, inquitCurtius. VndePiutarch. in Alexand. voluptate caruifle^
Grzecosillos inquit, qui Alexandrumfedi aureeinfidcntem non vidiffcnt:
quafellainterdidumpcenacapitis priuatos federeex Diod.&Currio . Aa-
reoetiam le£to cubabant Reges Periarum exI0fcph.lib.2p. Antiq.cap.3. &
aureo
DE SEPTEM ORBIS MIRACVLIS. .2:5
A aureo tabernaculo nauem Sidoniam ,qua Xerxes veixebatur, inftruc^^pifuif.
fe tradit Herodot. lib/. Auream prseterea Platanura, auream arbuiiiuaittj
vitem ex Xenoph. iib.7. Athenlib. 7. & Plinio Jib 33. cap.io. qu^ yitis
gemmisornata, &le<ftofuperiians, vua; iJJiusexpretiofiirimislapilliscoa»
gmentatisjex Athenaeo . DeniquePalatioappJiciti Horti diligenterconfiti,
inquosanimi gratiafecedebant Reges, &in quibusieraealebanturconciuT
fse, quasvoluptatis&exercendicorporisgratia Regesagitabant, vt Jatius
ex Xenoph. PJutarch. & PoIJucej JedhaiC omnia adPaJatia loipei^aitoruinia
Vrbe longeinferiora.
Ptolemaeus Aegypti Rex> vtreferunt Plinius lib. 36. cap. 12. &;anj ir^^ Tunhphuros.
Pharo infuia Alexandriaehancturrimconftruxit, non ad ahos vfusquanr ad
no(flurnos ignes nautarum vfui oftendendos, erogatis in eam fabricara ta-
lentis o(flingentis & decem, Sefoilrate Gnido Architeflo. Vndc propte-
reain orbisniiracula eamreponunt; fed hsc minima, cum illapecunia noii_.
excedatJcuta Roman^e monet^e fexcenta milJia .
^ Maius negotium faceflit nobis EpheJianum Dianae Templuni , de quo Pii- ^"">^^pH'*
niura lib.36.cap.14. licloquentemaudiamus; Magnificentia; vero admira- ^'"^"*"*'
tio > Templum EpheJis Dianae22o. annisfadtum a tota Afia. In folo ideo
p2.1uftri fecere ,ne terraeraotusientiret, authiatustimcret; rurfus» neinlu-
brico atque inftabili fundamenta rantae molis locarentur , ante calcatis in ea
ftrauere carbonibus , dein velieribus lanae . Vniuerfo Templo longitudo eft
pedum 425. latitudo 220. Columnx centura & vigintifeptera , afingulis Re-
gibusfad^ae; fexaginta peduraaltitudine, ex ijs 35. caelat» : operi praefuit
Ctefiphon Architcdlus. Surama miracuJa epiftyha tantae mojisattollipo-
tuiirc . Haec Plinius . Itaque Templi vniuerli circuitus fuit pedum 1290. al-
titudoveropedumcirciter 100. IneoFano Hecatesfignura , incuiuscon-*
tcmplationeadmonebantmadituparcere oculis, tanta marmoris radiatio
erat . Erant etiam quinque Amazonura ftatuae , priraa a Poljcleto , fecunda
iPhidia, tertiaaCtefyla, quartaaCydonio, quinta a Protogene, furama
"^. aemulatione fadte . Et ApoIIinisftatuasenea, quam Auguftus reftituit, fu-
blatampriusaM. AntonioTriumuiro . Sed haec cum tempIisinCapitolio»
cum Pantheon & alijs in Vrbe delubris magna difparitas reperitur .
SuperfuntPyramidesfepteni fupra cetera omnia celebratamiracula iuxta fyramides Ae.
Memphim extrudae , Regum pecuniae ociofa & ftulta oftentatione, quae ^y'"'
orbemterrarumirapleucre fama, confpicuae vndique adnauigantibus, do
quibusPliniusIib.36.cap 12. Herodot.Iib.2.PoIyb. Dioj Plutarch. &alij.
f ueruntenira quadratae raoles, atque ab ima & iatiflima bafi paulatim in api-
cem decrcfcendo crelcentes . Illae quidem muJtae fuerunt » fed earum pr^eci-
pu£e tres . Pyramis amplifiima ex Arabicis iapidibus conftabat, trecenta_
quadraginta fex millia hominum annis viginiieam conftruxifteproduntur ;
prioridecennio aduedafuiftefaxa enarrat Herodotus.alterodecennio con-
iuramatam fabricam . Referuntetiam Plinius & alij in raphanos , aliium , &
caepasmilleocftingentatalentaerogata. Vnaearum exStrabone aflurgitfta-
dium vnum ; & ex Plinio continet pedes 62 j. Ammianus Iib.2. & Solin. vo-
D lunt altitudinem illam fupra omnem altitudinera efTe , quae manu fieri poftlit.
AlijdantcuilibetPyramidigradus263. vt omnium alticudo fitpedum 625".
Minor Pyramis Aethiopicis lapidibus aJTurgitpedes^d^. Antehasomnes
eratSphinx,miranda,inquitPhnius, immanimagnitudine»quacadmonebat
aliquid^nigmatislatere, multaque arcanae fapientise myfteria ijs molibus
contineri , de qua Plutarch. Amafim Rcgem putant in ea condjtum , quem_,
AppionGrammaticus Pharaonem putat Hcbraeis infenfiftimum, quamuis
diuerfiraode alij crediderint . Erat autem Sphinx faxo naturali elaborata &
lubrica, capitis monftri ambitus per frontem centum duospedescolligit,
jongitudopedum i^^.altitudoa ventreadfummumapicera I72.0humana
vanitas
^4 I>E ROMAN.£ VRBIS -4^DIFICI1S.
vankl* : tantum argenti & auri prasbescineribus? fed & adiiuc di(fkunn- J^
tabilius: nuUus ex Regibushis > qui fibi eas in fepuJcra condiderunt (vx ali^
quireferunt) in eisfepultuseft. Etmagisadiiucmirorj quodnotaueritPli-
nius , nuliam manfifTe autflorum gloriam , iais verbis : IftUr omnes eos non con-
Bat y d qiiibus faBafint, iuHiJJimo cafu obliteratis tanta njanitatis auBoribus .
HaecfuntPyramidummiracuIa; quae quamiiis admiranda,& in oltcntatio-
nemfabricata, non funtcumjedificijsantiquae Vrbis> fed neccumrccenti
.Vaticana mole conferendae , vt infra .
Romana: Vrbis fumptuofa ardificia moles
fepcem miraculorum Orbis excedunt .
VI
Cap.
B
SVperba antiquorumajdificia» quae feptem Orbis miracula dicebantur,
recenfuimus; fediiaec abiilis Romana; Vrbis miraculis {ic fuperantur;
vt non defuerint qui feptem illa Orbis miracula cum Vrbis Romanae miracu-
lis conferre vix dignati fint. Etenimcum a DeoOptimoMaximoArciiite-
^onica primum inuenta > vt in omnibus facris fabricis non iiomines > fcd ip-
fura Deumillarum magiftrum fuiflTeinnotefceret ; &a Gr«cis glorise cnpidis
illamvfurpatam ad Romanosindeperuenifl^e, a quibus magnaexparteeo-
rum sedificijs nos eara addifcere potuimus . Cuius rei nonleuequidemar-
gumentum : quomam vtteftatur Vitruuiuslib.^.cap.i. Omnium operummen-
furas exhumano corpore fuiffe dejiimptas . Hoc ipfum etiam probare videntur
in facris litteris membrorum corporis nomina menfuris exiiibita» palmus, cu-
bitus>pes, &c. quibus ex Jequo menfur^e & palma manus ac iiominiscubitus
denotatur; vtlaterefert Vvillalpandusin Apparatu Vrbis&TempIi. tom.5.
vbi de Hebreorum menfuris p.465. Vrbs autem Roma & illius membra pene Q
quaelibetmiraculum erant. VndePIinius lib.^iS.c.i?. inqint : Jd Vrbis ng/ira
miracula tranjire conueniet ; ^fic quoq; terrarum orhem viBum oHendere; quod
accidife totiespene > quotreferenturmiracula , apparebit : 'uniuerjitate vero coa-
ceruata > &in quemdam vnim cumulum conieBa , non alia magnitudo exfurget >
quam fimundus alius quidam iwvno loco narretur. Maius enim Romaniiiii
vnquam fuilTe omnium teftimonio iain pridem in confeftb eft . Hinc Con-
ilantiusImpcratorapudAmmianura, RomajningrefTus, curavenifTetadRo-
ftra , perfe(ftillimum prifcae potenticC forum , obftupuit > perque omne latus ,
quofe oculi contuliflent, miraculorum denfitate perftri<flus > Isetitia frueba-
turoptata; & quidquid eratprimum, id interaliacundta eminere fperabat,
louisTarpeij delubra, lauacra in modumprouinciarum extrudla, Arapiii-
tiieatri molem , lapidis Tyburtini compage folidatam , Pantiieon , Vrbis Fo-
rum, TemplumPacis, Pompeij Theatrum > aliaque decora Vrbisjeternae.
Haec aliqua funt Vrbis miracula iilis leptem fiue maiora , fiue pulcliriora non _
negarim . Vtetiamquidquidintra Italiameft> Roipanumeft.Extant adiiuc L)
Romanorum monumentaper totum orbem , & coloniae finc numero vbique
locorum , Pontes > Portus , Turres , Merae , Arces , & caetera id genus . Nec
eft a conditoorbe> nec futura Vrbs , tamclaraqualis Romatotius raundi
caput & regia.
Romanorum aedificiorum altitudinem maximam facit Vitruuius lib.ii.
cum recipere non poffet area piana tantam multitudinem , ad auxilium alti-
tudinisa;dificiorumresipfacoegitdeuenire. Et Pliniuslib.^^.inquit: ^e
fi quis altitudinem teCiorum addat ■> dignam profeBo exiftimationem concipiaty
fateaturque nullius Vrbis magnitudinem in toto orbe potuij^e ei comparari . Hinc
Augu-
D£ ROMAN>« VRBIS ^DIFICIIS, 25-
^ Auguftus Imperator cum altitudinem xdificiorum coercere voluiflet, & am-
bitionem , Strabone tefl:e > ad feptuagintapedes reduxit . Sed cum palatia»,
Pfincipum , Templa Deorum decrctum hoc non feruauerint ; etenim multo
crant altiora, fiquidempedesducentos; quid hoc cumqualibetaltitudine
aedificiorum Templi ? cuiusfubltrudlio alta eratpedes mille, cui akitudini li
addaturTurrisaltitudinis peduni 327-fiettotaaltitudopedum 1327.
Amplitudinem, & ornamenta ; tum opes & ambitio Romana perfuadent .
Quicquid enira artificum infigniorum Grsecia, & Afia habuit , Romam euo-
cabatur; vt|iure gloriari potuerit Augufius, Marmoream reliquijje Vrbem
quam lateritiam acceperaty ex Suctonio. Deinde Nerone Principe, euius
iuffuincenfa Vrbe, Vrbisdomnsj audloreTacito, non vtpoft Gallica in-
cendia , nulla diftincflione > nec pafiim eredtae , fed dimenfis vicorum ordini-
bus , & latis viarum fpatijs , & additisporticibus ; a quo tempore vfq;Traia-
num Imperatorem ornamenta creuerunt . Vnde Plinius fuo aeuo editicia Ro-
mana Vrbis miracula appellat .
i> ATarpeio exordiamur, vel quia pulcherrimum , vel quia primarium & capiteiii&dij.
fummum , vel quia muka fubftru^flionum mole & opibus, ac tempore pleraq; "'^ '
prseibat. HasLucius TarquiniusPrifcusinccepit, fedfatofublatus, abfolue-
das Superbo nepcti reliquit: qui fu blb'U(fiiones eas circum coUem fecit, dum
praruptaeiusadsquat, & ab imo folo ingentibus lapidibus muro edudlo
luffulcit,complanatdeniquein vertice, & fundamentaiacit, facitque eam
amplitudinem louis Templi, quae digna Deo, hominumque Rege , inquit Li-
uius,quaeRomano Imperio, quseipfiusetiamlocimaieftateeffet;idqueex
praeda Sueffae Pomstianas . Pulfis deinde Regibus Horatius Puluiilus Con-
fuldedicauiteamagnificentia, quam immenfae pofi:ea Populi Romaniopes
ornarentpotius quara augerent, inquicTacitus. Haec de fubftrudiione.
C^overoadfjmmetriaaudiamusDionyfiumCapitolij amplitudinem pau- symmmix,
cJsperftringentem. Situmeft,inquit,Capitoliuminaltacrepidine, habetq*,
in ambitu odoiugera , fic vt latera fingulorum ducentorum fere pedum fint ,
Q exigua longitudinis &latitudinis differentia,nifi quodillam vincitvixpedi-
bus quindenis . Qua parte frons eius meridiem fpedat, triplici Columna'
Tum ordine circumcingitur , ab aiijs lateribus dupUci . In ipfo funt tres cellse,
niedia eft louisTonantis , quse marmorsos parietc* habuit LuculJjei marmo-
ris, exPlinio lib.36. cap.6. Pauimentum fcalpturatum ,parietes marmoreis
folidisglebis pohtos . Vtrimque vero cella,aIteraIunonis, altera Mineruae :
omnes fub eodem laqueari, eodemque tedto. Itaquc totus circuitus pe-
dum Soo.FronsfpecftabatPalatium & Forum Romanum, frequentillimanT
Vrbis partem , a qua, ex Tacito, centum gradibus afcendcbatur . Columnas
Lucius Sylla Athenis aduexit a templo louis Olympici, ex Plinio didlo c.35.
Altitudo aedificij pedum ducentorum . Haec de amplitudine .
Circaornatum refercPlinius lib.io. Foeneratores aliquot, inquit, ex eo
qmod in publicum redad^um eft , aenea in Capitolio limina , & trium menfa-
rum argetea vafain cella louis :Iouemque in culmine cum quadrigis Aediles
pofuerunt. Et infra/Quadrigse exauro eoanno pofitaein Capitoltoab Aedi-
D libus.Etalibi,- Aediles multospecuariosdamnarunt, & exeapecuniacly-
peainauratain faftigio louisaedis pofuerunt . Qujeclypea ex argento fa^fla^
afferit Pliniuslib.^j-. cap.3. additque Iib.33. cap. 3. poft euerfam Carthagi-
nemlaqueariain Capitolioinaurata. Qiiintus Catulus tegulas ^ereas Capi-
toli) inaurauitprimus ; de quibus Seneca Pater : Fajiigiatis ( inquit ) Jupra te-
(iis , auro puro ful^fns pi-ducet Capitolium . Quas tegulas Genfericus Vvan-
dklbrumRexin Africam detuJit, au£lore Procopio. Donaria louis Capi-
tolini multa Auguftus vna donatione contulit in ceilam louis fedecim millia..
pondo auri, &"^uingentiesin gemmis ,apudSuetonium in Augufto. Pom-
pcius Magnus ante ipfum eam gemmam dedit, quam Da^flyliothecam ap-
D pellac
OrnfMu
26 DE ROMAN^ VRBIS ^DIFICIIS.
pellat Plinius lib.37. cap. i. quae fuerat prius Mithridatis Regis . Quo exem, f^
plo Csefar fex Da<i^yIiothecas in aede Veneris confecrauit. Scx pocula Myr-
rJiina Porapeius ioui Capitolino ; quorum quodlibet odiingentis talentis fte-
(tit. Liuia Augufla cryftalli tabulam ampliflimam hbrarum circiterqtiinqua-
ginta. Plutarchusin Pubhcolaaitinfoiam inaurationem fuifle confumpta^
duodecim miUia talentorum . Cum Tarquinius impendiflxt in fundamento
tempUUbrarumargentiquadragintamilha; hoc eft talenta quadraginta fu-
prafexcenta. Fores aurata: & crafl^s laminis obdudse, qu3e manferant vt.
quead Honori) Imperatoris tempora: cum videhcetpecuniae inopia, inquit
Zofimus , mandauit Stiliconi Ducij, vt fores in CapitoUo Romano, quae auro
magni ponderis erant obdu^lae , ijs laminis fpoliarentur . lupiter in Capito"
lioinaedelouisTonantis a PoUcleto faftusexaere Corinthiaco» ex Phnio
lib.34-. cap.2. ibique etiara omnium Regum Romanorum ftatuae ex aere > 6c
Hercules aeneus translatus a Fabio Verrucofo Tarento. Fecitetiam Spurius
Caruilius in Capitoiio louem vidis Samnitibus, cx eodem PUnio lib. 34, ca- ^
pit.j.&7.Denique pi(f!turis erat CapitoUum ornatifl^imura & auro > tefto *'
VirgiUo .
Hinc ad Tarpeiam fedem , & Capitolia ducit
Aurea nunc , olim Jyluefiribus horrida dumts.
Miranda hsec omnia & GapitoU) maieftate digna.
DcmMt Mrex Domus Aurca Neronis fubfcquitur ampUtudinc , ornamentis, opibusal-
ucrmns. tcri Hon infedor . CerteNeroexcitato Vrbis incendio> aedibufque pluri-
morum conflagmis > vtIoquiturTacitusUb«i J. Vfuspatriaeruinis, extruxit
dofflum a PalatioExquiliasvfque, & radices montis Coeli) , quam primo
Tranfitoriam> mox incendio abfumptam, reftitutamque Auream norainauit,
Tanta illius ampUtudo ; vt in ea arua& ftagnain morem folitudinum fyluae,
&apertafpatia, &profpedus. lilius veftibulumfuit.in quonunc Amphi-
theatrum ( exSyeton. in Nerone c.3 1. ) tunc vero CoIoflTus 120. pedum fta-
batipfiusefiigie. Tanta fuit laxitas domus vniuerfae , vt Porticus tripUces
railUarias haberet . Item ftagnum maris inftar , circurafeptum xdificijs ad vr- Q
biumfpecicm: rurainfuperaruis, atquevinetis&pafcuis, fyjuifque varia^
cura multitudine pecudumatq; ferarum , Tanta vtvocariiurepotuerit Tot4
Jioma. Vtmeritodeeadidum."
Roma domus fiet , Veios migrate ^uirites ;
Si nony & Veios occupet ijia domus.
Legendietiam funtCafliodorus&Tacitus, & haec confirmanturexMar*
tiale lib. i . Epigr. qui poft dirutam eam domura cumTito Ipquens , ait .
Hic vbi Sydereus propius videt ajira Colofius ,
Et crefcunt media pegmata celfa via .
Inuidiofa fert radiabant atria Regis y
. Vtfaque iam tota Habat in Vrbe domus .
Hic vM conjpicui venerabilis Amphitloeatri
Brjgitur moles , 7?^^«^ Neronis erant .
Jiic vbi miramur velocia munera Thermas,
4bHulerat miferis tefia fuperbus ager . .P
Ciaudia diffujas vbi porticus explicat vmbras,
VUima pars auU deficieniis erat.
Jleddita Roma fibi e/l, & funt te prafide, Cdjart , .
Delitia populi , qu£ fuerant Domini .
Tantaigiturerataraplitudo doraus, feupotius VrbisNeronianap. •
DeornatuhuiusdomusTacitusIib. ij.inquit; In quadomo, aut perinde *^
gemma & aurum miraculo efient folita pridem > &luxu vulgata quam arua ^
fiagna . &Sueton. In caeteris partibuscundaaurolita, diftin^a gemmis,
vnionumque conchiserant ; coenationes lagucatae tabulis eburneis verfatili-
bus,
B
DE ROxMAN.^ VRBIS ^DIFICIIS. 27
bus, vt floresexfiftulis &vnguenta defuper fpargerentur. Prsecipua coc-
nationum rotunda , quas perpetu6 diebus , ac nodtibus vice mundi circum-
ageretur. In eanderadorauminclufitNero Fortunaetemplum, quod ex la-
pideSphengiteaEdificatumerat- VndePliniusIib.^d, cap.22.NeronePrin-
cipe repertus eft lapis in Cappadocia , duricia marmoris , candidus , atquo
tranflucens, etiamquapartefuluaeinciderantveme ex argumento Sphengi-
tes appellatus . Hoc conftruxit aedem Fortunae a Seruio Regefacratam_,,
AureaDomo complexus : quareetiam foribus claulis interdiu chritasibi
diurnaerat» haud alioquam fpecularium modo, tamquam inclufa luco,
non tranfmifla . Denique in folarijs domus auesexargento mirabilioperej
fculptas poluitj quas volare diceres, ex Plinio Iib.37.cap-2. Ex ea domo Ne-
ro gladiatorum pugnas fpedlabat Smaragdo, Sceptra & perfonas hiltrio-
rum & cubicula viatoria vnionibus conueftiuit .
Ad Thermas tranfitum faciamus , quse Romje multae , fed primarije Anto- ThermA.
nini, & Diocletiani ; quarum amplitudo ex ruinis hodie vtcunque apparet,
Vndenon imraerito Ammianusinquit: Laiiacra in modum prouinciarumex.
truda ; ac fi non Vrbes raodo , fed prouincias amularentur varijs adificijs. Et
Spartianus de Caracalla loquens , inquit : Reliquit Thermas fui nominis exi-
mias > quarum celfam Seleurem Architedti negant pofle vlla ratione fieri, nifi
quafadaeft : namexa;re&cuprocanceIIierant, quibusconcameratio tota
concreditaefti Sctantumeft fpatij, vt huiufmodi molium extru(ftionem_»
potuiflc fieri negent 6.o(\x mechanici . Illas fic Olympiodorus : Erant laua-
cra publicaingentia, ficut AntonianaiThermje fadl^ein vfum lauantiuiHj :
feilas , vel folia habebant millc fexcentas e polito marmore fa^ftas : Diocle-
tian::e autem bis tantum , nimirumtermilleducentas j vttotidemhominesfi-
mulinibilauaji potuerint. Solia autem huiufmodiita magnifice extru(fla_.
erant, vtineisfaseiretfedere» natare, ftare, quorum inuentioaDionetri-
buitur Mecoenati . InijspraeterearundemThermarum corpus, cellae, pi-
fcinse capaces, & longae porticus, xyfti, nemora , fphazrifteria confifte-
^ bant. Haec demagnitudinefufficiant .
Ornamentaautem Thermarumexargento, auro, &geramis, de quibus
Statius lib.i. Syluarum .
Nil ibi plebeium, nufijuam Themefea notabis ,
Aera , fed argento felix propellitur vnda
Argentoque cadit , labrifque nitentibus ivftat :
Delicias mirata ftas .
EtPIiniuslib.33.cap.12. inquit: Faeminalauentur, & nifi argentea foliafa-
ftidiam , eadetnque materia & cibis (^ probris feruiat : videret hacFabritius &
iiratas argento mulierum balneas- Et Senecade Thermis inquit: Sed inor-
namentum politarum y &impenfie caufteodeliciarumvenimus, vt nifigemmas
calcare nolimus . Columnse in Diocletiani Thermisducentae &fexaginta_>,
quarummateriam fere prse oculis haberaus communi e lapide & exigua ma-
gnitudine: Thermis Antonianis columrue fimiliter ducentae quadraginta.^
quatuor praeter aliascolumnas in vtrifque Thermis, & magnitudine & ae-
D flimationefatisfuperantesjquaeadhuchodieextant .
DeForisin VrbevideamuSjqu^ein vniuerfumfeptemdecimfueruntjprae- voraKtmt:
cipua autem Romannm , lulium , AuguHum , Traianum . Illud Romulus infti-
tuit inter Capitolium & Palatium , fic vt templa vtrinque imminerent : Tar-
quinius Prifcusornauit, &porticibus cinxit: alij varia ornamenta addide-
runt. Forain vniuerfum fic defcribit Vitruuius lib.j. cap.i.Gr^ci in qua-
drato anipHflimis, & duplicibus porticibus fora conftituunt, crebrifqut,
columnis, & lapideis epiftylijs adornant, & fupra ambulationes in con-
tignationibusfaciunt; atque Ju^c ipfa Romani , nifiquod non quadrata aj-
qualitate , fed oblongamagisfaciunt, fed neccolumnas tani crebrasinter-
D 2 ponunt.
2Z DE ROMAN^ VRBIS ^DIFICIIS.
ponunt. H.^c de amplitudine. Quod autem de ornamentisPlinius lib.35. ^
cap.i J. De lulioForoficinquit: Fyramides Regnm miramur opera \ cum fo-
lum tantum Foro extruendo fejlertium milUes Cafar Di&ator emerit. Et Sue-
tonius ait a Caefare adhuc Proconfule Gallix, & priuato inchoatum ex ma-
nubijs. Caffiusveropulchrius iliudRomano reddidit. AuguftiveroForum
inter maxima opera Plinius collocat > & praiter Porticus ex more ad latera_.
in altero ordine omnesRegesLatinos a Principe Aenea pofuit, ac etiam_.
RomanosReges, &feipfumcoiiocac. Ouid. ^.Faftor.
Hinc videt Aeneam oneratum pondere facro ,
Bt tot lulied nobilitatis auos .
Hinc "videt lliadum humero Ducis arma fcrentem ,
Claraque di^ojitis aEla fibeffe viris .
Et Sueton. in Auguft. czp-i.Statuas omniutn Ducum triumphali effigie in "vtra-
qu^Vorifui porticu dedicarat. Et Lampridiusin Alexandroinquit ; Statuas
colofTeas , vel pedeftres nudas , vel equeftres Imperatoribus in Foro Neru» _
locauit, exemplo Augufti , qui lummorum virorum ftatuas injForo fuo e mar- ^
morecollocauitadditisgeftis.Paufanias , Romanis, inquit» Forumquod&
inagnitudine & apparatu inftar miraculi exiiibet tef^um & canierationem a^-
neam. Traianumdeniq; Forum fingularefubcsJo ftruduram Amniianusap-
pellat , & numinum aflenfione mirabilem : Giganteos contextu.<5 , nec relatu
atfabiles, nec rurfus mortalibus appetendos: &Caftiadorus, Traiani Forutn,
\x\q\i\x.y'vel fub ajfiduiiate'videre', miracuhm eH. In cuiiismediocolumnape-'
dum centum "viginti oBo j qu(£ nunc extat , & pr ^HantiJfimi Principis res geflai
mirahili opere infculptas demonflrat . In veibgijs porticuum , quae columnse al-
titudini non cedebant , ponit A. Gellius finiulacra circumquaque inauratJL,
equorum,acfignorum militarium ; ibitemplumj &equum xneum, velco-
loftum pofuitPublius Viiflor, dequo etiam Ammianus.
pnmhion. De Pantheon, quod toto orbe celebre eft, hodieque Romse extat ; etfi or-
namentis omnibus expoliatum. Illud a M. Agrippa Augufti generointer-
tioConfulatu fuo) bienniopoftperfe^fcum : dicatumque Vrbis anno feptua.i C
gefimo vigefimo nonojcx Dione omnibus Dijs,vt indicat nomen ipfum; G Tdt-
ce enim OTa^Sevomnium Deorumeft. Prjecipuas in eoftatuje lcuis Vlto-
ris , cui templum Plinius dicatum facir, Martis item & Veneris, in cuius auri-
bus appenfas , ait Macrobius Iib.3. Saturn. cap.i6. margaritas , quarum pul-
chritudinem deicribit, quafque Cleopatra in auribusgeftabatjmonftruofte
niagnitudinispretioducenriesfeftertium : Caefaris item ft:atua, & Augufti»
quibus addidit Agrippafuam. Plinius hoc templum interpulcherrimapo-
nit ,& Architediadeo admirantur, vt vocent abfolutiflimum opus, & exem-
pjar confummatse Architeduras. Latitudo, longitudo, atque altitudo par
eftpedum 15S. Craflitudo parietis circularis lateritij pedum22.Itaqueli-
nea» quaeextimam tempiifuperficiem cum porticuambit, eft pedumyoo.
circiter . CoIumn« in porticu 28. ex lapide Aegyptiaco, altitudine pe-
dum 40.earumq; capita Syracufana facit PJin. lib.^^.c^. In interioribus au-
temdelubriscolumnae totidera minores multo. Ad templum afcendebatur p.
gradibus feptem: opertumerat templumtegulisaeneispraegrandibus, ficuti ^
pariter erant trabes,fupra eiufdem porticum , quos annis prsteritis iuffu
Vrbani VI 1 1. deponi vidimusex Barbarorum rcliquijs ,
Scauri theatrum inanitatis pieniflimum , temporarium nimirumtheatrum,
scajri. "^ quod vix meufc futurum erat in vfu j dequo Pliniuslib.54. c.7.1ib.36.cap.2.
& 1 5;.fic refert. M. ScaurusfecitjediJitatefuaopusomniummaximum , quae
vnquam fuere humana arte iacffa, non temporaria folummora, fedetiamL,
jeternitatis deftinatione. Scena theatrofuit triplex altitudine 360. colura-
narum ; ima pars fcenae e marmorefuit, mediaevitro; inauditoetiampoftea
genere luxuriie fumms tabulisinauratiscolumnae; imse 38. pedum. Signa
acnca
DE ROMAN^ VRBIS ^DIFICIIS. 2:9
Jl^ «nca inter columnas fuerunt 3000. nuniero. Caueaipfa cepit hominuni_j
o£logintamillia; led &reliquus apparatus tantusAttalicavefte, tabulis pi-
(ftis , c^teroque choragio fuit, vt in Tufcnlanam villam reportatisj quse fuper-
fuerun t quotidiani vfus delicijs , incenfa villa ab iratis feruis concremarcntur
ad feltertium millies . Marmoreos parietes habuit , nec facile di(5lu . Itaque
columnae marmoreae tuerunt 120. totidem ex vitro, totidem ex tabulis inau-
ratis-
Amphitheatri Titiani confufa facics, & formavere informis, lacera ni- ^'"pknheti.
mirum &"diruptaegt-egij operisvmbra» & cadauerefTe vjdetur,quodinter """ '"'
prima Romanorumoperaponunt Au(flores, quideeo fcripferunt. Locus
erat ludicrae voluptatiS) (lru.ftusin media Vrbe, tefieSuetonio, folidata_",
Tiburtini lapidiscompage, tantaakitudine) vtcegre vifio humana contin-
gat , inquit Animianus. At quoniam dehocplurainfradicemus , h^ecdicla
iaterunt.
Abfoluimus lam plerafqueprodigiofas Vrbis Romanjemoles, eorumque^
" altitudinem, amplitudinem , ornainenta> &opes confiderauimus; & gau-
demusluceipfa clarius innotuifle, c^etera omnia Orbisprodigiofamiracu-
la jlicet non in vna ciuitate > feu prouincia conftruifta, fed longiilimi tcm-.
porisinterualloj & totius Afix , Airicasj &Europ2Bimpendijs, qusenoiL.
modofigillatim » led colleilimetiam fumpta ; non fuiife nihilominus tanta^
quin cumfola inclyta Roma comparari nulla ratione potuerint ; quin multis
parfibus amplitudine » dignitate , ornamentis & opibus fuperentur ; ac
illae, veluti faculse quaedamfplendidifiimoSolisfplendori oppofitae, fplen-
dereminime videantur. Quaeque Romanaemagnificentix admirandaCon-
ftantij Imperatoriselogiodecorantur, vtinquitAmmianus: /f enim-vjfisple-
rifque cum Hupore horrendo > de fama querebatur , vt inualida , •vel maligna ;
quod augens omnia femper in maius -y ergah ac explicanda , quje Rom^funt , oh-
fokfcit,
Diximus de excelfis prifcorum Romanorum & aliorum Regum terr^ mo- Myjiicx eonfi.
^ libus > & tamen dc his vixmodicaereliquiae ad pr^fens remanent; quorum_, '"^'''■O'
quidempriorumterraeincolarum fuperbam perpetuae glorise pr.^fumptio-
nem reprehendere videtur Regius Propheta Pfalm.48. ved. 12. ibi : Sepul-
cra eorum domus illorum in dternum . Tabernacula eorum in progenie ^ pro^
genie : vocauerunt nominafua in terrisfuis . Vel , vt Hieronymas vertit .' Vo-
caueruntnominibus fuisterrasfuas: quafi dicat: fperantes perpetua homi-
nummemoria poffe perraanere ; nomina fua impofuerunt fferris fuis> quas
videlicet antea condiderant ; falfi tamen , deceptique omnino funt: cum ci-
uitates> palatia, habitationes magnificas alijs habitandas reliquerint; fibi
ipfisdomorum, ac tabernaculorum vicefolumobtigeritfepulcrum, in quo
permanebuntinlongafaecula> donecfuccedentibusalijs, &alijsgeneratio-
nibus > nominum eorum memoriaomnino aboleatur&euanefcat. Illud au-
tcm memoria dignum,quod cura tam celebres & excelfas facras jcdes vbique
locorum Magnus Conftantinus crexerit; in nulia ipfarum modeftifiimus Imp.
fuinoministituluminfculpifferepcriatur; fed contempfiffe, quod Traianus
D & alij ante eum Imperatores magno fiudio affeflafrent, & in fingulis a fe^
ercifiis operibus nomen fuum affixifient> quod idem Conflantinus lepide^
dixit eife Herbam parietinam ,vl ex Aurelio Vidore refert Baron. an. 324.
vbiSpond. num. 22.
Egregiu'; 'nde audor Regem monens fic inquit : Nontrabibuf > auf faxis,
fed tuorum pccloribus nomen tuum incidatur . Ea seternant corda ; marmora->
etiam vetuftasexedit. Animoruminfcriptioimmortaliseft; & hisnon alius
nomen infcribetc;uamipfe Amor. FacietPrinceps, fi parentis in omnesfibi
fubiecflosperfonam induerit: animamin fuorum quafi filiorum pe(f?toribus
deponat: nec aliud monumentui;n, nec fepulcrum qusrat . Si quis vero aliier
audeat
30 ROMANOR. ^DES VRBAN^ ET RVST.
audcatfuosinperpetuometutenere; tyraniuis non Princepseft. Incidatur A
quoque Principum nomen virtuofis a fe geftls adibus; diuiiise, imagines,
memoria fui transferri ad haeredes poiTunt : virtus non potell: in animo
cuiufquenafcihaecdcbet; aquavere quifque magnus ,nobilishaberi, &di-
ci debet; non ab alienis . Ac etiam de huiufmodi virtuofis aclibus ad po-
fterorum memoriam teftes erunt hiltoriarum Scriptores : hinamquefunt»
qui regna & egregia fa(fla fcriptorum fuorum monumentis vere illuftrant,
& nunquara moriPrincipem patiuntur .
Priuatorum Romanorum A edes Vrbana:,
&Kuftic2. Cap. VII. .
EX priuatis Romanorum operibus in tam fplendida & nitenti Vrbe duo
maximeconfideranda, Domus & Villse. Fiieruntautem donius.vtpul- B
chri corporis apta & decora membra ; magnificse > ornatJB , inftrucftje colum.-
nis , marmore , auro , ftatuis , Sz quidquid excogitare ambitio > aut luxuria^
poterat : fedetedemetiamlaxa: , patentes, vt refert V.Maximushb.^.c^.
deCincinnato : Cuiquatuor folaiugeraaranti non folum dignitas Patris fa-
tnilite conjtitit , fedetiam DiBatura delata efi. Et comparatione &indignatio-
ne addit ; Angujle fe babitare nuncputat , cuius domus tantum patet , quantum
Cincinnati rurapatuerunt . Et idem au6lor lib. jd.cap. i 5. inquit : Nimirim
fic habitarunt , qui hoclmperium fecere , quorum agri quoque minoremmodum
obtinuere, quam cellaria isiorum. Iterumqueidem auttorhb. i8. cap.2.B/-
na tunc iugera Populo Romano fatis erant . & infra : Conlemptishuius ^atij "vi-
ridarifs, Pifcinas iuuit habere maiores : gratumque fi non aliquem & culinas.
Islec exaggeratio fermonis , vt ex Apuleio de Deo Socratis ibi : Igitur illas
adificiorum ^ecies , in quas patrimonia fuaprofuderunt , amoenijfimas a^ extru-
^ifjimas deprehendas : aulas amulas vrbium conditas , domosvice Templorunt ^
exornatas. Comparatfiquidem cum vrbibnsquoque Senecade Benef. lib.7. ^
cap.i o. & increpat : Aedifciapriuata laxitatem magnarum vrbiumvincentia .
Qualia ab Olympiodoro referuntur in Bibhotheca Photij his verbis; ^ud^
que magnarum dominm omnia infe ipfa habet , qu^cunque mediocris z>rbs pofjit
continere : nempe Circum > Fora , Templa , Fontes , Balnea diuerft . Ideo &
Poeta dixit .
Vna domus Vrbs eji , Vrbs oppida pluria claudit .
Erant domus ill^ etiam in Fori faciem , vbi ludicia , & Forenfes conuentus ,
& cUentium , hbertorum , feruorumque caufas cognolcebant , vt fuadet Vi-
truuiusUb.6.cap.8. ibi : Nobilium-» & qui Magijlratus gerunt ■> domos laxio-
res fieri ; Btbliothecas ibi efie , Pinacothecas , Bafilicas ( ad ludicia ) non dijfimili
modo quam publicorum operum magnificentia comparat : quod in domibus eorum
fepius ^ publicaconfilia,&priuataIudiciaj arbitriaque conficiantur . Tanta
igitur eratdomorumin VrbeirtXitas. Siautem earundem Apparatus, &In-
ftrudlio refpiciatur; audiamus de eo Senecam ep.96. ibi : ^id inter pueros J)
^ nos intereft .< nifiquod nos circa tabulas , cJ^ Hatuas infanimus , carius inepti :
illosrepertiin litorecalculiUues, ^ aliquid habentesvarietatis deleBant; nos
ingentium macuU columnarum ifiue ex Aegyptijs arenis , fiue ex Africa foUtudi~
nibus aduedte, porticum aliquam, w/ capacem Populi ccenationem ferunt . Mi~
ramur parietes tenui marmore indutos , cum fciamus qualefit , quodabfconditur:
oculis nofiris imponimus . Etcimauro te^a perfundimus , quid aliud quam men-
dacio gaudemus } fcimus enim fub illo aurofoeda ligna latitare . Vide in ipfa do-
mocolumnarumdifpofitionem; fiquidem refert Plinius lib.35:. in vna coe-
natione Caijifti Claudiani liberti triginta fe vidifTe e lapide Germanico.
Idem
ROMANOR, i^DES VRBAN^ ET RVST. 31
A Idem in aCrio Scauri collocatas niaxinias> atque adeoduo de quadraginta^ .
pedumlucullEeimarmoris. Suhditcti^m ScneciiParieteimarmoreiftdutos . '
Quod gcnus lacrujiationes Latini dicunt; vttradit PJinius iib.35. ibi: Primum
autem Rom<e parietes crufia marmoris operuiffe totius domusjua itt Calio moftte
Mamurtam equitemRomanumPrafedumJabrumCxfaris . Id non aliud fuit
quam marmor in tenues cruftas fe(^um » parieti fcite pro te(5lorio appofi-
tum . Lucanus .
Nec Jummis cruftata Domus > fe^ifque nitebat
Marmoribus .
Declamator apud Senecam Patrem : In hos ergo exitus varius ille fecatur la-
pis , -:;/ tenui fronte parietem tegat . Tertio addit Seneca : Auro teiia perfundi :
fignificat laquearia inaurari tota folere . Maufonius apud Stobseura : ^uo
pertinenthtecatriacolumnatai quovaritsifltecolorationes } quo aurata lacu-
naria/* Varias colorationes refert ad marmora variegata parietibus impofir
ta,yeletiam ad Mufiuum opus. Etdelacunaribus Statius.
-B f f nondum craffo laquearia fulua metallo»
Montibus aut alte Graijs effulta nitebant
Atria .
Qul montes Graiospoetice nominat grande s illas , fublimefquc coluranas t
&idemStatius.
Pendent innumeris faHigia nixa columnif ,
Robora Dalmatico lucent fbciata metallo .
Sed & Lucanus de Cleopatrs Regia .
Ipfe locus templi ( quod "vix corruptior atas
Extruat ) injiar erat 1 laqueataque tefia ferebant
Diuitias, crajfumqae trabes abfconderat aurum.
Trabes quidem auratas elTe vult, fed cameram gemmatam 8e cboratam » Vt
jn Ciceronis Paradoxis : TeBa ebore , & auro fulgentia . Propertius .
^uod non Tdnarys domus eji mihi fulta columnis .
r" Nec camera auratas inter eburna trabes .
Augebatur femper ingeniofa Romanoruni luxuria; nam lacunaria iftaver-
fatilia faciebant, &alia atquealiafubindefacieconuiuas dele<^abant. Sc-
Jiec. cp\&:.9 i.VerJatilia coenationum laquearia ita coagmentant , vtfubinde alia
atquealia factes fuccedat j & toties te6ia > quotiesfercula mutentur . Dum pri-
uata luxuria efl: ifta : audiamus Neronis C^efaris infaniam , de qua Sueto nius»
in veftibulo jediura fuarum pofuit Colojium centum 'viginti pedum . Et infra_» ;
forticus triplices milliaria; item ftagnummaris inflar ^ circumfeptum adificijf,
ad vrbium Jpeciem . Rura infuper aruis , atque vinetisy^ pafcuis t fyluifque
varia ; cum multitudine omnis generis pecudum > acferarum . In cateris parti"
Bus cunffa auro lita y dijliniia gemmis , vnionimque conchis erant. Ccenationes
laqueatx tabulis eburneis verjatilibus j vtjlores ex fiHulis & vnguenta deju"
per ipargerentur . Pracipua canaticnumrotunda , qua perpetuo diebus, acno-
Siibus vice mundi circumageretur , Luci & arbufta in magnis iftis aedibus erant,
imo&fuper jedcs, vt de fuo xuo increpans Senec.epift. 123. ficinquit :
P Pomaria in fummis turribus ferunt , quorum Jj'lu£inteBis, ac domorum fafii-
gi/snutanti inde ortis radicibus , quo improU cacumina egifient . Qijibus fyl-
uis verai intermixtae aues . Vt in Romae laudibus Rutilius . -.^0 .--.■
^uid loquar inclufas inter laqueAria fyluas ,
Vernula qua vario carmine ludit auit .
Dedomibus ad Romanas Vilias progrediaraur.eafque animo, & memoris^ f»'/'.
luftremus . De ijs vniuerse Strabo pronunciat , vbi de Pifis > & Liguria fcri-
bit : E/Ie ibi lapidicinas , d^ materievn ad adtficia vberem > fedquam Homani ad
igdificia fer} fua in Vrbe , aut & villis conjumunt : Villis , in quibus velut more
VerfarumRegias quafdam firuunt . Vt in hanc rem non valeat ampliusquid-
piani
3 2 DE f RBIS SITV ET AMPLITVDINE .
piamexpiicarl. Vnde vtproponamus nobis fpccimen aliciiius particularis ^
Villacaudiamusdeillafic fcnbentcmCapitolinum: Extat Gordianorum Vil-
laviaPr^neRifta , ducetitat columnasvnoperifiylio habensy quarum quinqua-
ginta CaryRte£ Claudiana^quinquagintaSienitides^ quinquaginta Numidicapa-
rimenfurafunt . lu quaBaJilicacentenariatres : catera huic operi conuenien-
tia: &Therm£y qualei pr<eterVrhemnuJquaminOrbe terrarum . Extant ad-
huc in agro Tiburtino rudera ex Hadriani villa , cuius fuperbce reliquiae pau-
cis Romanorum molibus fecundae ; extant etiam fimilia in Latio &fuburbijs
Koms; immo per fyluas , & vepretacolumnae, autearumfragmenta, cry-
pt«> porticus , & difiedasedium membra : quae omnia ex eorum alpecflu lo-
quuntur tranfai5lam Romanam magnificentiam .
CtnfiderntU. Pcrluftrauimus prifcorum Romanorum jedes praeclaras , amplas , 8c admi-
randasitamquamfiaeternaturi ij fuiffent inillis, vtmeritoD Hieionym.ad
Gaudent, fcribensj exclamet: Viuimus quaji altera die morituri : & adi-
fcat/ius, quaji femper in hoc feculo vifiuri . Auro parietes , auro laquearia > -
auro fulgent capita columnarum j &c. Inde Hormifda ex regio Perfarum fan- B
guineablmperatore Conflantiointerrogatus, vtrcfert Ammianus; ^uidde
B-oma fentiret ? idtantum Jibi placuijfe dicehat, quod didicijfet ihi quoqueho-
tninesmori . Vnde qui feceruntea, autmolitifunt> quoniam omnes perijffej
videmus : cogitemus nos ipfos, qui haec meditamur, pofl aliquot annos? dies,
vel horas in puluerem, vmbram, velnihilum redigendos; vt quoque fu-
perbanoftrapalatia, aedefque magnificas diruturas { f\cuti iamomnesprif-
corum Romanorum tranfierunt^ quae conflrui niii violata iuflitia, legibuf-
que contemptis > oppreflis ciuibus, operis defraudatis atque eiufmodi alijs
iniquitatibus admiflis, quibus fumptus minuuntur &pecuniae comparan-
tur. Audi Habacuc fic prophetanireni cap.a. ibi : ^ia Japis de pariete clama-
bit , & lignum quodinter iunfiuras ddificiorum eB, rejpondebit : v<g qui adifi-
cat ciuitatem in Janguinibus . Nempepecunijspauperum; nam fanguispecti-
nia efi miferis mortalibus : Et praparat Vrbem in iniquitate > &c, Scilicec
fundatVrbem. c
De Vrbis fitu & amplitudine .
Cap<
VIII.
SEptem Orbis miracula fatis inferiora fuiffe quibusJibet Vrbis mirabilibus
Hiolibusjiam vidimus. Cuixis Vrbis fitum & magnitudinem vt modo
cognofcamus; fupponendum , ab exordio tam fimplicem eius vitse cultum"
fuiile) vtprimoseiufdem Vrbismurosluto, & palisdefixosRemusIeuifaltit
lic humiles illos tranfiiierit : cuius ab initio tam fimplex vitae cultus » vt rudi
caemento conflratas domos, ac fcandulis roboreis , ac flramentis conteiff ami
Vrbem per annos 400. vfque ad Pyrrhi bellum fuiffe fatis confiet ; & totideni^
propeannospultepropanevfos. ■ i ^
Nullatamen Vrbs taratenue habuit principiura, nec ad tammagnare- D
rumfafligiaita mature peruenit: vt pofldeuidlum orbenm delicijs rerumjj
omnium , quas telluSy mareque gignit> iilamexpleuiffe animum in comper»
to fit. Terrarumomnium ahimna» eademqueparens : cuius fedes inexcel-
lenti Capitoii) faxo conflituta, vbi tot Reges , tot Duces , tanta virorum fpe-
rtataindolesgubernando &imperandofteterunt: merito hislocis Vrbsilia
extrucfla, vbi faluberrimi colies , ager feraciflimus > flumen adres vehendas
idoneum, fitusabexternaeclaflispericuloimmunis, Vrbs media Italise ; &
ob id ad rerum incrementa habilior , Vrbs tota paflim culta , ac frequens >.
agro ad fruges, adpafcua, ad vites gignendas vberrimo: fyluis ad lignan-^
dum
DE VRBIS SITV ET AMPLITVDINE. 35
A dum & materiam fuppeditandam abunde fufficientibiis , vbi temperies aeris
perquamlaeta, & commoda ; ni voluptatumintemperantiaobeiret . Her-
bofi faltus 1 amoenai valles > aquarum affliiens tellus ; ver vbiperpetuum
atq; alienis menfibus aeflas.Solo feniper tepido,numquam colono repugnanti ,
vbi greges > armenta , altilia qujcque optima proueniunt ; vbi auiuni au-
cupia j & ferarum venationes accommodataj . Sed multohominumpraj-
ftantiora ingeniafemper progenuit. quam reliquus orbis terrarum . Gentium
enimin totoorbepraeftantiflimahauddiibieRomanaextitit rquss vccorJum
ipfura clariusfaceret; fparfa congregaret Imperia ; ritufque molliret 6c po-
pulosdifcordes , ferafque linguas fermonis commercio ad colloquia con-
traheret; & humanitatem hominibusdaret ; breuiterque vna cuncfJarum,,
gentium in totoorbc patria fieret , diuinonumineha^cvnafadaeft Vrbs.-
quoniam, vt inquitPIato .• NullapoteftCiuitasJinefauorenuminisproJpere con-
Jiitui } necfeliciter adminijlrnri . Vndeait Vitruuiuslib.4. Diuinatnens ciuitci'.
iem Populi Romani egregia temperatacjue regione collocauit : vti orhis terrariim
Ij Imperio potiretur . Nec veroAfiainhac VrbeabEuropa difi:in<n;a eH: ; (td.
omnia Romanilmperij omnibusin raedio eiufdem Vrbis pofitafunt ; nemo
in eaperegrinus cenfetur , modo fit Imperio , aut fide dignus ; ftfit vero haec
Vrbs comnninis terrarum ftatus , ifque popularis fub optimo Imperatoro
atquere(ftore,omneiquequafiin communeforum conueniunt > profuisquif-
quemeritis prsmiarelaturi . Quodverofuis finibus , Regibufqueciuitas
qusepiam elt» id ipfum efl: ; haec vniuerfo orbi quafi communis Vrbsprouin-
ciae totius cenfetur conuenire ; porro in vnam hanc arcem coniedlos omnes
totius. Imperij Romanihabitantcs,&populosdiuerfaloca incolentes . Nec
vero haec vlli vmquam defuit;fed vt terrae folumfert omnes;ita & haec ex vni-
uerfo orbe confluentcs omnes accipit; quafi mare flumina ; & ficuti mare flu-
tiiorum influxu nec maius crefcit ; ita in hac Vrbc quicquam maius non ap-
parctjfedintrafinumillareconditjomnia , & intrafe compIedtitur;quippe
vltro citroque meantibus eadem ed , eadem vifitur . Hocadeo verum » vt
(3 exhac Romsefrequentiapaulatimltaliapene defertaremanierit ; &Varro
iamfuoa^uo conqueriturplerofqueexagrisin Vrbem correpfifie : &ma-
luijjemanusintheatromouerequaminaratro . DequaOrbis foUtudineeiiara
canitLucanus.
-■ Videmus
Tot vacuas Vrbes : generis quo turha reda[lA efi
Humani ? totopopuli, qui nafcimur orbs
Nec muros implere viris , necpojfumus agros :
Vrbsnosvnacapit.
Eiufdem Vrbismagnitudoduobus argumentis coir.probatur ; quorum pri-
mum iocofum j dequofcribit Lampridius, HtWogzbzlum feruisimperajje ^vt
omnes araneas colligerentinVrhe: atqueeos colligjjjeaddecem milliapondo ; ad-
ditque Heliogabalum {uhieciffe.-Vel/jinc intelligendum quam magna Roma efet.
Et quidem omnes fere angulos domorum habitatarum excuti oportuifle ad
taleperficiendumpondus credibile eft . Alterum argumentumtrifte & ape-
fte;vtin Suetonij Nevone legltur: AcceferUftt tantis ex principemalis , &for~
tuitaqutedampePJlentiavnius Autumni , quaXXX. funerum mil/ia in ratio-
nemlibitinx venerunt . Qitod Lipfius in magna illa Romaomninofupponit
refcribendum trecenta millia .
TaleraigkurfuiflTe Romam in fum.mo eiusflore;ficonfidereturiIIain fuo
ambitu , & quse infuburbijs procurrebat , de quibus Plinius ait : Expa-
tiantia teBa multas addidife Vrbes : nempe vt tot efl!ent Vrbes , quot ipfa fjb-
urbia , quje Tybur , Otriculum , Ariciam , atque alio excurrebant ; &
Biaxime Oftiam mare verfus i j. milliaria ; vt ex deftinato Neronis confilio
inquit Suet. Ofliamtenusmcsnia promouere ; atqusindefoJJamareveteriVrbi
E indvi'
D
MuUitudi,
B
yndt futifeni.
taius cibus miil
tuuiini Rom»-
3 4 DE VRBIS SITV ET AMPLiTVDiNE.
inducere: etfi non efFecit. Dequamagnitudiiiefubiirbioruni fuoaeuoDio-
nyfius : Otnnia loca circa Vrbem habitata fme mmnibui efie : in quafiquisintuens
magnitudinemRoni<e exquirerevelit ■> fruHra eumforey & hafunmvbidefi'
nat Vrbs , z>bi ittcipiat : adeo /uburbana ipfi Vrbi adhaerent > 6" innexafint , ef^
Jpeciem immenfe longitudinis exhibent JpeBanti . Et Ariftides Rhetor fub A-
driano fic refert deilla: Defcendit etiam ^ porrigitur ad mareipftm, vbi
communeefi Emporium, & omnium^ terra gignentium diiiributio. Etinfra;
Tantam R omam effe,vtin quacunque parte quis conUiterit , nihil impediat , c^
7« media eum ejfe .
Multitudo vero hominum in hac Vrbe noftra infinita prope fuit ; vt cx ve-
fiigijsfcriptorumfagaciter indicatur. Ex Suetonioenim in Augufto con-
Itat; trecenta viginti millia aliquando fuiiTe plebis Vrbanae > nempe tenuio-
ris , quie e publico vi(flitaret : vnde fi tanta inopum multitudo , quanta etiam
debuit eiTe copiadiuitum ? fcilicet Senatores,Senatorij, Equites ,&ex ipfa
plebe honefti; quos totidem vel faltem ducenta millia. Praeterea pueros
foeminafque addendas ; & profecflo tales duplo, triploque fuperarunt; &
ita vbiquegentiumobleruatur: quam multitudinam in noftra Romaiani-»
tunc ad duos hominum miihones afcendere . Serui prsedidiis accedant, quos
totidem Romsefuiifej acliberos; quoniamtenuium quotufquifquevnumL,,
aut al terura retineret ex iliis : at diuites > vt loquitur Ammianus: Agminapqfi
fe trabebant. Vnus Pedanius Cofta in Tacito ^uadringentos feruos domi ha-
buit ; cum ab vno eorum eft interfe£lus . Et Athen^us lib.6. afErmat : ^uof
dam Romanorum ad decem y autvigintimillia firuorum, nec vtquxjiumexeis
fdcerent , fed vt affeclas , aut fibfequas eos modo haberent. Vt ex his plures
fuilfe feruosquamliberos clare innotefcat. Peregrinorum vero quam ma-
gna copiaRomamaduentaretextoto orbe, cum alij exhisinirent> & ali)
exirent; nec inde Roma crefceret, minuereturue : ArilUdes dicit efte Romam
velut communetotius terra oppidum . Item , 0/nnes gentes quafivicatim diuifas
dd hancfuam arcem conuenire : qutc numquam vlli fe negat , fedvtterrx folam
fert omnes 1 fic hac omnes homines capit . Fuit quoque Polemonis Sophiftae r-
elogium apud Galenum : Eadem Vrbs vrbium, quiaviderein ea efiomnes w-
hes collocatas . Et infra : Deficiat non vnus dies ,fed quotquot habet annus,fi quis
adnumerare conetur omnes vrbesin CteleHiilla Vrbepofitas : idqueob nimiam co-
piam : nam cb* tot£ nationes ilUcfimul , c^ confertini habitant ; vt Cappadocum ,
Scytharum , Fonticorum, &■ aliarum complures . Qijod etiamipfeSenecaad
Heluiam Matrem inquit: A^ice hancfrequentiam , cuivixVrbisimmenftete&a
fufficiunt : maxima pars illius turbapatyia caret , ex municipijs, ex colonijsfuis,
extotodeniqueorbeconfluxerunt. Kd totillas nationes » ex Athen^o, quae
incolebant, certae erantregiones5: concilia deftinata . Sueton. in lulij fu-
nere inquit ; Infimmopublico luBu, exterarumgentium multitudo ,fuo quaque
more lamentata eH. Milites erantvkeriusinprsefidio Principis, aut Vrbis;i)S
fui calones & honeftioribus feru i plures ; & hos ad centena niillia excreuiiVe.
Erant quoquc Palatini,ideft, tota Principis aula,in qua tot officia , feu minifte-
riafuilfe, vt ex antiquis iapidibus , feu fcriptoribus habetur. Meretrices
etiam & fcorta vtriufque fexusingentem nuraerum reddiderunt in Vrbej> D
inquatotcoehbes&exteriabfque vxoribus inhabitjtirent. AcccduntGIa-
diatores,Venatores, Scoenici> Qiiadrigarij, Xyftici, multamilliafuerunt. At
quoniam libertati ciuitas 8c iuftitiae ftuduit ; ex concurfu omnium gantium..
in dies ampUor, populofiorqueeuafit;exvnoorbefa<flaeftvnaa,'terna Vrbs,
regina terrarum & mundi vniuerfi caput .
Incidit autem difficultas ex prxdidlis ; ?\ tot millena hominura niillia're-
• periebantur inhac Vrbe: vnde his cibus fuppeditatus ? QuoniamOrbis
pene totus cum Vrbem vt fuam metropolim adiret , eidem alimenta fubmini-
ftralTe non eftambigcndum ; vt inquit Seneca
Cogitate hancVrbem, inqua
per
DE STATVIS SEV SIMVLACRIS. 35
^ perlatij/imaitiftirai fne intermijjtone defluem, eliditur: in qua confumitur y
quidquid terris omnibus aratur . Dehaceadem frumentatione latius refert
Ariftides his verbis : Mare per medium 'vefirum Imperium porrigitur > cui f «-
dique amplaregionesadiacent ; necefaria pleraque vobis JUbminiilrantes : nam
ex ovmi tert^a > marique quidquidvelanni tempora gigmmt ; vel regiones Jingu-
U y fluuy i lacus ; artefque item & ingenia , tumGrtecorum , tum Barbarorum
prqferunt , id omne ad vos defertur . Itaque Jl quis talia omnia videre defiderat ;
is velper totum orbemperegrinetur necefe eH , vel in veflra ifla Vrbe verfetur .
^uidquid enim apudalios vel crefcit, vel conficitur ■> hic affluit c^ abundat .
Tot auiem & tanta onerari^ naues fingulis annitemporibus appelluntur , vt Vrbs
contmunis qu^dam orbis officina videatur . Ex quibus cognofcimus merces , co»
pias, frumenta , frudlus vndique in hanc Vrbem aduedtas .
Caueant Principes non diffidere de neceflarijs ad vi^um in bene difpo- cr.onjitMRUi .
{ita Republica ; quoniam vbiconcurfuseftPopuli, illuc ex totoorbepei*
mare, per terras confluuntmercatoresfrumentum, & omnesaliasraerces
exponentes.
B
De Scatuis , feu Siaiulacris .
Cap. IX.
STatuaz a ftatucndo di£\«; & funt firaulacra, velcerea,vel eburnea.,,
velmarmorea> vel ex aliaquacunque materia . Sueton. in Tiberioin-
quit: Statuasatqueimagines ,nifipermittente fe poni prohibuit. Statuarum_>
artem familiarem fuilTe , & vetuftamrefertPlin. Hercules ab Euandro facr.i-
tusin Foro Boario : & lanus gsmiaus d Numa Rege dicatus . Cicero Philipp. S.
ait: Maiores noHri flatuas multis dccrcuerunt ■) fepulcra paucis. Simulacrum_,
cumfitfidaalicuiusimago; olim in principio ex defiderio mortuorum fi-
/-' milia orta funt , vt quje defierant viuere , viderentur exprelTa .
De Statuis apud Romanos incredibilis Muhitudo , Pretium & Species ex-
tabat. Multitudonamquetantafiiitillarum; vt nullus publicus locus, vbi
non hxc talia elTentornaraenta. De origine & augumento earundem Caf-
liodor. lib.7. his verbis : Statuas primum Thufci in Italia inuenijfe referuntur >
^uas amplexapoHeritaspen} parem populum Vrbi dedit , quam natura procrea-
«//.Nempe non minore copia fa^flos ab arte illos homines, quam iftos a natu-
ra; inde P. Vidor in fine Defcriptionis inquit : TabuU, &fignafine numero .
TaleeratRomanorum ftudiumin erigendisftatuis; vt referat Diolib.vlt,
ibi : Vrbiflatuis implebatur , quia licebat cuique pajfim in tabula , ^sre , marmore
fepublicare > quod Claudius Inip. vetuit , &plerafqHe iam pofitas loco mouit , c^
aliotranHulit, edixitque ne quis in pqfierUm priuatus poneret , nifiSenatus per^
mifiu : exceptOifiquod opus publicumfaceret, rejktretu} . Coercere voluit Prin-
ceps ille , quia nimia iam ftatuarum copia Vrbera , vias , & vicos non aliter
ornabat , fed ftipabat & ardabat .
D Pretium ftatuarum ingens fatis erat : etenim prxter marraoreas & jcreas
infinitas; erant etiamargentea;,aurese, &cburne2e : argentesefubAugufto
niaxime increbuerun t , vt ex Sueron. cap. 1 5. & quamuis ille in hoc modera-
tus; fuperbotamenarbitrio Domitianus, vt fcripfitSueton. Statuas fibi in
Capitolio , «0« nifiaureasiargenteafquepontpermijit , &ponderis certi. Etpra;-
ter raateriem , de pondere inquitStatius .
Da Capitolinis teternum fcdibus aurum ,
^uo niteant facri centeno pondere vultus.
PliniusetiaminLaudationeTraiani inquit: Itaque tuam ftatuam inveHibulo
JouisOpt. Max.vnam glteramue, i^ hanctcream^ cernimus :atpaulo anteaditus
E 5 cmnes
$6 DE. STATVIS S£V SIMVLACRIS. "
omnti , omnesgradus , totaquearea ; hinc auro ; hincargento relucebat ipupotius ^
polluebatur ; cum inceBi Principis Hatuispermixta Deorumfimulacf^jorderent .
Acetiampondere graiiiores/ vtdeCoramodoin Dioniscompendio : S?<«-
tuam mille librarum auream habuit , cum Tauro ? & Vacca, qua/iVrbis conditor ,
Hincdifcimuspondusgrande in vtroque meliore metalio ; quodcrebrum
omnindfuit > & crebrius etiammifcerij & a;s velargenturainaurari . Ani-
mianus de Romanis Nobilibus ait ; Ex hisquidam atenitatife commenAari pof'
feper fiatuas teHimantes , eas ardenter ajfeSiant atque auro curant imbrafieari :
inauratas intelligit : quod aliquoties in Japidum titulis expreflum Jegitut;
SubauroHatuamponi . Circa pretiuminIiuiufmodifiaruis;non materiafo-
lum refpiciebatur; verum & quaiitas artificis , form a » & earumdem antiqui-
tas:vnde Horatius in fermon. Infanit veteres HatuasDamafippus emsndo, Hinc
nosetiam addlmus, non mirum videri , quod ftatuse pleraeque careant ca-
pitibus : quoniam capita facilius auferuntur , quam casterum corpus ; nam in
vultu omnis decor , & gratia ftatuarum eft ; praeterea ea pars fragilior eft , &
adiiefionemparatior; propterea etiam clanculura iubripiuntur, autempt::e •"
aliodeferuntur •
Venerabantur,&adorabantethniciRomani, & aliaegcntesftatuasmaxi-
meDeorum; cumd^emonesperilla refponfa darenc. D. Cyprianus de vani-
tate idololatriae ibi; Hi ergofpiritusfub Hatuis,atque imaginibus confecratis de-
htejcuntihi afjatnfuo vatumpeBora in^irant,extorum fibras animant,&(.c . Nec
contemnendusquoqueiionoriamdebitus principumftatuis , ad quas tam-
quam adafylumconfugiebanc . Sueton, in Tiber. cap. 53. ibi. AdHatuam
Augujli confugere . . .-»
Species etiara variarum ftatuarum attendenda,ad opes Romanorii cogno-
fcendas .■ quarum quaedam Cololfese, CuruJes>Equeilres,Pedcitres, &habitu
variante & diuerfo : & iias ftatuas moris iuit Graecorum nudas ponero ;
vt animiingenuitatem abfque vUopalliamentoindicarent ; atvero Romani
tunicatas collocare confueuerunt . Exprimebant quoque inftatuisequos»
leones , Spliinges, & varia animaliaprdeter obeJilcos&aliamuIta . Defta- C
tuisverofatismultafcribitPIiniusIib. 36. natur. Jiift. quitradit Romse fimu
lacrum primum Cereri ex peculio Sp. Caftij , quera regnum aife(f^antem pa-
teripfiusinteremit.
Dubitatum a quibufdam , quare ex ftatuis ilJis argenteis & aureis Deorura
&principum a tranfeuntibusaliquid abradere, &relecarede nocfle in pu..
blicis vijs non potuerit? Sed prsteriniioccapitispoenamexcubabac ia^
Vrbecontinuomiles vrbanus & vigilumadtempla , & loca itempublica_»,
acetiamprjefeftus huiciialuarum cuftodiae; &qui militemhaberet; &hic
Eow^«<?Co;«///«<?nuncupabatur: vtlegitur in Calftodorolib. y.his veibis:
Sz claufis domibus infidiarifolet nequifiimum votum , quanto magis in Romana ci-
nitate videtur illici , qui mplateis preiiofum reperit , quodpoffitauferri ? Nam
quidam Populus copiofifiimus\Hatuarum , gregesetiam abundantifiimi equorum
talifunt tutelaferuandi,quali <5" cura videntur afiixi . Ec infra ; ^mre per in-
di&ionemillamComitiuce Romanxtibi concedimus dignitatem > Officium tuum
^ milites confuetas , noBibiispotius inuigilarecompelle : indie autemciuitasfe D
ipfa cufiodit. AtquehicComes Romanusi^omam ,& operaipfiusferuabat.
Notandum in Jioc ftatuarum argumento,quodtradunt aIiqui,Diuum Gre-
gorium magnum prtecipuas Romae ftatuas,& quidquid erat mirandi operis in
Tyberim praecipitari iufjiffe , aut rautilari , & comminui , ne fideles a religio-
renuper inftituta ilia fpecie diftraherentur;fedtaleinuentum maleuoh, &
hiitoriarum ignari , fic de mendacio^conuincitur , ex quo Conftantius
horao Graecus, pcrfidus , & nequam, poftquam Romamdie quinta eft
ingreffus , oronesftatuasex £ere , & marmoreadornatura Vrbis pofitas di-
ftrahit , & nauibus ad id praeparatis imponit ; deinde quidquid luperftitit.di,
re-
D E O B E L I S C I S. 37
y^ repta Vrbe a Gothis , & alijs barbaris nationibus fublatum eft ; & quae fe-
cum ferre nequierunt ornamenta, malignitate quadam , & faeuitia comminu-
ta , & mutilata reliquerunt.vt refert Andreas f ulurus de antiquitatibus Vrbis
|ib.4.pag. mihiSi.
Vtautemaliquofalutarimonitohoc thema obfignemus :etiam exGenti-
lium rudcribus » &ftatuarumfeuobeiifcorumfragmentisvtilia nobiscoliigi ^'"f^'^'''''"'-
poflTunt ; & digna , quisfacris inferantur , & apponantur - Proferre hic pof-
iumus , quod e ludsorum fapientibus quidam dixit : Malogrmatiitn inuerti ,
interioracotnediyCorticemabieci . Et hocmaximerefpexit D. Augultinus de..
vnicoBaptifmocontraPetilianumcap. 4. his verbis : Deipfis (jintibus ido-^
lorumque cultoribus ; multa vtique d nobis diuerjitate difiantibus : nihilaliudno -
his demonHrat ApoHolus , nifi vt ijs quoque quod prauum eB, corrigamus ; ^
quodfortere£ium efi, approbemus : nam "vtique idoloiatrasredarguebat ; 'vbiait:
^ui cognofcentes Deum > nonficutDeum glorificauerunt , aut gratias egerunt ;
Jed eiianuerunt in cogitationibus fuis , & obfcuratumeHinfipiens cor eorum :
B dicentes enimfe effefapientes , nultifa^i funt , & immutaueruntgloriam incor*-
ruptibilisDeiinfimilitudinemcorruptibilishominis-, & 'volucrum , d^ quadrn-
pedum 7 & ferpentium . Talia quipp} nouimus fuijfefimulacra Aegyptiorum ,
•vbiinHitutt? ejfe Idololatriiper/jibetur : talemfcilicet pngentes Deuyqualis non efi
Deus,& nonficuteum cognouerunt, tradentes hotninibus . Et paulo poftTubdit :
^odergo immutauerunt in mendacium fuum ; Apofiolus culpat, detefiatur,euer-
tit j quodautem verum in do5irina quamuis multis falfitatibus permixta , con-
fufaque feruarunt ; approbat , tenet, & affirmat . Similiter & nos refpuentes ac
deteftantesftatuas , fimuiacra, & aha Gentiummonumentamoribus, &
dogmatibus Chriftiance fidei contraria;approbemus & teneamus eorumdem
Romanorum j Aegyptiorum» feualiorumethnicorum ,qusenobisproficua^
& vtilia eflTe conftant .
DeObelifcis. Cap. X.
OVoniam prifci Romani non minus de Obelifcis , quam de ftatuis foli-
citi fuere ; illos etiam ex Aegypto tanto difpendio , 6i labore adue-
heiido ; nos aiiquid depraedidisreferre j noneritabinftitatonoftro argu-
mento alienum,
Obelifci funt lapides afperrimi,iB figuram metse cuiufdam fenfim ad pro- ^^ i^omine.
ceritatem confurgentesexcelfara : vtque radiumimitentur, gracilefcentes
paulifper,fpeciequadrata,in verticem produdianguftum > innumerasno-
tashieroglyphicas habent; atque ad iam tum exorientis fapientiaeinitia com-
monftrandaex veterum audoritateadinuentas , vt refert Ammianus Mar-
celUnus . Imitabantur in ijs Aegyptij radios Solis , quem ipfi adorabant , ei-
demqueetiam illos dicauere : necnon ab ijldemSoIis radijs fumptum eft
nomenObelifcus,diminutiuum verbiObeli , quod Veru feu Acum fignifi-
cat , quamuis fint lapides excelfi , exHerodot. in Euterp. ScBargceodej
D Obeliico. Necforfanin hocfatisdiflimileeftnomen Guglie fermone Itali-
co , cum lUud fit forfan defumptum a verbo Gallici idiomatis aguglie , quod
acum denotat, quamuis alij credant hoc verbum Guglia proceffiflTe, quia in
bafiVaticaniObelifci aliasIegebaturarudioribusIVLlVS;'atiIIicorrupto
verbo nominauere Guglia , vt refert Mercatus de obelifcis cap. i.
Prxfatorum lapidum materia nominatur Granitum rubeum , nempe ex
mixtione verficolori , tendente potiflimum in rubeum colorem ', necnon te-
nacifl^imae firmitatis ; itavt.nifi difficile,frangi poftit : nominaturhiclapis
communitera GrxcisPyropoecilus , ex Pliniolib. 36. cap. S.quodidemTen-
tit , acverficolorinrubeum, quamujsab alijsP/2tro«/«w,cumfitil!efimilis
ma-
Msitcria .
tetnxu .
3g D E O B E L I S C I S.
niaculisttunn,exPliniolib, 35.cap. 22. Thebaicusquoquelapisficdidus ^
aThebaide Aegypti prouincia, ficutietianiS/Vw/^/aSiene ciuitateeiordem
Thebaidis , apud quam extant adhuc voragines , ex quibus hic lapis excaua-
batur adobelifcos extruendos , feu ingentescolumnas elaborandas : & cx
hinc per magnam foflam ducebantur ad Nilum verfusElcphantinam ciuLta-
tcm , vt refer t Herodot. in Euterp. & ex prgediifio iapide folummodo elabo-
ratos fuilTe obelifcos, patet exomnibus, quos adjinc videmus diuerfae etiani
magnitudinisabAegypto Romamadue£loscirciter quinquaginta , vtrefert
dicflus Mercatus c.3. Quare autem ex prjedidiio lapide folummodo extrudt
fiierint Obelifci ? praeterilliustenacitatem ; videturillius materiafatiscoue-
niens ad exprimendam quoq; generationis matenam, in qua exercet Sol pro-
priam virtutem,fiquidem cum fit ille lapis conipa£lus ex varijs partibus verfi-
coloribus,quaru plurimas in colorem rubeum ad fimilitudinern elemeti ignisj
alie partes cryftallini coioris ficuti aer,& aqua;cQterse vero afllimilatur coiori
terra .quae omniafimuldenotantmixtione,qua; prieceditgenerationi; ficuti
quoq,fignificat multas, & varias res, qu.'egenerantur,vi voluit Mercatus c.8. B
Vnde autem Obelifcorura forma afiimiletur radijs folaribus? Dicimus
prxdi£\os radios , quo magis erga nos extendtuitur , co amplius reftringan-
tur quafi coni figura, ficuti etiam obelifci : fed quamuis differant, quod obe-
lifcusterminetin acumen quadrum, conus autem in formamcircularenu,,
ficuti alterum veru . Dicimus hoc exprefijfTe Aegyptios , vt quadra obelifco-
rum formafolummodo refponderet radijs Solis, non autem radijscaetero-
rumaikorum; quoniam Solis curfus continuopcr quatuorannitempora_»
vertitur, nempein Ver^ Aefl:atem, Autumnum, & Hyemem, quod non eit
in caeteris aflris . Secundoeafitratio, quoniamterrarum orbis illuminatura
Sole in quatuor partes , nempe iji Orientem , Occidcntem , Septentrionem ,
& Meridiem; exijs exprelTere Aegyptij radiosSolisin obelifcis forma qua-
idra , vt differrent a radijs caeterorum afirorumcircularibus.- vnde ex Ho-
roapolline lib.i. Hieroglyphic. j, volentes Aegyptij annum exprimcro ,
quartumnumerumexprimebant. q-
^csu'r. exiru- Quatc autem Obelifci ab Aegyptijs fnerintfabrefaifli ? Dico , cum potif-
iMoms. fimum Aegyptij intenderentfuturaperiudiciariam allrologiam pr<scognof-
cere; vnde &Propheta; nominabantur ipforum Sacerdotes, exClemente,.
Alexandrino lib.i. propterea fcalpendo ipfi prognoftica in lapidibusma-
gnificentiflimisjea mylieriofis figurisdiflinguendo, iiixta materiam, de qua
tra(f^abant , nempe ad Imperium fpedantem, fcalpebant ea in Obelifcis So-
li dicatis, tanquam gubernatori , & difpenfatori omnium viuentium ; ij-
demquehoc efficiebant, cumprieuiderent qualitatemfuturorum temporum
circacorporum difpohtionem, circa peftiferamcontagionem, vtlegitur a-
pudSuidamin verboloches, aceiiamconfirmatur a Galeno lib.5. decor-
por.medic.&Iib.6. epidenv Sic etiam Hierogiyphicae noxst in bafibus Sphin-
gium admonebantfutura deNili inundatione, ficuti de fertilitatc, &c. &
! hjecfunt, quce intellexitPlinius lib. 36 c.9. continereObelifcos infcriptos
rerum natur^e inter pretaticnem .
ohehfciemm Pr^tereacum Aegyptij ex Aftrispraecognofcerentfuturam orbisfubmer- O
Antediiuuium fionem cx Noc diluuio futuramjjdem inde hieroglyphicis & alijs eorum cha-
Mp". ra£leribusfabricarunt5c fcalpferuntetiam in Obelifcismyfticam ipforum_,
TheoIogiam&Philofophiam, vt contrainiuriasNoeticidiluui) ill:e perpe-
tuarentur fcientiae .' ficuti ex Arabum antiquiffimis manufcriptis retulitmihi
eruditiflimus P. Athanafius Kircherius, a me propterreconditaseius fcien-
tias in maxiraa admiratione habitus . Nec improbabiles debent videri huiuf-
modi Aegyptiorum conatus ad eorum arcanas lcientiasperpetuandas ; fi-
quidem fimilelegitur etiam apiid lofephuiii Hebrseum hiftoriarum lib.i.c.3.
in fin. his verbis; Seth nepotespoHfeftiJimilcsrcliquit, quiquoaiam erant ofn-
HCS
DEOBELISCIS. 39
A neshonaineloleprsditi. Etinfra: Syderdem fcientiam y accxleHiiimrerumco'
gnitionem excogitarunt, neauteinuentafuaex hominum uotitia dilaberentur, d^
prius perirent quam dignofcerentur , fcientes Adamum vniuerfalem rerum inte-
ritumprAcinuifie: vnumincendio > diluuio alterum , excitatis duahuscolumnis y
•utriquefiiainuenta infcripferunt ; 'vtjilateritia.m diluuio deleri contingerent > la-
pidea fuperjies hominibus difcendi copiamfaceret-, <^ (jua infcripta continebaty
^eBandaexhiberet : aittnt enim lapideam illam abip/isdedicatam , qux&no'
Jlristemporibus extatin terra Syria, &c. Haec, quse apud lorepiuim rcnptale-
guntur, recitanturfimiliteraDionylioC&rthuliano art. 29. in cap.4. Genef.
Erigebantur etiam Obelifci in confecrationem alicuius viri llluftns, feu pro-
pri) Regis affinis , vt in Obelifco Semnifertei ; ficut etiam coiore Religionis
inhonoremSoIisexprimebant Poteftatem Imperij , Vidorias confecutas ,
magnitudinemtributorum, &C3etera> vndegloriamreportarent: nonde-
fuere tamen , qui faftum re.fpuentes , & vanam gloriam» dicarunt etiam illos
Soli abfque vlhs hierogiyphicischaradteribus .
*^ Differebantinterfe Obelifcimagnitudine, qijodproueniebatexfaculta*
tibuscorundemauc3orisPrincipis,autpriuati, quodilleelTet; feu ex tem-
porum varietate, quod fic feruaretur .
DeeorundemObelilcorum inuentoribus refertPIin. Hb.35. capit.S.Pr;- Miins.
mus omniumid itijlituit Mitres y qui in So///fr^^,nempeHeliopoli, rfg«d^4/>
fomnio itijius , & hoc ipfm infcriptum eH in eo . Quamuis ab Eufebio in Chro-
nico nonappelieturMitres, fedMephres, feu Mefphres, cumconftetdo
corruptione diuerforumexempiarium ex lofepholib.i. contra Appion. Eu-
feb.in Chronic. & alijs. Quod autem fcribitPhnius de praedidlo fomnio,
luit hocfigmentum, vtObehfcoruminuentio, tanquam quiddiuinum eflTet
au(ftoritatis apudpofteros, ficuti plarimis dein Regibusvfque ad extermi-
niumCambylisidfuitexemplarinaliorum fimilium extrud^ionem . Ab in-
uentione autem pr2edi(ftorum Obelifcorum vfque in praefens tempus tranfie-
runt circiter 3200. anni, exMercatocap.12.
Q PoftMitrem,quiObeUfcosinuenit, vtinquitPUniuslib.36. capit. 8.S0- scchh.o'^-
chis quatuor numero quadragenum o&onum cubitorum longitudine . Ramifes au- rniies .
tem is , quo regnante llium captum efli quadraginta cubitorum . Et hunc R ami-
iem fuiffe filium , & fuccefTorem potentise Sochis indubitatumapudlofe-
phum , &alios: &extruxithicRamifesaIiosquinque ObeUfcos, ex Plinio
di^Hio C.8. & 9 lib. 35. quorum quatuor non ampUus quadraginta cubitorum,
quintum vero tantae altitudinis , vt nec a pr^ecedentibus , nec a fubfequenti-
bus Regibusfimiiisfueritvnquameredlus: In hoc opere , inquitidem Plinius
cap.p. elaborctjfeviginti hominum millia; & ipfe Rex cum efiet illum fubrefiu-
rus in Thebis ciuitate prope Nilum , verereturque , ne machinte ponderinon fuf~
Jicerent , quo maius periculum cura artijicum denunciaret ,filiumfum adalliga-
uit cacuminiy vt Jalus eius apud molientes prodefiet lapidi. Hunc eumdem_,
Obelifcum refert Diodorus lib.3. fuiffeadnumeratuminterfeptem mundi
mirabilia; acvtrefertConftantiusmagni Conftantinifiliusin infcriptioncj,
quampofuit, &adhuc vifiturinbafipr^difliObeliici, his verbis: Et quod
D nulla tulit tellus , necviderai £tas . Hic Obelifcus ille eft , quem felicis recor-
dationis Sixtus Quintus Pontifex Maximuserexitante Lateranenfem Bafili-
cam.vtfupraiUumextolleretfalutiferumCrucisfignum , &noftrje Religio-
nistrophasum.
Selbftris Aegypti Rex, qui extitit regnante Salomone, vt habetur 3. Re- Sf/ijiris.
guni cap. 1 1 .his verbis : Voluit autem Salomon interficere leroboam , qui fur.
rexit , & aufugit in Aegyptum ad Sefac Regem Aegypti , & fuit in Aegypto vfque
admortemSalomonis. Fuit fiquidemSefacidem, qui Sefoliris, vt ex prasci-
puis Utteris , qu^e reperiu ntur in vtrifque verbis , vt etiam a Diodoro Seoo-
lis, &aPlinio Sefofis, & Sefochis norainatur . Hic Rex Sefoftrispoftingen-
tes
40
DE OBELISCIS.
Kutttmus,
Stnitrns.
NiHniis .
Al>hrks',
tes vidlorias reuerfus in Aegyptum inter illuftria j & mirabiliadefiinauit, & ^
coep.it fimul iungeremare Rubeum, &Mediterraneum, vtex Arift. Metto-
rorumlib. i. Pri^tereafcfrbit Diodoruslib. i. ab iioceodemSefollreduos
fuifleextrud^os Obelifc0s, vtrumque altitudiniscentum viginticubitorum_,,
dequibus alterum refert Pliniuslib 36.cap. p.infine , fuifle Romamaduc-
£lum ab Augufto,& in campo Martio cre(£lura:6c ab Vrbe Heiiopoli an te ex-
portatumvoluitDiodorus : nec noniderafcribit, fecilfeSefoftremin prae-
dicflisinfcribiipfiuspotentiam , cum totconfecutis vi£lorijs fuperbus de-
uenifiet , quamuis velit Plinius fuiffe in illis fcriptam Aegyptiorum philo-
f ophiarp-; .
Nuncoreus filius Sefoflris , poftquam a libidinibusfobriusdeuenit , &
continens ; obtulitplurimadonatemplis diuerfis , d<. praslertim Heliopoli
obtuIitGoliduos Obelifcosexcelfaemagnitudinis, quos extrui fecitabfquc
vllaHieroglyphicorumcharadlerumfculptura > vthic Romaeexijsduobus
alterum in Vaticano videmus aCaiolmperatore Romam aduedum . Quare
autemfueritabfquenotis hieroglyphicis extrudtum ? Credimusjquoniam, -K
fcientije,ad qux Hieroglyphica inferuiebant, iam fuerant dirainutae.Altitudo
prxdiiSconimObehlcorum Nuncorei, vtreferturab Herodoto > Diodoro,
& Plinio , erat centum cubitorum , quamuis hodie conftet non eiufdem effc
magnitudinis jquemhabemus in Vaticano» fed huncfuiffe diminutum fexde-
cimcubitis : vndePliniusdehocipfoinquit : Ex omnibus %>}!»$ fraBus eHin
jnolitiorie . Et hunc forfan tempore Nuncorei > quando ipfeforte illum erige-
refecit , non autem temporeCaij , vt exverbis , qus: fubfequitur Plinius :
^uemfecerat Sefoilrtdisfiliui Nuncoreus .
Annisducentispoft Nuncoreumelapfis , regnauit in Aegypto Smarres»
quiab Eufeb.in Chron. Merres Aethiops norainatur, vixit tempore Ma-
naffisannis 690. anteChriftinatiuitatem . Scribit depriedido Phniusdicio
cap. 9. his verbis : Sunt & ali/ duo Obelifci j vnus a Smarrepofitus , alter ab B'
fdphiofine notis quadragemm oBonum cubitoru: non legitur apud aU(flores,vbi
iilumerexeritSmarres, Romamautem ambosaduedlos, &in M.iufoIeoAu- ^
gufti collocatos , quorum vnus di£li Smarris ille eft,qui modo ante Ecclefiara
fanilie Maris Maioris vifitur , cum fit abique notis , nec non eiufdem mcnlu-
riC cubitorura quadraginta Oifto .
RegnauitdeindeNedlabis , fcuNechaoin Aegyptoante Chrifii aduen-
tumannis fexcentis & duodecim . Hiccirca conlinia Babyloniaj vicit, &
occidit lofiam regem ludse , reduxitque totam ludceam tribus menfibus fub
ditione fua? & cuni perueniiTetHierula!em, priuauitlmperio loacham, in
quodfuccefferatpoft mortem lofice patris •, refert Herodot. inEuterp. &
pluries in facro textu , Regum lib- 4. cap. 23. Paralipom. lib. 2. cap. 3 j. Efdr.
iib. 3.cap. i.Ierem. cap. 46. Rcuerfus poftvicn:oriam Ncrftabisin Aegyp-
tum iuxta morem Sefoftris , & aliorum extruxit Obelifcos in memoriam vi-
dlorice . PIiniusdi(fi:oIib. 36. cap. 9. inquit : Alexandriafiatuitvmimo&o-
ginta cubitorum ?tolem<eus Philadelphus j quem exciderat NeBabis rex ,purum>
maiuffjue opusfuit in deuehendo , ftatuendoquey quam inexcidendo .lErexitdi-
(flum Obclifcum Ptolema:us Alexandrise trecentis viginti quinque annis D
pofi mortem Neftabis , vt voluit Mercatus cap. 17.
Aphries , feu Ephrees nepos dirti Ne(51abis regnauit in Aegypto anto
Chriftum natumannis quingentisnonagintaquinque : feptimo Regnifuian-
nocapta eft-Hierufalem a Nabucdonofor , qui captiuosin BabyIoniam_,
duxit ludaios ; exijstamenplurimiin Aegyptumfugerunt, protegenteillos
Ephreecontra Dei pr^eceptum , &proptereaminatuseftDeusflageIIanon_,
folum fugitiuis , verum & ipfi regi Ephree , ex lerem. cap, 44- his verbis : Ec-
ceego tradam Pharaonem Ephree regem Aegypti inmanu inimicorum eius , ^ in
manu qnsrentiim animam illius ,flcut tradidi Sedeciam regem lud^ in manu Na-
bliC-
D E O B E I I S C 1 S. 41
^ hucdoHofortregis^BabylonismimiciJui, & <ju£rentis ammam eius : etenim didtus
Ephrees trigefimo Imperij fui anno proditorie occifus fuit ab Aniafi exerci-
tusfui Duce, quiinlmperiumUicceiTit, exHerodotoin Euterp. & Diodor.
lib. I. Erexit di£lus r,phrees Obelifcum (imilem alteri Smarris cubitoruroj
quadraginta ocflo , abfque hieroglyphicis notis , & hic vnus ex ijs reputatur ,
iaminMaufoleo A.uguftierectis .vrapud Pliniumdidtocap. 9. aquopcrer-
rorem didlus rex non Ephrees , fed Eraphius nominatur
FuitSamniferceusiex.quiab Hcrodotoin Euterp. Pfammenitus ; hic fi- snmnifenc.
lius AmafiSj&poitremusin Aegyptoregnauit; fedcumpaulopoilobitunu.
AraafisadueneritCambyfesaddeftruendam Aegyptum , fupponendum ex
hoc, necObehfcos.nec aliud quippiaminfigne potuilTe perfici per Sara-
niferteum, led quod viuen te adhuc patre Amafein fene£lute extrema Samni-
B ferteusextruifeceritObelilcum>quera Auguiius deinde Romam adduxit,
& in Circo Maximo collocauit, vt ex Plinio dido cap. 9, his verbis ; // autem
Obelifcus, quem Ditius Augufius inCirco Magnoftatuit ■> excJfus eB a regeSaw
nifirteo , quo regnante Pythagoras in Aegyptofuit , centum viginti quinquepedum,
O- dodrantisipritter ba/tmentjdem lipidis : isvero,quieflinCanipoMartionO'
ttem pedibus minor dSefosiride ; infcripti ambo rerum naturje jnterpretationem
Aegyptiorumoperaphilofophite continent. Fuithic annus quingentelimus vige-
fimus primus ante Redemptoris noftri aduentum. Qiiamuis deiueuifient pre-
cedentibusfeculis infcribere Obelifcos Jiieroglyphicis notis ? vt diximus.
Voluittamen hicrexiterum apponereillasin Obelilcis.quoniamcum illius
pater Amafisignobili efletgenere natas > ex Herodor. in Euterp. fibi per-
iiiafitipleSamniferteus rexnobilitatem aflumere.demonftrando proprianL,
C originem a Rhaaife celeberrimo Aegyptirege; tSc propterea Obelifcura
Soli dicauit nomine diif^i Rhamfis, attributis illi in coniecrationetitulis > &
praerogatiuis , ijfdemque hieroglyphicis notis exaratis .
Ammianus Marcellinus hb. 17. refertpartem explicationishieroglyphi-
carum notariim in prsedidto Obelifco Samnifertei, Scinquit eamtranfum-
pfiffe ex libro Hermaphionis > qui forfan illam a Sacer Jotibus Aegyptijs re-
ceperat , feu quod vixerat ille Hermaphio tempore > quopraedisflae notas
fcribebantur : & eandem notarum explicationem , necnon earundem decla-
rationem refert Mercatus didlo traiflatu de Obelifcis cap. 1 9. & feq.
Eredtis in Aegypto praedidis Obelifcis > vt diximus, Cambyfes Perfariini., Dirutia Cam
1'exin Aegyptumtranfiens feptimo Imperij iui anno , nempe quingentefimo hfe Q6t!>jii.
vigefimoprimo anteChrifturanatum, totum iiludregnumdeualtauit, \t(X'
pius vaticinauerunt Ieremiascap.43.44. 5c 46. fczechiei.cap. 29.30. & 51.
& feq.necnon etiam Ifaias cap. ig.&c 20. his verbis : Tradam Aeg-^ptum in ma-
T^ nu dominorum crudelium ,i^rexfortis dominabttur eorum . Ex cuius euerfio-
nediruti funt Obelifci , quod demonftraturiam ante prxnunciatum a Pro-
pheta lereraia cap. 43. Conteret fiatuas domus Solis ■> qu£ funt in terra Aegyptiy
^delubra deorum Aegyptiorum . Nec ambigendum , quin ftatuae ddmus Solis
cfTent Obelifci , quireprgefentabant radios Solis > & erigebantur in loco
eiufdemTempIiaperto . ScribitStrabolib. 17. dehac euerlione Obelifco-
tum Heliopoli in Aegypto patrata perCambyfem) quorum duo ab igne fatis
combuftiJRomamadue^lifuerunt: eofdem Obelifcos dirutosrefert vidifTo
Thebis Ammianus Marellinus lib. 17. Plinius vero lib. 36. cap. 9. inquit,
quod Cambyfes > cum Thebas expugnaret, obftupefa(ftus magnitudine molis
aRamifecxtrudae , iuflit ignem extingui , ne illa incendio abfumeretur ,
quamulsnullara vrbis miferationemhabuifTet.
Mortuo Cambyfe perfe-uerarunt in Aegypto fpatio centum nonaginta_.
quinqueannorumbella> &feditionesvfquead Alexandrum Macedonem_,>
qui fubadlo Dario vltimoPerfarura regeobtinuit omnia a Dario polTefra,
iicuti d)^ Aegyptum , vbi Alexandriam a proprio nomine cxtruxit >
F tre-
42 DEOBELISCIS.
trecentis viginti oflo annis ante Chriftum natum > quaepoftea Macedo- ^
nunituit Kegia vique ad Auguftum > qui Aegyprumin ditionem Romano-
rum redegit . Inter Macedones tertius fuit Ptolemaeus Philadelphus ,
quiinteregregiosilliusanimi fenfus , Bibliothecam infignem collegitexau-
dtoribusomnibus , qui illa state poterant inueniri, inter quos > vt &fa-
cram Scripturam haberet, hberaliflime erga Hebrxos fe prgebuit ; qv.x tunc
primum ab Hebr^oin Gr^ecumidioma per Septuaginta duos Interpretes
fuit tradu£ta;duobus Scfeptuaginta annis ante Chrifti natiuitatem.Idem Pto-
lem*uspariter erexitdirutosaCambyfeObelifcos ; & vnum regiS Ne£ta-
bis Alexandrisein templo Arfinois vxorislusecollocauit,P)iniusdidlo cap-^.
Romanisautemin Agyptura ingrelfis exomnibus ab ilhs Regibus geftis ,
Obehlcosfolummodoluntxmulati ; illoique Romam ( vt inquit PUnius
di6to cap. 9. Sueton. in Claudio j & Ammianus lib. 17. ^ per mare aduehen-
dofupranauesfatisplanas , quarumduae iimuIcateniscompa(fl:educebant
vnumquemqueObelifcumperflumina Nili , &Tiberis;in marri vero infer-
iiiebantahjenaues, qu^ealtiores » & profundioreseilent , vt refert Ammia- B
nusdiiflolib. 17, quodnauis , qua Cooftantius vexit Romam Obelifcuni_#
Lateranenfem , fuerit ita grandis , vt necantea , nec poftea vifafueritfimi-
lis in Nilo, nec in Tiberi trecentorum remorum , quae per Nilum vehebatur
exuberanteaquamenlibuslulij, & Augufti.
Auguflus igiturprimnsfuit ex Romanislmperatoribus » quiRomamduos
ex maioribus Aegypti ObeJifcosaduexitaciuitateHeliopoJi anno vigeflmo
fecundoante Chrifti ortum , quorum vnus Semnefertei in Circo Maximo
ereftus , & Sefoftris alter ab eodem Augufto in Campo Martio pofitus , ac
Vtrumqueillorumidem AuguftusSoli confecrauit; ficutietiam Circus , in&
quoprimusfuitpolitus j fymbolum eratmundl, qui aSolecircufndattir ; dc
quamuis locusin Campo Martio, vbi alterObeiifciis Sefoftrisfuitcolloca-
tus , non efletSolidicatus, nihilominusad Solismirandum vfum ibi accom-
modatusextitit, vtSolisvmbra^dierum ? ac no(ftiummagnJtudinem often-
derent ; quale opustamenfuo temporedefecifle refert Plin. lib.56. cap.io. Q
Hic autem Obelifcus ad Horologij vfum reperitur etiamhodiead radices
jiiontis Citorij fub palatio , &c domibus adiacentibus Excel. D. Ducis Poli
ex nobiliffima deComitibus Romanafamilis, vt retulitmihi teftis oculatus
prJediflus P. Athanafius Kircherius .
Caius Imperatorin Circo "Vaiicano a fe extrufto > cum velletibi Obeli-
fcumapponcre.aduexitRomam poft Chriflum natum anno quadragefimo
primo vnumexduobusObelifcis a Nuncoreoelaboratis , quamuisantefra-
«flusfuifletj vt dikimus , &refertPUniuscap. 11. hb. ^d.eumquc confecra-
uit Augurto,&Tiberioparentibusj&inlmperioprsdeceflroribus, vtlegi- - j
tur in infcriptione peripfumCaiumibi appofita.
Poft Cai^ Imperium aduedli Romam fuere quadraginta quatuor Obelifci
diuerfe magnitudinis,notis hieroglyphicis fere omncs incifi,acin varijs Vrbis
partibus collocati, & ij a diuerfis aduedi j quorum ignoratur nomen,ex qiii'
busduoin Maufoleo Auguftieredli ab Imperatoribusfubfecutis , refert P.
• Vi(ftor. de Regionibus Vrbis, &alterin HortisSailuftij , inquit Ammia«us D
Marcellinus lib. i7.hisvethis:Secut£i^ueatatesalios trafifiulerunt , quorum
i'nus in Vaticano , alterin HortisSaUuJlij , duo in Augiijli monumento ereBifunt.
Quamuis fatis probablle fit hos duos in Augufti Maufoleo prope Tiber im a
Claudio adue(5losRomam,ibidemquevnusfitere<itus , & abcodemClau»
dio alter ereiftus jn Salluftij Hortis>refert Mercatus cap. 27. & 28. ac etiam
€X praedidis qnadragin ta duobus Obelifcis , creditur etiam fuifle illos , qui in
Circo Flor£e,& inCirco C:^racallae fuere , inquit Mercaruscap. 29.
Magnus Conftantinus Thebis aduexit Alexandriam Obelifcum ,quem_t
rex Ramifesextrtjxerat jcum decreuiflTetillum Conftantinopoli erigere in_»
Circo
B E O B E L I S C I S. 43
/^ Circo, quem ibi cxtruxerat , fedmortepraBUentusConflantinusrenianfitin
portu AlexandnxdiflusObelifcus , donec Conftantius tiJiiis lecuta diui-
fioneinterfratres.plurimiselapfisanniSjillorumquemortcfecxira , ac Ty-
rannis debellatis ; cum didlusCondantiusRoniamaduenilTet > ibidem que^
triumpliafTet.ad augendam iibigloriam , Alexandria Romam adiiexitObe-
lifcumjquera ibi pater Conftantinus reJiquerat ,&in Circo Max'mo eundem
magnapompacollocauit ; de cuius erecftione maxime dubitarunrartifices»
vtrefert Ammianus Marcellinus Jib. 17- Theodofius Imperator Juij.de iitj
Circum Conftantinopol.ex Aegypto alium Obelifcura aduexit , ibidemque
repofuit, ficut Magnus Conftantinus iam deftinauerat , vt refertMerca-
tuscapit. 34-
Eredis RomK Obelifcis , vt vidimus, iterum illi diruti fuere , & hoc non_» ^ cothisficun.
cafu, feufortuitoincendio, velterrarummotu,fed dataopera. Credidere doconjrain,
aliqui Jioc a fummis Pontilicibus Chriftianis zelo Religionis peradtii , qui de-
.j, ftruentesCircoscumomnibus fuisornamentis, euerterintetiamObelifcos,
" ficutiafandlisPatribusreprehendunturfpedaculaCircenfia, & Equeftria,
quaeinCircorcprsefentabantur.vtexfando Cypria,no, & TertulJianoin^
lib. dc Speddculis , (3<:Prudentius, vtpenitustales luditollerentur, horta-
tur Honorium : Tu mores miferorum hominum prohibeto litari . Quod exe-
cutus eft Honorius , quamuis Arcadius & Honorius permiferint folum, quse
in Circo & Theatris ageban tur ; Ne nimia triftitia in Populo generaretur , af-
firmat Theodoretus cap 26. lib.j. Deinde in Concilio Conftantinopolita-
no gcnerali anno 68 iCan. 66. omnia fpe(5laculorum genera diebus fellis fue-
runtprahibita. DemumRom«propter eiufdem Vrbis vaftationem & de-
folationem penitus remanferunt abohta lpe£lacula : etenim fpatio annorum
quinquagintafeptem Romaorbis dominatrix ter violenter capta, & dire-
ptafuita Barbans;primum a Genierico Rege Gothorum, annoChrifti^ia.
Secundo Valentinianomortuo, anno4j6. captaiterum, & crudcliusdire-
ptaa Rege Vvandalorum , qui fecum adduxerunt in Africam Eudoxiam Im-
(^ peratricem Valentiniani viduam, vna cuni immenfo populo captiuo: & duo-
decim elapfis annis, tertiodireptaa Ricimero Sueuo, quiValcntiniani du-
xerataliasexercitum ; refpirauitniJiilominusdeindcRomafub Theodorico
Gotho , a quoetiam reftauratafuere fpciftacula, &aliainfignioraa;dificia,
vt Cafliodor. lib.3. in epift. ad Fauftum Prjepofitum .
Atveropoftquam luftinianus Jmperator Vrbem a Gothorumdominio
recuperauic; a Totila eorundem Gothorum Rege eademquartocrudeliter
bis capta, & penitus defolata remanfit anno J47. vt omnibus habitatori-
bus vacua remanferit, refertidProcopius lib.3. de Bello Gothorum , & de
haceadera delolatione Leonardus Aretinus fic fcribix: Itaque jnfurgensTo-
tila mirahili crudelitate nmnia Rom<e pluribus in locis ad folum euertit: fiiit aii-
Um illa , qu£ euerfa eH , tertia pars totius ambitus murorum ; Capitolium dein-
de incendit ; circa Forum , & Suburram , d^ "viam Sacram omnia confiagrarunt :
jkmabat ^iriaalis , mons Auentinus flammam incendij euoimebat : pagor ruen-
tium domorim 'obique audiebatur . Ex tunc de fpedtaculis, feu alijs ponipis
i-' Vrbisnonampliuspenitusadum: fiquidem anno 5^89. eandem etiam Lon-
gobardi obfederunt , quamuis tunc non fuerit capta ; fuit nihilominus dein-
dcbis a Saracenis direpta , nempe anno 829. item anno 84?. & fic varijs
feditionibus depreffa remanfit vfque ad Caroli Magni Imperatoris ad-
uentum.
Hinc clare conftat Gothos , & barbaras alias nationes in tamlonwaVr-
bis vaftatione ; ipfas , non autem fummos Pontifices deuaftaffe ObeJilcos in
Circis inclufos , Tantaque rabie cofdem Barbaros inarfiife, ne vllovnquam
tempore ampliuserigerentur Obelifci; vt in eorundem extremitateferro.aut
ignidiruti,feucombufi:i plerique illorum adhucappareant; quamuis a fum-
; F 2 ' mis
44 DECOLVMNISINVRBE.
itiis Pontificlbiis modo reftaurati, & ere£li) ac barbarorum conatus delulT, A
&irritirenianferint. PrretereanecomnesObelifci crantintra Circos, led
exijs pleriquein campo Martio, in MaufoIeoAuguftij&hortisSalluflij, ac
in alijs Vrbispartibusreperiebanturere(f^i;&i]lc Vaticani Obelifcus,queni
exomnibusvnicumadhucintegrum videmus; antealiosomnes a Pontifici-
bus fuiffet confradtus, quando hoc illi egifTent , vt lollerenturfpe^flacula^;
cum hic in Circo Vati cano efTct ercdus .
Addimus etiam pra£di<ftis : a tcinpore iam debellationis & deuaflationis
Aegyptiacje per Cambyfem Perfarum Regemjeorumdem Aegyptiorum hic-
roglyphica, caeterofque charad^eres in totalem obliuioneminderedditos;
adeo vt ipfe Cambyfes maxime etiam infteterit ad occifionem illorunu.
Sacerdotum» qui de prazdidlis praecipue callebant: & de fcriptoribus a
nobis cognitis Pythagoras & Plato poftremi de prajdidtis fuerinteruditi : fi-
quidem fapientiflimus Ariftoteles teflatur fuo asuo eorundem ignoration em
intraiflatu de Theologia, fiue Philofophia fecundum Aegyptios lib.i^.c. 14.
hisvcrbis; Conceptus animorum acceptos fcribebant in lapidibus per figuras: "
ideminomnibus fcientijsartibufque facientes: quas hcabant in templis tam-
quampaginasperlegendast talefque aderantlibrieis 'vtenjiks . Etinfra: §luale
optimum fuit pulcherrimumque documentum : per quod 'utinam etiam indica-
retur,qua rationeattingerent formas illas mirandas ^ abfconditas ; fic enim iU
lorum facramentum effet laudedignius , qualis conditio paucis viris contigit . Et
jgHtrai«»d- nihilomimis Reu. P. Athanafius Kircherius Fuldenfis Societatis lefu in_>
tapsrKtf^ift% Mathematicis , &AfiaticisidiomatibuspcritifIimus: ipfehodie prodigiose
kodiettuerpre' & omniumgcncium ftupore praedidorum hieroglyphicorum, & chara£le-
'**-•. rum Aegyptiorum reflaurator & interpres deuenit, potiffima cognitioncj
antiquiflimorum , & reconditorum Arabum manufcriptis .
Denique quomodo hic Romae Aegyptiorum Obelilci fuerint noftris tcm-
poribus ere£li : videbimus infra in Cap. 22 de Vrbis reftaurationc per
Sixtum Qiiintum , & SantftifTimum Noftrum Innocentium Decimum .
De Columnis in Vrbe .
Cap X I :
JNter varla, eaque prseclariflima Romanse niagnificentiae monumenta.,»
quse veltemporisid^us, vel hoftiles barbarorum furores euafere , extant
adhuc integrae excelfae magnitudinis columnae diuerforum generum fcalptse,
& ex remotifTimis Orbis partibus ab Imperatoribus Romam aduedae ; quas
etiam in Pantheon ,in Bafilicis Apoftolorum Petri &Pauli , & alijs pluribus
antiquis Vrbis templis eredas adhuc videmus . Atque illas in vfum fepiil-
crorum ere<5las conftat ex lib. Machab.cap. 1 8.verf.27- vbi habetur quod Si»
meon fupra fepulcrum quatuor fratribus circumpofiit columnas magnas , ^
fuper columnas armaad memoriam ^ternam', &c. Idque fuo tcmpore fadtita-
tumr efert Homer. Iliad. 1 6. D
Ibi ipfum fepeliunt fratrefque ciuefque
Monumentoque , columnaque : Hic enim
Honor efi mortuorum .
Et nobilibus columnas pofitas notauit Seruius 8. Aeneid. ibi .* Columna mor-
tuis nobilibtisfuperponuntur ad oftendendum eorum columen .
Sed praeter columnas praefatas , ex grandioribus ftiriatam , & a Paulo V.
Pont. Max.exruinis Pacis templierutam, &ante Liberianam BafilicanL»
annisprjeteritis ere£lam; in cuius vertice Detparaeex aere extat collocata
Imago; ft qu«e principera locumobtineremerenturinterillaS) &molisin-
fania >
DB COLVMNIS IN VRBE. 4$
fania, & artifici; nobilitate clariffimas: quibus nihil vnquam Roma nec admi-
^ rabilius, neque magnificentiuserexit,Traiamvidelicet, atqueAntonmi Im-
peratorum columnas illas etiam hodie videmus . in quarum verticibus quam-
uisoliraRonia eorumdem Imperatorum coUocatas veneraretur imagines;
o.._. .,^^n Ouinti Pont. MaK. eximia pietas, eas digmorifecit pondeie no-
- -^ «• . T„,;„„„.v, W/.PO D. Petri facris
1
fuperatishoftibusparta, interqua.. »iiu..i.«4^-nu,«.^..., ..^
b2e.tunic«,paludamenta, Dacorumgentipropria, gales,lonc«, thora-
n ces, fcuta, clypei, haft«. gladi) , acinaces , pugiones , clau^, fecures, hlces,
militaresarcus:pharetr^, & fagitt^ ; Aquil» figna Romamexercitusfehc.a
trophsisfuperftant: quarum du^u & aufpicijsviaori^ partae, holtibul-
queprsedaadempta. H« fertum ex quercu faftum, vnguibus tenent. ex
quo corona ciuica in circulum contorqueri poffet , caputqueviaorjsredi-
miri, vittis vtrimque pendentibus , quibus ad fmciput alligaretur. C^aie-
melacceptaperpetuovtilicebat . ^ , n. r
Columnam hanc a S P. Q,R. & ipfius etiamfumptibus ereaam_exprel-
seprofitetuTantiquacolumnaefuperadditainfcriptio; quamquara LMo Cal-
fius Gr^cus audor diuerfimode fenlerit : cumque id accidcrit xvij Traian i
plebis
«s.
i
a
OT'
DE COLVMNIS IN VRBE. 45
i faniaj & artificij nobilitaCe clariffimas: quibus nihil vnquain Roma nec admi-
rabihus, neque magnificentiuserexit,Traianividelicet, atqueAntonini Im-
peratorum columnas illas etiam hodie vidcmus , in quarum verticibus quam-
uisolimRonia eorumdem Imperatorum collocatas veneraretur imagincs;
Sixti tamcn Quinti Pont. Max. eximia pietas, eas digniorifecit pondere no-
biliores; quippe qui Antoninam D. Patili; Traian^m vero D. Petri facris
imaginibus decorauit.
HancigiturTraianicolumnam defcripferatolim lulius Romanus pi£lor Trvsmcoium-
cgregius, eamdemquedefcriptionem indelfecutus Mutianus , Alfonfo Cia- "'^'
cono eruditiffimo viro viam apcruit ad ca exponenda,Latine ab ipfis hiftoria-
rum pcnetrabilibus , atque antiquitatis vilceribus > quae in opere tam fpiffo >
&variocontinentur: demum Francifcus Villamena infignis excufTor eaf-
dem tabulas depofitas iam , & planc deie(ftas ad communcm omnium vtiiita-
tem, nontam abinteritu vindicauit> quam in lucem cuocauit . In ijs ete-
nimomnesomninoRomanorum mores, militum fortitudo ac difciplina.^.,
g Impcratorumvi(floriaB, Saccrdotum religio, variapugnantiumgenera, Vr-
bium oppugnationes, expugnationefque, omnia denique militise munera^
reperiunturexpreffa, Sed oc hanc columnam tanta artificij prseftantia per-
feftam, eiufqucpulchcrrimasolimimagines, non folum pid^ores totius ter-
rarum orbis Robilifiimi ad fuorum operum ornamentafunt imitati } fcd etiam
( quodgranius eft ) eximi« pulchritudinis ciufdem fama permotus Fratjci-
fcusipfe Primus Gallise Rex gloriofiffimus , vniuerfam defcribi , eiufque for-
raas diligenter effingi iuffit , quo deindefibiperfimilis aenea funderctur itu
Gallia.
Columnamhanc marmoream cochlidem Romae in medioTraiani Foro o'««« Tr»M.
crcflam > nunc etiam extantem cxxviij.ped. altam, ad cuius faftigiuniL. niwtimA^
perclxxxiv. gradus confcenditur, lucera fencftrellis xliij.miniftrantibus: "^^J^/Z"
S. P.C^R.Traiano Auguftobellis Afiaticis implicito dicauit. Incuiusex-
tima fuperficie rcpcritur cxprefl^ura » quidquid optimus Princeps gemina in.,
DacosexpeditioneeontraDeccbalumRegem praeclare, 3c felicitergeflit.
^ Quamlicctmortcpraeucntusnon viderit, ipfius tamen cineres in Vibem.,
relati > intra auream pilam in ciufdem fucrc fummitate reconditi . Conftat
totahuiuscolumnaemolesexxxxiij.marmorcis lapidibus ftupendae magni-
tudinis : Roman% vtiquepotentiae & fplendoris argumentum; & moles adeo
fumptuofa> quaecum Mcmphiticispyramidibusfacilccertarepofret. Lon-
gitudinemhuius columns , licet cxl. ped. Eutropius &Cafliodorus prodant»
Publius tamen Vidloraliarafortafserationem racnfur^e fecutus, cxxviij.non
cxccdere tradit , quod & nunc etiam deprehenfum cft : gradus autem & fe-
ncftrellas , non vt ipfe Vi<ftor, fed vt nos fupraretulimus, adhuc etiam ex-
tare comperimus . Bafis atitera in fingula l^cra xx. ped. Rom. habent , id*
cft firaul Ixxx. vt exa£la racnfura deprehenfum eft .
In bafi quoquouerfum huius marmoreae columnae trophaea infculpta funt ,
fuperatis hoftibus parta , interquas vifunturlabarum, fignadraconum, tu-
ba2,tunicje>paludamenta, Dacorumgentipropria, galeae>Ioricae, thora-
D ces> fcuta, clypei, haftae, gladij > acinaces > pugiones , clause, fecures, falces,
railitarcsarcus, pharetr«e, &fagittae ; Aquilae figna Romaniexercitusfelicia
trophaeisfuperflant : quarum du(flu & aufpicijs vi^orisepartae, hoftibuf-
quepraedaadempta. Hse fertum ex quercu faiflum, vnguibus tenent, ex
quo corona ciuica in circulum contorqueri pofllet > caputquevi^orisredi-
miri, vittis vtrimque pendentibus , quibus ad finciput alligaretur. Qua fe-
mel accepta perpetuo vti liccbat .
Columnamhanca S P. Q.R. & iplius etiamfumptibus ere<5lam expref-
seprofiteiulrantiquacolumnaefupcradditainfcriptio; quamquam Dio Caf-
fius Graecus audor diuerfimode fenfcrit: cumque id acciderit xvij Traiani
plebis
46 DECOLVMNISINVRBE.
plebisTribunatUjliqueteius Iinperij anno 17- fuifTedicatam: totidem nam- A
queannos Tribunitia poteftate Ca^fares iundli , quot Imperio praefuero.
Qiiocerte temporeTraianus Italia aberat Parthico, & Armeniaco bellis
diitentus: inciderat namque in annum ab V.C.867. Chniti aucem iij'.
CofT Minnio Hafta, &P. Manilio Vopifco, exPanuinifaltis.
Simiilacrain hacTraiani marmorea Columna incila, parum a fuperficiej
eminent,duorumquecirciter pedumlongitudinisexiitunt: fed quo magis a
bafiverfuscapitulumprocedunt» eo grandioraeuadunt; adeo vt quie ca-
pitellumproximepertingant , eandem quaminferiora magnitudinem ferme
oflentent , quod dupla ijs proportione refpondean t .
TraianiAuguftiForum, in cuius mediohscHetrufcoopere Columnae-
minebat inter Capitolium, colIemQuirinalem, & Forum Neruje, ab A-
pollodoro peritifnmo artiflce tedto aeneo fuperimpofito , extru^ftum fuit . In
quopalatium Traianivarioexmarmore, ftatuis & pifturisornatum ; gym-
nafium, bibliotheca, arcustriumphalisob fuperatos Dacos, & Sarmatas
( cuius pulcherrrma ornamenta , mira artificum manu elaborata j in alterum_, B
pofteatriumphalemarcumConftantino Magnoob fuperatum Maxentium.,
tyrannum ere(5tum> tranflata fuere: quae nuncextanc.) Erant quoqueiiu
dJdto Traiani Foro porticus ampliflimis excelfifque opere Corinthiaco co-
lumnis» magnis epifiylijs adiun<5lis, ftatua equeflris ipfius Traiani in medio
porticusatrio, columnis altiilimis fuperpofita . Huc a plerifque Caefaribus
illuftrium hominum ftatuse tranflatfe , non paucis dicatx , inter quas etianL,
Claudiani Poet^ infignis fuit.ln huius Fori ruinis Symmachus Romanus Pon-
tifexgederaD. Bafiliofacram conftruxit; ficuti 6c BonifaciusOdtauustrcs
turres excelfas fuperaedificauit : harum rerum audores exiftunt Dio Caflius
in VitaTraiani, Ammianus Marcellinus lib. i6. A.Geflius lib. i^.cap. 23.
Blonduslib.3. RomEcinftauratae MarHanusIib.^.cap.i^.
Celebris hasc Traiani Columna in faftigio ColofTum habuit fuperimpofi-
fitum , ideft , ftatuam ipfius Traiani immodic« proceritatis erecf^am ; cuias
reifidem faciunt eiufdcm , quivifuntur, nummi . Eratautem ftatua palu- ^
data ) thoracata > & ocreata : orbem fcu pilam auream tenebat in dexteraj
intra quam ipfius cinercs rcconditi afifcruabantur ; & fceptrum in finiftra_/.
Statua autcm h.-Bc vel a barbaris Vrbem vaftantibus demolita , vel tempe-
ilatis vi deiedta : nam illius caput, cum bafis ruderihus purgaretur , reper-
tum ; & in iedes q.Cardinalis de Valle , translatum : pedcs autem faftigio
Column« adhicrentes adhuc vifuntur . Fuit autem CoIofTus hic longus pedes
Roraanos 21. nam caput a vcrtice ad roehtum duorum pedum > quatuor vn-
ciarum extitit, quod nona totius corporis pars effe folet . Decret« autem
in coiuranis ftatuaa Senatu plerifque fuerunt ; in fepulcris vero, neque rao-
numentis reliquiscolumnarum. ratio fuit, vt cuius nomini dicatje effent, glo-
ria fupra casteros mortales attolleretur : hinc illa Ennij de Scipione verba_,:
^uatitam iiatuam faciet Populus 'Romanus } quantam cotumnam , quares tuas
geftas loquatur } "vel certe quod maioribus mos fuerjt , principes virosfiib mon-
tihus fepelirel At cum montesfcpulcrisexcitandis vbiuis non fufficerent>
pyramides, altafque columnas fuper cadauera erexere ; vel ipfa potius ca- D
dauera fupra columnas 8c pyramides recondcre curarunt . Solus autem in-
ter Imperatores, tefte Eutropio , Traianus in Vrbe fepultus eft ; nam Mau-
folcum > Augufti , moles Adriani, & Columna AntoniniPij extra Vrbis ha*
bitationem fuere .
Cauf<E huius belli in Daciara Traiano Augufto fuere: pecunias grauari
magis eam prouinciam quam Daciae facultates : illorum copias in dies > &
vires augeri , efferatiorique fubinde animo fieri .• prouincias finitimas in ami-
citiam Populi Romani , fidemque fufceptas ab ijs fummopere infeftari:
gloricB auiditas vindicandx iniuriaj , dedecorifque abolendidefideriunij ;
quod
DE COLVMNIS IN VRBE. 47
A quodcxprofligatonuperexercitu, fignifquelegiojiKmamiffis conceperat.
Daci) Pannonijs & Sarmaris funt contermini,& pugnaciflimi milites fglo-
riabantur enim fuum incolam Martemfuifle» vtalhiflt Virgil. Aeneid. Gra-
■ diuumque Patrem,Geticis qui prtejidet aruis.) Tranfyluani , Vvanachi , & Mol.:
dauiiiodie Dacij didi : qui faepe multum detrimenti Romanis intulerunt.
SubCotifoneenimregein Pannonias, & MoEiiasirruperuntconcretogelu
Danubio ; contraquos C. Lentulusab AuguftomifTus , tres eorum Duces
cum magnis copijs deleuit .-citeriorem ripam pr.isfidiis muniuit, fatis vido-
riamputans, pofTeillosproliibere . Dein Augulhiseofdemcoercereparans,
qui fe in Pontum & Thraciam efFuderant,morte pr.Tuentus eft . Mox Domi-
tianus per Alpes lulias itinere fadlo biennio Pannonios domuit , c;im nullus
adeum diemaufusfuiffet adDanubium armatransferre; quamuisfajpeinful-
tantibus barbaris ; cum Dacis tamen bis inleliciter congrefTus > Duces & fi-
gnaamiiit; licet deijs R^om^vidluspotius quam vicflor triumphauit . Sub-
lecutus Traianus Dacorum infolentiam haud diutius ferendam ratus , ad-
I> uerfus eos arma mouit , duabusfadis expeditionibus ; fub prioremadpa-
cem petendam fupplicescoegit.fubpofteriorem multispr«lijsattritosfe de-
dere ; Decebalumque iplorum regem in defperationem lapfum manus fibi in-
ferre coegit . Dacia in prouinciam R,omani Imperij redada fub Gaiierio
perditiflimo Imper. amifTaeft.Aurelianus Imper.defperansretineripoffo,
omnem Daciam trans Danubium fublato exercitu prouincialibusreliquit:
hodiequeSeruia & Bulgaria nuncupatur, vt Vopifcus in Aureliano icribit;
&partim Turcarum Tyrannofubfunt , partimpropriumPrincipem agno-
fcunt , quem vulgo Vaiuodam vocant .
Columna altera Romae ad excmplar praefatae Traianifa£ta,quam M. Aure- coiummtAntc,
lius Imperator AntoninoPio Auguft.inCapoMartioarea Flamini; dicauit» '""'"
quae adhuc vifitur rimis dehifcens , igniqueparumperdeformata , acetiamu.
fatis inferioris artificij illa Traiani, quam ifta exceliit xlvij. pedum longitu-
dine , vtpotequae alta fit ped.]clxxv. &gradushabeat ccvj. feneftrellas
/-» verolvj-P. Vi<ftore atteftante : incuius fummitate iamextabatColofl^wsin-
gens.qui imaginemipfius AntoniniPi) referebat> vtin nummis antiquis : qui
hodie nonextat. Columngehuius eredioideoa S. P.Q^R. facf^a, vc optimi
Principiscunflifquc carifTimi memoria fuperefltt leterna , rerumque ge-
ftarumgloria atqueferarum gentium viiflorise ad pofterorum notitiam per-
uenirent ;ipfiquepraetereaafl^entarentur in Vrbemex Afia venire paran-
ti» vtforum quodipfeomnium elegantifliimum conftruxerat? compianarent,
&vndiqueconfpicuumredderentmonte tanta£altitudinis,quant3E Columna
cxtititjinde congefto ;. vtque ea moies illius poft obitum cineribusreci-
piendis vfui efTe pofTet : nonfecus atque Memphiticae pyramides in re-
gum Aegyptiorum, Maufoleum Augufti , fua poftea moles Hadriani,Coiumna
aitera Traiani , & Septizonium demum Septimij Seueri Pertinacis fepul-
cra cefTere .
Caeterumquamuispraefata M. Antonini Columna iam dcclinantc Impe-
rio fabricata,quando fcientiae , nec non omnes artes libcrales, & mcchanicse
15 iam erant diminutae;vt propterea ifta non fuerit tato artificio elaborata iicuti
iam pridem altera Traiani : admiranda tamen nobis haec eft propter hifto-
riam in ea cxprefl!am fub Ethnico Imperatorc, qua maior atteftatio non extat
in omnibus Ecclefiafticis Annalibus de veris miraculis Chriftianae religionis ;
nonmodoperipfosEthnicos fcriptores, verum & in hac eademCoIumna
fcalptis, vt hodie nec futuris temporibus impugnari eius veritas poflit .
Siqufdem vt refert Card. Baron. tom. 2. Annal. fubanno 176. cum Ro-
mani ab ingenti hoftium multitudine aliquando ita conclufi fuiffent apud
Cornutum oppidum in cxpeditione Marcomannica, vtexIocisdiflRcillimis
nulla exeu ndi nec vi , nec arte facultas daretur ; atque infuper tum alijs in-
com-
4S DECOLVMMISINVRBE.
commodis , tum maxime fiti vexarentur ; & Marcus Aureliuslmperator cum y^
deosfuosprecatusabillisnonexaudirctur : lunc milires Chriftiani , quo-
rum magna copia in exercitu erat , flexis genibus ad Deum verum fe conuer-
terunt ; qui raox illos exaudiens , nonfolumaquam Romanis , quareiice-
rentur,immiferiti fed&eodem momentohoftes veiiementigrandine,igne,
&fulminibusconfumpferit. Haec apiuribusreferunturaudoribus, Scmaxi-
me a Xiphilino, dumarguitde mendacio voluntario Dioncm , quod magi-
cis artibus id tribuerit . In tanti vcro bcncficij renuinerationem fuisiitte-
ris Imperator generali edicfto fanxit : Neminem quod Chriirianus cflctin_,
iudicium vocari ; eorumque vttalium accufatorcs , viuos exuri ; cuiufmodi
edi(flum etiam temporibus Commodi Marci fiiij viguilTe Romre > meminit
Eufebiaslib. $. hiftor. cap. 20. Hoc idemteftatur Tertullianus in Apo^
log. cap. J. his verbis : Si litteraMarci Aureli']graui[Jimi Imperatoris requi-
rantur » quibus illam Germanicam fitim > ChriHianorum . fortl militum preca-
tionibus impetratoimbri difcu^am ) conteHatur .Scinfta. ; Adie&a etiam accufa-
toribus damnatione , d^ quidem tetriore . ^
Scd , quod fpciflat ad nomen Legionis , in qua ijdcmChriftiani miiita-
runt ; omnes ferme audlorcs confentiunt > cam ex admiranda illa iulniinum
immiffione , didam effe Fulminatricem j feu Fulmineam .
Extat porrohadenus Romaetam cgregij miraculi praeclarum monumen-
tum in nobiliffima Marci Antonini Columna cochlidc iniigniter iculptum_. >
vna cum alijs Marci Aurelij in belloMarcomannico facinoribusfortiter ge-
ftis: ac etiam in eadem Milites Chriftiani apparcnt,qui flexis genibus Deum
exorant ; nec non ijdem in proprijs eorum icutis tremendum Crucis fignum
fcuiptu habent:ac prieterea cernitur intercietera louis figura vndiq;imbres
fundentis j & fulgura admifcentis, qualem dicere folerentP/«M7«w.Qiiamuis
M. Auielius Imperator publicisfuis litteris > tantamdiuinitus impetratam_.
gratiam , Chriibanorum precibus acceptam tulerit ; tamen» vel quodno-
men Chriftianorum illi eifetincognitum , vel quod ore omnium Gentilium-j
diffamaretur , ea-m a loue fuiiTeconceifam, cuireliqu.i; res omnes profper.X) Q
etiamfi Chriftianorum precibus impetrarentur , tribui folerent ; vt ex
TertuU.in Apolog. cap, 4. Sc idem Tertull. in Apolog. cap 4. & idem ca-
pit. ad Scapulam , de didla pluuia per milites CJiriftianos a Deo impetrata >
iic inquit : M. quoque Aurelius in Germanica expeditione Chrijlianorum Mili-
lum orationibus ad Deumfa6iis , imbres in fitiillaimpetrauit . ^uando non
geniculaticnibus > & iuuantibus noflris , etiam ciuitatesfunt depulfa ? Tunc d*
Fopulus acclamans Deo deorum , qui folumpotens eB , in louis nomine Deono-
^roteHimoniumreddidit . Idcircolouisiniagopluuiam dantis inColumna_»
fuit exprcifa ; cuius Columnie fragmentum in Chriftianae fidei atteftatio-
iiem hic delineandum curaui .
Caeteiiim eandera CoIumnajTi > &; Chriftian« Fideipraxlariflimum raonu-
nientum , barbarico furore deorfum incenfam , ac defuper fulmine ta6lam,
iHm delbrmatam & collabentem , Sixtus V. Pont. Max- iummo i-ludio in pri-
ftinura fplendorera reftituendam curauir ; collocata defuperin euis vertico
.i^rea inaurata Pauli Dofloris gentium facra effigie: vt vbi olim ab Antonino Tj
Pio ilatutum fuerat fimulacrum Marco AureJio Parenti , ibidem illius, qui ad
verampietatem Vrbem excoluit, & GentilesChriifofubegit, fignum nobi-
lilfimum cerneretur,vtde iiis late Card. Baronius tom. 2,iub anno 176.
^ r, Recenfuirausfupeibos Aegyptioium Obelifcos, & Romanorum Colum-
nas, Traiani , ac Antonmi praMertim ; vt eorundem Impp. cineres reconde-
rentur fuper illas . Hominum pleriquetoti in exrimomortuorum apparatu
intenti.potiusfaftuilitant quampietaci, duni fuorum funusproiequuntur &
iuftafuisfoluunt .' 8c nihilominus ludasMachabnzus infacrotextucommcii-
datur,quipecunias mifit kiufalem , vt offerrentur pro mortuisfacrificiaj;
^ ' non
D E VI AR. VM OPERIB VS. 49
A non vero effertur Simeon , qui tam nobile ftruxit parentibus fcpu!cnini_, :
hinc tacitenobis indicitur » vt mortuoiumpotius vtilitatem fpedemus qua
qucEin noftri gloriampofTunt refilire.Dehoc egrsgie arguit Abbasllaulinus
ferm.717. his verbis: /« expenjis mortuorum homines comniuniter plus inten-
dunt propriam oflenlationem quammortuixjtilitatem, cuius reiprimum Jignuni
eH , quod mallent in talibiis expendere multas marcas , quam de debitis i;num
folidum refiituere , vel de male ablatis . Secundum Jigmm , quia de cera & pan^
nisminns quam pojpint pro dsfunclis apud locum fepultur^ demittunt ^ c^ to~
lum Ji Jineverecundiapojfenfi reportarent. Anima , qua; vitam corpori inha-
lat, dumillud informat, nos admonet, vtraoriuorum recordemur, &illis
quam poiTumus opem aileramus» vt fanctus Hilarius Joquitur : Animam co-
gitai qtice vitamcorporilruicmorticino covimunicat ■, o^ difce a teipfo morfuo-
rum habere curam , tottrmque te impendere in mortuorum auxilium . Qtiod
anima in corpus aflidue facit, corpus &animain vita funiflos praeftent.
■^ O vtinamfibi quifque quserat» & erigat fepuJcrum virtutumfacinoribus,
^ qux etiam poft mortemc^terisin omnium memoriaprxluceajit; vtfic pro
vno fepulcro habeat multa ; illos fcilicet omnes, in quorum mente virtutum
iuarum fama vixerit: cadun^ hic optime pr.tdifti Raulini verba : Hono-
rificentifflmam fpultnram funt adepti , qui nun eampotius , in qua ipjijitifunt;
quim eam j in qua ipforum gloriam in qualibet rerum , 'vel dicendarum , vel
agendarum occajione > qua fefe ojfsrt , perpetuo celebrandam reliquere : nam il-
luftrium ■virorum omnis tellus ejt fepulcrum ) neque cipporum d^ columnarum ,
in agro domeftico eruforum infcriptio virtutem eorum teftatur •> fed etiam in a-
lieno folo memoria nullis mandata fcriptis , magis apud animum cuiufqiie ,
quam apud fepukrum in illorum honorem ab hominibus extructum perpetuo
manet . Conferamtrs lapideum lepulcrum cum hoc fpiritali, quod egregljs
facinoribus in fuperftitumanimis ftbi magni viri fabricant, & cojliges, quam
pluris ha^c pr:e iJJa ftrudurafaciendafit. Satius eft vtnoftra memoria vir-
tutum a<ftibivs in viu«ntium animisviuat, quam mortui fepulcri operaortua
C fitj^tiamcumvideturviaere^
De Viarum operibus magnis; & de Appia
pracipu^ . Gap. X 1 1.
NO N Vrbem folam luftramus» fedalra quaedam circa eam oftendemus
etiain ; nempe raagnificentiam Viarum , Aquxdu(fluura > & Cioa-
carum : de quibus Dionylius Rora» ferijitor fub Augufto inquit Jib.3.
'Ego fane in tribusmagnijicentijjimis operibtisRomx ) & } quihusmaxime ap-
parent illius Imperij opes , pono Acfu^duBus > Viarum munitiones ; Cloacarum
Hru^uraf. Neque id folum ad znilitatem eiufmodi $perum refpiciens , jed
etiam ad impcndij , fumptuumque modum . Qii^ tria velut fpecimen & argu-
•^ mentumvuite{reRoman«eopulentiie& potentije ; liueabviu, fiue ab im-
pendijs illa conrideremus .
Prima3 funt Vi.^, quasilliplurimas & plurimoopere extra Vrbemad lon-
giftima fpatia m-uniuerunt: inde in Foro Pvomano ereiftam columnam, in quam
omnes viseltaliiedefinerent, indicat Plutarchusin Ga4ba, dumait: InFo-
ro Romanojiabat columna, in quam otnnesvitsltali^ feHiS dejinerent. Ex pr.r-
diftis vero Vijsprajcipue confideremus Appiam viam , de qua Procopius
lib. I . de B ello Gothorum in quit : Eelftrius via Latina exercitnm duxit » Ap^
pia ad Uuam dimj^a. Hanc AppiusRomanorum Cenfor ante annos nongentos
Jhuxeraf, & d fe dederaf nomen . Longifudinem eius quinque dierum J^atio
•vir expeditus poj/it emetiri. Ab Vrbe Roma Capuam pertinet , ea latitudine , vt
G d.io
50 DE VI ARVM OPER IB VS.
auo currus ex aduerfo ohuij liberequeant peruaclere y &commeare. EteHfane \
h^c via.prater c£teras JpeBabilis : JiquidemAppiusex alia,&longinquatunc,
"vt rior , reiione exdfos lapides , & hos quidem filiceos , ac fuopte ingenio du-
rifJimosin hnnc •viam 'uehendos curauit . ^uosplanos deindej ac Uues redditos,
O" auadratos incijione faBos, iunx it & in ordine locauit, metaUi nihilaiit alte-
rius reirnferendo . Sunt tamen ita connexi , & valide interfe barent-fVt^eci^
men vifentibus pr^beant , non coniunBosita fed congenitos ejfe . Et quamuistot
jam fiecu/is atterantur , afiduis plaufiris iimentifq; : tamen neque ferie ftat vel
mintmum exeunt, &dimouentur , neq;franguntur, aut Leuoremfium amittunt .
Occurritautara difficultas in hoc quod fi Appius viaralapidibus ftrauit;
quideftquod in Liuio lib.41. leg'ruus; ^J^uluiumFlaccum , &A. Poflumium
klbinum Cenfores.viasHernendasJilicein Vrbe, & extra Vrbem glareafubHru"^-
das., marginandafque primos omnium locauijfe } Quomodo primi omniuiTL.,
cuin hi fuerint Cenloresanno V. C. 580. 6C3.ppius aliquoc ajtatibus prar-
ceflent? Conftat etiam Flaminiam viam diu ante ftratamlub bellum Puni-
cum lecundum . Qjiod poteft inteiligi Glarea tunc primum vias ftratas ( nem- ^
pet-erralapidora) per ipfos Cenfores; feu ad Cenlores iundtim referturdu-
piexratioliernendi,velGlarea, vcl Silice , qux vtraque notataper Tibul-
lumadMelT?.i!am.
Nanujue op-bus congeHa tuis hic Glarea dura
Sfernitur , bic apta iungitur arte Silex .
Aduerte verbum illud , Marginandafquevhs : nempe quod eftet in via agger
altiulculus ; qui firiniteraritari &itringi lapidibusgrandioribus ad orasde-
bebat; ne diitluerent . Hoc marginariad vllimduplicem fieri erat folitum_, :
prirao vteftentcippiquidameminentes, in quibusinfidere feflis, onerare-
cUnare, aut & afcendereexhisinequumfaseifet; 6c ij crebnoresdifpofiti
per totam viam : aleri autem rariores , qui vt coluraneils extabant , & no-
tis numerorum incifi , milliaria notabant . Vtrumque hoc G. Gracchus in-
ftituir, ex Plutarcho , quod gratum fuitin vulgus; quoniam peregrinantibus
nihilmagis ad t.tdium &fatigitionem,quamignaroj fpatiorum oberrare: at C
contrareficianimum.ac viresea fignatione: re6te QuindiJianuslnquit: Par-
titio reficit audientem , non [aliter quam facientibus iter , multum detrahunt
fatigationis notata infcriptis lapidibus ^atia . Quod idem inquit Rurilius . '
Interualla vid fejfis prsHare videtur ,
^ui notat infcriptus Millia multa lapis.
Hinc ille mos per lapidescomputandi , quos Gra^ci ab hac notatione MiHia-
riura iufAsra vocant jideft (igna, fiuenotas. ^,^
Delongitudine viae AppJcC qninque dicruffl, vtfupponitProcopius Brua«
difiumvfque, aduertenium; quod Appius produxerit illamCapuam ctiim-
taxat : vt notauit Frontinus his verbis; Appia aquainduBa eHab Appio Clau-
dio Cettfore , qui & 'v-am Appiamaporta Capena advfque Capuam muniendam
curauit. Nec vlteriusipfe potuit, cum necvlreriustuncR.omaniprotende-
rentur fines: & in obfcuroeft, quis vf^ue Brundifiumillamlongiusmunierir.
Vt Strab.lib. 5. ibi : Viam Appiam Terracinjsmare vrimumattingers, & Brun- _
difiumvfqueHratameJ^e . Et Horatius . ^
Brundifium melius Numici 'via ducat Appi l
Vlterius de materia : Ex longinqua regione lapides aduellos , eojqtie Siliceos .
Silicem intclligitafperura,, durumque, non minutum, quiinGlarcam potius
reducitur :illumautem nonin vicinaregione reperiri, vt Procopitisindica-
iiit; led vt voluit Panuinus his verbis: Montes oHendi duos, ad Sinuejfam vnum,
alterum inter Futeolos[& Neapolim , equibus faxaeacolore-, & duritie ferrum
referentia, videantur excifa . AtLeanderfpecus, & fodinas in Bruttijsex-
tareadSeminariara, e quibuslapidesadvias eruti , prsefertim ad Appiam,
apparent. Opus certe mirum , & laboriofum .
Subdit
DE AQV^DVCTIBV.S ET CLOACIS. 51
^ Snbdit Procopius : Lapides planos,quadrato/que/ui/Ie;vt hodk pafilm con-
fpiciunturtalcs diuerfamagnitudinetriumj quatuor, quinquceti^mpedum
quaquauerfus; vt ctiam iuniilura^ & liimitate vnuni corpus appareant.Qu«e
onuti^ miranJ.a magis quam explicanda , vt nierito dixerit Poeta .
/ippia longarum teritur Regina Viarunt .
Haecenimceiebritate , & lcngitudineemicuit ; quiaRomain Graecianij,
Afiara y & transmare ducebat : Flaminia vero via breuior , quae Roma Arimi-
num vfque > & inde Aquileiam ducebat .
Muniebanturviae a Romanis non in ItaiiafoJum» verura &inProuinci)s
ipfis, vt dixit Ifidorus : Pcenos primumilapidibusvias Hrauijfe, quaspoHea Ro-
mani peneper totumorbem d'fpofuerunt , & hasmontibuslKpeexcifis j valii-
buscomplanatis.vtiequabiles Scfaciliorcs viseiTent . Strabo : Strauerunt
<^ viasexcijis montibus, vallibusreplet:s , vt currut veherepojfmt &fufcipere
nauium onera .
-n Erantinpr«edi(f^a Appia Viamonumenta , & fcpulcra , & paflim latus v-
. trumque praetexebant : & haec illuflrium &clarorumvirorum, alibilibcr-
torum, feruorum ; de quibus Varro ; Monimeata fecundum viam , quopra^
tereuntes admoneant , &fefu'[fe , & illos ejfe mortales .
Lubetexhoccapice de Viahocnobisproficuum deducere ex D. Grego- Coa/iderAtJo
rio Magno hom. xj in Euang. his verbis : Inpr^efenti vitaquajiin viafumus,
qua adpatriampergimus ; maligni autem fpirifusiternofirumquajlquidamla-
trunculi ob/idenT,&c.Bcati{rim3. Virgo Maria hliius viae afcendendi ad Deum,
&adcielefl:empatriam aperuit & compianauitnobi.': iter . HincilHcoele-
ftesSpiritusprae ftupore exclamarunt de celeritate pailuum illiusinCant.
cap 3. ^/efi ijia , qu£ afcenditper defertum quajivirgulafumi l Oigna quip-
peexclamatio, &admiratio : quoniam, vt inquit VgoCard. Fumus eodem
tempore partim oritur, &partim moritur. Ita beata Virgo afcendebat, vt do-!-
na Spiritus fanifli , & eius charifmata reciperet ; vt vere replerctur afcende-
bat, vtvirgulafumi;&ide6excedebatde deferto , cuimoriebatur , vtna-
(^ fceretur Dco in aeternum vidura , raoritura mun do . H^ec eft Via regia , qua
peruenitur&Deum , &ipfi foliviuere;atverdmundo,carni , & volupta-
tibus emori carnalibus .
De Romanorum mirabilibus Aqua:du-
dibus&Cloacis. Cap. XIIJ.
MAgnumolimvifum , &portentofimillimumpotuiffe Xerxem Atho
montemin millequingentorum paffuum longitudinemacontinentc
ablcindere, perfodere , fretoque nauigabilem reddere perpetuo, ad vlterio-
remvfquelfthmi oram a^ueodeduiflo.Nec illud minus fi nonmaiusinfoenii-
na; cumSemiramis Ecbatana campeltriloco fitajper montem, cuius re£lo iti-
_^ nerc afcenfus ftadia quinque & viginci explebat ; ima radicis parte ruptuno
*-' flumine foifa latiflima iuxta & altillima cinxit , idque per faxofi montis
radices .
Ncc illaRomanorumadmiratione fua minoricarent ; quee fubterra the-
fauros & latentium quorumdam operum moles oftendunt , fcilicet Aquai-
dudlus &CIoacs. Quamuisenimtefte Frontino , diu extiterit Vrbs fine^
Aqucedu<ftibus ;& Tiberis,putei, ac fiqui foniesnaiiuierant , aquas po-
pulo fubminiflrarent, fed nondum fic ifo aucflo : Vrbe dein magna & plena
conftituta , & cum collibus procula flumine degerent ciues ; Optimum rerum
aqua; vt canebat Pindarus,qu2fit.a,& per tubos,& canales in iornicibus late-
i-itijs Psomam aduecla.Id fai^umprimoanno V..C.cccxli. cura Appius Ciau-
G 2 diiis
5 2 DE AQVy^DVCTIBVSETCLOACIS.
diusCenfor , idemqui vias fternere inftituit , hoc quoquebonum inuenit. ^
Ab eoeft AquaAppiapermilliariacirciter vndecim deciu(fla . Hocinitium
habuerunt AqufEdu<Sus : at deinde ita eorunidemincrementum , vtnonj
folumegeretillePopulusaquisadpotum ; fed itavbertim indu£ta: fint> vC
quifque domi aut in vicinio haberct copiam : fcribitque Strabo : Fluminaper
Vrbem &cloacas •videri fluere , atque domum propemodum haberefijiulas c^ ca-
naks,quibusac]iiam inducit. De cadem re Piinius;S/ quis diligentius ajiimauerit
aquarum abundantiam in publicoyin balneis,pifiinis,domibus, euripisyhortis yfuh'
urbanis •uillis , fpatioque aduenientium extruHos arcus,montes perfojfos,comialles
aquatas ^Jatebitur nihilmagis mirandumfuijfe toto orbe terrarum . Vt tam mira
de copia aquaruni , & molibus in adducendo fint di6la . Hoc ipfum Cailio-
dorusjdum Formasappeilat hos du(ftus his verbis : Informis Romanis 'vtrum-
quepracipuum esi , vtfabricajit mirabilis , ^ aquarum falubritas fngularis :
^ot enimflumina quafi conliruBis montibus perducuntur i naturales credas al-
ueosfoliditatesfaxorum : quando tantus impetusfluminis totfeculis potuit fub-
ftineri. Inde Frontinusolim aquarum curator hoc inquit ; MagnitudinisRo- B
mani Imperij idpr^cipuum ej!e indicium : quoniamnon Romse tantumjfedin
colonijs plerifque & maioribus oppidis hsc fuere .
Numerat Procopius in Vrbem perdu(^os Aqu-Tsdu^liisquatuordecinij
co£lililaterculo perprifcosillosaedificatos ea latitudine, ac fimul altitudine;
vt vir eques commodc per eos poflit incedere ; fed auget P. Victor, & xx.
numerauit; quorum plerofque etiam hodie ros fubleuatos centum & noucm
pedes; vtetiam refertProntinus .• Et quofdam a quadrageflmomilliari perdu-
BoseSeper valles j montes, &per tot intcqualiafupra & injra terram . Inde ca-
riit Rutilius : ^uid loquar aeriopendentesforniceriuosl &c. Extant iuxtaSub-
lacum Aquaeduiftus Claudiani, de quibus Leander Albertus in fua Italiae de-
fcriptioneinquit;f/>r/' profeBonon pojfefcioy quinomnino incredibilejit ,niji
oculis vfurpetur operis huius ratio admiranda ■ Necenim quiddam maius excogi-
tari pojfe humano ingenio arbitror, qua quodhic Romani ejfojjis tantofpatio mon^
tiumintimisvifceribusfecerunt . Adqu^e operapatranda nunctotus crbis infir- r^
musvideatur . Loquitur autem , vt dixi » de Claudij Aquxdudlu , de quo PJi-
nius : Vicit antecedentes aquarum dufius nouijpmtnn impendium operis , in^
choatiaC.C tefare ( Caiigulatnintelligit j & peraB: .) Claudio : quipp} aqua-
dragefimo lapide ad eam excelfitatem, vt in omnes Vrbis montes leuarentur, infiu-
xereCurtius ^C^ruleusfontes . Erogatum in idopus H S. ter millies . Hoc ip-
fum Calliodorus notat; Claudiam per tantafafligi/ mokmfic ad Auentini caput
effeperduBam ; vt cum ibi ex alto lapfa ceciderit , cacumen illud excelfum, quafi
imar/t 'uallemirrigarevideatur. Dcpccuiuzsmlemin id opusimputata fuerunt
exPlinioJeptem nollrimilliones &femis. lure igitur exclamat Frontinus :
Tot aquarthtam multis neceflarifs molibus,Pyramides,videlicet otiofas comparem,
aut ccetera inertia , fedfama cekbrata operx . / Nec diHimilia fa(^a a M. Titio ,
quifubterraneo Martiamaquam riuo permonte&ad quatuor &quiaquagin-
tapaflTuum millia, &operearcuatoadpa(ruum milliafeptem duxit.
Huius reiexempla Romx quamplurima hodieetiam vifuntur ; efifolTa_,
quoque ad xxx. & xxxx. palmos terra in imo eximis magnificentiis aquasdu- D
£tus, copiofifsimiquefontesreperiuntur.quorum-nulium prius exllabatin-
dicium;vfq; adeoillud verum e(t, RomaRomsefepuita iacet) vtrefert Vvil-
lalpandiisiii .'\pparatu Vrbi , & Templitot. 3. pag. i 52.. vt etiam A. Do*
natusinfuaRoma Veterilib. 3.cap. iS.Acetiam hodienonlongc a Porta^
PinclanaRomecernitur peripiracula Aquae VirginisprofundifsimusAqus-
dudtus ; per quem Gothi clam ingredientes fubter Pincianam Portam facile
Vrbem cepilfent , nifi detedli fuilfent , vt a»(fi:or eft Procopius. Similiter Pli-
niusquaedam delacubus ,alijfqueadditamentis Aquaedud^uumfcripfit non
ijnemiraculoaudiendahis vcrbis ; Agrippa in tedilitatefua jadieBaVirgine
aqua
DE AQVv^DVCTIBVS ET CLOACIS. 5a
^ difua cateris corriuatis atque emendatis, lacus fepingentos fecit , praterea fa-
lienies centum quinquet &c. Hxc vniis Agrippa> & vnoanno. O vinira
Augiifto Principedignum, nec public^vtilitati benigniusingenium 1
AtMagnitudinemoperum fequebatur difficu'.tas conferuandi ; nam vt
SihVrontiims lib.^. Aut vetuflate corrumpuhtur t aut impotentia pojpf[orum,
autvitempeilatum ? autculpa malefaBi operis^ quod J]epius accidit in recenti-
hus: minus iniurite fubiacent fubterranea ^ nec gelicidijs, nec caloribus expo-
fita : PiUquoque ipfe topho extru&<efub tam niagno cncre 'ahuntur .
Inter aquasin Vrbem corriuatas fuit aqua Virgo, quam Agrippa dedu-
xlt. Virginem nuncupatam dixit Frontinus, cum apueila primum inuenta
&indicata fuiiTet. QiiamuisPliniusiib.gi. cap.3. fcribat: Idem Ag.ippa_.
& Virginem adduxitabodaai lapid^sdiuerticulovndecimmillia pa{fuum_,
PraeneilJna via, Virginis nomen obtinuit . Cafliod.lib. 7. ep.6. C^/mV^^//^?
Virgo fub deleBatione puriffima : qu£ ideo fic appellata creditur t quod nuUls
fordibus poUuatur . Dio lib. <f+. inquit: Aquara, quae Virgo vocabatur, pro-
■'' prijsfumptibus Agrippa adduxit, Auguftarnque norainauit : quod ita gra-
tumfuit Augufto» vt inopia aliquando vini exiftentecum querercturPopu-
lus, fatis prouifum diceret ab Agrippa , nequis eorum fiti periret. Hanc
aquam aliquot fsculis deperditam & dilapfam NicolausQuintus , Sixtus
Qiiartus , & Pius Quartus acquifitis etiara nouis fontibus reftituerunt. Ta^u
prsftitifse chm Virginem , hauHu Martiam , tradit Plinius Iib.3 1. cap.3.
Aqua Martia au£lore Piiniolib.ji. czp. ^. Inter reliqua Decrum munere
Vrbi tributa , clanjjima aquarum omnium in toto Orbe , frigoris falubritatifquc
palma : prdfonio Vrbis :Jlagnino colorepneuiridi , iplendore , & rigore gratjf
Jima . De hoc poftremo Sraiius .
. Marfafque niuest & frigora ducens
Martia .
Haec ad milliarium xxxiij. concepta in Pelignis , au6iu paftiium Ix. millium_,
corriuata eft : inquit Plinius : Tranfit Marfos & Fuciuum lacum Romam non
r- dubiipetens : moxjpecu merfa in Jiburtina fe aperit ix. m. p. fornicibusjlru^
iiisp^rduBa,
Claudia aqua bonitate Martise proxima, & illa altior aC. Caligula inchoa-
tis binis dud^ibus, a Claudio perfeflis, per millia palTuum xlvi. audore Fron-
tino fubterraneo & arcuato opere perdudla eft , & Panius inquit: A lapide
quadragejtmo adeam exceljitatem,vt in omnes Vrbis montes leuarentur, inftuxe-
re Curtius , atque Caruleusfontes . Sueton. in Claudio cap. 20. Claudiee aquje
gelidos <^ vberes Jontes eorum alteri Ci^ruleo i alteri Curtioj & Jlbundio no-
men eil : Jimulque riuum Anienis nouo lapideo operein Vrbemperduxit , diuifit^
que in plurimos & ornatijfmos lacus .
Alfiatinam prouidit A uguflus, ideo &: Augufta di(f\a eft; Hac omnihus hu-
miliorerati vt ait Frontinus, parum faiubris; Naumachiae, quamAuguftus
trans Tyberim fecit , hortis fubiacentibus , & vfibus priuatorum inferuiens .
Appia quae primo ab Appio Claudio , cui poftea Caeco cognomen fuit >
deduda , M. Valerio Maximo, & P. Decio Murena Cofl, anno Vibis 442.
D Caffiodorus : His Confulibus per Appium & Claudium Cenforem vta Ja&a
& aqua indu&a eji , qu£ ipjius nomine nuncupatur . Effimdebatur prope por-
tam Capenam & Trigeminara , ad Salinas, fluens vfque ad Campum Mar-
tium_j .
Fuerunt in Vrbe & aliae plurimie aqus, nempe lulia ab eodem Agrippa..
deduula? vtidem quoque aquamTepulam deduxit. Erat etiara AnioNouus
fic didus ad veteris difcrimen, quem M. Curius, & L Papyrius Curfor Cen-
fores in Vrbem deducendum curarunt A.V. cccclxxxix. Fuit & Crabra_/
aqua, HercuIanusRiuuspfsetercastera,dequibus Plinius, Frontinus & al:;
fcriptores.
Aqu.x-
D<«.'j«r</.
$4 DE AQV^DVCTIBVS et cloacis.
Aqw.^educflus vero tefte Frontino prope Vrbem , nempc ; A fexto miUia- p^
rioplures aquas fmguli fufiinebant . Romaeautem fuiffe quatuordecira tefta-
turProcopius his vcrbis : Rom^aqu^duiJus decem & quatuor numero funtt
coBoex lapide per prifcos homines adificati , ea latitudine, ac fimul profundi-
. tate, vt equefier vir aliquis ipfo cum equo per eosfuperne euadere liberius queat.
Ideoquc Bcllifarius,ne per eos Gothi tranfirent in Vrbis obfidione.sedificio
complexusmuniuit, acfepfit. Quo temporecumijdcmGothi aquas om-
nes fubftulilfent, qu« praeter reliquacoramoda verfatiles molas ad conteren-
da frumenta voluebant : & has molas frumentarias , quas hodie in medio Ty-
beri sedificari videmus» excogitauit, & induxitprimo BeiJifarius .
Horum veterum Aquaeduduum fimiles etiam videmus in praefens hic \vl,
nollra Vrbe ; influentibus vberrimis aquarum fontibus in omnes Vrbis an-
<Tu!os diftributis ; vt de aquis Virgine, Felice, &Paulina; & exhisfola_.
Virgo potuiidonea: & forfan Martia illa aquaruraRegina aliquando Vrbi
reftitueiur .
Plurima» & aftidua impendia fuerecircahas aquas: quarum Curatores o
abAuguitoinftituticumLi£loribus, Seruis» Scribis, Librarijs , Praeconi-
bus, vr f rontinus fcripiit : & Agrlppam primo > ?n-feruospriuatos fuos hac
fecijfe , eamque familiam Augufio morientem legajfe . AuguHum deindepubli-
cajje , & deinceps manfifse : atque habui^e homines circiter ccxl. Erat autem &
alterafamilia Ctejaris difia & numeruseius ccclx. quam Claudius , cum aquas
in Vrbem perduceret , inftituit . Addit in vtraque varia minifteria fuifle ; Vil-
licos, CafteIlarios>Curatores, Silicarios, Te(ftores>aliofqueopifices,ho-
mines perpeiuos iexcentos ad aquarum tuitionem .
Lube.t hic apponere lapidem fepulcralem, repertum annis prsteritis iiu
vlnea mea prope portam Appiam : & hic de duobus prsedicflis Villicis
Aquse Claudiae Cceiaris feruis : nempe .
D M I D M
Sabbio CcSf N. S. <^'>'" rtofinfirm.
Villic. Aqus Claudige
Fecit fibi & Fabiae
Verecunds Coniug.
6u2B, cum qua vixit
Annis xxiv. fan(fliffime
Et Libertis, Libertabufque
Eius, 5£ V:karijsfuis
Porterifque eorum omnium
Inpartedimidiafua.
SporUS C-BfN. S. CaJ^trisnoftriferuut.
Villic. AquaeClaudise
Hermi onas Coniugi
Suae fanftiftimae
Et Libertis , Libertabufque cius ,
& Vil<arijs
Suis , pofterifque eorum
Omnium. Inparte
Dimidia fua .
NecmirandafoIumerantRoraanorum, quae de Aquaedudibuscognoui-
mus ; verum & miracula fere videbantur ab eifdem ftrudae Cloacse &a Tar-
quinio Regeprimum, admunditiem, fordelqueomncs, velabluendas,vel
euehendas: firmiter id[habeturexPlinio Ub.36.cap.15.his verbis : Cloaca
operum omnium maximum ^ fuffofiis montibus y atque Vrhe penfili , fubterque D
nauigata . Fecit id Agrippa in Aedilitateper meatus corriuatis Jepteamnibus, cur-
fuque pnecipiti , torrentium tnodo , rapere omnia atque auferre coaBis . ^i in-
fAper moleuybrium concitatit vadaac latera quatiunt, aliquando Tyberis re-
tro injufirecipiunt fluBus , pugnantque diuerfi aquarum impetusintus ; & tamen
obnixa firmitas refifiit. Trahunturmoles intcrna tanta , non ficcumbentibus
caufis operis ; pulfant ruinis Jponte pracipites 1 autimpafiee incendijs; quatitur
folum teme motibus : durant tamen d Tarquinio Prifo annis prope o&ingentis
inexpugnabiles . Opus hocomniummaximuminquitPlinius, vt omniaquo-
<]ue Romanorum miranda. NauigatasinquithasCloacas; id cnim & Strabo
fcripfit
DE AQY^DVCTIBVS ET CLOACIS. 55
A fcripfit, dmn R.oraanos ait, Trinm maxime operum curamgejjijiej qiiinnegleiht
i>idehantur aGracis : Viarum, Aqu^duiluum , Cloacarum. Additque : Cioa-
cafiflas, lapidibus Jefiis ^ & adnormam po^tis fuffultas , ^arium ctiam currui
fccno onuflo ad tranjitum prcebuij^e . Enimuero Marlianiis , qiii dimenfus eit,
prodiditjpediimxvi. latittidinemfe reperiiTe. Amplius dixit Plinius, Corri^
uatosjeptem am,aes . Ethocdefeptein pr^ecipuis Cloacis intelligi > tot quot.
funtmontes. Namexijs defluebant , & deriuabantur aquse & fordes , 5fc
in magnam vnam confluebant, prxter alias minores Cloacas ; led illa; tot
fuere quafi flumina , atque per pJana Vrbis ferebantur . Liuiiss de Tar-
quinio Prifco lib. primo inquit; Injima Vrbis loca circa Forumaliafjuein-
terie&as collibus conualles > quia ex planis locis haud facile euehebantaquas ,.
Cloacis ^fJiigioinTiberimdufiiSiJiccat . Pergit deinde Plinius firmitatenu*
Cloacaruracommendare,commemorans caufas concutientesjilecfndeili^ la-
befacflentur.nempepugnaaquarum &copiaintus;moIes &column.^ valt^,
j. qu£e per vias , & fuper illas trahuntur ; ruinx varias & ponderaincidentium
-" a:dificiorum;deniquevalidiahquotterr3emotus ; & tamenfirmum rara du-
ritie per totfsecula opusrefiftit . Neceflariatamenaliquando fuitillarum
reparatio , vt refert Liuius lib, 39. ibi : Cenfores detergendas Cioacas, & in A-
hentino atque a/t/s partibus , qu.i nondumejjeut ^faaendaslocauijfe . Quam_»
fumptuoiahuiulraodiCloacarum reparaiio dicit C. Aquiliusapud Diony-
lium lib. 3. NegleBis aliquando Cloacis', & non defluentibus Cenfotes in earum
injiaurationem mille talenta impendijfe in redemptores . Ea funt fexcenta milliaj
fcutorum in fola partis refl:auratione, non autem in totali llrud^ione . ^zii fi-
ncm imponamus , &Cafsiodorum de illis audiamushis verbis: Splendid^ ^o-
mana ciuitatis Cloaca , tantum 'vijentibus conferunt Huporem > vtaliarum ciui-
tatum pojfmt miracula fuperare . Videasiliicfluuios , quaflmontibus concauis
claufos , per ingsntia fiagna decurrere . Videasftruilis nauihusper aquas rapi-
das ,noHminitnafolicitudine-, nauigari ,ne pr<ecipitato torrenti , marinapojfint
naufragiafuWnere , Hinc 0 Romafingularis , quanta in tefitpoteH cclligi ma-
Q gnitudo y qu£ enim Vrbium audeat tuis culminihus contendere > quando nec ima,
tuapojfunt fimilitudinem reperire.Et inhoc didto conquiefco; cum inter magni-
fica & VrbisfpJendoresetiamfordescIoacarumrepofuerimus : quod vere
dixit Poeta , Steiiis nebuiamfpargerecandidis .
Quae de Romanorum aliarumque Gentium Aqua:du(flibus huiufmodi mi- confideratio .
randadiximus, efFoflismontibuspervifcerarerrae , fi componantur cumil-
Jis Redemptoris nofl:ri Chrifti canalibus feu fifluris in eius Pafllone , rifunL,
magis quam admirationera prouocabunt . Hinc quidam piae mentis Religio-r
fus ad coelurn oculos erigens> fic contemplando retulit : Quis noij obliupe-
fcatpertotannorummilliaclaufum , omnibufqueimperuium coelum vnius
Chriiti morte referari potuiflTe .^ perque manuum , pedum , &lateris vulnera,
nullaantepotentia , nirilo roboreperuiumiteretiampueris,puelIiiquere-
ftafacilique via patuiflTe ? Quicquid tcrras inter , coelofque iacebat , obfti-
naueratmagisquaminfaxum,& chalybem > necferro, necignibus vincen-
p. dum.necomnium terrarum,inferorumqueviribus; acceflTeruntChriftivul-
^ ncra & fanguis ; & omni cera mollius tot f^culorum compafla durities tan-
quam Sole niuesmedio defluxit; & quicquid tot jetatum obftinata clauferat
fcrics, fanguis reclufit .
De
56 DE S3.MARTT. C^METERIIS IN VRBE.
De San£l:orum Martyrum Coemeterijs ^
inVrbe. Cap. XIV.
PLurima memoranda in Vrbe ajdificia, quas fub terra extriK^a fcii fepulta^.
iacent, propofuimus, quorummaxime extant Aqujedudus & CJoa-
CiE : celebriora autem quae etiamin vifceribus terros rellant recognofcen-
da , erunt Coemeteria Saftdorumin Vrbe ; &quamuisfuperioraiJla cla-
ra fint propterfumptus Sclabores in eoru extrudione , vnde aquarum flumi-
na , &omnia Vrbisimmundaper eademexcurrebant:inCoemeteriorum_.
autem extru^flione prseter immenfos hbores a Sandis illis nafcentis Ecclefise
Viris per^cflos' > nonaquarum flumifta,nec aliaimmundaexillis manabant;
fed certe magna ex Sandorum Martyrum fanguine congeries eminebat ; &
vv.lla miHium eorum corpora in pace quiefcebant .
Sunt aute huiufmodi cauernge,antra>fpelucx fubterraneae erute in arenarijs, "
plurimis diuerticulis, &anfra(ftibusobfcuriflimislabjrinthorum inftar ivndi-
que in iliis intra ipfos parietes fepulcra funrfepuJtorum cadauerum ; & haec
iic ampla & late patentia, vt plurimis ciuitatibus non extent inferiora fingula
Coemeteria . Accurate defcribunturlocapra;di<5la a D.Hieron. tefteocu-
lato , vt in Ezechielemcap. 40. his yehls : Dntn e/Iem Romdpuer, ^ljhera-
libusjiudjjs erudirer ^ foiebamcumcteteriseiufdem£tatis^&propofiti , diebus
Dominicisfepitlcr-a Jpofiohrum d^ Martynm circumire ; crebroque cr^ptas
ingredi,qu£W terrarum profundo defoji^ j ex vtraqueparte ingredientiumper
parietes hab^nt corporajepultorum : & ita obfcurafunt omnia ; iJt propemodim
illudpropheticwn compieatur : Defcendant in infernum •viuentes. Et raro deju-
per Inmen adtniJjUm horrorem temperet tenebrarum > w. non tamfenejiram quam
JoramendemiJJiluminisputes- : rurjitmque pedetentim acceditur , c^ cauanoBe
circumdatis illud Virgilianum proponitur .
Horror vbique animos yjmulipfajilentia terrent . Q
Defci-ibitur q<ioque Coemeterium fanJti Hippolyti a Prudentio in Perift.
hymnoxj.quod ipfeinuifit.
Taliaigitur erantCoemeteriaprifcorumfideliuminpUiribusprsedijs, apii-
blicis vijs parum diftantia prope Vrbismcenia,ad fepelienda prsefertim niar-
tyrum co4-pora , qus iuffu Imperatoruminfepultaacarnificibusrelidta , &
aCliriftianis occulto inno(fte adpropinquius Coemeterium delata ; fpreta
etiam in hoc Principum fub poena mortis prohibitione .
HincinterCcEteranorainaquamuisealocanuncupentur Arenaria, Cryp-
t ae , Ca tacumbae , Arece , & fimiIia;communiter Coemeteria dicuntur a ver-
bo Grc^eco ;t!!//*aa) '^ ideft Dorniio ', & inde Dormitoria : quoniam etiam ab
Ethnjcis Philofophis fuitmors fomno afsimilata : & Virgil.
Dulcis & alta quies ,placidoque Jimillimafomno .
Qitodin facro textu fa;pifsime lob. i,.Nunc etiamciormiensJHerem, &fomno
meoqiiiefcerem. Ifaias cap. 14. Omnes reges gentiumvniuerji dormieruntin
gloria. Et Chnftusapud loan. cap, ij.Lazarus atnicus nojier dormit -^fedva- D
do vt afomnoexcitemeum . Propterea apud fideJes mors non appellatur
fomnus perpetuuSjVt apadGentiles, fed temporalis . S. Chryfoft.hom- 21. ad
populum inqmt: Mors non eB mors,fd dormitiotemporalis-.ldeoqve iepulcts.
Depofitadicuntur ,vtinepltaphijs, &inlcriptionibus eorundem ; acetiani
S. Auguft. in Pfalm. S7. ibi.- Ideo namque mortuos confueuitfcriptura diceredor-
mientes , quia euigilaturos ; idejt reftrrei^iiros , vult intelligi .
In h^c igitur Coemeteria tanquam in dormitoriaprimifidelei corpora-.
Jefiin:lorum deponebant ; quoniam propter paupertatem fepijlcra con-
ipicua in publicislocisconftruere non erat illis permifstim , fed lolum iii-.
ca-
DE SS. xMARTT. COEMETERIIS IN VRBE. 5 1
^ cauernis & cryptis fub terra ; ficuti etiam mos erat Patriarchis Veteris tefta-
menti in fpeluncis fepelire .
Quamquam in ittis coemeterijs non folumprifci fideles corpora fepeliuif-
fent, ficuti Patres Veteris teftamenti confueuerant; verum tempore lajuien-
tium Imperatorum contrafideles; ijdemin iUisconueniebant, vt verbum.,
Deiaudirent,.facramenta reciperent, anniuerfaria martyrum ibidem con-
ditorumcelebrarent, vt etiara fynaxes & alia facra , & piaChriftianx Reli-
gionis peragerent ; vt hinc fuerint forfan eadem coemeteria concilia Mart y-
rum nuncupata, vtin adlis loannisPresbyteri, in quibushunc fanclum pe-;
nt?, Martyrum concilia fepultum fuiffe legitur .
Summi quoque Pontifices injhoxeadem coemeteriaGonueniebant.in qui-,
bus tcmpore perfequentium Imperatorum habitabant,fynodos & ordina-
tiones ccIcbrabat,baptifmu.Ti conferebant, & fideles ibidem afHi(ftos & ab-
iconditos recreabant, vt in adtis Callifti > Vrbani , Pontiani , Anteri , Fabia-
ni, Corneli; , Stcphani, Sixti Secundi» Cai) & aliorum Pontificum ..Pariter
" dum Ecclefiam haeretici Impcratores perfequebanturjin eademloca fidclcs,
ac funimi Pontifices eorumdem temporura confugiebant, vt legiturtom.i.
Concil. ibi ; Hdbitabat Liberiui Papa ah Vrbe Roma milliario tertio in ccsmete-^
rio NouelU iuxta coemeterium OHrianum, •vbi Petrus baptizabat . Et infra : Eo-
dem tempore Pafcha baptizauit Liberius in eodem coemeterio promifcui fexus
quatuor millia & duodecim . Refert etiam Blibiothecarius ; Habitauit Boni-
Jacius Primus in ccemeterio S. Felicitatisvia Salaria . Et de loanne Papa Ter-.
tio refert idera Bibliothecarius ; Tunc venerabUis Papa retinuitje in coemete-;
rio SS. Tyburtij & Valerianit & habitauit illicmultotempore, vt etiam Epi/ca^,
pos ibidem con/ecraret .
Reddita autem Ecclefix pace : conflruvfla in praedi<fliscoeraeteri)s plurr-
ma fuere Qratoria > 3c cappell.c, & alia sdificia ; ac fummi Pontifices raaxi-
me inftetcruntadiilorum inftaurationem 3c ampliationem , & augendam io^
Populis eorundem locorum venerationem : & de Fabiano Papa Bibliothe-
(2 carius inquit ; Hic multas fabricasper cxmeteria fieri pracepit . Et idem do
loanne Tertio : Hic ampliauit Cfrefiaurauit coemeterium fan^orum Marty-
rum ) & inflituit vt oblationes hamuU (^ ncmpe panis , & vini pro facrificio }
Cb" luminaria per eadem coemeteria in omnibus Dominicis a Lateranis adminijira-
rentur. Acetiamde GregorioTertioidemrefert: Hic inflitutis difpofuitj
vtincaemeterijs fanEiorum Martyrum circumquaque paftisRomx in die nata-
litiorum ipforum luminaria advigilias faciendas S" obhtiones , de Patriarchio
per oblitionarium deportarentur adcelehrandas M ijfai perSacerdotem » quipro
tempore fuerit . Et in Vita Nicolai Primi ; Hic Pontifex ccemeterium S. Mar~
ciintcr viam Appiam, d^ Ardeatinam multis ruinis conquajfatum , atque con-
tritumy mirijic^ conHruxit, ac decorauitt diuinique cultus myHerium , quod
multos per temporum curfus difceferat; refiituit . Et fuper hxc eadem coemete-
ria a tempora Magni Conftantinicoeptseaedificari ecclefiae , a quibusper
gra-dus defcendebatur, cuius adhucremanent veftigia.
DHaec prima inftitutio & fundatio fuit facrorum Coemeteriorum . Cum au- ^«^t^';^'"'"^''
temdubitaiientahqui lepultain ilus etiam cadauera Ethnicorum) haereti-
corum , & fchifmaticorum : quantum a veritate hoc fuerit alientm , confta-
bic . Ethnici namque diuerfos penitus ritus a Chriltianis etiam in fepelien-
dis defun(flis habuerunt; & praeter morem comburendi cadauera penes Ro-
manos , dequoTacitus i6. Annal.de Poppeainquit :Co>'/'«///o»/g«<?<»^o-
litum , vt Romanus mos ejl ; fed Regura externorum differtum , odoribus condi-
tum ttumuloque luliorum wfertur . Et Laertius de Vita Philofoph.Iib.p. ait;
Aegyptij quoque condientes fepeliunt corpora, Romani vero incendunt . Chriftia-
iii vero atali ritu abhorretes, ab ethnicis Romanis increpati , quia non com-
bi!rebant fed fcpeliebantcadauera , vt refert Minutius in Ociauio : Bxe-
H craatnr
ccemeurus ,
5 8 DE SS. MARTT. COEMETERIIS IN VRBE .
crantur rogos i & damnant igniumfepulturam. DjfFerebantctiaminterfein.» /^
ijfdem fepulcris ; quoniam Romani coUocabant cinercspropepublicas vias
in fumptuofis & conipicuis monumentis , cjuorum remanent adhuc veltigia^ :
cinercs vero pauperuni& viliumperfonarum cxtraExquilinamportamcon-
diebantur. Chnltiaaiautemlocafubterranea&occultaelegeruntin fepul-
turas, ibiqueetiam a perfequentibus tyrannis delitefcebant, vndeijderru
damnati puteolanam arenam extraxerunt; vt quoque annis feptem quadra-
gintamillia eorundera fidelium adextruendas Thermas Oiocletianas can-
dempoenamfubierint : vtinRomaSubterraneaapud BofTum .
In Ccemeterijs praedidlis ethnicos non fuiffe fepukos conlhns efl > tuni_>
propter diuerfitatem rituum eorundem a fidelibus > tum proptcr auerfio-
nem & aboniinationcm corundeminter fer adeovtnecpermitteretur fide-
libusethnicdrum nomina filijsimponere; vtexfacrisConcilijs &prxfertim
"Sicxno Cin.^6. ihi: San^i Fatres antecejforum Jaorum injlitutioni & "vefiig^s
inh^rentes , Gentilium nomina Jtlijsimponixfetuerunt . Quae aucrlio cum inter
ilios viuentes inicrcederet , non dubium quin etiam ilJis mortuis circa fepul- "
turam continuaret; vt de quodam Maniali ex hocab epifcopaturemoto ,
refert D. Cyprianus. epift.68. ibi ; ^lartialis quoque pr^ter Gentilium turpia ,
& luculenta conuiuia > & collegia frequentata : & filios in eodem collegio , ex-
terarumgentium mare , apud prophana fepulcra depofitos (^ alienigenis confi'
pultos, &c. In quemlocum D.Cyprianiaducrtit Baronius in Annah an.258.
tom.2. his verbis: ^teobjtgnarevoluimusob ali^uos leuiter nimis dicentes in
Vrbis ccemetert/s » "vna cum Chriftianis , Gentiles quoque fepeliri confueuijfe: nam
immane fcelns id efie cenfebatur > d^r. -
Nec cthnicifolum; verumnec hEretici, aut fchifmatici fidelium fepul*
cra vnquam contaminabant : cum a conuentu Catholicorum femper i; omncs
cxclufiremanferint; vtde Valentino & Marcionefub Antonino Imp. refert
Tertull.de Praefcrip.capit. 80. ibi: Vbi tunc Marcion Ponticus Nauclerusy
Stoicte Hudiofus .? Vbi tunc Valentinui Platonicx feHatori Ntm conjtat illos > ne-
queadeo > oUmfuijfe , Antonini fen principatu > & in Catholicam primo doBri- Q
nam credidijfe apud eccle/tam Romanenfem ; donec fub Epifcopatu Eleutheribe~
nedii)i , ob inquietam femper eorum curiofitatem , qua patres quoque vitiabant ;
femel & iterum reieifi funt . Simiiiteran. Domini 196.3 VidlorePapa Theo-
dotus haereticus Conftantinopolitanus excommunicatus & expuifus fuit: de
quoTheodoretuslib.2.inquit: Eum Beatif. Viffor Bomanus Epifcopus abdi-
cauit , & excommunicauit . Aduenit quoquc codem tempore Romam ex
Afiaquid»mnomincPraxca, quem Zephennus Papa cxcommunicauit, vt
refert TcrtuH. aduerfus Praxeara cap. i. Confueucrunt enim omni temporo
fideles catholici excommunicare haercticos 5c fchifmaticos ; yt fi quifpiam..
hxretica prauitatc infedlus fuiffet detedusj dcnunciabatur vt talisfummis
Pontificibus; ita Dionyfius Alexandrinus Sixto Pap«B Secundo hserefim a
Sabcliio Ptolemaidse fufcitatam patefecit. Eufeb. Ub?. cap.7. Quam abo-
minationem Catholicorum aduerlus hcereticos & fchifmaticos non folunu,
viuentes> vcrum& mortuos circafepulcrorumcommunionem perfeueraffo
conftat, O
Amotis Tyrannis & reddita EcclefiJB pace; ex hjercticis Donatifla» ab
Africa Romam aduenerunt : at ij, cum paucl cxtitiffcnt, Tempjum nec alium
locum obtinueruntin Vrbe> Csd foiamfpeluncam extra Vrbemfupramon-
tem qucnda ; & inde illi Montcnfes diifbi ; vt ex hoc conflet non comunicaffc
illos cii coemcterijs Catholicorum > qui fub terra & non fupra montes repe-
riuntur ; nec vnquam oculis nouerunt i!li Cathedram Pctri materialem > nec
fepulcrum eiufdcm inuiferunt , nec aliorum Martyrum memoriie aliquid ob-
tulerunt, neccumaliquocxCathoIicisad communionemadmittebantur, vt
refert Optatus Meleuitanus aducrfus Parraion- Iib.2. Ex his igitur nec minus
«ofdero
DE SS. MARTT. COEMETERIIS IN VRBE. 59
^ eofdem Donatlftas cum coenieterijs Catholicorum voliiifre.nec potuiflepar-
ticipare , patet.
Etquamuisideni Optatus aduerfusParm. Iib.5. Epifcopum Donatiftam
fic inqiiiat : Bajilicas invndere volwfiis » vt vobis coemeteria vendicetis : nonper-
mittente$ fepeliri corport catholica ; "vt terreatis viuos > fnal^ traBatis & mor~
tuosy negantes fmieribus locitm > &c. Qiije verba non intelligenda de Bafili-
cis, feu Coeraetcrijsi^omaj, qua^nunquam iiliconfequipotuerunt, vt dixi,
fcd de Jiisfolum ab ipfis ex Africa vfurpatis .
Ariani quamuis Eccleliam S. Agathxin Suburra obtinuerint; ex S. Gre-
gorio Reg. lib-j.epii^. 19. r.on infertur propterea habui^fle illos communi-
cationem coemeteriorum ; quinimmo quonia cum Catholicis non conuenie-
bant , fibi folis appropriarunt prjedi(flam ecclefiam > ac etiam MerulananL..
SedtoUitur omne dubium exmagnaCatholicorum auerfione contra Aria-
nos ; ficuti D. Antonius maximein hoc fuos difcipulosincrepabat, de quo
.jj D. Hieronyra. epilt. ^ 3. ad Caftrutium , ibi : Cum Arianis nuUa vobis Jit con-
^ iunfiio . ^<£ enim focietas luci ad tenebras { Vos fideliter credentes Chrifiiani
{fiis : illi mdlo interuallo cl gentibus feparantur . Idem Religionis zelus emi-
iiebatinillis prifcisereuii Patribus , vtdefaniflo Pacomio prope mortcmj
ad Juos, ita refertur in Vita Patrum lib.ro. cap.ia. Nulla fit vobis coniun-
Bio cum f&atoribus Meleti/ , vel Art/ j vel Ongenis , feu cxteris Chrifii pr^e-
eeptisaduerptntibus . Fuit quoque prohibitum Haereticis obJationes ofFerro
fupra Catholicorum altaria > nec cum iiJis orare, feu canere ; nec haEretico-
rum libroslegerepermiffum ; vt exApolloJicisCanonibus, Conciliorunu,
Decrecis» Impeiatorum Conititutionibus; quas breuitati inferuientescon-
fultdomittimus. Quod invfn fuilTe , hoc vnum referam de fandto Leone^
Papa, qui De» impulfu Manichaeos Rorna; degentes publice propalauit ,
daranauit , corundemque libros etiam comburi iufTit , vt ex Profperi chroni-
ca relata perBaroniumtom.6. anno44.7. Eorumdem hxreticorum nomina^
exhbris &tabu!is eccleliafticisdefebantur; vt ex epifl. fancf^iLeonis adA-
n natolium Conftantinopolitanum : & exalia epift. f pifcoporura Aegypti ad
eundem Anatolium > vt in conciho Chalcedonenfl & alibi . Et de hac eadem
Catholicorum auerfione contrah.-sreticos, vtnunquam in vfu fueritiftosiii^
Catholicorum coemetcrijs fepehri; etfi cafuid eueniffet, non abfoluebantur
cathohcinifiantea prsedi^a haereticorumcorporaexhumafTent» &proie-
cifTent} vt perpetua carerenr illa fepultura) vt praeter Concilia refertur
ctiam ab Alexandro Papa IV. in cap, Qiiicunque de Haerefi .
Et adeo a veritate efl: ahenum» vnquam hsereticoru corpora in facris Coe-
meterijs fuiffe fepulta : quoniam Romani Pontifices omni aeuo eadem cocmc-
teria funt venerati, quinimmo exhis pJurimi perfequetibus Ecclefiam tyran-
nis, in ijfdem inhabitarunt, eademquc pofiea reftaurantes , vtin adis eo-
rundemPontificum&eccIefiaflicis Annalibus plenc refertur, quod nulla-
tenusijdemPontifices permififfent; fi dubium aliquodeueniffet) potuiffo
in illis hcsreticorum , aut fchifmaticorum corpora fuiffe fepulta .
Nec minus defundorura Hebra;orumcommuniofuitincoemeterijsChri-
*-^ ftianorum.cumiJliparticuIarecoemeterium habuiifentinvia Portucnfi ; de
quoinopere A. Bofij, cui xiti\\\xsRoma Subterratiea lib.2.cap 22. Hebraei
namque aJVIagno Pompeiodebellati, fub Imperatoribus Romae degentes
in Tranftiberina Regione > admodum vilia ibi faciebant exercitia , de quibus
Martial. lib.i. ep. 3 5:. in Caecilium .
Hoc eB Tranfiiberinus ambulator ,
• ^ui pallentia fulphurata frafiis
Permutat vitreis.
Et idemMartial.Iib.12.ep.46.
A matredo^us . nec rogarc lud<£usy
H 2 Nec
Tigun iniiffe.
rentes .
CenfiderxlK .
60 DE SS. MARTT. COEMETERIIS IN VRBE.
Nec fulphurata lippus injlitor mercis . " p^
& Statius lib. prirao SiJuar.
lllic agmina confremunt Syrorum.
Hic plebs fcanica, quique comminutis
Vermutant vitris regale fulphur .
Quod in prasdidla etiam regione T7ranlliberira habitafl*ent Hebrari prxtcr
Ciceronem , & alios tcftatur PhiJo in legatione ad Caium , dum loquitur de
Augulto his verbis : Alioquin non paffus fuifet Tranfliberim bonam Vrbis
partem teneri a ludais j quorumplerique erant libertini : quippe qui belli iure
in poteHatem redaiii , ab herisftis manumifji fueranty permmritu maiorum vi-
uere . Hosfciebathaberefuas profeuehas , in quibus catusjacerent y prxfertim
Sabbatis , iuxta Eeliponem patriam : Sciebat eos colle&as primjtiarum no-
mine mittere Hierofolymam > & certos homines , qux pro ipjis ojferrent viBimat.
Eos autem nec Vrbe iujjit excedere > nec mulctauit iure Ciuium . Hajc Traniiibe.»
tim eorum habitatio ad antcccdcntia vfque fiecula noftra permanfit , vt ex
reccntium Hebr.Torum traditione ; & exprjefatis nonelt ambigcndilocus *^
habuilTe eofdcm particularc Coemetcrium, & hoc maxime in Via Portuenli
commodiore )& propinquiore Tranftiberinte regioni : quodpraeter He-
brajorura infcriptiones , & fignis CandeJabri ibidem fupramuros, & in^
lucernisrepertisindubitatc teftatur Bofius in fua Roma Subterranca fupra
citata . Exquibus dum ipfi Hebraei particularehabuerunt RomsCoeme-
terium.non probabil^comunicafteilioscumfacris Chriitianorum fimilibus ,
Quoniam in facrisChriitianorumCoemeterijsrcpertsaliquando figur«e
indifterentesfucre cumahquaetiam cthnicorum iulpicione ; exhocautcm.,
rontoUicurin illis ilhbatus Chriftianorum vfus ab alijs quibufquegentibus
fegregatus . Potcrantnamqueprirci illi fideles a Gentilifmo ad Chriftia-
nam Rcligioncmcoruerfi.figurasillasindifferentcsferuare ; & abApofto-
lis&fummis Pontificibusin ^his tolerati, dum Chriftianae religioni non re-
pugnarf nt.Sic etiam fideles iiiis Syrabohs > &hieroglyphicis vtebantur apud
echnicosetianiindifteientibus» &promifcuis ,indectiamin annulisijdem fi- q
delesapponebantfiguras pifcium > columbarum , nauis & firailium, vtlegl-
tur in Pisdag. Clementis Alexand. his verbis : Sintautem vobis fignacuia > Co-
hmba^^oelpifcisvelnai.is , quacurfuveloci a ventofertur;vellyra , 'uelmU"
fica , qua vfus ejl Polycrates ; velanchora nautica , quam infculpebat Seleucus; ^fi
fitpifcans aliquis,meminerit ApofioU, ^ puerorumy qui tx aquis exlrahuntur (^c^
Quacomnialignamyfteriumrecondituminfe habebant. In a(£tisetiam M.S,
S.Caeciliae legitur illam fcpcliuilfc corpus fancfli Maximi martyris, in cuius ar-
ca phoenicis fymbolum erat lcalptum ; ad indiciumfidei eius , qui refurreDio-
nemfe inuenturum exemplophcenicis ex toto cordeJufcepit.Con^pickxntur etiam
in ijfdemCoemeterijs Chrifti & Apoftolorum figurse forma agnorum-.:
eiufdcrfl ChriftiformaOrphei :cuius expianationem, &fimilium, ne longior
fim , late refert Bofius in fua Rcma Subterranca lib. 4.
Diximus de Martyrum &alioyum prifcorum fidehum CoemcLerijs in Vr-
be:quicuminbonaconfefljoneobijftcnt> non mortui fed dormientes di-
cebantur ; ita loquitur Grammaticusin cap. a^-Mat Mos obtimritapudChri- U
Hianos , vtmortui eorum , qui in bona confejfione difcejferunt , nox mortui > fed
dormientes vocentur , & monumenta eorum dormitoria . Acetiam D.Chryloft.
hom. 5 9. ad Populum ait de monachis: A^^^t vKus audetdicere, ille mortuus est >
Jed ille confummatus eH. Vti!;snamquehuiiilmodiCa.Mncterioru afpeifius^pr^-
iertimcum fan£limonianobilesfuerintilli>quorum corporaibicontinentur ,
Dauid in Regem vngcndus Deum confuluit, vt fcirci quo in locoidprae-
ftandumeflet:refponditque DeioracuIum.InHcbronillieundum effe 2-Reg.
2. in princ. ^ia > inquit ibi Liraiuis , inilla ciuitatefunt fepulti quatuorprin-
cipales Patriarchd , propter quod Calcb illuc iuit adorandum Dominum ex deito-
ticne i
DE PONTIBVS SVPRA FLVMINA. 6i
^ tioneiDominu$voluitquodibiinciperetregnumDauid ; ficque regiam ftatim
mentem abillicfepiiliisebiberet. Obferuatumeftetiam Petrumpofttrinam
negationcm tcrad Chrifti fepulcrum fc contuliire . Eutiiymius in cap. 24.
LuC3e, ibi : Trinaergo vicead fepukrumaccedens , trinam curauit negationem .
Dcniqueexemplum Abrahxintueor. Gen.23. \h\:CumqueJiirrexiJ^etabof'
ficio funeris : Vt nos difceremus , eorum clTe , qui fpedaruntfuiiera 5c fc-
pulcra, adaltioraconfcenderc, ad ibblimiora ire.ita Caietanusinillumlo-
cwxn-.HincAbrahamafunerefwrexiffetnonrecefJifie ejldi6iusi quia illiui
eHi quicadaueraSpe^at , ad celfioraferri ■» & fublimioris vitselhtumin-
ftituere .
Nobisquoqueafimcribus, &fepulcris San^ftorumrecedeudum \ fed ita
recedamus> vtfurgamus : meliores curemus cuadere , in fublimia feramur;
inperennatura, Quid adhuchaeremusterrae l Qjiid moriturisimmoriraur
morituri ? O veraevitaeinhalctnobis Deus ftetiffecirca fepulcra : Finio, &
alt c inclamo : In Ccelo viflurus > meniem dum hic viuit , in Coelofepeliat .
.B
De Poncibus fupra JFlumina.
Cap. XV.
Vldimus Aquaeducflus fupra terram eleuatos , eofdcmquefimul accloa-
caSper vifcera montium efFoflas : cognouimus etiam Coemeteria San-
^lorurain penctralibusterraeextruda . Addendum quoque effet deamni-
cis Aggeribus , & Pontibus fupra flumina a Romana potentia extrudlis:
breuitati autem inliftcntes de Vrbanis Pontibus primo refcrenuis .
- .Atv'roPontiumRomaeextru(^oruminTiberiantiqui(IImus eftS«^/'a«*, ""' " '^***'
ib Anco quarto rege , qui laniculum adiccit .fadusctrabibus , tabulifque
iliceis , vnde nomen acccpjt Roboreus . Idcm clarus Horatij Coclitis pu-
gna > cum asgrc difruptus , ne clauis vmquam fcrreis committcrctur fanci-
tum eft.Hunc ?.Vi(^or Aemilium nominat : nam ab Aemilio Lepido Praetorc
lapideumfa(ftumvolunt . De ifto fic loquitur Tacitus : Othone Principt,
Tiberisimmenfo auSiuprdruptoPonteSublicio refujiis , Situserat Ponsiftead
radices Auentini montis , cuios adhuc rudera feu pilae remancnt .
Non multum ab Auentinodiftans eratalterPons , olim Senatorius , JeH p^/^,,„„, ^.^
Palatinus nuncupatus, qui nunc faniftae Marise dicitur, De quorum Pontiuw Stn^iorwj.
proximitate ad Circum loquitur Ouidius .
• r 1 • /^ Vontibus > iJ^ magno iunila efi celeberrima Circo
\ ■ Area > qudpojito de Boue nomen habet .
Rcftituerat hunc Pontem lulius Papa Tertius , tum magna ex parte Gregci-
rius Xlll.fubinitiumanni fccularis i J7J. durantibusantiquisfornicibus ad
vtramque ripam . Sed anno 1598. inundante , vt numquam ante > Tlberi
verfus Palatinam ripam iterum ruptus, nec dum inflauratus , in vfu non eft .
Duodeinde Pontes peruetufti operisinfulam Tiberis iungunt : Fabricius, ^^^^.^-^^^
d^C(«i1/«/.FabriciusnuncqiiatuorCapitumaquadrifronteIaniftatuaibipo-
fita in citeriore ripa. LF.CVR- VIAR. faciundum curauit : vt in vtroque
fornicis arcu fcriptum eft . De eo Dion lib. 37. Pons quoque lapideus ad In-
fulitm , qu£ in Tiberi extat ,pertingens extruBus , Fabriciufque diHus ejl . Id
peractum A. V- DCXCII. Alterum olim CaHium , nunc fani^i Bartholo- oyj,«,.
maei laniculura verfus, Valentinianus > Vaiens , Gratianus Impp. vt monec
duplexinfcriptio , faciundum curarunt. Ipfaporro Infulapraetertemplum
louis, Aefculapij,Fauni , lapidibus olim inftru^a in modum puppis.infignem
fercur habuifTe ftatuam lulij Caefaris , ac femel , quod fcribit Tacitus lib. pri-
1310 hiftor in IthfMa Tiberini amnisfereno & immoto dieab Occidente in Orien-
tem
yaiicanus
MiUiitit ,
bium.
62 DE PONTIBVS SVPRA PLVMINA.
tent comerfam . EodeinlocoSimoni Mago ftatuam echnici pofuerunt > vt j^
narraiEufebiusEcclefiafticsehiftor. Hb 2. cap. 12.
UKtcuierjts. Piopc ir.fulam alterum pontem nomxnc lankuienfem Ihtuunt, vbi nunc Si-
xtum : Sixtus iV. Pont. Max.magnifice poluit.
Poniis Vaticaniin via Triumphali ad Nofocomium S- Spiritus nonnulia in
flumine cernimus extare veftigia .
..^//«/«j extra Vrbem deriuato vocabulo ab Aemilio Scauro conditoro
dii^^useft, eumque Nicolaum V- Pont. Max. perhibentinftauraffe .
A:ftus. Aelius ad molem Adriani adhuc extat : de quo Spartianus ; Fecit Adrianui
& fui fiominis pontem , &fepulcrum iuxta Tiberim ,
Ethsec dePontibus , pr^efertim in Vrbeattigiflefufficiat. ?
po7>s Tr.^ii:ni Quoniam in iftis & fimihbus Pontibus fuper flumina non multum corufcat
fupraD.viU' R.omanamaieftas , cum apud cxtcr^s gentes fimileseflent in vfii: maxime
autem inter egregias R omanorum moles enituit Pons iiJe fupra Danubiuin-.
ab Imp.Traiano in Dacicaexpediiione, de quo nobis erit referendum: &
huncprxfertim in comparacione aliorum , de quibus referuntfcriptores, lu- o
bet memoraie, quem cii^ftus ilie Imperatorftruxit operumomniurafortaflcL»
arte & difficiiltatemaxinitiiT! > fi non fumptu .
Defcribit illum graphice Dio Caflrus his verbis : Traianus Imperatcrr pon"
temlapideum fuperlftrumjlatuit, quem ego nec digne quidem hahoadmirari .
NametJialiapulcherrimaVrincipis eiusoperaextantt tamen hocefi Juper om-
nia, PiU igitur eius funfviginti-> } lapide fe^Q , d^ quadrato, qu£ altitf^^i-
fiem habent cl. pedum , latitudinem Ix. DiHant inter fe clxx, pedes , fomiciSus
deuinB<£- ^omodo autem non aliquis fumptiminiHas admiretur i quomodQ
non cb" dejlituendi, frmandlque modum .? idque in Jiumine magno j ^ vortigo-
fo &futtdo ipfo infido , & limofo . Nam nec auerterequidem curfitm fiuminis
licuit vUo mpdo . Nec vero de magnitudine fluminis ideo dixi , tamquam ibi ma~
ximumfit ( imo vero alibi duplo maius eR , aut triplo , atque inRar Pelagije dif-
fundit : ) fed qiiia locus ille arBifJimus ihi locorumt . & aptifsimus ponte iungi ,
efi tantus . ^ioautem magis in arfium illud ex latp contrahitur , & rurjum in y-
latum fe cjf/wdit ; tanto nimirum &'rapidius fluit &profundius exislit . Vt hoc
quoque diffi-idtatem atque arduum operis valde auxerit . Magnitudo igitur ani.
mi Traiani ex eo quidgm conftat > non tameu vfum nobis nunc prabet : fid piU
dumtaxat H^nt , , quafiin eum finem modo BruBx , vt documento fint , nihileffe
quodingemc hutnano non pojsit effici . Additqj deindc Adrtanura Imperatorc
metu, ne barbari eatranfirent.an semulationein optimumPrincipem, iuflil-
fe fuperiora pontis dirul ; atque ita pilas folas manfifle . Putat & cenfet Dio
omniaab hoc operefuperata, & rekrt Pilas viginti fuifl^e : atque Paulus lo-
uiusflorentisingenijfcriptor dicit etiam nunctrigintafexextaredc confpici
in confinio Vallachi^ & Tranfiluanias ad oppidum Seuerinum. Sed Piias
viginti fuiffe conuincit ratio Dionis fluuium ibi ardiflimum efl^e ; nempe pau-
16 minus vnius milliaris, vtrefert Lipfius de Magnitudine Roman.hb. 3.
C3p .13. Acceditquod de au(fioritate Dionis fcriptoris non fit ambigendi
locus, cumvirillenonfoJuminlignis peritia,verum Schonoribusin ipiisijs
locis Prafes fuerit Dalmati* , Pa,nnoni.ieque . Itaq; fcire verifimilius debuit D
in cura ifta rerum fcribendarum: potius tamen crededum vt crrauerit louius
qui etiam ahbi auditionum facilis & parum diligens examinis.aut vcri. Subdic
etiam Dio : Pilarum interuallum fuijfechx.pedum . Grandehoc concamc-
rationisfpatium, neceflficiendum , nifiaititudoillapilarum, & tarde, ac
Jenta inclinationefornixfurrexifl^et. Prseterea Dio; Mirari fe qtwmodoin
tali profundo flumine, & verticibus'PiU firmatct , Difficile omnino opus;
fed Adrianusponiemficbeneftru(ftum deftruxit; inuidit enim optimo, ma-
Kimoque Principi & habere iupraomnes gloriofum voluit magis quamme-
reri . Et hxc dixifl^edeTraiani Dontefupra Danubium fufficiaC .
De
DE AGGERIBVS ET PONTIBVS. 63
^ De Aggeribus, & Pontibus ad mare ex-
itruftis. Cap. XVI.
SVperba in Qrbe xdiRch > & in Romana Vrbe praefertim a diuerfis Re^
gibiis, 8c Imperatoribus , ac etiampriuatisperfonisconilrudta , furaus
peruagati . Aiiqua etiam attigimus de acdificijs fabricatis fub terra ;qui}iimd
ineinfdem etiam terrie vifcera penetrantes , Aqa£dudlus vidimus. Pontes
quoquefuperflumina perfpcximus: ied hsec non tanti fttiporiserantj vt
componipotuifrcntcumadmirandis molibuS) feu aggeribus iamediomaris
cxirudlis , dequibus fumus fcripturi. Quanto fiquidem difficilius eft in^
gentem illum, terrafque omnes luftranteraifOceaaumfrseaare >quamflumi-
na, vellacusrvelminoramaria; tanto deprehendemus noftros hos Agge-
^ res in mari ere^os omnibus aliorum operibus praeponendos .
" Primo ergo loco proferam in medium Pontem in Bofphoro Thracio ex- P'"^ Darnm
tru<flum>quem Darius Hyftafpis fiiius Perfarum Regis extruxit, cum in Euro- ^"^ "'' '
pieos Scythas , & Grscos tenderet ; vt Herodot.I ib.4. qui Melpomene in-
fcribitur,eft au£lor ; vbi inter CEtera inquit: Darius Sujfis mouens, peruenit
Chalcedonem adBoJphorum , "vbi pons iuniius erat . llle confcenfa naui traiecit
dd inJulasCyaneaSy &c. Poftea fubijcitobferuatara a fe etiara Propontidis
menfuram ; vt in his verbis : tongitudo vero ifiius oris > Jiue collum , quodBof
phoru! vocatur ■) ad quod pons Darij fitus fuit ^ ejifiadiorum 120. tendifvero -^
inVropontidem Bofphorus . Etinfra: Cuius anguHia funt feptem Jladiorum .
Quamuiscalculus ifte Herodoti difFerat ab^lio Plinij lib.4. c.12. ibi : Angu-
flite appellanturT hracius Bojphorus latitudine 500. pajluum^ qua Darius pater
Xerxis copias pontetranfuexit . Nam quingenti paflus, vt refert Piinius > non
cfBciuntnifiquatuorftadia; cum Herodotus ei tribuatftadia feptcm> hoc
cftpafTus 1370. AtverotantamfuilTe ibifaucium anguftiam, vt tefte Plinio
Q, lib.6. cap. i . Bouis permeabilis eil tranjitus , ^ alitum cantus > cauumcjue latra-
tus inuicem audiuntur^ vocis etiam humana commercia inter duos orbes meante
colloquio; nJjicum idipfumauferuntventi. Infelix denique fuit huius expe-
ditionisexitus: DariumiftumScythseturpifubmouere luga, vt loquitur lu-
ftinus : ipfe cum Graecis dein congrefTus > dum bellum reltauf at , in ipfo ap»
paratu deceffit , vbi Themiftoclis virtus emicuit ,
Subfequitur alter Pons ad HeUefpontum> quem Xerxcs Dario progenitus fprn xerxh «4
coeptum aduerfus Graeciam a patrc bellum , per quinquennium inftruxit. ^'^'/("fium.
Hominum feptingeta milha de rcgno armauerat, & trccenta millia de auxiiijs;
naues quoque centum millia numerohabuiffe dicitur . Sed tanto agmini Dux
defuit. Pontesnon ad Bofphorum, fed ad Hellcfpontum lirucfti tuere duo
interSextum& Abdium. DePonteillo fic Plin- lib.4. cap.12. Primas an-
gufiias Hdle^ontum vocat : hac Xerxes PerJarumRex contra^o e nauibuspon-
te duxitexercittm . Vnum fuiiTe pontem credidit Plinius; fed cx Herodoto,
qui de hoc bello difFuse tradtat, lib.7. qui infcribiturPolymnia, duosfuiffe
D conftar.ibi : HisperaBisper alterum pontiufny qui vergebatin Pontum pedita-
tus omms > equitatufque tranjiuit > per alterum vero qui vergebatin Aegeum, iu-
menta & feruitia . DeHellefpontilatitudine nonconuenit inter fcribentcs,
quamuisPlinius feptem ftadijs fretum iilud finiat Iib.4. cap.ii. ibi: Helle- ^
^ontus fiptem fiadijsEuropam ab Afia diuidensy quatuor illic inter fi conter-
n.inasVrbeshabet; in Europa Callipolim, & Sefton; in Ajia Lampfacum &
Abydam . Et cum Plinio in hac feptem ftadiorum latitudine concordat etiam
Herodctus adducflus . Xerxes autem in hac expeditione , vt refert luftinus ;
Primiisin fuga , poflremusinpugna fimper vifus ejl: inpericulistimidus \Jiciibi
metus abeffet > infiatus : ante experimentum belli Jiducia virium , velutivaturx
ipjius
64. DE AGGERIBVS ET PONTIBVS.
ipffus clotninus . Et , vt verbo dicam , Ugus GaUatus . Similia apud Aemiiiuni_, ^
Probumin Themiftocle.-Orofium lib.ii.c lo. Diodorum Siculumlib.ii.
AggtrAtoiM. Proponitur tertio loco Agger Aiexandri Magni ad ryrum , cura tende-
drimtigm ad j.gj j^ Orientem > vbi mare ac tempeftas impediens magnijs iplius Alexandri
Tymm. conatus , & moics iadlas difijciens : vbiobfidentium &obfelTorum animus
& obftinatio pares inimpediendo & difrumpendo aggere faIcibus,harpago-
ribus, & ferrcisalijsinftrumentis. Externa^auxiliaaifcrebanECarthagiyienr
fesobleftisTyrijs,quibusilli originem fuam debebant. Ac demum- ijdenti
Carthaginenfes ad humanas vi^limas rebus defperatis confugerant; & cum_.
nequicquamproficuiflctfortitudo & amor patriK Tyiiorum-, inclyta tan-
demillaciuitas abAlcxandro feptimo menfe quam oppugnaricoepta6rat,
capta eft . Vrbs &vetuftate originis, & crebra fortunae varietate ad memo-
riam pofteritatisinfignis . Atque haec cx Aggere Alexandri; cuius ope Ty-
ruscaptaeft: vtexade ,&pure diffusefcriplitQ^Curtius.
, i Referam quarto de Ponte ab Hydrunte Italije ad Apolloniam Graecia: _
Hydrmte. pertingcntc opus Pyrrhi Epirotarum Regis, vt relert Plin. iib.^.c.i i. Poftea •»>
etiam Varronisconceptum animo, decretumque in bello Piratico, exL.
Floro. Sed ni^queipfum Varronemj nequePyrrhum alijs curis impeditos,
ab inftituto opere deftitifle; vera autem & vnica caufa fuit impoflibiiitas .
sc-bUnis Afri- Qi«intam adducemus molem Scipionis Africani Minoris ad Carthaginem,
cani'adciiTth::. dcfendentc vrbem Afdrubalc) in qua triginta millia feledorum militum.,
gy^em. erant, vt reclufisaditibubannonasfubuentionepriuaret) atqueinde adde-
ditionemcogeret. Obfeptis omnibus terreftribus itineribus reftabat por-
tus. Produxitergo in mare longura Aggerem ab eataenia, qu;E interfta-
gnum erat» & mare; atque os portus protendit, poftea faxa grandia ita.,
deiecit.difpofuitque , vt ne fluflibus cederent : ac ita portum claufit . Por-
ro Aggerisilliuslatitudoinfupcrficie eratpedum xxiii). in fundo vero erat
quadruplo maior . Id opus quamuis ab initio Poeni deriderent , tandem ter-
ritiaggreflifuntdiuerfaporXuspartefodiendo aperire os aliud, quo nulJus
agger pertingere poterat propter maris altitudinem & vim ventorum faeuien- Q
tium . Atque haec quidem Appianus Alexandrinus lib. de bellis Punicis .
^(^^«^ Sextofupponendum quod Qleopatra Aegypti Regina Prolemasi Aulete
j>/Mrw.* * filia: quoniaminfuIaPharosRhodionjmobnoxiaerat vedligalibus. faemi-
na callida in fraudes , folemnium fpecie feriarumpublicanis fecum ad fubur-
banaperduflis.opusiuflTeratnimiaceleritate feptem dieruni) totidemqucj
ftadiorum : molibus iaiflis in mare Pharum continenti AlexandricC lunxit:
quo cum vehiculo ingrelTa, inquit : Errare Khodios flagitantes Portorium
InfularuW) non cotitinentis . ReferC Ammianus Aiarceflinus lib. 22. agens de
Cleopatra
, , . Seotimo fucceditopuslulii Csefaris ad portum Brundufinum. Reperijt
snindHfiwn. CaefarPonipeium remanere Brundulij cum cohortibus xx. torlan quo taci-
liusindeomneAdriaticummarecum extremis Italiae partibus, rcgionibuf-
queGroeciiKinpoteftatehaberet: exitus Brundufini portus ille impedire..
inftituit; cuiusportusfauces anguftifiim» cum eflent, molem atque agge-
res ab vtraque parte littoris iaciebat . Contra hsec Pompeius turres magnas ^
erigebat , & omni genere telorum ad opera C;^faris appellebat, vt rates prs-
runiperet', &operadifturbaret: fed propedimidiaparte operis a Caefare
cffeda, diebufquenouemin eaconfumptis; Pompeius fiue operibus Cse-
faris permotus , fiue etiam quod ab initio Itaha excedere conftituerat , pro-
feiftionem parareinftituit: vt refertidem C.xfar Iib.i. de Bello ciuili .
,^ Libet odauo referre Caligulae amcntiam intra ipla maria adpontem Baia-
KbBaf^rl,».' num ; fed cum a Puteolisorfus elTet , incertum eft defieritnead Baias , an ad
Puteolos; vtproHxcrcfertDiolib.jS.totam illius vanitatishiftoriara : & a
Baulisingreifumfcribit^&egreflumadPutcolos; lofephus Aniiq. ludaic.
lib.18.
DE AGGERIBVS ET PONTIBVS. 65
^\ iib, iS.cap.primoa Puteolispontemdticit adMifenum . Audiamus etiairu,
Suet on ium ibi ; Nouumpratere^ & iuauditum genus fpef}aculi excogitauit :
nam Baiarum medium imeruallum yPuteolanai ad motes trium millium &fex-
centorum fer^ pdf^uum ponte itwxit y contrafiis •vndique onerarijs nauibusi df
ordine duplici ad anchoras coUocatis > fiiperiecioque Aggereterreno , ac direBo
in Appix "via formam . Per hunc pontem •vltro citroque commeauit biduo
continuo . Primo die phalcrato equo j injignifque quercica corona , c^fecuri , ^
cetra} & gladio yaureaque chlamyde : pojlridie quadrrgario habitu , curriculo-
que bijugi famoforum equorum &c. Exagitat ftultitiam iftam Seneca lib.
de Breiiit . Vitx > ibi : Modo intra paucosillos dies , quibus C. C<sfar perijt
fi quis inferis fenfts efi » hoc grauifjime ferens ; quod decedebat Vopiilo Ro-;
mano fiiperHite > feptem aut oBo certe dierum cibaria fupererant ; dum ille
Tontes nattibus iungit , & viribus Imperij ludit ; aderat vltmum malo-
rum obfefjis quoque alimentorum egefias . Exitfo pene acfame conjiitit , &
qutefamemfequitur rerum omnium ruina ,furiq/i & exteri, & infeliciterfit'
B perbi Kegis imitatio .
Nono memoranda moles proponitur modo Maximiani Auguft ad Gef- . J*^f ^"7'""«
loriacum , quod nunc Bononiam in Gailia appellamus ; nam Oceano /'f.
obie<5lafuit in Portu Gallico aduerfus Caraufum Archipiratam ,Qui fum-
ptapurpura cum aliquot- Romanis legionibus GelToriacum inuaferat ; fe-
demque illic belli aduerfus Conftantium pofuerat , quam facilis illic futu-
rus eftet ex Britannia fociorum eiufdem PiraticK confpirationis appul-
fus . Hinc coaiflus Maximianus Imp. maritimam vrbem illam obfidere ; &
acflis in portu roboribus , quorum vicinx; fylu^e fuppeditabant; ita viam_,
obftruere ; vt neque fubfidia ex Britannia , neque commeatus obfeflis
afFerri vllo modo pofTent : vnde portus occlufus vitfloriam inde fponte
patuifle , vt fcripfitPanegyriftes eius temporis ad Maximianum Imp.
Adducara decimp Aggeres HoUandiae & Zelandj^ ^ a rae in itinen- ^f 2ew1" ^
busearura regionum infpeclos ) NuIIa eft autem toto Orbe regio Oceani
Q furentis aeftibus jeque expoiita > & prsefidio Aggerum munita atque Hol-
landia&Zelandia. Facit hocfolifitus depreflior , maximorum amnium_,
!R.heni, Mofae , Vahalis , & Scaldis amplitudo ingentem fecum aquarum
copiamtrahentium , ad quorum oftia Infulx illie fitx funt : nam cum O-
ceanus inturaefcit, quod bis fitxxiv. horarumfpatio, fiftuntur aqua; illo-
rum fluminum , & maiori vi retroaguntur fuo incremen^o, terras vicinas in un-
datur« ; eft enimtunc naare terris altius , & amnes tumefa(fti,fiperruptis
obicrbus fe in regiones effundant , ftcrnunt omnia .
Sed Aggerum in vniuerfum plura funt genera : & or.^cipue quidam hCti
fccundumvndarum vltro vtroquedecurrentium lapfum , quos aquae noiu
dire<i^e impellant, fed tantum ftringunt ; eiufmodi funt Aggeres Nili in Aegy-
pto, LigerisinGallia, Vahalis, Leccae, Mofse ,RheniinHollandia , Scal-
dis in Flandria & Brabantia , &c. Alij vero flu(flibus decurrentibus op-
ponuntur , eofque fiftunt. Talesfiobijcianturmari , debent vim eius om-
ncm excipere , & in fummis eam tempeftatibus retundere . Eft quoque ter-
D tium Aggerum genus ; cuius non nifiinbello ad vrbes raaritimas obfiden-
dasvfuseft; neexmariadobfefTos cibaria , milites, arma, aliaque eiufmo-
di deferantur ; vtqueobfefTi longa farae prefli ad deditionemtandemco-
gantur;quodfiformarafpe(£les,poteft Tranfuerfarium norainari , quianon
fecundumlittuSjfedtranfuerfira in mariagitur,vtinfradeAggere adRupel-
lam difFuse digcmus.
Eft aliud Aggerum genus procurrens in raare , quoties aeftus aquarum.,
mutato alueo in aliquam partem violentius incumbit , vtpermultos habet
Zelandia , quibus ingentes Iacusexficcatifunt;&prsfertim Baneftrain^
Frifia Occidentali , & alij plurimi. Nequeenim putandum , eam feraper
I fuiflb
66 DE PONTINA PALVDE.
fuiflefaciem illarum regionum Septemtrionalium, qus nunc cernitur; aut A.
fobit6exformaillapriore,&negle(ftainhanc>quanunc videraus,culti{Iimam
&amoenilIima tranliui0e,fedmultotempore, magno labore, immanibus im-
peniisjfumma vigilantia ad hanc recentem formam opus fuit. Neque dubium
eft, quin deprefliorfueritolimBatauici foli fundus; ita fcilicetauilje funt
terr*7& priori folo quafi induifta veluti crufta, quam poftea aggeribus muni-
tam eodem ftatu conferuarunt : fed inter caeteros , quos incolarum induftria
extruxit; eftlocusin HollandianuncupatusSyIuaCanina,quiquamquatru
eminentisartificij, Oceani tempeftatibus quali miraculose videtur fuccu-
„ builTe . Quo fitvt, quinunc nauibus in huiufmodiaeftuarijspleno marive-
huntur, videant interdura cum ftupore arua , fegetes; palcua» ipfaqu^j
arborum cacumina infra le trans aggerem fita; quique intra aggerem degunt,
fufpiciantmaria, &naues fupra fe pofitas. Nec fit Regionibusillicintegris
perdendis via certior quam perfollio aggerum» quas fiue tempeftate fiat,
iiuc malitiahumana,indubitaturaexitiumadfert: nec vis humana eft, quse
pollit obfiftere . Hincinundationesagrorum, viliarum , vrbium , & pago- B
rum , cuiufmodi non femel in Hollandia > & Zelandia facHias narrant hiftorice;
dequibusintercseteras refert Ludouicus Guicciardinus in Defcriptionej
InferiorisGermaniaeanno Chrifti MCCCCXXl. extra Durdrechtumduo
& feptuaginta pagi perrupto aggere vna eluuione merfi funt, hauftiscentum
prope hominum raillibus .
Verum quia.vtdixi, in regionibus prasdicftisfitus maris aggeribus retentus
perfaepeakioreftterraefituprofundiori, vt propterea non fufficiat agge-
rum prsefidium , quin ex profundo terrse raari adiacentis aqua continuo fca-
turiat , intumefcat, & terram iam inde exficcatam inundet, & iterunL»
Mo!tsaju»ti:t. fubmergat- Hinc ab ingeniofa incolarum induftria fada in multis locis con-
gerie aquae fcaturientis ex profundo terrje : eamdem iilam aquara deindc
e campis mohs aquaticis educunt> quae vento continuo impelluntur ( ficuti
nos vulgan ferraone dicereraus Molini a ven to ) quarum impetu aqua in al-
tumelata, iilamdeinde admare tranfmittunt: &inde aggerumpraefidio> & q
molisaquaticispraefertim campiiili, qui iam f^eculispr.Tteritisa fluminibus
& mari inundabantur & fubmergabantur; hodie tali artificio & induftria-.
deficcata fru£tum perfaepe centuplicatum reddunt. Mirabile vifu, & au-
ditu; vtidemrefertPliniusde fertilitatc Aegypti Hb.i8.cap.io.
De Pontina Palude , eiufque Exficcatione .
Cap. XV IL
NO N multum abfimilis naturalibus Hollandije &Zelandi3e campis eft
inpr^efensPontina Palusad mare Tyrthenumadiacens; intra Ruti-
los & Volfcos fe extendens; feu intra Ardeam, Antium &Terracinara ; in
cuiusraedioCirceumpromontorium reperitur. Dequa referam aliquaex
^ relatione habita a Petro Bertio viro eruditilfimo, & Lutetise Cofmographiae D
Profeflbre eminentifsimo ; cui dura vixit, intimaadftridlus famiharitate fui in
Gallia .
Pontina Palus , vel Pontinse Paludes ( funt enim plures in vnum colledlx )
nomenhabentab vrbe Pomeria. Easfaciunt fluminaexundantia, Amafe-
jius pr.-ccipue, & Vfens> qua; fe in folum depreflum efFundunt; iuuat &
Numicus, dequo Virg. Aeneid.feptimo: Et fotitis Hagna Numici. Et A-
fturius > de quo idem : Afiurium iacet atrapalus. luuant & irabres , quorum
aquae ex Albano , Vellitre, vicinifquemontibus in illa loca decurrunt;
cumque nonhabeant, quo fe exornerent > putrefcunt in iftis paludibus>
& aerem
DE PONTINA ET PALVDE. 6r
^\ & aerem inficiunt . Vt autem de iiuiafmodi Paludum exficcatione di-
camus.
Ridiculum eft quod fcribit Pliniuslib.25.cap.4. Siccentur hodie Aethiopi-
deherba Fontins paludes , tantumqueagrifuburban£reddaturltalite.
Tentarunt exficcare Corn. Cethegus . Eptom. Liuij lib.46. Pontind Pa-
ludes a Cornelio Cethego Conjide , cuiea prouincia euenerat ; Jiccats : agerque ex
ijsfa&us. Incideratautem eius Confulatus in annura ab V-C. J94. quifuit
anteChriflum 156.
C. Caefarpofteaidem tentauit) Suetonius capit.4^. SiccarePontinasPalu..
des dejlinabat . l \
Auguftus. Horat. de arte Poetica: SterilifiediuPalus,aptaqueremisvicinas
nJrhes alit, & graue fentit aratrumy Regis^opus . Vbi commentator vecus
plenius id expUcat .
Traianus, Dio lib.68. Per Pontinas Paludes ■viam faxojlrauit , extruxitque
-j iuxtavias adifcia, pontefqite magnificentiffmos Jecit .
^ Decius quidam Patricius fub Theodorico Gotho i?ege Italise . Cafliodo-
rus iib. 2. Variarum Epift. 31. 32. Teftatur idem marmor repertum Ter-
racina: .
Sediftorumopera nonfufFeciffe docuit experientia. Credo quia non^
fueruntapofterioribuscontinuata & conferuata. Certifsimaratioforet, fi
aggeftuterrsemunirenturfluminumripae, ne exundarent, quod quidemleui
opera fieri polTet : tum prsefatis molis aquaticishumoreducereturecam-
pis, a(flis etiam in eam rem foflis incifilibus ; (icuti fitpervniuerfam Hol-
iandiam, vbimoiaeaquaticae ventoimpelluntur: moles autem illas oportet
non efl^e temporarias , fed perpetuas , quarum agitatio nunquam intermitte-
retur. Ad eam&ad aggeresfaciendosconiiituendus efl[et Magiftratuscura
Quafftore, & Scriba ; quonim effet fingulis diebus infpicere Aggeres, Mo-
las^FoflTas; & exigere pecunias ab ijsj qui Aggeres ibi haberent, eafque»
conuertere in conferuationem agrorum exficcatorum»ne noua inundatione
(^ mergerentur. Exficcatishoc modo Paludibus ccfl^aret noxius & peftilens
aer , qui aeftiuis menfibus loca ifta reddit inaccefl^a . Proinde etiara hiberno
temporcpotiflimum incumbendum operi: & inde quicquid immanifum-
ptu, & fummis laboribus efficeretur ad cxficcandas huiufmodi paludes,
centumplicatosfru(flus deducendos pofl!e fperari ex huiufmodi exfxccatis
paIudibus,non eft incompertum ; vt de fimilibusterrisin Hollandia annis
elapfis iam ego cognoui. Namque hominum cultura manfuefaiflus ager, falfu-
gine pariim imbribus percolata, partim fole, & ventis excoda; partim».
ctiam fofsis & canalibus eduula, magno cum foenore femina caperet ; & tan-
tusindeprouentusaccederet exfrumencorum colledtione, & animaliuni_j
pafcuis , caeterifquefruftibuS) vt non folum hsec ad Vrbem fuftentandam»
verum adexteras regiones eadem tranfuehenda cum maximoprouentu fup-
peditarent Qu.b maximeRomanorum Principum animos excitare debe-
rent ad opus tale aggrediendum .
Tranfcurrit per Pontinam Paludem V l .A A P P I A, opus Appij Clodij
*J Coeci . Ducens Roma Brundufium , & nunc raagna ex parte Paludibus mer-
faeft .QuamobremRomaNeapoHm proficifcentibusadlKuam verfus Ter-
racinamineditiora defledlendum eft. Strabo ad eam fofl^am fuiflfe fcribit,
quse paluftribus 5c fluuialibus impleta aquis nauibus patebat, ac nodu ma-
xime nauigabatur : vtquinauem vefpereintrarent; nunc egrefsi Appiare»
liquum itcr conficerent, Sed & interdiu mulos ait per eam foflfam naues lo-
ristrahere folitos . Vide omnino Horat. lib. i. Satyr. j.
Fuitautemh^ec Via fumptuofoopere fada elegantium lapidum compa-
gineartificiose compofita; vt addecimumquemquepedem> quae pertica.^
vettisfuit, &noftrospedes i2.eflficit; lapidesfinguliraediopedeprsc^e-
1 2 teiis
68 DE AGGERE AD RVPELLAM.
teris eminereiit, ac dccem pedummenfuramdcmonftrarent. Latitudo Viae ^
erat eadem-..
De Aggere ad Rupellam h. Chrirtianifs.
LudouicoXiil. Cap. XVI II. '
ATquehadlenusquidemplurimorumPrincipum & Romanorum potif-
fime fpe(flauimus opera diuerfis orbis locis ad mare extrudla ; Agge-
rum>inquam, moliumquediuerfas fpecies : aJibiquippciniedlafunt inmarej
faxa &arbores ad claudendumfretum, &iungendas continend Iniulas; alibi
pontibus mari irapofitis, alijfque eius generis operibus , vt ingeniofa neceifii.
tasj velluxusditioribusfuafit.
Supereft , vt Aggeres a Ghriftianifs. Ludouico XIII. Francias & Nauarrae t,
RegeportuiR.upeIlano iniedtosinfpiciamus (cum egoilliusobfidioni o£lo ^
menuumfpatiointerfuerim apudfel.mem. Io,Francifcum Card.a Balneo tunc
Nuntiura Apoftolicumapudiliam Maieliatem.^ Hivero pr«e cseteris Ag-
geribus egregium & fingulare habebant , quod tranfuerfim per finum ipfum_,
fiueportum adli iunt; quod nonflumini, non mari Mediterraneo > fed ipfius
Oceani furoribus , & inclementias oppofiti ,rai3iera atque impetum eius ex-
ceperunt ; quod non ad tuendam regionem , fed ad obfidendam vrbem , &
impediendos aditusexitufque vltro citroqu&Commeantium inuenti fuerint ;
demum quod teli hoftilis ia(5lui , dtim aggeres ftruerentur» continuo GalJi
eflent expofiti ; tum ab obfeflis Rupellae , tum ab Anglorum clalTe ? dum ih_,
marifuppetiaseratipfisobfefliisallatura. Adtalesaggeresquoquo tc vertas
terraru,& rcrum praeteritarura memorias Iuftres;niiquam offendes opushuic
firaile : etenimcum luftus Rex Ludouicusaegerrimcferret ciues fuosin Rc-
ges obfequij oblitos ; vt fada cum Anglis coniuratione , externum militem-j
euocaflTejnt. Videns ipfe Rexirrita clemcntias confilia apud homines efferos» ^
quibus ad oflicium adduci polfent; ftatuit tandem vrbem munitiifimam ob-
fidere;vtcin(flamtamdiulonga&lentafameaddeditionemcompel!eretur.
lnSan(ftonicaprouinciaextat Rupella: cuiusmarisfinus ante illius por-
tumlatitudinefere MM.pafliium,fiue ftadiorum fedecim , qui intra horas
XXIV. bisexperiturmarisihcr.cmenta, &decrementa, vtaltoacpieno ma-
ri ad decem pedes quotidi»» adfurgat aeftus ; nouilunijs & plenilunijs ad duo-
decim ; equinoilijs vero Martij,5c Septembris.itemque folftitijs multo etiam
altius. Hunc ergo finum Rex,cum terreftriaomniaitinera circumquaque^
valio, foflTa, caftellis, praefidijfque plurimis muniuiflfet; ftatuit cJaudere & Ru-
pellanos exitu , & Anglos aditu prohibere ; vt obfeffi deftituti cibarijs , quae
ex Anglia, & aliunde lubuehipoterant , fame tandem ad dcditionem cogere-
lur. Necmora, mifliiprotinus, quifaxaeruerent; fiquidemnaturae benericio
plus etiam faxorum ex vrriufque littoris folo pofltt erui quotidie , quam ad
Aggeres extruendos requirebatur . Exciti quoque Lutetia Archite(i^i duo ,
qui Regis decretum, & eiusexequendimodum vehementer probauerunt: D
Inde ingentia faxa plauftris adue(5la , longa ferie in Jittore vndis nudato du-
pliciordine difpofuerunt: poftea medium interuallura conie(flis promifcue
per baiulos minoribus faxis , leuiterque difpofitis impleuerunt . Fecere hos
Aggeres decliues tum verfus Oceanum, tum verfus vrbem : ijdem quoque^
trabibus,tignifquetranfuerfarijsintusopusfirmauerunt;vthaberentfaxa aJi-
quid quod totum fine caJce compagem vinciret & ftringeret . Ad hoc euo-
cati ex Lemouico MM. opifices cadendis, & apte difponendis fine vJIa cal-
ce faxis adfueti . Milites quoque & ex vicinis pagis agricolae , baiulorum vi-
eem fpontc fubierunt fpe lucri alledi . Ita intra paucos dies muJtum promo-
tum
DE AGGERE AD RVPELLAM. 69
^ tum cft; &quia vrgebatobfidentesincerta Anglorumaduentantium fama_»,
depreflaefuntinmareintra duos Aggeresiix.nauesmurataiintus, &valida^
caemcntatione firraiter obftrudae > quse rupium inftar vim tempeftatum fran-
gerent, & aditusexitulqueimpedirent. Hae poftea produdto longius ope-
re intra ipfam Aggerum ftruduram comprehcnfae & faxiste(5la5 funt, vt con-
tinuum & eiufdem fabricjeopuscredipoflet, nifi quodextantesmali tefta-
rentur naucs fubefle ; fic ingens haec moles in ludibrium maris eft fubftru(fta,
quam antc rei molitio , fumptus magnitudo> &frementiumvndarum infani
aefius retardauerant . Nihil autem minus credebant Rupellani > & ipforuni
fautores Angli , quam vt aduerfus tempeftates , furorcfque Oceani Aquita-
nici Aequino<ftionales & Solftitiales poffent ifta omnia muninienta fubfifte-
re.Enimueronifi Deus,cuius inmanufuntmaria, terra2>venti>coelum) &
tempeftates> mirabiiiter Regi optimo adfuiffet; vt rebelliones & h^refes
punitaz extarent, non potuiffcnt iftaOceani totius violentiam retundero .
DumergoincafTum expe(flant Angli> vtmoIesRcgiaetempeftatibus difij-
^ ciantur> & anxie nouilunia> plenilunia, folftitia numerant, fpatium Re-
gi dederunt Aggeres vndique muniendi . Poftquam vero aduerfus tempefta:-
tesAequinodlij autumnalisftare adhucaggeres; &pra2ter opinionemfuani
atque omne iudicium humanura continuatas , perfe£lafque moles intellexe"
runt; cceperuntmutatis confilijs de perrumpendis vi aggeribus, & difij-
ciendismolibus ferio cogitare .
Armatu^crgo Anglorum claflis , & nauium roftratarum praster incen-
diarias, & eas quibusmachinaevehebanturdifploforiae ad dirumpendum_.
aggerem: hoc interim confoditur in Anglia a Scoto Bucklngamius audor
& dux omnium raalorum^quje ab Anglis prouenerunt ; fuffe(^ufque iiu
eius locum EfTexius ; vtinhacinopinataBuckingamij csedenon apparuerit
maior vnquam dextera Dei armata ad defenfionem populi fui. Apparuit
priraumclaflis Anglorum menfe Scptembriin fefto fanifti Michaelis Archan-
geli> FrancisE, & totius Chriftianitatis Tutelaris praefidis : fefeque applicuit
Q adpromontoriumBaienfe. Dici non potcft quanta tunc fuerit Francorum
exultatio > quanta alacritas . Accurfum eft protinus ex omnibus caftro-
rum anguhs ad fpe£taculi nouitatem. Erat tunc Nouilunium> marc folito
altius , ventus etiam faucns . Vidifles nobilitatem Gallicam jn littore turma-
tim confiftere, militem ordinedifpofitum, Duces, ac Prasfe(ftosinprima_.
acle phaleratos, armis corufcantibus infignes. Quin & matron£e> virgi-
nefque nobiles quadrigis ve<flx , tanquam ad monftrum aliquod imbelle
cminus fpedandum in vicino littore conftiterant . Indignus credebatur
Franciconominc> qui tuc arma aduerfus'communem patriae,& Ecclefise ho-
ftcm non expediuiflet . Ignaua etiam caftrorum turba libi temperare no po-
tuit > quin & ipfi ad littus accurrerent : fcd ante omnesRcx ftatura, armis»
cquo , & le(ftifliraa primariorum Ducum frequentia confpicuus> obibat
agmina , & fuos ad fortitudinem di(£lis exemploque ftimulabat aduerfus diu
expe(ftatumnominisGaIlicihoftem . Simulatque veroin rcmotiores Gallise
p^ partes > ac prsecipu^; Lutetiam famaaduentus Anglorum perlata eft , ftatim
L' vniucrfa nobilitas ad Rcgeni Tuum maxima contentioneexcurrit; plena_»
erantomniaitinera: creuerunt caftra Regis intra quatriduum ad deccnu.
hominummillia .
Kalendis Oflobris fub horam tertiam pomeridianam pandunt Angli vela
& leuatis anchoris componunt fe quafi aeflu fecundo in finum ingrefTuri, fed
deflituens ipfos repente ventus confilia elufit . No(ite proxima mittunt ma-
chinasdifploforiasvndecimin clafTem Rcgis : hae exferreis larainis in am-
plioristubiforraamaptatisconftabant, plensequepuluere nitrato fereban-
turfalignis truncis: in medio tranfuerfim erant coilocatce rotulae, fimiles
ijsi quae in horologijs confpiciuntur ; fimulatque machina in folidumlali-
quod
70 I^E AGGERE AD RVPELLAM.
quocl corpus impegiflet, laxatae rotulag igneni in puluerem inclufum impin- ^
gebant; machina vcro difplofa circumftantia omnia dilrumpebat magno im-
petu : fedmachinsiftse omnes in obiidentium Francorum poteitatem ve-
ncrunt ; quarum vna impa(fta in nauem Regiam > nil aliud fecit memorabilo»
quani multam aquam in nauem iniecit .
Tertia Odtobriscommiflumeltpraelium naualc» in quopoft multamfer-
reorum globorum eiaculationem vtrimq; fadtam, vra Anglicanafulminatrix
pertufa &deprefl!a eft: Scpuluis tormentarius igne etiam fub aquiscon-
cepto» irritum fecit omnis artificij choragium, vano enim idlu aquasdum-
taxat in aerem eiecit. Multieo praelio Angli periere ; e Regijs fcptem dum-
taxat; fuitqueetiamhocfingulare diuin» benedidlionis argumentum . In-
terea Cardinalis Richeiieu circumfpicere, & in omnes partcs prouidere , ne
qua ratione Angli velaftu» vel vi poifent ad Rupellanos penetrare. Vigi-
lias, ftationefque vbique duplicare ; obire loca omnia; aggeres, naues»
machinas ordinare; tormenta expedire • miIiteshortari> &voce&exem- _
plo ad virtutem excitare . Aggerumeafuitratio>quam ante diximus; inter "
Aggeres vero duae ingentes naues aperttE planis carinis pofitae cum tormen-
tis &militibus; vtAnglumibi fifortetranfitummolieretur, crebraglobo-
rum, glandiumqueeiaculationerepellerent. In extremis etiam Aggeribus
duo erantpropugnaculaligneatorraentis plena. Ex ipfis quoque Aggeri-
busduae vtrimqueprocurrentesinOceanumftrudae erantmoles, interquas
nauibus eratneceffarioproficifcendumj priufquam ad aggeres penetrareni .
Has autem moles tormentis , & militibus fciopetarijs Rex ipfe impleuerat..
Pra^erea Direi^ores exercitus ante magnos lapideos Aggeres ia.^is in fun-
dum finus magnis trabibus, quae tignis tranfuerfim confibul.its erant, &
praeacutis ferramentis armatae, Candelabra has machinas appellabant , quae
nauibusAnglicanismoram inijcerent» quando faxeum Aggerem fuperarcj
tentaflent. Ingeniofa fiquidem fuit inuentio , vt a littore maris » vbihasli*
gneasmachinasfabricabant; & vt iIIjb in dido fundo maris collocarentur;
per funes alligatas iilas deducebant ; in quarum fundamento , vt fuper aquas q
fuftinerentur» ailigata erat multitudo doliorum, qu» vacuainfe non aliud
quamaeremferuabant: &in locum maris deftinatum cummachinaeill» de-
ueniffent» amotis dolijs» replebanturftatim lapidibusquaedamarcaelignex
ibidem affixa;; itaft ftatim machinae inlocodeftinato mergerentur; ficut
in deiineatione vnius ex praedidis machinis iiiter fe confibulatis, in fe-
quenti pagina apparebit.
In OceanoautemclaifisRegia excurrebat. Haec omnia perrumpenda^
crant ijs, qui Rupellanis obfeflis laturierant fuppetias : vincenda in Oceano
claifis Regia,infinu pugnandumcuinnauibusroltrati^; &per tormentoru
tonitrua in molibus pofitorum, quas ab Aggeribus in altum diximus procur-
rere; perque impcdimenta ad ipfas aggerum anguftias penetrandum; vbi fiue
Anglos eftus deftitueret,neceflariopereundu erat,(iue non deftitucret.nouii
certamen fubeundum cum maximorum ex omni parte tormentoruni idlibus .
■Ru^cnafiiu- Sedconfultoabftinuerunt ab ifta conceptione Angli. Hinc Rupellani
^"^*' fame eneili, irritavidentes fociorum auxilia, deditionem fecerunt , fpe- JL)
{£lantibus e propinquo Anglis anno Chrifti MDC XXVIII. fefto fan^ftorum
Simonis & ludse . Rex capta vrbe in deuiftos omni vfus eft clementia; ge-
nere ; vitam quippe dedit rebellibus : ciuefq; qui iam vmbrse & monogram-
mi erant > totum triduum adue^ftis in vrbem alimentis > quje gratis diftribui
iuflerat» benignepauit: quorum cibusiam anteperpluresuienfes nonalius
fere fuerat, quam coria animalium decodla , & hominum demortuorum ca-
dauera. Turres, murofquevrbispraetereaRex difiecit, foIoqueaequauit>
per annos Ixx.continuo elaboratos> non alios certcin Europafecundos.
Sicdedita eft aggerum iftorum , moliumque bencficiovrbs, quse Regum-.
Fran-
D2 AG32IIE AD RVPELLAM.
71
D
B trnhts ntagni , Vgnis tyanfutrfm cenjihulatis , (3 pr£acuttsferram»tii armat^, ^tm naui»
hus Anglkanis moram inycennt , quandt faxeum a^germ fhferare tentajjftit .
C Bafes feu funiamettta fnediiiarum machinarum , quihus alllgata erant dilia , vt ftftr
aquas fuflinerentur .
A lcon vnius ex pradiStls machinis inter fe ccUrgatis , qutt in locum maris deflinatum ai
fummerponem cum deuenifsent , amotis dolijs repleiantur lapidtbus arcx iignt ajfitje, vt f»-
cHe in mare immergerentur .
Francifci Primi > Henrici Secundi » alterius Francifci, Caroli Noni , Henrici
Terti; arraa defpexerat .
Fuitrairaculoproximum» faxa (inevllaalia cementatione compofitaj,
Scruftico operecongefta potuifte tam diufurentibusOceanivndis, &ven-
torum flabris obfifterc . Aggeresenimiftosnon quotidiani aeftus, non Ae-
quinocftialia Veris& Autumniincrementa, non Nouilunia, nonPlenilunia;
quibus fupra quotidianum modum folent maria intumcfcere , ruperunt :
limulatqueautemvrbs deditionevenitinR.egispotertatem; rtatim velutiex
condi<3:o pars eorum aliqua defilijt : mox etiam maior abrupta eft 1 ac tota
tandcm
72 VNDE oPES romanorvm:
tandcm diflTotuta . Nec dubium efl:> qnin fi aljquot mcrfibus ante illud acci- ^
dilTet» Angli obfeflis fuppetias ferre potui0ent, & diflficiliorem reddere->
vrbis deditionem , Regifque confiliarctardare ; fed pugnauit pro Rege ipfe
etiam Oceanus ; ficut Scmare Rubrum pofl:tranfitum Populilfraeliticiredijt
sld naturajn fuam, & Pharaonem cuni Aegyptijs haufit .
Poteram hic finem operi de Aggeribus imponere ; fed mouet me argumen •
ti affinitas, & praefentis temporis ftatus . Quod quamuis ignausplebi videre-
tur profufa Lu douici Regis impenfa in obfidenda Rupella, quse exclufis mu-
ris &C arcibus munitis ad eiiifdem defenfionem ; intus tamen non apparebat
in ea munditia aliqua, nec aedificiorum fplendor, feu aliud decorum ; At vero
exitus ex illa vidloriamagnos demonftrauit euentus ad^iftis molibus & Ag-
geribus excitatos. Quoniam vix capta vrfae, rebelles qui per totum Galliarii
Regnum vbiquemunitasvrbes & caftraplurimaoccupata tenebant; cum..
defeciiTetilli^ Rupella munitum maris refugium dcalylum ; ftatim apertis ia-
nuis Regi eorundem claues obtulerunt . Inde Rex per duas vices media hie- _
me confcenfo equo cum exercitu fuo, ac asneis tormentis ad eiaculandos glo- i>
bos ferreos vi pulueris nitrati , fecum illa ducens , Alpes per Sabaudiam tran-
fcendit&fubalpijiasregiones penetrauit;vbiPinaroIo recepto iam Galliae
debito, fuppetias attulit Mantuse Duci,ne ArxCafalis in Monte Ferrato iit^
poteftatemexterorum Regum deueniret. Pofthaec autem Ludouicus Rex
Lutetiam reuerfu«, Germaniam fere totam deuaftari permifit ; Lotharingiam,
Alfatiam cum alijs adiacentibus prouincijs apprehendit . Vlterius in Belgio >
& Flandriaquot vrbes & arces idem Rex eft confecutus ; & in Artefia^
potiflime illius caput Atrebatum immenfis arcibus ad fui defenfionem dc-
bellauit. Reticc^bquod in vifcera Hifpaniarum irrumpetia Francorum arma,
primum Perpinianum, dein Cathaloniam apprehenderint; 6c vt Portugalliae
Regnuma Catholico Rege alienaretur, eadem Galliarum arma infteterunt .
Nechocfatis, cum Galliae clafliis maritimaannoMDCXXXXVl. obfedif-
fet Orbetellum ad Regem Catholicum pertinens ; & cum in Ulius obfidionej
Galli defecifient ; non multos poft dies eadem Galliarum claflis magis munita^ q
cx Prouincia in Itaiiam reuerfa Plumbinum ac Portum Langonem eft confe-
cuta ; quod quantum hoc releuet , euentus Neapolitani Regnihoc teftantur.
Hinc quatse molis efletRupellaa Fracis fubiugari,ex ia didis facile dignofces.
Faxit Deus vt tot Francorum vi(flori2e contraCatholicos praecipue huc-
vfque confecutaj, amotis ciuilibus difcordijs , ac etiamfccutainter Chri-
ftianos Principes vniuerfah pace ; vertantur tandem cotra Othomanimi Ty-
rannum in partes Orientales; ac etiam contra Sedlarios Septemtrionales ; &
Chrifti vexillum vbique propagetur ; vt fiat vnus Paftor & vnum Ouilt, . >
Vnde & a quo fonte prouenerint Opes
Romanorum? Cap. XIX.
Ed vnde iam digreflH fumus , reuertamur ad Romanorum opes,& vnde illx D
tamimmenfaeprouenerint? Inhocfupponendum eftnobis, quodthe-
fauri coaceruentur fubditorum Tributis ampliflimis ; Regionum ve£ligahbus
certis ; Regum dc amicorum muneribus cumulatifllmis ; hoftium fpolijs, prae-
daque opulentifllma; ac etiam ex maris claflibus aurum, argentum , & merces
afferentibus .'Haec, inquam.omnia in immenfum fuperabundaffe in Regno Sa-
lomonis, vt exSacro textu 2. Paralip. & late Pineda in tradatu de Rebus
.?««,>", "X'*"" Salomonislib.4. pertotunv Qiiarum ludaicarum diuitiarum comparationcj,
'f.iV^i' quas portentofae erant.omnia Chaldjeorum, Perfarum, Gr^corum , & Roraa-
norum «raria nulliusfere momenti fuiflTe videntur .
Salo-
VNDE OPES ROMANORVM. 75
^ Salomon autem potentifliiraus Hebraiorum Rex;cum debitum naturai fol-
ocns, excefTitevitai&imminutusa prudentia Roboam>vtEccleliafl:. cap.47.
verf.28. pro eo regnauit, cuius Regni anno quinto, vt in fecundo Paralipom.
cap. 1 2. verf^. AJcendit Sefac Aegyptiorim Rex iti lerufalem > quia peccauerunt
DominOfCum cetitum viginti curribus, &Jexaginta millibus equitumi necerat nu-
merus vulgi, quod "venerat cum eo ex Aegjpto , Libyesfcilicet , & Trogloditd > &•
Aetbiopes: acciti fama tiiefauri Hierofolymitani, nec prius obfidionem folue-
funt, quampene exhauftoHierofolymitano thcfauro ; & infraverf 9. Recef
fit itaque Sefac Rex Aegypti ab lerufalem fbktis thefauris domus Domini)& do-
mus Regis, omniaque fecum tulit, & clypeos aureos, quosfecerat Salomon . Ecce^
quo iam coeperunt abire thefauriDauid & Salomonis . Quanta autem hx.c
prreda fuerit > videtur explicalTe lofephlib. 8. Antiquit cap. 4. Aiportata in^
numera auri,&argenti multitudine, ac nefcrupnlo quidem reli(io,detraxit etiam
aurea fcnta &clypeos&cc£t. Ec ha;c prima Dauidici & Salamonici thefauri
diuifio,
-B Vlterius anno Regni Afadecimo, Zaracus AethiopumRexcum maxi-
mo item exercitu ducenspeditum nongenta millia , equitum vero centunij
fflillia, adiun(^is trecentis curribus, vt aucflor eil lofephus . Acciti etiam ip(i
fama thefaurorum Tenipli & Vrbis HierofolymitanK ." quanquam niilia fa-
crarum opum faifla diuifio fit.
Achabpaulo polt regnante> Adadus SyriaeRex contra^lis e toto Rcgno
copijs , & adfcitis vltra Euphratem triginta duobus focijs Regibus contra_^
Ifraeliticum Regeraproperauit; vtvi^o Achab facilius Hierufaiem occu-
paret, Templum opibus &thefauris fpoliaret : quamuis optato fine Barbari
fjruftrati, & mutuis vulneribus fefe inuicem inuadentes obiidionemfoluerint.
Quare direptis opulentis pr«edis, captis equitibus &curribus Adadi; de-
mum in Samariamreuerfus Achab delctis centura viginti feptcm milJibus ho-
ftium^ .
Moxcentefimo circiter anno poftquam aSefacAegypti Regefpoliatum
^ eft Templumjiterum ab Azaele Damafci Rege Hierofolymam obfidentejco-
^erritus loas ; omnes thefauros Dei> priorumque Regum exhaulit > & cum eis
detrada templo donaria mifitin Syriam , tantipacem redimens; & pr:«terea
etiam Vrbem expoliarunt . Sennacherib AiTyriorum Rexregnante Ezechia,
Vrbem cum eftet aggrefTus, non prius difcefftt^ quam trecenta talenta argen-
ti&trigintaauriaRegeaccepifTct,vtexIofepholib.9.cap.8. Etha^cinitia..
funt doloris adfuturamTcmpliruinam.,.
Poftremojacfinihilhuc vfque detracftum fuifTet a facro Teraplo>facra_, Re^ntim^Qrii
Vrbe.facra terrapoft tottantafqueprasdas.-fubSedechia RegcNabucho- ''"'"•
donofor capta Vrbe, exporutoauguftiffimo orbistemplo>confradis a;neis»
aureifque columnis, ferro flammaque Vrbc> ac Templo confumptis; tantam
inde auri copiam in Babylonem exportauit ex tota eaque opulentiftima Sy-
ria, tot fasculis congeftis opibus, vt vix explicari vaieat: tantifque opibus Ba-
bylonios , Chaldaeofque ditauit,tanta auri fumma fuum omne Regnum com-
pleuitjquibus opibusin toto Regno opulentiflimo Hebrsi fruebantur fum-,
ly mapace iam gaudentcs ; vtno iramerito San^fliis VatesDaniel cap.2. verf 38.
pofteam prjedara dixerit Nabuchodonofori ; Tu es caput aureum ivhi figu-
rate Regcm pro Regno aureo ob infinitam auri copia ab Hierufalem & Sy-
riareportatamj.
Cuius reigratia proponenda nobis eft ante oculos diuina eiufdem Nabu-
chodonoforis Regis Vifio admirabilis ftatuae : cuius ftatuas caput ex auro op-
iimo erat : pe6ius autem & brachia de argento : porro venter , &femora ex «ere:
tibi(tautemferre£i vtin didto cap. 2. &diligenter rimiliterartendenda Da-
nielis interpretatio . Nam cum NabuchodonoforeIoquens,inquit; Tu es ca-
put aureum : &poH te confurget Regnum aliud minus te argenteum : & Regyium
K tertium
Afia Idinei fofi
cap!amHieruJa-
tem .
Regnum Perfa
Gricerum ,
Remaitoru')
74 VNDE OPES ROxMANORVM.
tertiumaUttdiereumi quodimperabifvniuerja terra: & regnumquartuw ent ^
'velut Jerntm . Qsa explicahone per Regnuni aureum Chaldasorum Impe-
riiim denotari; perargenteumPerlarum regnum; per«reum Graecorunu,
Monarchiam; per lerreum denique Romanum Imperrum defignari manife^
ftumeft. Quarenon eftinhocimm.orandum .
Hinc Afia omnis alioquin diues > ditior fupra modum efFe£la efl: ; hinc A-
fiani luxus efTe coepit exordium . Itaque ex vna Hierofolyma tanquam ex.
vberrimo fonte inriniti pene auri torrentes totamAfiam inundai^unt.- hinc
deinde in diuitem Aliam totus orbis confpiralTe vifus eft . Et primo quidem_.
CyrusPerfa,qui Chaldaeis Regnum eripuir, vtrefert Plinius lib. 33. c. 3. de-
uidaAfia aiiri pondo trigintaquatuormilJiarepoitauit, pr«ter vafa aurea;
argentiveroqiiingentamilJia talentorum; & cratcrem Semiramidis; cuias
pondus qiiindecun taJenta AegyptiacaxoJJigebat . Hinc poft eam vidlo-
riam , prsedafque ingentes? tantus item in PerJarum Reges Juxus irrcpfit;
vt ad caput cubilis Kegij conclaue poni confueuerit , in quo erant auri
talenta quinque miJJia) e regione veroargenti triamillia. Itaque non fine B
caufa Perfarum regnum argento comparatur a Daniele, tumquiaPerfarum
Reges, Herodototette, argenrum tere Jemperj aurum raro Satrapijs tri-
buti nomineimperarunt; tum quiacumChaJdajoregnumPerfarum compa-
Tatum > nonadeo diues auro fuit. Sacrum enimaurum totis iam fexaginta^
annis vfque ad Cyri vi^ioriam in varias regnt Chald.Eoriimprouinciasdi-
fpergi , fubdiuidi , ac dJfljpari iam dki Cv-xperat .
Mox confpiraiTe in Aftanas opes iV^acedones vifi funt, vt ex Curtio lib.8,
Vi<flo enim Dario compiiatis xrarijs vnus Alexander accepiJTe traditur cen-
tum quinquaginta feptem miJJiaabJq; Babyio^ica praeda; & Strabo centura
o£logintamiIJia,ac coronasaureasa Jegatis GentiummiflTas.xftim.ationa de-
cem millium talentorum auri, vt auctor eft Athen^us , non adnumeratis mili-
tumopibus, quae tant^ itemfuerunt, vt ducenta viginti miJJia bellatoriim..
armisargenteisvticoeperint, eorumque equiaureis fraenis , Ettamen Gtx-
corum Imperium recfle non auro , neque argento , fed a;ri comparatur a; /»;
Danieie ; non foium ob eJoqaentiam Atticam , vt bf?nePererius exponit,
cuius Hicroglvphicum eil «s ; verum maxime , quiaiiis opibus praedidtis
nihil obftantibus, ab auroChaldjEorum , & argento Perlarum muJtum re-
cellitGrjecorum thefaurus; quippe qaadringentis anni.sviqiiead hanc Ale-
xandri vi(floriam iam dillipatum , vi» tandem minima iJlius pars in Grasco<
rum poteftatemredacflafit.
Demum in Afianas opes Romani confpirarunt : vi<rto enim magno Antio
cho infinitas opescoepithabere Romana RefpubJica ; ex AJia, vtauiflor eft
PHn. &M.Tu!Iius, Juxns in Itahampenetrauit. Ante id tempus nuUus fere
Romanis auri vfus , nulJa falcem copia : priJci enim Romani in digitis annu-
los ferreos geftare folebant, nobilitatis & belJicje virtutis infjgne ■, vt au-t
(flor eftPIinius lib. ^^.cap. i. Vnde propterea forte ferro comparantur a
Daniele Romani, praeteralias caufas, quasadducitPej-erius ,obhancprae-
fertim ,quiaopes Roman.» longiftimcabauroiUofacroChaJdceoru, &?«;•-!•.
farum argento receflerant . Itaque vicfta Afia , depofitis ferreis digitonim- D-
annulis, aureos acceperunt, quibus adeo digitos onerare folebant , vr rtn-
nimo digito tres addiderint annuJos , quibus paulatim addere coeperunt'
gemmas exquifitifulgoris: raox tanta auri &argenticopia Romanis, alio-
qui continentibus, eirecoepit,vt nuiium genusofficinsenon argenteum eflet;
menJjE vaia coquinaria ex argento pjrimum fecit Caluus Orator. Poppaea
coniux Nefonis delicatioribus iumentis fuisetiam foJeasex auro induit; le-
^i mulierum nonnifiex argenro confiati , tricliniaex argento, Jances ar-
genteas fupra quingentas habuit CaruiJius Pollio centenis libris Jingulas > re-
jertPIini«sJib,33.cap.i I. Claudij vero Principis feruus DruJiJlanus quin-
qucnarias
VNDE OPES ROMANORVM. 75
f^ qucnariaslanccsexargento , in Triumpho Magni Pompcij Afia vidlaallata
Romam argenteaPhornacisftatua, & Mithridatis Eupatoris currus aurei
dc argentei : paulo poft aurea item flatua , eaquemaxima , nuUa concauitate,
6c fexcenta aJia .
Vnus PompeiusMagnus, teftePIinioJib. 37. cap.a. Afia vifta tranftulit
Komam alueum cum teflerisluforum e gemmis duabus tantis, vtnulla maior,
in quibus Luna vifebatur argentea pondo triginta ; \t£i'\ triclinares tres, va-
faexauro &gemmisnouem, figna aurea tria, coronaeex margaritis tres S<.
triglnta : mons aureusquadratus cum ceruis, & leonibus & pomis omnis
generis » circumdatus vite aurea : mufaeum ex margaritis, in cuius faftigio ho-
rologiuni erat ; imago Pompeij exmargaritis; datum Reipubiicas millc ta-
lentum; militibusfingulisfena miilia feftertium; praeter cxteravafaex alijs
gemmis.
ExAfia fimilitcr emerfit ille mos ofFerendi vi£loribus aureas coronas:
Hinc Gallogrxcos cum vicifTet Manlius , tefte Liuio lib.20. cap. 18. miffas
-" accepita Legatiscoronasducentasduodecimhonorisgratia. Intriumpho
Cxfarisbis railleodlingentas viginti duas, eafque pondo viginti milliunru,
quadringentorum quatuordecim , ex Liuio diflo lib. 20. c 14. quarum dein-
de pondus augere coeperunc ; & fuerunt aliquae pondo feptingentorum) aliae
nongentorum, alise mille , fa£tae nimirum ad pompam .
Tanta diuitiarum & opumin Afiafuitcopia, vt bellis ciuilibus ingruen-
tibus paulo poft Magni Pompeij triumphum intrapauciflimosannosCaf-
fius» Brutus, & M. AntoniusTriumuirquadraglnta millia talentorum col-
legerint
Quid plura ? ex Afia in vniuerfum terrarura orbem, prasfertimltaliara,8c
Gr«eciam luxus 6c opes irruerunt ; in hanc quidem fub Alexandro pri-
mum ; in illam poft Lucullum 3c Pompei) Magni triumphum ; vt merito fu-
praomnium diuitias Hebraicas prsetulerimus : cum Hebraicas opes &
priores & maiores omnibus fuiffe demonftratum fit a nobis . Et ex hoc
Q^ tbnte Romanorum diuici^ prouenerunt ; quod nos a principio qu^rebamus.
Videtisiamquonamabierint Salomonis opes.' & tamen ac fi nihil vfque
adhuc ex tam diuiti folo fublatum eifec a Chaldxis, Perfis , Macedonibus,
Romanis; iterumRoraana fitis nedum fatiari potuit . Audite quid de Ga-
binio & Pifone duobus Reipublicae Gonfulibus fatis fentiac Ciccro : Sat enim
alterum haurire quotidie ex pacatijftmis , atijue opulentijfmis Syria gazis
innumerabile pondusauri, bellum inferre quiefcentibus , vt eorum veteres il~
libatafque diuitias inprofundipmum libidinum fuarum profundat . Hsec ille :
idque poftquam hoftium pr^eda faifta cit Syria .
Quaecumita fint, quifnam audeat dubitare, quonam abierint Templi
& Hierofolyraorum opes/ Refpondere enim vno verbo poteft ex Templo
Scvrbeauri partemin Aegyptuma Sefac; vtinlib. 2. Paralipom. capit.12.
veri.p.partemin Aethiopiamacopijs Arabura; vt cap.i6. verf2- partem-j
inDamafcumab exercitu Syriorum, vt in cap.21. verf 17. partem in Sa-
mariamaloasj vtincap.24.verf23 acap.2?. verf24. partem deniquein-»
D Babylonem a Nabuchodonofore fuilTe transIatam.Exhis Afi« & Africae re-
gionibusdcindeinPerfidem per Cyrum, & in Afiam vniuerfam: cx Afia
in Graeciam ab Alexandro : & in Italiam demura a Lucullo , Pompeio , Caf-
fio , Bruto, M. Antonio, Gabinio, Vefpafiano, alijfqueRomanisDucibus
& Imperatoribus. Eft igiturexhisclarum a primaTempli praeda abAc-
gyptijs fadta, vfque adpoftremum eiufdem.Templi excidium a Vefpafiano
& Tito patratum ; aurum & opes illas Hierofolymitanas in tot tantafque
Regionesdillipatas, ad Romanos perueniffe; tantae fxquidera molis erat,
vt Romanii extolleretur Irapcrium ; & Italia olim Regum domus diceretur ,
viDeorumcdumj ex Artemidorolib.i.cap.^^. Et quaroquam adnoftra^
K. 2 tempora
T^ DE ROMANI IMPERII DECLINTATIONE
tempora de his veftigium non remaneat; nil miriinb quoniam has omncs Hun- ^
ni, Vvandali, Gothi, Longobardi, & lexcentae Barbaras nationes abftuleruti
Vt infra videbimus.
De Vrbis & Romani Imperij Declinatione,
Depradationibus & interitu . Cap.XX.
Dlximus de fonte, a quo copiofse R.omanorum opcs eraanauerint ; confe-
quens, vt etiam cognoicamus de barathro,in quod e«dem ingurgitaue-
rint; vt deillis nec veftigium pene remanierit . De hoc miferando exitio Ro-
m«e periturse prsecinitur a Sibylla his verfibus hb.7. Oraculorum.. :
Romaferox animiypoftfraSia Macedonisarma
Fulgure perHringens coelum ,fed te Deus omni ^
Kobore priuabit , cumfirma 'uideberis ejfe , &c. ^
Vtin Bibliotheca Patrum tom. i^.pag. mihi {%. Hinc fumpta occafiono
coonofcemus de caufis declinati Romani Imperij; videbimus quoque fuc-
ceffus eiufdem ; ac etiam Vrbis & Romanae Ecclefiae calamitates indaga-
bimus . Non negligenda h.-ec interim mihi) ne quid intaiflum , neue inaufunij
quid tranfifle videar . Raptim tamen in hoc mari magno httora tangenda^ ,
& eminus profpedanda oikntaire fatis erit; cum illa ex facris AnnaUbus co-
gnofcemus.
Romanoium Imperium longe omniuni tcrra marique latiflirou primus Au-
guftus Csefar non folum armis opibufquc firmauit,fedetiam legibus? ac Ma-
giftratibus exornauit: poft Auguftum, Imperium. in prasceps ire coepit^quam-
uis iilud bonis reftituentibus Vefpafiano , Traiano , & paucis admodum qui-
bufdam alijs: etenimMonarchiain Tyrannidem vtplurimum vcrtitur- Po-
ftrcmoDiocletianus Imp. fuperioribusfermeinftitutis retcntisilludnoui in-
dux!t,quodImperiumalteriCommunicauerit,vtproxime fibifuccedentibus /-•
Conflantio, &GalerioImpp. occafionem eius Diuidendi attulerit . Quod
inltitutum excipiens Magnus Gonftantinus , fic fubinde adauxit, vt Romsu
fcde Imperio Occidentali relicfla, alterum Orientali domicilium ftruxerit, ac
proprios vtrique magiftratus adiunxerit . Ex hac diuifione res R.omanse ad
id vfque temporis validas atque magnifica» quafi hiiirmiGres ac deteriores ef-
fe(fla2; primum occultelabi, deinde aperte praecipitare coeperuntjquoufquc^
ad extremum ipforum fiue ignauia Principum > fiue perfidia Ducum , fiue po-
tentia hoftiura conuerunt . Hoftes vero fuerunt Perfx , Scythae, aiqu- Ger" -
mani, qui vltraipfoslmperij limites, Euphratem, Iftrum , /thenumque flumi-
naconftituti, quotidianis agrorum incurfionibus , atque afliiaisbeilorumJ^
contentionibus vtrumque Imperiumprimomiferelaccflarunt, deindefundi-
tus euerterunt. Labefadlatum deinde 2?omanum Impcrium ex atrociflimis'
prsefertim Chriftianorura petfecutionibus , ac etiam exEpifcoporum de fi-
deChriftianadifcordia, vnde HaerefesprocelTerunt. Qhse mala terras om-
nes ita complexa funt; vt prope nulla remota regio fuerit,qua2 non aut homi-^ D
numfanguine cruentata.aut vrbiumincendiodeformata , aut Iortunarum->
expilatione exinanita, & atrox fpedaculura in fequentes annos exhibuerit..
Nos autera exijs,qu3ein Vrbe Imperij capite raaximegeltafint, ahqua attin»*
gemus.
Igitur Diocletianus cura circa annum Domini 284. eleiftus Iniperator su.
militibus; ac inde poftquam multis praelijs Carinus Imp. cum Diocletiano c6-
ccmmunicAth flixiflet;demum illc a fuis proditus, & nccatus . Annoautem 286. vt refert
iOT/«ry. Baronius, Diocletianus, Carino fublato, coiiegamlibi Imperij afciuit Maxi-
mianum: cognomentum autem HercnlfJ fibi fumpfit Maximianus , ficut &
Dio-
DE ROMANI IMPERII DECLINATIONE. j-j
^ Diocletianus louy : iliique Dioclctianiis curam concredidit Occidehtis , iir-
tentus ipfe potiflimum tutando k Barbaris Orienti. Pofthjec pacatis circiim-
ftrepentibus bellis , ad fecuram pacis tranquiilitatem ambo edufl:i , ac etiam
prouinciarumfinibus propagatis, publicorum operumornatui intenderunt>
&maxime in primarijs vrbibus ad famam magnificcntije aucupandam .-cdifi-
carunt,"&ad liberales artes proueiiendas Dodtoribusornarunt. £tenim_i
Dioclecianus Romae, MaxioiianusCarthagine Thermasinftituerunt; Roma-
narum quidcm adrairanda in hunc vfque diem veftigia immenfam animi Dio-
cletiani vaftitatera quamdam o(tendunt : quas Maximianus perficiendas itaj:
curauit; vt propterea Chriftianos mifere admodum habuerit , cum eos 5c la-
pides casdere, dc arenas eruere operis e ius caufa cuegerit, vt in vetcri Sandi
Marcelli vitafcriptuminucnitur. SimiliterMedioIani Circum, Theatrum?
Templaj Palatium, PorticusjThermasRomanam magnificentiaroaemulantes
extruxit, vt refer t Aufonius his temporibus proximus : quod etiam Aquileis,
Brixije, Veronae, & alibi oftendit .
■" lampridem vniuerfuspacatusterrarum orbis erat, potentiflimis Regibus r,;nm;:f>us ei'
vidlis, ac bellicofiftlmis nationibus debellatis, hinc ex antiquoinftitutotriil- «'«/■«««''Mcm
phus decernitur magnitudini &gloriaB Imperatorum , omnium confeffionej
debitus. Inde Diocletianus Nicomedia, MaximianusMedioIano i?omam_.
Conuenerunt. Adhanc autem progrefti Vrbem, infinita occurrentiura Ro-
manorum turba circumfufi Triumphantesinierunt, atquein Capitoliii pro-
fedti folemne facrificium perfecerunt.Superafte autem hanc pompam hilari-
tateomnesalias, quarum raeminifle homines poterant. Vrbs nimia rerum
profperitate caecata vfque adeo luxuria diffluebat;vtfe in omnium deliciaru
genera intemperanter eiFunderet; inde ludi magaifici, & fcaenici, & Circen-
fes adiedi ; Cantores autem & fc^nicos artifices in tanto pretio habuerunt ,
Vt huiufmodi acromata , atque otij liberalis oble^ftamenta pluris quam Do-
<n:os aut difertos homines facercnt ; menfas fic inftruebant, vt exquifitifsimis
dapibus conquirendis & conuiuijsintempeftiuis celebrandisinfanahbidine
r\ diesnoctefque confunierent. ExPlebeaatem alij in tabernis vinarijs per-
noftabant, quidam aleis pugnaciter contendebant ; omnes ferrae totos dies
in theatris, ac Gircis, ludisj muneribufque dediti traducebant ; otium ipfura
Imperatorum folertia comparatum ad voluptatem non ad virtutem incita-
mentum habentes . Atque hi quidem mores, licet pofteriores aliquot Irape-
ratores emendare conati fint , tamenin dies corruptiores , deteriorefque ef-
fecfti funt, quoufque tota Italia otiomarcefcente,acdiuturnoprope languore
torpenteBarbarilmperiuraex oraniparte debile inuafcroat , ac faeuifsime
cUftraxerunt. .i;.. cl :;;■,..
•* His igitur peraftis Augufti ambo Roma exeuntes, eo vndc dtfcefrerant,re-
dierunt . Terribilis interira terr^motus, quo Sydon & Tyrus toto terrarum
orbe vrbes nobiIitatisexiraiae,,peneafiindamentiseuerfiefunt,indicium cla-
ruraingentis iraeDeiobpraua confilia , qux AuguftiRomseinChriftianoru
pefniciem corapofuerant, ac fequenti anno executi funt .
Hanc Deciraara perfecutionis cladera inftituerunt , qu«omnem terrarum chr;fiian«rHm
O tranquillitatemprorfus difpuiit: etenim nouem ante hanc Imperatores ve- pnfecnin.
xationes acerbiffiraas exercuerunt, Nero, Domitianus, Traianus, Marcus,
Seuerus, Maximinus, Decius, Valerianus & Aureiianus: quibus Diocle-
tianus quafi Decimaepalmae auidus fe adiunxit ; idque cum coliega Maxi-
miano communicauit. Itaque anno Imperij fuo decimonono Nicomediae
diePafiionisDomimcaeediif^umfuo & Maxiraiani nomine propofuit, idq;
toto Iraperio diuulgauit, vt Chriftianorum conuenticula abolerentur, fcri-
pta cremarentur, EccIefijediruerenturjMagiftratushonore, ac libertato
Ipoiiarentur. Hinciiuftae Arnobij querelse aducrfus gentes erupere; Cur
noHrafcriptaJgmbiismeruerunt <^ari} Cur immaniter conuetiticula diruii in
quihui
7» M ROMANI IMPERII DECLINATIONE.
qiiihus fummus oratur Deus , pax cunBis , c^ venia poHulatur Ma0ratibus , j^
exercitibus , Regibus yfamiliaribus , inimicis adhuc vitam degentibuSi ^c. Neq;
multo poft alio edidlo mandauit,vt qui Ecclefijs praefiderent, vbiq; gentiuu
in vincula traderenturjnifi vidinias Dijs ritu gentium immoIafTent, ad quod
omnibus tormentorum gencribus cogeretur; quinimo nec vUi quicquam vel
vendere , vel emere liceret , nifi paruisquibufdam ftatuis vbiq; paflim coJIo- •
catis thura prius incenderent: eftentq^conftituti circainfulas,vicos &aquas
compulfores,qui neq:moliendi, neq;aquas Jiauriendi poteftatem facerent»
nifi i)s, qui idolis libaffent. Quo tempore ope Cromatij V, C, fidei Chriftia-
n«cuItoris, &CaftuliChriftianihominis, plerique alij Chriftiani vnacum
ipfo Caio Papa a[perfecutione defenfi funt;donec proditioneTorquati apo-
ftatae, tamipfeCaius quam Marcus, & Marcellianus fratres Diaconi» alijque v
vtriufque fexus varijs cruciatuum & mortium generibus necati funt; inter
quos Sebaftianuspriraae Praetorianorumcohortis duftor cum alijs plurimis,
dequibus Baroniusin Annal. Ecclefiafticisan.Domini286. fiquidemadxvij.
millia intra triginta dies comprehenfi , totum prope ^mperium fanguine fuo B
infecerunt .
_ r ■, ^ Diocletianumdeinde triftis.i;crritudo, & exsegritudinecerta Imperii de-
rii. ponendicupidoincellit; vnde autemidprouenent? diuerlum audtores fa-
ciunt; alij quod alienato animodefipereincoepiffet : quidam quod Chrifti
nomcn fe deleturum, vti cupiuerat , defperafTct , poftquam fingularem_>
Chriftianorurainmorteconftantiamperlpexiffet. lUe autem magnisrebus
a fc geftis , tanquara fortunae obfequijs fatiatus , pofthac in otio fe velltj
viuere, curis publicis vacuuspr«fetulit> atque huius decreti Maximianum
participerafecit, eumquelicetrelu£tantera, obfequivoluntati fuaecoegit»
vt Imperium quod fecum coeperat, ac fecum concorditer gefferat, fecura..
item caderaanimisequitate deponerei; quod viuentibus, pofterifque ora-
nibus plus ailaturura erat admirationis quam semulationis . Diocietianus au-
tera NicomediasGaleriura, Maxiraianus Mediolani Conftantiura Auguftos
exCaefaribusdeclararunt II. Kal. Maij, quodievigefimus Diocletiano Im- r-
perij annusabfoluebatur* Inde ambo templum IouisingrefIi,populis au-
dientibus, ita dixcrunt : Recipe lupiter Imperium jquod mihi commodaHi , quod
ego ita depono , vt refumpturum non e/Se , fanBum tuum tefiatus numen , adiu-
rem. Atquehis didlis protinus ipfife Iraperij infignibus , ftupentibusho-
minibuspotius quara probantibus , exuerunt. HisadisDiocletianusinde
Salonam in patriam , Maximianus in Lucaniam , vitam in otio tradudturi , fe
contulerunt ; memorabile exemplura pofteris raoderati animi prodituri ,
nifiquaralauderavirtutis bene gerendo Imperio pepererunt, eam iniufte
Chriltianosvexando corrupifTent. Nouacertehaecduo in eo contigerunt,
quod Primus Imperium & communicauit , & pofuit : vt Oratoresdixerunt.
Elapfisdeinde aliquotannis Diocletianusiam fenex refcriptis minacibus a
Conftantino Imp. acceptis, quibusincrepabatur Maxentio fauiffe, & ad-
huc Maximinofauere;necemdedecorofamfufpecftans,venenumhaufit. Ac
inde mifere cruciatur & moritur , vt referunt Annales Ecclefiaftici .
niHiftcimpe. Conftantius inde &GaIerius Imperium , quod commune Diocletlanus D
"'• &Maximianushabuerant, nouo exemplo inter fc diuiferunt. Conftantio
Italia, Africa, Gallia , Hifpania,& Britannia contigit ; Galerio Afia_»,
Oriens, Aegyptus, &lllyricum. Conftantiusindcin Galliam, Galerius in
Pannoniamabijt ad tuendos limites, qui violabantur a barbaris; & fuas
quifque prouincias longediuerfa inter fe ratione gererc inftiterunt . Nam-j
Conftantiu3,necuiChriftianorum Religionisgratia noccretur, edixit : Ga-
lerius incoeptam pcrfecutionem in pranibus fuis prouincijs crudeliter exer-
ccre perrexit .
Anno 334. vt referunt Annalcs Ecclefiaftici MagnoConfiantino Impera'
tore
DIE ROM^NI IMrERII DECLINATIONE. 79
A toreConftantij F.feinomnibusperfeflidimumChriftianumexliibentejcum , .
morepatfiofeltus apparuiiiet» quoin capitoliumaicenaendum erat; iple f,ers, ab vrti^-
eum afcenfum"verbis contumeJiolisinfectans re diuina procuicaia , Senatus tionn,.
atquePopuli odiumincurrit. Curacjueprotedas ab iilis execrationes aigre
ierret; Vrbem quamdam Koxax. parem quaerebat, in qua Palatium Imperij
fedem iibi conderet. Itaque poil antiquum llium, eo relidio Bizantiurru
conceiiit; cuius vrbis fitum admiratus, eam quammaxime ftatuit ampliii-
candam, ac idoneam , vt Principi&in eadomicilium eifet . Ferunt etiain
per vilumnoftuaDeomonitHm, Bizantium deiegiire; ad qusefortaife aliuiit
laftinian.ii , cumdixit; ConBantinopolitanam •vrbem melioribiis au^icijs ejje
Mficatami quam veterem Rcnam . Vt refert Baronius anno 324. vbi Spon*
danusnum.^i.
Conllantinus profed^o Pontificem ipfum Romanum pr^cipuo efthonorfL. '*'"'' >''•/••' ^^'
complexiis, qui tunc Alelcluadeserat. K.atus namque adhdemdignitatcni- ajfznua.
.p quefuarjpertaer?, vt Vrbem Roraara, quam, vt dixit Profper, Non Ro-
■*' mani foUim arcem Imperij > fed ChriHiame quoque Religionis folium efie com -
periebat; Epifcopo RomanoPetriPrincipis Apoliolorum fucceiforiCliri-
fti Vicariodomicilium compararet ; Melciiiadi tumpr.iedia, acdonamul-
ra , tum in primis AuguftalePalatiumin Larerano impertijt, vt refert Ba-
ronius anno 3 1 3. vbi Spondanus num.6. Quin etiam Saluatori Baiilicam Pa-
latio continenteminchoauit, quaepofteaBaiilics Saluatoris Conihntinia-
nae, acLaterancnlisnoraen inuenit. Itaque Melchiades paulopoft, cum_j
decretum de primitiua Ecclefia in Concilio facerec , Burchardo , luone , &
Gratiano teftibus, iic fcJripfit : Conjiantinus ex Friucipibus primus Jidem w-
ritatis patenter adeptus , deditliceutiamperuniuerfum orbemin fuo degentibus
Jmperio,^on falum fieri ChriHianos , fed etiam JabricandiEccleJias , &prar
dia conWtuit tribuenda > denique donaria immenja [contulit , c^ jfabricam tem-
pliprima fedis Beati PetriPrindpis ApoHoloruminflituit ; adeo vt fedem Im-
perialem , in qua Romani Principes prafidebdnt, relinqueret, & Beato Petro
0 & ficcefforibus profuturam concederet. Meroimi huius Baiilicae D, Hierony-
mus iri epitaphio Fabiolaj , ibi ; Tabioh in fe reuerfa faccum induit , vt erro-
rem publke fateretur, & vrbe fpe^ante RomanaanteJiem Pafch^ in Bafilica
quottdamLaterani y quiCaJariano truncatus eH gladio , iietit in or/ijne pcent*
tentium , Epifcopo , Presbyteris , & omni Populo collacrymantibus.
HacRomaarx Imperij , &Chriltianae Reiigionisfohum, Occidentalis ^"'"""' ^^"
Imperi) fedes , Caput Imperij , fedes Apoilolica , Orbis terrarum Domina_.,
dequa D. Hieronymus praeciare dixit; ^id falui efe. potefl,fi Roma pe-
rijtf Hjec ,inquam,anno Domini^op. Impp.Honorio& Theodoiio , ab
AlaricoGothorum Rege obfefta eft, qui obnecemStiliconis in Imperato-
rem commotus exercitumin Vrbem mouit, quam diu antef/tiuerat; vtre-
fertZofimushb.j. Cum autem obfidio artl:ius perduraret, fame ac peiicL,
Populo Romano vexato, vi ada<fticiuespacemredemerunt» perfolutis A-
laricoquinquiesmille librisauri, & tricies-milielibrisargenti; vt abeoderrL,
D. Hieronymo, Romam auro •vitam redimere , ante di6lum fuerit. Nec id
■^ fatis,iterum Aiaricus reuerfus Vrbem fecunda cinxit obfidione; Gentilium
obflinnta perfidia deditam Vrbem Barbaris j quod ait idera Hieron, Id enim
&ipfe Alaricustclhtuseft; nimirum fe Numineimpellente, nolentera licet
&inuitumr adeiusinteritum ferri, exiftente quodam, qui fe obtundendo
vrgeret ; quodnarrant Zozomen . Socrates, &referunt Annai.EccIefiaft.
di£to anno409. Pariterinfequentem annum famem magis inuaiuifTe, quo-
niam Attalus ab Alarico tyrannus, frumentum Romam ex Africa vehi pro-
hibuerat, vt non caihneis folum pro frumento vterentur» fed nonnulloj^
etiam carneshumanas guftafTe; &vt Zofimusetiam affirmat; tunctemporis
Roraas in exhibitis ex more Circenfibus fpe^aculis Fopulum fame tabelcen-
'■'"■■' tem
tntni Itmerii .
80 DE ROMANI IMPERII DECLINATIONE .
tem conclaraafle ad nonura Iraperatorem ; Vt pretium poneret carni humana. ^
Ac etiam Sandus Hieronymus Epift. 1 6. ad Princip. fcribifi ; Ad nejandos ci-
hoi erupiffe efurientium rabiem •, &fua inuicem membralaniajfe , dum mater non
parceret ladenti infanti, &fuo reciperet vtero, quem paulo ante effudijfet . Poft
famem vero grauiflimam peftem iecutam efTe» Zofimus trad\t, lugetqut..
Sed quis in has redegit anguftias Vrbem , nillGentilium fadio fcelerata ? Vt
plane defipuifTe arguantur, qui cladem eius adfcripfere Chriftianis ; cum ex
Deorum lalfisrefponfishaec omnia faditata eflfe ipfe Deorum cultor Zofi-
muscompulfusfitconfiteu: vt refert etia Baron.ad annum^io. vbi Spond,
num. 2.
Tandem annoDomini^io. raenfe Auguftifub Confulatu Varanes RO-
Ahrilof*'*^ ' M A ab Alarico Gotho Ariano capta eft, a tempore poftquam fuit condita_,
fecundumVarronianamfupputationemanno 1162. Alaricusigitur obiniu-
, riam a 'Saro acceptam, ad expugnandam Vrbem quatocyus reuerfiis» atque
eandem obfidione cindam.proditione cepit, eximprouifo in eam ingreffiis.
Quod quidem no(ftu contigifTe refert Sandus Hieron. d. Ep. 1 6. Inde & il- ^
lud intelligas, quod obiropinaium Alarici in Vrbem ingrefTum contigiflfe.»
dicitur de Honorio Raucnns degente, nempe cum accepiffet repentino nu«
tio Romam perditam, putaffe hoc de Gallo gallinaceo a fe in deiicijs habito>
Romanominato,id effe renunciatum . Sanefiquis ea inmentem reuocet,
quas iam difta funt deimmenfo Alarici olim concepto potiundae Vrbis de-
fiderio; in eam plane fententiam veniet > cun£la , qux ante hac gefta funt de^
pacc cum Honorio facienda ; ab eodem Alarico proditorie peracfta cfiTe , vt
voti diu concepti compos fieret; ac pacis inuolucro Honorio fecnro ianu,
reddito, & incauto ,iam prodidonen^i perfidus occultaret. Quare D, Hie-
ronym. fcripfit ; CapiturVrbstqu£ totum capit orbem, imofameperit antequa
gladio ;<^vixpauci quicaper€ntur,inuenti funt . Vbi vero fe Vrbe potitum
vidit AlaricuS) publicc per praeconem edixit ; vt pro fe quifque bona fortu-
nafque citiitrm raperent ; verum a caede hominum, & direptione facrorum fe
continerent > atque omnibus parcerent > qui ad Balilicam San<fli Pctri om- q
iiium auguftiffimam confugiflent . Ita Gothi in diuerfas Vrbis partes dif-
currerunt» acpromifcue omnia captiuitate>acdireptione turbarunt. Roma-
niinopinata hoftium irruptioneperculfi, & tenebris noiSis exterriti, nequc
adrefiftendumjneque adfugieridum fatisanimiautconfilij habuerunt. Ita-
que omniumaequedomos fummorum & infimorum dira feruitatis,expiIatio-
Tiis, defperationis, & mortis fpecies occupauit : fiquidem, vt fcripfit D. Au-
ooftinus ad Demedriadem; Ad firiduU buccinte fonu^m , Gothorumque clamo'
rem lugubri opprefsa metu domina orbis Roma contremuit . Vbi tmc nobilitatis
ordo ? vbi certi , & diflin^i nobilitatis ^radus .■? permixta omnia > & timore con-
fufa : omni domui planBus, c^ aqualisfuit per cunBospauor ; vnum erat feruus
& nobilis : eadem omnibus imago mortis; nifiquia magis eam timebanu& illiyqui'
bus fueratinta iucundior . Edidlo audito, ciues qujcunquepotuerunt ,cura
rebus fuis pretiofis ad Bafilicam confugerunt, imtocentio Pontif. adhuc Ra-
iiennas aptid.Honorium fubfifknte. Gothi vero domos fupelle£lile prc-
tiofa exuerunt; tot opibus ex diutina pace, Imperioque contra(flis,quot hn- D
mana auaritia, vniuerfo terrarum orbe fpoliato, potuerat curaulare . Pr£eci->
pue preciofa Salomonis fupellex aTito Hierofolymis quodara allata fubrep-
ta eft . Accjdit inter alia, vt difcurrentibus per Vrbem Barbaris , vnus Go-
thorum facram Deo virginem iam state proue£l»m in quadam Ecclefiaftica
domo repererit ; cumque ab ea aurum, argentumque depofceret, & illa fide-
li conftantia protuliflet omnia vafa facrain cuftodiam accepta ; attonitum-
que barbarum vicleretmagnitudine eorum, ac pulcritudine; Hrf<:(ijTquitvir-
go )Petri ApoHoli facra miniHeria funt. frAfum^ifiaudes; deSancio tu videris.
Qiiibus barbarus motus, ab illis abftinens, Alarico nunc iauit ; hic vero con-^
tinuo
DE ROMANI IMPERII DECLINATIONB. si
p^ tlnuo reportari ad D. Petri Bafilieam vniuerfa imperauit; & magna porapaJ
reportata funriexertis vndique ad defenfioncm gladijs, hymnofquc Deo Ro-
inanis, barbarifque, ac virginefimulconcinentibus. H£BcOrofius,& Caf-
fiod. 12. Variar, 20. Vtclare liceatprofpicere; non aliam ob caufam a Deo
permifTum Alaricum in Vrbemingredi , quam vtignominiam Idololatrarum
proftratam oftenderet» & nobilem Reiigionis Chriftianse triumphum de vi-
<tta Gentilitate ; 5c indeplurimos Paganos ea re attonitos, Chriftianitatem
profeffos, idem Orofius tradit. Quare S. Hieron. ep.7. adtjetam > inquit:
Anratum fqualet Capitolium '. fuligme & aranearum telis omnia Roma templa
coopertafunt : mouetur Vrbtfedibusfuis & inundans Populus ante delnbrafemi-
ruta, currit ad Martyrum tumulos . >Editicia quaedam incenla> aliaque opera.^
tcmerefurorebarbaricodeturpatafunt . Alaricus autem die tertioprseda
opulenta onuftus Vrbecum exercitu ceflit; &indeRomani , qui ad Bafiii-
cam Vaticanamconfugerant, aut vicina Vrbilocapetiuerant, in Vrbem fe
illico retulerunt, ftatim priftinam Vrbi faciem reddiderunt, nulla ferme nifi
B reifamiiiaris &prctiofae fupelledilis plurimorum iadlura fa(fla . Infignis ta-
men fuitcalamitas, &rerum humanarum contempIationememorabilis,quod
Vrbs, quse de omnibus gentibus triumphauerat, tam facile a barbara gente:.
capta> Ipoliata, atquecombuftafit; vt quam Gailiquondam infirmam &
paruam longa obfidione caperencquiuerant ; tum demum viris , armis> opi-
bus, dignitate, gloriaque florentem Vifigothorura populi cx remotifliimis
intimaeScythiaelatcbrisnonegrefli, fed pulfi, in poteftatem adduftam af-.
fiixerunt. Hanc vero cladem cum Pagani falfis multifque Dijs addi^ili in..
Chriftianara Religioncra rcferrent; ac verbis fohto atrocioribus increpa-
rent, D. Auguftmuscximio vcriDci ft:udio inflammatus > occafionem ad-
uerfu?eosfcribendiarripuit> acpr^eclaroshbrosde Ciuitate Dei confecit>
in quibus multorum falforumque Deorum cultum atque auxilium inane^
oftendit.
Alaricus Vrbe capta & fpoHata egrelTus, animum indejintendit ad vaftan-
_ dam ItaHam ; Itaque Latium >Campaniam , Apuliam , Calabriam , cum toto
C exercituperagrauit; vt IocumnuIluminta£lum a vexationereliquerit. Se-
quentiautem anno cum Cofcntiam in Calabria diripuiffet , repcntino mor-
bo opprimitur; & infummoblandientisfortunaearticulo paruo horas mo-
mento extinguitur .
Ataulfus vxoris Alarici frater ad Regni faftlgium elatus, cum PlacidaiH-,
Theodofij Augufti vxorem fibi in matrimonium contraxifl^et ; e Calabria^
Romamiterumrcdireintcndcns, acpro R<6maGothiamappelIaret : Barci-
none in Hilpania afuis per fraudcminteri^iftft&f.
Anno 45 j.Gcnfcricus Vvandalorifm Rex Arianus accerfitus abEudoxia
Augufta in vindi«£tani necis V^IentinianiPertij, Romamcapit> &dlripit:
ciufque decora, ftatuafque , & tegulas fex sere aureatas louis CapitoHni,
item vafa Templi Hierololymitani ; coercitus tamen Genfcricus a S. Leo-
ne, ne in thefaurostriumprscipuarum Bafilicarum.nempe Lateranenfis,
fandi Petri in Vaticano, necnon fan£ti Pauli via Oftienfi irrueret> reliquas
r\ autempr.edatum efle, cx Baron in Annal. dicflo anno 45 ?. Ita Roma poft an-
numquadragefimumiertium>quamaGothis capta , acfpoliatafucrat, ite-
ruma Vvandalisoccupata> acfoediflimapopulationevaftata; hominumin-
numerabilismultitudocaptiuafa£laeft; quinimo& ipfa Augufta Eudoxia_.
huius cladis audlor, cum duabus fiHabus Eudoxia, Placidaque abdu<fkae . His
adtis Genfericus poft quartumdecimum diem Vrbeexceflit> acPvOmanam.,
praedam in naues impofitam , in Africam deportauit.
Anno 475. Momyllus Auguftuius,in contemptum fic nucupatus, Impera'
tor acclamatns abOreftemilitisemagiftro; fed quoniam onine quod oiittir
occidit; Romanumlmperiumab Augufto coeptum, in hoc defccit Augu-
L ih-.io;
9Z DE ROMANI IMPERII DECLINATIONE .
riiwKmini ftulo: etcmm qui ncpotispr^ccdcntis Impcratorispartcs fcftati funt > q_ ^
Wywofo- dojcrcm Erulorum Kegcmabvltimis orbis glaciaJis partibus in Italiam ad-
uocarunt; inde Auguftulus in Lucullanum CaitelJum Campanis prope Nea-
polim ab eodera Odoacre relegatus eft . Sicque Imperium occidentale col-
lapfum eft penitus.Sc ad Barbaros deuoIutnm.Odoaccr fummam rerum con-
fecutus >modefte tanta vfus feJicitate,a purpura, regaJibus indumentis, &
nominc Impcratoris abftinuit. IJIud fancmemoriaeftdignum, quodquamuis
Arianusnihildetrimcnti fecerit rebusfacris, & peteniibusEpifcopisOr-
thodoxis multa induiferit: fcd digna lu(£lu efTc intelligemus, fi religionis
huiostemporisdamnapcrpendamus, cum vniuerfus Chriftianus orbis fub
haercticorum Principum dominio conftitutus , nuUuni CathoJicum Rcgeni-.
alicui cxiguieprouinciaB dominantem habuit. ItaJiam, vt dixi, Odoaccr Aria-
n us occupauit : Gallias Burgundioncs, & Gothi itidem Ariani ; Franci ad-
huc Gentiles: Hifpanias Gothi Ariani : Africam Vvandali: & vniucrfuni->
OricntaJe Imperium Zeno JEutychianus hasrcticus . Idem Odoacer cum fru-
ftra tentafTet fibi vfurpare elcdionem Romani Pontificis : multis praelijs B
dein vincitur a Thcodorico Gothorum Rege, fcdinitacumeoconcordia_;
paulo poft ab eodcm proditorie occiditur inter epulas .
Theodoricus AmalusGothorum Rcxpugnans pro Zenone Imp. debcl-
lat pcrduelles Impcrij :indeq»e roultisabeoaugeturhonoribus, &in filium
adoptatur . Ingratus ifte deindc bencficiorum , OricntaJe tentat Impcrium,
fed fpefruftratus conucrtitur in Italiam, qua vniuerfa potitur, occifo Odoa>
cre, vt dixianno493. Regnumoptimcadminiltrat : vtitur Romanis Magi-
ftratibus, & in primis Cafliodoro Senatore,quem ad moderandum Regnurai
& adconfcribendas maiorismomenti epiftolas rctinuit, vt in eiufdem Caf-
(iodorilibris Variarum : quamuis idem ArianuSrCatholiccsomni oflRciorum
gencrcprofequens; adeovtindigno animo fe monftrauerit, fi quis in eius
gratiamaCatholicafide in Arianifmum tranfiret; & vt tradit Nicephorus
lib.i6. cap. 3^. miniftro fibi diIc(ilo eodem prxtextu caput amputauerit.
Apoftolicaefedis Protcdtoremfecxhibct& cun<fia Ecclciiaftice vuJt pcra- p
gi : fcd poftquam idcm Theodoricus coegiffet loannem Papam Jegalionem
fufciperc ad luftinum Imp. rebus loannis in Graecia geftis exacerbatus, nem-
pe vt teftatur Gregor. Turonen. de Gloriof Martyr cap. 40. Quod Arlano-
rumEccIefiasin Catholicas confecraffct, idcm Theodoricus crudelitatcin-
geniumfuumaIioquinmite,ac placidumcommutauit: ac loannem cum io*
cijsRauennam venire imperauit, grauiffima Catholicis comminatus , in_»
carcerem illum condidit, atqyeil^i.omni aerumnarum genere confJi^flatus ex-
pirauit. loanne cxtin£lononcon.tcntus Theodoricus; inde Symmachum_.
&Bocthiumincarcereafli:ruatosinuafit,atquccorum vtrique caput defe-
caricrudcliffimeiufiit: cuius temeritatis poftbreui, fed fruftra poenituit;
nam paucis poft dicbuscoenans, cum ingentis pifcis caput a miniftris ap-
pofitum arpcxifTct , caput Symmachi fibi viderc vifus eft , eminentibus den-
tibus , & toruum oculis in tucntibus furibunde fibi atq; afperc minitari; cuius
fpedaculi foeditate perculfus paulo poft animam efflauit : eiufque animam.,,
vt refcrt Sandus Gregorius, quidam Eremi cultor apud Liparas retulit D
vifam a fcininfcrnumdcmerfam, vtrcfcrturin Annalibus Ecclefiafticis ao-
no ^26.
Anno Domini 5:34, Quoniam Theodotus Gothorum Rex omnium igna-
uilTimus a fuis interemptus, illiq;fuffedus Vitiges Duxe Dalmatiacuocatus,
ftrenuus, bellicifque fudoribus fpeftatus . Verum &ipfe Vitiges Romam in-
grelTus, tamen Belifario ( qui a luftiniano Imp. R omam miffus ; iam ante iiij
Oriente, Africa > & Europa viftor extitcrat^ ad tcmpus cedere coadus
, eft. BelifariusergomenfcDcccmbri anno ^37. Romam ingrcfl^iis pcr por-
* tara Afinariara cnro fuo excrcitu > & ex aduerfo Gothi cgrcfl[i Raucnnam-.
ituri ;
D£ ROMANI IMPERII DECLINATIONE . s 3
A ituri;tanquam vicloriaeinfigniaclauesportarum Confiantinopolim mifit ide
Belifarius; inde in reparandis Vrbis moenibus egregiam operara nauit . Quod
quidem contigitanno LX.exquoabEruJiscaptaeil: Vrbs.cx quo autem Xj
Gotiiis p.offelfa XXXXIII. ex Baronio &a!ijs. Annoautem fequenti 538.
maximo belli apparatu centum quinquaginta millium militum reuerfus Viti-
ges ) Romam aduerlus Belifarium obiidens; inter vtramque pariem crebro
confli^ata certamina > iterati conflidlus ; in quibus fortitudo & prudentia_,
BcJiiarij enituitj vt refertProcopius de BeJlo Goth. iJlud auiem non omitte*
dumadpietatemfpedans,quod cum moenium Vrbis partem quandaminter
Poitas Flaminiam,8c Pincianam, qus lapidum iaxata iampridcm compagine,
a folo ad fummum faftigium icUTa. , vtrinque fic inclinaret , vt iaraiam caiura^
videreturf^qu^enunc etiam vi{itur,& communi vuJgi vocabulo dicitur muro
torto ) Belifarius illam demoliri niteretur, vtiteratosedificaret: obftiters,»
RomanijPetrum Apoflolum proindubitatofecomperijflreaiTeuerantes, eius
loci tuendipollicitum curamfefufcepturum. Quod vtiqueRomanis exvo-
B to fuccelHt : quandoquidem nec eo die , quo per Gothos fun t moenia oppu-
gnata, nec peromne obfidionis tempus hoflilis vis vUa ad hunc locum per-
iienit. Quapropter cum miraculilocopoftea ea resfithabita» necfarcircj
in pofterum quifquam, nec de intcgro reftituere aufus eft . Illud etiam maio-
rismiraculiobtinet, quodperannum&liusobfidionis Gothi in fubur-
bijs moramfecerint;ijdemque Ariani & Koman2eEcclefiaehoftes,nihiI ta-
men contumelise nec detrimenti intulerint Bafilicis Apoftolorum Petri 8c
Piiuli extra ciuitatem pofitis» nec earundem miniftros facra ibidem peragen-
tes inquietauerint, vt idem Procopuis refert. Quamquam etiam noftri tera-
poris Se»flatores facra Deo dicata , vbique fandlorum monumenta rapinis in-
cendijfque vaftarl non ceffent .
Nec fatis ipfi R omae praedidlas calamitates ; anno J47. capitur proditiq- ^^^.^^^
ne liaurorum a Totila Gothorura Rege , quo tempore vix quingenti homi-
nes e pkbe refidui fuerunt; cum in tantum creuifl^et fames;vt caetero omni vi-
/~ ^lu deficiente > purgamentis iara & ftercoribus ciues vterentur , nonnulli e-
tiam manus fibi prse defperationemorderent . Caeterum inter haec Belifarius
Vrbera eodem anno aggreflTus & ingreflfus muros dirutos cofeftim inftaurauit,
&folIis muniuit >adeo vtrcaertcntem ad eius expugnationem Totilam om-
nino tunc repulerit .
Anno autem j?o. & ab initio Belli Gothici decimoquinto refert Proco-
pius.proditionerurfus Ifaurorum Vrbem GothiscefliiTe, Romanis csefis) ijs
exceptis,quiadEccIefias fe recepifl^ent;i)fqueetiamabireiuflis; cum ianfL.
deftitutam habitatoribusVrbem ac defolatam relinquendiTotilasconfiliura
inijffet. Atveroanno ^53. mifliis ab Imp. luftiniano Narfes ctim exercitu >
qui Tarantum prius a Gothis antea captum, dein Rauenam, & elapfo fluuio
RubiconC) in Tufcia occurrente fibi Totila cum ingenti exercitu pr.^lio fu-
perauit atque occidit, vniuerfo cvm eo exercitu trucidato. Fa^turaque Dei
opera) & intercedente Dei Genitrice, a qua ccelitus Narfes traditur accepif-
fe fignum de teropore) quo cum hoftibus dimicare deberet, vt refert Euagrius
D lib.4. cap.aj. PariterTheias GotJiorumfortifllmus in i?egem eledlus.com-
prefl[ionera diu Romanorum militum cum ftrenue fuffinuiffet ; demum & ipfe
occiditur . Deinceps autem cum Romana iedificia reficeret nemo , vetulias
vero, vifque temporum concuteret, deficere neceflTe habebat , Sancftus Gre-
gor. homil.18. in Ezechielem quinquaginta circiter poft annis ita fcripfit ;
^ialis remanferit Roma cott(picinius : immenjis dobribus tnultipliciter attrita ,
defolatione ciuium^ itnprefsione hoHium ,frequetitia ruinarum. Et intra ; ^nd
autem ifia dehominibus dicimus, cum ruinis crebrefcetibiis ipfaquoque dejlruite..
dificianjidemusl Hancque Barbaroruferitatem adeo excreuiffe; &quod de-
krenonpotucrint;vi,ferroque mutilatum foedauerinf. & crebrisforamini-
L a bus
T. M-W ^
84 DE ROMANI IMPERII DECLINATIONE. ^?
bus omnes fere amphitheatri lapides etiam deforraauerint . ^
DeLongohardi, Hxc funt certa diuinae vindidt* iraprefla veftigia ; cum ita plurimac pro-
uinciae traditae iinc a Deo ore gladij deuorandae ; vt non ad aliad euocata vi-
deri potuerit tant a Barbarorum copia > quam ad ipfas perdendas . Quamqua
Roma ipfa liceta Gothis f«pe antca capCa)tamen a Longobardis minime c6-
prehedi pofteapotuerit an.y70.vtrefert fiaron.acetia an.5r77.in fin.PrJEte-
reaide Baronann.jSt^. vbi Spond. n.2. ex Paulo Diacono & D.Greg. lib.6.
Regift.ep.23. inquit,quod Antharith Longobardoru Rege creato miraculum
fucceffitdeClaue aurea Sandti Petri ApoItoh;quamcum mflesquida Longo-
bardus Arianus in Tranfpadanis partibus inuentam, cultello incidere volens»
illum ipiiim cultellum arreptus per fpiritum iibi in gutture defigens , miferc
perijt. Quo miraculo Antharith conterritus, aham auream clauem conficies»
eam cum illa priori ad Pelagium Papam tranfmifit : Ac etiam refert D. Gre-
gor.lib. 7.ep. 23. & aUbi»vt quoque Baron. d.ann. 58J. acetiam anno 59 j.
vbi Spond.num.2. Patrocinio Apoftolorum Petri & PauU Vrbem munita«i_>
ne i Longobardrs caperetur ; fine magnitudinePopuh, & finc adiutorijs mi. B
htum tot annis inter gladios eandem iilslam permanfifTe^ .
.g ,. Anno Domini 75 J. Aiftulphus Longobardorum Rex foedifragus, atque»
ouu Rjgc^ii periuras, nuUam habens rationem conuentorum cum Pipino Rege Franco*
fi»o, ym„, non folum non rcftituit , quae ab Ecclefia Romana violenter abftulerat;
ied & rurfum ingenti ct»mparato exercitu reliquas Romanae ditionis Ciuita-
tes infeftauit, ipfam Romam obfidione cinxit , loca facra deuaftans & com-
burens,Imaginesfacrastnignem conijciens, fandifs. Eucharilti* Sacraraen-
tum polluens,monachos lanians , fandtimonialescontaminans , infantulosa^
mamillis matruminterimens» & nullum denique impietatis gcnus omittens.
QuibusraaUs preflfiis StephanusPapaomnem poft Deum fpera in Regibus
6cGenteFrancorumconftituens: litteraspriuatonomine ad Regem Pipinu»
adfilioseiufdemi & ad vniucrfos tara Ecclefiafticos quam feculares Fracos;
acrui ftfs alias ad eofdera vniuerfosipfius Sanfti PETRI Apoftoli nominc,
quibus enixius verbifque ad excitandam commiferationem quam maxime c6- ^
pofitis,obteftatuseft,vt afflicftifiimae fuccurreret Ecclefiae & vrbi Romx,
quemadmodum omnesgentes, quae ad Francoi-um fortifiimam gentem refu-
giflent, faluae faiftae funt . Vt ex tribus Epiftoiis relatis ad Anaftafio in Vita.-
di(ftiStephani Papae . Quibus jitteris Pipinus acceptis , comparato ftatim_.
exercitu in Italiam adueniens, Aiftuiphum ad Alpium vJottiarum anguftias
fugatum, Papiae obfedit, nec veniam vnquam rupti foederis ei roganti tribue-
re voluit, quoufque Rauennamcura vniuerfo Exarchatu, aliafque omnes Ci-
uitatesin priorifoederecontentasRoraanoPont. reipla tradidifl"et>quasPi-
pinus, PRIMVS AMPLIFICANDAE ECCLFSIAE VlAM APERIENS
(vtinantiquoelogioRauenniEadhucconfcripto)RomanisPontificibusper-
faal%clfir petuo poflidendas fuis diplomatibus concefiit ; etiam fi Imperatoris Copro-
nymi ad eundem Regera mifli Legati acrius jnftitiflTent , vt eas Imperiah refti-
tueret ditioni . Haec pluribus Anaftafius . Verum Leo Oftienfis hift. Cafin.
lib.i.cap.^.IatioribusterminisaitdonaflcPipinumEcclefiaeRomana; Ciui-
tates Italiae & territoria per defignatos confines , a Lunis cum Infula Corfi- D
ca,inde Suranumjindein Montem Bardonem,Vercerum,Parraam,Rhegium»
Mantuam, Sc Pontem Silicis; firaulque vniuerfura Exarchatura Rauennse, fi-
cut antiquitus fiierat.cum prouincijs Venetiarum & Iftriac,cundtumque Du-
catumSpoletanum&Beneuentanum:earaquedonationemmanupropri^»
& filiorum > plunmorumque Optimatum fubfcriptionibus roborafl"e , Ita ex
Baron. ann. ^J^r.vbiSpond. num.i. &2.
Sequenti anno 7 J5. vt notat. Baron. Aiftulphus Longobar. Rex in vejia-
tione diuino i<ftu percuflTus obijt abfque fucceflTore ; relinquens Principibus
exemplummaximoeorum damno Ecclefije iuraab his tcntari. Defiderius
opc
DE ROMANI IMPERII DECLINATIONE . 85
A opeRoraaniPont.confequiturRcgnumLongob. AtindcRomara fraudu- ^,^^^^^-^,^
lcntervcniensStephanumPapanj maie habet,6c quofdam Clcricos nccat. ratus a Caroic
Ad obfidionera Vrbis idcm propcrans,reprimitur timorc Excommunicatio- Mogno.
nis ci ab Hadriano Papa intentatse . Recufans quoque idcm Defidcrius red-
dcrcEcclefi» Rom. ablati; bclloappetituraCarolo Magno, praelioque vin-
citur>&inGalliasducitur. vt refert Baron. adann.773.vbi Spond. num. i.
&2. Aduenit poftea CarolusRomam ,&honorificeexceptus ab Hadriano
Papa, confirmat Donat-onera EcclefiaeRomanae, a Pipino patre faiftam.,. '
Exarchatus Rauenatis aliorumque dominiorum nouis diplomatibus a fe, fuif-
que Magnatibustara Ecclefialticis quam fecularibusfubfcriptis, & ad eiufdc
conferuationemfolemniedito iuramentoadConfefiionem Sa£tiPetrife ob-
ftrinxit,vtex AnaftafioBaroniusad annum774- vbiSpond. num. i.
Casterum anno Redemptoris Soo.ipfo die eiufdcm Natalitio in Ecclefiam
B.Pctri vniuerfo Clero &PopuIo atque Optimatibus congregatis>dum ante
_ Confeffionem B.PctriaborationeCarolus furgeret.Lconem Summum Pont.
^ proprijs manibus Coronam Imperialem eius capiti impofuiiTe, & Imperato-
rcro Romanorum pronunciafl!e, tucque vniuerfos adftantes vna voce ter ac-
clamafl^e , Carolo Pyfsimo AuguRo a Deo coroNato* Magnoy Pacifico, Imperatori
Romanorum , Vita & Vi^oriaidc moxeundem Pontificem vnxiflTe eum oleo
Sa(flo , &fubinde Imperatore iuramento fe adftrinxiflfe ad defenfionem Ro-
manaeEcclcfi* referunt Anaftafius,&Latini ac Graeci omnes audlores. Quod
autcm eiufmodi Translatio Impcrij ab Oriente in Occidentem , vbipofthac
femperftetit, &iia£tenusperfeuerat, diuino confiliofacfiafueritmagnoRei-
publ. Chriliianaeemolumcnto, & Imperi;Oricntalisdefolatio, &aliaeuen-
ta fatisfuperquedemonftrarunt. Ncc vcro id potuiflTe conucnientius fierl
quam per Romanum Pont. totius ChriftianaeReligionis Antiftitem & fum-
mum Ecclcfise Catholicae vifibilc caput, Paftoreque vniucrfigregis Chrifti;
ncc decentiusquamin Carolum Magnum, Regero totius 0(;cidentis poten-
tifliimum, eumdcque Chriftianiflimum, Pijfljmura, luftifl^mum , Fortillimum ,
(3 Dodtifsimura, de Rcligione Chriftiana, Sedc Apoftolica, Statu pubIico,fem-
pcr in omnibus optimc meritum : ncc denique opportuniori temporcquam
cum iacerent abfque poflreflTore iura Occidentalis Imperij , & periculum im-
mineret,ne cadercntin SchifmaticosPrincipesaFide Catholicaextorrcs,aut
in ChriftianJE Religionis infenfifl^mos hoftes Saraccnos: nemo prudens & re-
rum3equusxftimator,nonaffirmabit;ncc inficias irc potcrit totum id Dei
opus fuilfe, eiufque mirabiliconfilio fapientifsime difpofitum . De quibus
fusc Baronius hoc anno, ficuti & Bellarminius, & lacobus Gretferus tom. 2.
Defenfio Bellarmini) . Dc qua Impenj Romani Translatione a Leonc Papa_,
in Carolum Magnum extat adhuc ex mufiuo attcftatio in Trielinio eiufdera
Leonisin Laterano, cuiustypumexponimus .
Eamdcmque Donationem a Pipino auo , & a Carolo patrc fa£lum ite^ um
confirmauitLudouicusPiusinConuentuAquifgranefi,liberaraquereHnquit
C'ero,& Populo Pontificis clecflionem, vt ex parte rccitatur a Gratuno Di-
_ ftind. 63. can. Ego Ludouicus, acctiam Baron.ann.817. vbiSpond. num.2.
D Quamquam RomanaEcclefiaaprifcis calamitatibus eruta Francorum^
Regum & Imperatorum vidcretur patrocinio;taraen dein ex Africa Sarace- s»raceni,
niingenticomparata claflTe cum ad Portum Romanum appropinquafltnt ;
vt iterum ipfi Vrbem diruerent ; poftquam Leo Papa Quartus muros Vrbis
dirutos refeciflfet&Corpora Sanflorum e coemetcrijs eruta intra Vrbemin-
uexiflTet ; fa.^um eft indc vt naues Saracenorum vchementifl^mis obortis ve-
tis ( quos Deus de thefaHris fuis produxiflTc credebatur ) omnino difsipatae
&confira<f^asfuerint;ipfique Barbarinaufragi«, ferro, fame,& fufpendio
coniumptifuerint,&indeftatuitPontifcxVaticanura Templummuris cin-
gere : Nouaequc Vrbi Leoninse nomen inditum. Ex Bar.ad an.849.vbi Sp. n. i.
Hinc
fer'eru/io Tc»
elcfiider.:fiic»
CinntummuU-
fi.JJitnn .
Hirejis ru'ma->
RomtimimpeTij.
Ctffiderati» .
B
8 6 DE ROMANI IMPERII DECLINATiOOT.
Hincnotatu dignum ijs , quiRomam deprazdati funt, pra;ter alias cla-
des, quibus confe^ti funt, iftud plane diueriistcmporibus acciiifTe eiiifdemi
Vrbis inuaforibus, & pr^edatorlbus; quod fcmper Dei vinditfla haud fera
maleperierint, vtexCard. Baron. ann. 414. vbi Spond. num. 2. & idem an-
no849. vbiSpond. num, i. & alibi.
Straaes» & inuafiones exterorum Barbarorum quamuis inEurcpa, &
Romae pot'fTimumcefrafle videantur ; fubiequuncurnihilominus infelicifTi-
mailia RomanseEcclefiaetempora, quibusipfam contigit domelHco bcllo
ag tari;quae anno 897.coepta, multotempore maximodamno eandem af-
fecerunt: illataper Adelbertosmarchiones potentiflimosTufci.^, vtdixic
Luitpranduslib.i. cap.io.feu vcalij comites Tulculanos. lidem vero mu-
nitionefan<ftiAngeli j feumohs Adrianipotiti» quxnon funtaufi in Roma-
nam Ecclefiam-^vtnunquarafiuea Gentilibus>fiue abhiereticis , fiueafchif^
maticisj aI'jfueperduellibusduriorem, ac diuturniorem pafiam effe perfe-
cutioncm, quam pertulit abilfisMarchionibus» ex Baroniodidlo an. 897.
& nos in cap. fequen ti dicemus .
Quareautemiuito Dei iudicio Romanum Imperium immenfis attriti!m_j
cladibus & fuis fepultum ruinis / pr^ter aiias fupra indicatas caufas ; ea ma-
iorum omnium haud dubium extirit violatio Catholicae fideitotrsjprsec-pu^
abEpifcopis Oricntis» ac etiam totius orbis faifta: vt plane ficut experi-
inento cernimus ampliflima quseque rueresedificia.cum ipforumfundamcnta
deficiunt; ita etiam neceffe fit peffumdari florentifljmas ciu.tates atquo
prouincias, quibusChritfianje Keligionis defccit fundamentum. Sed ma-
gnavindid^a Diuinaeiriftitiaefa(ftumeft; vi ibimagiseiulmodi clacfes Impe-
riumRomanum fit depafta: vbi tumhxrcfum ,tum fh-fmatum frequentes
fcaturiginescrunipentcsj quafifulphurei amnes rhaieiam igni diuins indi-
gnationisaflidueminiflrarunt: & inde, vt refertEiJinicus Ammianuslib. 16.
veiutper vniuerfiHn orbem Romanum, beilicum canentibus buccinis ex*
citas gentes ffuifiimas, limitesfibi proximos perfultaiTe ; puia Alemannos
Gallias» Rhetiafque ; Sarmatas, Pannonesj & Quados > Rhetos , Saxo- Q
ncfque; &c Scotos Britanniam; Aufforianos, Mauncafque Africam ; Go:
thos Ihracias; Perfas Armenias.' turpem rerum iaciem defcrmeq; Roma-
num Imperium reddiderint . Clamanthaecvera effe omnes, quae iunt in.^
Afia, Africa, & EuropaOrientalisoJim hvperij prouincije, traditae feris
barbaris ad multafaeculadeuaftand*. Sic lt<ditinhumanisfortuna, &in ipla
Bonianaaltitudinepr«cipitiaparauit, & inuentt-
Ecce tibi quid foleant vehere fecum, vel poff fe ducere peccai a hominum,
cladesnimirum prouinciarum: quod multisexemplis ftpe omnibus faecu-
lis, & hocipfo, quoviuimus» infelicluscontigitdemonftrari. Ex quibuspatet
pugnafreDeumaduerfusRomanumlmperiumpro Barbaris gentibus ; curaL,
ipfe Heraclius dc alij Chriffiani Imperatores 8c Ecclefiarum Praefules pro
haereticis aduerfusCathcIicam Ecclefiam bellum ftruxerint& nouashae^je-
fescommuniomnium confenfii pullulare pcrmiferi^nt: vt ouae inEccIefiafl.
Annalibus fingulis qiiibufqjfseciiiis euenerunt,perfpicuedeclarantur, apud .
Karonium praefertim anno 364. vbi Spond. num.?. & anno 406. vbi Spond. O
num.9. item anno ^40 vbiSpond. num 8.&anno 632. vbiSpond. num.i.&
anno634- vbiSpond.num. I. &alibi faepifnme.
Pltires atfigimus vicifllrudines rerum exhis, quse in Romano Imperio
eucn^runt; vtpalamomnibusinnotefcatpiudentiam , & potentiamiioma-
norumiuxtadiuftarenon potuiiTe: & quafirefradarios &indomitos equcs,
quos vnum fequile non capiat, fuifTe i las. Auc forfan dicendum » femper
abundantiain contumeliolatf} fuiffe in femetipfai)! ; eueniffeque hoc apud
Romanos. Memorindefithumanse conditionis, qui Imperia, feii Regna^
gubernat ; & cum recogitabit eadem fibi euen ire pofTe , temperabit dexte-
ram.
DE ROMANI PONTIFICIS rRINCIPATV. Z7
^ ram > mitigabit fcrrum : maxime cum fihi ante ocuios tanquam in theatro
proponenc R.egulum > Marium , Pompeium > C«farem ; in barbaro Africa-
nodolio» Minturnenftumpaludibus, pupijlimanu, Senatorum ferro extin-
ftos : cum Ncroncm> Caliguiam, Domitianum, Ociionem > Viteiiium-,,
Galbam , Pifonem , fui aut alieni fcrri vidimas : cum ignes Croefi ; crucenu
Polycratis ; laqueum Agidis, Valcntiniani, Gordiani fenioris, Maximini?
Alcxij lunioris;lapidcsNici2ei Tyberij.Ciaudij, Germanici, Orufi, An-
nibaljs> Conradivenena; Ptolcm.ti^ lugurtiiae, Maximi, Aemilianivincula;
in Alcibiade , & Niccpiioro iacula ; truncatas in Leoiitio , luftiniano iunio-
re, Tiiomanares,manus, pedes; Valentis ignes ; Mauriti) & Piiocaj fe-
cures; Lucij, & Baiazctis caueam fcrream . Qiiae cum cogitabit, dubiof-
quc & incertos regnorum exitus, & fanguine fere purpurandos; non mi-
tioracogitabit?Cum quinquaginta minimum Romanoslmpp.fuo, vei aiieno
fcrro, & venenofublatos; plcrolq; etiam Vvandalorum, Vifigotiiorum, O-
ftrogotliorum, Longobardorura morte non fua extin<ftos ; non paria expauc-
B fcet in purpura > & fceptro > & manfuetudincm pro faeultia induet ? pro mo-
rofitate comitatem, benignitatem pro afperitate, pro auaritia liberaiita-
tem, cafiimoniampro libidine, pro iuxu moderationem , temperantiani^
pro incontinentia, virtutemdeniqueomnemprovitio amplc^letur? Dum-i
hominem fe cogitabit ,deli^a inalijs vtab iiominibusnataintuebitur ,cum-
que ignofci iapfibusfuisdefiderat, non fxuiet in aiienis fupra delidtum^ ,
& iiominem : neque enim quicquam durius quam in aiio punire , quod impu-
nitum in te vellcs ; aut damnarein alijs> quod in te nolics: pelfimum vero
genuspunireinalijs , quodincepraemiandumfperes&laudandum.
De Romani Pontificis in Vrbe Principatu l
XXI.
Cap.
Ty Luribus recognitis, quaepopuli Roraani iara tum florente fortuna itL.
§r Orbis Imperio iiabebantur in vfu ; quoniam prsdiilo Imperio inds*
fub Etiinicis & Ciiriftianis Principibus in totum fere collapfo , non folura
fpiritualis illius iurifdicSio in Vrbe > verum & temporalis ad SummosRoma-
nosPontifices fuittranslata ; vt fan^us Maximus Jiomil. 5. de SS. Apoftolis
Petro & Paulo fic dixcrit ; /« Vrbe Roma, qud principatum > & caput obtinet
natioHum ; fcilicet vt vbi caput JuperHitionis erat ; illic caput quiefceret fan-
fiitatis: & vbi Gentilium Principes habitabant , illic Ecclejiarum Principes
morerentur . Vt de Etiinicorum Jiasreditate ad Ciiriftianos translata, iam an*
teRegiusPropIietacccinerat pfalm. iio. ibi; Flf det illis hareditatem gen.
tium . Hinc nos aliqua > a noftro inftituto non aliena , dc Romanorura Pon-
tificum Principatu in liac eadem Vrbe , cx Aanalibus Ecclefiafticis praefer- c^
tira defumpta refercmus .
Anno fiquidcmaCiiriftonatoquadragefimoquinto, durante adiiuc fc- ft'„Tp,noi$,'.
D cundoClaudi) Imperij anno,xv.Kal. Febr. aPetro ApoftoIorumPrincipe, m».
qui Romam anno fupcriorivcnerat, ROMANA ECCLESIA om-
nium totius Orbis princcpsinftituitur, ac fede Pontificiadecoratur;eam
quippc diem in tantae rei pcrennem mcraoriam , anniuerfaria folemnitatej
confueuifte abvniuerfa Ecclefia antiquitus celebrari: cum vetera Marty-
rologia Bcds> Vfuardi, Adonis, & antiquum Romanum, 8c SS. Patrum
tuncfolitaeiiabcriconciones atteftcntur,& praecipuc Auguft.ferm.i J. &16,
deSandliscumalijs: probantidetiamantiquiRitualcs Ecclefi» Roman«,
vbi liaecoratioiiac die periiibetur : Omnipotens fempiterne DeuSf qui inef-
fabili facramentOi 4po^olotHO Petro principatum Romx Vrbis tribuifti , 'unde
8 8 DE ROMANI PONTIFICIS PRINCIPATV.
p Euangelica veritas per tota mundi regna diffunderet; prafla quiefumts,vt quod ^
inorbemterrarumeiusprxdicatione manauit , vniuerjitas Chrijliana deuotione
fequatur . Aireruaturque hadtenus in Balilica Vaticana ipfa prima Pontificia
^ L.J.. fedes Pecri CATfiEDRA lionea , dignum plane tant« rei monumentuiiLj
quamplunmis iemper illultrata miraculis .
Csterum qyadie VniucrfalisEcclefia:Sedes Romaeftabilitaeft,eadcnLj
ab vniuerfis quoque Ecclefijs particularibus merito in perpetuum celebra-
plf^* 3««^« tur. Quantumlibet enimacaeteris Apoftolis, quin &abipfo Petro complu-
resaliaefuerint in orbeChriftiano inftitutaeEcclefi^ ; tamen omnes vnainj
tantum numero efficere faepe antiquiores Patres docuere; Ignatius ep. ad
Philadd.Tertull.de Priefcrip.cap.20>&alij . Eamdemque CATHOLICAM
dicidebere, ipfietiam ApoftoIiSymboIo fuo tradideruntj ac rurfum licet
omnes ac finguis ab Apoftolis inftitutae Ecclefi^ Apoftolicae didae fint, vt
Ephefiorum, Corinthiorum, Thefl^alonicenfium & aliae; imo & caeterae ab his
propagac^, eodem fenfu etiam Apoftolicae dici pofTint» ac debeantjvt egre-
gie 1 ertull. de Praefcrip. d, cap.2o. tamen & ipfiufmet, Sc aliorum Patrunij ^
fententia , quod Ecclciia VNA eft, vnam etiam Al-OSTOLICAM elTe-.
confiteri neceiTc eft.' licut&magna Synodus Nicoena, &alijefubfequentcs
infuisSymboIisconfefl<efunc VNAMSANCTAM CATHOLlCAM ET
APOSTOLICAM ECCLBSIAM . Qu^ cumfittotoorbediffufa>optimc
diuinoconlilio prouifum eft , vt alicubi eius caput certo loco confiftat ; nt.
cum de fide alijfue rebus ad ftatum ReligionisChriftianse fpe(f^antibus obo-
riturcontrouerfia,inmultasfcindi> quaevnitatis compagine iundta VNAe-
rat, neceflefit. lllHd autem non alibi quaerendum cfl^e, quam vbi omniunL^
Apoftolorum Princeps.&Caput Petrus Sedem fixit, Cathedramquefibi c6-
ftiiuit, in ipla, inquam, ROMANAECCL£SIA>cumratioipfaperfuadet>
tim freqoentiliime antiqui Patresdocuerurit . Ouapropter & acciditin ap-
pellatione Apoitolica;, vt quaeerat initio communis pluribus, fieret propria
vniu propter praecellentem eiiis dlgnitatet; videlicet vt ylpoflolica Sedes an-
tonomaUiceRomana vfurpari coeperit,& ApoHolicus dici ipfe Romanus q
PontifexfoIiusPetrifucceiror, vt abipfo Auguftioo, alijfque eius faeculifat
pofteriorum fcriptoribus . '^ ;iuii! -v • «^^* • . /»-
Tttri prim„tut. ' Lubet hic obiter referre ; adaenifli: P omSelapfis aliqtiot mefibus exteros
' quofdam Iheologos, dilTemiiiantes per Vrbem docftrinam; Romanum fci-
licetfummumPontificem sequefuccefforem efl^e non Petri folius, verum &
Fauli; vtin eorumlibellis addudis. Cui opinioni R.P.D. AntoninusDia-
naCler. Regul. icoram S.D.N.Epifcoporum examinator,& fandli Officij Re-
gni Siciliae ConfuItor,eruditiffime&doftifl!imeipfe primu refpodit, eamque
vt erroneam impugnauit in libro , cui titulus ; De Frimatu folius D. ?etri , ae
differentia inter ipfim , & D. Paulum . Cuius audoris dodfrinam , ex tot vo-
luminibusmoraIi.«Theologi2e praefertim per ipfum imprcflis,ego femper
fum admiratus & veneratus, vt etiam Refponfa, quiBabipfovelut Oracula
continuoproueniuntfupervrgentifllmasChriftiani OrbisdiflicuItates.Cir-
ca quam praefatam opinionem anno 1647; die 24. lanuar. in generali Con-
gregatione fan^ae Romanoe &vriiuerfaiis Inquifitionis habita coram San- D
diffinio O.N. Innocentio Decimo Decretum fuit;Hanc propofitionem; Pe-
trus & Paulus funt duo ECclefiae Principes , Paftores , Praefides , ac fupremi
Duces, &c. Qiiivnicumcaput conft^tuunt; ita explicatam, vt ponatom-
nimodam^qualitatem inter Petrum& Paulum fine fubordinatione & fubie-
cftionePauliad S. Petrum in poteftate fuprema & regimine vniuerfalis Ec-
iefiK ; h.iereticam eflTe &damn;icam. Quam opinionemegoetiara fecutus in
feciindaimprenione niei operis De Vet. Sacr.Chrift.Ritibus cap.78. eopo-
tiflimum fundamento ; quod fi quce au6loritas Paulo attribuitur fpecialiter ,
carationepotert ipfi aptari , quatenus Petro abfente verePauIu? curam fibi
dele-
DE ROMANI PONTIFICIS PKINCIPATV. 89
A delegatam, &PontificatumK.om2eadniinifiramt; fed Petro alTociatus Ro-
mnsrefpe^i^liue, &fecHndaiio, 8c vtcum(^ue adiuuando edeillum moderatum
Eccleiias . •
Rurfumvero eum dabcre dici CATHOLICVM, qui eideni Romanse C/?'W;«-i.6A<.
Ecclefix;comraunioneconiungitur; illum autenihaberi//i5;*£'/;V««;» qui ab """' w"*"*
jEiufdem CathedriEeftcommunionediuirus; idem f^pe teftatr funt Patres;
inter quosCyprian. de Vnitat.Ecclef ibi ; ^ti Ecclejtce remtitur & rejiftity
qui Cath^dram Petri,Juper (juafuttdata ejl Ecckjia, deferit , in Ecckjiaje effe cott-
fiditl &idemrurfum ep. ^^.jS-Nauigare audent adPetriCathedram i atque
ad Ecclejiam principalem i vndevnitas facerdotalis exorta efi, a fchijmaticis
& profanis litteras ferre ; nec cogitare eos effe Romanos , quorum fides Apqflolo
pradicante laudata eH, ad quos perfidia habere non poj/it acceffumf Optatus
coDtra Parmen.llb.2.aic: Schijmaticum & peccatorem e/Iei qui contra Petri
B.omanam fingularemCathedram , alteram coUocaret . Eademque Ambrofius
^ deObituSatyri» Auguftinusep. i6s.Hieron. ep. j^.adDamaf & alij relati
" per Baron. ad annum 4 j. vbi Spond. num. 3. Hsecque adeo certa > & explo-
rata funt habita , vt quemadmodum omnes t qui Romano fubeflfent IniperiQ
Bomanorim appellatione nobilitati effent, 1. in Vrbe D. de ftatu jiom. {ic om-
nesquotqnotfide&communioneCatholicapoilerent» Romani itidem di-
cerentur; eo quod & ipfa /ides Catholica, i?omana pariter appellaretur , vt ^«^«-«w £«/«-
cx citato Ambrofio de Obitu Satyri, & ex Baron. & Spond. citatis ; prse- ^'^'
ualente hoc loquendi vfu; non folum>quod cum Romana Bcclefia Petri eflet
peculiaris,idemquecaput exifterettotius Ecclefiae vniuerfalis, itaipfameri-
to diceretur Mater&Radix omnium Ecclefiarum totiu* orbis : fed etiani^
quia ex eo quod fundata eflet fupra Petram > eundem &Petrnm > portse in-
feri, nempeh^erefesjnon poHentpraeualereaduerfuseam;fedeafemper con-
feruitura eflet fidero integram & inuiolatam: ficuti expofuerunt IrenjEus lib<'
3. cap.^.Cyprian.ep.Jy. & J7 adCornelium. Hieron. lib.3. Apol. CQnt;ra.
RuftinunL,. ,;.
Q QtmmquaroJRomanaSedes aliarumomniumprimatum teneat : Orlentale
tafticn Ecclefiam pra:ftarc OccidentahfeiiRomanaefriuoIis argumentis con-
tenderuntfadliofiEpifcopipoft Concilium Oecumenicum Goftantinop. hac
vnaleui ratione;quod Chriftusin Orientenatuseflet. Qiiamalij reiecerunt;
vt ex Baron. ann.38 1. vbi Spond. num.7.
Stabilita iam Sede Romana, Petrus Apoftolus , cui vniuerfi gregis cura a_»""
Dominocommiffaerat, ad caeteras Occidentalis Orbis partes, coepic difci- '^"'"^'"•/j' t!"
pulosamandare; qui licet fcriptorum inopia obfcuri peneremanferint^pluri^ dict,mii"'nS.^'
mi tamen in Martyrologio Romano, & apud alios probatos audlores recen-
fiti inueniuntur Sancfli Epifcopi, ab eodem Petro diuerfis teraporibus ad di-
iierfas inftituendas Ecclefias mifli; vt nonimmerito Innocen.primusepift.i.
omnino afleruerit, manifeftum antiquis fuifle, in omneni Italiam, Gallias> Hi-
fpanias, Africam, & Siciliam , Infuhfque adiacentes, nullum hominum infti-
tuilfe Ecclefias,nifi quos Petrus aut eius fucceffbres inftituiifent facerdotes:
Immo &in Britanniam eiufdemipfius ApoftoIipraedicationeEuangeliunu»
Jj penetralfe Metaphraftes 29. lunij & ali; fcribunt : quod haud mirum videri
debet; cum ea Infula recens a Romanis fub Imp. Claudio fubiugata;vt ex Eu-
feb. Orofio, Cafliodoro> & alijs, faciiis inde fuerit ad eam aditus . Ea eniin_,)
quae Dei funt;non ferro, fed moribu^ vitasexemplo, falutaribus monitis, pre-
cibus, lacrymis ftabilienda; fic inermes & exarmatos mittit Petrus Dei Vica-
rius , & tanquam agnos inter lupos ; nec animarum conuerfionera potentiae ,
nobilitati, robori, aut humanae fapientix, fed fola Dei potentia & prudeatia.^
fretus. DeniquevelutaSoleradij,& afonteriui;fic aSede Pefri longe late-
qve fidesChriftianadiiFufa> vbique eft feliciterpropagata; quamquam &
ipruir.met Petrura nonnullas earuradeniprouinciaruni > aliafqueplures per fe
M vifi-
90 DE ROMANI PONTIFICIS PRINCIPATV.
vifitafle>acdo(flriniEuangeIicaimbui{rc antiquiteftantur audores ex Ba- ^
ronio ann.46. &inde Romanum Pont. fucccdentibus annis prouidilTe Epif-
copos in alijs Ecclefijs, Baron.ann.8o. vbi Spond. num.3.
, „. riiriCnobisaperteraonftratur,vtiloraaE PetrusSedemfuampofuerit;quo-
SeUeTpem. liiam .nde Apoltoli per iplum erant mittendi ad vnuierlum oibem tuangeli-
zarci ik ideo Romse, quae erat caputOrbis, Imperij , & omnium Ci' tatum t
pro le <^^ fuccefforibus fuisibifedemfuam coiiocauit . Ita Sandus teo in_.
NataliApoft. Petri&PauIihis verbis; Beatifsmus Petrus Prjnceps Aprfiolici
ofdinh ) adarcemRomani deWtiatur Imperif -yVi ifx 'veritatis; quain omnium
^entiumreuelabaturfalutem,efficaciusfeabipfocapiteper totum mundi corpus
effmderet. &idem Leo ferm.i. in Natalieorumdem, inquk :DiJpofito namque
diuinitus operi maxime congruebat, vt multa regna vno confaderaretur Imperio;
^ cito peruios haberet populos pr<edicatio generalis , quos •vnius teneret regimen
Ciuitatis • Quare quod in Itali^e laudem , Romat potiilimum gratia > diditat
Plinius lib.3. cap. y . in Ecclefiam Rom^nam tam apte quadrat , vt de ipfa po-
tiusquam de Italia di(fla videantur; funt autem: Terra omnium terrarum ea- B
dem alumna^ (^parens mmine Deum elei1a\ qua COELVM IPSVM clariusfa-
ceretifparfa congregaret Imperia, ritufque molliret) & tot Populorum difcordesy
ferafque Unguasfermonis commercio contraheret ad colloquia ; & humanitatem
homini daret , breuiterque vaa cun^arum gentium in toto orbe patria fieret .
HincetiamD.MaximusinNataii Apoft. Petri &PauIi, inquit: VbiMundus
caput harebat Imp^if i ibi Regnifui Principes collocauit . Ideoque Cceli feras
Romatenetj®it orbis Jiabenas.IcriplitD. Petrus Damiani.
SedquaUselTetnatcetsEcclefiaetemporeftatusEccIefiaeRomanae ? Apo-
siutiisAhinith jf^jjjus Paulus adRoni.cap.j. zxf.EQrumfidem aHnunciari in vniuerfo Mundo .
^tflHtuf!'"'*' eofdcmq; Rom.c.iS. Vlenos ejfe dile^ione ac repletos omni Jcientia . ac demu
Rom.i 6. Lllorum obedientiam in omnem locum diuulgatam efe. Quae quidenL.
confiderantes Patresoccafionemindefurapferuntfurarais laudibus extolle-
diipfam Eccleliam Romanam, vt in profopopoeia ad Romanos Confefsores
omnes, quos ahde commendatSan<flus Cyprianusep. 57. fcribens «d Cor- q-
nelium in exilio de eiusconfefsione his verbis : Dum apud i>os 'vnus animus ,
^ (vna vox eii, Ecclefia omnis Romana confcjfa ejl. Claruit, Fratres charifsimi ,
fides,quam de vobisB.ApoJtolus prxdicauit . Hanc iaudem virtutisj & roboris
firmitatem iam tuncinjpirituprdtuidebaty &prteconiofuturorummerita vejlra
conteiians,dumparenteslaudat,filiosprouocabat,dic. iitque fecundum loan.
jChryfoft.homil. 2. in cp. ad Rom. obferuatione dignum , Apoftolum noiu
dixifle Fides veftra manifeftetur > fed Annuncietur in vniuerfo mundo: quod
ficut RomanaEcclefiacredebat;ita &crederedeberentC2eterse nationes;
diiflifque nihil quicquam addendum vel demendum .
Sed alijsprjetermiilis, quse fe offerunt, Hieronymi elogium x\xo iam in-
clinante audiaraus lib. 11 . ad louinianum : Vrbs potensy Vrbs Domina , Vrbs A-
poJioli voce laudata, interpretare vocabulum tuum . Roma aut Fortitucfinis
nomen apud Grxcosefl: aut Sublimitatis apud Hebraos . Vtquoque apud La-
tinosRomainuerfislitterisidem fonat,vtAmor . Etindenon mirum quod
D. Auguftinus pro fummis tria olim videre defiderauerit; Chrijlum in Carne , D
Paulum in Cath^dra > Romam in Flore .
Cumque autem non folum Apoftoli voce > veruni & hxreticorum affirma-
^mfuffHrVn tionecertumhaberetur, vbiEcciefianoncfret CathoIica> nec ibi efTe pof-
commumo»em feyeritatcm; & contra vbi probaretur Catholica, ibi reperiri necefTario
zc,iefii.Kon>. ^,gj..j^j.gj^. propterea eofdem a Catholico nomine > adeoque a veritate^
prorfus excludi , quibus EcclefiaRomana noncommunicat, nec Formata-
rum commercio coniungitur. Optatus Meleuit. lib.2. & 7. Hinc fubdolo
Diaboli confilio conati fuflt Nouatorcs Romanas EccJefiae communionem_.
fuflfurari; vtficCatholicividerenturivtdeMontano Haerefiarcha refert Ba-
ironius
D£ ROMANI PONTIFICIS PRINCIPATV. 91
J^ roniusannoi73. vbi Spondanusnum.2. &cde Ruffino j vtinde faeculihomi-
nes in aircnfum iui traherer, ac fimplicesiliuderet; ex D. Hieronymo tradit
Baron. in an. 597. vbiSpond.num.j. &a!ij paflim .
Hanc autein ilomanam Eccleiiam nulhs hserefum fordibus inquinatanu n«/&W/J".
vnquamtuiffe, teitatifuntfuis quibufquefsecuJisantiqui Parres; alijsquoq; *«j <v« »«««/.
camdem egregijs celebrantes eJogijs ; etenim Hygino Papa fedente, cum fe "'*''"' *
Romamcontuliflenc VaJentinus & Cerdoh^refiarchae, & fe CathoJicos
aimbo profitentes ; ficfte vel vere palinodiamdein ibidem recantantes ; non_,
proptereaRomanx Ecclefiae doctrinaviolata remanfit : immo ijdem ab ea-
dem Eccleiia damnati reperiuntur, ad cuius fidei integritatem , qux ab
Apoftolis accepta , inconiipta femper permanferat> quamuisad eam iJIi pro-
uocaflent; vt exIrcn<eo Jib.^.cap.^. & TertuJI.de Praefcrip. cap.36. refert
Baron. anno i ? J. vbi Spond. num.i. Calumniantur vJteriusin hoc Nouato-
res , luftinumfcripfifl^eadPiumPapara de nonnullis, qui corrupifltnt Ec^
_ clefiafticamdifciplinam. At verocurahaec ad Romanum Epifcopum po-
-" tius quaad alium quempiam fcripta fuiflfent, vtfaluti fuigregis illeconfuleret,
non indeargui poteft difcipJinam , feu do<flrinam Rom.J0ccJefi«corruptam;
cumfandluslrenxusin fuis lcnptiiiib. 3. cap ^.'Sc^. qu^ conftatpoft lufti-
ni martyrium edidiflTeJucuIentiifimumproferatdeconfertfata femper aRo-
mana Ecclefia Apoftoiicsfidei) & traditionis integritate teftimonium_.:
quod etiam refert Baron, adannum i6j. vbi Spond.num.3. Prsterea Hege-
fippusfcriptorceleberrimus, vt Eufeb. & Hieron ex eius fcriptis college-
func, indubitantcraflMsrit, nullam Ecclefiamfuifl^e.in qua itaferuata fuiflfent
omnia, vtLex pr^efcripferat, docuerant Prophetae, Dominus ipfe praedi-
cauerat , ficuti in Romana , vfque ad Eleutherium , fub quo ea fcribebat : vt
refert etiam Baron. anno i^^.vbi Spondanus num.6. Similiter D. Auguft,
ep i62.adEpifcoposDonatiftas fcribens, demonftrat fatisfibi vifumeflej,
q^iodRomanse Ecclefiae, iti (jua femper ApoHolica Cathedraviguit princu
patus, & cundlis terris , vnde Euangelium ad ipfara Africam venit, per com-
(2 municatoriaslittcras coniungeretur; vnde& p^ratus cffet caufam dicere ,fi
ab co iilas Ecclefias aduerfari; conarcntur alienare . vt etiam Baron. an. 306.
vbi Spond. num.12. Quibusacceditetiam.vt Theodoretus Epifcopus Cyri>
curadefuadepofitioneadfedem ApoftoIicamappeJIaflTet, fic inquitin epift.
113. II 5. ad Renatum Epifcopum : Habetenim fanHiJJimA Romana fedes
omnium per orbem Erclefiarum principatum , cum multis alijs de caufis , tum
maximei (juodh^retictelabisimmunis permanfit, ^ Apofiolicam gratiamim-
macula^tam feruauit . VtrefertetiamBaron. ^«^0449. vbiSpond.num. 14.
Ac deniqueeamdem RomanamEccIcfiamnulJis Hajrefibus inquinatam te-
ftati funt fuis quibufque faeculis antiqui Patres, & recenciorcs omnes, de qui-^
bus Baron. & ali; fcribentes .
In his quie de Scde Petri impolluta ab H^erefibus feruanda iam diximus : zechfia m
viguir femper vigilans Dei prouidentia; cum praefertim Romanus Pont.Ani p^oi^i^^nntu im.
cctus, qui ralns aHertionibus Montani, ociociorum deceptus ( conati lunt (tbus.
cnim iIIi/?oman3eEccIefia;communionemfuff"urari, quo fic ab vniuerfa Ca-
*^ thoJica EccJefia viderentur efl!e recepti ) quamquam pacificas litteras ilJis
traditas continuo Pontifex reuocaflet : quandoquidem in omnibus fpeciem
pictatis jJIi praefeferrent , & donisprophetiae &miracuIorum apparerent or-
nati.necnonfcripturasomnes recipcrcnt cum Cathoiicis , & difciplinam
Ecclefiafticam ardlilTime feruarent, ieiunia, continentiam, martyria , aUaque
cundain pretio apudCathoIicos excolerediligentifljmccurarent. In quo
fubdoJum DiaboJi confilium apparuit; qui cum nihil per hsercticorum tiirpi-
tudines profeciffet aduerfus Ecclefiam;eandem iam contrarijs armis per fan-
dtitudinisfpeciem expugnareconatuseft, vtexBaron.ann. 173. vbiSpond.
num.2- Praeterea quamquamSiriciusPapa excufetur denondamnato Pvuf-
M 3 tiino;
9 2 DE ROM ANI PONTIFICIS PRINCIPAT V .
fino; facfliimeftj vtquodhaudcitdpericlitantioccurritEcclefice, ipfe ci- /^
tiliime anni fequentis exordio ex hac vita fublatus fuerit . Frequentibus enini
atquepauendiselt demonliratum exemplis» Pontitices illos, qui caufarru
iidei pauiofegniustra(5tarent, a Chrilto primano omnium Paitore fuiifej
quam celeriter fubtradtos ; inuigilante iugiter fuper Romanam Eccielianij
diuinaprouidentia» ne qua velleui lufpicionehserericae contagionis afper»
geietur, refert Baron.ann. 597. vbiSpond. nura.6. Elt etiam in hoc confi-
deratione dignum» Anaftafium Papam , quamuis in Catholica fide integer ef.
fet) propeniioripfetamenfueritin rertituendo fublato e Diptychis Acaci)
hjeretici nomine; fed morteprasuentumidpraeftareminime valuifle; in hoc
eltquidemquomaximeadmireris diuinam Prouidentiam erga RomananL.
Eccleiiam , cum titubantem eius Redliorem ex humanis ante fubduxerit , qua
quodmeditaretur impleret ; ficut&dealijs eiufdem Ecclefiae Pontificibus
accidiife, docent Annales, vtexBaron. 3^^04.97. vbi Spond. num.5, Nec
pr^tereundum recenfere qualiter Vigilius fchifmaticus) & in Romanum_;
l^ontificatum fimoniace intrufuS) viuente adiiuc Siluerio legitime eledo ) ■'^
nemodixeritiureillumfuiiTe tunc Romanum Pontificem; mortuo autenij
Siluerio, cumaRomanoCleroidem Vigiliusad euitandum imminens fchif-
inalegitimefuiiTeteleiftus. Haeccunfta Dei nutu eifefadta, Romanam Ec-
clefiam IblicitiusgubernantiS) probauiteuentus; fiquidemftatimvbi legi-
tima eledione Petri thronum Vigilius afcendit , facerdotale robur ab hac
lidei Petra in tantu accepit, vtplane ad confutandashaerefes vifus fit habuif-
fea Domino Apoitolatum , vtidem Baron. aniio 538. vbi Spond. num.4. ac
rurfns Baron.anno S40. vbi Spond. num.3.
Circa vero priuilegia R omanae Ecclefiae competentia non ab hominibus ,
priuihgh^i). fedaChrifto in Petro efTe collata; & a Petroin fuccelTores transfufa Ire-
maniUiiif.i^ iiseus , Cyprianus cum alijs Latinis&GrijecisPatribus abexordio nafcentis
chpfo. EcclefiaiCumRomanisPontificibus funt atteitaci. Etenim eadem ipfa col-
lata a Doniino in Petriim fumma omnium poteftas in pofteros eius Cathedrae
fucceffores eft deriuata.vtex Augultinoin lo.tradl.jo. & 124. 8c ep.i6j.ad ^
Genes. cum alijs palftm j)idemqueRoma>iisPont. multa tnbuta funt De-
creta,quceab antiquiori Apoftolorum traditioiiederiuabant. Baron. anjio
136. vbi^pond.infin. :■ '
In hancRomana^Ecclefiaeauifloritatem abipfoDeo ftabilitam nullum_«
imterntor "ui- lus vuquam habuilTe Reges 5c Imperatores y vt eft communis omnium Patrii
lurrnushahetm ^ Qodlorum fentcntia . Hinc circa obedientiam ab Imperatoribus & Re-
jia. gibus praediCtis exhibendara digna Caroli Margntlmp.ienrentia., de qua iyl.
Decreto Dilt ip.cap.^. & inConcilio Tribur. cap. 30. hisverbis.- In me*
moriam B. Petri Apoftoli honoremus San^am Roman.jm.&-Apofiolicam Sedem',
vt qua nobis Sacerdotalis Mater eft dignitatis , efse debeatEcrleJiafiic£ Magiftra
rationis . ^uare feruanda eH cum manfuetudine humilitas; vt licet vixferendu
abilla SanBa Sede imponatnr iugum, tamenferamus-, ^pia deuotionetoleremut.
&Ccet. Hi>:c porro tanti Principis ftatuta audiant & erubefcant illi 1 qui ei
penitusaduerfariaslegescondunt, timeantquenequando fi ifta facere per-
f euerant , Oeus vindex exurgens virga furoris ferrea tamquam vas figuli con- D
fringateos ; atque cxeraploCaroli difcant cxobedientia erga Sedem Apo-
ftolicam ) & obferuantia legum Eccleliafticarum ) Regna & Imperia propa-^
oare ac firmiter ftabilire . Caeterura idem imitanda animi fubmiflione deuo.r
tum fe indigetat Sanftae Ecclefi«defenforem , humilemque adiutorem; ex-
cufatque non i'e pr.^fcribereleges Epifcopis, fed adraonere vt ipfi paternas
fant^ionescultodirifacerent)refert Baron. ann. 80,1. vbi Spond. nura. 31.
Lubethic etiara referrc de Fridericoj^nobarbo Imp.qui fsepius contra-
RomanseEcclefiae priuilegia & immunitates cuminfurrexiffet; in conuen-
tuab ipfo colledto Roncaliaeprope Placentiam ad inquirendum^quasefrent
Rega-
xm ettam *
mmo Ponttf.
m ROMANI PONTIFICIS PRINCIPATV. 9 3
j^ Regalia Impcri) in Lombardia ad ipAim fpedantia ? tunc ipfe Imp. equitans
in medio Bulgari ScMarrini luriiconfultorum Bononienlium > quseiiuit ab
eis , Vtrum ipie de iure elTet Dominus mundi / Bulgarumque refpondilfe no
efle Dominum quantum ad proprietatem» Martinum vcro affcruiire effe Uo-
minunii ideoquelmperatorem;cumipfedefcendiflet abequo> eum Martino
donafle; Bulgarum autem dixifTe: Amifi equum > quia dixi ^quum. De iito
autem Martino , qui tanta tribuitadulatorielmperatori, refert lafon, niiiil
vnquam fani verique dixifTe ; qui etiam quod ceruicofus elt iiabitus, vt quam
femeJ defendendamfufcepiiTetopinionem > quantumlibet erroneam , & fin-
gularem, obitinate tueri perfeuerarit; in vulgare prouerbium eius duricies a-
pud lurifconfultosin hanc vfquediem pertrantijt, \tMartinum appellent,
quifuajipfiusfingularifententispertinaci itudio inhaerefcat. itaexChro-
nicisrefertBaron.ann. iiyS.vbiSpond. num.2. Sc^-
Prsterea etfi autentico omniqueexpartefide conflante diplomate ali- cmteffi^contr»
cuius quantumuis alioqui legitimi Romani Pontificis, conceffa monftrari ^l'."""'" ^^-
■sB poflent ; nec fic fubiiflerent , quai contraprxcipua Ecclefise Romans iura 'sln
inuenirentar effedifpofita. Nam DefideriusCardinalis Abbas Caflinenlis "ontenent.
poflea Viiftor PapaTertius, Henrico Imp. iura Ecclefiaflica inuadenti Jn_.
faciem obiecic > vt in Chronic. Cafnn.lib.^. cap.49. his verbis ; Sedes Apo-
Jiolica Domifia efl nqfira f nonancilla, nec alicui fubdita , fed omnibus pneU-
ta: (^ideonuUaomninoratione fub iugum a qnoquam mitti potejl . ^od Ji
a Nicolao Papa faBum efl ( fcilicet vt arbitrium expe>5taretur Imperato-
ris in eleclione JRomaniPotificis; quod falso prastendebatur.' ) iniuHc pro-
fe6lo , c^" temere prjefumptum eH : non tamen cuiufdam siultitia , vel temerita-
teamittit Ecclejia dignitatem fuam . Vc refert etia Baron. ad ann. 1097. vbi
Spond. num.43. Ac etiamfan£lus BrunusEpifcopusSigni^e, accumeo plu-
rimiaiij Epifcopi &Cardinalesin Concilio Romano coegerunt Pafchalem
Papam Secundum reuocare, quxcontraRoman^ Eccletix iura promifif-
fet Henrico Imperatori, vt idem Baron. auno 1112. (5c fequentibuscuni_,
r\ Spondano .
Cumque apud omnes in confefl[b fit> Priuilegia ab Apoflol. Sede coliata.,
non deberecontra eamdemEccIefiammilitare. In quam fententiam Nico- f^""igi* <■»»-
laiis Papa 1. in Decretaii,quam habuit ad Henricum Archiepifcopum Turo- fioLnondihtw
nenfem,vbi agit depriuilegio ab Apofl:. Sede conceiib Rheraenfi Ecclefise, tffi ^rtwif.are.
quo eius Archiepifcopus Hincmarus cotra ius abuteretur , h^ec habet inter
alia ; S/c Apofiolica Sedesaliena iura cufiodit , vt fua non minuat : Jic honorem
debitum daty "ut fuum non tribuat alienis. Nam ^arma illi a nobis collata > ita
-volumus 'utpro eojint valida , "vt potiuspro nobis , vbi necejfeejl, non contra nos
Jirmitatem abtineant . Et idem Nicolaus ep. 30. ad Carolum Francorum Re-
gem de priuilegio Apoftolic* Sedis , quo ad eam omnes appellandi , nullius
obice priuiiegij , habeant facultatem , agit> vcreferturper Baron. ann. 1097.
vbiSpond. num.44. Haecvero Dcoaccepta, Angelis&hominibusreuere-
da, abipfoexoidionafcentisEccIefi;£vfureceptaatqueprobata, nuUius di-
plomatis occafione adducendafunc.indifcrimen, nequeludibrioexponen-
D da» neque vllatenusabolenda.» .
Huius Romanse Sedis primatus tantavenerationeomni tempore eftha-
bitus: vtabfqueeiusaudoritate Synodumvniuerfalemcolligi, &Ecclefijs sfdi"^pML
decreta fanciri nefas; idomnino prohibenteCanoneEccIefiaflico, quo veti- concUijs.
tumjvt ait Socrates Iib-2. cap. 1 3. Ne decreta abfque fententia Epifcopi Romani
EccleJijsfaHcirentur.xcicn Baron.ann.32S' ^bi Spond. num.j. &4S. Vtetia
ide.m Baron. ann.34z.vbiSpond.num.8.EiufdemqueRomani Pont. fuicijf-
dem Concilijs prxfidere, etiam ex Baron. ann.449. vbl Spond. num. J . nec-
non extra Vrbem praediflis intereffe , nifi per Legatos de Latere non con-
faeuitjvcdeLegatisad ConcihumEphefinum a Sanifto Lecne miilis apud
Con-
94 OE ROMANI PONTIFICIS PRINCIPATSr.
Concilium Chalcedoncn. A(ft. i . Baron. eodem anno 449. nura.9. Qiiodque A
in Oecumenicis fieri confueuiffe , vt a Synodo folita mitti ad Romanum.,
Pontificem, quae aPatribus decreta effent , & audtoritate iplius firmarentur;
vtin ConcilioChalcedonen.A(ft.3.in fin. &rcfeit Baroniusann^ji. n.32.
Qiiamquam OecumeniGo Concilio opus non fit, vbi Romanus Pont. aliquid
definiuifiec, videFlauiano tribuentetantamvim litteris Romani Pont. qux
poirenth2erefesfundituseuertere,vbieaedemaliquiddefiniuifrent, vt apud
6. Leonem ante ep.7. tradit pariter Baron. an. 449.^ i.
prima fedes Quod incompertum omni suo fuit apudomn^sPatres, vtPrimafedes
inemineiudtca. omnes iudicet & a nemine iudicetur: etenim in pr«tenfo acflu infidelitatis
""^' Marcellini Papae , nunquam trecenti i!ii Epifcopi aufi funt in eum ferre fen-
tentiam damnationis> quinpotiusf^pe ab omnibus acclamatum eft : Prima
fedcs d nemine iudicabitur . Tu reus > tu iudex , ex ore tuo condemnaberis . Ne-
movnquam iudtcauit Vontificem . Ex Baron. an.302. vbi Spond. num. 16. Et
in Concilio Romano fub Siluefiro intcr caetera decretum : Vtnemo dijudicet
priTKam fedem > quoniam omnes fedes d prima fede iuHitiam dejiderant temve- o^
rari: neque quoque ab Augufto , nequeab ommClero , neque d Regibus ^ neque
d Populo iudex iudicetur , Qiiem v.anonem pofiiea citauit Nicolaus Papa^
aduerfus Michaelem Imp-vtrefeitidem Baron.an.^^^.vbiSpond.n.^o.Prae-
terea cum calumniatores in Palmari Synodo Vifitatorem contra Symma-
chumPapampetijirent, acriterinillos Synodusinuehitur , quod contra re-
ligionem, contraftatijtaveterum, contraregulas maiorumid egiflent, vt per
cumdera Baron. ann 499. vbi Spond num.6. Sicuti quoque Leo Papa Ter-
tius a criminibus fibi obiedis intendens fe purgare : cum ab Imperatore Ca-
rolo Magno fuiilent in Bafilica Vaticanaomnes Epifcopi Italiae» & Gallise
conc^reaati, vtcrimina prajdifla examinarentur , omnes iftos vno orc di-
xifle : Nos ApoHolicam fedem > qud eH caput omninm Dei Ecclejiarum , iudi'
care non audemus: namab ipfanos omnes, &Vicario fuo iudicamur ; ipfaau-
tem d nemine iudicatur , quemadmodum antiquitus mos fuit: fed Jicut ipfe
Summus Pont. confueuit , iubeat, canonice obediemus . Refert etiara Baronius ^
anno 800. vbi Spondan. num.2. Similiter &Papi.^ab Epifcopis fchifmaticis
fuifle Gregorium Septimum Romanum Pontificem excommunicatum; Prin-
cipesauteminhocancipitesaPeritis refponfum prudenter accepifie : Ro-
tnanum Pontificem d nemineiudicandum , obidqiiednulloexcommunicaripof
fe; excommunicatofqueefeyquitaliaprtefimpfifeiit. Vtidem Baron.an.1075.
vbiSpond. n.f.
. , r Suprema haec Romani Antiftitisau^floritas in vniuerfaEcclefia ablnfide-
^fuhusfupuL Hbus agnita etiamfuit,ab Aurehanoeihnicolmp.cum ipfe imperaflTet, vt
ttuititritas . eiedoPauIo dedomo EccIefijoAntiochenae illis tribueretur , quibus Itaiiae
& Vrbis Romae Epifcopi per litteras itlam tribuendam prjefcriberent; tunc-
quepenitusPaulumefieeiedum, Eufeb. lib^.hift. cap 24. ad fin. Hinc vfq;
innotuifteapparetRomani Pontificistoto orbe poteftatem ; vt & Ethni-
cos nonlateret, fic demum aliorum Epifcoporum fententias efte ratas, fi
easipfeconfirmaflet. Baronius an.272. vbiSpond.num.3. Praetereaab Am-
miano fcriptore Gentili lib i f. refertur quod Liberius Chriftianae Religio- D
nis Antiftes Conftanti Imperatori in caufaAthanaiij aperterecalcitrans;cui
jpfelmperatorfemperinfeftus; licet fciret impletum: -Tamen au&oritate,
auapotiunturteterniS Vrbis Epifcopit firmari defiderio nitebatur ardenti , &c.
Hiec Ammianus, qui cum efl^etEthnicus, nonpotuit deaudtoritateSummi
Pontificisloqui , nili quae omnibus etiam a Keligione Chriftiana alienis no-
tiflimaeflent",vt idem Baron.an. 23 j, vbiSpond.num.7. Quodque etiamu
patet? vtinfeIixiIlePr^/f.v?rf^«-fiamConfuldefignatus, cum amplitudijiem
Epifcopatus Vrbis Confulatui picetulifset : homo quidem facrilegus , & Ido-
lorum ci:ltor;'folebat, vt ait Hieronym. ep. ad Pammachium : Audens B.Da-
majo
D£ ROMANI FONTIFICIS PRINCIPATV. 95
A m^fo Piipx Mcere ; Facrte ma Romaft£ Vrbii Epi/copum>& ero protinus CbriUia'
nus . Hinc iiquiddconihtin v^rbe RomaniPont. dignitatem etiam Princi-
pumethnicoruniOwilos pellcxiTe; cumomnesR.eipublic2eMagi(tratusiiuic
vni Magiliratuiccderffnt, vt Cafsiodor.Iib.io.per variasEpiitolas docuit.
-.^ £t limiliter Ji.bc eadem in vniuerla Ecclefia aufloritas agnita a maioribus ^ • . „
fedibus, 3c abipfisetiam Haeredcis, atque ab vniuerfo denique orbe Chri- J^K^iyomnC
iliano: vcdelo.Chryfortoraoappdlantelnnocentium RomanumPont. ad- i>»' i*dti>u).
uerfus Theophilura /ilexancirinum \ cuius honoriiica legatio quatuor Epif^
coporum>duorura Diaconorura» auilafuit litteris quadrag'nta Epifcoporii
communionis loannis, nejnon CleriConilanrinopolitani,qul omnes confir-
maruat, qu« a loanne fcripta eT nt: iicuti etiam ex altera parte Fheophilua
praeuenireiludens.Legatura^Xomainmiferat AlexandrinaeEccleli=e Ledlore.
Magnaporroprouidenti-s .'ermiut Deusihaec inter tantos Epifcopos in_.
Oriente aglUri, ^tcerr : judicioexploratum pofleris redderetur, quinam \
invniueriaEccleiiarjth^^hca principemlocuratenea': ,quemqae taraiudi-
^ ccsquamRei damaatj p.;nter infp!ceredebeant;ilh qaoalcirenterainetius
fuprafe itare tribunai, iitiiriagno fiiatiointelligerent, aliquod reliquum effej
confugium, quod iniqua n fc^ 'aani p • ^ fe-uri peterent . Vt refert Baron.
anii.4.04. vbi Spond. n.5, Pr:ete *5 Tiu.iC^ndum quod PapaHormifda nun-
quam permiferit recipi in comT- ' .t;'«,?m E..phemium & Macedonium ob
retentum percinaciter nomen ACar^l Ep fcopi Conilatinopolitani Schifma-
tici &H.ereticorumcommunionepoiiUti; vnde planeeluxit, quanta eiTetin
vniuerfa Ecclelia moderanda Apoitolic^ Ssdis au(floritas , dum quae tantae
Ciuitatis tam frequens Populu^ vna cura Monachis 8c Clericis petijlTet , &
congregati in Synodo Orthodoxi Epifcopi ilabililset, confentiente Impera-
tore I vno tantum R.oraano Pontifice diiTentiente, irrita prorfus redditafunC
EKt. apudSynod. Conitan.fub Men. AdLi. alias. 5. Screfert Baron. an-jiS.
vbi Spond. n.6. &alibihaec f«epiffime .
Defumma RomaniPont.in omnes vbique Ecclefias au(floritate, eadera-.
Q^ etiara ab Imperatoribus agnita , 5c aduerfus refradlarios defenfa, vt inCon- Abimptyatori-
iiitutione Va'entinianilmp.ibi: Ecckjiarumpax ■vhiqueferuabitur , &infra-.: bnsr.gntu.
Hac perenni faniiione decernimusj ne quid tam Epifcopis Gallicjnis. cfmmalia-
rum prouinciarum contra eonfuetudinem 'oeterem liceat Jine •venerahilis Papa
Vrhis <eternjs auSioritate tentari : fed illis ommbufque pro lege Jit , quicquid fan-
xit, 'Oelfanxerit Apofiolic^ Sedis au^oritate : ita vt quifquis Epfcoporum adiu-
dicium Romani Antifiitis euocatus venire neglexerit, per moderatorem eiufdem
prouincia adejfe cogaturpsr omnia feruatis > qua Diui parentes noRri Romana
EccleJiiH detulerunt . vc refert Baron. ann.445. n. j.
Etquodmaxime pertinet ad RoroaHae Ecclefise dignitatem : fiatutum in-.
Concilio Sardicenfi , vt ii quis in iudicio coraprouincialium Epifcoporum_. stJmApo^^
fe iniufte damnatum putaret, hberum ei efTet prouocare ad Romanum Pont.
qui veliudicata confirmaret , vel denuo eandera caufam cognofceret . Rur-
fumque in Appellationibus ad Romanum Pont. libcrum ei eiTet vel caufart.
delegare finitimis Epifcopis, aut e latere Presbyteros in prouinciam mittere,
D cura alijsfimilibus inpropofito Decretis; de quibus Baron. anno347. vbi
Spond. num. 12. & refertCard. Peronain Refponf. ad Regera Magn« Bri-
tanniazlib.i. cap.^3. Gallico idiomatei, .
Ad eandera Apoftolicam Sedem deferri folitae vndique Epifcoporunu. ,
ali.^que maioris momenti caufae . Vt in primo tomo Concil. prima inter epiil:.
lulij Papae.vtrefertBaron, an.342. vbiSpond.n.S.&adeamderaexaminan-
da mitti folita fcripta dcFide :quippe quod&fcientisclauemapudeamEc-
clefiam efTe maiores omnes Orthodoxi intelligerent . Baronius ann.495. vbi
Spond. num.5.
Eiufdem Romani Pont. ab ipfo initio fuit Epifcopos & Ecclefias vbiuis
pofi-
96 DE ROMANI PONTIFICIS PRINCIPATV.
pofitas i prseeeptis fuis non obtemp^rantes a communione Catholica fecltt- \
dcre: ficuti Vidloris Papseexcommunicatiofulminata contra Afi« Eccle-
fias, Quaenon obtemperaruntlitteriseiufdem de celebrando Pafchatc dic
Dominico femper poft Decimamquartam Lunam, Eufeb. hb.j. hift. cap. 23.
&feq. Baron.an.198. vbi Spond. numi. Grande fiquidem facinus femper
vifum ert Romani Pont. litteras conteninere , vt idem Baronius an. 449. vbr
Spond. num.io.
Fuit etiam Romanae fedis confuetudo mittere Legatos ad erigendam co!-
lapfam Orientalem Ecclefiam; ficuti Leo direxit Conftantinopoiim Legatos»
quilapfos ad Ecclefiam Catholicam redirevoIentes,probarent, vtinepift.
Leonis 33. & tradit Baron. an. 450. niim.2.
DifpenfaredeSynodorum Oecumenicarum dccretis 8c Canonibus Ec-
clefiEe confueuit oiim Romanus Pontifex ; ficuti olim Proclus creatus iam..
Cyzicenus Epifcopus repellendus videbatur a fede Conftantinopolitana..,
quod prohiberent Canones eiufmodi in ahas fedes Epifcoporum translatio-
nes, Socrat. lib.7.cap.39. Baron. an. 434. vbi Spond. num.i. Vt etiam ele- -D
(flioStephaniEpifcopi Antiocheni faiflaConftantinopoli contra vfum anti-
quum Simplicius Papa ratara habuit. Simplicius epift. 13. Etidem Baron.
an.479. numi ;
Potuitque etiam abfoluere damnatos a Synodis > & abfque vllo Synodali
conuentu damnarenoxios, vt ex Gelafij Papje cp. ii.&apud Baronium
an.^g^r.num.^.
Ad hanc eamdem Apoftolicam fedem propter iliius inuiolatam fidemj
i^fuhittma, QQ^Cuifjtionesvndiquefrequentes omni tempore, a magnis viriSiEcclcfijs»
Synodifque; ficutiadEleutheriumPapam Martyres Lugdunenfes in vincu-
1 lis tunc retenti per Irenseum eiulHem Ecciefisjpresbyterum petentes,vt pax
& concordia in Ecclefijs conftitueretur; vt ex Eufeb. & Hieron. de Script.
Ecclef.in Irena:otradic Baron. adan. I79. vbi Spoid. num.j. PraetereaCy-
prianus ep. 23.29. &feq.Apoftolieam fedem quamuis Paftore vacantenij
confultat, Vtrura lapfis ab Epifcopisfitconcedenda pax, quam aMarty- q
ribus obtinuerant» vt refert Baron . an. 25:3. vbi Spond. num. 13. Ac etiam_,
ConciliumCarthaginen.tertium Canon. 48. ad Snicium Romanum Ponti-
ficem confultat de baptizandis in infantia; & eodem anno ab eodcm Conci-
lio ad Anaftafium Siricij fuccefTorem mittitur confultatio» vt Africans Ec-
clefisB miniftris indigenti confulerenr, cxeodem Baron. an. 397. vbi Spond.
num.io. Nec non etiaro fan£lus Vidlrichis Epilcopus Rothomagen. ab Inno-
centio Papa decretalem recipit in his > quae fpedant ad Ecclefiafticam difci-
plinara; ficuti & fimiles ahos dodrina & faniftitate fpedtatos vbique Epi-
fcoposj quamtumlibetipfiad informandam Ecclcfiafiicis inftitutisplebem
fidelem fatis fibi efTe videri pofifent; exfontetamen folitoshaurire aquas,
quodfirmiorisfcirentefTeroboris, maioriquefufcipi reuerentia» quod ab
ApoftoHca fede conftaret effe petitum ; vt idera Baroii . an. 404. vbi Spond.
num.2o. Quamquammos vetusdeConfuItationibusinEccIefia etiam fuerit,
Epifcoposprimumconfuleredebere fuos Metropolitanos ; quos fi eadem».
contingeretignorare; tiincdemumconfuIendumefTe Sumraum Pontificem, I!)
S. Leo ep.9i. TheodoroEpifcopo; & haec alibi fsepiffime.
Quoniam Romani Pontificis fuprema in Ecclefia eft maieftas ; Bonifacius
hcrJls rouTfi'. Papa Quartus , vbi primum fedem Pontificiam eft adeptus , ad reprimendara
e/itum feuiUtus Qericorum ambitionem Pontificatibiis inhiantium , Concilium in Eccle-
uvf.,rv,.Mncm. ^^ y^^jcana habuit,'aduerfus cos, quifuperftiteadhuc Romano Pontifico
deeoquiefTetpofteius obitumcligendus in fuccefTorem tradtarent. vt ex
. Baron. an. 606 num.4.
Ncc defuerunt ex hoc diuerfis temporibas? qui illius eletftionem tyranni-
ce fibi vfurpartint ; inde emanauit decretwm vere Apoftolicura a Symmacho
in
DE ROMANI PONTIFIGIS PRINrCIPATV . 97
^ In Concilio Romano ftabilitum, quo ab eleftione Roniani Pont. Laicorunij
praefumptio quamuis fulta rcgia potentia arceretur, vt refert Baron. an. 502.
vbi Spond. num.y.
Ex his Laicisjqui di(flum iuseligendifibi airogare pr^fumpferunt, fuit O-
doacerArianusRexErdorum. Inde FelixtertiusadPontificatum affump-
tus> Romae cogens Conciliimi 42. Epilcoporum>&Legatos Conftantinopo-
]'m ad Zenonem Imp. mittens, fortiter in id reftitit; vt eminens agnofceretur
Romanas Ecclefisefubijcincfcia audloritas ; dum licet Rom.^ fubEruIis Aria-
nis propemodum captiua videretur; tanto tamen polleret Iraperio ( perinde
ac G fuiflent tempora Conftahtini, atque Theodofij Impp.) non Romae tan-
tum,fed vbique terrarum vbivigeretChriftianareligio. Baron. ann.483. vbi
Spond. num.3- . •:»
Cajterum Theodoricus Gothus Italise Rex,quod nuHus vnquam Ethnico-
rum Principum praeter Odoacrem aufus fuerat, ifte H«reticus meditatus im-
pleuit; nimirum vt redigeretinferuitutem Romanam Ecclefiam.dum Sumnii
^ Pontificis ele£lionem atq; nominationemfibiprocaciterarrogauit.Vt autem
fu^ipfius voluntati nullaefletoccafio refragandi; quem in RomanoCiero
probatiflimum nouitvirum, Felicem Papam nominauit. Accepifle tamen-
pol^ea>tantapr3efumptionofcitur ) moderationem illam, vt expriftinovfu
Clerus deligeret Pontificem , quem Rex fuo confirmaret aflenfu : quam qui-
dem ab Arianis Itali» Regibus vindicatam fibityrannice au(floritatem,i)s
de medio fublatis> Orientalis orbis Imperatores fibi pariter arrogarunt > ac
denuo ceflerunt; vt infra videbimus . Baron. ann.526. vbi Spond, num.2.
Porro luftiniani Iraperatoris au^toritatepoft vindicatam Vrbemcurav-
niuerfa Itaiia a Gothorum dominatione ; Pontificem creatum effe PelagiunLi
^ Archidiaconum natione Romanum , refert Anaftafius in Vigilio in fin. Iam_.
enim fibi audtoritatem exemplo Arianorum Gothorum Regum arrogauerat ;
& qui pr» caeteris videri voluit pius , fe maxime impium pr«ftitit ; dum du-
fiores coegit Romanam Ecclefiam fubire conditiones , quam tulerat fub Eth >
f^ nicis Imperatoribus; de quibus nulla eftynquam mentio,quodanteacon-
firmationem eleif^i in Romanum Pont. fibi aliquando au£loritatem -vrfurpaue-
rint . Sicque du£la eft in captiuitatem Domina gentium ; & Regina prouin-
ciarum facfia eft fub tributo, ficuti ex leremia deplorauit Sandlus Gregor. iiu
quartum pfalmiim poenitentialem : cum & doluit non fine certe oblatione^
pecuniaeeiufmodi fieri folitam ab Imperatore probationem Romani Pont. vt-
exBaron. ann.jjj. vbiSpond. num.i. acetiamidem Baron. ann. jpo.vhi
Spond.num. 3.&8. Eam vero coadlam conditionem adimplentes Pontifi-
ces, non fuere in crimen vocandi;quippe quod eis elecftio legitime fada con-
tuIeritPontificatum, non Regum> vellmpp.tyranice vfurpataconfirmatio :
proqualicitepecunia dari potuit,quod non redimeretur ea Pontificatus.fed
liberatio a vexatione ; cum aliasnon liceret munus Pontificium exercert,.-
Exepift. D. Gregor. i2.epift. 27. Indid 7.
Quomodo autem adminiftrareturRomana Ecclefia, dum qui ele(ftus erat pendente eofir.
Pontifex, vetabatur tyrannice munusfuumexercere, donec accederet Ira- '^*'^J^/'7''*
D peratoris confirmatio.fic enim habet infcriptio , vt ex Epiftola San£li Mar- lin^aretur rI'.
tini PapK ad Eliterum, in abfentia Pontifiicis locum ipfius repraefentare con- '»"»'' ^f^^"'
fueuifle Archidiaconum> Archipresbyterum,& Primicerium,vt in his verbis:
DileBiJJimis Thomiafio & C£t. Hilarius Archipresbyter , ^pruam locum Saa-
fftt Sedis Apoflolicte > loannes Diaconus , <^ in Dei nomine eleflus , item loannes
Primiceriusy&feruans locum Sanfl£ Sedis ApoJloUca , d^ loannes feruus DeiCo-
filiarius eiufdemApofiolica Sedis . Vnde videas curam Romznx, vniuerfalifq;
Ecclefiae non eledum Poniificem folum geflifle> fed quatuor fimul eiufdem.,
fccclcfiae praecipue miniftros . Baron. ann. 6"^^. vbi Spond. num. 3.
Aniio autem 68 1. Refert Anaftafius Bibiioth. per Legatos Sedis Apoftoi.
N (X
98 DE ROMANI PONTIFICIS PRINCIPATV.
exOrlente Romam redeunces fcriptam ab Imp, ConflantinoPogon.ad Pa- /^
ulraturkfZ'. pani Agathoncm Epiftolam, quam Sacram vocabant j qua rignificauit fc libe-
th^e pnunupro rare Romanam Ecclcfiam a pentitatione i!la pecuniccquam primum impij
nmdo" '""^'' Gothorum Reges Ariani Komanis Pontificibus indixerant ,ac poftillos ex-
tin^bs, Orientales Impp. exigere cofueuerant : Retinuit tamen interim idem
Conftantinus Imp. ius confirmationis .RomaniPont. antiquitus pariterty-
rannice vfurpatum, vt ex eodem Anaftafio , Screfert Baronius ann. 68 1. vbi
^pond. num.i2.
Anio vero 684. Ecclefiam Romanam in priftinam libertatem reftitutanu
efiTeidera Anaftafius eft auiflor; cum, vt ait> Conltantinus Imp.Benedidlo Se-
cundo Rom. Pont. concefl^erit) vt qui deinceps eligeretur in Summum Pont.
mox nulla expe£lata Imperatoris cofirmatione ordinaretur . vc ex pr^didlo
Baron. d. ann. 684. vbi Spond. num. i.
, Sednondumcompleta praedicfta tyrannis : quonlam cum Romani Pont.
Confirmationem remififlTent Imperatores; voluerunt tamen vt non crearetur ^
abfque Italiae Exarchi, qui propius adeflTet^ confenfu : vt per Legatos lufti- -^
jiiani lunioris Imp.ad Theodorum Exarchum dire(f^os; ex quo & illud obor-
tumeftraahira ,vt ambientes Pontificatum» per Exarchi minifterium illud
quomodocumque confequi conarentur, fiepeque fchifmata inde conflaretur.
Baron.ann.686. vbtSpond. num.i.
, Quodautem a Sigebertoin Chronlco refertur, ab Adriano Papa con-
cefiTum fuifte Carolo Magno ius eligendi RomanumPontificem, & Epifco-
pos^Derinueft-ituratreare.cumhascnon nifipoftannos 338. fcripta fuerint
nrmpc an. ina. nullo peni rus antiquioris asui au<!^ore confcio ; ne ipfis qui -
doTifi, qjuivitaniCaroii, vel^juipcrannos fingulos res ab eo geftas» omnet
queiiabitosconu^ntus, quamdiiigcntifllme fcriptis tradiderunt; iure cre-
ditur hac impofturam eo tempore in gratiam Hcnrici Imp. fchifmatici, cuius
partestotisviribus Sigebertus fouit. Inimo Eginhardus Carolo a fecretis,
eiufdemque vitam eiiam fcripfit quater taatum Carolum Romam fe contulif-
fceontra SigcbertumaflrerentemquintumRomamilhus aduentum , vt hunc (^
aftum conhngeret . Gratianus eandem Sigeberti impofturam nimis cre-
dulus totidem verbis expreflit diftinc 63. can. Adrianus 22. 6ccan. feq.
Kepugnanthis quoquepraxis&legesaliorumpoft Carolum Imperatorum»
vt infra : & denique ipfe Carolus fuo promulgato decreto ftatuit eledliones
Epifcoporumliberas, atqueexfacrorum prajfcripto decerni, Dift. 63. cap.
facrorum Canon. Baron. an. 774 vbi Spond.n.3. & 4.
Quod veropariter liberam omnino rehquit Ludouicus Pius Imp. in con-
itentugenerali Aquifgrani, eledionem & coronationem Romani Pontificis
Clero & PopuloRomano; nec adaliudteneri voluit, nifi vbi cllet confe-
cratus, legationem mittcrct ad Imperatorem , qui eum de fua promotioncj
faccret certioren^ : ex his daiur intelligi Decretum dift. 33. cap. 28. Quia^
fandla; quod rcckatur nomineStephanivkimi Pont. Ne confecratio ele£li
fieret, nifipraefentibusLegatisImperialibus; aut omninonon fancitum , vc
alix fchifmaticorum inipofturaj, vel omninp a Ludouico non fuifle accepta-
tum Baron. an.8i7.vbiinSpond. num. 3. D
Porroidem Ludouicus Imp. Romam adueniens, vtfchifma comprimcrc-
tur, Conftitutlonerapromu'gauit^vtapudSigoniumde Rebus Italisjqua^
Pontificum eleflionibus eos tantum interelTe iufliit : ^ibus antiquafuitcon^
Juetudo conce/Ia perConHitutionem fan^orumPatrum: ipfiimque etiam politi*-
cum Vrbis Hatum ex ipjius Pontijicis a^ Imperatoris Confiitutione ^ifponi ,
Vbi haud de nihilo eft, quod primae deferantur Pontifici ctiam in rebus Po'
liticis. ItaapudBaron. an.824.vbi Spond. num.i.
Quamquam in ele£tione Leonis Qiiarti Romani Pont. cx communi Roma-
norum confenfu^adhuc ijdem timcrent expe<i^adum Imperatoris confcnfum
ad
DE ROMANI PONTlFICrS PRINCIPATV. 99
^ adilJius confecrationem : refert tamen Anaftafius Leonem obftitifTe Lo-
thario & Ludouico Impp.vendicatibus libi iu5 in eledtione) vel confecratio-
ne Pontiticis ; euicilfeque vt ijdem conlenferint, ne ea nifi iufte &cano-"
nice fieri deberet ; vt ex decreto eiuidem Pontificis de his promuJgato Dift.
63. cap.3 1. & refert Baron. an.847. vbi Spond. num.3.
^adtata multis bellorum proceilis, & in magnura quoque difcrimen ad-
dudta Ikpius fuit Romana Refpublica , numquam tamen deiecfta , & femper
bello, etfi non femperpraelio , vidtrixfuit. Nec aliterEcclefiaingentibus
perfecutionum fluitibus frequenterperculTa, fed numquam penitus con-
cufsa , atque attrita fuit > femperque tandem vi(^rix , atque gloriofior
cuafit.
Aciaibusfuisatque adomeflicis bellis multo magis quam ab hoftibus,
&externis viribus confii^^atafuit, &perturbataj Jacerataque Refpubiica
Romana; & ab H.^reticis & Schifmaticiscxeius finu prodeuntibus roulto
magis, quama Tyrannis & externisperfecutionibusvexata, atquedilaniataj
B eltEcclefia, vtinfradicemus.
Etenim fedatis perfecutionibusillatisin Romanam Ecclefiam ablmpera-
toribus, & alijs exteris principibus : lubfequitur altera domeftica, dc cetera-
rum omnium. raoleltiilimaamarchionibus Tulciae, feu comitibus Tufculanis,
qui mole Adriani Rom^e potiCj, f<Bpius deforme contigerit apponi peripfos
Romanum Eccleiiae caput. Infelix fxculi illius conditio, ignaua circum-
fpe<ftio, ftuita fiducia . Qiiod 8c myftice tunc defignatum videri potuit;
cum eodem tempore quo execrandum illud fcelus aduerfus Formofi Papai nuitnmyftica
cadauer Stephanus fuccefTor commilit, facrofan£ta Bafilica Lateranenfis ^^^». ^**'
primariaPontificisfedes ab altari vlque ad portas folo penitus proftrata.^
corruit, fanduario tantummodo reiiiftoincegro, in quo ipfa fedes Pontificis
exiftebat . Sicut & quanraepietatisfuiiletFormofus, inde demonftratum-»
elt, vt refertLuitprandus , dumeiuscorpus apifcatoribus poilmodum in-
uentum, adian£ti Petri Bafilicam deportatum eJTet, fanef^orumlmaginesil^
jp ludin loculopofitum venerabiliter falutauerint . Etfi pono tot nefaria cri-
minaStephanum Papam infamarent, nuHus tamen principalium Sedium E-
pifcoporum > fe fubtraxit abobedieniia Romanis Pontificibus impertiri fo-
iita ; probe fcientcs primam fedem anemine iudicari, vt refert Card.f^aron.
ann. 897. vbiSpond.num.34.
AnnoDcmini^oo.decimumaperitur fasculum, quod boni fteriiitato ,
malique exundantis deformitate, atque Scriptorum inopia appellari con-
fueuir, ferreum, plumbeum, obfcurum: eo tantis Apoftolica fedes iadata
eft proccllis ; vt cun£ta qu3e olim paffa fuit fub Gentilibus Imperatoribus,
alijfque quibufcunque perfecutoribus, horum comparationefintexiftiman-
da iuius Quodamodo puerorum ; idque ea occafione, quod Principes f^ecuJi
huiu^, quamtumlibetChriftiani, tyrannice fibi Pontiticum J?omanorunij
ele£tionem arrogantes, quampJurima horrenda in eam monftra intruferunt;
faftionibus ita inter fe decertantibus, vt modo Romani Proceres, modo
EtruriaePrincipesintruderent fa;cuIaripotentia quemvellent, &deijcerent
D QuempoftentRomanumPont. acontraria fa£tionepromotum; quaefereto-
to hoc fseculo funt a£titata, quoufque Germania; Imperatores Othones
niedi j intercelfere vtrique parti contrarij ; fibi hcet & ipfi arrogantes Papse
elecflionem, atque eledtideiectionera. ExquibusPontificibus intrufusinter
cseieros Stephanus VII. hoc tempore e fede pulfus', detrufus eftin carcc-
rem, atque ibiftrangulatiis , cui fufFeiftus a Komanorumfa<flionepr£eualentej
quidam nomine Romanus Conftantini filius , deinde Theodorus Secundus y
vtex Baron, di(fto anno^oo. vbi Spond. num.2. Inde Chriltopiiorum Pont.
eii^ds eieftum, atque vitam monalUcamamplcifli coadtum , Jubrogatura_,
illifuilTe Sergium vitaturpiffima, vt idem Baron. an. 908. vbiSpond.Pari-
N 2 ter
loo DE PvOMANI PONTIFiCIS PRINCIPATV.
terloannesXl. Roraami:: Fontifex; iicuti vioJenterRomanamingrefliis cft ^
redera, ita violenter deiecn^useit, &incaicerem detriiiusvna cum mstreMa-
roziaab Albericoipfius Maroziaefiiio, quem ex Adelberto marchione fu-
Tceperat, ex Baron.a11.953. vbiSpond. num.i.
PorroAlbericusdeinlibereipfeimperauit captamatrej quasti cuRodix
tradiditin Adriani mole. Quo mortiio ad O^auium iilium principatunu.
tranfmifit ; fed cum is raultum potenti« iibi deefTe ratus , nifi ad Pontifica-
tumniteretur: PrincepsaliquandiuClerici habitu ad Pontihcatum deinde
eue^as, loanncs Xll.eft didtus: poft cuius obitum loannes XFII. a popu-
io efteaptus, ScinCampaniam dimiirus : & ineademfede mox unno 974.
Benedi.^us VI. necatus. Qiiod contigit quoque loanniXlV- &aliJ5 fuc»
Cfefforibus. Adeopereatemporaferimores &fcelerainualuerant.
In tanta Reipublicae Chriftianae perturbatione , fub Leone IX. ma-
gnapars Vrbis incendio corruptaanno circiter ML. Sed triginta poftannis
Gregoria Septimo Pontifice maium longe lu£luofum pafia eft expugnatione,
direptione,incendio . Namcum HenricusTertius Imp. Gregorium Septi- I>
mum Dcclefiafticrelibertatis vindicem acerrimum beljo perfequeretur, ve-
nit Romim cum exercitu , vrbem Leoninam primiim occupauit ? dein reli-
qiiam vrbemadortustandemirrupit , cum pleraqueaedificia aut ferro la-
cerata , aut igne combufta reliquilfet anno circirer 108 5. Et fimiliter eodera
fere tempore R.obertusGcifcardus cum inui<fto Nornianorum exercitHpor-
taFlaminia Vrbem ingrelftis , refiltentibusciuibus Henriciloederatis> plana
CampiMarti) vfquead arcum Portugallixincendioconfumpfit; mox Late-
ranum & Pontificias sedes occupauit, & Capitolium verfus, quod tenebant
hcrftes.ferro & igne viam aperiens, omnia fo|o jequauit . Duraretquehodie^
in Coelio monte niferabilis facies , nifi in hortorum vioetorumque amoenita-
tera Roma refurrexiflet , vt perpetua viriditate contegeret vulnera & ruinas
fuas . Hoc interim opera Guiberti.feu Clementispfeudo-Pap^e &rei bellicas
prxfedi ab Imperatore , Cincius Romanus facris opcrantem Gregorium iii-,
Liberianabaiilicacaptum &in Parionisregione dedudumturriincluferat : q
fedDoftridie Populus Romanus fumptis armis, aflertoqiie in hberta:em_,
Pontifice, audacifl[imihominis£edes,& turrim euertit.publicatisiniuper bo-
nis ,pulfaque ab Vrbe familia naribus mutilata : acetiam Petri Frangipanis
domum GregoriolX.fedentePontificiafa£^ioeuertit, cum illePontificem_.
Vrbis aditu prohibuiflet .
Necdumfinis domefticarumcalamitatum Vrbis. Annofiquide ii^o.Pe-
trus LeonisCard. eligitur Antipapa Anacletus nuncupatus adueriiis Inno-
centium PP.Secundum, qui fperans in muititudine diuitiarum, Ecclefias Vr-
bisdeprsdatur, vtfacris vafis,& donarijs,quje Summi Pontifices & Impe-
vatores obtulerant, fibi Romanosconciliaret: Innocentiumurderecedero
cogit: Reges adpartes fuas folicitat ;fedc«m fruftrafaceret, RogeriumSi-
ciiix Ducem nundinatione Kegi.j tituli fibi conciliat.- qui aufflor extitit ini-
t5ise SicuIseMonarchise. Excommunicatur in diuerfis Concilijs; &moritur
demum inipoenites pluribus ilktis Ecclefia; damnis.Card. Baron.d.an.i 130,
cumfequen vbietiam Spond. O
Accedit praeterea infandis Ecclefice & Vrbis doloribus, quod etiam in vi-
fceraluespenetraffet ann. 114-1 -auc^ore Arnaldo de Brixia h£ere^archa_.,
( dum ifte iadlaret Laicorum efle orania temporalia , & a Clericis iniuftifllme
detineri, quo nomine Polificorum Hcereticorum patriarcham fe conftituit )
indeRomani rebellantesaduerfuslnnocentium PP.Secundum,antiquam fa-
taount reftituere Rempublicam , & feditione mota in Capitolioconuenien-
tes, ordinem Senatorumjquiiamper nuilta tempora celTauerat, conftitue-
runt. Komani deinde ipfis Senatoribus etiam Patricium adiecerunt, cui
tattquamPrincipifefubijcientes, omnia Regalia Papas tamin Vrbe, quani^
extra
DE RC ^iAN"! PONTIFICIS PRINCIPATV. i © r
j^ extrapouta, adws Pajricijcommutarunt; illumque more antiquorum Sa!-
cerdotumde Decunis tantum» 6c oblationibus fullentari oportere dicen-
tcs . Vt iion mirerisii contra RomanoshuiustemporisaPontifice dc Domi-
nO fuoreiiliences» SanCtus- Bernardusiib.4. deConfiderarione, acutovalde*
%lo pugnauent . Quaniuis non omnes eadem infania pergitos tiiiire, fed c6-
phuesex:nobilibusfarailijspro Pontificeftrenue rem egifieconltet, vtex d.
Baron.ann. 1144. vbi Spond. num. ^.fucceffitinde Luci) Papx obitus, oc-
caiionc ( vtaflTcritur ) ipllim, cumiionianosadnoua Itudia concitatos.co-
narettij; depellercaCapitolio, incerto lapidisi<5lu perculTum effe, atque non
poft multos dies vitam finijffe . Cni fuifedus eft Eugenius Tertius. Et adue-
nienEe|ln Vrbem ArnaldoHaerefiarcfia} in tantum apudfurentemplebem e-
ius verienofse docftrinae & feditioniscoepitmalum inualefcere, vt non folum
iiobilium Komanorum a Pontifice flantium j fed & Cardinalium & Clericorii
diruerint domus, eofdemque fauciarint & male tradlarint, & depofitis mini-
ftris Pontificisomnes Ciues adfubieftionem Patricij fategerint : vfque eo e-
B tiamprogreffivtSandiPetriEcclefiam inmunitionem beilicam conuerten-.
tes; peregrinos caufa orationis aduenientes , ad oblationem quaeftus caufa^
plagis & verberibus cogerent ; quae Sandus Bernardus ipfis feditiofis Roma-
nis exprobrauitinfpiriiu vehementi fedfan(flo, vtin epift.242.qui etiam ad-
iierfus eosConradum Regem prodefenfione Ecclefia; hortatus eft epift.243.
vt per Baronium & Spond. ann. 1 145". Dum refilirent Komani a Sede Apo-
ftolica & expulfus ab eis Eugenius Pont. Viterbi; confidere cogeretur ; ac-
currerunt ad eum e ionginquo Populi •, & legationibus ab vltimo pene
Orientef praeteraJiasfrequentes Occidentaliura, Borealiumque ^ vifitatus
fuit . Sed interea fadlum eft , vt Deus Somanorum corda expugnauerit per-
cuffo anathemate eorum Patricio cum eius fautoribus ab Eugenio Sura.Pont.
& adiunda contra illos militra ; demum pacem iuftis conditionibus eofdem
peterecoegit, vtexBaron, eoiem ami,ii45.QuodpropheticeaS.Bernar-
do, Romanostbrelanandos, iam antefueratpraenunciatum, vt inijfdem An-
^ nalibus Baron. ann iij2. vbiSpond. num.i-
Inde poft varias jerumnas ab Alexandro Tertio pro Ecclefia perpeffas ,
acetiamafubfcquentibusPonfificibos: interhsec Bonifacius IX. Pontifex 5'""y*"«^ ^x.
crentiis, confilio a;tatcm fuperans ( 30. quippe annos natus erat^ ex Vmbria
Romanorum rogatu Roraam reuerfus tandem Pontificiam reftituit maie*
ftatera ; namque ciniflis moenibus Vrhecommunita ; Populo Romano i\\v-
nos iniecit ; primufque Pontificum R.omanos Magiftracus ad arbitriumcrea-
iiit ; & Pontificatiij opes iatius propagauit ; fruff ra deinde Romanis contra
fubfequejites Pontifices irruentrbus .
Et quamuis Ladislaus Rcx Neapolis Vrbem deinde occupauerit; ac etiam
vyrialchifmata Romanamfedemexagitauerintrannofalutis MCCCCX. Si-
gifmundus exRege Vngaris Caefar eledus : hoc auiTtore loannes XXII.
Pontifex concordise ca-ufa Conftantienfe Concilium indixit . Quo in_,
Concilio loannes multis & gratiibus criminibus Augufto prxfente con-
uinclus, & Pontificatudeieiftus, decretumConcilij comprobauit. Exin-
.D deGregorius Sigifmundi fuafu, Pontificatus infignia depofuit.- quam ob
caufam Piceni Legatus conftituiturePontificeCardinalis. Tandem Regi-
busAngliaj, Franciae, Hifpaniae, Augufti ipfius Legatione, adau^floritatem ^'nrunusv.
Concilij reuocatis ; Benedi(flo Lunae Pontificatus nomen abolitum . Ita Pa-
ce aiiquando Ecclefisercddita, Martinus V. Romanus ex nobiliffima Co-
himnenfiujn famiiiaomnium confenfu Pontifexcreatur anno eius f^eculi j/.
Qui Gennani* , FranciaequepoDulisfedemdeferentibus, in Italiam proti-
nus tranfijt, dictitans, ReBorem nauis in puppi y non inprora ejfe oportere . Ad
euinBuIdaiTarColsa ( loannesXXlI.olim fuerat) Florentiamprofedusin.,
n!i;)iexuivt Patrumcooptauit; vteadem «tas d'.ios videret ex Pont.Cardinales.
Talss
■ro2 DE ROZvIANf PONTIFICIS PRINCIPATV.
Tales Eccleficeviciffitudines, & pluiim3eeiiifdein calamitatesprouencriit ^
vndepronene. ^.liniia Darte a Translationc fadla Romanilmperii in Orientem;vnde Bar-
Zct^efit.. barorum irruptiones, &deiianationes, vtdiximus: led quamuis Magnus
Imp. Conftantinus illicaufam dederit, idem tamen tenebras Idololatri<e de-
pulit, & Chrilii vcram Religionem propaiauit .
Prouenerunt etiam a perfequentibus Ty rannis contra fidelium fanguine .
At vero Martyrum pafliones magis Eccleliani illuftrarunt , & fcecundiorem
reddideruntiquoniaminquitBedaferm. i8. de Sanftis ; ^orum conjejfio
quanto in pajjione fortior > tanto eft clarior in honore; quia dum creuit pugna >
creuit &pugnantium gloria, & Martyrij triumphus muitiplicipa£iomm genere
adornatur-yperquegrauiora tormenta gratiorafuere & prxmia . Inde D.Bafilius
Gordianum Martyrem fic loquetem facit ; Lanietur corpus: torqueantur mem^
hra -.feminate multum in me, vt multiplicemfrufium metam.
Deteriores vero afflidliones , 5c vexationes Ecclefiae prouenerunt ab Hae-
reticis & Schifmaticis,qui dodriiias hominum 6^ Daemonum prurientibus au-
iribus natas deingeniolapienti^fseculiprofeminarunt; Sc pr^eter relata in_. D
Capitulis pni2cedeti & priefenti ; quot Catliol'Ca Regna ab Ottomanica Ty-
rannide vfurpata videmus; quot V rbes & ProuinciasinGermania &Septe-'
trionaiibus regionibus impia Lutheri, & Caluinih^reiis deuaftauit ; ac etiam
ChdftianamReligionemibidem tunditus euerrit; vt e maris abyflbtempe-
, ftatehorribili Ecclefise Hauisia<fl:atavidereturaliquado> dum conimunisho-
ftis iliam fiibmergere conatus elt .
Infteterunt etiam ad huiulmodi funeftos in Ecclefiafucceflus, qui am-
bientes Romanum Ecclefiae primatuni, aut qui eiuldera eledioncm tyranni-
o-e fibi vfurpare tentarunt ; ac etiam exalijsplurimis deteftandisfceleribus >
quse in eadem Ecciefia a filijs eiufdem patrantur continuo . Vt inde ttideant
aflTerere Seiftarij Ecclefiam hifce noftris temporibus contaminaram eflTe , 8c
corruptam : fiquidem vt Ecclefia cefl!auerit efle Ecclefia ; quoniain Chriftia-
nipermifcuerunt corruptionem morum vna cum corruptione fidei .
^Eceurt* injti<e -^^ Q^-os nos refpondcmus illibatam efl'e Ecclefiam in fua Fide, quamiiis ^
tiitbnt*, vitiatacircaniores &difciplinam. Primaveritas indubitataeft apud Mat th.
C£iV.\6. Et porta Inferi nonprcsualebunt aduerfus eam . Defecunda quod in^
feriiibiiiterdegenerauerit Ecclefia circamores, Lucas cap.18. ibi: Verumta-
menfilius hominisiJeniensiputas inuenietfidem in terrai VndeCard. Perona./'
lib.2. Replicat. ad Rege i^ritanniae obferuat- 4^ cap.7. fic inquit : Qiiod vitia
& deprauationes, d^e quibus Sandi conqueruntur & exclamant > fuerint illa..
vitia morum, &humance conuerfationis ; at nunquam pr-Edi(51i deprauatione
Ecclefiaftic.^dod;rin3e reprsehenderint; quoniam purificatio Ecclefias circa
dodtrinam non fuitvnquamopportuna, ficuti neceflaria eft femper refpedu
morum . Hinc vfque ad extremumomniumf«culori-m canit Ecclefia, Nigra
fumSedformofa : Nigra fiquidem quoad mores > Formofa in dodrina. Diucr-
iafaneratiomorum>&difciplinpe Ecclefiailicae, quam multismodislapfam_.
efle diflfiteri non pofTunius. Alia autem ratioeft doclrinie & fidei orthodo-
xjB ,qu2e faneintegra&incorruptamanfit & manet etiam in moribus cor-
ruptis: de qua Chriftusin perfona Petii&totiusEcclefi3e:JRog<«wp^o te?e. D
tre, vtnon deficiatfides tua . Infertur ergo ex his vt Sanili dep.orent corrup-
tionem difcipUnae & morum : H«eretici autem exaggeret, vt fides & dodrina
defecerit.
HocnobisindicaflTe videturHegefippus apudEufeb.lib.4.hift.cap.2i.lo-
quens de Ecclefia : Etfi nunquani quouis haereticorum excrefcente diluuio ,
incorrupta eflie defierit; tamen quod huiufmodihfereliim fordibus forinfecus
adfpergeretur, facies eius haud decora vtprius intuentibus videri poteirat :
perinde ac fifoldcnfis nubibus obtegatur, quamuisiemper pcrfcueret quod
crat, taaien fpedtantibus haud apparet qualis ante fulgebat.
Ab
DE VKBIS RESTAVRATIONE. 103
/^ Ab huiufmodi autem haereflbus in Ecclefia continuo obortis /iimpfit ar-
gumentum Celfus fipicureus infultandiCiiriftianos de iJlorura difTenfione, .
Cui prieclare refponditOrigen. iib.3. contra Celfum ; & tam exemplo Phi-
lofophia^ , Meaicin^ , aharumque fcientiarum, & i^acultatum > quarum pro-
fefforesin variasfetlasdiuifioinfurrexiiTet, quametiam audontate S. Pauli
primoCorinrh, cap. ii.dicentis; Oportet hterefesejje; vt qui probati funt ,
manifejli fiant . Oitendit id nil nocere Catholicse fidei . Cuius quseftio-
nis fcopuni vidstur attigiire liidorus Pelufiota lib.2. ep 90. ad Apolioniumj
Epifcopara . Q^ionisra illas Deus permittere voluit, vt inquit Auouft, ferm.
de Tempor.^S'. ibi ; Si doclrina Ecclejiaftica Jimplex ejfet, c^ nullis extrin-
fecushieretirorum dogmaiibus cingereiur; nonpojfet tam clara, & tamexaminata
viderifiiesCat/^lica. Cura vero idcm Auguil.hb. 1 6.de Ciuit. Dei c.2 afferat:
^ji£junt fidei CatholicteyhareticoTucallida inquietudine agitantur^ea "vt aduer-
fus eos defendi pojfint , & conjlderantur diligentius , & intelliguntur clarius , ^
infiantius prtedicantur . Vtetiam teftatur Baron. an.i+d.vbi Spond. n.ii,
■O Ad conuincendas autem huiufmodi h:treticorura prauitates , falutare fuit
reraedium , nimirum prouocando fingulas illorum hcErefes ad eos Doclores,
quiinter ipfos haereticos do<flnna, & fan(flitate claruerunt, a quibus 6c
Euangelium vel prxdicatum ipfis , vel propagatum fuilft conftet, vt ex
codera Baron. an.454. vbi Spond. nura.2. & idem Card. Baron. an. J02. vbi
Spond.n 7.Quodqueearum pertinaciam magis arguit, vt pleraeque earum
hxrefumindiuerfa.>fuerintcontinudfe(£tas diitraiftae, vtrefert Baron.an.63.
vbiSpond. num.?. &idcm an. 120. vbi Spond.n. 18.& an. 173. vbi Spond.
num.io. &feq & idera an.17 J. vbi Spond. num 6. &an.373. vbiSpond-n.j.
& an. 394 vbi Spon-^an. nura. 8. ficuti etiara temporibusnoftris inLutheri,
&CaIuinih«:refibusearumdcm fedtas multiplicari & diuidi contigit; fan-
<flaautem noftraReligio vnaferaper, Catholica, & Apoftolica remanfit.
Ethaecfatis. :
c De Vrbis Reftauratione poft incurfiones,
&L vaftationes Barbarorum.
Cap. XXII.
GOthorum, & ahorura Barbarorum bello afflidla Roma; cura diu cruen-
tas obfidiones toleraflet; cumquc vi(£lorcs Barbari obruta fere ruinis,
& vacuaciuibus Vrbeerupiflentineam; multiqui vicinos ad montes» fal-
tufqueconfugerant, &exterasin ciuitates fe receperant, rurfus permoti
charitate patriae Romam tcdiere ; reuocati etiam a Behfario , liberatiqucL*
Tyranni metu ; moenia ftatira lubitario & railitari opere refedla , quse dein-
de laterculo coementifque firmiuscompacftafunt; domus pr.^terea pafiim
inftaurari, aut aedificari coeptae . In eam rem multHm operis Narfes Patri-
D ciuscontuht, quipoft Belifarlumin Italiararaiffus Gothis, Herulifque fub-
latis diu in Vrbe raanfit, in eaque finera viuendifecit. Deeo Paulus Dia-
conus inquit ; Eratvir pijjfimus, in religione Catholicusy in pauperes muni-
ficusy in reparandis Bafiiicis multum fiudiojus. Et Procopius lib. 3. de Belio
Gothorum; Narjes exercitus partem Cutnns obfejfum mifit: ipfe •vero infiau-
randi , ornandique hac caufa manfit . Adeo verum eft poft tot perpefias cala-
mitatesa Barbaris Vrbs noftra,- vtnon propterea defolata & deleta peni-
tusremanferit: idque videturpra^dixiflefandusBenedriftus, vt refert fan-
cftus Gregoriuslib.2. Dialog. cap.ij. ibi; Roma d gentibus nonexterminabi-
tur fed tempefiatibus , corufcis, turbinibus, acterr<iemotufatigatain femetipfa
mar-
Roinanorum^
Font. iu[ianra-
tltnes.
^irumi Primi .
Leonis tll.
SifgH ti.
UolY,
V04 DE VRBIS RESTAVRATIONE.
marcefcet . Et fubdit S. Greg. setate fua hanc prophetiam impleri ccepiflTe, ait A
enim: Cuius prophetiamyfierianobis iam fafia Ju»t luce clariora , qui inhac
-Vrbedijfolutamosniay euerfas domosi defiru^as Ecclejias turbtne cernimus . Et
aducrtenda fan(fiiBenedi£liverba) quodquarauis <Wrfrf^^«/tfRo«;4, nonj
propterea illa defecit; quia veteribus xdificijs fuccedunt nouapulchriora;
velpromarcefcere) inueterafcere » non autem omnino extingui fan(flus Pa-
triarcha intellexerat . Vt refert Arefius de R.oraanae Ecclefiae & Vrbis pe-
rennitatepag.mihi 94.
Hanc eandera Ecclefiarura prascipue inftaurationem & ornaturafequen-
tesPont Romani non raodo ad cultum Saniflorum) fed ad ipforum habita-
tionemimitati; ficut Pelagius II. nouaniD. Laurentij bafilicam ad eiufdem
Martyris corpus extruxit: Magnus Gregorius Ecclefiam D. Agathas in Sub'
urra, acetiampaternamdoraum inCliuo Scauri pofitam in Monafterium
rcdegit : Bonifacius Quartus Pantheon exa<£ta veteris fuperftitionis foedita-
te VirginiMatri, fandifque Martyribus confecrauit : Gregorius Secundus
bafilicam faniftiPauii magna ex parte collapfam refecit ; atquee Brutijs ad» B
uciftis trabibustexit.
At vero AdrianusPrlmus vir admirabilis» ftrucflis operibus non impat eft
vifus i vt mirum flt eum Pontificem tot jedificia cogitatione nedura opercj ,
curaquecomple^fli, ac fuapecunia perficere potuilfc; addita praefertimj
magnaviauri, Scargenti, veftiunique pretiofilTimarum locis facrispaflinu.
coliata : nam inter ca;tera confeflionem B. Petri totam folido auro : altaro
autem illi irapofitum & parietesdextralaeuaque argentocontexit; omnes
Dei Ecclefias tam extra quam intra muros Vrbis reftaurauit, ac etiam^ re-
nouauit ; vt vdluit Anaftafius BibJiothecarius .
Leo I II. eius fucceiTormulta&ipfeaedificauit, de quo idem Anaftafius
inquit: Cum ex omni parte tam per diuerfas Ecclejias y quam inPatriarchio
in amplis adificijs confiriiens, compte ornaret, Etenim interalia Bafiiicam..
D. Pauli terrsemotu deieiflam refecit ; & in Patriarchio, feu Lateranenfi pa-
latio Tricliniura maius extruxit porphyreticis parijfque columnis , cuius ^
apfidesopere mufiuo, vbi Chnftus Dominuscum Apofiolis,fan(ftiPetri) &
MagniConftantini: itemLeoniseiufdera&GaroIi Magni;effigies reprsfen-
tatur^exquibusdefumiturtranslatiolmperij abOccidenteprimura in Orie-
temaConftantino : deindeab Oriente iterum in Occidentem per didtos
Leonem & Carolum , vt etiam fupra indicauimus .
QuoniamSergio SecundoPontificePiratae Sgraceni infeftis clafllibus ad
OftiaTiberina appulfifandomm ApoftolorumBafilicas extra Vrbera fitas
diripuerant : fuffeilus illi Leo Quartus , qu«cunque e Bafilica Vaticana fue-
rant ablata) reficeredecreuit, aureis argenteifquelaminis non foIumApo-
ftoli fepulcrum > fed altaris frontem auro, & gemniis contexit ; ac etiam eiui-
dem Bafilicx portasab ciufdem Saracenis nudatas iterum argento veftiuit;
& firailia fere in Bafilica fan(^i Pauli a Saracenis direpta, quoque refecit .
^dem fani5torum Qiiatuor Coronatorum , cuius titulo Presbyter fuerat in-
fignitiis ruin« obnoxjam ) ab imo folo reficiendam ornandamque ; & aram_,
fub qua multorum fanvftorum Corpora condidit, argento&gemmis veftie- D
damcurauit. Sratuitidem Pontifex ex pr«efata Saracenorura irruptiono
Vaticanam D. Petri Bafilicam extra Vrbem fitam muris cingere & quatuor
annisopus abfoluit, nousequevrbi teonina inditumnomenfalutisanno 8jo.
circiter. Polthjecmuri Vrbisfecundumripam Tiberis defierunt, quos aut
RomanorumfecuritaS) autannorum vetuftas demolita eft;quamquara ali-
quaeorundera parsiamanteAdriano Pontifice Tiberis inundantia deiece-
rat; neq; deftiterunt confequentes Pontifices& prsefertira Nicolaus V. vt
refert Platina^praedifta moenia Vrbis bello > vel teraporc collapfa reficere &
Rouis aggeribus & propugnaculis munirc .
Con-
DE VRBIS RESTAVRATIONE. los
^ Confecuta temporaincHriofioreoperum memoria defluxerant; caeterum
fub Leone IX. cummagnapars Vrbis incendiofuilTet confumpta : ac et;am_,
trigintapoftannos Henriciis Tertius Imp. eandem cxpugnalfetj diripuilTet
&incendilfet Gregorio Septimo Pontifice fedente; i?omani ex hoc pro-
prias .-edesiterumextruxerunt: & operaRomanorum Pontiiicum templa^
reftituta&confecrata: vtetiam Eugeniiis Tertius vetuftas fabricaslrepara-
uit, & Porticum Liberianse bafilicse extruxit: praeterea palatium apud fan-
^umPetrum a fundamentis erexit, magnificumcerte&lum & Ponti-
ficum vfuifuturum, fi quandoVaticanum incolercnt, vt etiamCseleftinus
Qiiartusegregiassdes illi adiundas extruxit; adeo vtPetrus Secundus A-
ragoniaeRexingenti comitatu veniensad Vrbem , vt permanus Innocentij
Tertij regni coronam acciperet, Ponrificijs «edibus in Vaticano exceptus
fuefii: vtalia plurimatemplaidem Innocentiusreftaurauerit& de nouojex-
truxerit. Acetiam Honorius TertiusegenteSabella Innocentij fucceiTor
EcclefiamfansfliLaurentij extra muros, «des fantftae Bibianse cum coeno-
■t> bio Monialium & piura alia pia loca refecit,& Gregorius Nonus ingens No-
focoraium curandissegrotisin area Lateranenfi fundauit. Nicolaus Tertius ^«•"^««/i/.
genere Vrfinus aedes Lateran-enfes ab Adriano inchoatas perfecit; ijfdem_.
in aedibus facellum diftum San<fla San^ftorum a fundamentis condidit ooerej
mufiuo, & marmoreis cruftis coopertum , prioreiam vetuftate collapfo;
eoque fandlorum Petri & Pauli capita contulit , donec Conftantinianx bafi-
licaereftitutioabfolueretur; quaperacftain templum folemni populi fuppli-
catione capfulis argenteis inclufa repofuit . Aedes idem ad fancftum Petrum
commodas ftatuit ( quas deinde Nicolaus Quintus magna impenfa reftaura-
uit) ac etiam hortos Pontificios inibi muris in vrbis modum cinxit. Hu-
norius autem Quarrus egregias jedes apud fandlam Sabinam in Auentino
colleextruxit, vt incolis domibufque illius exemplo breui mons illefuerit
redditusfrequentior. NicoIausQuartus apud fan^flam Mariam Maiorem
habitauit, quambafilicam etiam reftaurauit. Bonifacius VIIL Vaticanam
(^ bafilicam, in qua humari voluit, cxcoluitplurimum ,
AtClemente Quinto, qui ianiRomanamfedemanno falutis 1 308. Aui- chtmr.thv.
nionem, in Galliam traftulerat, id pr3eterca;tera infaufto prodigio Rom«
fuit; quod fortuito incendio arfit, & corruit Conftantiniana bafilica; cuius
improuifa: calamitatis n uncio plurimum indoluit Pontifex, vt ex litteris eiufl
dem adRege Sicili», qiiibnspetijt, vtCccfisin eiusditionetrabibusmateries
in Vrbem conuehatur, &templumceleriterreftituit. Et iterumidem Late-
ranenfe templum fortuitocafu incenditur Innocentio VI. Pont. Vnde quo
in ftatu forent res Vrbanas ex tali Romanorum Pontificum abfentia fcripfit
F. Pecrarcha ad Vrbanum Qiuntum his verbis: lacent domus , labant mce~
nia^templaruunt, facrapereunt, calcantur leges . Etinfra; Lateranum httmi
iacet , & Ecclefiarum Mater omnium teBo carens 'ventis patet > & pluuijs : &
Petri & Paulifan&ijfinite domus tremunt : & Apofiolorum , qu<£ nunc ades
fueranti iam ruinaefit informifquelapidum aceruus y bpideis quoque peBori-
bus fufpiria extorquens . Btidem Iib.9. epid.i.Romamlonga fuorumPontifi.
D cum & Principum abfentia extennatam &attritam, ac pene coafumptam do-
/f«/^?eoy. EtidemadClementemVI.
. . . ^uot funt mihi templa , quot arcet
Vulnera funt totidem : crebris confufa ruinis
MoenJa reliquias immenf^ , c^ flebilis Vrbis
OHentant, Ucrymafque mouent ipe^antibus .
Gregorius igitur XI. Vrbani fucceftbr Auenione Romam rediens anno
1 376. fecum Vrbis falutem tulir. vt refert Platina : Mceniay & Bafilic^ , & ^''^"''^ ^^'
publica ac priuata tedificia vbique ruinam minabantur : qu£ certe magjna ex
parte refiituit ; vt turris fuo iulfH ^dificata ad fan&am Mariam Maicrem in-
O dicat .
"io6 DE VRBIS RESTAVRATIONE.
dicat. Quopoftbiennhimfublato : Vrbanus VI.fuccefTorvarijsperturba- f^
tionibus diftentus nulliim lapidem mouere potuit. BonifaciusNonus pro-
penfus ad excolendam Vrbem «dificijs , Scnatorias ^dc^% in Capitolio',
nonnulla in Vaticano , & in Adriani molc conftruxit , quara tutifTimam-.
reddidit.
Nectamendiu affli(flaCiuitasfecxpr£eteritoraalorecreauerat : curain-
ter djffidia fchifmatis iterum difcedente Pontifice carere coa(fla eft: do-
nec Martinus Quintus Colurana reuerfus adeo difruptam & vaftam inuenit
Vrbera, vt nulla faciesinea videretur. Quareideni Pontifex ad exornan-
dam ciuitatem animum adiecit : Porticum fancfli Petri collabentem reftituit»
pauimentum Lateranenfis Bafilicae opere verraiculato perfecit: Aedes ad
duodecimApoftoIosreftituit) vbietiamhabitauit. Huius ftudia fecuti e-
tiam Cardinales Capranica, BefTarion, Tutauilla» & alij plura extruxe-
runt. SedprxfertimEugeniusQuartusfuccefTorintercaeteraaBneas S. Pe-
trivaluas fieriiuflit: (icut & coenobiura Turris Speculorura (afpeculis vt
ainnt Turri impofitis ) inftituit fub inftituto Francifcas Romanse fanditate-» -D
celebris .
Nicciaiv. lara vero Nicolaus Quintus Eugenij fuccefTor magnifice, ac fplendidc
sedificauit, &aIiosetiam pecuniaoblata xdificantes in Vrbe iuuit; vt in.,
eiufdem legitur fepulcro ; Refiituit moret , moeniay templaj domos . Idera
aquam Virginem multo ante dilapfam Vrbi reddidit ann. 1 45 3. Pius Secun-
dusTurcicobello intentus.jedificandi taraenftudiodeledatus jfcalas Vati-
canjebafilicaeinftaurauit, qulbus Apoftolorum Petri & Pauli ttatuas im-
pofuit : Porticum vbi Populo benedxceret, inchoauit & alia perfecit. Paulus
Secundus Aedes ampliflimas , quas adhucCardinalis incaoauerat,deindo
sixu IV. ^^ ruinis Amphitheatri eft profecutus. Verum Sixtus Quartus raonimentis
publicisreparatis, aut extruiftis totam Vrbem excoluit ; nam & vias rau-
nijt, &lateribusftrauit: porticus&moeniadeformiadeiecit, ac fplendi-
de denoaoextruxit: pontem laniculenfem iam ruptum publics comrao-
ditatidecorique reftituit; NofocorauimfandiSpiritus, Aedes fandae Ma- Q
ri» Populi cognomento , & aliamukatempla refecit : Praetorianis Helue-
tijsPontiticis& palatij cuftodisabeoprimum deledlis, Magiftratibus infu-
per, alijfqueminiftris ) fedes quibus commode habitaient» conditae. Bi-
bliotheca Vaticana toto orbe celeberrima , adueflis tota Europa volumini-
busconftituta; cui etiam parandae anceillum Benediiftus Tertius , Marti-
nusQuintus, NicolausQuintus, Pius Secundus animum intenderant, fed
nonftabiliuerant, quam demum Sixtus Qtiintus exa£lo iamfxculofplendi-
dis quoque sedibus » tumipfi Bibliothec^, tumCuftodibus, &illius Cardi-
naliPrsefedoidoneis, abfoluit. Circa eadem tempora Ferdinandus &Ifa-
beila Catholici RegesTempUimfandiPetri inilaniculo, Montorium nun-
cupatum, ac Coenobium contiguum Fratribus fandli Francifci extruxe-
runt. Ac Carolus Odauus Galliae Rex alterum templum extruxit fan^fliffi-
wia; Trinitati in monte Pincio , cura Ccenobio Minimorum Fratrum admo-
nituS. Francifcieiusfamiliaefundatoris, tuncviuentis.
luliusSecundusquamquamdiuturnis diftentus bellis, templum S. Petri D
/«/97/. ad Vincula erexit, & Coenobium adiacens refecit,- addiditque proprium
fepulcrumceleberrimum opereMichaelis Angeh Bonarotx: extra Vrbem
Ceenbbium Cryptpeferratae, aedefqueappofitas muro, fofTaque inftarCa-
ftellimuniuit: Viam luliamiuxtaTiberimdiredlam aperuit:fedpr£eter alia
multa extrucfla aidificia , quodoperibuspraeftat vniuerfis nouum fandi Pc-
tri templura in Vaticano, parte veteris difiecfla, ad Bramantis Archite-
£loris exemplar aedificare eft aggrefTus , primumque lapidem folemniter ap-
pofuit .
Poft aureaillatempora, quibns cum ftante Iraperio Roraa omnium Do-
mina
DE VRBIS RESTAVRATIONF: I07
j^ mlnabonisdifciplinis &artibusftationempr3ebuit ; non ante haectempora
e mifero puluere repukonim operutn ,atqueopiticura fculpendij fundendi,
pingendiperitiareftituerat; exquibuspotidimura Raphael Sandius Vrbi-
nas, 3c MichaeiAnge'usi>onarotaFlorentinuspra2luxere; nos quidem iu^
tantaopificumturbapingendimagiftro3inuidereilli:stati poirumus, squa-
lesvidere non poiTumus; vtreraotis cajteris fztis vfque ad miraculum demon-
ftrantin Vaticano aul^, facella, & grottifch:e|^vt aiunt^incryptisreper-
t«, qaamuis totantef^culisfepultae; vegetaetameii Sc integrse vetuftatem
fub terra qaafi e tuto non fenferant .
Leo Decimuscu! Populus Romanus in Capitolio ftatuam cumdedicafTet letau x,
ob Rejlitutam injla-iruiamijiue Vrbem: Gymnafium Romanum accitis vndiq;
vinsdodilTi.ftisinlhurauit.auxirqae: Bafilicam Vaticanamalulio Secundo
inchoatam profequendam magno anirao fulcepit : palatium Vaticanum tri-
plicibuslongis &pr«ailis porticibus eximiaitru^ura, auratisiaquearibus >
infignibus pi(fluris fplendidillinuim reddidit.
B Clemente Septimo Pontifice fecuta Borbonici exercitus irrupcio , ac di- ckmmi*
reptio in corpora, fx-tunafque ; a lemoliendis exurendifque «dificijs tem-
perauit; paucispoit annis Tiberisjnundatio accellit: quie fane vtcoeno-
fim & foeiam Vrbem reliquit : fic reiidente rurfusalueoprolabentiated^a
recurrentesin aquas traxit . Vt tanta ha?; hominum ftrages , calamitas , &
fuga deferere iacentcm patriam & prjereptis bonisemendicare coegerit:
nec illi Ponti.^ci per temporum difficultates damnum refarcirelicueric .
Tantis caIamitatibusdefun:^aCi!iitas. ijfdam pulchrior rel^icuca: nam
deinceps affluente rerura copia opes raagnse floruerunt, infeditque cura_.
aedificandi Romanos Ciues 8:Principes viros: nouorum enim hominum_«
colonijS) fortunis aliunderecens translatis, & Archite^Hiorum arteexqui-
fita noua Vrbs infignibus xdificijs miririce decoratur . Vnde Vciulus Tertius Pauitisni
vtialubritatem Scpulchritudinem Vrbiquaereret.coenofasdcftagnantes paf-
fimin Vrbeaquasexficcauit, dircxitvias, ftrauitque ineaprselertimparte,
qui2 Populidicitur: Idemcondidit nouas Conferuatorum aedes; ad cuius
^ exTerioiem frontem, & porticus frequens coluranis ftrudtura , artificio
exiniiaconfpicitur : fed omnia Capitolij ornamenta cumulat ftatua eque-
ftns ccnea M. Aurelij , quam e Laterano tranftulit idem Panlus Tertius fub-
iedtamarmoreabafi. Muros & validas in Auentino verfus portam Oftien-
fem munitiones duxit: Leoninam vrbem nouis moenibus &propugnacuIis
obftruimandauit j curanteSangilio Architeclo, a quo cum Bonarota difp
fentiret, opus eft intermiifum . Palatium Farnefianum a Cardinalibus Ra-
nutio & Alexandrotantofplendore in quadrura pari laterura dimenfioncj
pertectura, quantura animo concipi vixqueat, Bonarota Archite^o; & in
has iedes Farnefiorura efFofljE & translatx e Thermis Antonianis celeberri-
niaeftatu^. Federicus Card. Csfius pereJegans templum fanftseCatharinaea
Funarijsinmedioolim Circo Flaminio , &CoenobiumhoneftispueIIisperi-
clitantibus extruxit.Pauli l V.Potificatu potius detriraeta belli Roma pertu»
lit.quS Pacisornamenta parauit:tunctamen pluribusinlocisadVrblsmoe- """'■'•
J) nia ftrud^ munitiones ; Theatinis fuis Aedem S. Silueftri inQuirinali attri-
buit &inchoauit;Patres verotemplum ornarunt, &doraumextruxerunt.
lam veio Pius IV. nulli pofthaberi voluitinexornanda Vrbe : nzmvt p^j^k
memorat Onuphrius , multa vetera & pubhca iEdificia vetuftatecoliaben,-
tia, velqucEomnino efledefierant.reparauit, autperficereeft aggreftiis^por-!-
tam & viam Quirinalem a fuo nomine Piam nuncupatam erexit : ac etiarru
viam&portam Flaminiam refecit : Thermas Diocletianas vetuftatecorru-
pt.^sinfacram Reginae Angelorum ajdem & Coenobium Carthufianorui»^
conuertit. Molitionem Templi Vaticani promouit; & Seminarium Ro-
manum poft Concilium Tridentinum inftituit ,
O 3 Pius
vti.
I08 DE VRBIS RESTAVRATIONE.
PiusQuintus etfimaluitdeftruere vimholiium Ecclefiae, quara ajdificjo- A
^''^' rummoles extruere; Aedes tamen facrae Inquifiiionis in Vaticano fecit;
fan£li Dominici templum, cura ccenobio Monialium in Quinnali fabricari
iuflit; quo feretempore Petrus Donatus Gaelius tempium Virginis de Val-
licellaextruxit.
cretorsxui. Grcgorij Decimi tcrtij Pontificatus confequitur inclytus liberalitate»
magnificenria & ftudio propagandae Religionis ; plurimumfabricae Vatica-
niTempIij cui 5c facellum Gregorianura iucuIentilTimum adiecit; multa
in Vrbe diuerfarum nationumCoilegiafundauit; & CoUegium Romanum_.
a fundamentis extruxit ac dotauit ; & Templum Nomini lefu eodem tempo-
re Alexander Card. Farnefius abfoluit : vt etiam Aedes fandi Ludouici eiuf-
demnationis Gallicseimpenlamagnifice ere^ae: at vero Antonius Maria_,
Card. SaiuiatusITempIumfanifliilacobi, & Nofocomium pauperum incu-
rabiliummolituseft: idem OrphanorumprotecflorColIegiumSaluiatum &
Templum fandie Mari^e in Aqniro inftituit & reftaurauit . «
-^ixti V. Sixtus Qiiintus nouam omnino Vrbem videbatur animo comprehendiffej ; "
cum breuiPontificatutantaeftopera molitus. Vaftifilmuni Heraifphxrium
bafilicje Vaticanse, quodvixattolli pofle^credebatur, duplici camera al-
tera alteri fubie^fla feftinato perfecit . Infigne facellum AuguftiflHraae Eucha-
riftiai in bafilica Maioris Virginis: nouum in Vaticano Palatiura ; Aedibus
Vaticanam Bibliothecam^nobilitauit. Templum fandi Hieronymi lllyri-
corum erexit. Xenodochiuni fandlifiimae Trinitatis apud Tiberim aiendis
paupenbus condidit &! dotauit . Palatium Laterancnfe a fundamentis refe-
cit ; Scala fanda , qua Chriftus afcendicin Prjetorium Pilati , digniori loco
pofitaante Sacellum didum SandaSan^ftorum. Co!umnasAntonini8c Tra-
ianiinftaurauit, Scfuperillas collocariiufiltexasre fimulacra Apoftolorura
Petri&Pauli, Aliquot Vias fplendide aperuit&direxit. Aquam Felicem
in Vrbem& fupracoIIemQuirinalem primum perduciraandauic. Ha;c il-
lein Vrbc; ideoquePopuIusRomanusSixtoin Capitolio ftatuam fubfcri-
pfit; ObVrbemtAedificijsi Vij i ^ AquaduBu iUuiiratam . Q
-DeobeUfcist. Quatuor prseterea Obeiifcos reliquias miraculorum veteris Vrbis ide m_,
ffrtM. Sixtus Quintus Pont. Max. tranftulit & erexit . Namque poft di£lam Obe-
lifcorumaGothisdeuaftationempIuriraiex Summis Romanis Pontificibus
(ibi in animo induxerc velie praedi(ftos Obelifcoserigere; nempe Nicolaus
Quintusj PaulusSecundus» lulius Secundus>Paulus Tertius» & Grego-
rius Decimus tertius ; fedvel mortepraeuenti, feubellis, aut alijs detenti
impedimentis, vtrefertMercatus de Obelifcis cap.3?. fuperfederunt; do-
necfel. recordationis Sixtus Quintus anno i j8?. Pontificstus Primo arden-
ti verae Religionis zelo, quos bis Aegyptij > & prlfci Romani faifis eoruntj
Dijsantedicauerant; &propterea iufto Deiiudicio a Perfis fub Cambyfe
in Aegypto, & a Gothis fubTotilahicRom» fuerant proflrati; hos eof-
dcm di(£lus Sixtus Quintus vero Deo ante infigniora Vrbis templa iufiiit eri-
gi; vtfupraillosfalutiferum Crucisfignum .tanquamproftrataeldololatriac
trophseumextorieretur ;ficutiiampridem Ifaiasfueratvaticinatus; Eleuabi^
tur fignum itfgentibus . Deftinauit Summus Pontifex Dorainicum Fonta- D
nam Architedum , qui minifterio feptingentarum operarum cura machinis
ab equis dedudis mirabili mathematicainuetione prifcis temporibusigno-
ta, erexit Obelifcum Vaticanum ; quamuis apud Plinium legamus ad ere-
ftioneraObelifclRegis Ramifis, hodiein Laterano, vigintihominum milHa
elaboraffe. Ere<ili Obelifci tuerunt quoque exorcifmis expurgati, necnon ab
Epifcopofolemnipompa& hominum concurfu faniftifiimas Cruci confe-
crati , ac demura fupra illas Crux elata .
Eiufdemvero^SuramiPont.Nepos A. Card. Montaltus templu S.Andrcat
prjeckrum inter terapla Clericis Regular. condidit . At Henricus Caietanus
^ • Card.
* DE VRBIS RESTAVRATIONE. 109
^ Card. Camerarius templumfand« Pudcntianxreftaurauit, ibiquc collocati.s;
Monachis fan:^i Bernardi 'aritioris difciplinae; ac etiam deiude P. Card.
Sfondratus Gregorij Decimiquarci nepos templum fandae CaeciJiiiB Virgmis
8c iVIarcyrisreftaurauit;Tumulum vero Virginis marmorum ij^cruitationi-
bus pellucentem miraoperum eiegancia elaboratum , luminibus plus LXX.
perpetuoardentibus, quaiicoelumiteJlisillullrauit .
lam veroClcmens O^auus tempJum fandli Caelarei reftaurauit , CoIIe- aemensvui.
giiimScotorumfundauit: AulamClementinam'in Vaticano mirmca opiti-
cumarte, piduris, & marmorum incrullationibus inter Ipeitanda Vrbis
celeberrimam; In Lateranenfi Baiilicafanitiflim.ie Euchariltioe, diuinique_>
Rcgis regiam ; ac etiara tranfuerfam eius templi partem co^orato & elabora*
to raarmore exquifitis piifluns miriiice ornauit.
Perrus Aldobrandinus Card. Camerarius prajfati Clementis nepos . Hic viiUA/Mr/»».
in collibus Tufculanis, prifcae iamRomana; nobilitatisfecelfusilluftres, Vil- *''"*•
laraomnium pene Orbls villarum Reginam extruxit: vbicontinuo vernant
■^ tempora, agricolas illam cultiflfimam reddut,virent omnia, femina erumpunt
in germina, adolefcunt in flores, & falubresfubitomaturefcunt in fru^us.
Hicaqu^quali flumen, poftjenum miliiariorum anfradtus per aqUv^du(f!tus
fub altiilimis montibus fabricatos , deaolut^e , tandem erumpunt : inde prx-
cipites earamdem aquarum cataraiflasinfpicitpus in hanc Villam e montibus
corriuatas : aquarum vel e fcalisdefilientium; velinlublime fubfaltantium..
lulibus, adjenas irrorare, velobruere; &g;acum vifum induccre: ibifub
vmbragrandiura fyluarumpace, & fecuritaie l<Etari conceffum : e poma-
rijs omnes pr^guicare egregiorum fruttuum matura poma perrailTum . Mu-
fas cum ApoUine cernimus in conclaue ('miraculuniartis humanae, aquis
& auris fymphoniam fuauillime niodulantes ; necnon organura Hydraulicum
aquatiliummachinarum opus fupremum; pluribus vndiq;fontibuscorriua-
tum, & vi vcntorum ex aquaprolihentium, nuilamagiliri manu; tum reli-
quislituis, buccinis, citharifquefuauiffimaaprsedi<fiisMufis conticitur har-
A« monia. Haecnos contemplantes, animum illa iucunde exhilarant , & iiij
montera Parnafso celfiorem fua flumenta dcducunt. Inter c-^tera autenij
extra conclaue etiam fons Athlantis & Hercuhs , in quo turbo terribili ftre-
pitu in fublime confurgens , cxli tonitrua imitatur : Cyclopis fons atqut»
ftatua.quae harmonica vi ventorumfiftula concinitpluribus cicutis compa-
(fla: Centaurifons & ftatua, quaeyi venti abaquaprogenitibuccinaper-
ftrcpit; cuius perquatuor milliaria fonitus exauditur. Oraitto deambula-
tiones amoenas tonfilibuscindlas plantis inter vireta fyluarum exomniarbo-
rura genere confttas : & alia multa , Hoc vnum indicabo : in raedio Horto-
rura adremittendas interdumex Vrbe curas, adiundum Palatium ingenti
mole fabricatum , cuiusftrudturainlignis, profpedlus deledabilis , ornatus
& reliquaomniaquoljbet Heroe digna; intueri deleiftat. Inde oranes ex-
terarum nationum Romam aduentantes , huc potiftimumadueniynt.
PauliQuintiin exornandaVrbe fingulariscura,& ftudiafucre. Contrafa- p^^ny,
cellumaSixto V. inbafilicaLiberiana extru£lum, alterum ipfe Paulus Dei-
D parae Matri, tantofplenidore&impenfa.^dificareeftaggreirus, vtlongefimi-
Jenumquam Roma viderit: porrofacellum totum quidem admirandum , &
variegatislapidum cruftis, {imulacrisepariomarmore, pi(fburato jnaurato-
quehemifphaerio, prieclarisartificum operibus, cum prifcis Cxfarnm mo-
libus conferendum : fed Ara pra;fertim admirationisraodum excedit; ibi-
que iraagini Lucx Euangeliftse manu dipifls fedes deliinata a;re auroq; con-
fe£la ; necnon ex iafpide & alijs lapidibus pretiofis circumornata . 4d ean-
dem bafilicam elegantiflimas jedes idem Pontifex excitauit, in quibus no-
biieOdeum, facrarium, & maniiones diftribut^e Canonicis &miniftris. Ac
etiam anteveftibulunitempliColumnam ex antiquo Pacis delubro transla-
tam ,
Vrtanivm.
iio DE VRBIS RESTAVRATIONE.
tam > fuperftante Virginis Matris cum filiolo ex aere inaiirata effigie . Eodeni A
tempore idem Pontifex D. Petri templiiin templorum omnium miraculunL.
iTiiriticeeftprofecutus : & quamuis iam Leone Decimoiubenteinhac Va-
ticanse bafilicseftrucfturaLeontius ScBonarota Archite^ftores a Bramantis
inuentis muita deto4?ferint , cumputaflentimmenfoaedificio foUdiorem mo-
lemopusclTe; itaquelongioremcompagemin quadratumverterant, lacel-
lis, &apfidibus quatuor, totidemque portis fibi mutuo refpondentibus :
acetiamextcnuauitBonarotaimmanem tholum, non valenspati tam vaftum
pondus; duplicemque iilum fecit^ vt tholus exterior alterum includeret
fpatio intercurrente difcretum. At vero cum intendifTet Paulus Quintus
huius bafilic^corpusabfoiuere ; propterea pars imaeiufdem veteris bafili-
cse , qux fupererat, cum veftibulo diruta eft : & hoc interim in Patruni_,
eoetu accurate difcufta & controuerfa placita Bonarotae circa hanc exiru-
^lionem; tandem decretum vt quadrata bafiliCsB molesinlongumiterum_.
produceretur iuxta fere primum Bramantis exemplar; quod etiam in hac
lon<Titudine> qu3e hodie excedit,prifcis bafilicis tanquamCrucis typus iii-, B
vfu etiam fuerat . Sed quatuorpr.«fertimrationes Bonarotae placita inuer-
terunt: primam, quod fpatium quadrat?e bafilic.rperfeampliflilmum > exi-
euum tamen cenfebatur capiendcE multitudini > quaj confluit ad inaugura-
tionem noui Pontificis» ad fan£^orum Canonizationes, ac folemnis lubilei
expiationes; quo fane tempore hsec per Bonarotam templilaxitas vix ca-
paxeirettantae multitudinisconfluentis. Alteraquod Odeo ad obeundam_>
pfalmodiam, vei Secretario adfacramfupelledilemconferuandamlocusnon
eratin templo. Tertia, quod diruta porcicu > in quaR.omani Pontificesfo-
lemnitercoranarifolent> & Populo benedici conluetuin; necefl^e erat al-
teram tantis parare cseremonijs, quoniam a porticu Bonarot* faiiigio co-
lumnis i^npofito^^vt extathodie Pantheon jidhaberi non poterat. Poftre-
ma, qiiodrecentem bafilicam ambitum Conftantinianx veteris vniuerfum..
comp!e6li volebant, a fanfko Silueftro Pontifice confecratum, quod non_.
fuccefliflet exfententiaBonarotce; & ideo bafilica fub PauIoQuinto pro- r^
dufta; ac feieabfoluta> magnificeque explicatamarmoribustempli fronte,
graiibus ante templi veftibulum de nouo extruiftis : & quod non minorenxj
atiert intuencibus admirationem ; Fons in ipfa templi ara ex Alziatina aqua-»
peripfum Pontificemin l^rbem indudla ; quippenon fons in illo , fed flii-
tnen ad fidera elatum confpiciatur : Praeterea in eadem Vaticana bafilica_. ,
fubaltiffimoTholi vertice, idem Paulus V* Confefl!ionem( vt ait )fepuIcro
Apoftolorum pretiofis lapidum cru ftis , etiam figurato pauimenii cniblema-
te> conueftiuit; necnon Itatuis, columnifqueexjereinauratis fplendidede-
corauit;lampadumque inibi ardentiumlumina cumfplendoribus faridorum
lucerefelicitervoluit. Interornamenta etiam templi pifturaepoftremumj
non hibentlocum, quibus zrx inftruifla;, conquifitis vndique Apellium..
fcientiflimis :omittofubeodemPontificeAedes Poncificiasin Quirinaliau-
(ftas: horrea amplificata: alia templa reftaurata& denouo eretta; vt e-
tiamin fylua Tufculana Eremitis Camaldulenfibus : 6c in hxc tanta opera^
impcndifl!edicitur aureorum fupra vicies quinquies centena millia. Inde^ D
fic Vrbis augendae contentiopromanauit ad Ciues, decoruin ratos deco-
rare patriam imitatione Principis; tum in Vrbe paffim «dificia, vel anti-
quioribusdirutisnouafubftituta» vel cadem inftaurataj &exculta; quiiu
etiam cupidemultitudoin vacuo aedificauit,vbi aniea Romanorura permon-
tes,foiitudoerat.
Vrbani OdtauiPontificatus confequitur fupra viginti annos longaeuus;
hic pluramonnmenta Sandlorum, vetuftate collapfa reftaurauic, nempe fan-
(ftJCsii PontificisinQuirinali, cuius parietina; rimofie vix apparebant; fi-
cui fimilis erat Hcclefia fanf^i Vrbani extra oortam Capenam , SS. Cofmi 8c
Da-
DE VRBIS RESTAVRATIONE. nr
^ Damianiin Foro boario) ibidemfancflse Martinceremplumcoepit) fed non
perfecitextruere. In Q^irinaliidemPontifexpalatium PontiliciumampJia-
uit; & murijin modum Arciscircumftru(ftismuniuit: pari fecuritate & a-
moenitate. In Vaticana balilica deerat adJiuc moies fuperftru(5ta tumulo
Apollolorum , quam Vrbanus iniigiii operis , & matcri« nobilitate perfecit;
h^cnamquefufiliexxre conttans, auro lubindeinteriitai vt mifceat per-
ennitati Jpiendorcm ; & Jan£lorura Cinerum veneratio incrementum ca-
piat, & loci fublimitasmaieltatem. lam vero quatuor magii^ Pil,^ Hemi-
fpasrio fuppofitae, quaead angulosconuertuntur, quatuoringentibuslocu-
iamenris in earummediofpatium relinquunt, quibus alabaflrite Diuorum_,
ftatuas Vrbanus locari iullit; quarum prima VERONICA» effigiem Sal-
uatoris , quam inVrbem portauit» defixis oculis contemplatur in Jinteo:
altera A N D R E ^ fimulacrum brachia Cruci iniecit : tertia H E LE N A
Crucis vexilloAugufta: quarta LONGINVS lanceam beata cufpide^
tenens, quaiatus Dominiaperuit.
B Inhac tamen Vaticans baliiics ftrucflura fub Vrbano Pontificc duo fu-
peruenere ingentes errores> non bene ab Architedlorepraeuifi, vteuen-
tusmonftraiit; primus infrontcTempli, cumTurris niagna ad Campana-
rum fonitura extrufla elTet fupra fundamentum non ftabiJe > fed fuper aquas
innixum; contigit» vtpene abfoluta Turrisextru6lione> illa vnacumpor-
ticu &fronteEccJelix annexis> omniafimulcorruerent; inde necelTefuit,
?t pondus diminueretur, totam Turrim fere perfedam demoliri ; fumptibus
immenfis incalfQm redditis.Erroralternoninferior^vtprajfati quatuormaia-
res anguli Ecclefias, quibus tota Tholi machina innititur ( contiz moni-
menca a Bonarota reliifta circa hanc Vaticanam molem ) fuerint illi omnes
in mediointusperforati.vt cochlearesgradusperficerentur, quibus afcenfus
ad fuperiora alialoculamenta aperiretur : ac etiam Arae in inferiori parte
quarumlibet pilarum dedicarentur ; ex hoc autem facfla Thoh difix)lutio 3c
aperitio; in media fui parte, quamuis deinde reftaurata, f«u occultata ;
^ quod damnum in tanca mole reparari impofiibile vixcreditur; ne futuris
temporibus forfan deteriuscontingat.
Atextra Vrbem Vrbanus ad mare Tyrrhenum &Ciuitatemveterem,feu fM»,.
CentumCellasportusdificatoemporium Romanas dignitati & commodis
aperu't : ftatio ab omnibus ventis tuta praebetur nauigijs ; vbi etiam hiber-
nanc Pontificiae triremes : quoniam autem eXc^ftuantis & profundi maris al-
titud;nem aequarinecefi!eerat, licnexusoperumeft compaiftHS : ingentiaj
faxamagno labore ingerebantur; atque ea iniedlisalijs, alijfque onerata»
etfiaquisabforbebantur, fubftratam tamen > patientemque oneris ftruem-»
attollebant: quae vbiex aquapauluhimeminerecoepit; tum iundlislapidi-
bus moles fuperftru(f^a eft in ludibrium maris, &nauium quietera ; quara-
quam frementium vndarurn infaniccftus opusretardaffent.
Et quoniam idem Vrbanus animum continuo propenfum habuit ad repel-
lcndoshoftes: praediflam Ciuitatemveterem municamreddidit,&propu-
gnaculisobftrui iullit ; quod etiamin ciuitate Ferrarise , & in CaftroFran-
D co diftridtus Bononienfisperfecit; &fimiIisredditaetiameftinVrbeciui-
tas Leonina per totum ; & moles Adriani magis, ac magis munita .
Horti quoque intra Vrbem in agro Tufculano efi^ent recenfendi ; nempt ""'''' 2«'>»''*-
Aldobrandinij, Peretti > Burghcfij , Ludouifiani, & Barberini; illos tan-
tum indicafi^e fufficiat, qui adiacentes ledibus PontificijsinQuirinafi vi-
gent ; quoniam obic(flus collis obftabat in illis ; terram afportan tes multorum
manus , ille decreuit in pianiciem; & valliculam repleuit inie^^a & aggefta..
humus> cui fuftinendie ingenti mole fubftrudioeft fa^fta: horti vero x-
quata planicie iam in immenfum excurrunt. Rc(\'i in illis longifiimique xy-
fti , tonfihbus cinv^i plantis , mjrtho > buxo > cuprefi^o > lauro > iunrpero, ci-
tro;
112 DE VRBIS RESTAVRATIONE.
tro: innumeri fontes; flatioiKS cameiata; flexilibus ramls, femperque vi- ^
rentibus folijs.fpatiadifpartita pomis,&floribus: hic fraga, &rola, &c^-
teraveris familia : illinc arborum foetus» & grauis autumnus. E planitio
moUis cliuo defcenfus , & adiacens inferior campusmalorum medicaium.,
ferax : tum piatanis inumbratus Hydraulam a fole defenditi aquatiJium ma-
chinarum quafi Reginam j pluribus vndiquefontibus coronatam.
jmtcenf X. Supereft, vt fplendida & munificennirimaaSan(ftin]mo D. N. I NNO-
ni?a:<rani ' CE N Tl O X. jedificia extruda referamus : ex qu'bus LATER ANEN-
SEM BafilicamConftantini Magni-!mperatoris Religione & magnificentia
extruftam» Summorumque Ponrificum pietate f^pius inflauratam ; vetu-
ftateiamfatifcentem» acfulcimentisinnixam : noua molitionead veterem..
exparteadhucflantemconformata : ornatufplendidiore a fundamentis e--
tiam relfituitjprsetertranfuerfam nauemiampridema Clemente Odauore-
ilitutam. Mirandum opusj & tantoPontifice dignum : cum intra tres cir-
citer annosnon iohimbarilicaillruiftiira, verum & ornatus eiufdem lapidi-
bus, &columnispretio(isfueritperfeiftus : vt quoque alterum Templum_, -b
Magni Conftantini Baptifmo, bafilicae adiacens, & a praecedentibus Ro-
manisPont ficibusirchoatum,ipie Innocentius penitus abfoluerit.
Polt V A T 1 C A N A M Baiilicam Principis Apoilolorum in hanc mo-
lis amplitudinem m.ultipliciRomanorumPontificiixdificatione perdudtam;
reilabattamen ornatusmaiorisnauis a PauloQuinto extru6l.T. Vnde IN-
NOCENTll X. iuflii in eadem naui eodem tempore & paucis menfibus
fexgrandiumfacellorum parietesmarmoribusingenioseicalptis , ac lapidi-
busprctiofis, auro &mufiuis figuris nouo cslaturae opere mir fice vcffiii &
ornatiexiifunt : interiedis in vtraque templi ala marmoreis columnis; de-
niqueftratoe vario lapide pauimento magnificentius idem Poiitifex bafili-
camabfoluit. Et quamuis alia duo Sacella in cadembafilica fub Circgorio
Decimotertio , & ClementeO<fitauo ifuporem temporibus ifis aituhifent
intuentibusexftrufluraillorum &fumptus magnitudine ; quodabet tamen
exprsediftis Innocentij Sacelhimartificio & fumptn fatis prsediclos ante- q
cedentes excedit.
Extruxitidem Innocentius in CAPITOLIO sedesnondifparesalijs iam
eredisadConleruatorunirefidentiam, vt iam perfccto eiufdem Capitolij
theatro, integra illius loci reddatur prifca maieftas; & fingulis vrbanis ta-
bernis) feu officinisineodem 3edificiodifiun£ta>feu feparata conftituantur
tribunalia ad maiorem Curialiura commoditatem .
In FORO AGONALI nonfolum Gentilitias aedesfplendide extruxit,
&ornauit: plateamibidem ampliauit demolitisa»dificijs> qua; obftabant;
& magnum praeterea fontem ex aqua Virgine in medio illius mirifice corriua-
uit; vt fetisconcinnefueritindeexpreffumhis verbisnumifma: Ablutoaqiia
Virgine Agofialium cruore . At veroquodfuperathumanumfenfum; vt moles
immenfa Aegyptiaci Obelifciex CaracaUi» Imp. Circo adueda & reftaura-
ta ; fupra didum fontem fufpenfa & librata confiftat : cuius Obelifci Aegy-
ptiacaHieroglyphicain Latinum idiomaexplanauit R. P. Athanafius Kir-
cherus Societ. lefu Sanctiflimi D. N. Innocentij Papae iuifu; vt ex eruditif- D
fimohbroperipfum in lucemedito, cui titulus Obelifci Pamphilij, vide-
reeit.
Hxc in Pontificatu Innocentij fplendefcunt: clarius auteni corufcant
prudentia in remouendis bellis vanefubmotis , quibusltaiia totainterChr:-
ItianosPrincipesconcutiebatur; vigilantiain ciiamitofis annonse tempori-
bus :'|iberalitas ne Populus illi fubie(5lus veftigaiibus > & alijs importabilibus
oneribus aHasimpofitis magis, ac magis aggrauaretur ; &c. Quibus hoc etiam
fupereft.vt pacem vniuerfalem & perfeftam inter Principes Chriftianos per
eumdeiii recipiamus .
Acce-
DE VRBIS RESTAVRATIONE. irj
|A-c Acccduntprsedi£lis inhacnoftraiam reftaurata Vrbe, crebra vtriufque
fcxusCoenobia» &c operaTemplorum pulcherrfraa; necnon aedes Princi»-
-pura fplendide a diuerfis extru£t«e , & ornatae." quae quamuis raro coniun»»
cflae, lcdfparlim erettaefint» tamen earumfingulaefnfficcrent plerifque Vr-
bibusexornandis. H«ec omnia (i quiscompledi vcli't,perlegat dchisferio
cumuiataa fcriptoribuspluribus .
Maieftatem & fpfendorem noftrae reftauratae Vrbis perflrinximus circa.;
eiufdem pulchritudinera &facrorum Templorum venerationem; adeo vc
antiquai iam tumflorenti Vrbipoft Auguftumfihaec componatur,non mul-
tum diflimilis appareat .
Reftarentforfan addendapr«dictis, quje vtilitatem eiufdera Vrbisma- ^ ^
ximeconftituerent;licuti aprudenti viro propofitaiam fuere felicis recor- f,^p/etdl.^
dationis V^rbano Oflauo , a quo ille interrogatus ; quid aggredi expediret ,
vt multitudo habitantium Vrbera auge-etur, & omniura mercium genero
.jj eademrepleretur/ adqu^illenon voce tantum , fed&fcriptis, vtmihire-
^ tulit, folerter histribuscapitibusrefpondit.
Primo non fatisfuifle ipfura Pontificem Vrbanum tanto difpendio Portum
adCentum Cellas difpofuiflfe, & muniuifte, nifi mercatorcs, qui nauibus il-
lucappellunt; nonfoluraexemptionibus&priuilegijs cumulentur; verum
vtineodemPortu continuoemptores fedem conftituant, qui prompta pe-
cunia ab exteris mercatoribus frumcntum , & alias merces poffint emere , vt
exoneratisnauibusftatimilli inpatriampoflintreuerti ; dc iterumpoftea in
eumdem Portum mcrces adducere . '
Secundo, vtalteranauigatio in Vrbeminftituereturper Tibcrlm a ciui-
tatibus Typhernis & Pcrufise ; vtaliasapud prifcos Romanos fuiteadem_,
confueta; vnde omniaad vidlum necefl^aria, feu alisemerces, quse in illis
adiacentibusprouincijs Vmbriae, Marchije, &c. reperirentur; minimadif-
ficultate , feu difpe n dio pofltnt in Vrbem aduehi . '
Tcrtio , vt ad Pontinas paludes exficcandas Principum Romanorum ani-
r" miexcitarentur, vt iam di^lura fuit fupra ; nam pr.tcer peftilentis aeris ex
illis partibus cefl^ationem , inde prbuentus etiam centenarius pro fingulo
quoqHcmodioaccederetexfrumentorum col!e£lione,animalum pafcuis,
&c. vtrefertPiin. de itgypto; adeo vteorumdem frudtus adexteras etiam
regiones praeter Vrbisopportunitatem niagno prouentu euehi polTent.
Necoperum diificuitate, necimpenfaeroganda animos in hoc expedit
rctardari ; quoniam abfque prsedi^flis prouentus nullus magnus aduenit: nec
quicquam maiorem negociationum , merciumque toto orbe inuehendarum,
eueheniarumque mjteriam praebet > nec quicquam etiam ab extremis terra-
rumpartibuspecunias, merciumquegenusomnepotentius euocat, quam.*
fluminum, feumaris nauigatio;ita vt quodgentiumeft vnquam, idomne in
vno regno natum videatur .
Opcimecalleo priefataimpendiafjepitisin confefllbusEminentiniiraorum
Purpuratorum ventilata; fed vrgenti caufa, nobis de populoincognita, pro-
pterea forfitan eadem rctardata .
D Ecquoniamhoc ipfomenfcMaijanni 1649. quonoftr» defcriptioni Vr-
bis &Romani Imperi) fummam manum imponimus» relatum eft: quod dcj
cxficcandis pra»dicflis Pontinis Paludibus tra<fletur hic Rom«e ; hoc addere»
lubct: non fatisfa£lum operi , feniel fecutam cfTe illarum exficcationem , vt
toties prifci Romani , ac etiam recentiores fummi Pontifices tentarunt, nifi
Vtexperientia docuit, fuerit apofterioribus continuata &Conferuata exfic-
catio & reparatio nouis agaeribus addedis, feu molis aquarijs,& hoc eoruni
cxpenfis , qui vbcrem frudtum ex tahbus terris exficcatis percipiunt, vt iara
nos retulirausfupracap.17. &alias ctiam rcferemus, cumdcMirandisHol-
iandiaefcripferimus: &ha;cfatis.
P Ex
ii4 DEMOLEADRIANI.
conjldirati». Ex pfaefatis Reftaurationibus noftras Vrbis non pigeatJioc vntim reco- ^
gnofcere: quamquain totiesRomacaedibus & aJijs calamitatibus afflidla_> ,
acetiamcultoribus dcftituta» & quafi deferta ; femper taracji Diuino Nu-
inineplacatovalidior, promptiorquefurrexit; ac etiam quotics Giues &
habitatores defecerunt in ea; repente tamen vndique confluentibus mortali-
buscoloniadeducitur, & noua Roma inftauratur; ac omnia intra pome-
rium atque moenia eius frequentifTiime habitata ) & cxcuJta fini reftituta^;
quaeque modo visunturineadonaria, artes, &reliqua deIc(flabiliavifu,ora-
nia KomaniE gloria; funt reftaurata ornamenta. Praeterea Vrbis regiones
plen!efuBtomnesgymnafijs,fontibus,veftibulis> tempiis,jedificijs; licetq;
non infcite dicere , quafi efFciflum iara orbem fuas refumpfifl"e mundicias, at-
que ornamenta, acoraniagratia&fplendorerenidere; cum vniuerfa illius
terraquafipomariumquoddam cultaatque ornata in praefens infpiciatur.
Ita toties tam breui fpatio dominatrix iila humani generis , arxque oranium
gentiura Roma ludibrio fuit Barbaris , fed ipfa demum omnium vi^lrix . _
Hanc, inquam , Vrbera , Romam vniuerfas vrbes omni nobilitatis genere^ "
praecefliife , & caput Orbis fuiife , manifeftum eft: fi cnira ante Chrifti Do-
mini Natiuitatera confideres , Romanos rerum Dominos; fin polt, pcr Bea-
ti Petrifedemcaputorbisefteiflam vides ;fin viros qui proucnerunt exea-.>
mente reuoluas , confiiio cautos , ftrenuos arrais , fortitudine fummos, prae-
ftantes iuftitia, moderatos in rebus omnibus comprobabis. Vnum ante->
Chriftura defuerat , fcilicct pietas Fidei pcr Petrum iliata ; Vrbem , quae ea-
tenusin caeteriscaeterasfuperauerat, nobilitauit adeo; vtjn hocetiamcx-
teras antecedat . Quis enim fufficiat numerare , quot huios Vrbis indigense
Chrirtianistemporibusbello, pacequc claruerunt? Vicit quidem opmio-
nera eorum numerus , vicit & fidem .
DeMoleAdriani. Cap. XXIII.
c
REftauratam noftram iam vidimus Vrbera .' aliquid etiara videturaddcn-
dum de Adriani Mole , ad vlteriorcm Tiberis viam extrufta ; caque e
fih*' pario marmore, &inimoquaternislateribus pari djmenfione, poftea cir-
cumeunte fabrica rotunda, fpatiofamque eminebat in Turrim ; equeftri-
busexeodelapideftatuis, autecurru extantibusin fummo coliocatis. Qiix
Principum decora vfque ad fccundum bellura Gothicura inuiolata manferut,-
acprfletcrea Moli ad tuendam Vrbem munitiones additae funt; naravtin-
quit Procopius de Bello Gotbic.Sepulcrim id extraportam AureUam , c^* ad
lapidisiaBumci moenibus proculextruBum : Romani brachijs duobusa mcEni-
bus ipfis ad fepulcrum id^vfque porreBis, in^dificatifque complexi funt ; iJt}
muro fit perinde pars qu^edam ejfe^um; apparet namque altijjima Turriper-
fimiiej (^y earegioneimminetPorttS . Caeterum egregiailla ftatuaruradecora
omamenta^ Gothici fccundi bclli turbo decuilit : nam Gothi molem aggrcfl],cum pro
*fa«/e/« aete- ^q^j^[\j^j^ ftantcs Romanos , Gr^ecofque alij tclis arccrent, alij fcalis in fum-
mum euadcrent; qui munitionemtuebantur , fuseiam faluti, nedum viilo- L)
nx defperantes ; atquc opem in loco oblatamrati , frangereflmulacra, &
trunca coruni faxain fubeuntes deuoIuerecQeperunt;fichoftiurapars csefi,
pars fugati, omniura rcpreffus impetus , & a Mole diuulfus eft .
Mihspre Arce Dtxxi Molcs pro Arcc , tam Grxcis , quam Gothis fuit. Nam capta pri-
babuA. nium &ami{ra; dein a Totilaiterum Roma expugnata : at poftBelifariunu,
miflus Narfes in Italiara, cum Romamexercitum admouiiTct; vt refertPro-
copius lib. 3. de Bell. Goth. Quoniam Gothi haudquaquam Vrbis mcenia
vntuerficujlodirefttcommod^pofient, breui admodum ^edificio circa Adriani
molem locum complexi , eodemque priori muro adnexo , in prdfidij formaif
mox
DEMOLEADRIANI. 115
^ miy^yeJigtint, ibiqiie pretiofijjlmis rebus depq/ttis , diligentijjtm^ prajldium id
aJfer:isibanhVrbiim(£nibuStCaterifquedeJlitutisatqueneglefiis. Mux tamen
conati Gorh: repe'lerehoftem ad inuroslubeuntem ;cum njhilominiis Nar-
fes Vrbem inttalT?t, ad Molem fe illi receperunt, nonnuilis dumtaxat ad
portum Oliienfemconfugentibus . Poltridie Narfes omnibuscopijs prafi,.
dium cingit, quo te.rore percujfi barbari, falute pada praEiidiumdedunt
luftiniani Imp. ann. 26. Oeinceps Arx in potelhte fuit Warfetis , & Exar-
chorum, qui poflillum Romamdc Itaiiamlmperatorisnomineregebant.
Sub h:ECtempora ann. falut. 590. gruifante Romje peUiJentia Grcgorius ^'^ '"^•t'*"^_
Magnus Pont. qui adO. Petrilupplicationemhabebat) Angelum in edita_. 1°'^-'^^-^"^''
Mole enfem vaginaincludere, & vna vim morbi conderc fufpexit : inde fan-
£li Angeli inditum Momen : additaetiam infumrao vertice, dicataque Ar-
changelo Michaelifacraa;dc: qua deinde adimam viciniam translata, leu
potius ibi fub(tru(£^a, in rei admirandas teftimoniumj marmoreum Angeli
liinulacrum prvCexcelfo loco impofitum eft . Porro eius aedis meminit Luir-
■ij prandus, qui etiam quomodofuasetatehaberent femunitiones, enarratl.3.
cap.12.his vcrbis: Iningreffu Romand Vrbis quadam eflmiri operis, mir<e-
que fortitudinis coniiitutamunitio; ante cuius iamtam Pons eH pretioftjjimus
fuper Tiberim fabricatus , qui primus Romam ingredientibus , atque egredien-
tibus eH , nec efl alia nifi per eum tranfeundi via : hoc autem niji concejfu cuBo-
dientiwn munitionem fieripoteH; munitio autem ipfa ( 'vt detera defina m) tan-
t£ altitudinis efi > vt Ecc/ejia , qux in eius vertice videtur in honorem militite
calesiii Principis Archangeli Michadis fabricata , dicatur Ecclefix fnfli An-
geli vfjue ad Ctelos . Et notaquoddiu rupto ponte MiJuio>hac Jolum tranii-
ri in Vrbem voiebant. C^:erum amplioribus deincepsmunimentis Moles
audla , &Cafirum {iue Arx dicfla efl .
Sedlhtura acregnnen Italiae cum vertilTent Longobardi: eorumqjetiam Comites Hitm.
excuirodominatu, plures minorefque Principatus furrexerunt : ex quibus ■^"^'•^'^'""
in priraismarchionesin Hetruriaextitere, quos ad eamdem originem refe-
^ runt, quadedufti polteacomitesTufcukni, vt ex Card. Baronio tom.i.
anno 897. Hi ad potentiam&immenfas opes Arcis quoque Romanxpof-
fcflionem adiecerunt. E quibus Adelbertus anno faiut. DCCCCVIII. adeo
excelluit > vt vnusinter omnes ItaJi.T Principes appeiJareturD/«?/ : & Rex
veriusquammarchio, folo dumtaxat nomine Regibus haberetur inferior.
Florebat tunc Rom^e opibus patritioque genere , nec moribus tamen probis
Theodora Uluftrisfjemina, qu.^ turpibus illecebris Adelbertum illexerat»
in commimionem Arcispoilidendaerecepta; vbi dcdeincepshabitare con-
fueuit. Quare velut principatum Vrbis adepta ex Arce etiam Romanos
Pontificesinfefiabat. Secuta eit etiam eius filia Mar^xia melioris item for-
maequam tamis : ii^c Arcemfecuritatis fu^-e non magisreceptaculum quanij
fcelerum tecerat; vnde & Romanis Ciuibus cumVidone Adelberti patris
fucceffore , cui nupferat>imperabat: fed Vidone abfque Jiberis mortuo> ipfa
cum filio Alberico in Vrbe dominata eft. Nupfit deinde Maroxia Vgoni
fratri Vidonis, cui vacuam Arcem obtulit : at vero Albericus ab Vgone>
E/ vitrico coiapho offenfus; confeltim confiJioCiuium cJam habito, eiufdem
vitrici arrogantiam, & matris intemperantiam queftus, omncs impulit»
vtinvtrumqueconiura^-ent : eoque duce Arxoppugnaricoepta: inde Vgo
viin meftiens, feie ex Molein nuirum Ciuitatis demifit.receptufquea fuis in
Infubriam pienusminarumldifceflit . Albericus dedita Arce > matrem Ma-
roxiam cuftodiaetradidit; jpfeque folus imperaait; quamuis inde Pvomanu.
cum exercitu Vgo reuerfiis, nii fuerit afTecutus. Alberico vita fundo ad
Oitiuium filium principatum tranfmifit; qui propriapotentiaad fummuni
Poniiticatum euecftus, loannes Duodecimus du^us eft : ficque Komz- Arx\apuipo».
niis Pont. Accem in lua poteftate habuit, quamipfe adhonores Pontifi- "f""*-
P a cios
ii6 DEMOLEADRIANI.
ji •Rsmxnis oe. cios attuliflet; nectamendiu a PontificepofTefTa; mortuo namqueloanne A
emMa. Pontificum nianibus, longe Lateranuni incolentium» extorta videtur aCiui-
bus . Quippe Romani loannem decimumtertium capcum, & in Adriani
molcm perdu6lum , mox tamen metii Cslaris in Campaniam detulerunt . In
candem Benedidlus Sextusannopj^. deirufus, necatufqueeft . Etillepar-
ricidaa Benedidlo Septimo Vrbepuifus, ali^uotpoft annos reuerfus loan-
nem XIV, Beneditftifucceirorem in eadem Arce, quam fuae fa<ftionis fica-
rij detinebant» inclufum interfecit .
Arxinpotenate Succeffit loanni loannes Decimusquintus) quo Pontifice Crefcentius
Crefctntij. Nomcntanus per fpecicm tuendi Conlulatus Arcemoccupauit anno falutis
pSj.Exinde loanni ijle formidinem attuiit; cum eiu^ gratia Otho Tertius
venerit in Italiam : aduerfus Caefarem Crefcentius firmatis moenibus , atquc
portis Molem vailo , & aggeribusfepfit, ftationesmilitumdifporuit: atque
in ca recepto iam in Vrbem, Otho fe continuit . Interea mortuo loanne Gre-
goriusQuintus deligitur : cui moxdepullo,cumalium per vim& fcelus Cre-
fcentiusfubrogafTet; Odio qui Spoletum venerat cura copijs ad Vrbem_. ^
reucrfus , vc Arcem e.Kpugnaret » vallum , folfamque perduxit > turres
& cai^ella admouit > tormenta impofuit > corona circumdedit ; quibus
nJe"'" ' illecopijs &operibasconi^ernatus , cum fead Imperatorem fupplex con-
tuliffet, cum arce dedicus» 8c capite c^fus efl; . Quod ergo Crelcentius
nouis operibus Molem firmauerit; perdiu poftea Calirum fiue Turrim Cre-
fcentij dixerunt : manferuntque illae non contemnendas munitiones . Itaque
fexaginta quinque poftannos Alex.^ndro Secundo creato Pontifice,Cincius
Cineius ciccuiat Romanus ciuis Pontitici infeftam arcem valido cum exercitu obiecit : Ro-
arcem. mam inde Cadalous Pfeudopapa fuperueniens annata manuLongobardo-
tum eopijs, vt Apoftolicamfedemviconfequeretur ; cuiaCincio vrbsLeo-
nina> Arx fanfti Angeli, Pons Miluius prodita fuere , quje valido pr«fidio
abco munita i\int; fed ibi aliquandiu Pfeudopapa Alexandri copijs op-
pugnatus; libertamen a Cincio accepta grandi pecunia eft diraiflus. In.,
eamdem Arcem Alexandri fucceflRjr Gregorius Septimus (ek e Laterano Q
R?f«/.«>-4/K;^ recepit : fruftraque Pontifex obfeifus, HenriciTertij exercitum> vimqut,
Ponttfice. Populi Romani muro , aimilque pjopuliauit, dorec edudlus ex Arce Sa-
lernum perdu£tus eft, vt apud Baronium ann. 10S4., fedicerum PopulusCse-
faris fadtione infenfus Pontifici Vrbano Secundo arcem vi 6c traude expu-
gnatam occupat anno (alutis lopi.qua; ad manus Guiberti Pfeudopap^
peruenit: atvero Vrbanus Secunduse Gallia in Vrbem reuerfus & Arct,
feptimo anno , quam Gi:ibertus ceperat j potitus > ad fan^fti Nicolai in car-
cerein Aedibus PetriLeonisdeceflitanno 1099. vtrefertCiacconusinfine
Vit^ difli Vrbani Secundi .
Pafchalis Secundus creatus Pontifex > inter quem & Henricum Quartum .
grauibusob iura Ecclefiafticaexortis controuerfijs dati func inuicem obfi-
des, quos Henricus acceptos> vt fecure arcem 5c Pontem tranfiret; atille^
rihilomnibus in Bafilica lanfli Petri circumuentura Pontificem> captumque
fubcuftodiadetinebat;cum Populus Romanus arreptisarmis,magna vtrinq;
edica ftrages ; rupto & interclufo Miluio Pontccollapfo iam ante triumphali, L^
vno Aelio Ponte intra moenia tranfitum praebebat. Facile enim erat quem-
libetpropter imminentem Arcem tranficu prohibere; quod dicitur ianu.
pridem fecifreetlam Guibertinos .
TandemRomanorumpleriquefa(ftiofi, acPontifici rebelles, Innocen-
tijSecundi, &Lucij, fuccelTorumquePontificatus, h^reticis cuiufdarriL-»
Arnaldifurijs profitcbantur fefe Keipubhcae, & antiqui Senatus reftituto-
res; itaqwe vt id firmius ftabilirent, aduerfariorum potentumque Ciuinm_»
domibus > turribufque foloxquatis , vel Imperij nomine dctcntis , multifq;
eorum patria eiedlis . Petri autem Leones fili; Petri Leonis cJari , & opulenti
Ciuis>
^ DE MOLE ADRIANL 117
A Ciuis» cum patre & auo Leone; quiomnes iampridem rcmPontificiam aC'
fidue , conftanterque prouexerant; quos tamen abaiienauit caufa Petri Leo«
nisfratris, qui Pfeudopapa Anacletus aduerfus Innocentium Secundurrij Arxinpote[}at4
euedtus; genere, clientelis,thcfauris etiam, quosdireptisimpie VrbisEc- jZil". ^^"*'
cleiijscongeHerat; atquevt Confules, & Vrbis, Arcifque Prxfedos na-
duseratfibiconlaguinitateobftnilos; facile omnes cum Adriani moleniu-
nitionesinualit. Jgitur Pontifex fidifllmis aflecJarum Jatentibu^^perfoede-
ratorum aedes & turres ab ore Leonis eripitur ; ex tranftiberims ccdibus ma-
ritimo itinere Pifas primum , deinde in Galliam bis profedus Pontifex anno
.1130. tandemad Vrbemredijtcum Anacletum Pfeudopapam eMolislate-
.briseducere non valeret, quem demum mors extulit otftauoanno exquo
fanclam Sedem inuaferat. Tum vcro alcero, qui Antipapas adnafci voluerat, '^'''' f ^"'""
lubiato, omnesin Vrbeprdeiertim Petn Leones InnocentioPontificiArce «^««r.
rcflituta facramentum dixerunt .
p Partaiam quies Romje videbatur, quando iam noua coorta tempeftas Aii,r^nom»'
^ iterum omnia fubuertit: annofiquidem 1141. Romani occupatoCapitoiio ""''"'" f"i>"o.
dum ordinem Senatorium reftiiuere> remque Romanamgerere conantur>
moerore curifque Pontifex obijt. Nec delliterunt Romani , quamuis Cale-
ftino Secundo , & Lucio item iccundo creatis, complures e nobilitate Pon-
tifici fauerent ; fed iterum Patritium etiam adiecerunt tanquam Senatus
Principem lordanem PetriLeonis filium. Interh«can. 11 4J. creatusPon-
tifex Eugenius Tertius, cumifte cognouifl^et, vt Scnatus vehementerobfi-
fteret, nifi noua inaugujratione Senatoriam dignitatem confirmaret, Vrbe
egreffus , Viterbij commoratus: fed cum oftenderent Romani fe Patricia-
tum abolituros, & Senatoresiile diceret> Romam reuertitur; at vero Ar-
naldusmagis > ac magis contra Eugenium vexationibus infurgens , Pontifex
migrauitin Arcem fandi Angeli, cui Petri Leonisfilij Pontificis fautores
prsefidebant; vt voluit Baronius. In Galliam deinde PontifexdifcefTit» 3
Ludouico Rege magnifice exceptus > reuerfufque in Italiam Vrbe abftinuit>
Q^ donec feditiose Romani ad eius arbitrium fecompofuerint.
Anno 1 1 jp. fucceditin Pontificatum Alexander Tertius, quem a Bofone.
Card. in Arce cum Cardinalibus fautoribus receptum, vtnarrat Ciacconus.
Verumdimiffis Pontifex, cum e Gallia multo poft omnium Ciuium votis
reuerciflTetad Vrbem; admouic Ancipapx fautorFedericusCaitra in pratis
Neronianis; Scquamuisille Molemfortiter oppugnauerit , aPontificijsfor-
titer obfiltentibus, repulfus eft.
Anno 1 347. longe agence Pontifice in Gallia , Nicolaus Renzius , Roma-
num regimen Tribuni afliimpto nomineadeptus, Arces , tranfitus , pontef- ^'colmsKen-
que Vrbis in fua etiam ditione habere voluit . Deiciftus poftea Tribunatu ad '""*
Arcemftatimfeconculit, iliaque feclaufit: deindeclamdifcefiit in Bohe-
miam : feptimoque poft anno ab Innocentio Sexto ad repetendam dignita-
temmiflijs; deinde Romas anno 1353- popuiari coniuratione cbtruncatus
eft. Exinde cum Populuseiclto Pontificio Senatori feptem Ciues Rcfor-
matorum nomine fubrogaftct, ne popularis audacia frsenos frangeret, aut
•»-' Arcemirrumperet aliquando; Pontifexnouum Senatorcm impofuit Hugo-
nem Lufignanum Regem Cypri ; & Magiftratum Reformatorum confe-
ftiraiufl[itaboleri,
Anno 1376. redijtPontifexe Gallia Gregorius Vndecimus> eoque duo- Arxinpotejiate
buspoft annis vitafundo, creatuseft in Vrbe Vrbanus Sextus , qui armis caTdd.cniioru.
& tumuliuomnia metu compleuerat,quidS Cardinalesin Arcem confugere,
qua ne reuocante quide Pontifice decedere voluerunt. Vererat tunc Arx in
poteftatem Gerardi Card. Galli> qui Petro Vvdtic0.o cuftodiendam dederat:
neq; Ponrifexfoluta quamuis pecuniaabeodemrecuperare potuit ; adeo vt
Pontifex Tibureiiomam reuerfus, aedes Tranltibennas incoluit locomu-
nito >
118 DEMOIB ADRI ANi:
nito, quod Arx inpoteftste Gallorum Cardinaliura efTet; & in Campa- J^
niam Vrbanus profedus ; PopuJus tunc padus cum Praifedo , feu vi exado
eius praefidio, ad (e{e Arcem tranlhilit .
Rfeepta iFon. Bonifacius Nonus Vrbani fucceiTorj cum pendi iibi publica veiligalia^
iificcj. mandairet, etiam Adriani molemreccpit, quam prilcis iatifcentibus nouis
moenibus cinxit, munitifque Pontibusfrienos Vrbiin pofuit. Verumlnno-
centio Septimo ad Pontificatumcucclo, Romaniite. umreftitui fibiliber-
tateni» reddique Capitolium,pontem Miluium, & Arceni petebant; mox
itumadarma, ac per abfentiam Pontificis occupato Capitolino colle, ac
^«/ir^""^"' PonteMiJuio,Arcemfruftra oppugnarunt, Sic recei^um ab armis, donec
loanne VigefimotertioPontifice Ladislaus Regni Neapolitani RexOftiaj.
Tiberinaexpugnata, dirutifquenurispalatio Lateranenfi potituseft, &Ar-
cem fan(fti Angeli in deditionem accepit : nec multo poft ipfe vereno inte-
rijt, cuiusJixreditatiloannaSecunda Regina illius foior cum fucceflifiret,
SedditaArxite. eiufdem nomine etiam Arx Adriani tenebatur Pontifice abfente. Donec
rumpontifici. ^aftjno V. Pontifici dcindc rcddita . Eugenius Quartus Pont.ortapopuli -B
feditioneadPifas & flofentiam cum perucniffet: Romani vt Arcem obti-
rerent, vrbanas cohortes ad eam admouerunt » fed a Prsefe£lo decepti quie-
uerunt. Sixtus Qiiartus Cardinalibus Arci^^Pra^fedluram renouauit ,Chri-
ftophorus & deinde Dcminicus Ruuerei Pra;fe(fli conlfituti. Ac etianu.
Ennius Verulanus <Sc lo: Vincentius Aquauiua Cardd. a Paulo Tertio di-
cuntur.
' Arx iterttm^ Alexander Sextus Borgia in Arcis muniendaE curam intentus » vetus
muKitur. Maufoleum magnis , quadratifque lapidibus compaiflum , opere lateri-
tio exceJfius fecit, commodafqueaedes fuperftruxit > pulcherrimum pro-
puonacuUim. quadratis tiburtinis imminens Tiberi» AeJioque ponti extru-
xit, tuta? denique munitiones confiituir , quibus ipfe fponte l"e ahquandiu
tenuit, ingreifo in Vrbemcum copijs Carolo Odauo Francorum Rego .
A^ortuo AiexandroCxfar Valentiniis Arcem, quam hr^bebatin poteftatt,
aocreribus vailatam , & Vaticanum cum duodecim millibus armatorum cir- /-»
cumdedit, vt Patres in sedibus Pontificgs habituros comitia ad fua votaj
compellerct. Quicum in asdem & Coenobium Virginis fupra JVIineruam.,
confuaiiTent , inire Comi ia noiuerunt, donec egreffo cum mihtibus Cje-
fare, Vaticano &Arcerecepta , vrbanifque cohoitibus totam Vrbem fir-
marunt.
CKterum valid^ Alexandri munitiones impetum vi(5toris exercitus re-
prelferunt, quiBorbonio Duce Vaticanum, & Vrbem irruperat an. ip7-
feptemque ipfos menfesobfidentemretardarunt, donec emifliiis, feu clanr
profedlusClemensPontifex libertacem recepit . Fuerat Alexander Farne-
fiusCard. cumClemente in Arce detentus; tunceiusfucceflbr, Paulus II L
nuncupaius; vetera per obfidionem quaflata refici , noua sedificari , inftrui
bellicoinftrumento, fuperiores sedes inftaurari, picfluris ornari iuflit. Pius
Qiiartuspluram.ohtuseft, quinoua moeniaJatiore circuitu , porredlis fefeq;
inuicem tuentibus propugnacuJis adiunxit .
Quamuisprafatacaute prudenterque prxuifa ; Vrbanus Oifkauus nlhi- D
lominus vix inito Pontificaru rebus bellicis raaxime intentus , Arcis molitio-
nemfirmiusaggreflus, celeriter magno fumptu perfecit. Moenia namquo'
- non tuta aduerlus tormentorum idus , elato fuper terreo aggere ad eos elu-
dendosoppletafunt: perdudla latiftimamin aititudinemfolTa, eoqueinter-
fiuentisaquaecorriuatusriuusfefe euoluens in Tiberim; qujedam quae defi-
derabantur adiefta propugnacula .• camporum retro iacentium eiiri pau-
latim accliuitas, vt folTae crepidini illorum altitudo asquaret: dilturbata..
circumte;i^a & vacuum'ab jedificijs patefaiflum iblum : deiedum propu-
gnaculum lapideum AlexandriSexti, quod in mediofitum, inuicem born-
bardas
ANT RECENS ROMA CVM ANTIQ^&c. 119
j^ bardas colhneare prohibebat : praeter haec machinae ad centum difpari ma-
gnitudine conflata; > perque muros collocatie; domus prsefidiario militi;
horrea frumento ; apothec» olco; cellae vino condendo; receptaculapy-
riopulueriicxteroqucbellicoinftrumento parata; iuflie difpolitaBqueno-
taemilitura ftationes, ac vigijiae j addita praetermorcm cohorte, &c.
Succeflus & viciflltudines occupantium Adriani Arcemrecenfuimus,& Ctnfidn/nh.
quantumilJotuncaeuo deprauato Romanus Populus potiflimum Summos
PontificesmerosAdriani Molis dominos infeftauerit; vfurpantes fibieiuf-
dem Arcis poflfeflionem . Hinc nos in tam dubio & inconftanti popularis
confuetudinis Oceanodifcamusingratam eiufdem mentem fempcr aliam_.>
aumquamdiueamdemerga Summum Pontificem, Nouorum etenim cuni_,
auidillimusfitPopuIus, vetera ctiam proficua femperpraefentiumdefidcrio
faftidit : oditque adeo vetcra nouorum cupidiflimus ; vt quamuis in clemen-
tiam &humanicatem aliquando vagctur, in faeuitiam tamen pronior, & Sum-
morum Pontificumilliusetiam propugnatorumexihum, carceres> & mor-
^ tcsexquifierit. ImpctunsmqucPopulus fertur fluminum more, qu« per-
ruptis aggcribus ; c«co lapfu, nullo boni maliue difcrimine in obuia faeuiunt.
Kihilmediumin populorcpcritur; aut enim abiecJle feuit, aut fuperbe im-
perat; autignauefcit, autfaeuit^fufpicionibus vero muliebrimorctanquam
Huminibusinnatat; minime iHi resmaxim»; tamcallidus in ferrum , quanuj
in minas &fufpiciones. Neque fidendum ingcnio, ncquc eruditioni, opibus»
nobilitati, benefadis, nonfanguinifufo; ijfdem artibus, quibusfauorem»
Populiquc gratiam quifpiara parauit ; cripietur gratia, & pro bencfadis ma-
lefadareponet. Fecithoc faspius prifcis temporibusPopuIuscontraSum-
mos Pontifices ; vt idem etiam deprauat* raentis Principes moliti funt.
Superfugitiuanamque arenaarcem ftruit, quifquis Populari fauori inniti-
tur. Itaingratitudinc&inuidentiagrauidumcircumfert pedtus.
c
An recens Roma cum Antiqua conferri
queat? Gap. XXIV^
DE aedificijshicnobisfermo cft, non dcpoteftate vel Imperio; an vir
dclicct recentium forraa, ac ipecics, cum veterum fplendore confer-
ri aliquo modo queat i Et ai hoc patet rcfponfio; quoad antecedentia^
tempora vfque ad ciuilia bclla Syllae & Marij , quadraginta annos antc Au-
guftum Confulem : nonambigendum quin pra;fens formaciuitatis non modo
cum veteri con ferenda , fed illi etiam anteferenda fit .
Decus & pulchritudincm Vrbis tria prsefertim efficiunt: laxitas & dire-
£lioviarum: fublimitas, ornatus, &lituioaedificiorum: fitus fiue in_.
planiciem .'cqualitercxtenfus , fiue curuatus in collem, aut in fummo edi-
tus, & apricus: ad Auftrum nc, ad Boream: OrtumSolis, an Occafuniji
vergens.
D Situvincimus non modoad ^edificandum aptiore, fed falubriore ai vi-
uendum .Qtjodetiamadnotauit MarfiliusCagnatus medica facultate clarus
lib. J. de falubritatcc«eli Romani: fitusenim veteris Vrbis teftificationo
Strabonis, vrgente neceflitate, ne hoftis,ex arduo mcenibus incumbcret,
paulatim feptemin montes excurrit, Quibus comprehenfis magna te£lo-
rum, ac cxli injequalitascoorta eft; quod praecelfa in montibus aedificia^
folem, ventontmque flatuslibere accipcrcnt, domus vero ab his opacatae
in fubie£lis , anguftifque vallibus grauem , ac nebulofum aerem , nec folis ca-
lorc extenuatumincluderent; vnde fpiritus impurus & noxius duceretur. sitns Vrth »»
Hodie vero in pcramplam &apertamplanitiem ciuitasdcfcendit; vtquae de '""
Campi
I2-0 AN RECENS ROMA CVM aNTIQ. dcc.
Campi Martij amoenitate ac magnittidine Strabo, Dionyfjus, aJijque fcri- A
bunt, infuamdignitatem commodumqueconuertefit. Eadem Tiberiinter-
fluenteabGccafu, Vaticanifque montibus; a meridie Capitolio, Palatio,
Auentino : ab Ortu Quirinali & Hortorum coiie Jatiffime interclufa > atque
his veluti munitionibus aduerfus Auftri, Euri, Africi, aliorumque vento-
rumnocentesimpetuscircumfepta, Aquilonaribus tamen flatibusplanaex-
ponitur, vthumidam hyemis grauitatem tempeftiue refoluat: aut hibernos
tepores , quibus abundat , modica Cxli tenuitate, quam Arfticus > ac purus
efficit fpiritus , falubriores reddat , nec raro aeftatis immodicos depellat ar-
dores. Quamuis enim non modo Aquilonem & Boream, fed etiam Auftrum,
AfricumqueRoma excipiat; hos tamen quaii percanales & anfradusreci-
pit obiedu CoUium ; iilos accipit aperta dc obuia; cum antiquitus in fe-
ptem coUibus Auftrinis & Africis flatibus vltro obuerfa maxime quateretur .
Quo fit vt peftilentes annos , qui veterem Romam frequenter^X hauriebant ,
luimerarenonpoftimus. •
.. Vise autem noftris temporibus plurimae latae, ac re^x antiquasmultum "
excedunr. Prifci enim fuam Retftam habucre in Campo Martio, herbis dum-
taxatobfito non aedificijs: vnaLatadeditnomenintegr* regioni . Csterae
fiexuofae & angufts , ait Tacitus 1 5. Ann. Vrh arBii itineribus , hnc atque il-
lucfiexis atque eaormibus vicis . Cicero in Rallum ; Non optimis v^s,afi'
fiufliffimis femitis . luuen. fat. 3. Rhedartm tranjitu arBo , vicarum inflexu.
Quod vitiumNeronianus ignispofteadecoxit. Tacitusloco citnto : Dimen ~
Jis vicorum ordinibus , & latis viarumfpatijs , & patefa&is areii ^dificatio per-
afia eB .
AedlfAitvrhi:. lam vcro Aedificiorum vfque ad annum Vrbis DCLXII. rarus decor &
cultus: cum exPJiniolib.i6.cap.io pro tegulatabellisligneisdoniiiscon-
tegerentur, quae dicuntur Scandals , vt his vcrbis : Scandulx conte&am fuif-
fe Rom^m ad Pyrrhi vfque hellum annis CCCCLXK. Cornelius Nepos ejl au^or .
Item tefte Velleio cap.i: ^C^://»// Aletellus primus omnium Romx <edem
ex marmore in ijs ipfius motmentis molitus , vel magnificentia , vel luxuri<e Q
particeps fuit . Quod fadum fuit anno Vrbis DCVII. poftincendium Gaili-
cumCCXLII.Et cum ScipioNafica porticus in Capitolio, Gn. Odauius
inCircomoliti effent; idem Velleiiis inquit: Fiiblicam magnificentiam fecuta
priuata hixuria eH. Adhuc tamen PrincipesCiuitatis modicas aedcs, turru
ex tradita cSfuetudine.tum ex [\.omana viuendi frugalirate habitabant: Pcm-
peioantetertium Triumphum parua domus in Carinis ; & Valeriusde Ae-
liis Patricijs inquit: Sexdecim eodemtempore Adij fuerunt > quibus vna dn-
muncula fticrat eodem loci , quo nunc funt Mariana^ monimenta ■> & vnus in
azro Veiente fundus . Caefar tefte Suctoiio ; Modicis ad ibiis hahitauit inSu-
burray &AurTuftus; InPalatiomodicis <edibus Hortenfianis-, & neqttelaxi-
iate, neque ctiltu confpicuis ; vt in quibus P orticus breiies efient Albanarum Co-
hmnarum ( nempe Pepcrinio , vt aiunt^ &fine marmore vllo, aut infignipa.
tiimento conclauia; ac per annosamplius quadraginta eodem cubiculo hyeme &
aHatemanfit, Dominus terrarum. Sed anno V.C. DCLXII. ante primum.,
AuguItiC0nfulatum49.vtrefertPliniu3lib.17. cap.i.& Valeriuslib.g.c.i. L'
L Craftb Oratori magnifica domus fuit in PaJatio . Nam praeter fex latas ar-
bores ibi confitas : Columnas quatuor Hymettij marmoris adilitatis gratia ad
fcenam ornandam adueBas in eius atrio fiatuerat , ctim in publico nondum cf
fent vtla marmore£ . Sola namque compage marorum pilarumque lateritiaj
ftrmitateconftabantaedificia quamuis publica, aut columnis nitebanturex
Albano lapide , vel Tiburtino, Liuius Decad.4. lib. 10. inquit : Speciem ipfius
Vrbis nondum exornat£ nequepublicis nequepriuatis locis. Plutarchus in com-
paratione Periclis 8c Fabi) inquit : Aedificia , quibus PericlesAthenas exorna-
uitt cim omnibus , qu<ecumque ante C«efires Roma habuit ,nonfunt conjerenda ;,
fed
' AN RECENS ROMA CVM ANTIQ. 6cc, 121
% P^ ^°^l^ /4/^^«^ Jine vUa comparatione > magnificentia & nobilitateprx bis ob-
tinent illa prmas . Tcrapla verofermemodica & angufta ; templtim Fere-
trij louis quindecim pedes iongum ; tei\Q Dionyfio . Capitolium iJiud Reli-
gionum , facrorumc^ue caput , Deorum domicilium ( vt aiebant ) Sc alterum
iouis fulminantis Cajlum ; pilis latere codbs dealbqtis tres in partes diuifum
fullinebatur , vt Dionyfiusj & pari propeniodun. longitudine & latitu-
dinc, quindecim tantum latitudini detrai^is, patebat ducentos pedes; &
Capitolinus Deorara Romanorum Auguftus fuitin templo.
FiBilis , & nullo violatus luppiter Auro
Ideoque poftea dixere Romani ,
Fi^ilibus creuere Deis h<&c aurea templa.
Quamuis imraediate ante Auguftum, multum decoris , fplendorifquedomi-
busadiedlum fit; tamen nondubium quin recentesPontificis Maximi , Pur-
puratorum Patrum , & aliorum Principum «dcs & laxitate , & Itrudlura-. ,
coluranis marmoreis, pilis Tiburtinis, marmoreis incruftationibus, inaura-
B tis laquearibus , picftis cameris , auteis opere Belgico, Damafcenoque peri-
ftromatis, ac reliquo argentiauriquelautidimoinflTumentoillius setatis as-
dibus paresfint; atqueexhisaliquotetiamillisfuperiores . Templa vero il-
lius setatis non magna dcfere altitudine columnarum definita , quibus epifiy-
liaadimponendastrabeationeSjnitebantur; columnae Aibance, vel Tibur-
tinas, velpilaelateritissin^fpeciem columnarum; nuh^e marmorum crurt^:
nullaadexquifitiorera cuitumfegmeatato, laeuigatoque lapide ca;lata fa*
cella : rarae inibi piduras, nifi quas exercituum Imperatores translatis e Grx-
ciatabulisferoinuehere coeperunt : caetera exauro, argento,gem:nifque or-
namenta , fi Capitolium excipias , ante Augufhim omnino rara .
At noftrorum Templorum omitto primum laxitatem, & amplitudinemj; T^mpUrtcenti^
frontes Tiburtini candidique lapidis compage admirabili machinatorum ar- ^'""* *
tificio folidantur ; tholi & hemifphaeria non folum edudis parietibus efful-
ta , fed ex altiflimis arcubus, ac velut in aere pendentibus in C:Elum fubla-
P ta; quotdeindead aras, aut lucentese marmore, autexicre aureis foli-
^ difque lamellis veliitae, autfulgentesCoIumn^e.'? quot in adiundisfacellis
commifTorum marmorum verficoloies macul^ ? quis miracula piif^urarum., ?
quisdecormarmorati operis.? quis inauratorum lacunarium , & concame-
rationum figillatarumfplendor? quae mufiui erablematis dignitas ? quis or-
natus pauimentorum , qux feu tefTellis vermiculata, fcu latioribus cruftata.*
fegmentis pretiofiflimos lapides Ophites, Alabaflrites , Lacedaemonios,
vilcs tamquam glebas, pedibus proculcandosfubijciunt? Quantum in aris
argentum ? quanta vis auri & gemmarum? quampretiofa vefiium fupellex ?
quanta denique pulcherrirai operis atque ornatus fpecies, ac raaieftas .? vt
quemadmoduraveritNuminis religlonevincimus; fic eorumquae Deocon-
fecrantur, elegantia cultuque vincamus . Vna illa Petri Apoftolorum Prin-
cipis Bafilica, illud Pontificiae munificentiee , atque incomparabiiis ftru-
Aurae miraculum , non ne huiusante Auguftum&fequentium setatum qu«-
libet Templa, Theatra, Amphitheatra , Circos, Balnea , Maufolca ma-
J^ gifterio artificum, molitorum fumptibus, aedificationis perennitate, im-
menfitate molis, admirabilium varietate rerum ,Iucentium vndique claritate*
marmorum , conie^is vQura in locuni veterum aeque ac recentium praecla-
ris operibus jequare videtur, aut vincere? Multa praeterea funt in Vrbe^s
quxoculosanimofquedeuincunt exterorum; horti araoenifnmi, Obelifci»
columnae, fontes , pontefque ; aliadenique, quaeprioribus faeculis Roma
velnon vldit, vcl minus laudanda fpe£lauitpoft hoftilesigne , ac ferro Bar-
barorum vaftationes : & praefertim Pauli Tertij , fuccefforumque Pontifi-
cum in Varicanis Campis, in Suburra,in Exquilijs , in Viminali, & Quiri-
nali colle , ad collem Hortorum latas longiflimafq, vias direifias > ere£lafque
Q^ domos
12 2 DE VRBIS ET ECCLESrE PERENNIT ATE . '
domosmunificentiaCiuium, &confluent'um Populorummagnitudine; vt f^
hoc tempore fi Vibem quifpiamfpecSaretfaecuIiantecedentis ; nefcio aiu
' priorem defpiceret^, qui Romam fe ipfa pulchriorem videret .
Hadtenus vtramque Romam conferendam duximus: Augufto iamPrin-
cipej ac fequentibus fiEcuIis vfque ad Gothicum excidium , cedendumom-
iiino eft : Cum aceruata 'vniuerfetate vifins efi Terrarum Orbis , vt ait Plinius.
Quamquam & nunc Vijs compluribus reiflis, longis, latifque Roma noltra_
fitpulchriorvetcriante Neronem, & praeclara quaedam Principum pala-
tia , ac Diuum Terapla non inferiora prifcis domibus > ac delubris etiam lau-
datis fatendum fit . Vaticanam vero bafilicam , cuicumque huius , & confe-^
quentium temporum molibus iure opponi . Denique antecedentibus faecu-
lispofl: barbaras vai^aiionesnumquam pulchrior Roma floruit, quamseuo
nofiro refloruit : vt in antecedenti Capitulo iam vidimus .
His tamen aetatibus adhuc fpesfkandurafe offert, quo recens Roraa prae-
cellat, ex ipfa veteri fufcepto argumento . Haec enim Otho Catfar referen- _
te Tacitoad militesPrxtorianos lib.i. hiftor. inquit : ^idl "vos pulcherri~ ^
mam kanc Vrbem , domibus , ac tefiis , ^ congefiu lapidum fiare creditis }
Muta ifia & inania intercidere , cb" reparari promifcui pojjunt . Aeternitat
rerum & paxgentium , & mea cum veflra falus incolumitate Senatus firmatur .
Hunc aufpicato a pnrente , & conditore Vrbis noflra inftitutum , cb" « ^egi-
bus vfque ad Principes continuum, & in;mortalem,fecut a maioribus accepi-
mus , fec pofle*-is tradamus: nam vt ex •vobis Senatores , ita ex Senatoribus
Principes nafcuntur . Qux fi ad Collegium Eminentidimorum Patrum transfe-
rantur , & Pontifices Maximos , qui Vicariam Chrifti Domini potcftatem
gerentes ex ampliflimo ordine deligi folent : quis fareri non audeat, Vrbem
tantoSenatu, Patribus, ac Rcligionum Principe memorabilem prioriiu-
ftiusantjsferendam?
c
De Vrbis &RomaniImperij, ac etiam
Romana: Ecclefi^ Perennitace .
Cap. XXV.
VRBIS & Romanilmpen) ortum, progrefTum, eandemqueadfum-
mumpotentixelatam, exindediminutam, &pene mortuam, ac ite-
rum rediuiuamafpeximus. Curiofa admodum, ac fatis erudita proponitur
modoquiEftio, vtdeeorum, ac etiam Roman^eEcclefijediuturnitate, feu
jjcrennitateadhuc exquiramus. Vari.c namque fuere de his auiflorum fcn-
tentics, nos illis recenfitis ex tenuitate ingeni; eafdem concihandascona*
biraur.
Prifca Romanorum & aliorum Ethnicorum valdefrequens &celebris
opiniofuit , Romanam Vrbem & cius fimiliter Imperium reterna fore. Or-
tumopinio hjcc habuitexcoquod contigitinaedificatione templi louisCa- D
pitolini: namque cum Rex Tarquinius Prifcus Capitolium fabricare vellct,
eumquelocum, quieidignioraptiorque videbatur, a Dijs alienis cerneret
praeoccupatum , non audens aliquid contra eorum arbitrium faccre ; & cre-
dcns eos tanto Numini, fuoque Principi voluntate cefluros , per augurium
qu^fiuitvtrum cedere vellcnt loui, ac locum illum concedere ? omnes cef-
ferunt pr.Tter Martem , luuentam , & Terminum ; atque ideo Capitolium
fie conftrudlura eft , vt ifti quoque intus efl^ent , Mars autem cedere noluit,
nam bellorura viribus domituri crant Romani totum tenarum Oibem , &
fpolia hoftium in Martis honorem relaturi ; Terminus vero , & luuentus ce-
dere
' . . DE VRBIS ET ECCLESI.^ PERENKtitaTE . 125
J^ dere Bolucrunt» quod Romaniinomen traxere, fore vt nunquim terniini
Vrbismoucrentur , ncc vnquam iuuenilis vigor deeflet: vtex LiDio>pJoro>
tiionyf. Halicarnas.Plutarcii. &difFu'erefertD. Auguft. deQuit.DciIib 4.
capit. 23. &29. Huc refpcxifTc videtur Virg.Iouem inducensdicentcrai.
Aeneid,
B-omulus excipiet gentem, & Mauortia eondet
Mcenia^ Romanofque fuo de nomine dicet. \i
His ego nec metas rerum , nec tempora pono :
ImperfumSlNE FINE DBDl.
Et.lib.9. aeternam (ignificarevolans meraoriam> cccinit.
; . Dum domus Aenea Ca^itoii IMMOBILE SAXVAf
Accolety Imperiumque Fater Romanus hahebit .
OeSaxo) quod D^«J Terminus vocabaiur, procul dubio loquens: & ad
hoc Saxum aliudcbant Romani iurantes per louem Lapideum de quo M.
Tull.lib.7.epilt. ad Trebatiuai; ^iomodo autem tibi placebit louem Lapi.
** deum iurare » cum fcias iratum ep louem nemini pojfe i Habebatur firjnifli-
mum & fanctiflimum hoc iuramentum per louem Lapideum iurare tel^c»
A. Gellio I. Nowl. cap. 2i.Jouem Lapidem) quod fan^ijjimum iujiurandum
ejl hahitum y paratus fumegoiurare. Meminit huiusiuramenti Apuleius do
Dcofacratis, &CoeliusRhodig. Le£t. Ant. lib.ai.cap.i 5. &alij .
(. Hincergo mzmmt Vr bi s dtern£ WQmcn , de quo Ammianus MarcelJ.l. 14.
ait: Orphius Prafe^ipotejiate regebat Vrbem Aetermm , & lib. 1 6. Aliaque in-
terhxc decora Vrbis Aeternit. Symmachus quoque ep. 78. lib. 12. Vt curulibus
Jiabults Vrbis Aeterna etiam quina mancipia largiantur . Et TibuUus lib. 2.
£clog. inquit;
Romulus xterna nondum fundauetai Vrhis
Maenia , conforti non habitanda Remo .
EtCIaudianus de Bello Getico , (ic xternitatem illius cecinit : . 1
VrbsaquxuaPolo, tunc demum ferrea fumet
r- lut in te Lachejis , cum Jlc mutauerit axem
Fcederibus natura nouis , vt flumine verfb
Irriget Aegyptum Tanaist Meotida Nilus
Eurus ab Occaft , Zephyrus fe promat ab Indis .
Eoquc adulatorum procedic inlania , vt Diuinos honores tamquam Dc.t illi
tribucrcnt, & numiimata cuderentcum infcriptionibus: R O M AE AE-
TERNAE; &ROMAE DEAE. Aras, & Teropla quoque ei .-edifi-
carcn t ; vt apud Tacitum lib.3. Hiftor. Smyrnci gloriantur ; & in Liuio apud
Scnatum Alabandenfes Templum Rorax fe fccifTe commemorant , & Judos
anniuerfariosfeinftituifre vt Dcas: Lugduni quoq;in GaJliaT^einpIum crat
cum hac infcriptione ; Seruilio Marciano Aruernp CaiJ SeruilijDom Filio S<J-
cerdoti AD TEMPLVM ROMAE & AuguHorumtres Prouincia Gallia.
Idcmqueinmultisalijsprouincijs faditatum, noneft ambigendum ; cum_j
Sucton.in Auguf cap.jz. de eo dicat: Templain nuJla prouincia nijl com-
mu}ii fuo,Rom£quenominerecepit . Ac ctiam in',Vrbe ipfa RomanaTem-
TJ plum Romaehabebatur, dequoSpartianusin Adrianodiccns: Inquonunc
Templum Vrbis eil ingenti molimine . Et Prudcnt. lib.priraocontraSymraa-
chumait.
Deluhrum Rom<e colitur , nam fanguine & ipfa
More De£ , nomenque loci , ceu Numeu habetur .
Simul etiam cum Venere Roma adorabarur , vt etlam cecinit Prudentius .
Atque Vrbis , Venerifque pari fe culmine tollunt
Templa , Jimul geminis adolentur thura Deabus .
Eius atitcm Diuinitati &^Dominio vniuerfum Orbem fubijciebant: vndo
Martialiscecinit
Q. 3 Ter-
124 JDE VRBIS ET "ECCLESIJE PERENNITATE.
Terrarum Dea GentrutHijueRomai ' A
Cui par efl nihil, o- mhil fecundum .
Neque folum Dca, fcd & Deorum parens habebatur: vndc B.otJlius ad
illam.*.
Exaudi Genitrix homimm , Genitrixque Deorum ,
Non procul d Calo per tua Templa fumut .
EtClaudianus
Aut fiquot Roma recepit,
Aut dedit ipfa Deos .
AcvelutiDeorumdomiciliumefret Roma dixit Symmachuslib.p.ep. 119.
ibi : ^odneque muros Vrbis dterndt tanti criminis reum fas eft intrare . Dcos
quoque seternitatis Romaeaudores fecit T.Liuiushb.8. Decad. 3. dicens:
Vrbem aujpicato Dijs audoribus in aternum conditam . Et a Dijs quoque aeter.
nitatem penderc ipfi exirtimabant Roraani, ludiquc feculares, quicentefi-
moquoqueannofiebant,pro Vrbis, Imperijque perpetuitate in primis in- ^
ftitutierant, tefte Horatio, quicarmincdeLadisfccuiaribusitacanit. '*'
Vofque veraces ceciniffe Parc£,
^od femel diHum ejt , Jlabilifque rerum
Terminut feruet , bonaiam peraBis
lungite fata .
semndafemtr. Sccunda autcm Rccentiorum fententiaeft; fub mundi finem fiue paulo
u» Rem^m /S- ^^^^ A.i>tichriih aduentum ( rt fert communis opinio ) fiue fub ipfo Antichri-
duui tuerien a. ^^^ ^^^ Romam fuuditus cuertcndam , & in cineres redigendam, nec am-
pliusreftaurandam: &hancfequunturomnes fere Apocaljpfeosrecentio-
resexpofitoresin cap.17. & 18 eiufdem,vt Ribera, Viegas, &Corneliuja
Lapide; Card. ljelia'miniuslib.3. deSummoPont.capj. & 13. Leflius de.,
Antichriftodemonftr.12.num 42. cum ahjs; & in hanc fentcntiamtrahun-
tur Irenseus , Tertul . Clem. Alex. Hieron. & aJij . Ladantius lib.7. cap. 1 f.
&2C. euertendam dicitefle Rojnam, & mundifinem afFuturiim ibi: bicolu-
tni ipfa Vrbe R oma nihil ex iftis videtur ejfe meiuendum . a t vero cum caput illud Q
orbis ceciderit & ^\ji».n,ejfe cceperit /'ideft Eremus j quod SibylU efedicuntt
quis diibitet venijle iamfinem rebus humanis , orbique terrarum l
Probatur haec fententiaex Apoca'yp.cap.i8. verf.21. Et fuftulit vnus An-
gelus fortis lapidem , quafimolarem magnum , & mifit in mare dicens ; hoc im^
petu mittetur Babylon ciuitas illamaqna , d^ vltra iam non inuenietur . Com-
munifljma namq; eft intcrpretum fcntentia nomineBabylonis intelligi Ro-
mani,quo &iamnominevfuseftetiamfan(5lusPetrusep.i.cap.5.dicens : Sa-
lutat vos Ecclefia , qu<e efi in Babylone colle&a . Erat autem tunc Petrus Rom» :
itafentiunt Tertull. Hieronym. Oroiius, &ali; .
Sojumobftare videtur, quodS. loan, ait hanc Babyioniani federefuper
aquasmiiltas, quod connenit vrbi, cui pioprie , &primo tributumefthoc
nomen, pereamenim tranfitmagnusEuphrates, de quo pfahii i^ddicitur:
Super fiminaBabylonis illic fedimus & fleuimus : Roma autem in montibus
aedificata eft . Sed facihs eft refponfio : per has aquas enim explicat S. lo;
fcintellifrerePopulos, aitenim; Aqu£mttlt£, populi multi funt . Apoc.17-
necipfa etiam Romaflumine caret; tranfit enim per ipfam Tjberis ; fed vt
clariuseam defionet S. lo. ait de Beftia fuper quam ipfa fedet : Septem capita
feptemmontesfAnt, fuper quos mulierfedet . Apoc.17. verf.ip.
Curaiitem RomaappelJaiafuerit Babylon? plures redduntur rationes.
Cur-B.«m»-Bx- prifnatn indicat D.Auguft. hb.14.de Ciuit. Deic.2.& 22. Quoniam Baby-
^■^^' loniquodaaiodo in Imperio fucceflit Roma, &ficutilia primse Monarchias
exdefcriptisa Daniele fuit Metropolis, ita h«c poftrem*, vt his verbis:
Duo Re^^na cernimus lon^} C£ter:s proueni/ie clariora:/ifsyriorum (^fub quibus &
Chald.T^os, quorum metropohs fuit B ibylon J primum ideinde Romanum, t*
tem-
D
• DE VRBrSETECCLESr^PERENNITATE. 125
j\ lemporihus, ita locis interfe ordinata & ^iflinfJa ; nam quomoJo illud prius »
hocpoReriuS} eo modo illudin OrientCi hoc in Occidente furrexit : denitjue in
illius fine huius initium confeftim fuit . & cap. 22. Alti£ima tunc condita eFi
Ciuitas Roma , veluti altera Uabylont ^ 'veluti prioris filia Babylonis , per
quamDeoplacuit debellare orbem terrarum > d^ in vnam focietatem Reipubli-'
C£ , legumque p^duiJam late longeque pacare . Babylon igitur fuit velutiRo-
in«e typus , idque vixukh parallcJis probat Orolius lib.a.cap 3. qu«e r.e Jeiio-
risanimusgrauecur, praercrmittuntur. Pr.^ccrca'-eniporei"an£li loannisRo-
ma erat Rabylon, idert, confuJio Idolorum, vitiorum, & fpoliorum totius or-
bis: vndeTertull.lib.j.conrra Marcioncmcap. i^.inquit; Babylon etiam
apud loannem noRrum Roman^ Vrbis figura eiii proinde magnx & regno fu-
perba > d^ fanliorum Dei debellatricis .
Dcnique licut Babyloncontrariafuit HierofolymaB , & contra eampu- nabyion ^uo.
gnauit, itaetiam Romaetlinicaperfecutaelt Ecciefiam; &licuti a Cyro & """^""f"'-
Darioexpugnatafuit.&capta BabyIon;ita a SS. Peto5c Paulo, & eo-
B rura difcipulis dcbellata fuit Roma ethnica ; qu^m fimil.tudinem tangit A-
pocal. cap.i6. verf 12. dicens; Et fextus Angelns ejfudit phialam fuam in
Enphratemi &ficcauit aquam eius , vt prxpararetur via Regibus ab ortufolis .
Hac ratione Cyrus & Darrus iiabyionem ccperunt ; magnum Euphratis
fluuiurain pluriinasfDiras exonerarunt» ac permeabilem , 6c fcre (iccunij
reddiderunti&pereum tranfeuntes , Babylonios, quinihiltimebant,& c6<
uiuijs indulgebant, magnumdiemfeftumcelebrantcs, & inopinato aggre-
dientes, ciuitatem ceperunc: Xenophon.lib.7.Cyropa;di<t, Herodot.Iib.i,
Orofius Jib.2-cap.6.Pererius Jib.6.in Danielem capit. j. Ec quamuis Grseci
Cyri tantum in illius expeditione fecerint mentionem,iofcphus tamcn lib.io.
Antiq. cap 22. quem iequitur iancflus Hieronymus, Oarium quoque ei adiii-
gii : Cyrura aucera 5c Darium ab Onente veniire Babyloneni , verfatis in_,
Geographiaindubitatumell; &c SS. Apolloli Pctrus & Paulus ab Oriente^
venientes, Romamlacenceringrellifunt ; & tum per le tumper difcipulos,
r- & lucceiTores fuos iplam Chriito fubiugarunt .
NotauitauiemOrofiusDeuai longe miciusegiG^ecumHomanisquara cura ^" "«'»« '"';
BabyIonij$;nam quo diecaptaeft Babyloncaputlmperij ab Arbaco 1164. 'cHmBMol"^
annis ab eiusexordio, necatusell eius liuperator , 6c Imperium defolatum ,
deftrudturaqueeft;at polttotidemannos ii64.exquo CQepiteiTe, capta_,
eflRomaa Gothis, fed incolurailmp. Honorio, &faIuo Imperio Romano ;
fed mukoetiammaiorera raiferatronemexhibuitKoma^Deus, quam Babylo-
nijs : nara hanc raaterialiter fubuertic, illam vero myflice euertit , Jioc eft e
Djemoniorum habitaculo in Angclorura , & fui ipfius tcmplum conuertTt.
A quibusautemfitdcualtanda Roma/ Vniformiter Daniel & Io;expIi- (^»nJyRimx.
carc videntur; ilJecap,/. num.24.. dicens; Porro cornua decem ipfius Regni '27ruTndumt
decem Regeserunty & alius confrget pofleos ( Schiccrit Antichnilm ex c6-
muniinterpretum expofitione7cJ^'/'/?/'orf////ormV/?Wor/^«/, & tres Reges
humiliabit, & fermones contra excelfum loquetur . Scd clarius lo: capit. 17.
Decem cornua , qu<evidiJiidecemReges funt ;&infra n\im.i6.HiodientJorni-
JD cariam,&defolatamfacientillam&nudam. Quare fanfftu&Hieronymus in
Danieleminquit: Dicamus quodomnes fcriptores Ecclefiafiici tradiderunt^ in
confummatione mundi, quando Regnum deftruendum eHRomanorum , decemfu-
turosRegestqui orbemRomanum inter fe diuidant y & vndecimum furrefiu-
rum ejfe Regem paruulum , quitres Reges de decem Regibus fuperaturusfit , idefi
Aegyptiorum Regem , & Africa & JethiopitC . Hoc idem rcfert CorneJ. a La-
pid. cap. 17. Apoc. & Danielis cap.7. num.24..
Idem Rora«excidium pr»dixerunt Sibyllae, ficenim cccineruntJib.8. O- sibyiuoraei*.
raculorum... '""^'
Veniet tibi Cteiitusaqualisore&aceruiceRoma.
Cdle>
126 DE VRBIS ET ECCLESI/^ PERENNITATE;
C<iekfiis plaga , & fie^es cemicem prima y A
Et terr* allideris , & ignis te totam abfumet:
; Et tunc eris deferta t ac Ji mmqitam fuijiies . ■-
]xpa»i,tndi E* quoad abolitionem Imperij Romani ante aduentum Antichrifti, chnS
ato. videnir (ancfti Paiili prxdiiilio 2. Thefsal. cap. 2. ibi ; ht nunc quiddetineat
fcitis , iJt reueletur infuo tempore tantum j vt qui nunc tenet teneat, donec de
medio jictt y& tuncreuelabiturille iniquus. Vbi inquit Card. Bellarmin. Pau-
lus nonaulusapertefcribere de euerlione Imperij Romani, quod tameiu*
aperte illis coram explicauerat ; lic loquitur , dc fcnfus efl; fcitis quid impc*'"
diat aduentum Anticlirifti ? dixi enim vobis Romanum Imperiura impedire ,'
quianonfuntadhucimplecaeius peccata: ideoquinunc tenet Romanumu»
Imperium, teneat , idclt, regnet, donecdemcdiofiat, idelt, aboleatur; 6c.
tunc reuelabitur ille iniquus ; ita } ait Cardinalis . exponunc Grasci PaCre« 5c
Latini. ■'•
Tertu rcntenti* Tcrtia fentcntia eft eorum , qui pr«di£Vam Rooja: deuaftationem non ad- _
4e Roma ethw. mittunt; cx quibus Ludouicus Aicafar ApocaljTp. lutcrpres fatctur quidcm ■»*
CA snruiititit . ^^^^^ fentcntia communi Babylonem, de qua Joquitur S. lo: efle Romam &
luculenteridprobat Difp.i.cap.iy. Apoc. fed Ethnicam & Idololatram»
qualis erat eo tempore , quo lo. haec fcribebat . Eius autem plagas & deua**
ftationem, quas alij iuxta fonum litterat accipiunt,myftice ille nec litteras
repugnantemexplicat. RomjEigitureuerftonem accipitille pro cius con-
uerrioneadChriftifidem;naratuncRomaGentilis & peccatrix, prout ta-
lis.funditus efteuerfa&deieta; & pro hac fentcntiacitat ipfe Difp. i.in_»
caD.7- Apocal. Strabum & Burgenfemin cap. 34.. Ifaise verf 4. Et hancex-
politionem lateetiam profequitur Reuercndiflr. Arefius de Romanas Eccle-
ficE Vrbifque Romsperennitate,Exciirf.2.
Exprccdi(£lis autemfententijsprimam non folumfalfam , fed hsercticamu.
dum V'rbis?eternitatemlupponit; & quatenus Romam Deam arbitratur,
infanam, &dcliram nulli Catholicorum dubiumefllepoteft.
Ad hisec Aufpicium iilud, quo dicuntur Terminus, luuentus, ScMarsin q
fnm"m/i!^tL aediBcatione templiCapitoIini loui cedere noluiflc, irridet raerito D.Au-
eiem-^. auft. lib.44.. dc Ciuit. Dci cap.29. ^'^ vcrbis; Nam aliquotiesRomanus exer-
citus fufus eH , hoc eH verfus in fugam , falfumque ojiendit Aufpicium , quoi
luuentusillitnon cefieril loui , &Gens Martiafuperantibus ,atque irruentibus
GallisinipfiVrbecontritaeH, & Jermini Imperif deficientibus multis ad An-
nibalem Ciuitatibus in angufium fuerunt coariiati . ^uamquam etiam poHea in
Orientaiibu! partibus Adriam 'Uoluntate mutati funt TerminiJmperiJ Romani .
Vano igitur augurio DeiiS Terminus non cejjitloui, quiceffit Adrianivoiuntatif
cejfit [rdiani temeritati, & louiniani neceffitati .
Sed & ipfinn Virgilium qui cecinit , vt dixi fupra i. Aeneid.
Hisego nec METAS rerum, nectempora pono.
Imperium SINE FINE dedi .
Contrarium fenfilfe ex ipruismet verbi , probat S. Auguft. fedl. 29. de Vcrb.
Domini capit.7. & illud fuum mendaciumexcufantem admodum argute, &
elec»anter inducit , ait enim : Fort} Ji 'vellemus hinc exagitare Virgilium , & in- D
ful^tare , quare hoc dixerit , in pnrtem tolhret nos , & diceret : [Et ego fcio , fed
quidfacerem , qui Romanis verba vendcbam , nifihac adulatione promitterem,
quod falftmerat? & tamen, & in hoc cautus fui i quando dixilmperium
SIME FINE DEDI, iouem ipforum induxi , qui hoc diceret : non ex perfona
mea dixirem falfim , fed loui .impofui falfitatis perfonam , ficut Deus falfus
eratjita mendaxvateserat. Nam vuitisnojfe, quiaiHa voueram, alio loco,
quando non louem lapidem induxi loquentem , fed experfona mea locutus fum,
dixi . _
NonresRoman£ PERIT VRA^£ KEGN d.
Vid£te
. DE VRBIS ET ECCLESI.^ PERENNITATE. r 27
J^ Videtequia dixiperituraregna, notitacuiperitura, tieritatemnontacui, fem^
permanfura adulatione promifi . Ita peraciite fandus Aiigufiinus , & in alijs
augurijs decipi potuerunt'i?oniani, & rei perfeincerta: & vanieadijcitur
eciam interpretatio dubia & fallax . Et Jiac de prinia lenten tia .
Secundafententiafuprapoiita ob audloritatem Docflorum , qui eam fe- Reffonpocdfe'
Quuntur; &quiafpecietenusialtemfacer Apocalyp. textusvidetureifaue- ',"J,^^'"""'
re> omni forteprobabiiitate non caret : apudReuerendiffimum Arefiura &
alioserudicos interpretes non cft omninoindubitata, vtTertiam, quceei
contraponitur > approbantes nos infra oftendemus .
Tertiaergofententia quam docet Alcafar omniumprobabilillima, ample- Tertinfentemia
cilenda videtur : & quamuis de Apocaiyplis argumento voluerint plurimi In- ^''^J^'"""^ •
terpretes fanif^um loannem de rebus Eccleliae futuris agere maxime fub mu-
di tinem tempore Antichrilli ; iic enim ex quatuor equis , quos vidit S. !o.
cap.6. tre5 pofteriores appiicant perfecutionibus , quas paffura erat Eccle-
_ fia, &ftatimad Antichriltum tranfeunt; & h«c eft recentiorumfententia
^ Riber.^, Cornelij a Lapide» &aliorum. Sed in hoc dicerefufficiat) non_,
admodum idcongruere cumpropofitione ipfius Apocalypfts, inquaS.Io.
ait eam eife reuelationem , De his qu£ oportet fieri cito . Quod propri-e clTe in-
telligendumvidetur , quoniam quando Prophetae de h. eflia poft multatem-
pora venturoloquebantur , dicebant; B.rit in nouiffimii diebus . Vti ifaive
Cap.2. n. j. & Apoc. cap. 20. Satanas dicitur foluendus poft mille annos . ideft
poftlongumtempus; ergoquaedicunturfutura cit6,non eruncpoftillos mil-
le annos eucncura ; & non ad Antichrifti tempora , qui poft ipfos mille an-
nos eft appariturus , fpedlant .
Dixere ctiam aliqui , quod Apocalypfis omnes EcclefiaE euentus comple-
^atur vfque ad mundi finem ; & in his landlus Auguftinus,Lyranus , A.bulen-
fisincap. 2 Num. quaeft. 23 S. Antoninus &aJij ; fed difficiiiimeadomnes
hos euentus Apocaiypfispartes aptantur ,
Tertia ergo optima , quam fequimur,eft; daaspraecipueEcclefiae vido-
Q^ rias in Apocalypfi defcnbi , alteram de ludaifmo > alteram vero dc Gentiiif-
mo,& c6ni'equenteripfiustriumphuminGs!is,acap. icilicet6. vfque ad 12.
priorem ; ab hoc vero vfquc ad finem pofteriorem • Ita fenfit Salmeron praj-
ludio 7.in Apoca;ypfi com. 16. & Alcaf<tr in epift. Dedicator. & per to-
tam Apocaiypfim.
Poft quinque priora caplta, quae vt prooemium fe habent; dcfcribere fan~ '^!°^tj'f^'"^''''
£lum loanncm m-dia,quibus vfus cft Deus ad lud^orum falutera operandam;
deindeplagas quibus increduli & obftinati percufii funt; poft quas Eccle-
fi«adGentestranfitum proponit, &SatanaEir.olimina, vt eamimpediat,
acpraecipue Romanorum Imperatorumfa£uifl]mam perfecutionem > eos fi-
mulcumRomain belluafeptemcapitum figurans. Sequitur deinde Eccle-
fiaevidloria, Bcftiaedamnatio, & Babylonis combuftio; quse tamen fpiri-
tualiterfuntintelligenda,ideft vt Gentilifmus deftru^lus fuerit ,&Romaad
Chrifturaconuerla> igneque amorisdiuinicombufta . Hinc nuptisefequun-
_ turinter Agnum& Ecclefiam Romanam; ligaturque Satanas, ideft perfe-
*^ cutio Gentilium inhibetur; interimque miJle anni pacisfluunt> totum fci-
licet tcmpus , quo fine publica perfecutione infidelium florebit Romje Chri-
ftianuscultus> ideft vfqueadtemporaAntichrifti> quando denuo foluetur
Satanas,ideftpermittetur excitarenouammagnam perfecutionem in fide-
Ics; fed hsec non multo poftiAntichriftopercmpto, cefTabit. Nec diu ex-
pe(ftabiturChriftifecundusaduentus & in Ca;lum perpetu6cumfuoaeter-
no fponfo regnatura Ecclefia afcendet. Hsec eftjbreuis quaeda Apocalypfis
delineatio; cuius nosaliquain noftropropofito declarantcs; pra^cipuuse-
rit fcopus oftendere Babylonis, ideft R omae combuftionem,non materialiter
vt recentiores voIunt>^fed fpiritualiter intelligendam,ad quod alTcrendum .
Moueor
12S DE VRBIS ET ECCLESI^ PERENNITATE.
Moueor pnm6,quoriiamtextus Apocalypfiseftmaximcaenigmaticus, my- ^
flul^^fifJHr.l fiicus &obfcurus, vtomnesfatentur, intercaeteros Areopagitade Eccle-
fiaft. Hierarch.cap.^. p. 3. de ealoquens : Arcanam illatn^ ac myflicam om'
ninl vijionem dile^i dijcipuli > diuinamque Dominilefu Theologiam eis , quiDy
* fieri merentur j exponit > eojque per my/ieria facra fuHollit atq; confirmat . San-
(flus Hieronymus ad Paulinum ait : Liber Apdcalyp. feptem Jigillis Jignatui ofi?-
ditur ; quanti hodieputant fe no/^e litteras .1 tenentjignatum librum ,nec aperi'
re pojfunti niji ille referauerit , qui habet clauem Dauid . Toftatus facraeScri-
pturajCommentatorquaefta. incap.4. Deut inquit: Efi Jacra Scriptura ,^
in quibufdam locis humanum ingenium excedens : quis enim omnia Apocalypjii
myjieria exprimerevalet? nullus inquam ^ niji , cui a Deo fpecialiter hoc datum
tfi . Denique alijs omiflis Cornelius a Lapidenouiftimus Apoc.Interpres
quaeft. 3 • Prooem. in quit : Confentiunt omnes interpretes Apocalypjim effe librum
omnium librorum obfcurifsimum ? ac difficiUimum , tum ob eius fubiimitatem >
tum quia plena efl Symbolis & anigmatibus. MnigmiiiCim igitur efle Apoca-
lyplim>negarinon poteft. o
Nen matertAiis Pr^Etcreapro Babylone intelligi Romam , non eft fenfus aenigmaticus, fed
jpoc^iypli: tr.. piani(|]mus j & in hoc fenfuhocnomen vfurpaueratipfefandtus loannes a-
perte, vtCard. Bellarm. lib.^.de Rom. Pont cap.2. notat de eadem ipfum
loqui cap. 17. num.p, ibi : Septem capitafeptem montes funt , fuper quosmulier
fedet,&Ln\xm.iZ.Mulier quamvidijti, eB Ciuitas m.igna t qu£ habet regnum
Jliper Reges terra . Siergo quod dicitur dc eius fubnerfione , materialiter eft
inte.ligendum, vbifuntsenigmata ? vbiobfcuritas? vbi myfterium/ vbi fu-
blimitas? Vt VrbsmagnaablioftibusdiruatHr> &fuccendatur; vt plura in
hiftorijsexempla, &fereidempafta eft pIuriesRoma.
Quid igiturinhacfubuerfioneerat, quod Dilefliftimo difcipulo tanquam
magnum arcanumaChriftoDominoreueIaretur,& affirmaret loannes : Bea--
tum efle , qui legit & audit verba prophetia huius . Numquid Romse miferia
erJt Beatitudo noftra ?
At iuxta Alcafar interpretationem verba funt valde aBnigmatica&ferifus ^
valdeiublimis» & Chrifto dignus; per Babylone cnim non Ronia materialiter
accepta intelligitur, fed prout repraefentat ethnicifmu» & Idololatria, quse in
ea coti'iebatur & vigebat; per coflagfatione vero non ab igne materiali com-
buftiO) fed illius quera Dominusin mundfi mifit)& voluit vehemeter accendi.
Hajcenimfuccenfioeft vindi<flaDei,&AngeloruCaticis &plaufibus digna.
curiamchfcHr* Quarc autcm S. lo. tantam obfcuritatemaff^dauit, & non clarioribus
s./w»..' verbis Apocalypfim expreffit? Refp. Sixt. Senen. lib. 7. Biblioih. cap. 7J.
in fine : Scripjit loannes obfcuri , & inuolute , nefriptura fu^ prophetia vile-
fceret-i^nepateret Hareticis lairunculis eam peruertendi locus . Sed quamuis
exhoc libro videatur H«reticos arma fumpfifl^e in fummum Pontificem &
Romanam Ecclefiam debacchadi: nihilominus pecuHaris ratio obfcuritatis
fuitin Apocalypfi, quoniamcumin eaR,oman« Ecclefiae triumphusde Ro-
maethnica & Imperatoribus Gentiiibus defcribatur, minime expediebat
itadefcribi, vtabipfis hoftibus, dequibusagebatur» poffet intelligi : qua_,
rationeD. Hieron.incap.2. epift.2. ad Theflal, notat Apoftolum obfcure D
fuiflelocutum,necaufam perfecutionis arriperent Romani, fi diceret de-
lendum efle Imperium : vt latius Pereri Difp.7. Cauf 4. & Alcafar Not. 14..
Prooem. Vnde dedacitur,vt fi de temporibus Antichriftilocutus fuilTet S.Io.
ei timendum non valdeerat , vt propterea Romani Impp. irafcerentur , ficu-
ti irritare noluit de rebus cito futuris , nempe de RomaRomanoque Impe-
rio a Chrifto cito fubiugando ; & propterea Patribus , qui ante Conftantini
tempora fcripfere , huius myfterij intelligentiam non eft largitus D' is .
uondi/piranda Scd quamuis obfcura & excedens ingenij vires Apocalyp. non defperan-
etusty.ttUigen- Jatamen illius intelligentia ; quamturauis enim aenigmatica, hoc vel aho
tempore
' m VRBIS ET ECCLESr^ PEKENNITATE. 129
A teirpore vclueiitDeiiS id referare j quis diffinirepoterit? An autem talts (it
quam ncsproponimus , dodli Lecloreisiudicabunt. Neque veromiranduni
fandllllimos Patres perfedlam Apocalyprisintelligetiam nonfuifTeafTecuros
proptervagatani illam imbibitamopinionem, eam ad Antichrilfi tempora^
referendam, quofaHofundamentopoliroimpodibile erat veram intelligen-
tice fabricam <uner eo conftruere. Praeterea & de San^fliflima Deipara vna
curo fanfto lofeph Sponfo dicitur Luc.2. ^odtitmteUexeruntverbumquocl
locutus eR ad ^ojOorainus» pro eo fcilicet tempore & perfecfte; inhiscjUi&
Vatris mei funt oportet tm effh . Hx quo fapicnter eoUigit Card. Toletus
poflTe muka ignorari myrteria abfque vlla culpa ; nec Chriftianae juftitise per-
fe(flionem confiftere tam in fcientiae , & notitiae , quam in caritatis magnitu-
dine: acetiam noscolligimusexhuiufmodi obfcuritate iucundiflimam eius
explicationem, vt ex S. Auguft, in pfaim. 1 38. in fin; de verbis fandae Scriptu^
ras diflerens; Indedukioraquoobfcuriora.
BSecundoprincipaliterinducimur adhanc fpiritualemRom.iscombuftlo- ^f"*' ?««»-
nem> non autem ad matenalem illius; quoniam ila milie anni, qujbusin^
cap-ao. Apoc. dicitur alligatus fuiffe Satanas , & poft quos modico tempore
dicitur folutus ; non apparet cui rei aptius illi connedtendi funt > quam cum
Rom.B Conuerfione;tunc enim triumphata Gentilitiafuperftitione^Cruce-
que Domini exaltata repreftus eft Satanas , ita vt per mille annos , ideft , per
longiftlmum tempus , Ecclefia a perfecutione Gentilium Principum quie-
aerit ; & Inde dicitur Satanas ligatus quando non perraittitur aduerfus Chri*
fti fideles perfecutiones excitare ; folutus vero quandopermittitur ; (icuti
nec alia ratione prope finem mundi folutus dicetur Satanas, nifi quia medio
AntichriftoperIequeturEccIefiam;ergofoIutus etiamerat quandoper Ne-
ronem,Decium> Diocletianum & alios Impp. Ecclefiam eft perfecutus ; ergo
ctiamipfum Itgari, nil aliudfuit, quamabipfa perfecutionecohiberi, quod
temporeConftantini Imp. contigit, & hxc funt vincula, qua: lub mundi
finemdetrahentur, non autemea.quibusaChrifto Domino in fua Paftioncj
C alhgstus fuit .
Tertio raoueor; quoniam fubuerfioRomse materialis fub finera mundi a ^"/««'y^» "'""«
lancto loanneincogrue narraretur; illa uquidemperiecutiomodico tempo- dHmor.gru».
refseuiet, tefteeodcm loan. c.20. n.3. quiait; Pofi mille annos oportere Sa^-
tanam folui modico tempore . Longe autem maius eft futurum tempus,'quo
RomaChriftumcoiet^&lanfla erit, bonifqueoperibus abundabit, hoc e-
nimtempuspermilleannos fignatur. Congruum neigitur eft, vt obliuifca-
turDeus tara diutinsferuitutis& fan(flitatis i?omana; 8c obmodicitempo-
ris perfecutionem tam acriter Rumam plecftat i Recordabitur Deus in finej.
mundifcBuitiae Impp. Romanorum, quiEcclefiamperfecutifunt, &non re-
cordabitur Romanorum Pontificum, &aIiorunDi Ciuium fan<ftitatis,qui fan-
guinem proeiusamorefuderunt, &totocordeeumdilexerunt? Non ita.j
certefehaberedebet Deus , cuiusraifericordia fuperexaltatiudicium. Nif
igitur ad fidelium confolttionem aptius afferre poterat S. loan. quam hanc
__ Romaefpiritualemcombuftionem.
^ Quartoex verbis aduerfariorum probatur noftra intentio; per Rabylo- nomnmimpiA
nemin Apoc intelligiquidem Romam;jat non Chriftianam,qualisnunceft, '^ofana^mf^rt.
fed infidelem &paganamquaIisfuittempore S.Toannis, &qualiserit tem- '" ^'°'* '^"*'
pore Antichrifti . Ita Card. Bellarminius lib. 2. de iumm. Pont. cap. 2. & cla-
rius Saarez difp. 56. vbi fecf};. 2. citans recentioresinquit; ^ui aduertunt
loannemnon ejfe locutum deRomana Eccle/ia , fid deVrbe , non C^riHiana fed
ethnica . Qiiocirca re(fleinfertCornelius ; Rom<e Ethnic£ vituperium j dam^
natioj et excidium eB laus : fublimatio , triumphus^ ^ gloriaRom<£ Chriflia-
n<e d> Roman£ Ecckjiji . Ergo non Roniam fandtam, fed impiara praedici de-
folandam.
R Qiiirito
Vr
130 DE VRBIS ET ECCLESl^ rERENNITATE.
Quinto moueor, quoniain Romcematerialis defolatio Bon erat tnagnifa- ^
hTdefria!"-)]'» cienda > vt de ea tot ante fa;cula fieret diftincta mentio , & Angeli de ea fiira-
TnagmjacieHin mopete gaudcrct : Nam velpereuerfionem VrbisRomanje muros «5c domds
cius materialesintelliginius euertendos; & dicere poffumus ad San^fli Pauli
imitationem : Numquidde lapidibui & c^mentis cura eft Deo . Si de Populo &
Ciuibusfubmundi finemintelligamus Romam deftruendam; at tuncquonia
terraemotus magni erunt per loca , & totus mundus paulo poft conflrgrabit ;
nonerit exhocinquam.magnifaciendumjcum & fineipfo paulopoft ruitu»
raforet;&fruftra dixiifet Angelus Apocal. cap.iS. num.ai. Hocimpetumit'
ietur Babylort Ciuitas illa magna,& vltra iam non inuenietur, quia nec vltra alia
Ciuitas paulo poft inuenienda erit.
Sextodeniquenioueor,quoniam iisecnoftrafententiaraagis Deo&EccIe-
■DeofyT.-def,^ fi;^ eft lioncritica , cum Roma tamquam primariaOeifedes, fiaGentibusSc
cmgum expop. pj^^Q^^ji^.iij conculcarctur.tunc Portas inferi aduerfus eam praeualuilTc dice-
rentur; triumphufquequem glorioftffimumde Romana Gcntilitate,&Capi-
tolio Apoftoli retuierunt, in niliilum fere redigeretur . B
AGcedat,prst~atis,qiiod hsec myftica fit Romseconflagratioin Apocalypfi
lyrlTegfncuT quam certum eft obfcuriflimam, & xnigmaticam totam efle,vt omnes docet,
de (cmtunionc ficut S. Ephrem. lib. de Poenit. ibi; Cunfiaper parabolam & anigma locutus
^omt. ^^ loannes in /ipocal. & S. Hieron. ep.148. Omnisille liber aut fpiritualiter in- <
telligenduseH,autfabulisacquiefcendum. Nec diflimile habemus etiam pfalm.2.
Keges eos in virgiferrea d^ tamquam "vasfiguli confringes eos . Quae verba San-
(ftus Auguftinusin bonam partem Sc^anim^e proficua interpretatur,dicens :
Conteres in eis terrenas cupiditatet, ^ 'veteris hominis lutulenta negotia , Cb" quid*
quid depeccatore limo contra&um^atque inolitum efl . & hxc expofitio fuperio-
j-ibus verbis pfalmi valde confona .* Pojiulnt d me,& dabo tibigentes hareditafS
tuam: Non ergo haec verba vtfonant, fed allegorice,vt explicauit Auguftinus.
Ac etiam p.iriter in pfalm. 28. Vox Domini confringentis Cedros, (& confringet
Dominus Cedros Libani , & cominuet eas tamquam vitulum Libani : ficut expo-
nit in eodem fenfu Cardin. Bellarm. ^
Praeterea iuxta eumdem fpiritualeni fenfuni , Balaam ortum Chrifti &C cius
vi(florias pr.-^dicens , Num. cap. 24. ait ; Orietur Bella ex lacob , & confurget
•virga de Ifrael, C^percutiet ducesMoab, vajlabitque omnesfilios Geth. Hanc au-
tefnpercufsioneni & vaftationem intelligi de priEdicatione& conuerfion£>
Gcntium, etiamToftatus afl^eritdicens: Conuerfio autem ijla dicitur deftru^io,
quia per conuerfionem non manet homofecundum id quod erat ante , quia prius e^
ratpeccator & poftea efficitur iuflificatus . EtCornel. aLap. in hunc eumderru.
locum ita explicat ; Percutiet Duces Moab; Chriflus enim perfe & Apcfiolosfuos
conuertitjf.iaquefidei siatim fubegit Moabitas , Syros , Idumteos , aHafque gentes
Iud£isvirinas. & fubdit: Vbi notaPropheta dicunt,ChriJtum occidifie,percuf[ijfe,
trasfixifegetes; quia earumores ^ijitia occiditfecitq;quafinouoshomines^vtex
jmpiispi/ , ex incaili.^ cafli , ex ebrys fobrij efiicerentur . Infuper in eodem cap.
Num. Romxdefolatio myftice &fpiritualiterintelligcnda:Aitautem Balaa:
De lacoberit, qui dominetur, O^perdat reliquias Ciuitatis. Vbi Toftatus quaeft.
I o. inquit ; Hoc" magis intelligitur ad litteram de Mefjia, quam omnia praceden- J)
tia , &■ accipitur hic proprie Ciuitaspro vnica Ciuitatei quia ifla de qua agitur ,
e/l excellenter Ciuitas,fcilicetCiuitas Romana, acetia hoc apparet ex teftimonio
Hebraorum . HancautemfubiecitfibiChrifius. DeftruBce funt autem reliquiis
illius Vrbis,quia no maferunt ibimali d^ idololatr£,ficuti aprincipiofuerant, per
pradicationem cultorum Chrijli adfidem conuerfi. Vbiclare per deftru£lionem
Ronianae Ciuitatis, eius conuerfio intelligitur. Hoc idcm atfentitur Corn.a
Lapide hunc eumdera locum explicans ibi : Ex Chrifio nafcetur Conflan'inus
Chrijtianus Imp. alijquefimiles, qui conuerfi adChriftum Gentilifmum Romano-
rum euertent ,&reliquiasGentilium conuertent , itaque Romam totamfacient
Chri'
' JDE VRBIS ET lCCLmJB, PERENTNITaTE . 1 3 1
A ChriJiiaHam, eamqueChriRofHbiugahuMt. Sienimprophetdeperdellruiflip.
nem Romae eius conuerHonem pr^dixerunt » cur eodem pa<fto non expone-
mus etiam eiusdefolationem a loanne prsedicftam ?
Plurimis praetermifliisaucfloriEatibus, quaepotuiflentadduci ad compro- nif^.eitramh
bandam fpiritualem hanc &myfticamRoma:combuflionera,nerapeeiuidem sH^yUnrHm.
conuerfionem adChriftumper Apoftolos eius indu^tam. Remanet adhuc
refponfio ad aliqua obie£la fecundae fententiae, &primo ad Sibyllarum Ora-
culade Roma: conflagratione .
Sed quoniamnoneftcerturaiIlataliafuifle> multa enim falfaSc vanafub
eo nomine delituifl*e teftis eft etiam Tacitus lib.4. Annal. Prxterea & Si-
byllasSpiritufanftoafHatasprophetafleminuseftcompertum, vt alias inj
fecundapartehuiusoperisvidebimus. Inpromptu tamen eftrefponfio, eo
pa£lo intelligendum illud Oraculum de Rom« conflagratione ; quo etianu»
Apocalypfis.RomamfcilicetEthnicam &Idololatram>vttaIem deledam; ita
_j vt ipfius nullum veftigium ; ei autem fuccefluram & pcrpetuo manfuram Ro-
'*' mam fan(ftam , qualemnuncDeofauenteillamcernimus.
Reftat adhucj vt hoc Gapitulum obfignemus, refpondere ad au£loritatem *»/?«^'««'«
D. Pauli ad ThelTal. ep.2.c.2.cuius verba cxCard. Bellarm.videntur innue- ^'^'^'*'
repoft abolitionem Romani Imperij ftatim venturum efl^e Antichriftum. Sed
in hoc prirao praemittendum , vt hunc Apoftolilocura obfcuriflimum efl^e_»
cxiftimet D. Auguft. lib.2. de Ci!>it. Dci cap. 19. in ea verba : Et nunc quid
detineat fcitis, ideft : ^idfit in mora » qu<e caufa fit dilationis eius , vtreue-»
leturin Juo tempore , fitis i quoniam/cireillos di^it, afertfhoc dicere noluit\
^ ideo nos qui nefcimus , quod illi fciebant i peruenire cum labore ad id quod
finfit Apofhlus , cupimut , nec -valemus , prafertim ^ illa , qua addidit , hunc
fenfum faciunt obfcuriorem : ego prorfus quid dixeriti me fateor ignorare;
fujpiciones tamen hominum , quas velaudire, vel legere de hac repoiui » «0» tace*>
bo , ^c. AfFert deinde fub hoc fufpicionis nomine expofitionem illam , quam
Card. Bellarmin communem aflTerit Patrum Graecorum & Latinorum : nem-
Q^ pe quodlmperiumRomanumimpediataduentum Antichrifti, vtfupra iam
di^umeft.
Nos autera proccdendo cum opinione Alcafarin cap.i4- Apoc. verf 10.
Hot.2 Deftru(flionemRoraaniImperi; intelligimus, quatenusEthnici, &il-
lius conuerfioncra ad Chrifti fidem , ficuti & de Babyloniae combuftione ra-
tiocinati fumus; quam expofitionera vt probemus, notada funt verba D.PauIi
fcilicet, Btnunc quid detineitfcitiSiVt reueletur injuotempore: nam myflerium
iam operatur iniquitatis. Senfus autem eft ex SS. Chryfoft. Hieron. Thom. &
alijs apud Alcafar : iam figura, & ty pus Antichrifti adeft, fiue quod idem eft,
iara myfticus Antichriftus Antichrifti opera exercet.Neronemintelligcns,
feu alios impios Impp. & inquit S. Hieron. ^uodille operaturus efi poftea , in
iHo exparte completur . Oportebat antequam adueniret Antichriftus , Im-
perium Romanum Ethnicum aboleri, ideft, ad Chriftum conuerti; ad hoc au-
tcm impedimento erant peccata &fcelera ipforum Imperatorum , qui tan-
-^ tum aberant a fubie^flione Chrifti , rt Antichrifti potius viderentur , & verc
*^ eius typus & figura eflent .
Dices , poft conuerfionem igitur Impcratorum ftatim oriturus crat Anti-
chriftus ,quia non amplius detinebatur ab ipforum fceleribus; vt videntur
innuere haec Apoftoli verba : Vt qui tenet nunc , teneat , donecde medio fiat :
cSr tunc reuelabitur ille iniquus .
Refpondco, triumphumEcclefiaedc ImperioRomano,& dc Idololatria
non ftatim fuiircperfccflam; non enim cumMagnoConftantinoomnesRo-
mani, vel eius Imperiofubditi, & multo minus omncs Idololatraefidenu
Chriftifufceperunt. Antequamergo Antichriftus vcniat, complenda erit
Daniclispr ophctia , qua dixit Lapidcm, qui ftatuam ex varijs metalliscon-
R i fc<ftam
132 DE VIRTVTIBVS ROMANORVM.
fe(flam contriuit , vniuerfum mundura impleturura , donec igi tur in vniuerf^ J^
orbe prsdicatum non fuerit Chrifti Euangclium,non iinietur mundus, nequc
Antichnftus , ex Matth. cap.34.num. 14,
Refpondetetiam Alcafar, non eum ruiflTc Apoftoli fcopum, vt tempus
ipfum Antichrifti venturipr«finiret , (cd folum airereret Antichcilti aduen-
cumfuotemporefjre, poitquam Ecclcfia trimnpiium de Pvomaiiolmperip
reportaiTet . Verba ergo illa : Et tunc reuelabitur ille iniquus ; non retert ad
immediateprajcedencia ; Donec de medio /iatyfed ad ea qu « veriu fuperiofi
dixerat , & nunc quid detineat Ccitis > vt reueletur injuo tem^re
Aduerteniumetiaranon fuiife mentem Paui' praeciiC oaenderequando
venturus eifet Dominus adiudicium , cum velitiplemet Dominiis, cife nObis
aduentumfttum obfcurum&occultum, fed docerenon initare, nec eflTo
proximuro ipfius aduentum , vt quidam exiftimabant, vc ex verbisipiius epi-
fto\xC3p.i2.Ne terreaminiquajiiniiet dies Domini. Ad hoc aut^m {uflficie-
bat, non venturum.antequam aboleretur Imperium Romanum, 6c Antichri- n
ftus appareret; an vero hoc diu poft imperium deleium , vel ftatim contia- "^
geret , nihil ad intentionem Pauli rcferebat ;q»are non vltra eam funt eius
verba intelligenda . Ad (imilitudinem de Antichrifto dicimus > licet verum
fitnon loiige poi\ Antichriftum afForc diem ludicij, non hoc tamen inten-
difTe Diuum Pauium , fed tantum non inftare diem ludicij , quia , nondunu*
apparuerat Antichriilus.nec hunc appariturum durante Imperio Romano;
in iioc ergo eft tantum CmiJJtudo attendenda , ron in alijs .
Negamus quoque ob Iroperium Romanum nondum deletum detineri An>
tichriftiaduentum; funtcnim&muJtsealias caufae, nemp^ Euangelij pr«-
dicatio pcr totum Orbem , & numerus ele^orum compiendus , vt clare
Chriftus JenunciauitMart. i4-ibi; CumvideritishdC omniat fdtote» quia
prophfl in ianuis. Kec ImperiumR.omanum poterat perfe remoran Anti-
chrifti aduentum , fed quatenus a Chrifto erat prius fubiugandum t vt Danic-
lis prophetia cum alijs adimpleretur; quod cum peradtum iam fit, nil refert
quod adhuc nonnuUae Imperij Romani fuperfint reliquiae . C
Exhisig tur perftringamus, quod Roma,feuRomanumImperium» qua-
tenus materialci non potuit abfolutc xtcrnum eflc , vt Eihnici fcriptores pri-
mae fentcntije fcripferunt . Si autcm confideretur Vrbs , feu Romanum Im*
perium non Chriftianum > fed Ethnicifmum & Idololatriam myftice re-
praefentans ,quale tunc ante Magnum Conftantinum rcpcriebatur; & iiio
cafu euerfio& dcftruftio eorumdem fub mundi finem eritinccngrua» fed
fo'umillamyftice repraefentantia Ethnicifmum & Idoloiatriam exfin^a 3c
deletafub di^o Conftantino ccnfebucur. Quo veroad Rom Eccl cum h*c
fupra firmampetramfitfundata, &port« Inferi non fint aduerfus eanut
prsBualiturae, hanc vfque admundifinem permanfuram, eftindubitatum.
DePrifcorum Romancrum Virtutibus.
Cap. XXVI. D
CVM 'leRomanorum potentla iam plura dixerimus .* modovC apes
circa flores,fic nos de eorumde Virtutibus profutura Jcgemus , nocitu-
raveropsllemus, autnon tangemus . Hoc interim apud Romanosfirmum
&ftabilefiiit, Nobilitatem veram virtuofisfa(aismetiendam,non maiorura
gefti8;cumillanemomoriensdarcpofl[it; diHiti.B , iraagines» mcraoriafui;
haec quamuis daripodinl» & hicredibus legari ; virtus non poteft; in ani-
mocuiufquenafci haec debet, a qua verequifquc magnus & nobilis haberi
& dicidebet» nonab alieno . Romanum quippe Imperium quoniam pro-
prijs
• DE VIRTVTIBVS ROMANORVM. 133
^ prijsvirtutibusmaximead fublitneerec^um, finc virtutibus certe tale non
extitiflTct , vt de Roma qiudam Poeta dixit.
^uod regnas minus eily quatn quodregnare mereris .
Excedisfa^'s grandia Jafta tuis .
Et cum nullu.n Imper' .m tam ma-^^num limul, ac tam diuturnura extiterit vn-
quam ; iure igitur A Vi/rianMs inqiuc Romavt augetur fublimibus incremett''
tit faidere pacis xt ''!£■, Vir,')ii co.-^uenit atque Fortunat quarum fi altera dc'
Juifiet , adperfeii .i.i non 'venerat f-fimitatem . tt breuiter ac neruose Fiorus
id extulit : Jd c :nftituendum Romanum Imperium Virtutem, ac Fortunam con-
tendijfevideri. Eamdcm iianc Vrbem Romam idem AmnuaniiS , Imperij ,
Virtutumque omnium hrem dixit , vc etiam Cailiodorus : Roma Virtutum
omnium T.'emphim kifjr^um. Sed veriflime &optime fanifius Augultinus
iib.4. de Ciuit. Dci cap.i j . quafdara veJuti virtutesmorales Romanis attri-
buit, q^ibus orbis Imperium largitus cft Dcus> vt in his veibis : ^ibusnon
^ eratDeusdaturusvitamaternamiJinequehanceis terrenam gloriam excellen-
-D tiffimi Imperif concederet , non redderetur merces bonis articus eorum , ideH vir^
tutibus, quibus ad tantam gloriam peruenire nitebantur. His enim artibusvi-
Aores femper atque fortiflirai Romani cxtiterunc . Hoc autem vt manifeftc
pateat , quibus virtutibus erainentiores fuerintilii» eritnobis inferius inda-
gandunu.
PIETAS SEV RELIGIO..
VT autera de Virtutibus R omanorum in particulari dicamus , eminet in-
ter ilJos Religio , fcu Pietas . Intellexcrunt etiam ErJanici folo naturas
lumine vnicuique femper Deum prxfentem eiTe . Epi^etus inquit: Cum ia-
nuas adduxeritis, ^ tenebras intus feceritis , ne vnquam inmentem veniat di'
cere, quod foli eflis; fedDeuseH, & genius vefier intus : quid autem y s opus
lumine , vt videant quidagatis .? Deus , Genius intus di(florum , fadtorumque
n obfcruator, teftis, accuiator . Hanc Epicteti fentcntiam confirmatSene-
ca : ProphBd te Deus , tecum efi, intuseil ; Jacer intra nosfpiritusfedet, ma^
lorum , bonorumque noHrorum obferuator & cuflos : hicprout d nobistrafiatus
t/i, itanosipfetrafiat. Hocetiara Ethnici voluerunt, fpiritum obferuato-
rcm & cuf^odera bonorum malorumque in praemium &pcienamadeffe,;
vtrumque in aeternitatcra . Ad huiufmodi Nuraen ^*'am Ethnici in oranibus
eoruma(flibusmaximeerantadii<fli. Audi CarabyicraRegemmonenterrL»
fiiium : Dei eflo amicus , in eumdempius, nihilqu; aggrediaris ; nifi Dei Numi-
neimplorato. EtDionem: Inomnibusy qu<e vel cogitamus y vel loquimur -, d
Deofumamusinitium. Addc Trifmegiftura; Vnufquifque pietate, religioney
prudentia , cultu , & veneratione Dei clarefcit . Viguit fane apud prifcos illos
Roraanos hasc Pietas , feuRcliglo; quiaoraniapublice &priuatim Religio-
secoepta,adminiftrata, &patrata erant per illos; vt totaraCiuitatera in^
afliduoeorurapraetenfiNuminiscultuaddidam, &opcratam podimus ar-
bitrari;atq; id fccundum vetera eorura inftituta;ncq;nouitates, aut rautatio-
D ncsin hoc ilJabi pcrraittentcs ; hinc Dionyf HaJicarnaf inquit : ^uamquam
fexcentanationespenhn Vrbem fiuxerant, quibus Jingulis facra fua , ritufque
patrjj ejfent ; tamen ad fuum auum nulla peregrina Religio publici fufcepta ;
aut Jtqua ocuhrum monituintroduSia; ea ipfa Romano more culta ) abdicatis
fcedisvanitatibus ^ fabularum portentis . Etenim facris praeerant, vt non^
interpretarcntur folura , fedadminiftrarentetiam viriin RepubJica primi, &
lionoribus honefti , qui & exemplo plebem eo trahebant, & noua & nocitu-
rafperncbant.
Declinante tamen Impcrio tanquam ruptis obicibus in Vrbem , fuperfti-
tionum afylum ncfaria omniura gcntium facra agminefa«f]o irrupcrunt ; adco
vt
134 DE VIRTVTIBVS ROMANORVM.
Vt Imperatores Commodus, Caracalla , Alex. Seucrus , & alij manusdede- )^
rinc,ex Lampridio» ScSpartiano, ac TcrtulJiano in Apolog. cap.6. Hinc
D.Leo in Natal. Apoft.fcrm.i. Boma ignorans fu£ proueBionis auBorem, cum
pen} omnibus dominaretur gentibus y omnium gentium Jeruiebat erroribusy ^
tnagMam fibi videbatur affumpfijje Religionem > quia nullam rejpuebatfal/itatem:
vnde quanto eratper Diabolum tenacius illigata > tanto per Chrijlum eft mirabi»
lius abfi}luta .
Necdefuerunt inter Romanoslmpp. non Ciiriftianos, quipietatemprae-
leferrent etiam Chriftiani^m, vtin Vrbem illam infererent. Etenim Chrifti
Jiomen, moxindeabeiufdcmpaflione Diberio Cxfari ^eoenim regnante_>
CrucisfupplicioafFe^us cft^inltalia innotuifTe; Tertullianus in Apoiog.
aduerfus Gentesteftatur his verbis ; Tiberius, cuius tempore nomen ChriHia-
fiorum in fkculum introiuit , annunciatumfibi ex Syria PaUjlina , qua illic veri-
tatem ipfius diuinitatis reuekuerat: detulit ad Senatum cum prierogatiuafujfragij
Jiti : Senatus quia non in Je probauerat , rejpuit . C<ejar in fententiamanfit,
comminatus periculum accufatoribus Chrifiianorum . ConfuHte commentarios o
veftros, illicreperietis primum Neronem inhanc feflamj tum maxime Roma
orientem, Cefarianogladio ferocijie : fed tali dedicatore damn^tionis noHra e-
tiamgloriamur: quienim fcit illum,intelligere poteH , nonnifi aliquod bonum
grande d Neronedamnatum. Itaque Tiberius imperator de Chr;lto,pro Deo
ab omnibushabendoprimusad Senatum retulit; & talis etiam Romjemox
habituseft, velinuitoSenatu. Porroexillodamnatorum Romaea Ncrone
HumerofuitfamftusPetrusApoIiolorumPrinceps; vt La^antius, Epipha-
Bius , Hieronymus & alij narrant . f
Alij praeterea Impcratores non ChriftianiChrifti Religionem infererc^
conatifunt. De AlexandroSeuero,& Adriano, Lampridius: ChriRotem-
flum facercvoluit, eumque interDeosrecipere, quod^Adrianus cogitaffefer-
tur 1 quitmpla in omnibus Ciuitatibus fine fimulacris iujjerat fieri, qua hodiey
idcirco qiiia nen habent Numina t dicuntur Adriani : qua ille ad hoc parafle di-
cehatur . S(d prchibitus efi ab his ) qui confulentes facra, repererant omnes ^
Chrifiianos futures,fi optato euenjfet , & lempla reliqua dejerenda. Nimi-
rumconfultusDacmon refponderat: cxitiumGentilitati imminere, fi Chri-
ftianafacrapermitterentur. Idcmfaeculonoftrocontigit, vchanc vejitatem
5e£larij &JSJouatoresrefpuat;cummetiofieret Libertatisin Catholic Re-
ligione concedendae: optimeenim iiliseftclarum; cam efle vim Catholicac
Romanae fidei , vtomnes in fequelam traherct. Non (ic refpondilFe feitiir
idem Alex.Seuerus erga Chriftianam Religioncm, apud Lampridium :Cum
Cbriftiani quemdam locumy qui publicus fuerat , occupajfent : contra popina'
rij dicerent i fibi illum deberi; refcripfitmelius ejfe ■, vt quomodocunque Deus
iUiccolatur , quampopinarijs dedatur .
'»«/» ti ' Scd vtadEthnicos, & RomanosprJEfertimreuertamur.- Deorum mnlti-
trift. plicitatem ipfos coluiffe omnibus patet ; quos homines fuiffe referunt etiara
Ethnici fcriptores; fcdproptermerita, vel vircutum, velmunerum, vel ar-
tiumrcpertarummemoriamaveteribus eorum confecrationes inuentas; fic
Cicero de Natura Deorum ; Sufcepit vita hominumj confuetudoque communis, [)
vt beneficijs excellentesviros inCtglumtoUeret . Vnde Horat. ad Augult.
Romulus c^ Liber Pater , & cum Caftore Pollux
Poft ingentiafafia , Deorum in templa recepti .
HinccoluntCererem,quiaprimafrugesinuenit; hinc Bacchum qula pri-
inus ( vt putabaturj vitcs plantauit . 'In libro Sapientise Salomonis capit. 14.
habetur: Acerbolufiu dolenspater cito fibi rapti filij, fccit imaginem; & il.
lum qui tunc quafi homomortuus fuerat , nunc tanquam Deum colere ccepit , cb»
ConHituit*inter feruos fuos facra ^ facrificia: deinde interueniente temporet
(otiuakfcente iniqua confuetudine bic error tanquam lex cuftoditus eft , ^ lyran-
nofum
' DE VIRTVTIBVS ROM.VNORVM. 135
* nornm Itnperio coleb.tntur figmenta . La(ftantius lib. i. de Falfa Relig. cap. 22.
^ fcribithunc rituraDeorum colendorura alouis immodica fuperbiafluxiffe;
nam cumterras circumirec , morem hunc habuiTe , vt curaret fibi templa_/
de Hofpitam fuorum nomine conftruijfic erecta fuilTe tcmpla loui Atabyrio,
louiLabradeo.IouiLaprio, loui Molionijloui Cadio; quiomncslouisho-
ipites , eique in beilo adiutores fuere .
Inde etiam proceffit , vt a fcriptoribus refertur multos loues fuifle ; vt
quoquemultos Apollines , multos.Mercurios, multas Veneres rvtquoque ruZ^aitqt?»^^.
notandum ertomniafub vnius tantum perfonaaliquando rclata : illud nam- /'■" •^""^" ^'>
que nociffimum eft , Stoicos vnum tantum Deum credidifTe , nominaque eius ^""''^'^ ■
variari pio adlibus & officijs . Hinc facrificaturam apudin^eros Didonem
louem Stygium pro Plutone nominare .
Sacra loui Stfgio , qu£^ rit} inccepta parauit .
ArifioteIe> in lib. de mundo . Cum Deus vnus/it , multa nomina habet ab affe-
fiionibus VArijs . Et Apuleius eumdem imitatus lib. demundoadFaufiurru
B fcribens inquit : Vnus eBDeus , vnumque numen pluribus quidem nominibus
propter fpecierum maltitudinem , quarum diuerjitatefit multiformis ; nam d iu-
uando lupiter dicitur , idem/ulminator, tomtrualis,ac ferenator : vt Jate D.Aug.
deciuitate Dcilib. 4. cap. II. Macrob. Saturnal. lib. i. cap. 18. cum Deo-
rumomniuin nomina advnum vellet referrehunc.Orphei verficulum recitat.
Bacchus , Sol, Orcus , & lupiter vnus ^ idem .
Quodautem Deus vnusfitfolunimodo,La(5lant.de falfaRelig. lib. i.cap.3, sfuoj ^»us De.
referc. Quodfummaillarerum potefias &Dcitas , acDiuinavis, nefemel ^"fi^'
quidem iiuidi potefi: ; quicquid enim capit diuifionem , & interitum capiat
neceireefi ; fi autem interitusproculefi: a Deo ; quiaincorruptibiliselt 8c
iEternus;confequens eit , vt diuidi potellas 3eterna non poffit . Prxtereaj
quandopluralitas elfet Oeorum , fequeretur quodillipartiti inter feeflent
pfficia; vt exillis quilibetfufficere omnibus nequirent , & nifi fingularium
partium poteftas ad vnam prouidentiam referatur , non poterit fumma illa
^ conftare poteftas,vnoquoque nihil curante ampliiis quam quodad eumpro-
^ prie pertineat : vt latc Gyralius Syntagm. primo .
Qiiamquam exGentilibus plurimi fummoingeniofuerint ; grauiffime ta- v>"te Gemii
menliallucinatifunt; vtpote quibuspra;luceret tantum naturae quxdamcla-
ritas , non autera Chriftiana vericas perfeita . Lacflantius lib. de fa!fa Relig.
ad confundendam Gcncilium Idololatriam , ex opinione Poetarum , Philofo-
phorum,OracuIorum , «ScSibyllarum euincere conatur, etiam temporibus
antiquifiimis numquamdubitatumfuifT.; > nifi a malisferialis quibufdain-.»
Deum vnum eirejlicecnon incelligerencquisnamilleeiret , feu quomodoage-
ret ; ideoqueeosexcufari non poffequi in Deorumnumerum homines ira-
pios repoluerint. Hinc fi bonaparsGencilium Deumfpiricum & mentem vo-
cauerint , eumque animo etiam colendum effe teftatifint ; mirum eft vnde^
tanta Deorum multiCudoinuenta fic , hominefque iam morte deleci diuinis
honoribus affecli fint ? Equidem cxiftimarim errorem illum abimpoftorej
djemonefuiire induitum : nam cum ille malorum omnium fit auiflor&pa-
0 rens, proculdubio in hanc profundaraerroriscaliginemmiferorum morta-
hum cofda demerfit •
Sed vc hoc magis explicitcreferamus : fciendum aliquos fuiffe , quinoiL,
metulegumaut magiftratuum, fed prauo voluntatisfuaeconfilioilucti, ad i-
dolorumadoratione accelferint.quos Deos no efieintefiigebant; vt Salomo-
ni contigifle fcribit D. Auguil. de ciuitate Dei lib 14. eap. 11. non quia opi-
nioneerraret , cum effet fapientiifimus; fedquiaamufieribus , quasinde-
Jicijs habebat , gratiam aliquam illa racione inibat ; ita vt varij feniper erro-
res hominum, & dsraonisinfidisinillare fuerint .
Prajtereanonomnes vniusgentis homines eundemapud anirailfuum Dco-
rum
errcr ,
136 DE VIRTVTIBVS ROAIANORVM.
rumciiltumhabuifle^aliud fpeifiabantimpenti;aliud ij,quiratione d>ciudi- /^
cioduccbantur; aliuddcnitjueij, qui &eruditi & fapiences erant : itaqiie
Seneca, vtinquit D. Augulilib. 6.deciuitat. Dci cap. lo. cum loquitur
de Dijs Capitolinis inquit : Hiec fapiens feruabit , tanquam legibus jujfa , non
tanquam Dysgrata . & infra ; Adorabimus , vt meminerimus , cultum eius magis
admoremquam adrempertinere. Hoc efl: quod veteresChrifliiani fcriptores
magnoperedolebant; cum inter Gentiles ingeniofi & eruditi homines ef-
fent, quiftultam & inanem Religioneni Deorum fidorumcognitamhabe"
rent > leuitate tamen & raetu illos ad communem casterorum errorem tradu-
ci. De quibus praeteralios La6lantius hb.2. cap.5. ita fcripQt.- ^id atti*
net imperitos arguere i cumvideamus etiam do6ios & prudentes^viros, r.um Re-
ligidnum intelligantvanitatem , nihilominus tamen in ijs ipjis , qu£ damnant co-
lendis , nefcio qua prauitate prafiare l Intelligebat Cicerofalfa efe j qujt homi-
nes adorarent , nam cum multa dixijfet , qu<£ ad euerfonemreligionum valerenti
ait tamen non ejfeilla vulgo d'Jputanda , ne fufceptas publice reltgiones dijputa-'
tio talis extinguat . Et idem interius : Summa rei h£C e/i , imperiti &- injipientes B
falfasreligiones prot^eris habent , quia neque veramfciunt , nequef.tlfam intelli-
gunt : prudentiores "vero , quia veram nejciunt , aut in his , quas falfas efie in-
telligunt , perfeuerant , vt aliquid tenere videantur ; aut omnino nihil colunt y
neincidantin errorem; cum id ipfum maxim} Jit erroris , vitam pecudumfub
, pgura hominis imitari .
Itaque videmushuiufmodi viros, qui caeteris do^rina &cognitionean-
tecellebant , tale interdum iudicium protulifle , ex quo conijceremus , fimu-
Jacra Deorum iUisomnino JudJbrio fuifl^e; v; fcripfit Cicero 1. Tufculan.
An tu htec portenta Inferorum credis .i Atque ita legimus Socratem & a-
lios philofophos fenfifl^e . Quamobrem Ladtantiuslib. i. capit. 1 5. iuftam ha-
buitcaufam admirationis, quodCiceromagnus & Orator & Philofophus
inlib.i. deConfoIat. profelfuseflet, fibi efle in animo Imaginem fili^eodem
modo velle confecrare , quo Dij a veteribus lunt confecrati .
Diximus quantum Romani a vera Dei Religione aberrauerint , qus«i etia. ^
naturaliluminepoterant aflfcqui: fedquoniam hccc Religio, feu fuperftitio
qualifcunque eahauftafuerit, aegre educitur ; vtinquitCicero Orat. J.irt-»
Verrf n : Omnes Religione mouentur , cb* Deos patrios , quos d maioribus accepe-
runt, colendos Jibi diligenter ^retinendosarbitrantur . Etenim tefte Philone^
in Caium : Sua cuique optima videntur ; vt qu£ non ratione , fed aJfeBu diju-
dicantur d Jingulis . Prop';;ereaprifci Romani illam in vtraqueforcuna maxi-
snecuftodiendam cenfuerunt; vt ex Tacito 11. Annal. ibi; Ne ritusfacro'
rum inter aduerfa culti per profpera obliterentur . Vt quoque refert Liuius 1. 5.
Omnia projpera eueniunt colentibiis Deos, aduerja Jpernentibus . Et quamuis
incultuipioadinterna maximerefpicerentRomani» vtdixitCicero de Na-
tur. Deorum : Cultum Deorum ejfe optimum, eumdemque caUiJJimum atquefan-
Bilfimum ; vt eos femper pura , integra , &incorrupta mente , & voce venereris.
Vt etiaminquitSeneca; Optimus animus pulcherrimusDeicultus . Necinde
tamen externafpernebantnifiimpiaefTent : vt in his etiam Cicero lib.ii.
de Diuinat. Religioni parendum eft , necpatrius mos contumaciter repudiandus . D
csfidtratitmj: Inferamus ex iam dicflis : ad pietarem & religionem ampliandam , ac fta-
(iicn. ' biliendam; nihiljequeacPrincipis, feu R,edorismoresprodeflre: nihU enim
adperfuadendumpotentiusRedtorisexemplo : plusenim valetmutainRege
exemplorum locutio quam dodae plurimorum orationes ; nihil enim vaiidius
eftRegum exemplo, quorum mores vimprope legum in populoobtinenr,
QHod vt fiat pietatem primi colant , ament , foueant . Erit hxc illis in aduer-
fis robur , & foiamen , in fecundis temperamentum ; ne aut animo deijciati-
tur in illis ; aut profpentats e:-ctollantur in , iftis . Proponatur nobis in exem-
plum Magnus Conftantinus Imp. cui in pugna Crux pro labaro & armis
^"^ ^ fuit;
• DE VIRTVTIBVS ROMANORVM. 137
^ fuit; eademque ducevicit, &triumphosegit contra A^aximianumt Maxen-
tium ) & Licinium . Idem Theodofio contra Maximum & Eiigenium Tyran-
nos fucceflit . In Caftris Honorij nullo vulnere accepto , nuUo miJite deii-
derato Gothorum miilia ducenta ceciderunt. Heraclius in tribus Caitris
tervidtor non armJs; kd ieiunijs, precibus, cilieio Itetit; vt de alijsta-
ceam. ContraimpiorumRegum infelicesexitusfpeiflabimusin luliano, Va-
lente, Zcnone» Baiililco , Anaftafio , Copronymo, Maximoj Phoca, An-
dronico, Comneno & ahjs . Vt enim laeta piorum ir. amorem (3ciraitationem;
fic triltia impiorum in Jiorrojem & fugam fint .
P R O B I T A S.
ARellgione & Pietate proceflftt etiam eorumdem Romanorum Probitas,
ideltanimicandor, morumqueintegritas; cum & hoftes in fui admi-
rationemrapuerint . Tanta vis virtutiseft ; vtin proucrbium abierit : Homo
•5 Romaniingenij> Romanaftmplicitas» Romana fides : hinc homo Gr;^cu$
Poiybiusinquit; Aj>Uif»osJi cui talentum concreditum Jit , ^ extent decem
jyngrapha, decem (ipiai bistotidemteBei;tamen fidem 'vixefl [eruare: apud
Roman&sautemjcum in Impert/s, aut Legationibus pkrimum pecunite in manibus
habeanty &difpenfent', tamtn officium ■> ac fides confiant t fola iufiurandi reli-'
poneiadu&os. Similis fuitcandoreorundem in bello, & rarofraudibusvi-
^oriaquaelita» aut parta; vt propterea M. Aquilium Imperatorem graui-
ter tangatAnnaeusSeneca, quodis betlo Aftatieo veneno fontes mifcuilTet
his verbis : ^u£ res, 'ut maturam ita infamemfecit vi^oriam : quippe cum con-
trafas Deum 1 moref; maiarumynedicaminibus impuris inid tempus facrofanBa.
Romana armaviolafiet . Maxime refplenduit hsec probitas in illis Romanae
ReipubiicaereftDribus, vtreferunt hiftorige; cumexemphPrincipum Po-
pulorum documenta fint; ex vno enim Prineipe reliquos aeftimamus : neque
lub probo pioquecapite improba, impiaque membra nafci arbitramur; e
ramisde arboris trunco, e pampinisde vinea> e frumento dearea> e fru-
C tice de radiceiudiciumferiinus; neque facileapio quifquam impium fibi
perfuadet. Probitatisenim opinio venerationcm prouocarelolet: ha^cfi-.
duciam. MagnaenimfiduciaeprouocatrixProbitsseft; qu^ radiosfuoseo
certiusin holtesquamin amicos diffundit; quo maiores in illis cenfores ,
feueriorefque aeflimatoresTortitur; & plerumque vitia obtenebrat amor :
hoftilitas nihil abditum permittit : eruit enim minima , & detenebrat , obnu-
bilatquequidquidamor intcgit; & planum folem educit. Laudat ara.cus?
ne crede : racntitur Amor . taudat hoftis ? crcde ,
I V S T I T I A.
IVftitiaecuItoresext^tifTeRomanos omnibus conftat; abeife enim a viro
forti fi-aus debet ; imbellisSc imbecillisanimidolusomnisell:, & devir-
tutefu»<iiffidentis: improbae mentis fobolesiniuftalxfio.' muhebrislingu»
_. caiumnianoneft virilis animi. luftitiaautem in belhs potiflimum inter illos
•'-' enituit; vtnecforfan aliagensconfideratius, & canfis in rationis trutina-»
libratis , bellum fufceperit , quam ifta ; etenim nec Senatui , nec Populoto-
tiplcnum hocius, nifi iudicium Ik iudicatio Sacerdotum pubiicorum in-
terueniffet, quos Foeciales dicebant : eorum arbitrio fumpta & pofita_.
arma; & non folum iuftitia , fed & religio ea temperabat. Laudat hoc
vnice Dionyfiusj & Grtscos fuos caruife eo : dicit ; Et fefe obiter expofitu.
rum i quid muneris d^ iuris habuerint: vt quibus ignota haBenus fuit Ro-
manorim in BELLO religio , mirari definant felices euentus plerumque ha~
buijfe . Nam omnium bellorum initia > & caufis apparebit iuHas fuijfe : atque
ideoDeoimeritopropitiosfenfifsc&fauentes.
S Admi-
rjs DE VIRTVTIBVS ROMANORVM.
Admirabili plane Dei prouidentia bella ex bellis nata, prouinciae ex pro- A
uincijsfubadje: illacaufasdedit, aut perraifit; dz femper duplici hoc ti-
tulo vfi Romani ; vt aut pro Salute arma capercnt » vbi res eorum ageretur ;
aut proFide de Socijs , qu3e belJa & terrasconiunxit, autfubegit, hinc Ci-
cero: NoflerFopulus focijs defendendis terrarum omnium potitus eil . Etvt
pauca de his afFeramus exempla ; Carthaginenfes «muli Romanarum virium
obftant illis crefcsntibus , Siciliam inuadendo , & Mamertinos ; ifti]ad Ro-
manosj vtfociosappeliant: veniunt Roraani, fubueniunt, illos pellunt , &
quaefita iam ipfis ad fe trahunt : fit pax & Sardinia etia Sicilije adijcitur con-
cefTu jpforum. Deindein HifpaniamCarthaginenfesmalacupidinetrafcen-
dunt , arma etiam Saguntinis inferunt» vt amicum fociumqae Romanis oppi-
dum euertant : bellum ergo iterum iuftum; vidi illi, & in Africam compulfi,
Hifpania iwCt\ Romani . Pr«etcrea Phihppus Macedo foedus cum Anni-
bale coiuit , Romanos , & Graecos fimul lacefTebat : atque ifti Romanos ad-
uocarunt: pax ilU data, & dcmum Graecis & Macedonibus Romani impo- t>
fiti . Similiain Antiocho, lugurta, & Mithridate , quivincere aut quie-
fcere quoniam non potuerunt; parere coaifti funt .
Sed quamuis Romani quofdam Populos Imperio fuo punierint, multis ta-
men&Pacemindulferunt> fi vti eapotuifTent, aut voluifTent: ipfis Car-
thaginenfibus bis , Philippoetiam > & Antiocho, & Tigrani ; atque hos ora-
nespellereterris cumin eorum manuefTet; contenti fuerunt reftringero:
pennas videlicetincidendo; ne temereautiafciue ftc euolarent .
CLEMENTIA.
CLementla a prifcis Romanis in hoftes commendata : Auguftum accepi-
mus Cinnae vitae fua; infidianti, necemq; paranti, peperciire, Confulem
fecifTe, fidum & inter amicos habuifTe; Cinnamq; beneticium beneficio com-
penfafTe; cum morienshaerederainfcripfitAuguitum. Secutus Augufhim.,
Titus, Patritijsadolefcentibus duobusjcum ferrum parafi^ent, & rei rene- C
rentur» ignouit : audiSuetonium: Duo Patrity generis conuiflos in affe^a-
tionc Imperij , nihil amplius , quam "vt dejiflerent monuit , dicens , Principatum
fatodari: p quidpr^iterea defiderarent y promiftens fe tributurum : necfolum
illos familiari c<ena adhibuit, fed c^ infequenti die gladiatcrim fpe&aculii
circa fe ex indujiria locauit . Creuithincillinomen, vthumanigeneris Amor,
& Deliti« nominarctur . Et apud eumdem de Caefarehabemus ; Retefias con"
iurationes non vltro arguit , quam vt ediBo ofienderet , ejiefibi notas : d^ acer-
biloquentibus fatis habuit pro concione denunciafe ne perfeuer.-irent . Catonis
ctiara hberis incolume patrimonium feruauit . De Conftantino ilJud prodi-
tum ; cum ei auiflores pluriraiefTent; vt in Imperatoriae ftatuse deformato-
res ferro , & ignibus fasuiret, refpondHTc : Ego nullum vulnusfintio . Nec pu-
deatPrincipesEthnicos, &Chriftianos imitarilmperatores; feruareenim
cum perdere pofTis » dum crimen , & hoflilitas depofcat , non nifimagnorum
cft, & quibusgenerofior animus, vt bene Seneca; MagnianimieBproprium, ^
placidum efse , tranquillumque t atque offenfiones fupern} defpicere . Facithoc
Deus , quem nulla iniuria tangere poteft . Atque hinc Romani non raro vi-
^as vrbesciuitatedonabant, vt aeternas fibi illascompararent ; itavelob
folam pulchritudinem intadlas feruabant , ne tot docfta fa^culorum opera nno'
mento perderent; ita Mafliliara Caefar, Alexandriara Auguftus nonpalli funt
exfcindi . Atvero dum quisrapina , ferro, ignibus populura fubijcerecona-
tur; nafcuntur tuncodianumquammoritura .
Noxia taraen perfaepe nimja Clemcntia Regnis, Regibufque e(l ; mifcuit
illam iuftitiae Traianus Imperator referente Caflio ; cum Suris tribunatum_.
jnilitura traderet , ait ; Talem, enfem accipe , quem pro me itademum Hrinxe-
ris ,
• DE VIRTVTIBVS ROMANORVM. 139
J^ rii , fi iufte imperauero : quad fi perperam per me qmcquam fieri cognoueris \
etiam inperniciem meam vtaris .
Maxime in hoc Vefpafiani Principis prudentia enituit; qui dum indulgen-
tilTimoImperatorifuccedcns, perditos vbique mores, coliapfamque mili-
tarem difciplinam lenitatc reftituit; cum peritorum medicorum more a cle-
fnentioribusremedijscurationemaufplcatur; indulget, quaedamexindere-
primit: laxatdeindemanum, retraJiititerum; paulatimque ad profutura.,
ducit , ferrum in extrerno feruans , breuiterque Imperium reftituit (ibi : om-
niafregiflret^ perdidiftet, fi adurioribus medicaminibusincepiflet: ince-
pitabenignioribus, & ferreimperatadocuit, dum interindulgenriam, &
acrioraremediamediusinambulat. Prudens igitur erit Principis imitatio;
Vt quodClementiapoffit, nolitferro mederi; dcquod benignitate & amore»
nolitfiuitia Scpoena. Ipfe ante omnia cxemplo Princeps prieeat; fequen-
tur praeeuntem fubditij & faltem fola vcrecundia virtutem imitabuntur.
Hinc illud in Vcfpafiano Taciti : Obfequium ittde in Principem , & amulandi
B amor validio>' , quam peena ex legibus & metus . PIus enini muta hcsc Princi-
pislocutioomnium Doiflorumcalamis & orepoteft. Ingens ilhavirtuto
gloria,necminoracrimine poena, cum omnium virtutem ipiiusaemulan-
tium , corona donetur ; vt etiam omnium fcelera imitantium , lentenda per-
cutiatur. Infelix iraprobi, felix probi Principis conditio. Non opu eft
ferro&ignibusPrincipi; prudentiorprobitas in fuadelam &imitationeni_,
ferro & ignibus eft ; nam & folus pudor fubditos a fcelere reuocabit , & ia
virtuCera propellet : potentior nimirum amor poena, raorefque rninis funt.
PRVDENTIA MILITARIS.
OVoniam militarisPrudentiaPrincipiante oranianeceffaria; ideo in^
fufcipiendo bello iniuftitiaomnis & temeritas ab eo abiint; funtenim
belli ficut & pacis iura , vt inquit Ciceeo i . de Offic. In omni republica ma~
^ximeconferuanda fitnt iurabelli, &infra; T emere in aeie verfari , & manu
cumhoHeconfiigere ;. immane quiddam & bdluarum fimile eft . Inde Salluftius
jnquit; Barbaroritu caedem caedc&fanguinemfanguineexpiabimus . Ira*
probe ergo di(ftura aLiuio lib.j. Inarmis ius ferre, ^ omnia fortium viro"
rumejfe: vt quoq; inquit Seneca in Hercule : ^u^ritur betii exitas, non caufa,
Siquidem luftitia non ab exitu , fed a caufa alierenda apud Lucanum Iib.74
Qaufa iubetfuperos melior Sperare fecundos. Et a bona (imili caufa bonus ple-»
ruraque exitus pendet . Propertius]ib.4.Eleg.6.
Frangit & attoUit vires in milite caufa :
-1' ^u£ nifi iufta fubeft , excutit arma pudor .
Iniqui belli caufa Ambitio praecipueextat. Salluftius in Catilina, inquit;
Ubidinem dominandi canfam bellihabent ; d^ maximam gloriam in maximo Im-
perio putant . Vt quoque Auaritia iniqui belli origo . Tacit. lib. 4.. hift. Ma*
ximum difcrimeu penes quos aurum ^ opes prxcipu^ hellorum caufie . Bene igi^
tur Seneca in Hippolyto .
D Rupere faedus impius lucri furor »
Et ira prxceps .
Vtinterimpitsbellicauras recenfeturetiam Ira» refert D- Auguft. contra.,
Faultum Iib.22. cap.74. •'^Js verbis : Nocendi cupiditasy vlcifcendi crudelitasy
implacatus&implacabilis animus , feritasrebe/Jandi , libido dominandi; & fi
quafuntfimilia : hicfunt qua m beltis iure culpantur .
lilud profedo Romanorura raemoriadigniffimum; nunquara fe vltro bel-
lumintuIiiTc; prouocatosfemper, aiienaquc lon fua voluntateadarma de-
fcendifTe . Mouereetenimbeilaetiaminualidi&ignauifnmipoirunt; depo-
Jierc non poiTuftt : initia naraque in manu noftra funt , finis iii ho ftili . Ho-
S 2 lofernes ,
140 DE VIjRTVTIBVS ROMANORVM.
lofernes, Antiochus, Alaricus, Vitlgcs, Attila, Totiia, Pyrrhus, Afdru- A
bal, Annibal, Xerxes, Croefus , Perfeus, lugurta, Catilina, Antonius, &c.
quaefierunt hi hoUes: inuenerunt: & morte tandem infelicifua &ingloria
omnespropeteineritatera notarunt. Non folet Deus prolperarehoscona*
tus; & fere refugam videmus rerum naturam in iniquo ferro . Perpaucis vero
improbitas fua impunita iletit , raroque in poiteros tranfijt fclicitas .
M
F O R T I T V D O.
Uites & Duces prjeftantiflimos in Romana militia, & admirandos fuif-
fcTjL feomniseuo: patetpotiilimom binaslegionesiun^las cum totidenti
locijs , eqnitatu milieo6tingentorum ad qusecunque bella & hoftem iuilTo ,
acetiam viclrices fereredijfle: qiiod iidecem Jegionesiunftxfiraulfuiffent
orbem diruere etiam potuilTent . Si in Opere illos confideremus , fodiebant,
valium & foffasducebant , aggerem, teftudines, turres ftroebant : omnia^
ceieriter, &induftrie; vcfidem fuperet. In Agmmeivntm arma omnia pedi- -^
temferre,cibosfenieitres,autmenftruos,vtenfiJia & caetera: ordoin inccf-
fu a fignis non difcedere , pari paftu omnes ambulare, decurrere etiam cum
opuseffet, plenisarmis. In .(^c/Vcuni omnibus gentibus, omni gencrear-
morum, aut pugnariim concurrernnt.necmirandum tales fuifle, quosapri-
ma adolefcentia vita cmnis in armis, honos omnis ab armis erat. Nemo hone-
fiiorum ad Remp. accedere , & Magiftratus capere poterat, rifi decem annis
rnilitafiet . Pedeftris ipfa militiaviginti annoriim decurfu terminabatur. In.»
ipfa Pace non quiesfed afiidua erantexercitia , vel in Can^po MartiO,veIin
ipfisalibi caftris; &interc£ttera inpace Romanorum exercitia, mosillisex
bellica peritiaineqiiumligncum alcendere. Vt ex Vegetio habet Diony-
iius Richehusl b.ae Vitamilitariart. la. hisverbis : B.quiligneihyeme pone-
bantur fub teBo ■> aftatein campo : fupra quos iunicres primoinermes , deinde
armati cogebantur afcendere : tantaquecura erat , vt non folumddexteriSi fed
-a finijlris quoque partibus afcendere dijcerent^ euaginatos etiam gladios ■> "^^l Q^
contos tenentes . Hoc ajjidue faciebant , quatenus m tumultu pralij finemora
afcenderent , quia tam liudiose exercebamur in pace . Inde exaggerat quoqucj
Ariliivles: ^uia^tiamin mi/itari difiplina "Vos , o Ramani , omnium altorum
infcitiam coarguifiis : nec, emm contra hofiesdumtaxat milites vefiros,acDuceSy
fed inter fe primum committitis, d^ exercetis; ita fit "vt quotidie fient inaciff;
nec "vnquam quifquam cedat loco , fedquifque fiationem Juam cognofcat d^* J^'
uet. Italocumin acie , vei in prajfidio virofortiferuandum, velmorienduro
fuilTe . Ideoque contemptus periculorum, & hoftium; & in medios illos, vel
exiguam manum fi Di\x mififiet fine cuncflatione parebant . L. Sicinius cen-
tics & vicies in aciem defcendit , fex & triginta Ipolia ex hoftibus retulit!,
odo ex prouocatione occidit, quinque& quadragintavulnera pedore ex-
cepit, tergonullum . Cafiius Sc^eua in Britannico littore cum quatuor com-
militonibus in fcopulo reli<5tus , defertus ab aJijs , folus impetum hoftium fix.
ftinuit, multos deiecit, autoccidit; denique fuis armis onuftus, folofcuta
abiedto , in mare fe dedit , & ad Caefarem natauit : cjui ftupens ad viri virtu- D
tcm , laudare parabat ; at ille difciplinae memor inquit : Da 'veniam Impera-
tort qiiia futumreliqui . Idem in Pompeiano bello ad Dyrrachium CafteJlo»
pritpofit«s, folusinportaconfiftens contra Romanas legiones &copias id
feruauit:quotemporeocUluseieiFofrus,.humeritraiedli, &fcmur, fcutum_.
centum viginti itftibus perforatum: hsec adeo nonimitanda, vtneccreden*
da . Magnumexemphim Fortitudinis inter focias Populi Romani vrbes
dedit Saguntum; perire maluit quam hdein frangere : & quis Saguntunui
nofret nifi perijfTet ? tantum fides poteff : perpetuoin cinere fuo viuet, ora-
niumor6oroniumcaIamis: non viucrct fi fietiifet . Audendo fperari vid^oria
L w potcft,
• DE VIRTVTIBVS ROMANORVM. 141
^ poteft, axitmorsvirodigna.* cedendoneutrum; & certeinterarmafortius
militemcadere» quam deditum iugulari : ibi virtutis plurimum eirepotelt
& folet, Jiic ignauiae plurimum . Praeponet virtutem ignomini.c quiiquis
virum redolet .
Non in Vidoriafo'um Fortes militesiftos, fed in cladeetiam & morte^ :
JMiles in Cannenli praelio , cum vulneribus confeflus , manus ctiam mutilatus
efTet, fpoliare fe conantis Numid« ceruicem brachijs inuadens , ad fe^
traxit, &naribusatqueauribus corrofis^CQmaliatelanoneifent, aut tra-
^are poffet ) deformc cadaucr afpicientibus reliquit . Hsec de militibus .
Duces etiam corum cximij ; vt parensillcRomulus» vt M.Furius, Ca-
milluS) vtLPapirius Curfor, vt M. ClaudiusMarcellusigneoimpetu, vt
QJabius Maximus falubri tarditate , vt P. Scipio Africanus Prior diuina^
felicitate , & Pofterior diuina virtute;vtdcniquecaput &culraenC.Iulius
Caefar fortuna, peritia , magnitudine > & celeritate animifuper omnes > qui
_ arma tradaruntjaut traflabunt; & poft eum flaccefcente iam Romana indo-
^ le Gcrmanicus Caefar, quem propcrata mors eripuit ; aut magis certe Traia-
nus optimus» maximufquc. Ifti tot jhoftibus vno tempore tcrra marique,
cindli.ftabantfemperintcrriti; nec aliud interira oculis > auribufque info-
nabatillis , quam hoftile . ■>
Hoc vnum addam, quod vcra Fortitud5 non in bcllotantumappareat»
verum & in leifto» in quo corpus iaccat . Pulchre B. Laur. luftinianus de Pa-
tientia cap.4. inquit ; Peritifirmitatem corporis experitur homo virtutem animi
Jui : mnfolum in marit aut in bello tfed etiam in le^o apparet virtus .
CONSTANTI A.
COnftantiain hac CTenteadmiranda, nec aliosinhaccomparandos; vt
protuhc Mutius.-^ Et facere & pati fortia Romanum eH . Hoc nobis
«xcraplis proponitur ; Pyrrhus in Italiam veneratcum noui generis , gentif-
(^quccopi)s; & in primis inaudito Elephantuumterrore; vidtor grandibus
praelijs, actrigeiimopcne lapide Romam prorpexerat ;Romaninihilominus
oblatam fibi pacem refpuunt , & legatos eius hoc refponfo dimittunt ; Fyr-
thus Italiam cum cop'fs excedito : vbi excejferit , defacefi 'voletagito: nifiex-
ceferit , arma , & viros , & aciem expe^ato ; neijue deHituturos ab inceplo fe »
etiam fipugna vicifet. Romanicnim moriserat fempcr in bellis nihil armato
hoftilargiri ,/ed vbipofitaefrentarma» conditionesferre £equas> 6cinexpe-
datas ; vtrefertDionyfiuslib.8.Fru6lusautem Conftantixin Pyrrhumfuit,
fponte Italia illum fugerc , ipfos eius doroinos > &potentes fieri . Primo bel-
lo Punico AttiliusReguIus Coful viuus in hoftium poteftate cum toto excr-
citu oppreflus , & de claflibus illius refert ctiam Polybius ; Septingentas
quincjueremes eo belJo amijfas . Ex quorum militibus & remigibus trecenta^
hominum millia perijfle , cx codcm Polybio colligitur . Tertio bello Punico
Annibal fummusDucumin Italiaro vcnit> tribus prjelijsmagnus vidqr, &
_^ vltimo illo Cannenfi» quo totum virilcm Romanumfanguijiein, exhaufit;
9^ quinquaginta railHa feledorum militum vna cumalteroConfuIumcum tot
Tribunis, & Ccnturionibus , Senatoribus, Equitibus Romanispercunt; fed
magna Populi Romani fortuna : Semper in malis maior refarrexit, vt inquit
Florus, pueros> fencs, vin£los ,feruos armauit; &imbecilIo, autfoedoexcr-
eitu vii^rices ill?scopiasprofligauit: vt propterca Claudianus .
Numquam Juccubuit damnist «^ territa nullo
Vulnere , poH Cannas maior > Trebiamque fremebat .
EtLimui Magnitudinem Populi Romani aduerfis prope rebus admirabiliorem
quam fecundis ejfe .
Animicxcelii Romanosfuifleconftat» quosnonarma, non minae, non..
.. ' tormen-
142 DE VIRTVTIBVS ROMANORVM.
tormenta terrebant» quinullis aduerfis frangebantur, nnlliscedebant, cui- J^
43ueper dura&afpcra, tamquam peramicas exercitationes crefcebatani-
mus; 6cquibus mensfemperin arduamaior, quipriraameorumgloriacpar-
tcm putaruntoppugnari) polbemam inter lecunda&molliaviucre. Cito
fiquidem gloriam oblbJekere in rebus paruis ; nec quicqua indigniusquam
confumieam) vbi non poteli oitendi . Vnicanimirum ijfdem vita>&decus
fuitpatri.T;viuere, & interritosinterpericula, & orbis propevniucrfiarmaLj
inori: &faneha2C KomanorumConftantia eratinter admirandapotiusqui
interimitanda reponenda. Occurrebant illis aduerfa? amplciftabantur vt
amica, &aquibusprudertiamdifcerent : fecunda? vtinfida, &peritura>
&damna minitantia iJla reputabant. Denunciabantur clades ? tanquant^
expciflatasaccipiebant; Vidori<e ? nunquamillosextulerunt. Regum ini»
micitiie ? Imperio dicebant deberi ? Amicitiai ? vt non duraturas admittc-
bant. Magnorum minae? excutiebant ilias vt paleas. Arma? repcrcutie-
bantvt fortuitas piJas. Popuii commotiones/ magnis haslmperijs adiace-
refciebant; &veluti in mari poftmaJaciammetuendastempeltates; fed& B
iterum fperandam tranquillitatem ; fuccedentia haec mutuo libi efle . Fiiio-
lum&coniugummortes ? fciebant fe genuiflc) & duxifle morituros. Ex
amicisinimicosexperiebantur? dicebanthanc efleconditionem rerumhu-
manarum; necnonfalli, qui aliudexpe£laret . MiJitaresexfurgebantfedi-
tiones ? nullum dicebant prope Romanorum Imperatorum finc his fBifle: &
fatuum eflc aliud fperare a tanta militum colluuic) e diuerfarumgentium-i
defpumatione coJIe(fta . Inopinata infurgebant? nihil iJIis inopinatum vn-
quam, nilimprouidum. Magnx caufaa magnarum ofFenfionum praebeban-
tur ? magni efle animi putabant non commoueri ; quare ftabant interriti , vt
in alienacaufa. Ingratum fe illis quifquam prasbebat? dicerc erantfoliti,
ignorare humanarumrerumconditionem, qui aliudfibiproponeret; acin^
ter beneficia ponendurn, fi poitbeneficiagratosexperiretur: fi ingratos»
iinterhumananumerandum , Addebartmggnitonifignum cfleccnuiciapa-
ti , qusnunquamimpeterentvilia & plebeu) fed alta & fupra vulguslur- p
gentia ; propriumque magnorum Regum efle liberiores linguas pati ; iiec vl-
larealiafaciliusilla quam contemptu vinci . Vi£^orem proindefi:atuebanc
jllorum contemptorem ; viflum qui fe ob iila torqueret . Talis namque eraC,
veterum Romanorum Conflantia: magnum cfl!e putantes, placida femper*
&inconcufla menteintcrminitantes caeioflu<flus viuere, omnibus iadatio-
nibus niaiores.
CONTINENTIA.
COntinentla prsedi^lis adhaeret. Noniniufte alienuinappetere , parcc
& modice fuo vti; cum etiam in ipfo bello & inter hoftcs praedae abfti-.
nentiafueritj quaenon nifiperraiflacapta; & fic quoque tota ad Duccs re-
hta>>.
In Continentia laudabilesquoque fuifl^eRomanoscircavi(flum, veftem-f
& aliaexterna : nam exPlinio PopuJum Romanum per aliquotfajcula noitj J)
jiififarrC) & pulte vfum) vt referat Valerius; Erantadeo continentidattemit
vt frequentior apudeos pultis vfus , quampanis ejpt . Quod fi conuiuium fo--
lemnefuiflet, pifciculi , & porcina caro in obfonium adijciebantur : etcnim
hoc fuiife indicium fobrij fxculi, cum tali pr^ercripto legum coerceretur ek-.
penfa coenarum. Auguftagrauitate condit^erant Principum Romanorum
menfse.fed maximaparfimonia. De Augufto Suctonius: Ccsnam terms fer-
culis, aut xtt abundantijjime ■> fenisprcebebat ; z>tnon nimio JUmptu > ita fumma
comitate: non ampUus\terbibere foUtus fnper canam . Cibi minimi erat -, ae
•vulgaris fere . InHrumenti eius fupelk^iUs parjimonia apparet : nec toro
quidem
• DE VIRTVTIBVS ROMANORVM. 145
/^ quidem cubuijie aiunt niji humili &modic}ittHrato. De /AlexandroSeuero
Lzmpnd.ltt expeditionihus apertij papilionihus pratidit& canauity cum miii*
tarem cibum. cutiDis videtttibus , '& gaudentibus fumeret. In magnis fane viris
Continentia comraendata: Aemilmm Scipionem &, .-Alexandrum inambu»
laHtes.jMafraniffam nonagenariomaiorcm (tantem , cibum capere (qlitos:
Annibalem plerumque non nifi lubno£temcibum fumpfifTe. Oe M.Curio
Yalcrius; Samttitium legatis agrefii fi in fcamnoajfideHtem foco, atqueligne»
(atiih canatttem fpe^andumprdbuit .
Praeluxit quoqueapud prifcosR,omanosContinentiaab omni luxuria..«i.
Drufus Gcrmanicusapud Valcrium; ConWtit , vfAm Veneris intra coniugit
taritatim ciau/um tenui/Ie . Imitentur matronim fxminae Principes , vt iden*
aU(florr«tcrt : Antonia.quoque faemina iaudibus viriiem famili^ fux ciarrta-
iem JUpergrejJa % amorem mariti egregia fide penfauit : qux pojieius exceffum »
for ma o» tetate Jiorens , cubicuium focrus pro coniugio habuit : in eodemque toro
aiteriusadoiefenti^vigor extin^us ejit alterius viduitatts experientia confe^
i* «»//» Nobile continentiaecxemplum imitari non pudeat , quod audirc de-
lcdat. Dc Alcxandro Seuero Lamprid. Muiieres infamesi quarum infinitum
numerum deprenJerat , publicariiujjtt . Addiditincontinentibus poenara Au-
relianus»dequo Vopifcus; Anciiiam fuimy qu£ aduiterium cum firuofua
fecerat, capite puniuit . DeTheodolio Aureiius Vic^or; Frohibuit legemi^
ttifieria lafciua , pfaiteriafque commejfationibus adhiberi : tantum pudori tri*
buetts » & continentit > vt confibrinarum nuptias vetuerit tanquam firorum .
Talis.*rat RomanorumContinentia, ne animum Vcnenscupidiniroinimum
fubiiccrent: vt quoqueRcgesmoneclfocrates : MaximeRegium putato, H
nuiii voiuptati Jeruias; fi cupiditates^ magis in poteHate habeas , quam Ciue.*.
Etfanefoediornaeuushabetur, qui faciem occupauit» quaroquialiam cor*
poris partem ; ita grauior foediorquc incontinentia erit in Principe, qui Rei-
public» facics quxdam cft, quam aliorum erit peccatum .
In Veftibus etiam Romanorum eratfrugalitas ; lana enim, atqueeanatiua
Q 6calbicolorisinduebantur: namfericum, holofcricum,atqueipfalincafe-^
roinnotuerunt; & timide etiam in vfum paucorumvenerunt. vtinfra di-
cemus.
Cxtcrum inferiore Iraperij aeuo omniahixusprodigiofain Vrbenonde-
fuerunt; inde circa bellum Punicum fecudum Cato Ccnforius. publice que-,
ftus : Nonpofse faiuam efse Vrbemy in qua pifiis»piuris% quam bos veniret .
In exempiar proponitur Claudius Acfopus hiftrio , de quo Plinius ; Maxi-
m^infignis esi in hac memoriaCiodij Aefipi tragici hiHrionis patina fexcentis
HS taxatay in qua pofuitaueSt cantu aiiquo, aut fermone humana vocaies,
miliibus fix finguias coemptasy nulla alia indu^us voiuptate i ttifivt in hisimi-
tatiottem hominis manderet . Scclus ■mmaneiliius, qui cum homines non pof-
fetcomedere, auibus humanisvefci libi pcrfuafit, Prjeterea vtCleop^tra^,
Aegypti Regina vnionera tanti pretij aceto liqucfaflam abforbuit : per vefti-
gia ciufdcm rcfcrt dc Caligula SenecadeConfolat. ad Heluid.hisverbis:
C. Cafar quem mihi videtur natura edidifse, vt oRenderet ^uid JUmma vitia itt
D Jumma fortuna pofient%centies HS. c<enauit vn$ die , & in hoc omnium adiuius
ingenio vixreperitj quo mediocrium prouinciarum tributum vna c<ena fieret .
Hocidcmdeipfo Caiigula habet Suetonias; Commentus eH portentofijfima
genera ciborum > vnguentis caiidis^ ff^^idifque iauabatur \ pretiofiPmat mar-^
g$ritas aceto liquefaBasforbebat ; conuiuis ex auropanes , & obfinia apponebat,
Non abfimile de Vitcllio Plinius jib.3 j. (ic inquit ; Viteliius inprincipatufuc*
decies HS. condijtpatinamy cui faciendtt fornax in campisexfidificataerats
Sed in Heliogabalo & alijs h«c miflTa faciamus .
De LuxuVeftimentorumaliquidctiamaddendum a Senecalib.7. Natur.
qtiaeft. his verbis : ^uidquid eii bommorist extinguimus ieuitate & poiitura
corpo-
144 I>E VIRTVTIBVS ROMANORVM.
corporum . Mtiliebreimunditias anteceffinins , coloresmeretricws , tnatronisqui- ^
dem non in^iendos , 'uiri fumimus . Tenero , & moUi ingrepu fufpefiifimus gra-
dum: non ambulamus , fed incedimus . Exornamus annuln digitos ,in omniar-
ticulo gemma difponitur , De Foeminis Properti us inquit .
Matrona incedit cenfusindutanepotum.
■Hinc Seneca.: Videovnionesnon Jingulos /inguUsauribus comparatos : iunguti-
tur inter fe, & infiper ali/ bini fiperponuntur ; non fitts muliebris infania vi-
ros fubiecerat > ni^ bina ac terna patrimonia auribus Jingulis pepend fsent . Dc
toto vero corpore queritur Manilius . ,
Perquecaput duBilapideSf per colla^manufque,
iv.iliia-, Etpedibusniueis fulferitfitaureavincla . ""''■^-
Aurumquoque &margarltas pedibus appofitas, fcribit Piinius : Non crc'
pidarum tantum obHragulis , Jedd^ totis focculis addi. Neque enim gefiare
fam margaritas, nijicalcenty acper "vniones etiam ambulent fatis efl. Moniiruo-
facerteimpenlain vnomulieriscultu ; Iicut in caeterisluxibus; vt indeR.o- -
Bianum Imperiumcollapfum pene defecerit . B
Funeftiliimis exemplis plensB funtetiam Romanorumhiftoriae, qui in lu-
xuriam prolapfi , infamiam 5c mortem non efFugerunt . Ex quibus Sex. Tar-
quinius exemplo elTe poteft; nam exinde poli Lucreti* torum Tarqiiini;
nomen nullum efl: iacuerunt diademata> fceptra » purpura; & orbis Im-»
perio in impuro filio perpetuo pater cxuitur : vbi enim coniugalis tori indi-
gnatioefferbuerit, non generi, non ietati>non Regno >nonfarguini parcit.
Magnos viros etiamfregit luxuria, Vrbefque&Regnaeuertit ;vt refert Va».
lcrius M.Campana luxuriaperquam vtiiis Ciuitati noBra fuit : inuifium enim-
armis Annibalem illecebris fuis complexa , vincendum Romano milrtitribuit . 11-
lavigilantifimumDucemy illa exercitumacerrimumdapibusiargisy abundanti
•vmOfVnguentorUm fragrantia, Veneris vfi lafciuiore ad fomnum<b' delicias
euocautt: actuncconfra^la^ contufaPunica feritas eji. ^uid ergo his "vitijs
faediusi quid etiam damnojius , quibusvirtus atteritury viBori^ languefcunt y
fopita gloria in infamiam conuertitur , animiquepariter ^corpcrisvires expu- ^
gnanturl adeovt nefciasy ab hoftibus , an ab iliis capi pernitiofius Jit . Sedhaec
interahamulta: de Rcgibusexemplafuneftalongum elTctpIura referre in^
hoc argumento.
FI DES SER VATA.
INTER caeterasvirtutestenacesfuerunt Romani in Fide data feruanda.,:
feruauiteara A. Seuerus Imp.de quo Lamprid. Certumefteum numquam
id quod propofuerat fefellifie: cum diceret nolle ab aulicis fuas vendi dfpojitio-
nes . OmnisenimPrincipis fponfio pro iurata eiredebet, & facrofandla-
promiffioomnis. Monetlfocrates Principem : Verbis tuis maior Jit fides ,
quam aliorumiuramentis . Turpe Principi conccfTa negare .[Laudatiflimus in
hoc genere Sextus Pompeius, quia Mena monitus, Augufti & Antoni), quos
nauigio exceperal». caede, orbis potiri ImpericpofTe, reiccitille> &fidem
feruauit . Excidere enim Impcrio maluit quam iidem failere; maior feruata-. D
fidequamlmperio habito, necMagno Pompeio Patre minor> imo magno
Patremaior; Potuitenim caede duorumimperare ; at quod noluerit, inter
orbis miracula eft ponendum .
SEGRETORVM CVSTODIA.
OVoniam a firma rerum peragendarum fub filentio cuftodia pendet
perfxpeReipublicae > feu exercitus falus; vt meritodici poflit prodi-
Torfecretorum, vtquoqupfitK.egnorum proditor: maxime id a Romanis
cuftodi-
. DE VIRTVTIBVS ROMANORVM. 145
/^ cuftoditiiiTijvndeproponiturnobisPapyriusPraetextatusnobilisadcIercens,
ex eo cognomen aircciitus , quodin prxtexta & adolefcentia magnse indoiis,
atque ingenij fpecimen dederit: cum cnim a patre duceretur in Curiam, in ea-
que forte arcana quaedam tracflarentur, domum reuerfusjintcrrogatus ama-
tre, quidnaminSenatueffet a£lum? Kefponditjvtduae vninuberepoifent.
Qua re inter matronas fparfa , mane gregatim ad Curian^oncurrunt > multo
aequius effc clamitantes , duobus vnam nubere; cu^us clSioris caufa tandem
jntelie(fla, SenatusPapyrijinaetatetaciturnitatemadmiratus: loli in pofte-
rumexajqualibusaditum conceflitinSenatum . Timendum inde fane eit;
quomodoimprudensfiliorum, ac parentum amor > aut nodurncEvxorunij
blanditiae^ autamicitiaeneceflltudo, aut domefticorum fiducia occuitanda
extorqueant. Et verumcftillud Curtij ; B.es niAgn^ fuHineri tion pojpint ab
eo j cui tacere graue eft . Nec minus illud Hieronymi monituni : Si quis 'volue-
rit tuis mifceri amicitp, (^ hunc videris prioris amici pandentem fecreta , hunc
'ueluti perfidum caue . Prodet iUe fecreta Principis, fi quse vel leuis oifenfa..
■O nata, vel lucri fpes maioris occurrat. Commendatum in hocgenereillud
Mctclli : Sr tunica confiliorum meorum ejfet confcia , detra^am in ignem mitte-
rem . Imitetur Princeps puichrum illud intJ>r Romana incunabula : Arcana
confilia PP. Confcriptorum multis faculis nemo Senator euulgauit. Cum non 'vnum
fed neminem audijfe crederes , quod multorum auribus fuerat commjfum. Nun-
quam taciturnitatem optimum , ac tutijfimum adminiHrandarum rerum vincu^
lum lab^aBari volebant .
BENIGNAS AVRES ET VVLTVM HILAREM
Fraebueiunt Romani .
OVoniamsquitatismagnamopinionemingeneratanimis promptirudo»
ac facilitas , de tali praerogatiua Romani gratulabantur ; iSc inde im-
perumlubditi patiebantur . Quam vero grata femper, Doclorumque caia-
Q^ mislaudatafueritfacilitasifta; docet in Augufto Sueton. Promifcuis fxluta-
tioKibus admittebat & plebem , magna comitate adeuntium defideria excipiens .
Etin Vcfpaiiano; la principatu maturus femper ^ acdeno&evigilabat: dein-
de perle^is epiflolis , officiorumque omnium breuiarijs^ amicos admittebat : ac
dum falutabatur , & calceabat ipfe fefe > ^ amiciebat; pofique decifa qudciin-
que obuenijfent negocia-) geftationi & inde quietivacabat . Nimirum non nift
decilisomnibus . Idera in morbo qui illi fuit vltimus : Non minus muneribus
Imperatorijsex confuetudinefungeretury vt etiam legationes audiret cubans ,
aluorepentevjque ad defeSiionem foluta, hnpetatorem ait fiantem mori oporm
tere: dumque confurgii ac hititur , inter manus fubleuantium extincius esl.
Vereilte Imperator; momentura etiam vltimum alijs voluic dare, ne illud
tranfmififfevidereturinane. Idem apud Sueton. in Tito: Animos homimm
obftinatijfime tenuit, ne quem finefpe dimitteret ; quin & monentibusdotnesii-
cis, quafi plurapolliceretur quam prafiare pojfet ; non oportere ait quemquam
^ fermdne Principis trifiem difcedere . Atque etiam recordatus fuper coenam ,
\j quodnihilcuiquamtotoiUodiepraflitiJSeti memorabilem illam , meritoquelau-
datam vocem edidit : Amici, dieniperdidi . Sed audiamus vocem audacise ple-
nam in foemina, facilitatis in Imperatore Adriano , ex Dione : Tranfeuntem
quondam mulier rogauit , vt fiaudiret; cum ille refpondifset , otiwn mihinon
ejl; illa deinde clamans ait, noli ergo imperare; tunc conuerfus illam audiuit .
Pulchrum etiam Lampridius de Alexandro Seuero : Moderationis tantafuitj
•vt nemo vnquam ab eius latere fubmoueretur , vti omnibus fe blandum affabi-
lemqueprxberet, vt amicos non folum primi (if fecundi ordinis, fed etiam in^
feriores xgrotantes inuiferet . De Traiano Eutropius : Amicis illum culpantibus
quodnimis circa omnes comis efset , refpondit , takm fe Imperatorem efe pri-
T- uatis ,
1^6 DE VIRTVTIBVS ROMANTORVM.
mtiSy quales efse Jibi Imperatores priuatus optafset . Similcin AntoniiioPio ^
Capitolinus : Senatui tantum detidit Imperator., quamum cumpriuatus efset ,
cteferri fihi ab alio Vrincipe optauit . DeM.Anton. Philofopho Herodianus;
Adeo ciuilem fefet & cotr^modum otnnibus pr<eHabat , vt adeuntium cuiuftisdex^
teram placide daret , neminemque a fuis cuftodihui prohiberi aditu pateretur .
De ConftantinoN^rius: ^uidl facilesaditus: qu'\di aures patientijjimas:
quid.f bemgnarejponfa: quid? 'vultum ipfum augufii decoris grauitate hilari"
tate permixta, "venerandum quiddam , & amahilerenidentem , quisdrgneext'
qui pofsetf De Thcodofio Pacatus ; Creber egrefsu , expeflantibus Populis te
jateris, necvideri modo paiiens , fedfacilisadirr, e proximo accipis 'vota om~
nia tuorum . Nec alia res plus cxcitat vencrationem , &amorem crgaPrin-
cipem. AccepifTefefubditusbeneficiumcrcdit, cum faciles Principisau-
res na(ftusfuerit, licet non confcquaturquodpetit: & fspcnegatioraolli-
busveftita gratioreft triftimorofaque largitione. Perdit namquedecorem
cxtortaconceft:o, & careemiftefeputat, iuftumquc pretiumnumeraft!ej,
qui raagnis precibus munus expreffit . ■•>
Laetitiamquoquelvomanierga fibi fubiedtos vultu praefeferebant; quo-
niam raoeror & triftitia diflidentiam pariunt . Hilaritudinem quamdam de-
pofcunt prasmia , li placitura funt ; nec munera placerc fciunt moerente ma-
nu , & ore concefla . Vincet animos luorum Princeps , qui iaeto vultu & ore
excipere fuos didicit ; pro quo etiamaerario omni deftituti, gaudcbunt illi
vitam ponere . Quid vero isetitia & moeror poflet , fciebat fapiens Prouerb.
1 5. Cor gaudens exhilarat faciem : in mcerore animi deijcitur fpiritus . Triftis
vero Principisfacies abit incontemptum, &ncgledum, imo in odium . E
minimisferemaximafemper in Hegnisnata: nec paruacenfenda funt, quae
periculorum, damnorumquc magnorum ingentem fecum molem trahunt .
Prudensex aliorum infortunatiseuentibusmetiturfuos, |&in alioruni dara-
nis, periculifque euitat fua.
Non defuittamenin RomanisPrincipibusveneratio, quaeopinionema-
gisquam viribus continetur, necimperare valet ille, qui contemnitur: ta- Q
ftum tamenilliexuebant; porroodiorumorigoeft faftus: & miferumeftaf-
fedlu carere iuorum, vt quoque beatum arcana pcdorum omnium pofljde-
re, quibusparticepsnoneftfaftuofus. Scio quafdam gentes auguftiorem_»
quamdam fcueritatem, ac maicftatem inPrincipefuodefiderarc; fed nulla
tambarbaraeft, qu3e fuperboPrincipegaudeat. Plenae funt omnium gen*
tium vernacul£e hiftoriae, & vt reliquos taceam,intueamur Sennacherib, Ni-
canorem.Holofernem, Maximianum , lulianum ; & quorum timemus exi-
tum> timeamus veftigia; quoniam nuHa poteftfubfupcrboverticePaxdio
ftare: inde enimfcre bella Ciuilia &externanafcuntur ; a fuperbia etenim
hxctanqiiam riuia flumins defluunt: excindamusfupcrbum , belladeerunt,
& pax occupabit Orbem: cum nimis verum fit illud Pacati ; Indifcreta
feliciumpedifsequa fuperhia : vix cuiquam contigit abundare fortuna , & itt'
digere arrogantia . Nobile documentum in Timoleontc Siciliai vindicePro-
bo teftehabemus: Nihilvnquamnequeinfolens ■, neque gloriofum exareeitiS
exijt: quiquidem cum fuas laudes pradicari audirety numquam aliud dixit, D
quam feea in re Dijsmaximas gratias agere atque habere -, quod cum Siciliam
recreare conjlituifsent , tum fepotijjimum Ducem efse voluifsent . Vox ctiam di-
gna Chriftiana purpura .
AMOR
DE VIRTVTIBVS ROMANORVM. 147
A AMOR APVD ROMANOS POTIOR
QuamTimor.
SAlus^omani Imperij ceitain Ciuium beneuolentia coniiftebat ; exitium
porroabodio, quodaTimoreprocedit ; nam &longeva'entiorAmor
eit adobtinendum quod velis , quam Timor; iiic abit, ii Princeps recc-
dat; manet tamen Amor: & vt iUeinodium) hic in reuerentiam vertitur.
Amantes quacunque fortuna ftabunt ; timentes non vltra vim & potentiam ,
^uaremotaexfl-ruishoftes deueniunt.
Teftes fintnobis Romani recentiores Imperatores; qui poftquam longe
lareque Imperium extenderunt , fubafla Regna mihte continebant<_quibus
cumal.niisimpc:ri)opes nonfufficerent; &,feruorum le nonfociorum loco
haberiprouinciales fentirent; e militari praefidiariorum libidine, ac info-
lentia in dcfperationem adli j mutuofe exliortantes iugum excutiebant; fcd
_ & milesnouarum rerum cupidus, nouos Imperatores eligebat, quia nouas
■" prsedas amabat. Hinc tot non raro Ca^fares, quot exercitusRomavidit ;
inde Imperij declinatio , csedes Vrbis , & Orbis deuaftatio, & demum ruina;
• vt d.ximus fiipra . Quod certe non contigilTct , quando pnsdiifli recentiores
Imperatores amore, & beneuolentia continuaffentRegna &prouincias,
aequando prxmijs poenifque, quosvirtus» aut fcelera ajqusuerant, nuUo
difcriminehabito Romanus an eftet quifpiam» vel alienigena ; fciebathoc
Annibal , cuius illud circumfertur ; Carthaginenfis mihi erit, quihofiem ftre^
nu^feriat . Porro Ciuem Annibali virtus procreabat , non Carthago dabat ;
a virtute nimirum il'i, non ab vtero erat difcrimen ; quoniam non a feniitute.
autametii> fed ab amore virtus procedit. Curabit igitur Princeps tanto
in fuos fe benigniorem efle, quantofitfortuna praelhntior; cum Amor Po-
puli inexpugnabilemunimentum fit illi; nonminus quamferrum, arma, &
cuftodiae extitiftent; namquiinarmatomiliteprsiidiuniregni & fecuritatis
fu« ponit ; necefle huic eft non minus armatas fuorum dextcras timere quam
Q^ hoftiles inhorrefcere; ac hoftes efTe illi incipient, vbi amare defierint. Anio-
ris maximi hxc figna funt in Aiigufti morte ; Senatus & in funere omandoy ib'
in memoriahonoranda , eo fludio certatim progref^us ejtjiit inter alia complura
cenjuerint quidam funus triumphali portaducendum , pr£cedente viBoriai qua
ejl in curia, canentibus n^eniam Principum liberis vtriufque fexus : alij exequia"
rum die ponendos annulos aureos , ferreofque fumendos: alij vt omne tempus d
primodienataliadexitnmeius faculum AuguHum appellaretur ; & in fafios
referretur . Senatorum humerisdelatus in Campum . Reliquias legerunt primo-
resequeflrisordinis, tunicati <^ di/calciati, pedibujq; nudis, acin Maufoleo con^
diderunt . Nec poftcnt maiora filij in optimum parentera amoris figna dare .
Paria propehabemus de Tito mortuo . ^uod vtpalamfa£lum eji, non fecus
ac in domejlico luBu mosrentibus pubtic^ cun^is , Senatus prius quam ediBo euo--
caretur, adcuriamcucurrit, obferatifque adhuc foribus, deindeapertis , tan~
tasmortuograiias egit, Itudefque, quantas congejfit ne viuo quidematque pres-
^fenti . Qj.iidnon facit Amor? audilaudesapudSpartianumn Adriano : Cum
i-' inamore omnium imperafet, atqueabalijs modo frater , modo pater , modoji-
lius, vt cuiufque <etas finfbat & diceretur, e^ amaretur : vocatis amicis^ir^
ridens res humanas ,mortem autem contemnens , ad amicos dixit . ^hddmefietisi
&nonmagis decommunimortecogitatis . ^uibusdi^is, vltimum diem claujit .
fflice.m diem; quando Chriftianum lumennondefuiftetAdriano . IUud e-
tiatt^ vouendum Regibusquod refert Aurelius Vi^or in Antonino Pio; Adeo
adamantibus eum cundis Regibus , nationibufque; vt Parentem,feu Patronum
magis quamDofninum, Imperatoremue putarent : omnefque vno ore in morem^
calefliumpropitium optantes , decontrouerjijs inter fe ludicempofcerent . Non_.
fuitin hac re Imperatorum poiiremus Traianus, de quo Dio; dmari&obfer^
T 2 uari
14» DE VIRTVTIBVS ROMANORVM. .
uari quam timeri malebat . EtPatris magis quam Domini aut Imperatorls ^
locohaberi.
CONTRA MVNERA INVICTI.
INui£loscontra rnunera Romanos fuifle conftat . Magnum roboris huius
exempluminCurioeft; ad quem cum SamnitiuraLegati, vtrefert V. Ma-
xjmus lib.4. cap.3. ingens auripondus , publice mijjum attulijpnt, benignis^uer-
his inuitatuSi vt eo vti "vellet ; vultum rifu foluit; protinufquey ftperuacuat
inquit , ne dicam inept^ legatioais miniBri narrate Samnitibus : Curimnmalle
locupletibus imperare , quam ipfum fieri locupletem ; atqueijludvt pretiofum,
ita malo hominum excogitatum munus refertote : d^ mementote me nec acie vinci,
tiecpecunia corrumpi pojfe Necinferiorisftuporisin Q. Aelio Tuberone; Cui
confulatu gerenti, cum Jetolorum gensomnis "vfusvafa argentea magnoponderet
^ exquiftta arte fabricata , per Legatos mijiljet , qui juperiori tempore adeu gra^
tulandicaufa profe^i > retulerantfi^ilia fein eius menfa 'uijavidife: monitos , o
ne continentice > quafi paupertati fuccurrendum putarent , cum fuis farcinis
abire iufjit. Etiam hoftis cum donaadmiferit» vidliis iacebit; p!us hsec quam
arma pofTunt • Hinc illud fcite didlum ; Speciofius iniuria beneficys vincuntur ,
quam mutui odij pertjnacia . Non premoiilentio Fabritium Lulcinum , de_>
quo illud Valerij : A Samnifibus decem ^ris, c^ quinque pondo argenti , toti~
demque feruos fibimifsos, in Samnium remifit, continentijt fu<ebeneficio :fine
pecuniaprdidiues , fine "vftfamilice abunde comitatus ; quia locupletem illum fa'
ciebat non multa pojjldere , fedmodica defiderare . Ergo domus ipfius ; quemad-
modum dre , & argento , &mancipi/sSarnnitumvacua; ita gloria ex hiscon-
temptisparta, referta fuit . Fortis animi dignum prsmium. Palam li den-
turmunera, minusimprobanda; vtinLegato vfuferereceptum , neindo-
nati dimittantur . Ciam erogata non immeritam fufpicionemingenerant fidei»
non dicam violats, fcd aliorrum flexae . Qu« vero ad tentandos corrumpen-
dofqueanimosdonaporriguntur, omni morte infeftiusfugienda. Exemplo q
eftPhocion Athenienfis, qui AlexandriLegatosrogans , cur cum plurimi
Athenienfeseifent,ftbi foli Regisfuinomine duotalenta offerrent; cum ex
ijs audiffet, vnum fe ilium virum bonum, Schoneftum iudicaffe: Ergo finite»
iacimt,metalem haberi& efse, & reiecitdonum . Eadem a Scipionehabe-
raus, qui ingentia Antiochi donafpreuit: eadem in Xenocrate , Lyfandro,
Pompeio. Neglexilfeetiam Oemonfthenem Philippi dona; adeoq; 3c Ro-
inanosmunerareiecilfe, vt fint> quireferant pulchrum illud > & omnis po-
fteritatismemoria dignum; Ft Cyneas Pyrrhi legatus neminemRomiC inuene-
rit , cuius domus muneribus pateret . Non eft ambigendilocus, quod aniarCj
incipimus>cuius muneraamamus :abijtenimin donatoremmunerum amor;
ita Scqu^amari Buminaexeunt, in mare redeunt.
Coniueuiffe vero Romanos a Legatis munera palam oblata acciperc , va-
riarumgentiumhiftoriae tradiderunt. Simonis clypeum aureum admiferunt,
Carthaginenfis, & Hernici Legati coronas aureas & fimiUa . Dare etiam mu-
neralegationefundis tanquam hofpitalitatis quoddam pignus, foiitos hi- D
ftorize docent. Verum & hoftium Legatos non minore munificentiaha-
beridebent, quo cultus ab illis maior; ita hoftilitatem fimulari, fi fimu-
lationilocus; fin minus generofos & infrailos animos oftendi , nietumnon
oftendi .
Hsec de aliquibus Romanorum Virtutibus nioralibus delibaffe fit fatis:
quoniam pro Virtutum magnitudine , crelcebat apud illos magnitudo prae-
miorum ; nec irremuneratam , nec illaudatam vllo modo Virtutem cuiuf-
piam f uorura patiebantur Romani . Adeoque is illis raaior , iliis carior , qui
: Vir-
DOCTRIN A ET ARTIVM CVRA APVD ROM. 1 49
^ Virtute prseftantior eflet ; nec vUo natalium , feu rci alterius in hac difcri-
mine iiabito .
Doarina & animi cultus : ac etiam Mecha-
nicharum Artium cura apud Ro-
manos. Cap. XXVII.
NO N moralesfolummodo VirtutesprifciRoinani appetiuet"e> verum_»
&dodlrinis, feufcientijsftuduerunt: atqueadeo acondita ipfa Vr-
be id Romae viguit , vel potius^ante eam , vt reterant Diony lius & Piutar-
chus ; Komulum , & Remum litteris, (^ omni liberali doBrina injiitutos Gabijs
y«//7(r. Nam expolitum Romulum, &fequentesitem RegesfuilTe , &multa
•" GrJBcanicainll:itutain moribuscomparaifecredendumelt; adeoverum eft,
vt ipfa Graecia in magnam Italis partem > cui & nomen reliquit > fuerit tranf-
fufa . Exoleuilfe tamen hjec paulattm vfque ad bellum Punicum fecunduin..
rarasRom«> velelegantias , vellitteras tunc fuiffe; quoniamMars^ & hor-
rida virtus omnia obtinebant . Capta dein ipfa Graecia, vidlores iterum illa^
cepit>&feliciter artesfuasintulit> & diffudic. Magnogradutuncitumad
variam do£lrinam > &maxime adeIoquentiam> vtquasconiunv^arebus ge-
rendis.&aptiflimagubernantibusefret: mox hiitoria fucceftit & Philofo-
phia ; ibi domicilia legum , gymnafia litterarum > curia dignitatum ; & quid-
quidadanimos, niorefque colendos, aut honefte oblec5landosfacerevide-
retur: quamuis non omnespaftim> nec nimis ad ea fe darent , fedprimates
ferC) &ij quierantin Republica, vel ad eamfepr.i^pararent : exeoenim tri-
pliciordinePlebsad militiam adfpirabat, neque ftudia & animi cultumad-
fumebat: Senatores& Equitesmodum etiam pleriqueinlitterisfeniabant ;
t\ vt quatenus opus hauriret,& ad vfum transferrent; talis Scipio iile pofterior,
talisCorn. Sulla, Pompeius, LucuUus, Caifar, &alij quicunqueeminentes
poftea fuerunt ; quod&Thucidides Athenienfes fuos protiteri facit llb.ii,
Elegantes fUmusfed am parcimonia ,philofophamur , fed Jine mollicie . Idque
conftantiiftmeRomaniveteresftbi vindicarunt ; itaqueftudium hoc doiflri-
nae penes eos publice viguit ; & magnos in illa Romanos fuiffe accepimus ex
Liuio: Parua funt h£C, fedparuaijlanoncontemnendo , maiores noflri maxi-
mamhancrem fecerunt . IndeDo(ftorespauIatimin priuatis Principum^di-
bus> moxin publico&ftipendijspublicisauditi.condufli) &pra2mijs affe-
fti .• hinc C. Caefarem , vt refert Sueton. Omnes liberalium artiumDo&ores, qui
Rom£ ejlent , Ciuitatedonaffe . Quifummus exterohonos nul!a pecuniaajfti-
mandus . Vefpafianus ex Sueton. /«^(?«/4 & artes maxime fouit: primus e
JifcoLcitinis, Gr^cifjueRhetoribus annua centena confiituit: pr^ejlantes Poetas,
nicnon artifices coemit . Porapeius etiamTheophanera Micylensum ciuitatc
donauit ; & lic de alijs .
JD Exhoc numero exfurrexeruntPoetae, Oratores, Hiftorici, quorumca- Aetemn erudt.
lamiS) necmoriRoma> nec Principeseiufdem potuerunt. Quos ii fuftule- terummemorm
ris> quas regna, Reges,Principes, virimagni viuerent ?fepuki cineribusia-
cerent> fine difcrimine fceptri & ligonis . Bene Lyricus .
Vixere fortes ante Agamemnona
Multi : fed omnes illacrymabiles
Vrgentur, ignotique longa
No&e: carent quia vatefacro.
Amicanatura» fint, qus vitamfepulto Dominofpondeant, quiglargiantur,
quaeq; adeo nobiliore illum vita donent & yiwere cineresdoceant .
Sans
I50 DOCTRINAETARTIVMCVRAAPVDROM.
Sanemaona Parcntibus debemiis; quod etenimfumus, illorumefl; fed j^
pluradodis; quoniam nunquam morimur. Illi vitam dederunt, fedperitu-
ram » nec vltia mortem vitam ; Jii etiam poft mortem viuere docuerunt om-
nium le(f^orum oculis , auribus , animis . Quo plus fcriptoribus quam paren-
tibus debemus , cum ab ilhs non morituram , ab his morituram vitam acce-
perimus .
Etcerie nullaresalialongioremvitam poffclTorifuodabit non opes, non
purpura > non fceptra , non bella ; iicuti ledionem > litterafque amanti con-
tingct : nam quam paucos opulentos» {xcuhim non alterum > fed nec fuum.»
nouit, & cum vitapurpurampofuerunt; & quot fceptracum corpore in-
teguntur terr^e, & luifib nefcias ? At vero eruditorum virorum memoria vi-
uetaeterna; nonne vnus in paucis pagellis MinutiusFclix, vnus in paucis
verfibusluuenalis.in paucioribusetiamPerfius,f«piusin ore &do£torum
calamis , quam mille per regna fparli exercituum dudores ? vt plus proinde
meritoalitteris fperarequil"q;debeat,&po(Iit , quamabillustribus trium- j,
pliis.-cognouithoc etiam Seneca ad rem noftram Jiis vtrhh : Mihi certius 'vi-
deturi ingenij quam 'virium opibus gloriam quarere, d^ quoniu vita, quafruimur,
hreuise/iy memoriam nojlri quammaximelongam efficere . Et fubdit idem Se-
neca : Vnus dies hominis eruditi phts patet , quam mperiti longijjima tetas .
Qiiorum eruditorum nomina omnium calamis , oreque laudata memoria vt-
uet perennisjquanquam denliffin.ofilentio Regesplurimireperianturobuo-
luti :vitam litteraedederuni, &abaItiflimaobljuionummortevindicarunt.
Exfurrexeruntexhis etiam Ma.thematicijPhilofophi, Medici, lurifcon-
fulti , Theologi , regnorum lumina, fine quibus nodibus potiusquamdie-
bus prouincise inuoluerentur . Sciebat hoc magnus Alexander ; nullis pro-
inde perpercit donis in Anaxarcho , Xenocrate & alijs . Sciebat Auguftus
A^gilioamiciflimus, Andronicusetiam&Gordianus Imperatores: Diony-
lius ryrannus Platonem amauit: dodiflimum quemque Regni munijs ad-
mouebat Alexander Seuerus> de quoLampridius: Prdjiciebat rebus litte^
ratos, &maxm} eosi qui hifloriam norant ; requirens in talibus caujls , quales Q
in difceptaticne "verfabantur veteres Imperatores , •vel exterarum gentium fecif-
fent . Vfitatum hocetiamapud Sinas: apud quos e folaeruditionismagni-
tudine dignitares> prouinciarumquegubernacula adminiltrari videmus.
, . . Non mirura inde eft , quod viros vndique doiftos pra;miorum magnitudi-
!«;«.' """"*''' neRomani inuitarent; cum Magiftrorum fere mores in adoleiccntum mi-
grent ingenia : optimos proindeiuuentuti inftituendaemagiftros deligebant
iili> quorum & virtutem iuuenesimitarentur > & nonitis erudirentur. Eru-
ditioenim fine virtute obeffe plusquam prodefTe foIet> arrogantismater;
virtusfine eruditionemagno admagna deftituitur adiumento: vtrumqueifi
iunxerisfelicitatem parit .lacentfane ingenia fidefint qui excolant; itafoe-
cundiilimi fterilefcunt» aut filusfcunt agri> & in ignobiles tranfeunt cefpites>
glebafque fi cultura fua fruftrentur . Vt verum (it illud Senecas : Fotejl ex cafa
'vir r.iagnus exire : poteji ex deformi humilique corpufculo formofus animus (^
magnus: quofdam itaque mihi videtur in hoc natura talesgenerare,vt approbet ^
virtutem omni loco nafci . Etquisdubitetinanimisculturaro poffe, quod in_, -
terra ? quanti nunc rident hortiinter faxa inhofpita & rupes ? quant^ Vrbes
derafis montibus fuperbiore ludunt vertice ? hic mella fudant, ibi faccarum;
& quidquid vlla astas vIJo regno vidit in delicijs , in ferarum antris & folo
lolisfaxis fcecundo nafcitur : Horent alibi omniumgentium frondcs &flores
derafis opc humana rupibus > inicdaque peregrina terra , qu^e peregrinos
alatfrucfius; ita loco non fuoalunt rupes alibi nata felici tranfniigrationej.
Quantomaiorainhominenaturainomnempartem molli & flexiii parlcul-
turapoterit, Quamquam felicior fit ille , quemingenij tonitas &magnitu-
do> nullaprope aliena induitria & cultura,lcd propria eduxit fua.
Nec
. DOCTRHSTAETARTIVMCVRAAPVDROM. 151
A Nec tairen roaxima femper ingenia deligenda tanquam regno optandoj ; . •
dum enim magnarum rerum fpes eliaccedittunc etiam metus deteriorum_,; „iaJii^uJn£
&quantumfere a fubl mibus illis ingenijs cft fpei; periculumtantumeft, op:anit«.
quod metus fuperet . Mediocriaingeniamagistuta regnis: duci fe patiun-
tufvConfiiia admittunt; ac vt dicam , fefforem recipiunt: Priora fere ex-
cOtiunt, nec fraena ferunt, nec calcaria imperij patientia: mediocria_»
qUo voles , duces , neque regna cogitant > nec domini purpuram , forte con-
tentafua. lam cumprimaconfidentiaquadam fuilaborent ,cui adfociat*.
tcmeritas ; pofteriora altenus potius confilijs, quam iuis regantur, nec nifi
diu&ferio cogitatacum aggrediantur ; fit vt maturiusfuaperagant. Quare
mediocr ia ingenia Imperio tutiora reputantur .
Nulla vero re alia magna ingenia iila quam ratione & amore temperanda ;
frequenti ctiam narratione &le£tione eorum» quas ad virtutem ducunt; ma-
xime excmplorum , in quibus variante fortuna res humanas, fubiti & funefti
nimium^cafus , praecipitia praeruptis adiacere , alta fulrainibus obnoxia ; nec
B vlia in replus , aut lufiirefortunam , aut fxuifte quam in fummis, aut fumma
petentibus . Quae vero puero tum propofita & decantata , inculcata iuueni,
magnas moderandx menti cogitationes inijciunt , 8c tanquam efiufo flumine
flaramasreftinguunt, ardoremtemperant, mitigant furores > audaciam fran-
gunt, temeritatemreprimunt .
Non difciplinas & animi cultum tantGinfteterunt prifci Romani,vt in Vr* '*'"'" '*«'^'»-
bemfolum inducerent; veru &Mechanicarum artium folicitiquoq;fuerunt.
AlexanderSeuerus Imp- tcfte Lampridio; Mechanica\opera plurimaRomd
inHituit : negociatoribiifque , vt Romam vokntes concurrerent > maximam im-
munitatem dedit . Imitentur Principes , felicibulque mechanicarum artiumj
progrellibusftudeant» peritos in eogenere foueant, prafemijs etiam inuitent :
necpigeateuocaree vicinis remotifque regnis , imflHinitatibusquibufdam_»
etiam conceffis . Fortunaefere in hisregnorum confiftunt; neque alia ro
ccrtius Principis aerarium locupletatur» neque maiorem negotiationum..,
r' merciuraqueorbetoto inuehendarum, euehendarumqucmateriani praebet,
ncque quidquam ab extremis ctiam terrarum pecunias > merciumque genus
oranepotentiuseuocat: ita vt quod genitura elt vfquara > id oranein vnore-
gno natum videatur . Crefcit deindeprouinciacrefcentibus artibus, non_»
aerario tantum & opibus , fed hominura raultitudine : e quibus & robur ad-
ditur rcgno > & regia vedigalia infigni paflim incremento crefcunt :e populi
cnim fere raultitudine, publici xrarij magnitudo pendet . Prouocabit ergo
quarumcumque artium pcritos, animabit indultis > muneribus etiam alliciet,
certifq;praErogatiuisdotabit, vt venire velint& audeant; & cummeliorem
patriam in fortunatiorc &opuIentiore folo inuenerint ,patriaecorundem_j
obliuilcantur.
QMod decusabhis artibus magnum Regnis accedat , non minus quam a ^ meckanicu
j.r 1 j. • .. u r- • n • L- • HolUndui lat{.
diiciplinarum cruditione, aut bekica virtute . Fropomtur nobis in exem- ^^,^^
plum Hollaodiacumadiacentibus Regionibus ; quarum, vtegoin meis iti-
ncribus fpe^ator fui : artiura elegantia & varietas admirationem fane parit :
D illaralaus fequitur & valitura in omnera pofteritatem & nouos orbescom-
menda:io . Cuius tellus aquofa maioriexparte ; quamuis paucilTimas tan-
tumarbores; frugesetiampaucioresproducat: vinum nectellusgignit: li-
num quo pe terrae ncgatum : lanarum pene ell expcrs : lignorum materiam.,
haec terranonproducit; &nih'lominusplura in eaftruunturnauigia>plures
lignei aggeres quam in reliqua pene Europa. Pannificium excolunt, & quid-
quidalanisvllaartepararipoteft; «x quibus facile eft iudicarequalia fint
Hollandorum ingenia . Lineas qaoquejtelas conficiunt toto orbe notiffimas,
quarunicum niueccrtatcandor,cumfindone tenuiras, cumbyfro pretium-
Apparet talis textura floribus, nemoribus > valiibus, raontibus > fluminibus,
fonti-
O
752 'OyALITERROM.ADHONORESPROMOTr.
fontibus , rupibus , animaiibns omnis generis , mcnfis , bcllifque ad inuidiam /^
rerumipfarumiudentibus . Prima haec docuitxtatifuxHoliandiain mira-
culum , pofteritati in aemulam {equelam .
Prxterea Fundus.feu fundamentum opum 5cfru6luum huiiis terrae in pa-
fcuisfolummodoconfiftit; pecori nutriendo, faginandoque maxirae ido-
neis: equi vaftoinprimisfuntcorpore, admodum etiam pujchri &inbcl]i
vfum maxime mferuientes . Boues & vaccse iii Ploliandia f vt ego vidi ) cor-
nuum celfitudine > & iaiftis copia eximice ; ex quibus tanta conticitur cafei
{imol & butyri vis; vt no nifi qui oculis adfuerit,induci polTit, vt credar. Frx-
terhaec pafcua modicifrudlus exhac terraredundant; fupplet in homini-
bus illisingenijacumcn, vtprxcerpri«fatasinuentasartes: etiamin caelatu-
ra auri, argenti,aBrisprimus Hollandus, feu Belga, maileo ftyloquefubftrata
pice ctelars docuit , cum ante fufili omnes dudu laminas in formas cogerent.
In seris fculptura > tenuiori , molliori , venuftiori , vt calamorum in odiuin_,
pennictlli , duftu> quidquid noue vfquam , quidquid antique vicere Hollan-
di . Artemetiam in codemfolo typographicam primus inuenit Hollandus. B
De prodigiofotorraentario puluere difputatio varia, fed HolLldum. vere au-
£lorem faciunt . Deniq; & nomen ab artium elegantia , & inuentoribus ma-
gnum Hollandiaecreuiffenegarenemopoteft. Accefsere exinde illimerci-
monia, vt arbitreris orbis potiorem partem in illam terram migrafTe: ita quid-
quid vterquelndus, Arabs, Tagus, Nilus, Tiberis, Danubius, Rhenus»
Thamefis , Mofchus > Iber, Sequanadiuiteproduxitfinu, quidquid Ocea-
jiototo, Infulifque omnibus natum, firmaflein HoIIandia vidcas : vt omnes
orbisincolaecumSabae Regina de Mechanicarum artiummiraculis excla-
mentlubentes; fuperant famam , fidemgue non magnac tcrrae inuentama-
xim SL. .
Cmfdemh . Accidet hoc idem regnis omnibus, fi artlura amatores Prlncipes na<fli fue-
rint. A Principis ergo munificentiares omnis pendet ;dummodo vigilantiam
&induftriam addat prudentix comites, nec extra regnum patiatur fieri ,
quod in eo poteft,nec efferriinduftrise materiam, nec inferri a mutuatitia a fe q
parata materla . Luftremus exemplo Hifpaniam > quae diues eft ierico & la-
na; &tamen aremotisregnislaneasfibi> & fericasmutuatur veftes , regno-
rum aliorum emolumento magno, damno fuo nonminimopermittit domi
fuaenata efferri, vt maiore exindepretioreuehat. Poterat ipfa Hifpania fc
inetipfam ferici & pannitextoribusditarc, e quibusregiacrefcerent ve(iti-
galia , nec tantaPopulorum folitudo regnum teneret : poterat deinde domi
fuaeparataad aliaregnafubmittere> & vario iucroregnura fuum cumulare:
nunc foecunditatem > felicitatemque fuara vltro abijcit , crudaraque bylfum >
nobilemque lanam aliorum textrinis diuidendam eraittit, & commodis fe^,
opibufque, quasbenignafundittellus , nudat; vt aliosetiarahofteslocuple-
tet . Miferum fane , & fatuifatis quoddam genus te nudare , vt alium vcftias .
Sed quatenus defint , quibus textile illud opus'credatur : non defint tamen_,
artifici fua prsemia & qusedam etiam non noxiae regno immunitates , & non
deeruntvltrooperamfuamfpondentes. Quodde Hifpania dico > de rcli-
quis legnis inteliigo . Idemomniumiudiciumefto. D
Qualicer Romaniadhonores promoti ?
Cap. XXVIIl.
OVoniam Veteres Romani in prxmiatione folias prope femper Vir-
^ tutis rationem habebant; vt is illis raaior, illis carior, qui virtu-
tepiaeftantior eilet; nulla ibi difcrimina nationum , nullafanguinis, folius
virtu"
9^
QVALITER ROM. AD HONORES PROMOTI . 153
^ virtutis erant . Et quamqiiamilli nobilitatem tuerentur; ita tamen , finata-
lium fplendorimores reiponderent ; nam ignaua nobilitate nihiJ turpius ;
nihil abominabilius efl iliis, quifolamaiorumgloria magnos feexpendunc,
cumperfocordiam, &luxumpaternas opesexhauferint, & inde pr^mia_,
virtuti debita fperant : cumque maiorum gloriam fegnitie, bz. impuritatcj ,
jnalifqueartibus obtensbrauerint, fortium virorum munia depofcunt: inani
quodamfaftu , quidquid virtute fua magnum eft , cakantes : quafi aiiena vir-
tute niagni> propriaque viduati, prxrnijs donari debeant ; nec vident miferi,
maiores fe fuos damnare , a quorum virtutibus nomen libi Nobilitatis mutua-
tur; quoniam nobilitatem in poflsros ilii non tranfmiiilTent ; nifi virtute par-r
tam illam habuilTent: ac etiajn Principes damnandi venirent, qui primi maio-
res ipforum praEmijs donarunt. Sanefiplebi, obfcurifque olim hominibus
aditus ad dignitates&maiorafuifTetinterclufus» nullamhodienobilitateni_.
numeraremus. Etnon omnequbdnunc clarum efl, aJiquando in obfcuro
^ iacuit ? inueterafcentnouiquoque, & inter vetuf^atis exempla aiiquando
*^ erunt . Summoitaqueiure prifci Romani negligebant & repellebantab om-
Bi honore & pubiicis muneribus , quigenerisclaritateni fa^florum oblcurita-
Stecontaminauerant; fedin omnigeneremagnosparareillis cur* erat; & e
vicinis etiam remotifqueregnisprimosquofquevirtutibuseliciebant.
Triplex igitur ordo in illo populo erat diftindlus; nenipe Senatores, Equi"
tes , qui in magiflratu , imperijs , & confilijs intendebant : & ifti capita Reir
publicae erant . Tertius ordo erat Vopulus feu Plebs , qui parebat & minora
»nembra dicebantur : omnes infuoordine egregios fuifTe j nec quibus alia^
gens facile compararetur .
Sofiatoresproprie ad clauum fedebant, quorum grauitas» fapientiaj & sm
maieftas expreffa per Liuium lib. g.his verbis; Ex Regibus confiare dixitt
vnus veram eiusjpeciem cepijle; is fuic Cyneas legatus Pyrrhi Regis , ingenio
fagax, qui cum VrbemluftrafTet atqueetiam blandiloquentia &munificen-
tia varie tentaffet j ad Regemredijt j &interrogantij vt referc Floruslib.r.
(^ cap.i8.^?«W dehcftium fede fentiretl Vrbemtemplum Jibi vifum-, Senatum
"Regum effe confefum , fatebatur . Cafliodorus de fuo aeuo inqiiit : Vrbs oma-
ia eximi/s Senatoribus ■> beata iam nobilibus Populis .. Et fi tunc quidem decli-
tiante Imperio ab illa prcBliantia defscifTe, & vt grande aedificium pauiatim
fuamole mox ruifTe , conftaret .
Erantautem in illoSenatu eximij Ciuium, Genere, Cenfu j Virtute . Nam
haec fpcctabant : nec temere viles , aut lordidos ( etfi plebeios aliquando j
quosmagna virtuseueheret) inopes nunquam j & improbos raio admitte.
bant; autfi talesaliquandorecepifTent, noneos tcnebant. Cenforesnara-
quehunc Senatumlegebant: atqueijdemper fingulaluftraexaminabant ac
rclegebant; &fi quis locoeoindignusj autfiquidinpriuataetiam vitatur-
peaut maculofumnotabantj etiamemouebant a Senatu. Fiebat autem id
filentio j & fine accufatione > & abfque cognitione caufse apud ludices ; re-
citando dumtaxat in Senatu ( quod publiccj & folemniter fiebat ) & nomcn
illiuspr.TEtereundoj quenimotum Senatu veilent; ita cumin albo illo noiu
i-' effet^necin Senatucenfebatur. Caufaquidemijsmouendifempererat , &
hanc fubfignabant, & volentibus edcbant : fed certare de ea lite , nil opus
erat ; & iudicium a tam giauibus viris fufficiebat, & approbatio habebatur :
&fiperafFe<flum aliquandoiudicafTent ^quod raroeueniebat ^ aiijCenfo?
res mox reponebant .
Nuraerusautemeorum, quiin SenatuefTenteleili^initio a Romulo 'ren-
tumerant; &Patres , ijdemqueSenatores; vel a cura, velab £etated<fli.
Pofteaadtrecentos creuercj & injibera Republica iic manfere vfque ad
LiuiuniDrufum. Is inTribunatu, cum opesSenatus veliet extollere, eof-
demiudicijs etiamproponere; nuraerumauxit, &adfexcentos fecit. Man.
V Tifl^c
>iiitDres.
154 QVALITERROM. ADHONORESPROMOTI.
fifTe ita vfquead Caerarem , qui pcr bella Ciuilia non opes folum , fed hono- A
res multis largiturus , araplificauit , vel etiam ad mille allegit . Difplicuit id
Aucrufto , & magna cura j atque iterata recenfione purgauit : & denique ad
roodumveterem, ideftlexcentos, redegic :atque exhispleriquenon folurru
confilijs publicis femper adhibebanfur ; fed etiam in prouincias ad imperia >
autexercitusmittebantur . Itaque Curia haec velutpromptuarium erat, c
quofi:atimPrincepscaperetvirosadomniaciuiJiaj aut militaria munia ap-
tos. Et hoc afpedlutenuerunt Senatum j grande velynicum fulcrum ilJius
Principatus. Otho Imperator ipfe apud Tacitum i.hift. inquit ; ^ui<il
vos pitlcherrJmamhancvpbemdomibus-, & te^is , & congeHu lapidumJiare
creditisi mutaiflihac&inaniaintercidere, ac reparari pojjunt : aternitas re-
rum & ?axgcntiumt & mea cum vefira falus incolumitate Senatus Jeruatur .
Plurima deSenntu EJogia vericati conformiaadducuntura fc ribenribus, in-
terquosCiceroinquit : Senatumprincipemfalutisy publictequementis . legi-
gimusin Amroianodeillo : Ajylum munditotius. In Cafiiodoro; Gloriofum
Senatum , mortimque lumina . In Tncitodicitur: Caput Imperi/ j ^ decora ^
Prouinciarum omnium . Fit mcntio de Prouincijs , quoniam ditifiimi , hone-
ftifiimiqueearundem Ciuitate donabantur, equitesfiebant,moxSenatores:
&hoc inuentumadPopulosfub vnum Imperium firmiter colligendos ; vt
fcripfit Symmachus: Pars melior humani generit Senatus . Cafliodorus : ^id^
quid humatii generis Jloris eH, habereCuriam • Et Panegyricus fcriptor inquit:
Senjifii Roma te tandem arcem omnium gentium ■> & terrarum effeReginam; cum
ex omnibus Prouincijs optimates viros Curite tuapignoraueris, "vtSenatus digni-
tas non nomine, quam re ejfet illufirior ; cum ex totius orbis flore conHaret .
Zi^ttittt. , AJter autcm Ordo ab hoc diuerfus erat Equitum : qui & ipfi ab illis tri-
bus notisprobabantur. Nam de Genere j muItieranteSenatoribus, &Pa-
tribusorti: & certe Liberti j aut Libertinij nec fiCenfumhaberent f ni(i
beneficio Imperatorum J in hunc ordinem veniebant . Quod inferiore etiam
aeuo Alexander Imp. feruauit) de quoLampridius : Numquam libertinos in
EqueHrem locmn redegit , ajferens Senatorum feminarium Equejirsm locum ej^e . r-
Erant autem ex ingenuis multi , & fere omnes j qui cenfum Equeftrem habe-
xznfAsivai^uadringentorum'-, ideft decies mille fcutorum. Igiturlatushic
ordo & ampius ; vt tunc opes plerifque amplcC erant : & ideo quod ad Vi-
tamfpe£tabat, fsepe coercendus j auc recidendusille veniebatperCenfo-
res.cum ordinesper luftrafingularecognofcebant. Nam &hic quoque al-
bum, fiue tabulaeerantj &recitabant: quiqueprimusexijs nominatuserat,
Vrinceps luuentutit dicebatur . Dicebatur luuentutis; non quod omnes Eq ui-
tesefientiuuenes; quoniamexhisviriplures, &feneserant: fed caufa &
origo , quod olim prima Repub. pauci Equites , nec fere nifi fiJij Senatornm .
Creuit paulatim largiter nuraerus , & raagnam Ciuitatis j aut Ciuium partem
comprehendit; fed noraen tamen luuenum manfit ; vltra quod & iuuenes
prifcis temporibus ad annum XLV. dicebantur.
Atquoniam deSenatorum filijsmentioefthabita: inhoc aduertendum.,",
non illos omnes Senatorij , aut Senatores deueniffc. Aliud namque Sena-
tusj aliud Senatoriusordo. Ille certonumeroftetitfub Augufto intra fex- D
centos : at alter ifte Senatorius ordo latius patuit, 5:iuuenesquoque ac Se-
natorum filij , fed & alij Equites in eum cooptati . Cenfebantur enim Sena-
torij, quiius Laticlaui a Principeimpetrafient;ideft infigne ipfum Sena-
torum : & in Senatum ij quidem veniebant j fed fententi.iJ ius non habebant.
Infiitutumenim Augufti fuit, vt refert Suetonius: Liberis Senatorum , quo
celerius Reipublide ajfuefcerent , protinusa^virilitoga latum clauum induere , &
Curiit intereffe permijit . Sed hoc ita reftriiTle in Senatorura filijs , vtinquit
Dio Iib.59. poftea Caligula etiara alijs quibufdara Equitibus permifit , fed fic
Vtab ipfispeteretur; talis eft lulius Montanus apud Tacitumibi; Senator^
ordinis.
QVALITERROM.ADHONIORESPROMOTI. i S5
^. ordiijis, fed qui noncium honorein capeffifiet. IntcJligithosJuucnes, quinonduni
propheSenatoies; fed vtits dicam , reiiatonebant. Hilunt iJhifties r qui-
tes , quos paJatn cum Senatoribijsiungit >, & cocequat Augultus, dequihus
Tacitus inquit ; AUgu/lus inter alia dominationis arcana ,fepofi-tit Aegyptum ; w-
titis ingredi , mji pcrmifju , Senatoribus , aut iHuHribus EquitibusRomanis .
Equiteseran: in variogenere &dircrimine diffufi; nempe qui Equo pu~,
blico; &hitempore HahcarnafliKi, ideft , Augulli ad quinque millia, auc
f(ipra>vEiplenunierauit: crantquoq; Eqi!ires,quiiniudiclbus;&ifti latisplu-
res, vtcx Plinio reterrur>ibi: ludicum non niji quatuor Decurias fuijfe privio ,
vixque Jinguk miliia rnDecurijs, nondum prouincijs ad hoc munus admijfis .
Cum & Caligula quintam Decuriam addidilTec . Atque ifh Equites iHi quos
Perfeus Rex apud Liuium lib.42.itaJaudat & infignit ; Equites enim ilti ,
Vrincipes iuuentutis ; Equites feminarium Senatus ; inde leilos in Patrum nu-
merum , Confules , inde Imperatores creant .
Supereft Tertius Ordo Plebis , qui triplici conftabat difcrimine ; nempe
" ex Ingenuis, Libertinis&Libertis: & in militiadiicrimen erat ab hoc ge-
nere; iEemqueaCenfu.licut&in alijs munijs, quLispubiicefubirenc. Eiuf-
deni Plebis vita erat eeiam Cenfurx permifta > quara tamen neglexifte poilea
Imperatoreseonftat ; cum praecedentesduosfuperioresordines iatis reco-
gnoaifte liipponerent .
DignofcebaturinoccurfuhjKCtripIexordinum diftins^io.abhabitupotif-
fimum: nam etfi togacomraiinis omniuro Ciuiumveftis eftet; camendifcri-
minaaliaabalijsnotis : vtfoHs Senatoribus» autprsefacis quaiiScnatoribus
iusLati clauigeftandierat: quoJ non ahudquam velut Bull«e purpura &
capitaclauorum intexta, aut inferta. Equiribus autem Aurei annuli , qui
hunc ordinem,vt Pliniusait, a Plebe diftinguebant. Quiautemhisduabus
notis carebant , Plebs eranc .
Haec attigiftefufficiat pro cognofcenda qualitate honorum > & ordinum
difcrimineinterprifcos Romanos.qui quamuisetiam hasc iuxta Genus , &
Q^ Cenfum aliquando dirigerent; potilfimum tamen in ijs Virtutes refpicie-
bant ) proearummagnitudinecrefcebatraagnitudo pr^miorum: ncc irre-
muneratam nec illaudatam vllo modo virtuteni cuiufpiam Roniani patieban-
tur ; vt etiam exteri in Ciuium numerum adfcripti communi coeli benignita-
tcfummumnon rarohonoris apicem attingcrent: vt etiam in prxfens tem-
pus in hac cadem noftra Vrbe , non folum exteris, verum & incognitis pene
viris; fed fola virtute illuftribus, ad lummum RomanceEcclefi<£ Pontifica-
tum afcendere aditus patefiat .
Hoc raaxime rationi cpngruum; cum &: ipfe Deus pr^mijs fuos alliciat>& lAynkacon^.
ditioribusfadlisopulentasfponfiones exornet: illenamque docuit valtasin-
habitarelblituiines Sc extremam paupertatem pati ; nemo vltronea fufci-
peret tormenta;cum in fecures & ignes pueri puclisq; inuolarent: nemo dia-
demat'J>&:purpurani>& opcs,& nobihtatem, ®iuracontemneretgenus;
& fi tollerentur promifta coelo praemia , neminem inueniremus contincnti.-e
p. amatorem: nec quifpiam vnquamfemonafteriorum vinculis aftringeret> &
■'-^ innatam aninio libertateracompcdibusardarct; fi repofita coelo prajmia^
fuiftcntablata . Eadera prorfus in humaniscogitemus: quis pro Regno, Re-
geq; fanguinemfpargetirremunerandum? quis vitamponet, fi vulnerum, li
fufi fanguinis > ^\ vitaepr.^mia nulia fint ? Nullam ergo Princeps {\ florentera_*
Rempublicam volet, virtutem fine mercede tranfeat : dixic eniniOrator;
§lms virtuten% ampleBitur ipfam , ?r,&miajldejint. Vt nec faciJe maleficiura
aliquod graue, & ReipubJic^e nociturum impunitum abirefinat: poenis
prajmijfque regna firmantur:quibusfubIatismagnamomn;um perturbatio-
nem fequi neceffe eit .
V 2 Ro-
156 ROMANI A SCELERIBVS EXCVSATI.
Romani a fceleribus excufati .
Cap. XXIX.
o
Vamuis fraudulenti quidam ex Romanis > aut perfidi fuerint ; qui daitu.
_ Raptores, aut Crudeles ; tuxoriofi quidam ; Cibis > 8c aiijs iilecebris
Carnis dediti : eaetenimeltprofperitatis natura, vtdiuitum pra^cordia ad
libidinememolliat, ad mifericordiam induret,Lucas cap. 16. Homo quidam
erat diues , qui induebatur purpura & bypo > d^ epulabatur quotidi? fpletidid^ :
& erat quidam mendicus ( & infra ) cupiens faturari de micis , qui cadebant de
menfa diuitis y& nemo illidabat . Graueitaquefuitfcelus claudere vifcera, ne
benefaceret; quod prouenilTe ex fuperbia, vel complacentia fui, ex delicio-
favita, atq;ex omniumrerum abundantia; vt docuitlo. ep.i.cap. 2. Ow«^
quodeii in mundo > concupifcentia carnis eB , & concupifcentia oculorum > &fu-
perbia vit<s . B
Sed quamquam hsc omnia apud prifcos Romanosfuperabundarent.- ni-
hilominus eorum quidam,aliqui fuerunt: nec SoIIucet (ine nube> fine tonitru,
fineprocelia; fedfoluminfuperi«iIIisIocisDeusIiquido .'Ethere fercnunru
hoc habet , & feruat ; cxtera omnia inferiora mifcentur & turbant ; vt fi gut-
tas aliquot aceti in magnum vas aquae mittam , non ipfum corrumpam > fed
gratiam fortafle magis addam : fic in magnis Imperijs magis fentitur bono-
rum bonitas > fi pauci interueniant acidi , aut amari , Cerialis apud Tacitum
rebelles Gailos fic mitigat; ^omodo Berilitatefn , aut nimios imbresy &
c£tera natura mala ; /ic luxum & auaritiam dominantium tolerate : vitia
erunt donec homines ;fed neque hac continua > & meliorum interuentu penfantur.
In illoampIo> difFufo &opulento Romano Imperiopeccandi roagna ma-
teries , & iilecebra erat ; nec adfpicere debemus , fi qua: in tanto & tam vbc-
riagromalx aliquae , &nocentesherbae nafcantur;&maxime, quaeprocul
ab Vrbe domina , & Senatu agerentprouinciarum Praefides , dum vix cerni, p
aut nofcieprum vitiapoterant. Praeterea hec impune & libere peccarunt
aliqui , qui ex praefcripto Senatus tulerunt poenas ; & qualefcunque fuerint
iIlaj>iamnon ipfePrasfes^ fedSenatuspotius accufandus; neciniuria elt,fi
hoftes hoflium pcenasluant, maxime ad cocrcendas rebelUones.aut defeftio-
nes.talia qusedam a modefiiffimis Regibus.aut Rebufpublicis fa<5la ad Terro'
rem-» vt refertPolybius: fiquidemprudentisDucis& Medici exemplunLj
mifcet dulcia amaris, &paucorum fupplicio, dumreliquosin officio con-
tlnet, perpctraticriminisobliuionemfpondet: & nifi taliafrangendaeper-
tinaciaeinterdumvfurpentur, non facile finisbellis & diflidijs imponitur.
Necleges inhocopitulantur; qu<Evtinquit Tacitus : InuaUdum earum au-
xilium , qu<e vi > ambitu , poHremo pecunia turbantur .
Luxnscih-t^m, Luxus Ciborum in nienfis apud Romanosraaxime efFerbuit : fed certe ta-
lisnifipoftlabentem Rempublicam; ideft> Sullanum «uum ; fiquidem Au-
outtus, quiRomamopibus &g3za Aegyptiareplcuit, in ipfo fieipublicae
flore Cibariam hanc legem tulit : ^a profeflis diebus ducenti feftertij; Ka- D
lendis , Idibus , & alijs quibufdam fejliuis trecenti ; nuptjjs autem & repotijs,
milleni finiuntur . Nerape (vtfupponitLipfius) fcutacirciterquinquepro-
feftis; feftisfepteni cumdimidio; nuptijs vigintiquinque ;indiciumetenim_.
erat fobrij fasculi , vbi tali prccfcripto legum coerceretur expenfa coenarum.
Sciendum eftprsetereanon fempereffepeccatum inre, fed in caufa,&finc:
fiquidem epulum fumptuofum , qui dederit p\\x, aut vanitatis caufa, grayiter
hicpeccat; at fi quis confuetudini induigensnoncupidini; vt in Adijciali-
bus Epulis ( quE in aditu honoris dari folebant ) minime hic dellquit : quan-
do & vin frugales in his multum impendebant > vt lex & confuetudo rcqui-
rebat.
ROMANI ASCHLERIBVS EXCVSATI. 157
A rebat . AudiScnecam contraluxuriamdiflerentcm: Nonin fa^o laiis efit
fedirt eo quemadmodum fiat . ^idefi ccsna fumptuofa fiagitius, &EqueJlrem
cenfum confumentel ^fuid tam dignum Cenforia nota ; fi quis , 'ut ijii ganeqnes
loquuntur, fibihdd & geniojuoprtefiet ? &triciestamen HS.adyciales c<ien£
frugaliffimis "viris consiiierunt . Eadem res figuU datur , turpis efi \ fin honori,
reprehenfionem effugit ,
Diximusetiam Viros, Fceminafque lafciuifsein vfuveftium. De fxminisj Luxusvejiium.
tolcratusab omnibus ille fexus in nugis, quibuseftdeditus; nonaptusad
feria. Sedin virisparum, aut nihil in veteri Republica ; fub Principibus
veftimentoruin luxus coepere, eifdemque conniuentibus etiam permilTus ; vc
infra etiam dicemus .
ExcclJuerunt namque Romani circa mediocritatem , femper aprudenti- MtdiKritas.
bus laudatam. Noluerunt contemni parfimonia.nolucrunt profulione rideri,
Sapiens in medio confiftct: nam & nimiaparfimonia auaritia digito defignaL*
_ quem vcro auri fitistenet, aurum bibet, fi propinaueris ; obliuifcitur fui
" fuorumque quifquis nimia fiti cxuritur . Magna quoque profufio infipicn-
tiamprodijt; fereenimqui virtutibus, animorumquc opibus deftituuntur;
ad externadecurrunt, vt fapientije opinionem ab auro mutuentur, cum a
virtutibus non ppflint . Moderatum crgo fplendorcm illi probarun t , qui nec
auaritiamnecfaftum redoleret.
Ethaecdi£tafufficiantcontraIniuftitiam» Luxura,&a!iavitia, quae con-
traprifcosRomanosobijciuntur: quoniani vtinquitLiuius; Nulla vnquan^
Rejpublica , nec maior nec fan^ior, nec bonis exemplis ditior fuit : nec in
quam tam fero auaritia » luxuria immigrauerint ; »ec vbi tantus , & tamdiu
paupertati^parfimoni(£ honos fuerit.
Sileant igitur,qui Romanum Imperium effrsnes lingua calumniantur: quo-
niaoi vt inquit TuUius: Virtutis comes inuidia , plerum^uebonos fe&atur . Fa-
ciiiusnihilquam contraquemlibetcongerere maledi^a. Et hsec in vindi-
candis Romanorum fcelcribus indicaflfe fi^fficiat.
(^ Ethnicorum Roraanorum virtutcsagnouimus; &Iuftitiameorundempo- Mynuaconfi.
tiflimum propugnauimus . Examinemus hic propius, & excutiamus con- »'"««0.
fcicntiasnoftras. Cognofcamusnos, quifacro Chriftibaptifmateillumina-
tifumus, quoties praua voluntate nottra Barabbam praeferamus Chrifto.*
quotiescaufam non bonambonae, iniuiUmiuftje ,impiampia;:quotiefquein
iudicando plus demusfanguini, amicis, fponfionibus, minis, fperatis opi-
bus, & honoribus, quam vcritati: quotiefque hinc prouocante, & alli-
cientcadfeDeo;indecarne, mundo» dxmonc; hisobfequimur, illo negle-
(Xo: quotiesadmagnorum prcces, fperatofque fauores adiudicamus relu-
(flanteiuftitia rem diuiti, abiudicaraus pauperi; quotiesreum dimittimus;
iniuftam nimirum caufam triumphare cogimus , & damnamus innocentem_, ;
iuftam nimirumcaufamabiudicantesilli, quiillamfouebat; fcdquoddefti-
tuereturopibus, amicis , fautoribus , quorumautpotcntiametucnda, aut
fauor fperandus ; deftituimus iuftitiam , & quod iniuftum , falfumque cft , ve-
—^ rum effecogimus. Forfitanbcne, fifacila, di£la , cogitata noftra certiorc^
*-' non vcnirent aliquando difcutienda cxamine; fi non ab illo quem nihil etiam
reconditiflimarumcogitationum noftrarumfugere poteft, apud quemnulla
eftperfonaruni acceptio; & incuiusoculis & fententia fceptra pariantur
ligonibus, viliflHma lacerna purpurae ; nec quidquam apud illum fpcfftatur in
homincquamhomoipfc; caroinquam&fanguisparomnibus, &2equaom-
nibusanimarum cura.
At quoniam Ethnicos Romanos , qui in tenebris ambuiabant ; & nondum
Chriftoper baptifma & Euangelium illuminatos iuftitiam & alias Virtutes
iblo naturali Jumine exercuifl^e iam vidimus. Nos autem hiicetemporibus
Gratiai, & Chrifti languinc redempti, cum eadem nonfcwteraur; cauen-
dum
15 8 SVB ROMANO IMPERIO FLLIX VITA .
diim ne idem incidat , quod ab Hcbraeornm populo ad gentes eit coll*tunt_. ^
inhisverbis EccIeriailicicap.49"Df,^^n/«/ Regnum fuiim alijs , & glorinm
Cuam aliemgen£ getiti. Atque hinc illud de Hebrieorum Populo Matth. 8.
JHulti ab Oriente & Occidente 'venient ■> & recumbent cnm Abraham , Ifaad &
lacob inRegnoCislorum ; filij autsm Regni eijcientur in tenebras exteriores ,\
Felices» qui fpernentibusIudajisChriiium Regemtotis animisadmilerunt,
& fecuti funt , iuftitiam , & cjeteras fedlando virtutes ; fiquidem > vt ex libro
'D^niclcz^.l.B.egnum eiusRegnum fempiternumy & potefias eius in genera-
tionemt & generationem . Quam praedicliscommutabit ipfe Deus nulla iia-
bitarationepcrfonae, fed meritorum tantum . Felices illiqui hsec cogitant,
& incertum vitse huius ferio fa<5lis, didisjcogitationibufque inuigilant ;
nihilillis natetin pe(fiore»quamvnus Deus» vna veritasTiiiftitiseque ac vir-
tutura omnium amor ,
Sub Rornano Imperio felix vita 6{ Chri'- b
(liana Religio propagata .
Cap. XXX,
•»J!JJ1IV
OV A M vtile fuerit Gentibus fub tam magno illo Romanorum Imperio
vixiffe ; f»it iam ab aliquibus controuerfum propter nimiam 6x. afpe-
r ani illam feruitutem fine vindice & domino quem appellarent . Sed impor-
tuna &ineptapropo{itio ; etenim piura&grauiora erant, quEEgentesiJlas
abfoluere & alleuarepoterant .
1« ^HefHuri. In primis maxirae perpendendum fub magno tah Imperlo pacem & quie-
t^' • temgentium vbiquc hiifte : nufquam arma,hoflis, necprsedo : arabant, fe-
rebant , metebant; conuiuia, coWugia inibant; hberosgignebant, educa-
bant: omnia feciire & abfque nimbre belli: nam fi quodtale eratcumbar-
baris nempe, 6:longinquis ; qiiod tuti limitibus > & prjtiidijs fuis vejut fa-
bellanaid audirent: pulchre Ariftides; Bellavercvix vn^uamnunc credun^
tur extitijfet ac pro commentis habentur a plerifque ; cjuod Jlalicubi adlimties
co tifiiBus fuerit ( vt in magno & immenfo Imperio /acile fit , ob Getarum infa-
tiiam > vel /ifrorum tniferiatn , vel Rubri maris accokrum infelicitatem , qui com-
modis,bonilqHe fuismfciernntvti ) mox iBa tanquam fabulce cum omnime-
moriaeuanuermit . Tanta pax apud-voswget, oRomani; o-fi militiam, bel-
lumque habetis inter pniriainHituta . Atque iterum elufdem veterisfcripto-
risin eam laudem: Vniuerfs orbis fub •vobis, tanquatndietn feflum agitans ,
quos olim gerere folebat gladios depoftit; adconuiuia autem, & reliquam om-
tiem Utitiam liber} fe conuertit . Et alis quidem contentiones , aiit certamitia
Vrbes reliquerunt ; vtmm omnes habet , vt earum qu^que pulcherrima , & m-
cundiffimo afpeBu appareat. Itaquc omnia plena gymm^fifs , fontibus , fiue a-
qii£duciibus , porticibus, templis , tabernis , fcholis : vt aliquis vere dixerit, in^
clinantem & labantem mundum, reftitutum a vobise/ie. Nec Vrbes folum de-
core & ^lendore lucent ; fedtota adeo terra , inflar horti , aut paradificotifpici-
tur exculta . Vt miferatione planedigtii videantur, fi qui Imperio vetirotion
fubiacet ( quipauci tpnenfutit) vt quitantis bonis careanf Qii;t omnia vere &
floridedicf^avno i(flupenetratTaciti breuiloquium ; ^ippe immota, aut
ntodice laceffita Pax . Quod antc Bomanum 'mperiun 1 jngediftcrebat, vt
pulchre aiferuit Plutarchus : iHudvelut Anchoramfuifse finBuatiti tnundo .
Quod etianideGalliaCerealis apudTacitum: Regna . bellaque per Galiias
femper fuere-, donecin nofirum ius concederetis . Hoc potens, validum, &
vnicum Pacis caput hiice noitris turbulentis temporibus , ad Catho»
licje
D
fie^otiorum •
SVB ROM ANO IMPERIO F£LIX VIT A . 159
^ licaeReligionisvnitatem) adfubditorumomniumvfum, &deniquecontra_»
comm unem Turcarum hoftem maxime necelTarium fore arbitiarer .
Alterum ex hac Pace bonum refultat ex communicatione hominum & re- Comwunieam
rum inter fe: vijs vndique lib;ris, commercijfquerfiquidem tuto Byzan^
tium , Perfarum > & Indoi um regiones videre tunc licebat per tot terras» &
maria oculos , pedefque ferendo. Vifcre illic licebatmagnaautnobilia illa
oppida>clara, & inclytaingenia; Athenas, Alexandriam>Rhodum; di-
fertos aut fapientes ibi viros ; denique ad alia terrarum fe conferre difcipli-
naC} aut animi caula . At mercatores quibus aliarum opumcupiditas, i; per
mariaomniri nauigabant , i) per terras circuibant etiam abfque prxdonunij,
aut piratarum metujitaque res longinquae aduehebatur.ignotae antea pften-
debantur, & totus orbisea communione, quafi vnaCiuitasfiebat. Artes
ctiam barbaris traditje» aut inue(f\ae ; ficutetiam elegantia & cultus animo-
rum. Vt etiam onines linguis diuifi vna Romanaiungerentur» atque ea_>
cum Imperio quaque verfum fe propagaret. Plin. haec merito attollit in Italia
B dilaudanda lib.2.c.j. Numitte Deumele£ia,qu£ C£lum ipjlm clarius faceret ,
Jparja coHgregaret Imperii , ritu/que molliret , & tot Populorum difcordes ,fe-
rafque linguas fermonis commercio contraheret ad colloquia , & humanitatem
homini daret : breuiterque vna cunUarum gentium in toto orbe patriafieret .
Et idem de herbis & re medica loquens lib. 27. cap. i. inquit : Videmus alia
aliunde, vltro citroque Romana Jaluti intotoorbeporari, immenfa Romanx
pacis maiefiate , non homines modo diuerjts in terris gentibufque; 'uerum etiam
montes & excedentia in nttbes iuga ypartujqueeorum, ^ herbas quoque inuicem
oHentante, NecminusStrabo: Romani multas gentes antea feras obmontes,
aut locorum naturam afperam , aut ob frigus aliamue caufam , fub Imperium
afsumentes , eas ipfas ex difiun^is , & ittfoctabilibut , vna commercijs iunxerunt
& pro agreHi vita i Ciuilem agere docuerimt . Sed & Claudianus magnifice
cxtollit.
Huius pacificis debemus moribus omnes >
Q^ ^uodveluti patrtjs regionibus vtitur hofpes ,
^uod fedem mutare licet ; quod cernere Thulen y
Rurfus d^ horrendos quondam penetrare recefus .
^uod bibimus paffim Rhodanum , potamus Orontem y
^od cunm GENS VNA SVMVS .
Qulbus necmaiorpoteftelTevoluptas, aut coramoditas, nempe nuUos ho«
raines benignius interfeviuere, quam R.omanos: nec vUum Regem Roma-^
nisparemelfe .
Huius felicis vitae fub Romano Imperio haud leue argumentum elTe etiam
poterit, quod Romana Refpublica vitia hoftium in gloriam exercitus fui ver-
terit : ac ctiara politicos olim omnium gentium mores fuerit illa imitata ; cum
plures nouis indudis , iara tunc mutauerit : plures eorum diffiicultatc deter-
ritaabiecerit: pluresalios oblitaomninofit: hoc tamen retinuit 5c perpe-
tuo feruauit, vt gentes mirabilc di£lu quos vna die tanquam hoftes debella-
ret» eadem vtCiues&filiosinfe arrogauerit: quoniam Fundatorhuius Vr-
D bis RomulusfoedereSabinorumetiamhoftibusrecipiendis augeri hanc ci-
uitatem crcdidit oportere ; cuiusaucSoritate, & exeroplonunquamdeinde
eftintermiffalargitio&communicatioCiuitatis, vt exomnibus generibus
gcntes vniucrfse in Ciuitatem fucrint receptae ; adeo vt in hac Vrbe nihil of-
fendere aut difplicere valeat» quod Peregrinura fonet vel oleat .Populo Ro-
manoiamapriinordioinopimeliusnaraque vifuraeft amicos» quam feruos
quaerere; ac tutius rati Romani volentibus, quamcoadis imperare. Ybi
omnis repentina atque ex virtutc nobilitas ex exteris quoque atque Ciuitate
•donatis .
LibertaspraetereaanimantiHm generilgratiffima nufquam fimilis, vt in.,
hac
1 6o SVB ROM ANO IMPERIO F£LIX VITA .'
hac Vrbefuitreperta:tumingenueagendi;tura]ibemmeloquendi; &qu3m- ^
quam alise nationes ieruitutem pati poffint, populo Romano fmtiemper
propriaLibertas; hincTiberius Csefardelatohbus refpondere foiitus, ex
Taci to ; /« libera Ciuitate > liberas e^e oportere hominim linguas .
Talilibertate potilfimum ipfa Vrbs pofl: Reges eieilos potitaefl: Bruto
audore ,quorumfeptemiam abexordioregnauerantin ea; &hanc hberra-
tem quamuis fub Imperatoribus eadem Vrbsamiferit, iterum in compedes
conie(fla; txmen AuguftusCsefareandem reftituerebisin animohabuit; at
verone aUquispoftipfumeamdem occupaiTet , propterca abftinuit; cogi-
tauithocidemL. Septimius,cogitauit &Decius ;fubProboautem imp. oin-
niafueruntquieta & tranquilla, cuius Imperio Oriens, Occidens, Meri-
dies, Septemtrio, omjiefque Orbispartesin totamfecuritatem redadje funt;
vnde vere Probus appellatus» ex quo difciphnam mihtarem multiappre-
henderunt,vtfcribit Vopifcus.
Habet nunc Roma quod fua fpontegentes & nationes facrofancl.r Ro'
man^e Ecclerisfjibie(fl£e{int; non vtolimarmiscoactae, fedvera&Catho- B
hcanunc Chrilii Rehgione adunat.^ ; Rehgio namque facithomines mter
feconcordes, &vnanimes; &nationes, quamtumuis efferas & barbaras,
redditraitiores ; etenim,fi ab omnibus mortalibusvnum &idemcoleretur
Numen, haudquaquam inter eos elTcnt tot fuperftitiones & difcordix . Re-
tinetadhucPs,omaquamdamprifcje Maieftatisvmbram, vt gentes ex toto
Orbe tancjuam membra ad caput recurrant. In eamdemque Vrbem ex omni
Europa confluentes noui opifices & aduena^ ; vbi in communi patria fedem
elegerunt, domosfibiquoquomodocomparant, &pro facultatibusaedifi-.
cant. Habet prseterea Roma manfuetiflimum Chrifti Impeiium, & eius
s VicariumPontificem Maximum, pr^cipuam in toto Orbedignitatemper
[ fucceffionem reli(£lam a Pifcatore idiota& inermi, qui fuperatis verbo &
cxemploRegibus, extin^ftilque gcntium fimulacris ImperiumOrbisoccu-
pauit . Habetquc Senatuni.^poftoJicum , & venerandos CardinaL^s & Cle-
rum; vbi arx&Qoinici!ium Chriftianse Religionis, & eius Reipublica; ca- /~
put; vbifedes Apoftoiica&curia Romana omnium pr.eftantifT!ma. Nuf-
quam tanta aediliciorum laxitas ; tanta rerum pompa , tot loca facra , tam fo-
hdapeccatorumvenia, tot Martjrum triumphi; quorum cruoreafperfa.»,
confecrata omnia habertur .
j>rip.tgxtkc;M^ SubChriftoPrincipe quoniam totus Orbis patefaclus eft; arma Popuii
fim-Tii rgitgwms RomanijQuse antea fokimmodo Deruenerant vlquead OceanumOcciduura,
gioxes. Septemtnonalem , & Meredianum ; ab Onente autem non psruenerunt
vfquc ad Indos . At vero Euangehcje tuba^ fonus in omnem terram ,
& fines omnis terr^ penctrauit ; vt iam pridem Regius Propheta prx-
dixerae»; ac noftra quidem , auorumque memoria in regiones longiilime
diflitas, & antea incognitas, Hifpanorura nauigationibus Chrilti do-ftri-
na perucnit. Duse namquevno propemoduraeodemque tempore ex Hifpa-
nia nauigationesmagnis animisfufceptaefuerunt ; qu.^ non modoRomano-
rum, fedc;eterarum quoqueomniumgentium rebusgeftismerito comparari
velfortadisanteponipofle videantur. VnamFerdinandusCaftella; RcxCa- 13
tholicus , Occidentem verfus ad orbem nouum , & veteribus incognitu:n_. ;
alteram Emmanuel Lufitaniae i?ex Orientem verfus in Indiara itiftituit .
,, . . , Lufitani vniuerfa Africa clrcumnaui2[ata , luftratifque regionibus , qus
fieiinottimfjo. Acquatori Tropicifque fubiacent , primi in Indiam, & ad extrema Sina-
rkntem. rum , laponumque regna Chrifti figna feiiciter tranfuexerunt ; atque in A^
fricam quidem cieteris aperuit iter loannes eonominePrimus Portugalliae
Rex .
lluius filius Henricus, primus Lufitanis longinquarum, peregrinarum-
quenauigationum ain^Qrextjtit; eiuidemq; aufpicijscircaan.Chrifti 1420.
ad
.SVB ROMANO IMPERIO FELIX VITA. idi
^ admonteravfquelffrf/Mwperuentumeft; Infiila quoque Ma^era , 8c ali«
vaftoinOceanofuntdeted». loannemortuo^AlfonfusQuintusfiliusinre»
gno fuccedit ; quo regnante Guinea tota eft luftrata . loannes Secundus Al-
fonfi filius fub annum Chrifti i48j.Co»^/regnum aperuit , &mi{falegatione
honorificacumtribusfarailiae Dominicanse fodalibus.rpfum Regemeiufque
filium ad Ch.iiti facra traduxit . Eiufdem asuo Aftrolabium ad vfura nauticum
coepit accoraraodarij & promontorium Boftte Spei exploratura eft : quod illi
nomenideraRexindidit, qua(iaduentusaugunocommotus;fore vtillofu-
perato aditusin Indiammoxpaterct. Annoitaque 1493. Diaxiusilludma-
gno aufu ftiperauit .
loannestnorienscumregnipatrimonio gloriofara nauigationisexploran-
dx, Imperijquepropagandicuram Emanueli velut hsereditariam reliquit .
IseklTein Indicam primuscuminftruxiffet, eidemq; VafcutnGamam cum Im-
perio praefeciffct; idem Vafcus ex Europaeis primus per Oceanum in Indiara
.-, vl^ueadC4^c«//<wanno i^^y.penetrauit. Eiufdem R.egisaufpicijs<?o<»to-
^ tius In ^ias metropoiis anno 1 5 1 1. in poteftatem eft redaifla & Chriftianaj
Reiigiolonge lateque per Orientem propagata . Extantde Emanuelis Regis
rebus annorum fex & viginti fpatio , domi forifquegeftis libri 12. Hierony-
mi Oforij, Siluenfis in Algarbijs Epifcopi, vt de loanne Petro Maffajo> alijf-'
que rerum Indicarumfcriptoribus nihil dicam. •??,'.•:":;-;
.Tfanfeo in Occidentem ; verfus quem primus vaftum Oceanum ingref- UAtdg^tio ise.
fus {uxiChriJlophorm Columbus Genuenfis, qui oblata varijs Regibusac Prin- g'CefieiUver.
cipibusadnouasterrasquaerendasopera, fed ab omnibus^quodrem nimis^"^^'" ''"""'
diiEcilem, nec vllius fru<£lus arbitrarentur^ reiedla ; profedus tandenu,
ad Ferdinandura&IfabellamCaftellasReges, acceptaab ijfdera paucaruin
«auium claffe, anno 1492. Hi^aniolam) Cttbam, aliafque Orbis noui infulas
detexit.
itinere (ic patefacfto Americus Vejpuccius Vlorentinus anno 1497. idcm_>
iter verfus Orbem nouum fufcepit , tanta cum laude , vt terra ab ipfo dete-
C <^a Ameride nomen fit adepta ; & fi Columbina potius a primo inuentoro
Golurabo , quarta illa Orbis vniuerfi pars dicenda efl^e videatur .
Hincduminter Lufitanos in Orientem &CafteIlanosin Occidentem, po-
nioeria fuorum Regum proferre nitentes , orta. effet contentio ; ne alteri al-
teris effent impedimento : Orbis ille nouus Alexandri Sexti Pontificis Maxi-
niiau(f!loritate) in duas velutipartes eft diftributusfcriptislegibus, ac conr
ditionibus, vt qu;'dquid inftituta nauigatione abAthlantici marisinfulis,
quae Hefperides nuncupantur , Orientem verfus reperircntur > Lufitanoruro
efifet ; quidquidverfusOccidentem cederetGaftellanis.
Subfecutus deinde Verdinandus Magellanus natione Lufitanus, cum ab
Emanuele Rege fuo ob operam, quam illi nauarat» non rede compen-
fatam, ad CaroluraQuintnra defeciffet, eiufque aufpicijs anno ijao.Fr^-
tum Magellxnicum, ab ipfo primoluftratore fic diflum , traiecit, & vaftiffi-
rao maris Pacifici traftu fuperato » in confpe£lu fere Moluccarum infularum
p^ pr^elio contra barbaros caefus : focijs fuis pr^e^er Afire , Africxqu^ littora in
^ Hifpaniam reuedlis , caufam dedit gloriandi ( quod a nemine mortaaura an-
tcatentatum fuerat ) terrne globum ab fe circumnauigatum fuiffe .
Annis proxiraeinfequentibus duopotiflimum Orbis noui imperia Mexi'
canum Ferdinandus Cortefius , 8c Peruanum Francifcus Pizarus eiufdem Ca-
roli Quinti aufpicijs fubegerunt, &ChrifKanara Religionem per vaftiflimas
illas Regionesinfulafque adiedlaslatifl^me propagarunt. Adeoquidera vtin
fola India Occidentalia Cafteilanis dete£la, iex hodie Archiepilcopatus;
Epifcopatus au^em illis fuffraganei , opimeque dotati circiter quadraginta-»
numerentur : prjeter Canonicos ac etiam Religiones Dominicanorum, Fran-
cifcanorura, Auguftinianornra, Patruni Societatis lefii, aliorumque Ordinum
X Mona-
i6 2 SVB ROM.WO IM PERIO FELIX VITA,"
MonafteriapeneinnumerabiIia,pr«ter AccademlasScGymnafiain oppi- A
<Jfs eelebrioribiis ob iuuentutis l^onum, atque adeo rei Chriltianae incremen-
tum felickerconftituta; vtjJatereferC Mir^us BruxelJenfisin fua PoJitica Ec-
<:lefiaftica lib.4.
Hac de Regionibus» quarwm apud veteresnullifuerat iam ante notitia^i
earumque ad»tus a mercatoribi^ prin^um indicatus ; & inde Chrifti fides inj
ijlis patribus patefacfla; quamuis mcmDrabilioresilli, fieos ad luftrandas
ignotas ilJas (Jras,gentefqueprimum impulifTet Romanae Religionis Chriftia-
naj propagandae zelus > non autera mercatur«^aui4itas, lucri fitis, ac vana^
dominandigloria.
. Jjubetmodoinhoctheriiatecirrioseindagare. Vtrum antepatefaftasOc-
£uiin£e,iunL^ cidentales IndiasaColumbo; fueritneinregionibusiliisvnquamChriftiE-
'n^occUeJaii. uaugelium praedicatum >Stephanus SalazarDifcurfu 16. in fymbolum Apo-
iusjnaijf. ftolorura c. 3. refert ; Quemdam Indianum terr«Colollje>virumbonismori-
bus praeditunil ; hunc aOrcruilTe in antiqujs Mexici Annahbus fuifl^e relatum , g
Homincm quempiam albicoloris ab ignotis regionibus in Mexicum aducnif-
fc; ibique nouam dodrinara & religionem praedicalTe , ac fimnlnouosritus
& cseriraonias docuifte ; nec non idolaad terram profternerefccifi^c ; vtpro-
ptercafucritifteabIndi5E.incoIisoccifus;fupra cuiusmonumentumlncol»
Mexici magnificum & fnmptuofura lemplum inde extruxere .
ReferturquoqueinvrbeCuzchiprimariaRegniPeru , Hifpanosineiuf-
dera ingreflu aureura firauiacrura reperi)fre,"& htinc barbatun» ; de quo loci
incol«referebant traditionera fuiffe pluribusjiamante f«culis illud fcalp-
tum;illudqueimaginerafuiffehominiscuiufdam , quiinregiones iilaseoha-
bitureprxfentato aduenerat, SciHuc miraculose.abfque vllo nauigio illum
fuiflTe delatumfed folo pallio (upra aquas maris expanfo adnauigafl^e ; refere-
bantdehomineifto, dodtrinam quamdam docuiffe , aeui diurnitate ab om*
niuo» raemoria deperditam ; illumque vaticinaffe f^tcuJis futuris e remotis re-
gionibushomines albosaduenturos , qui vi arraorum,ea loca fubiugarent,
eamdemquedodrinam&religionem j quampra;dicaueratipfeiJlosprcpa- C
laturos& diffeminaturos ; vt propterea raajiinre Peruani firaulacrura illud
vnacumalijsioeiidolis yenerarentur. -K.eiTO ::i .■.■ouujiiiid 'i^j f. r;;bjn;H
In infuia Cozuraclae praeterea prope lucatantv ifeferunt confuefcere Ifleo-'
colas vna cum propri>s Idolis-faiidliffimara Crucem adorare ; &in Prouincia
Ciappae nobiliores & primari; exantiqua referunt traditione cognitioncm^
fe habere myftarij fandiflimae Trinitatis ; Incarnationis V^rbi , Paflionis>
Refurre<^ioriis &AfcenfioBisChriftiadCaehjm / Attenditur guoque vetf
bum Mefcicho) quodeft nomenpriraariae ciuitatisinQccidentalibusIndifs,
verburaHebraedrura effe:q.uaniarain pfahns a^ d^ dicitar Abuerjus Domi-
num , & aduerfus Cbri^tm eius. \n Hebr«o idem fonat , Aduerfus Mefcicho.
Mirum quoque referunt de altifllnio monte Metztitlan ; hoc eit raons Lunae
nuncupato : in cuiuslateremontisetiara hodieantiquam Cruceminlapido
, fcalptam apparere , albis:, & caeruleis lapiilis ornatam ; quam Salazar praedi-
(ftusfaepiusfevidiffe teftatur viuis coloribus quafi rtcenter expreffara;nec -r^
ron piuribusantecedentibuyf^eculis a teraporum iniurijs heneferuatam_»:
prsetereaeorundemlocoruraincolasfolitos etiam capillos incidere & ton-
furari, vtetiarahodieMonachi coronamdeferunt circa aput . Scribit e-
tiam Francifcus Goraara tora. primo de India cap. 53. in Infula Acazamil
prope lucatam» & in diftridlu etia lucata;»quando illuc adueqerunt Hifpani;-
plurimas Cruces ligneas, &JEreas fuprafepulcrafuifferepertas; vtinde in-
dicium fumerent a tempore inuafa; Hifpaniae pcrMauros: aliquos Hifpanos
ue inferuire coegerunt innimicis , fe'mari tradidiffe, & a ventorum impctu in
eas regiones tranflatos . Idsm audor cap. 121. retert folitos Peruanosca-
prcaeorundem Idolorumornaremitra & bacuio in manuinftarEpifcopo-
runi
SVB HOMANO iMrBRIO FBLIX VITA. 163
j\ rum iioftforum ; de quoritu Incolsignorabantonginem - Huiiifmodi Ido-
laex Indiacummitra, baculo, &habitufereEpil"coporum , pidis & au-
rataex pretiofaterra qu« dicitur \\x\go Porcellana, plurain roeo Mufxoh^
die afferuantur .
Pater lofeph Acofta , qui pluribus annis in Occidentalibus Indijs moratus
cfl lib. j. fa«e hiftoriae cap. 27. fcribit, Peruanos folitos erigere tria {imula-
cra,quorumvnumnominabant Patremfoiis ; alterumFilium folis; tertium
Fratrem foHs. Vlterius venerabantur Idolum ab ipfis nominztwmT angatan-
ga, quod Trinurain vno, & Vnurain Trinodicebant. Idem auiflor praete-
rea lib. ^. capitc 23. refertde quodam exemplo feii imitatione augulliflimi
EuchariftiaeSacramenti.&cap. 24-. De quadamproccffione', vtmosChri-
flianorumeftCorporis Chrifti; &cap.25- demore Poenitentiarumillorum,
&Confeflionibuspeccatorum; deAquabenedida, Baptifmo , Matrimo-
nio > InduJgentijs & lubileis de quibus loquitur cap.26. Referunt etiam ea-
rundem Occidentalium IndiarumScriptores .habuifTeillospopulosNoeti-
B ci vniuerfalis Diluuij fcientiam, credidiffe animarum iramortalitatc; praemia
&fuppIiciaaBterna poftmortem,necnon feparata eifdem loca iuxamerita^
feudemerita dum vixerint; orafte eofdem , ac obtuliife facrificia pro De-
funftis; habuiife eofdem domos feu feceflus tanquam monafteria mafculorum
&foeminarum; ieiuniorum vfum ; Feftorum dierumobferuantiam ; &alios
iimilesritus Chriftianae Ecclefiae. PaterBmanuclNobrega Soc. Icfuinfua
epiftola fcripta e BrafiJi Doftori Nauarro anno 1 5:49. a ciuitate fanifli Sal-
aatorisinquit, traditioneminhis locis fuiffeibidem morafte fan£lum Tho-
anam Apoftolum; ac etiam Brafilis incolas oftendere in quadam rupe veftigia
pedumeiufdem Apoftolijquasidcm Pater Nobrcga in cpift. fcriptaan.is'^'^.
fe vidifte teftatur . De his &plurimis fimilibus alijs videat Ledor libruni_,
Patris Acofta.citatum acetiam Thomam Bozium defignis Ecclefiaeiibro j.
capite 12. Quibus clare dignofcituretiam ante aduentum Columbi in Occi-
dentaleslndias fuifle in regionibus illis facrofanflura Chrifti Euangeiium_»
^ praedicatum .
^ Non folum aChrifto nato ante aduentum Columbi in Occidentales In- ocddtntaUs m.
dias > praedicatum ibi fuit Euangelium ; verum a prifcistemporibus regiones liu itUmenti^
\\\x pluribus patefadtae ;&de Carthaginenfibus praecipuerefert Ariftotcles ^^^'^^^7 ' """'
inlib. dcMirabilibus Aufculcationibus n, 82. haec verba. Extra cohmnas
Herculis aiunt in mari i Carthaginenfibus infulamfertikm defertamq; inuentam
•vt qu<z tamfyluarum copia quam jluminibus nauigationi idoneis abundetj cum re-
liquisfruBibus floreat 'vehementer , difians a continenteplurium dierum itinere
in qua cum Carthaginenfes quidam obfolifertilitatem connubia agitare , ac habi-
iare coepiJSent ^ferunt Pr^fides Carthaginis^ne quis deinceps infulam ingrederetur,
pocna Cctpitis interdixijfe , incolafque eieci/Ie , ne coitione (Jthabitari iHicperge-
rent )fa6iai InfuU principatum confequerentur , & Carthaginenfes ea Jelicitatis
parte priuarent . Haec Ariftoteles . Dehocmirandofucceflu quatenus noti-
tiamhabuerit SenecaPoeta > non illi difficilefuit.vaticinaride futurapate-
faif^ione harum Occidentalium Indiarum , vt in fua Tragtxdia titulo Medea
D per vnum ex choris refert his verbis .
Venientannis
Seculajeris , quibus Oceanus
Vincula rerum laxet , eb* ingens
Pateat tellus , Tiphufque nouos
Detegat Orbes ; necjit terris
Vltima Thule .
Qupd vaticinium adimpletum felici nauigatione Columbi in Occidenta-
leslndias , qui de prsdicflisforfan inftrudlus; fpatio dierum triginta trium_.
meniis Odobris anno 14.91, ab Infulis Canarijs , primam Infulam agno-
X 2 uit
)64 SVB ROMANO iMPERlO FELIX ViTA.
liit, Guanaham ab incoJis illius niincupatam. ^
H ac & alijs fubfecutis nauigationibus aurum:& alise pretiofje merces in_,
Europa accumwlatse; & inaeftimabiJi beneficio Gentilitatis patefadtus ingref-
fusConcionatoribusEuangeJicis, & Ciirifti ouiiefurr.mopere audtum . De
CoJumbo autem & focijs ^ecantari iure poteli ficutde prirao, qui aufus eft
fe; tradere mari , vt inquit Seneca in citato Choro Mcdeae .
Aiidax nminm , qui freta primus
..Av.' Kate tam fragili perfid< rupity
Terrafque Juas pofi terga videns ,
Animm leuibus credidit auris ,
Dubioque fecans aquoracurfu'}
pQtuit tenuifidere ligno ,
Intervitte^ mortijquevias
Nimium gracili limite duBo .
Nec pr^tereundum in hoc arguraento ; fingulari Dei prouidetia , ac bo-
Iiitatefa(ftum,vt CathoIicaraReJigionemRomanara cum impij Nouatores B
Europ«i fuisfedibuspellereinciperent; Orbis noui incol» &aIiofoleca-
lentes Antipodestunceam bcnigne exciperent, auideque ampledlerentur .
Eidemdiuinx benignitati Abafllinorum, Maronitarum, Afsyriorum, Chal-
d«orum, BabyJoniorum, aliarumq; nationum OrientaJium ad Ecclefiae com-
munionemeofere teraporefelixreditus, quo Septentrionalis Europae tra-
dus ( a quo pandetur orone malum ) ab eadem turpiter defecit .
.o£x quatuorigiturorbispartibus; ficutEuropa excedit Afiam, Africam»
& Otbem nouum, non quidem magnitudine, fed Religione Chriftiana , Re-
ojvorum potentiajincolarum virtute, ac moribus, Vrbiura frequentia, re-
rujTJ omnium abundantia, ac caaleftiqueteraperie multispartibus.
Ita interEurppa? Regiones oranium nobililliraa eftltalia: ohm Impera-
torum, nunc orbis vniuejilPontificum fedes;olim Romanis paruit vniuerfa,
«uflc in varias Dynaftias eft Jifcerpta . In ter eos , lub quorum ditione noltro
cftsiuo, principem locum obtinet Pontifex P>.oraanus; Potentiffimus ibi- r'
depv Rex Cathoiicus , qui pr^rer Ducatutn Mediolanenfem , pofildet Re-
oiium NcapoHtanum , Siciliam infuper ac Sardimam, infulas regio pariter
nomin?; iteinDucesPedemontanusjEtrufcus, Mantuanus, Mutinenfis, &
Parmenlis ; Refpublic;^ item liberae Veneta , Genuenfis, & Lucenfis .
' ■ Ceeterum in Italia prjncipatum habet R O M A , terrarum Doraina , Vr-
biuni Regina, Orbis compendium ( vteam P;«iemon Sophifta apud Arhe-
nseum ac Galenum appeliat j quze pro dignitate laudari non poteft ; iicuti de
Carthaoir.e C.Crifpus ait.' Sjlere de ea pr^sJat , quam pauca dicere . Arx
cnimeft omniumgentium>theatrumingeniorum , domicihum virtutis, Im-
perij, dgnitatis ac fortunge ; patrialeguro, oraniumquehominum, &(^quod
olim AthencC Atticce ) d.fciplinarum fons, Sacerdoti) , &Iuftitix; Religio-
«isdeniquecr.putac normaeft: fremant licetomnes Hasretici, quiVrbenxj
Aeternam extinftam funditus , vt v.eritatis fedem , cuperent.
RomanamporroEccIefiam aPetro & Paulo Apoftolorum principibus
f.indatam Irenseuslib. AdiierfusHajrcfescap.3. diferte praedicat. Cui iilud D
Tertullianilib.4 contra Marcionemconfonat ; Romanis EuangeliumPetns
O-Paiihisfanguine quoque Jiio fignatum reliquerunt . Scio non deelfe ex No-
uatoribus, quiPetrum Romae fuiiTenegent ; fed pr.tter Irenxum & Ter-
tuUianum, iilis oppono La..'^antiumhominem Africanum, & Prudentiumj
Hifpanicigencris virummilitarem : quos corrumpere Pontificcsilhus aeta-
tis , valde abijs remoti , minime potuerunt . Prior ex ijs Conftantino Magno
carus, acceptufquefuit: pofterior Theodofioimperante floruit, & Petri
martyriumverfibusdefcripfit. Oppono item Dorotheura Tyrenfem Epif-
copum ,Petrum Alexar.drinnm , Maximum Taurinenfem & alios, quos re-
ccnicre
QVARE ROMA SEV ALI/E VR3ES ETC. 165
A cenferenon efthuiusinftituti. Gratianuscerte , Valentinianiis, & Theo-
dofiusC-TeraresPetrumRomxfuifre publica lege teftantur, ad PopuJum,,
Conliaiuinopolitanum, vtinCod. tic. de fummaTrinit. &fideCaclioJic. Jiis
verbis ; Cun^os populos , quos clementi£ noHra regit Imperium , Jiib tali volu-
mus Religione verfari , quam D.Petrum ApoHolum tradidijfe Romanis Religio
vfque adhuc infinuata declarat > quamque Vontificem Damafum fequi clarety (^
Vetrum Alexandrinum Epifcopumvirum Apoftolicd fan&itatis . Eamdem quo-
que fententiam Hieronymus in Fidei fuse expofttione ad Damafum inquit :
fetri fidem& fedem tenes. Etde fundatione Romans Eccleiia; per Apofto-
losPetrum &PauIum,fan<flusLeo Papain fcrra.i.in Natali didorum Apo-
fiolorum :de quibus fic inquit: iHifuntt qui te ('nempe Romamj adhancglo'
riam prouexerunt ; vt gens fan^la, popnlus elsBus , Ciuitas Jactrdotalis &re-
giaper facramBeatiPetri fedem > caputOrbis effeSia , latius prdfideres religione
diuina, quam dominatione terrena .
jj Caeterum vt omnium orbis CJiriftiani Ecclefiarura caput eft Romana , lic
^ omnium Patriarcliarum , atque Epifcoporura Princeps eft R^O M A N V S
PONTIFEX; de cuius aud^oritate plura qui volet , Theologos & Ca-
noniftas confulat . Pontifici Maximo in Romana Ecclefia proximi funt
C A R D I N A L E S , qui vndc didi, & quando ccepcrint, docet Panuinus
lib. de Cardinalibus ; vt ego quoque plura retuli in libro De Veteribus Chri-
ftianorum Ritibus cap.Sz. InterCardinales fexhodie funt CardinalesEpif-
copi, nempe Oftienfis, Portuenfis , Sabinus , Praeneitinus, Tufculanus, dc
Albanus , e.\:his Oftienfis habet vfura Pallij & Romanum Pontificem confe-
crare folet. Suntpraetereain Ecclefia Archiepifcopi & Epifcopi fubordi-
nati. quorumElenchum per totum Chriftianum Orbem difpofuit Mirseus
in hb. Politise Ecclefiaftic^ : ac etiam nuper de Itali^ Epifcopis , rebufque^
abijsprceclarcgeltis adnoftram vfque a;tatem, ac etiamde Ecclefiarum.,
origine, Vrbium conditione, & Principum donationibus eruditiflime & co-
piose fcripfit D. Ferdinandus Vghellius Florcntinus Abbas fandlorum Vin-
Qj centij,&Anaftafij ad Aquas Saluias, OrdinisCiftercienfium , &facr«In-
dicisCongregationis Confultor, cui antiquitatum , & eruditionum noftrl
aeuiftudiofiplurimum debent; &ame magnohonoredignus^ftimatus.
H.«c omniaexcelfa in prifcaiam triumphanti ROMA: ac eiiam mo«
dodifpofitainmilitantiRomana Ecclefia, donec occurramusomnes ad cae-
leftera & perpetuam in patria Glorise fruitionem .
Quare Roma, feu ali^ Vrbes floris fui ma-
curicatem aflecut^ , raro maiusfumanc
augumencum? Cap. XXXI.
D /^ OgnitiscaufisquareRomanaVrbs tantum excreuerit; indaganda mo-
V«/ do-venit altera curiofa quxftio ; quid caufse fit ; quod Vrbs certam po-
tentia; metam afi^ecuta , non altius fuerit progreflTa, maiorique Ciuium nume-
ro non accreuerit ? In omnes cafus fatis eft documenti ipfa Roma, quae tefte
Dionyfio HalicarnafTieo ; cum primuni a Romulo conderetur 3300. viris
belhcofisconftabat, atque intratrigintafeptem illosannos,quibus Romu-
lus regnauit, ita excreuit Ciuium numerus;vt adhuc eo viuo quadraginta mil-
lia feptem virorum bellicoforum Romse numerarentur . Centum & feptem_.
annispoft obitumRomuli, regnanta Seruio Tullio Roman.Rege;Ciuiunruj
quiarmaferre poterant, oi^uaginta'raillia Romae numerarentur . Tanderrij
crefcens Vrbis potentia ad quadringenties quinquagies miilia peruenit.
Quare
166 QVARE ROMA, SEV ALL€ VRB^S, &c.
Qiiaie autem Romanaincunabiilacum ad tam immenfani potentiamexcrc- ^
uerint ; multitudinem autem illam raro tranfcenderint ? Quod quidcnij
de alijs pluribus Italiae ciuitatibus Venetijs, Medioiano, &c. quseri eadem
prorfusrationepoteft^quippequaeScipfe anteannos quadringentos tanta
Ciuium multitudine , quanta hodie conftiterunt .
Suntquipeftem, bella , annonsecaritatem , aliaque accufent. At certe
friuola haecquerela . Quaelibet hominum stas fenfitgralTanrem peftera': plu-
res olim in prslijs excidere quam nunc ; quando aperto Marte veteres tunc
confligebant,vbitribushorismaiorexpirantium eratnumerus,quam aliquot
annisiamnunchoftisobtruncat. Hodie aperto Martenunquamferepugna-
tur. Muri hodielococlypeorum obieftantur , intra quos delitefcitur , e
quorumangulispleriqueinfidiose conficiuntur. Annonje&caritas ; tanu»
fanus quam infedtus aer femper fuit.mundofuaefemper fuerunt rerum vicifli-
tudines.-quodcumexhiftoriarum monumentis fatis conftet, longius noJL.
progrediar . ;_
AdferunthucnonnuIliDeiimmotamvoluntatem , fatalemque crdinatio- "
nem» cur au^flse vrbes , vt ab initio , hodie non itidem augeantur . Verum_,
hocnemini dubium : quoniam illa funtmediaquibusvfadiuinaprouidentia»
pauca'muItiplicat&auget;au<flavero intracertasmetascohibet , vlterius
vt progredi non queant : in gubernando tanien naturse curfu caufas fecundas
nonreijcit.
Pro qujeftionis folutione, ita refponfioni fatisfaciam ; vt non tam ad ciuita*
tes , qu3B nuraero Ciuium non amplius augentur , fed etiam ad vniuerfum hoc
mundi theatrum applicari haec refponfio poffit . Multitudincm ciuitatis aut
a virtute generatiua , aut a nutritiua proficifci . Virtus generatiua vfque huc
fuifimilis ; aut faltem ita comparata, qualisfuitante trianiilliaannorunu..
^que enim hominesvitam protrahuntpraefentitempore &ad fufcipiendam
prolemmodoaptifuntjatq; temporeDauidis,Moyfis,vt habemusinpfal.89.
DiesannorumnoJlrornmJHipJis feptuaginta annis : Ji autem in potentatibus t
( ideft robuftioribus ) oBoginta annis ^ amplius , eorum lahor & dolor . Q^
Qiiando igitur virtus generatiua non obftaret > tunc vrbium Jncre-
mentaeffentinfinita ; poftquam vero in infinitvmnon augentur » neceffeeft
fateri rem omnem imputandam inopi.^c alimentornra , {ti\ nutritiuaevirtuti .
ix inopsajii. Alimenta aut ex noftra tellure aut peregrina petuntur: omnifque vrbis in-
TuT^-Hfriri'^ crementaviifluaiibusaliundeinuedisiuuantur . Vtautemobtineamus fru-
tts. .1;;," "' iTientumexIongeremotis terrisnobisaduehi , eftvtvirtus attra£liua tanta-
rum fit virium , quaj vincant falebras & afperitates regionum , vallium pro-
funditates , impetus torrentium > pericula maris , infidias piratarum , inftabi-
lilitatem ventorum , magnitudinem fumptuum, incommoditates viarum.,,
inuidiamvicinorum j inimicitias hoftium > tempus vedlurae > annona; cari-
tatem in ijslocis vnde merces afportantur , diftidia natlonum , difparitatem
reIigionis,&c. Haecomniapariter cura incremento , & decremento vrbis
accrefcunt , & decrefcunt : donec eo deueniant potentiae » vt human» inui- j)
dias, & odio nullus amplius detur locus ?
Quis enim vnquam perfuaferitmercatori , vt fruraenta ex India Romam
mittat: aut vt Romanuseaindeexpeaet ? Facautemvtrimquemitti &ex-
pcaari , quis in regionibus illis pollicebitur laetos & vberriraos frugum pro-
uentus, populorum amicitias, & pacem? commeatus &itinera tutaP.-^ut quo
padto Romam inuehentur frumentaillsefis aurigis, aut baiulis ne labori fuc-
cumbant, & fine fortunarum difpendio eant .
Vel vnicu de his impedimetis iufficit ad difijciendii vrbium ciues externo
auxilio deftitutos;totvero &tantisincoramoditatibus imraerfos.etia difper-
oendum. Velvnicacaritasfamis.beliique violentia? impedimentanegotia-
tionum,aIi2quefatvJrium habentadcoramouendosciues ,vtveluthirundi-
r.es
QVARE ROMA, SEV ALl^ VHBIiS, dcc. 177
^ r.es aduentante hyeme alio fe recipiant . Ordinaria ciuitatum magnitudo
Cdnfillitinhis terminis.quibusvix contentseeirepoflunt . Omnis vero ci-
uitas.quaealimentaaliijndepcrpr.tdidas incommoditates contrahit , diu
durare nequit . Sic cnim affedtus eft quifque, vC omnes opportunitates.quje
obuias patent » diligentiflime captet .
Accedithuc, quod vrbes maiorescaritatibusfacilius fubiaceant , quaii!
minoreS ; quod phiribus ahmentis egent . Grauius enim peitis iliis immorari
folet , quia lues ilia vibes hominibus piuribus abundantes vehementiore c6-
tagioafficit» quam pagos vbiniinor efthominum frequentia. A magnis vr-
bibus nihiiillorum abelt, qua; luprarecenfuimus; cumquoque pluribusin-
digeant , quse ex fe mutuari nequeunt . Hinc effedum eft vt quamuis eadem
vis gencrandse proiis; & in primis Romaj aufpicijs» & in eiufdem flore per-
manfcrit in ciuibus ; nihiiominus vt quafi pede fixo vis illa fubftiterit,fatis dif-
ficile fuit ; quia virtusnutritiuaaltiusafcendcre nequiuit . Subfequentibus
temporibus , cum vi£lualia magis magifque deficerent , aut nulla iun^la funt
B matrimonia , aut quando iunda fint , liberi tamen egeftate prefli , animo ab
educandaproie abiec^o , ex patria meJiorem fortunam perich'taturimigra-
nint . Huic malo Romani vt tempeftiue occurrerent , colonias deduxerunt;
vt quafi plantae alibi tranflate latior illis anfa prasberetur ad conimodioreni_.
vitsfuftentationem .
Sicquoquegenus humanumcertum numerumattingit; vnquam cancellos
quibus fe ipfum quaficircumdedit, tranfgreflTum . Abieruntfupratriamillia
annorum; cumnon minoratquenunc eftinmundoviuerethominumcopia.
Frudtusenim terr«e non fufficiuntpluribusalendis . In Mefopotamiaprimii
genushumanumaugefcerecoepit : inde progrefl!u temporisinoranes terra;
fines cft diffufum . Tandem repletacontinentelnfulsehabitare coeptje; do-
nec tandem multis vertentibus annisetiamillasregiones , quas hodieNo-
iium mundum appellant , occuparunt.
In Guinca adeo paupercs , & egeni plerique viuunt, vt fuos filios admo-
p dum viii pretioMaurisvendatin Barbariam addu<fturis ; airt Lufitanisven-
dunt in nouas Inlulas adducendos , aut Caltilianis in nouas infulas ablegan-
dos . Idem quoqueacciditinPeru, cuiusincoI« liberos fuosnullofcrepre-
tio vendunt proximo cuique obuio , Ad hanc calamitatem cbgit egeftas»
quae fere impofllbilem reddit fobolis educationem . Tartari 6c Arabes ex
foloraptuviuunt . Nafaceni & Cafri planeferiin Aetiopia» fimiliter exrap-
tu vitam ducunt.naufragosdepredantes.-idquodfepiusexperti funtLufita-ni.
Neque obfcurum cuiquam puto , Gallos , Teutones , Gothos, Vngaros ,
Tartaros , aiiofque populos , cum patria anguftior efl"et ? quam vt omnes ca-
peret,& aleret; haud iemelinexteras rcgiotres eieiflis incolismtgraffe. Hinc
intra aliq«ot iaecula tot rautationes paflim in Europa atque Afia , quarum re-
giones atque vrbesaduentitiagens pulfis primis colonis occupauit . Ratio
in promptu eft : aut enim nimiamincolarum multitudinempatrianontcre-
bat ;autir.eliorisvitge alibi ducendoe defiderioillitenebantur.
Indeeiiam expaupcrtatismiferiaiubortae pta;daiiones , & latrocinia..:
D inde ctiam ex ditionis incapacitate tot contentiones & controuerfi* finium
hercifcundorura : limites , foff^ , fepes , maceri,^ , &c. quibus praedia circum-
damus , cuftodes vuarum 8c frugum , fores aedium , fer«, & peifuli , canes ap-
pofiti > fatis arguunt mundi anguftiam.qua; tenuius neceffaria fuppeditat, mi-
nufque defideria explet . Quid commemorem cruenta arma , in qu.v inuice
procumbimus ? quid faeua , & diuturna bella omnia proruentia ? quid com-
meatus , raunitiones > praefidia , expeditiones , quid muros ?
Neque h«cfoIum malorumfcaturigoomnia continet . Accedunt eninu,
prajterea Ibli fteriliLates , annonas carit3tes,occult.E 6c peftifcras coeli influen-
ti« , morbicontagiofi , peftis , terrsmotus , inundationes maris , aiiarumqaej
aqua-
168 QVARE ROMA, SEV ALI.€ VRBES, (Scc.
aquarum.&innumeraalia . An non Jiis omnibus& finguli;;fatisefficax vis A
inelleucrtendi vrbes > transferendiregna , nunc hos nunc iliosincolaseij-
ciendiPQuxcumitafinrjner.ioeft, quiiair. nonvidet caufam , quare Vrbs
nof^raRoma,&humani generis originalisftatushodiefubriitat , nec vlte-
riusdilatetur .-quoniamhabitus & natura fttusillius non amplius ferre ncc
propagaie valet.
Q.uare autem noftris hifce temporibus haec noftra Vrbs Roma ad tot cen-
tenahominumraiiliaiterum non accrefcatj vt iarotumfub primislmperato-
ribuspermanferunt?Ec facilisinhoc foIutIo;iiquidempriici illi Romanito-
ti fere oibi tunc dominabantur ; & vndique ad Vrbem omnia ad vi(flum>
tant.^mukitudinisnecelTariacorfluebant; quoruni Imperiumcum iam de-
feceri t , & diminuta etiamad Vrbem commercia eorum , quae ad vidtim funt
neceiTaria: nec mirum defecerint etiamillacentenahominuramillia,nec am-
plius accrefcere valeant .
imperutvhiad Quod ex alimefitorum incpia , feu alio educationisdefeiftu proccflerit»
/iimmumferHe' ythaiC noftta Vrbs , fcii alia Orb/s parsin maioremhominumcopiamnon., -K
ier.surawpiins. augeatur lam vidimus . Quibusnon pigetalteram adnedtere caulam; vt Im-
peria.vbi adfumnia cacuminaperuenerunt,"rurfusdeorfum ferantur,prom.-
ptiiTima caufa eft. Hoc Kamque naturaiehabentomnia viuentia corpora»
vt fupra conftitutum terminum ampUus tranfcendere non valeant; hoc idem
teftaturPhilofophus lib. 4. de Generat. animal. cap. 4. Terficiendi cuiufque
animalis certn eH magnitudo ,tt'.m<icimaii4( , tum nd minus , quem terminum
non fn^ergYcdiuntur yVtnjelmaioravel minora euadant . Etidem libro i.Phy-
iic. cap.4.inquit: ^uod impojfihile eH carnerti ,aut os , aut aliquid aliud^qui'
fumquemagnitudineiautin maiusautinminus . Cura vero Refpublica noiLj
aliud fitquamcorpusexcorporibusplunbus conftitutum ad ben^ viuen-
dum>certam propterea dimenfioncm ad eius conferuationem neceftariam re-
foexit Liuius Decad. prima lib. i. ibi . Donecad ea tempora peruenerunt , vt
wagnitudine propria labcrarent . Quoscertosterrcinos VrbsRoma egreiTa-,)
facile inRegum Imperium eftdeuoluta.quod bene Tacitusintellexitin per- r-
Ibna Gaibx hift. i. Si immenfim Imperij corpus stare » ac librari Jine ReBore
pofet } dignusjeram ? a quo Refpublicainciperet . Immenfum (iquidem Imperiii
libertateraferre non poterat : & quamuis magna pofTidere exoptandum vi-
Jeatur , non proptereaidfemper, & omnibus corponbusbonura ei-t ; inde
J^ugufiusex Tacito Ann. lib. i.. Addideratque Confilium coercendiintra ter-
minoslmperium. Id etiara demonftratur inlfatuaDanielis c.2.qu,^ Imperio-
■rum,qu?eaDeoconiminuta &confumpta iunt, eft typus apudinterpretes ;
cuius pedes ex limo terras dum caput aureum vix affumpferunt ; abfciffus eft
japis de monte , percuflit ffatuam in pedibus > comminuit teftam & ferrum,
& aes> &argentum j&aurum ; quiafapientia &fortitudoDeifunt) & ip-
feniurat tempora & state^Sjtransfert Regna atque conftituit, vt did. cap.7.
curo ex Philofcphoinafcenfu & defcenfumundicircuitusconfiftit ; cuius
humana potentiaexlob. 14. Fugii velut vmhra , & numquamifi eodem fia--
iup?rmattet. £t in pfalm. 72. Deiecifii eos dum alleuarentur . Vnde D. Gre-
gor. lib. 17. Moral. in ea verbalobcap. 5. Omnis caroftemm ,inq{iit : Carna~ O
Jis ghria dum nitet cadit ; dum apud fe exioUitur , repentino interceptafim ter^.
min^tur . Sic namque aurarum fiatu in altum fiipula rapitur j fed cafu cott'
citoadimareuocatur . Sic ad nubila fumus extollitur , fed repenteinnihihm
tumefcendo difiipatur . Sic ab infimis uebula defiendendo f erigit ; fed exortus
tancfolis radius, acfinonfuerit, abHergit . Sicjpumofe aquarum butU inchoan.,
tibusfiuuijsexcitat<e , ab intimis certatim prodeunt y fd eo cderius diruptade-
pereunt , quo infiatec citius extenduntur . Cumque excrefcunt vt appareant , rre-
fcendo peragunt nefubfifiant .
Quanta enim virium potentisque Imperio cft acceflio , tanta virtutis di*
mi-
B
1-69 QVARE ROMA, S£V ALI/E VRBES, &c. 170
A «inutio fuccedit; &quo rtgnoromcpcsruDtaccaituiariores, UDtoitircr
tirtutii cuitura. Sub AuguKo Csiare m luBUBOgradu pctecr,^^ autijori-
tatisRoraanapoiijia dabat: fcd fub Tibeno Tolopratcs virtateni premere,
idque la tiies mag:> maeiicue rjbCaligoia.aiiilqnecoepertrat. Fordtadise
fua Vefpananusrero Roma.-arr, :ere reftitoerat,quaa Doiaitiaaui vitiis 6ac
cenuo protriuir. Nec rr.ror e.-at v rcus Traiani, qoi Reicpablicam ad pri-
ftinum lta:i.'.T; c:2v. p;:';'.iT..r.;o reddcebat; led retroftaiiaifnbiaprarertor»
vfque dum p^ar.e ...cueria ru:c.
QHamuis autem i^epius deinds inftauratum R o m :--■.. t Irpenumaliqoan-
diu cor.k-rusretu:, pcr:-H:in£ tamec lUod virtoti;r. . :. c.r.,e.:.C£ fert acccp-
fjm. EieriiT Imperator Traiir.us H::pania : ADtcDicusPius Gallia; Sep-
timius Seuerus ArVjca : Aiessnder Mamrr.xa ; C.-a-i.-: D:-ri---'i A :ej2-
r.us MyUa: Paulus Sn-rrr.ia : Galcrius Dacia ; Cc :.:.;: ;.r .: v.:.Ti::.r; Ma-
oni f. Dardi-iia : T:.tziz'?.-: rc;:e;. .r::aura:or i.; cf:. v : :a:. . M. c^nia
oriundiera-: . Iiera m Duce- evrerc; :; : ...-t. . c-c:.:.t v^rtus & ::::;::-
do noA Biir : ; r : : 3. ; ;t . c c r. • ■ e ." ; : . E ;: c 'j . : .; ; : a : . .' e e .: v , - e .- e P, : t i ;■. : : 'j tn
tortitndine.;- ■.::.:::: ::;::;:-: i:ce::ct2.:am . a: e : :: - : -t ;- ; ;r - c;^ ,
vt abfqoe a; ;;... - «..jrce ;-.:cc.i,:c .-Cuitere ; r.eci':. :.. .e ^ .:zi a.-.i.zz^
hiud potueri: .
Tameta vero Eai-baroram , e-:;::: !Tq':eTrr:3 " :~:- c::r"c5ei-
fe: ■ :;cr :ere tamen &ccr;:e'l: ;- : e v .ae.: , ^: e: :eT : :;; ;; ; : : pr:-
\:,\:..~. : .:...:juelpccTare cn:: . ;;.: .;.;;; j 5c non c:.i.T ^ _ci.:-.T, ..: : = _..; ^e-
rendis coepitrvtalibiproiixiusretuli.
Neque vero hoc mirum ; Imperium enim internisdcftitntnm viribus , tsx-
g'jumtempusir.uid:s&: hofribus reiuftari poteil ; Imperiom Hiipanis intc-
ftina cliieattritumintratriz :ta mer:"e5in MaororompoteHatemdeaenit.
Cor..::r ::-.opo'itannmeoc t:: ;t::c : ; : :: -.nsintrapaucosaanos cmdei:£-
fimam Turc« domina: r,:"::. Q; x r : : iiifidionim»Iaxoam»'a?io-
ruTC: v;-;?:jm cjm "- "..■.':;: .- : :' : - : ,- .. : :-T:--e aliqdando vigoe-
rin: ,-v ^ :: p :.T.cT. :e::i:r i.:^_: : :; . , cein vero domtorins
fe:e Orbii Jam.niu.:i ^e.-.^^e:, sbester;- aris Nadonibusfuba<flnm^
deuaita:u.T3> 5cqaatj attritu.Ti ..- : t;^-.: ::o . e - n eftiUnd GaJeniaxio-
nijj T ' :; :. : ieoptimaco;:: f -.: t::.i: .'."-^.if /t «;■,':;.: V;'-;; . K^jut
d::ijrur; '..:.:: : :::fjfeetl, vt :k '.i^iT:^: .x.,Ji:.i:.ir .
A!:iu5p.'D-'e;tu5 ;'j.ti ^dtu.t; I.T.:er;;, 3cnoitr2 Vrbls cunc^larum .-rolum
C3mpe.Td:jra , mi;e.:::- t . :■: . -c..T.:a:e.T. e - - :ins ; az:: v: ::'core 5cQ-
Biu.D n i! -" ^ ■ ■> : ' ^ ' .'.--.. ^ - ^ ,--.,_,, - ^ j^^ y..'. V , : e : ; : ,
Sedc :':-.:': :c . r.:..::c ■ J:\zz;
Tircs&terr c :i.2 •. : : : e
)
. * - .. ^ .
D
tarre- e* i- :;,:•::? " ^ ::■: :^: ::-':: :t :: :.-
m 0 : 0 : - : ■ ^ : , ;■:■■: c :: t . e :.:; e = . ..: ..:...;:;:- • . : ' e . . .■; : , e : e t ?
&:-::..:.: ;\:- - : . :: :;i fereamoenitat: c ..- - -e:.: , s: - e i: : c
po.t to: ;-;-,-;- - ' ■ ■ :■. G ::'.:":: -^ ' ■ ; , Vi-.::'.:-
fUiD , wC 1- c .- ^o c ii _ _ - -ij.i ; cc i..c:j:u ij j.:c i. _ : - .;.; .:c-...-.::s CC '.'i.::.*
tiones .
Nec aliande li2c R:~. ■ - ;:-:;; ^e , cj:T:e.':- rccTmcntc, &
op:: ■:; r:;c:;r::: 2: ; - e :: :: ceT R ec : c ..C5 c: naiis ; ^deqoibof
et;aTi ;.-! ieqje ::..:: 3 . -C .•;: : ;.:;-■• .■; c - : c ;e:e : ex o&S Impciaffl.*
iam undatuTi t ;.r. cj pzim- ....^ .■; .: .. : .::.-; p :> ..ce:r , rcligionc dini-
Ci quam iominatione tcrrena illuJ videaT. js ,
DeRotT:2,RoTar;c:eiTC = :^f:i z. : m ::. i dt..'z i''z '. ~.::-.~ : : ■'.z:'.
cnimEtiiiJiCiScriptorsj e.zapr.-Cic; ....:: r;:e-:;:ic:cj.i:ic-:rc::::
li ; AZTIc.-
172
171 QVARE ROMA, SEV ALU VRBES, &c.
AETERNVM forelmperium&Vrbemdixerunt : certiiisautem.&indu- (^
bitanter CHRISTVS Redemptor nofter deCatholicaRomanaEcclefia-»
teftatuscft; ex quo fuprafirmam Petramfit ilJa .fundata; vtcontraillanu
nonfint portaelnferipraeualiturae ; ac etiam vfque ad raundi finera fit ea-
dempermanfura.
FINIS PRIM>£ PARTIS.
/^
PARS
* PARS SECVNDA."
VRbis & Ron^ani Imperij exordiLini ^, progreffum , (iiblimi-
racemi necnon declinacionem & itemm reftaurationem
eorundemperitrinximus: qu«bus moribus & inititutis Romana
maieftas tampotensdeuenerit, modoindagabimus. Hicquo-
que protana iungemus facris , 6c lacra profanis j 6c pafsim exter^
noruai ope noftris Iiicubrationibus hicem feremusi vtnexupro-
fanareddanturiacra, facra fiant illuftriora . Apoftolu? namque
cumGentiIiumproduxi(ret ient^ntiam, Ecclefiafticam eoipib
redditam dixit CmCtiJis HicrQnymus in epiftoIa,quam ad Deme-
•n triadam icripfit , ait enim : Matronarum maritis a feculo feruientium ,
tihi confortia de<;linentur -. &infra: Venenata fmt huiufmodi confabulatio"
ttes: fuperquarum damnatione SECVLAREM l^ERSVM ajfumens ApofiolHS i
FECIT ECCLESIASTICVM . Corrumpunt mores bono^ confabulationes mala .
Hoc exemplo nos quoque a Gentilibus fumimus , vt qucE noftr^
proi^ana funt , ad facra transferamus . Et primo de Romanorum
Triumphis plura cognofcemus .
De Triumphis Romanorum,
Cap. I.
Voniam res nulla adco virtutem excitat , quani fpes ipfa praemlj , quod
eft Jionor; hinc mos vbique omnium pene gentium fuitjvt bellicae glo-
rix memoriam illae ad pofteros tranfmittcrent; inde arma hoftibus direpta^
domi adpoftesaffigebant» aut temphs e tholo fufpendebant , arcus, tro-
phnea» aras , ftatuas erigebant; necnon triumphos ducebant : cuius veftigia^
inaer«, 5croarmoredefixa]itterifu«,acmonumentis proditain omnem con-
fequentis temporisaetatem perdurarent. Nam icin hiftorlafacra Regu.n-»
lib.i.cap. 2i.£nfis Goliath pallioinuoiutus apud Abimelech facerdotem_,
Deo confecratus 5c valuis aftixus eft . Hinc etum Virg. Aeneid.lib.j.
Multaquepraterea ptcrisjnpofiibus armay
Captiui pendent currus , curudque fecures ,
Et crifitt capitum , <^ portarum ingentia clauHr^ ,
Spiculaque> clypeique > ereptaque raflra carinis .
Siliuslib. 6.
Affixiclypei , curru/que&^iculanota,
Jj Aedibus in paruis , magni monumenta triumphi .
In Arcubus raaxime prifcorum Imperatorum memoriaferuabatur : fiquidem jjc^^ch trUra-
cuminijsfpoliahoftibusdirepta, trophaea, oppidacapta, hoftiumarma_., phaii.
captiuorum greges, res ab Imperatoribus gelt^ exculperentur . Claudiano
lib. 3. StiHcon.
Indutofque arcus fpolys , aquataque templa Nubibus ,
Idem Panegyr.4.
Aeraque vefiitis numerofi puppe columnis )
• ' ' fpolijfque micantes
Inttumeros arc^s . ^
Y luuenal.
174 DE TRIVMPHIS ROMANORVM.
luuenal. Satyr. 10. Jf^
Summo trjfiis captiuus in arcu .
Prudent. lib. 2. in Sjmmacli.
. Trujira tgitur currus fummo miramur in arcu
^uadrijugos > jiantefque duces in curribus altis,
Sub pedibufque ducum captiuos poplite Jlexo
Ad iuga deprejfos , manibufque in terga retortis .
Et fufpenfa graui telorum fragmina trunco .
RomJE in arcu Titi marmoreo exculptus adhuc apparet Imperator in curru
fedensab alata vi£loriacoronatur :curruipraeferturArcafoederis inter lu-
daicafpolia. Altera parteTabuIaE Mofaycae, Menfaaurea, Candelabrum
aureum > & varia templi Mofayci vafa . In quibyfdam arcubus expreflToe pu-
gnoe nanales & tcrreftres cuni varijs machinis bellicis & armis, quod in arcu
Septimi) videreeft adradicesCapitoIij . In arcuMagniConftantini excul-
ptum ell bellum in Maxentium , cui etiam iacenti Conftantinus equo admil- ^
foinlultansminatur. ^
Trophia. TropIiJea ex fpoHjs caeforumhoftiumfiebant. Conftruebantur elapide>
marmore,trunco arboris, «re . Paufaniasin Atticis ; Lapidem parium du-
cebant adponendum trophaum. Cicero2. deFinibus : Thebaniteneuminjini-
bus flatuerunt troph^um . Veteres arborum truncis vfi. lo. Aeneid.
Uxuuiafque 'viri tua pinus habebit .
Claud. lib.i.inRuffin.
Et hoWles fufpendit in arbore criHas .
Et ad fepulcra fortium trophaeum appofitum, Virg. 1 1. Aeneid.
Ingentem quercum , decifs "vndique ramis ,
Confiituit tumulo ^ fulgentiaque induit arma ,
Alezenti Ducis exuuias , tibi magne trophaum
Bellipotens: aptat rorantes Janguine crijlasy
Telaque trunca viri , & bis fex thoraca petitum ,
Terfojfumque locis . Q^
Prudcntius lib.z.in Symmachum.
Visdecoraretuum ditiJJimaRomaSenatumf
Sufpende exuuias armis , & fanguine captas ,
Congere caforuw 'viBrix diademata Regum .
Praefeferebant Trophaea fpeciem quandam Crucis , vt docetCyprianus iiL,
Symbolum, & 0(^auius in Minutio; Troph^a 'veflra viSiricianon tantum
JimplicisCrucis faciem, "verum & affixi imitantur . Et luftinusin Apolog. 2.
Signa vejlra militaria figura huius Crucis poteHatem declarant : ipfa enim Tro-
ph^a 1 pf^r qu<eprogreffus •vefirivbique fiunt , Imperif , &poteJlatis huius, qua
in Cruce efl ,fgna ofiendunt . Interdum columnae , arae, & turres pro trophasis
fuere. Quod Herodotusde Sefoftri lib.2. AntiquiorescolumnxBatuis, qualis
C. Menio vi^isLatinis, C. Duilio Poenisinforo pojitaejl. De Arif TuIIius l.i j.
ad familiares : In Amanomonte ar^t funt Alexandri. Tertuil.de Paliio: Poji
trinas Pompei/ aras. Dc Turribus Florus hb.3. cap.2. inquit : Viilis Allobro-
gibusDomitiusAenobarbmy ^ Fabius Maximus faxeas erexere turres , &de- LJ
fuper exornata armis hojiilibus troph<ea .
Triumphum ab exultatione di(flum eftevultlfidorus. Zonerasvero&
alijquafiquodplebs, equites, fenatus ter lo triumphecansrent. Tibull.
Iib.2. Eleg. 5.
Ipfe gerens laurum , lauro diuilius agrefli 1
Mites io magna voce triumphe canam ,
Ouid. iib.4. Triftium eleg.2.
. loque
Miles , io magna voce triumphe canet ,
Idem
Triumphus,
DE TRIVMPHIS ROMANORVM. 175
^ Idem eleg. 2. Amor.
Vulgiis io magna voce triuntphe canet .
Bacchusprimusomniijm India fubaift^triumpliumduxifle dicitui*, Dio- Apudquostris.
dor.Sk:uluslib.4. Plinitjslib.8.cap.s;6. Aegypti Rex Sefoltris triumphi fpe* fhusmv/kt
ciem quamdam exhibuit,quicvi(flisRegibusfortefingulos ad currum iiige-
bat» Plinius Iib.3 j.cap 3. & dum templa & vrbes inibac, quatuor Rcges fub-
iugabat, Diodoruslib.3. de Alexandri triumpho Babylonem ineunte vid^o
Darioj QjCurtiusIib-?. 6caliisplurimisomiilisHeraclius vidlor e Perfidt.
venerabilemChriftiDominiCruceraePerfidereferens, triumphum duxit ,
refert Zoneras, ac etiam Cedrenus fic inquit : Cum acciamationibus (lif-- plaujit
exceptiu JpleudidcaSenatu d^ Populo . Crux in curru cMo aureo tefiapr<eiba1:
fecjuebatur ipfe laurum tenens : Populus Vrbis cum ImperatoreConJlantino He-
radij filio, & Patriarcha Sergio olea ramos manibus gefiantes & lampades ,
Hcraclium excepermt i ^ Peogrntias, hymnofqu^ canentes in Regiam dedur
xerunt .
B Romxpriraumtriumphiauiflorem Romuium fuilTe conftac. Is eaim A,-
croneoccifoj exercitu viiftorereducflojfpoliaducis hortiumc«IifufpeHfa_;,
fabricato ad id apte ferculo , gerens, in Capitolium afcendic; ibique ea cum
ad qucrcum Pafloribus facram depofuilfet , fimul cum dono defignauic, tem-
plo louis fines,cognomenq;addidit Deo Feretrio; legedus ea de re Liuius l.i.
Piutarch. his verbis : ^uercum excidit proceram , & troph<eimore formauitt
fingulaque AcronisarmaorMnecircumBruxit: ipfe autem vefte fuccin&usy ca-
put comatum laurea caronauit . Hoc initinm triuinphi fuithumilefinecurru,
Ijae equo , fpeciem verius trophxi, quam triumphi. Icerum RQtnulum triuni-
phafle Veijscaptisfcribit Dionyf.lib.2.
Romulusauiftoritatc Regia quamquain fibi triumphum prlmum adorna- fj^'/''!"^^'^^
tieriC: deinde Senatus, aut PapuU decreto, vel vtriufqueconfenfu opus fuit,
Ipfaetiam ornamentatriumphaliafub Iniperatoribus S.G. data- Tacitusin.,
Agricola inquit : Igitur triumphnlia ornantenta , & iilu/lris fiatu£ honorem, &
quictjuidpro triumpho datur , multo verborum honore cumulata decerni Agri-
^ coU in Senatu iubet Damitianus. Vefpafiano & Tito a Senatu decretus trium-
phus, lofeph. lib.7. C.16. olim aufloritas Senatus necelTariafuitjLiuins lib.3.
Tum primum fine audoritate Senatus populi iufTu triumphatum eft a M.Va-
lerio & Horatio. Zoneras tom.a. Tribuni viplurimura petentibus triura-
phuraaduerfabantur. Liiiiwslib, 38. ScSalluftius, Plutarchus, 6c Valerius
lib. 5. capit. 4.
Nonpropcer folamvi^orlam dacretus efttriumphus, kd folumei qui Im- Snets7r%
periumauxit» aut quinque hoftium ralllia interemit. Valcrius Max.lib.2. /-iw;
cap.3. Pro au<fto Imperio non pro rccuperatis, quae Populi Romani fuifTent,
triumphusdecernitur. Scipioniob recuperatas Hifpaniastriuraphusnon
datus . Ammianus Marc. lib. 1 6. exagitat triumphun^ Conftanlij , quod eius
idonea caufa nulla fuerit. L. Marius & M. Cato Trib. Pleb. tuleruntlegenu,
qualmperatoribnsminaturpoena, qui hoftium occiforum in prielio, aut
amilTorum Ciuium falfum nuraerum litteris Senatu aufiefTentreferre . Valer.
D Max. di(flocap.3.
Triumphipetendiius tantum habuerunt Confules & Pr.ietores, qui fuis Quiius titere-
aufpicijs bellum gererent . Piutiirch.in Pompeio.quodnonmodoinmaiori *"
Triumpho , fed & in ouatione feruatum . Liuiuslib.25. Scipio taroen raaior»
8c Pompcius finc raagiftratu re gefta triumpharunt , Lentulus etiara ouauit>
Cicero ; ,^'d tam inauditum , quam equitem Romanum triumphare .? at Pom-
peiustriumphauit . Liuius iib.28. Nemo, qui fine MagtHratu rem gefprt, ad
^ eam diem triumphauit : Pompeius 24. annos natus adhuc eques Romanus., quod
uemini contigerat, ex jfrica triumphauit . Pr.^tores triumphafTe nemo eft, qui
-dubitec, Liuius Iib.4.9. Ptaetores triumphafle ex Hilpania fcribit. Caprx^
Y 3 au tem
tut ,
ir6 DE TRIVMPHIS ROMANORVxM.
autem & opprefla ab Iraperatoribus Republica pro eorum libidine decreti ^
triumphi. Sueton. in Auguft. cap.38. Necparcior iti bellica virtute homranJa ,
Jhper 30. ducibus iuJioitriumphos,\(!^ aliquantopluribus triumphalia ornamenta
decerttenda curauit . Apud Valer. Max. lib.4. Summa moderatio C. Claudij Ne-
ronis fuiti quicumLiuySalittatoris in opprimendo Afdrubale gloria particeps
fui/Iet ; tamett eum triumphantem equo fequi , quam triumpho , quem ei Senatus
aque decreueraty vti maluit; quarejtne curru triumphauit .
vhitttituttrii. Triumphum petentes extra Vrbem morari foliti > Liuius lib. 42. Ad adem
phm. Bellott£ Settatus ei datus efly pofiulatoque frufira triumpho ; in mente Albano ,
quod iam in morem^venerat, njt Jine publica auBoritate fierety triumphauit .
Dionyf. lib. 1 1. Ipjilmperatores in Campo Martio cajlra metabantur > d <» ?o-
puloapparatum,Jumptufqueitt triumpho accipiebant . Etinfra: Apparatus om-
nis in Jiiburbijs fuit : neque interim in Vrbem tnibant Imperatores ; quod ^
tiomine Imperatoris , & iure triumphi exciderent , qui Vrbem ingrefftejjent .
Detmmne. ^"o genera triumphorum fuere : maior qui proprie Triumphus , & minor
quiOuatio» quem Diony[.iib.6. Peditumtriumphum , aclamoreoodi^um, ^
vt putat Feftus . Pofthumio Tuberto omnium primo decreta ouatio > qui pe-
despompamvidoriaeduxit, narrante Piiniolib. i j. c.29. Ita ScMaifurius
Sabinus apud Geiiium lib. 5;.capit. 6. Poftea equis ouantes ingreftifunt.
Sueton. tamen Tiberium cum curru ve£tum fcribit iib.3. cap.9. ibi : Trium^
fhalibus ornamentis honoratusj nouo necattteacuiquamgetterehonoristributo :
Caflioddr. ad pfalm. 19. Duo apud antiquos erant genera triumphorum , 'unum
maius in curribus y quod laureatum dicebatur; aliud mittusinequis, quodoua^
tio ttuncupabatur .Symmzch. lib.io. ep.22. Vt ouantesequorumdorfagejtarent;
•vt triumphantes currus inueheret.
rnsdoKit mMi. ^^ Imperatore cum per Vrbeni in CapitoIIum curru inueheretur , refert
uttyus. __ Zonetzs: Triumphalihabituornatus , armillis Jumptis i laurea redimitus , &
ramum dexteratenensy populum cottuocabat; d^ militibus publich quibufdam
etiam feorjim laudatis y pecuttiam donabant, & ornamenta , armHlasy haflas
Jine ferroy & coronas alijs aureas , alijs argenteas , exprejjo in ijs nomine , ^fa- /^
cinorcviri. Limuslih. ^g. Fuluius multos eo diepriufquam in Vrbem inuehere-
tur ittCircoFlamittio , Prtefeilos , Equites, Cettturiones Romanos y fociojque do-
nis militaribus dottauit : militibus ex prada 2%.denarios diuijity duplex Centu-
riottiy triplex Equiti . & idem lib.40. ^.Fuluius Ftaccus Celtiberis viBis , mili-
tibus deprdda quinquagenos denarios deTit, duplex Cettturionibus, triplex equi-
ti y tatttundem focijs Latitti nominis, d* Bipendium omnibus duplex. Et idem de
P. Aemilio lib.45. Pediti itt Jingules dati cettteni <eris , duplex Centurioni , tri-
plexequiti: tantumpediti daturum fuijje credunt , Ji aut non refragati honori
eius fuijjent , aut benign^ hac ipja fumma nunciata acclamajjent . Dona , qui-
bus donati erant milites in triumpho & ludis pr^eferebant . Liuius lib.39. de
Triumpho Manlij .• Multiomnium ordinumdonati militaribus doms , currum
fecuti Juttt . & idem lib. i o. Pedites , Equites injignes donis tranjiere, ac tranjue-
Bi futtt: multaciuicceCorotta, VaUares,& Murales cottJpe&£ . Milites etiam
praEdifla dona in larario afferuabant tanquam ornamentageneris , vt Magi-
ilratusornamenta magiftratuum , quos gefterant . Cicero Philip 3. Injignia , D
^ orttamenta getteris , nominis , honoris . & idem in Catilinam ; In animis ergo
noHris omnes triumphos noflros, oraamettta omnia honoris, monumenta gloria,
ittjigttia condi volo,
Decercnis . Dc Coronis militaribus fingulare eft illud, quod refert Zoneras in Camil-
lo ibi', coronas Imperator alijs aureas , alijs dabat argenteas , Si quis enim_.
primum raoenia hoftium infcendiffet , coronse muri forma imprefTa ; ft oppi-
dum , aut caftellumexpugnafTet , eiusimago infculpta : finauali prselio vice-
rat, nauis; jGiequo, eqni autahcuiusrei equeftris; quiciuem e pugna, obfi-
dione , alioirepericuloferuarat, maxima laude> tum vero qucrna corona-.>
QUX
I
DE TRIVMPHIS ROMANORVM. 177
^ qux aureis & argcteis dignior fuit,8c honoratior^donatus eft. Haec Zoneras.
Voluit Gellrus Muralem quafi quibufda muripinnisdecoratam. Feftus Val-
laremaureo vallodiftindam» Triumphalem rebus ablmperatoregcftisex-
culptam, Roftratam aureoroftroornatamvolunt, Quamquam Coronaeali-
quotfronde^, gramin?ae, iaureas» quernae fuerunt , inquibus ill^imagines
excudinon potuerunt. Dionyf.Iib.6. de P.Valerio Qonfule . DecoronaGra-
niinea inquit Piinius lib. 1 6. cap. 4. nuliam fuilTe iila nobiliorem ; Gemmat<e,
durea , /ualkres , murales , ciuide , iriumphaks poH hanc fuere . Graminea
nulli nift ab vniuerfo exercituferuato decreta ; csteras Imperatores dedere»
hanc foiura railes Imperatori : eadem vocatur Obfidionalis . Myrtea corona
vtebantur Imperatores, quiouantesVrbem introibant. Ouandi autem > &
non triumph^ndi caufa eft , cum aut beila non riteindifla , neque cum iufto
hoftegeftafunt, vtferuorum» piratarumque» aut deditione repentefadla,
incruentaquevidloria obuenit. Cui facilitati aptam effe Venerisfrondenij
crediderunt; quod non Martius fed quafi Venerius quidani triumphus fo-
-D rct . Hanc Myrteamcoronam M, CrafTus cum bello fugitiuorum confcffto
ouans rediret , infolentereftafpernatus; QuintusConf per gratiam faciun-
dumcurauit, vtiauro non myrto coronaretur .'Cicero orat. in Pifonem.
Geliius iib. J. cap.5. Piinius lilj.i J, cap.29, ^p^ ^^^^^^^ ^^
Laureamab Apollineeftedocet Aeiianusiib.j.cap.i.Sacrafemperhabi- ^oncJ.
ta, cuius ramum tenere foIiti> qui Deorum laudes canunt, Hefy chius. I^d cau-
fx fuit, cur laurea triumphisamica, ianitrix Caefarum , Pontificumque . Pli-
nius lib. i j. cap.30. Ha;c eadem Imperium portendere yifa; quod in Aiexan-
dro Seuerofa(^um, quo nafcente don^ilaurus iuxta Perfici arborem nata eft>
quam intra annum vicit> refcrt Lampridius . Hasc fuffimentum caedis hoftium
& purgatio. Plutarch. in Marceilo inquit ; ^ui triumphant, vtin lujlrationi'
bus exercitus folent , arma virofque coronantes , ^c Ex ilia arbore coronani-.
fibipangebantlmperatores, autfuebant, quiraos a R,omulo profeftus > vt
Dionyf. &Plutarch.voiunt, hinc Tacitus Hb.i. Annai. Vt ajfequi nomen Im-r.
Q peratorium , & deportare lauream pojfet . ^^ ^^^^^^ ^^ .._
Laureaeolimfueretriumphantiumcoronae, poftea praelatx funt aureae , vt jW/.
Gelliuslib.j. cap.6. Itaenim aureae effe coeperunt>vtiaureis locum fuum^
non ademerint : quemadmodum enim in triumpho railiteslaureatifuerunt,
vt participes triumphi effent ; & tamenvaliares> muraies> nauales, aureas
autipfi gefleruntautprsferri fibicurarunt: ita 8c Imperatores laurea redi-
miti, & aurea corona ornati, Liuiuslib.io. Tunicapalmata, corona triumpha-
lis laureaque. In ea infculptaj erant res ab eo geftae, ficuti in muralibus aurese
pinnx, in roftratis aureum roftrum, invaliaribusex auro vallumeratexpref-
Itim . Ingentem fuifle oportet hanc coronam » quae vix ab homine feriato &
fortiferri poflTet, luuenal. Satyr.ip.
I Magn<equecorona
Tantum orbem , qttanto cgruix non Jufficit vna ,
^uippetenet fudanshancpublicus, &JfbiConJul
Ne placeat, curru Jeruusportatur eodem.
jD Interim feruus is , qui a tergo coronam auream portabat , fuggerebat trium-
phanti, Refpicepoftte;Hominemmementote. Tertull. in Apo]og. Homi-
nem fe effetriumphans in illo fublimijjimo curru admonetur : fuggeriturenim ei
a tergo , Rejpice pojl te ; Hominem memento te . '^
Habitustriumphantis defcribitur a luuenal. Satyrio. pe hahituniie.
*C^^' Intuiiitalouisy&piSia ferrana ferentetn fi>aniii.
'^^x BxhumerisauUatogd. — -/'.viT"
Danunc&volucrem fceptroy qua Jurgitehurnot
lllinccornicinesi niueojqueadfrana ^uirites .
Regura Hetrufcoruminfignia funt Iraperij . Florus lib.'i. capit.'g. inquit:
178 I>£ TRIVMPHIS ROMANORVM.
E tufciaftfcestrabedyCuruleSi annuli,phaler£ ,palnJamenta,pratexta, cur- j^
rus , quatuor equi triumphatttium , togitpifije , tunicapalmattg , omnia denique
injfgttia Impery . Dionyf. lib. y. Vt^li Etrufci adtarquinium Prifcum attulerunt
auream coronam , fellam curukm > fceptrum , in cuius -vertice aquila , tunicam
purpuream aura injignitam , & togam purpuream piBam , qualem ami£ium Udo-
rum, &?erfarum Reges geilarunt : indeetiam decem fecures ad eum attulermt,
fingulasex fingulisvrbihusaccipientiS . De quibus Liuius lib. i. Meiiaud poe'
nitet eorum fcntentise eflei quibus & apparitores , Sc hoc genus ab Hecru-
fdsfinitimis; vnde fella curulis, vnde toga prxtexta fumptaeit, &c. Et
huiufraodi infignJbus vfos virostriumphalesliib Confulibus, referunt Liuius'
Scalij.
DecHrrn. Triumphalls currus rotundusfuitn^n abfimilis i)s, quorum vfus autin^
circojaucin belIis>ZonerasinCamiUo, Aureus erat, aucebarncus» inaura-
tusjgemmisfaspe ornatus . Eutvopiuslih.4.. Pauluf Aemilius triumphautt viBo
Verfeo in curru aureo . Ammian. Marcellin. lib. 1 6. Confiantius infidebat aureo
folus carpento , fulgenti clarituditte lapidim .jOuid. lib. i , Amor. e!eg.2. B
Jbis inauratis aureus ipferotis ,
In AurelianitriumphocurrusvnusfuicOdenati,argento> auro, gemmiso-
pcrofusatqusdiftinilus: altcr quem Rex Perfarum Aurehanodedit» ipfe»
quoquc pari operefabricatus. Deeburneo curru Ouid. lib.4. Trift, eleg.2.
Currus JpeBat eburneos. Tibuil Ub,i. eieg. S.Partabit nitidis currus eburnus
equis . Sunt fcribae , adminiftri , apparitores, lidores triumphantis. luuenal.
Satyr. 10. Niuei adfr<ena ^uirites . Pueri igitur Pr«textati eodcro curm cum
patreferebantur) adolefcentesin equis circumibbant, Eutropius iib.4. de^
Paulo Aemilio: In aureo CHrrutriumphantecum duob.is filijsvtroque latere
a^antibus . Sed Imperator , antequam currum infcenderet , e iiiggeftn apud
milites vota precefque concipiebat» vt lofephus lib.7. his verbis : D^ nutu
tb^Imperio, quorum nata&au^aresRomana, eandem pkcaiii propitiatique
feruate ...
Curruvef^ifunt bijugo, quadrijugo, fciago: nonnuili elephantis, leo- ^
mtiHU' nibus, ceruis . Nam deSefoitri, cuiuscurrum quatuor ^tgt% traherent, fu-
pradiximus. ftomje pHrirausequis triumphauit Romulus, referunt Dionyf.
Plutarchus. De Quadrigisalbis Ouid.j. dc Arte; ^attuor in niueisaureus
ibis equis. Liuius Jib. j. dc Camillo ; Ma.^ime confpe^us ipje efi curru equis al-
bisiun£lo, Vrbem inue&us , d^ff. Triumphauit elephantis luljus Cccfar apud
^ueton. ap-S?. Afeenditque Capitolium ad lumina , quatuor «lephantis deX'
tra atque finilira lychttuchos geftatttibus . ElephantiRomx iun£li primumfu-
bierccurrumPompeij Africano triumpho , quod prius India vi^i^^ trium-
phanteLiberoPatrememoratur: aitPIinius Jib 8 cap. a Leones M. Anto-
nius ad currum primus fabiunxit, Plinius lib.S. cap.5. Plutarch. in Antonio *
CurrusR.egi; tresfuerunt iw triumpho Aureliani apud Vopifcum ibi: Fuit
aliuscurrus quatuor Ceruis iunSius, qui fuifie dicitur Regis Gothorum , quo Ca-
pitolium Aurelianus iaue^us efl , d?-- Domitianusnon quadrijugo curru, fed
humerishominum inuehcbatur,aitPJin, in Panegyr, Alcxandcr pedes Pala-
tiumconfcenditapudXamprid. •::•- rrr»^ .-',:: D
, , Pliniuslib ^a.cap.i. Parem triiimphantis & ferui pubiici fortunamdicit,
X>e annttlo fer- . . , • i r • . i • • i
rea ^ reiiquo quod tnumpharentin anr ilo rerrco, qui aeque in digitotnumphantiserat»
orMtu, & ferui fortafTecoronam fuftinentis."fic triumphauit de lugurtha G. Marius.,
ikc. Minio illinebantur triuraphantium corpora; ita Camillus trium,phauit,
cum efTetminiumfacraBauAoritatis, Plin.Iib.35 cap.7. Jfidor. lib.iS.cap.a.
inquit : Inde & rubro colore perlittebatttur, quafi imitarentur diuini igttis efii^
giem ■, aut atheris , idefi louis fimilitudinem . Bullam infuper g.cftabant e collo
triumphantes inclufisintraeamremcdijs, quje crederentaduerfusinuidiam
vaiidilHma, MacrobJib.i. Saiiurnal. cap. 6.S!cut pr<ttexta AIagiftratuum>
ita
DE TRIVMPHIS ROMANORVM. 179
^ ita htiila geflamett erat triumphantium > inclufis intra eam remedijs , qute crede-
rent aduerfus inuidiam xialidijfima .
Cumextra Vrbemtriumphi apparatus facflus cflet > & dona militibus 3 ^^^/'^''*'""'*"
triuraphantedata, triumphali habituin currum Imperator confcendebat»
& in Vrbem porta triumphaiifercbatur.Cicero in Pifonem; ^uafiveroad
rempertineat, qua tuportaintrcrierisy modone triumphali, &c. Ha;c porta_»
erat in ea murorum parte.quas ab Adriani fcpulcro ad fandi Spiritus portam
producitur , qua iter ert ad Septimiam, dc qua lofephus lib. 7. TriumphaJis
portx mcrainerunt Tacitus iib.^. Sueton. in Auguft. cap. vlt. ait : Vt inter
aliaplura cenCuerint quidamfunus triumphaliporta ducendum . Dio hb-s^. In-
terdum per Capenam portam, quae nunc fan(^i Sebaftiani, duccbatur trium-
phus , quo refpexit Propert. lib.4..
Armaque cum tulero porttt "Votiua CapentC .
Fuit & Via triumphalis > qux a Campo Vaticano continuabatur in Capito.,.
lium e JapideTiburtino; tuit & Romse in TiberiPons triumphalis, cuius
B pilashodiequeexaqtiaeminentintcrAelium 6c Aurelium pontes , Neromu-
ris efFra«5lis more OJympionicarum in Vrbem introiuic> Xiphilin. in Nerone ;
Athenis cum Oh'?npionic£ Vrbem iniret, muri deijciebantur. Aelian.Iib.ia.C 58.
Cum diestriumphiaduenKfet, infinita multitudo Romse triumphantem-. e>Uiantepom.
cum Magiftratibus prseftalabatur per ea vbique loca, qu.« fpedando clfent p^.
idonea ; refert lofephus iib.7. cap,i6. ibi : Cuni dies antc indi£la eflet, qua
pompafuturacrattriuraphalis, nemo Rorase abfuit ex immenfa muJtitudine:
omnes autem quaft praeuenientes loca vbi vel confifterc poflTcnt» capiebant,
tatum reJir.quentes dumtaxat, quodpompae jraducendaefatiseiret. Populus
t^buIatisinCircisj & circaforum defixis, &aIiasVrbis partes , qu3e fpc-
<flando commodae erant occupantes> fpedlabant veftibus candidis amidi ;
omnia tepla aperta , & coronis plena , & fuffitibus : multi adminiftri , aJijque.
virgam ferentes, qui cohiberent eos > qui in medium temere conflucbanc.di-
fcurrebantque, vias apertasprdebebant. H«c lofephus . Iraperatores vbi
r^ accJamaflent milites lilentio indif^o vota faciebant conceptis ita vcrbis
apud Liuium : Dij nutu & imperio quorum nata , & au^a eH Res Romana, ean-
demplacati , propitiatique feruate . Poft Vota paucis miJites aJIocutus Impe-
rator , ornamentis triuaiphalibus ami£tus facrificio Dijs fa<flo , pcr templa.,
delubra, &theatra, quibus facilc Populus fpp<5lare poflfet, proccdebat.
Tacitus lib. 14. ExtruBi, qua incederent (pc^aculorum gradus , quomado tri7t-
phi vifuntur . Vnde cum le vertifl^et ad Piebem Imperator , ftupebat > qua_,
ceieritateomne, quodvbique efthominumgenus, confluxerit Roraam.
DehuiufmodipompainquitCiceroin PiJonem: Difleris de triumpho, Df fmp» triu.
quid tandem litiftecurrus? quid vi£ti ante currum Duces ? quid fimulacra ^'"'^''
oppidorum? quid aurum Pquidargentum? quidLegatiin equis&Tribuni?
quid clamor militum ? quid tota illa pompa l quid v«hi per V rbem . Appian.
debelio Mithridat-Ioquitur de Pompeio: Praeibat pompae Senatus in Ca-
pitolium . Dio lib. J i . fcnbit Confules praeire folitos triumphanti , Senatum
fequi: fecuti etiam qui triumphalia ornamcnta adepti erant . Zoneras inquit:
O Amiiii ornamentis triumphalibus inibant Vrbem , fpolijs , &• trophais anteceden-
tibus y in quibus expre/Ia erant CaHella expugnata > vrbes , montes > fiuuij , palu-
des , maria & omnia , qua ceperant : quod Jipompa vno dieperagi non poterat >
fecuduSf & tertiusaddebatur. C>efaris triumpho pompa quatuor diebus dufta
eft > Dio J.4.3. Pompeius duobus diebus duxit triumphum. Appian. in Mi-
thridat. Primo Jocoantetriumphantis currumpraefercbantur imagines, fi-
mutacra Deonl erepta vi^fliS) colofli ex hoftiii prseda. PJutarch. in P.Aemilij
triHmpho> ex quo caetcros jcftimare licet> fic ait; Vrima dies, vixjimulacris ca-
ptiuis, piBuris, colojfis tranfuehendisin 2 50. Bouu iugis,hocfpeBaculum habnit.
Appian. intriuaipho Scipionis inquit. Tibicines, &fpoJijsonulh plauftra,
Secun-
180 DE TRIVMPHIS ROMANORVM.
Secundobco in pompa triurophi fuere fpalia , & arma, trophaea, fercula, y^
Plutarch. Altera diepukherrima^i^ magnificentijjima Macedonum arma multii
plausiris traducebantur : ipfa quidem fulgentia are > ac Jerro recens terfo , Jed
ea arte pofita , 'ot cum Jtmulwherentur > temere & ^onte locata efieputares : ga-
Ig^ fijperclypeos, loricx fuper ocreas ,& peltxCrsticce , <i^ trecidica gerray &
pharetr^ admixtce franif eijuorum, c^ enps tralucentef inter htec » cb' extanteSt
Cf-firiJfieaj^Xie, cum arma proportione Ltxirentur, & modicointeruallo dijfi~
ia effent , 'ut inter fe agitata dum feruntur ,fonitum horridum darent, df eo-
tum,qui viiii ejfent afpefiusjormidolofis ejiet . Liuiuslib.39. 6c artna, fpolia-
que moka G^ilhcacarpentistranfuedta . Ducesholliura2J0. duifli ante cur-
rumCn.Manhj. In M.Fuluijtriumphofigna aeneaaSj.fignamarmorea 130.
arma.telaTCa^teraqnelpohahollium, magnusnumerus; adhjeccatapultae,
baliftcEj tormentaomnisgeneris, Ouid.iib.3. de Pont. eleg.4.
^cutd fed & galexgemmis rddientur d^ auro »
Stentque fuper vi^os trnnca trophdea tJiros .
Oppida turritis-cingantur eburnea muris . B
Qu« fpolia in Capitolio iocabantur interdum . Lamprid. in Alexandro •
TunicisPerficisinCapitoliolocatis. Appianusin TriumphoPompei; . Plutar-
chu^ide Romuloj & ali) .
Tertiolocofucruntpegmata 5dferculapompae, dequibus Appianus iiL,
triumpho Scipionis inquit: Turres prxteruehuntur i fimulacra captarumvr-
hium , & piBura , & {pecies rerum , qua geftafunt . Et prxter relata per Zo-
neram in Camillo, lf=gendus quoque lofephus, dum inter alia fic inquit: Fuit
monftri loco apparatus pegmatum, quiegefiabantur, eteni/n metus erat > ne baiU'
li onerimpares ejfent: multa enim exijs erant tribus , d^ quatuo" teBis . Et in-
fra : Multis autem fimukcris belUmin aliavariidiuifum,clarijlimam fAt Jpe-
ciem priebebat : videre erat regionem frufiijeram ad vaflitatem vocari yphalan •
ges totas hofiium concidi y alios fugienteS) alios captos trahi : mcenia fublimia
machinis fubieBa , caHella munitijfima capta , vrbium populofarumambitus oc-
cupatoirepente. 0\i\d\ib.2 <ic?onx.o c\cg.\. ^
Vrctinus argento veros imitantia muros
Barbara cum vi^is oppida lata viris -
Fulminaqueinmontes, & in altas projiua Jyhas j
Armaque cum tetis in Brue iun^a fuis .
Deque trophieorum , quodSol incenderat auro,
Aurea Romani teBa fuijfefori .
Fercula erant ex ebore» aut materia aliqua preciofa, Vellcius !ib.2. de Cxhrs.
Quinque egit triumphos, Gallici apparatus ex citro , Pontici ex acaiuho »
Alexandriniteftudine , Africiebore» Hifpanienfisargento rafiH conftitit :
&quilignea materiavteretur, deridiculo RomiS fuit. Cuiufmodi fuereFa-
bius, &Qi.nntusCaefarislegati, qui rifum feccrunt in Vrbe, quod ligneis
non eburneis operum fimulacris & ferculis vfi elTent . Claudianus hb. i.
Stilicon .
Hifamulos traherent Reges , hifa^a metallis
Oppidavelmontes,captiuaque Jlumina ferrent . O
Praeibant&in pompa elephanti: apud Eutrop. C. Dentatus an. V.C 477.
primuselephantos de Pyrrho triumphans duxit quatuor. L. Metellus in^
triumpho de vi6tisinSiciIia Poenisanno V.C jo^.elephantos duxit I20.vt
Liuius in Epitom. 1. 19. Titulus interdum Captiuis , vt dignofcerentur afcri-
ptus. Vopifcusin Aureliano. Mulieres» quas de Amazonum genere titulus
indicabat: PrailatifunttituliGentium nomina continentes, vt ex Suida-».
Sueton. in luliointer pompae fercula Pontieo triumpho trium verborunu.
prsetulitritulum» VENI, YIDI, VICI. In ferculisenimferebantur &
ipolia. Statiusjib.ia.
DE TRIVMPHIS ROMANORVM. isi
•'/^ -^ Cumulataque ferculacriBis.
"' Itein quarto loco fuere argentum, vafa , pecuni.-B> veftes, & fimi!ia_,.
Phitaichus: Plaujlra pleiia armisy proxime fequebantur tria hominum millia
Hummos argenteos ferentiumin-vafii-j^o. quorum fingula triumtalentorum e^
ranty (<^ d quatuor frebantur; alij autem crateras argenteos y cb- cornua-,&
phialaSyO^calices . Appianus lib.2.Ciuil. de Triumpho Ponipeij ; In trium-
phi pompam traduxit 'vehicula , & fercula onufiaauro , &• Jignati argenti 70.
milliaj& ^io. drachmas. DePecunijs praetercaeteros lofephus in triumpho
Vefpafiani; Argenti, aurit eboris in operibus bmni> generisnumerum-videre
erat , non quaji traduilum in pompam , fedvt aliquis dixerit jluuium exundan-
iem . Luiius lib. 34. in triumpho Flaminij ; Secundo die aurum argentum-
quefadum» infedumqucj 6cngnatum ;infc£li argentifuit 18. millia pondo,
& 270. fa<fti; vafamulta omnisgeneriS) cslatapleraque > quaedam eximise
artis, & ex oere multa fabrefa^f^a ; & alibi in hoc legcndus Liuius maxime in^
^ triumpho M. Porcij Catonis, & lib.3 1. in L. Furij triumpho: & in Ouatione
" L. Lentuli > & lib 40. in triumpho L. Fuluij Flacci, & lib.26. de M. Marcel-
li triumpho . De Veflibus preciofis eodem loco Liuius . Appianus in Poni*
peijtriumpho> lofeph. !ib.7. Erant <& }purpura leiiijfma, &rarifjimatexta
alia opere Babylonico belluato 'vane <& accuraiepifia . Htec eiujmodi , quiferc
hant magno numero auro intextis veHibus ornati , ad id ex omnibus eleHi cultu
J^lendido , & opuknto .
Sequebantur quinto IocoTubicines> quos ex Appiano praeiuifTe toti
pompx diximixs: PlutnTch.Tertia die primo diluculo tubicines i non modo Ly^
Sos , aut quibus in pcmpa Circi vtuntur ,fed bellicum canentes . Onuphrius tri-
buslocis tubicines fuilfe fcribit ; in fronte) poft aurea vafa & proxime trium»
phantem. Poft tubicines fequebanturBoues auricornes 120. vittis & infu-
lis coronati : qui ducebant eos iuuenes velati lino > & cinfliculis be!Ie pr^e-
textis amidi adfacrificium procedentes, & pueri argenteas pateras , & au-
reosferentes culullos. Plutarch. & Liuius lib.34. intriumphoFlaminij ,&
C idcm lib.4 j, Pars non minima triumphi ^ , viBimte pr^cedentes . Vopifcus in
Aureliani triumpho; Praeceflerunt elephanti 20. ferse manfuet^ LibyciS,
Palaeftin» diuerfae^oo. Tygridesquatuor> Camelopardali, Alces, cjetera.»
talia perordinem dufta ;Gladiatorumparia 800. quodpoftremum alibi nuf-
quam in triumpho reperio. Ludis triumphi A<^iaci Rhinocerotem dedit
Auguftus,quem hb.51. defcribit Diohisverbis; Rhinoceros caterajimilis ele~
phanti , cornu autem eminulum habet in nare .
Sexto, aut feptimo Jocoinpompatriumphi fuerunt, qui ferebant au-
reos nummos, & aurea vafa, Plutarch. Deindepoflvifiimarios,&popas , fe-
quebatttur , qui aureos nummos ferebant in vaja trium talentorum diufos vna
€um argento . Vafaerant 77. Hos fequebantur , qui fujlinebant facram phia-
lamy quam PAemilius auri decem talentis, (^ gemmis injiruxit : quique fere~
hant Antigonidas , & Seleucidas, & Thericleas , & cdtera Perfei vafa ejcaria , ex
auro&pocula.
Odauo loco erant currus e praeda , Plutarchus , fic in Pompeij triumpho
■L) Ledus Eupatoris, & fceptrum apud Appianum & Solium . In triumpho
Aureliani tres currus rcgios fuifte fcribit VopifcuS) Primum Odenati, alte-
rum Regis Perfarum,tertium Zenobi».
NoJio loco fequebantur Captiui vcftibus amiifti infignibus, fed catenis
onufti, Regesquidem aureis, ali) progenere&fortuna.Plutarch. in P.Ae-
mil. Deinde pojtcurrum , &arma Perfei modico interuallo Jilij Regis captiuidu-
cebantur,& turbaJimulnutritiorum,pr£ceptorum, inHitutorum-, qui manuscum
lacrymis ad injpe^antes tendebant > & pueros vt populum obfecrarent admone-
hant. Erantmaresduo , pueliavna, de quibus Eutrop. lib.4. inquit . Du£ti
funtantecurrum duo Regisfilij , qiii perstatem i.nfortuni) fui modicuna-,,
Z aiir
182 DE TRIVMPHIS ROMANORVM,
aiit nulIiimfenfumhabebant>vnde&maiormifericordia populi fupermu- /^
tata eorum fgrtuna, vt pene ad Perfeum tranfeuntem oculos non adiecerint,
vfque adeoadpuerosattentierant; & multislacrymaricontigitmifericor-
diaduiflis, omnibuiquemixtumdolore, ac voluptatefpe(5tacuIum fuit, do-
nec illi praeterierunt . Ipfe Perfeus filios , eorumque comitatum fequebatur
pullatus & crepidatus morc gentis pr« magnitudine malorum ftupenti, & at-
tonito fimilis . Hunc fequebatur familiarium cohors deiedo vultu , in Per-
feumoculoscumIacrymisconie<^antium, quafi fortem eius deplorarent,
fuai iramemores . Virg. 8. Aeneid.
Incedunt vi£}a longo ordine gentfs .
Ouid. lib.4. Trift. eleg.2.
Vinclaque captiua Reges ceruice ferentes,
Ante coronatos ire •videbit equos .
Trebellius de Zenobia inquit : lampridera ornata gemmis ingentibus , ita_.
vt ornamentorum onere laboraret; vinc^i crant pedes auro , manus etianUf
catenis aureis, nec collo aureum vinculumdeerat) quod (curraPcrficus ^
prxferebat, Floruslib.^.cap.^. de AHobrogibus a Domitio Aenobarbo, &
Fabio Maximo viflis . Rex in carpento argenteo , quo in bellis vfus in trium-
phum duAus, Non tamen perpetuum fuit, vt vindii in triumphum duceren-
tur; Pompeijenimtriumphoncmovin(ftusfuit.Appian. de bello Mithrid
Raro mulieres dutftx , fed tamen dudlae. Diohb.43. in triumpho lulij . Im-
peratores cum de foroin Capitoliura currum fledere inciperent . captiuos.
in carcerem duciiubebant» idemque dies & vidtoribus Imperij , & vi£lis fi-
nemfacit)aitCicero7. in Verrem. Quod neque perpetuum fuit. ZenobiK
enimab Aureliano viuere concefl^um : ferturque vixifTecuraliberis matron»
iam more Romanae , data fibi pofi^effioncTiburti, non longe ab Adriani pa-
Jatio , ait Trebellius . Sed neque Porapeius vUum e captiuis necauijt , fed pu-
blicis impenfis remifit quemque domum, exccptis Regibus & Regijs) e qui-
bus folus Ariftobulusmoxinteremptuseft» & poft eum Tigranes Tigranis
Regisfilius. Appianusin triumpho Pompeij : Moris tamcn fuit» vtiuberen-^
taroccidi, neque antcIn^peratorCapitoIioexibat» quam captiuos occifos
nunciatum eflet . lofephus lib.7. inquit : InieHus eJiSimoni Gio^a laqueus , if»
quein forum tra&us , pejjimeque habitus a trahentibusy vbi moris fuit noxios
capitis damnatos occidi . Orolius lib. j. cap.14. Ii'gurtha ante currum du^us »
mox in carcere ftrangulatus eft.
Decimo loco praelatse Coronse.quas focij Imperatori dederant. Plutarch.
Deinceps ferebantur corona aurea 400. numero , quas focij viBorix pramia
cum legationibus ad P. Aemilium miferant . Liuius lib.39. Coronas aureas do-
naciuitatum4?. in triumpho praeiatas fcribit ? & lib,^^. Coronje aureaedo-
na ciuitatum in trlumpho translat.» , & idem Liuius lib.7. Samnitibus vicftis
CarthaginenfcsqnoqueLegatosgratulatum mifere, cum coroniie aurcae do-
no ; qu<e in Capitolio in louis Cella poneretur; fuit pondo 2 j. dclib.^^. In_.
Scipionis Afiatici aurese coronx 234. & Appian. in Caefaris triumpho coro-
n£eaure.^2822- e<edempondo 2414. de quibusiamdiximusfupracap. 3.
Viidecimo loco triumphans aureo curru laureatus fuit , qualem fupra de- D
fcripfimus, Liuius lib. 45. de P. Aemilio : Ipfe poHremo Paulus in curru, ma^
gnam cum dignitate alia corporis , tum feneEia ipfa maieftatem prcefeferens : pofi
currum tnter alios illuHres itiros fltj duo §l^_Maximus & P. Scipio .. Pr«iban t
ImpLicflorcstunicispuniceisami^i.quipariterinceduntordinecum cantu,
&trtpadio, vt ex Plutarch.in Romulo, & alij; Confulienim 12. fafces»
Prjetori , & Proconfuli fex » Diiftatori 24.fafces . Dio lib. J4. Appian. Hb.r.
Ciuilium, Plutarch. in Fabio . Refert Zonerasin Camillo ; vt feruus publi-
cuscodem curru veheretur cum Imperatore coronam gemmis auro vindlis
lupracapiit eius tenens, &adeuni dicebat, R^j^/V^; quomonebat, vtreliquac
vitac
DfTKIVMPHIS ROMANORVM. isj
A vitae ciir''" pro^ideret, nequeprasfentibuselatasfuperbiret; 8c ex curru
tintinna"^"'"^ Hageliumquefufpendebatur; vtearesindicio effet, eumtam
aduerfoi'^""^ vfipolfe, vt vel Hagris caederetur , aut capite damnaretur;
qiiieni'fixtremo fupplicio afficiebantur,ciiuinnabulageltare folebant, no
quisii^'' eundumcontadtuiilorumfe obllringeret : fic autcm exornati Vf-
bemnibant. Zoneras.
Pitcurrum proximefilij adolefcentes» aut viri, interaliosvirosilluftres
feq^'batur ; deinde equices turraatira , & cohortes peditum fuis quaeque or-
(jii>3us, aitLiuius lib.^s^.Plutarch.in P. Aemilio; Laurocoronatus erafoni-^
jfg-us exercitus, currum Imperatorisper cohortes y ^ ordinesfecutus : canens au-
tei partim qucedam carmina vernacula riju admixta; tum vero poeanas vi5ioi^i<Sy
(• pr^econia Aemilij . Liuius lib.7. Sequente Decio injigni cum laudey donifque
um incondito militariioco ; haud minus Tribuni celebre nomen qiiam Conftlum
ejfet . Sueton. in luliocap 49. /«ft-r Ctetera carmina , qualia currim profequen-
tes ioculariter canunt, &c.Vrb^ni feruatevxores , mcechum caluum adducimtis^
3 ^c. Auro in Gallia fiuprum emijlis . Liuius iib. ^i.Maiores inWtuiJfe vt legati >
tribuni 7nilitu7n , centuriones, militesdeniqHetriumphoadelfent , vtveritasre-
rumgeHarum eiuspublic^ videretur. De Carminibus railitum Martialis lib.7,
epigram. 6.
Fefia coronatus ludet conuicia miles ,
Inter laurigeros cum comes ibit equos
Idemlib.4. epig.33.
Confueuere iocos vejlri quoque ferre triumphi »
Materiam di^iis nec pudet ejfe Ducem .
Signiferosfigiia tuliife indicat Claudian. Panegyr-5.
Hi volucres tollunt aquilas , hipiBa dracantwi
Colla leuant >
De quibus Ammian.lib.i<5. de Conftantio • Alios purpureisfubtegminibus
tedicircumdedereDracones, haftarum aureisgemmatifqae fummitatibus
r' iliigati, hiatu vafto perflatiles ; & ideovelutira percitifibiiantes, cajda-
rumquc volumina relinquentes in ventam . 'Altrinfecus praeuntibuslignis 'u\-
fidebat aureololusipfe carpento, Scc Interim &clamorPopuli militum^'
carmen ad.iuuabac. vt Liuius lib.4. in triumpho C. Valeri). Ammian. Iib. i S.
de Con ftantio : Augiiflus itaque fauHis vocibus appellatus , vocum , iituorum-
que intonante fragore cohorruity <^c. Omnes enimlmperatori acclaraabant,
Ouid. lib.2. de Pontoeleg. i. ^hiaque ierat felix adie&um plaujibus omen ,
& lib.4. Trift. eleg 2. ^uaque ibismanibus circumplaudere tuorum .
Interim rofa;,&aIij floresfpargebanturpervias Vrbis,lib.3. de Ponto el.l,
Saxaque ia£iatis erubuijfe rojis ,
Et lib.4. Trift. eleg 2.
Vndique iaHato fiore tegente vias .
Et lib.i. Amor. cleg.2.
L£ta triumphanti de fummo mater Olympo
Plaudet , & appojitas fparget in ora rofas.
D Sucton.in Neronecap.^^.Triumphantipaflira viiftimasoefge Iparfoper vias
identidem croco , ingeftseque aues , lemnifci, & bellaria . Horat. I.^.Ode 2.
DabimuCque Diuis thura benignis .
Mulfum etiam militibus datum fcribit Liuius Iib.30. DioIib.2.de Romuli
triampho . Plautus Bacchid.
• Accipientur mulfo milites .
Dcnique multi omniura ordinum donati militaribus donis, currum perfe-
cutifunt, carminaqueamilitibus eain Imperatoreradi(fla,vtfacileappareat
in ducem indulgentem ambitiofumque ea dici , Liuius lib.39. & Appian. iit..
Libyco : Ut triumphantium alios laudant , alios diBis mordent .
Z 2 A Dor-
IS4 DE TRIVMPHIS KOMANORm.
A portatnumphali(nempe Capena.feu Appia; Jiodiefandis.baftiani A
nuncupata ) Imperator in Vrbem ingrelfus per circos , forum , facn, yiam
inCapitoIium ferebatur : qua triumphus procederet extrudi fpe.aculo-
rumgradus , refert Tacitus lib. 14. Xiphilin. in Nerone . Propertiujib. 3.
Eleg. 3.
Me fat erit facra plaudere po/Ie via .
Deitmerehu Intcrim Pilcati curruratriumphantisfequebanturij, qui-feruitute c.>y^.
Cafitoinm. ^^.^ effent . Liuius lib 33. Fileati currum Cornelij fequebantur Cremonefips .
lib.34.de triumphoFlaminij : Prabuerunt Jpeciemtriumpho capitibus rafii^
cuti , qui feruitute exempti fuerant . Plutarch. in Flaminio . Terentius G-
micuspileatus currumScipionismaioris fecutus efl:> cui libertasdata, <;
fcribitOrofius lib. 4. cap. ig. In Capitolium cum deueniffentgenibusere
pentes gradus & fcalaria templum inibant . Dio lib.43. de lulio Caefare j 6c
lib.48. de Claudio vi£lis Britannis . Labor fuit non modicus in ea genicula-
tione , cuni in Capitolium non nifi per gradus 36 j. afcenderetur, ait Cedre-
nusjquamquamreferatTacitus lib.19. B
^a Tarpeia rupes centum gradibus aditur .
In Capitolio preces concipiebant, votafoluebant, Dijsoperabantur, vbi
inCaptiuos lege a£lum audifl^ent, lofephus lib.7. cap.18, EtLampridius iiu
Alexandro^Dimilfo Senatu inCapitolium afcendit,8ctunicisPerficisinCa-
pitolio locatis, concionem huiufmodi habuit, &c. Poft hoc cum ingenti glo-
ria, 8c comitante Senatu , equellri ordine, atque omni Populo, circumfu-
fifque vndiquemulicribus&infantibus,maxime militum coniugibus, pedes
palatium confcendit; cumretro currus triurophantis a quatuor elephantis
traheretur.
■Tteefiihmum. Addit lofephus Vefpafianum & Titum Impp. fimulac e Capitolio in_>
fhxii. Palatiumtranfierunt, protinus aliquos ex virisprincipibus conuiuioexce-
piife , alijs autem omnibus magnificum epuium apparaifehis verbis : Vbi in
€apitolio donaria dicajfet , & Jpolia, inpdrticibus templi canatus : 'vefpere cum
tibijs^ fiflulis abfcedebat. Idque veteri confuetudine oiiendit Zonerasiru p
Camillo-; ac etiam apud Dionem hb.4 j de lulio Caefare inquit : Cum autem
in Capitolium 'venijfet , finita ejipompa, conuiuioque amices excepit in portici-
tustempli. Etidem Dio lib J^.inquit: Et equove^us triumphum Tiberius
duxit, ^ ipopulo alios in Capitolio , alios alibi multis locis prandio excepit , ^
eodem tempore Liuia & lulia foeminis epulum pr^buerunt . Polt A(ftiacam pu-
gnam, quibus diebus Odlauius triumphum duxii) finguli Senatores in «dium
fuarumveftibuHs epulatifunt, Dio lib.51.his verbis : lllis triumphi diebus
Jhguli Senatores vna die in adiumfuarum veflibulis epulatifunt , nefcio vnde ad
id impulfi; neque enim vetus infiitutumfuit .
Diiuais Moris etiamfuitpofi:triumphumdari ludos, & fpe*flacula . Vopifcusin
Aureliano.- Sequentibusdiebusdatx fnnt populo voluptates ludorum fcenicO'
rum , ludorum Circenfium tVenationum , Gladiatorum , Manomachia : ideo te-
raeintriumphum deduiftce. Ludos autem fpecftabant obtriumphumdecre-
tostriumphalihabitu: narranteCapitoIino in M. Philofopho. & Lamprid.
de Alexand.Seueritriurapho; Aliadie aBis Circenfibus , item ludis fcenicis J)
Congiarium populo dedit. Sueton. in Tiberio capit.20. Triumpho adlo dari
ludos Romsfohtos.Liuiuslib.39. ann. V.C. ?68. Polybius in Epitom.l.i6.
vidto Siphace , ait: ^ui RomtC erant , ludos edtderunt , ^ celebritates , Scipione
fumptus fufficiente, qua erat animi magnitudine . Liuius Iib.40. Vouiffequo
die pofiremwm cumCeltiberis pugnafTet, ludos loui opt. max.«& jedenij
equeftri fortunasfefefadurum, &c.
Derpoiifsoumis Spolia opima dicuntur quafi opulenta , quae duci a Duce dereptafunt.
Feftusnomen fadumautumatabOpeConfiua Saturnivxore,qua2 in Regia
cohturaPopuIo Roraano, quiaomnesopeshunianogeneri terra tribuit &
opima,
DE TRIVMPHIS ROMANORVM. i8$
A opima, magnifica, Scampla; hinc PJutarch. in Roniuloex Varrone inouit;
*^ Ei duci,quigenerofumali^uod facinustnanu eMderit, & ducem koflium occi-
derit, datur, vt opimajpolia dedicet . Qiioruni Romae tanta raritas hit, vt in :ra
annos paulo minus 700. trina tantum contigerit nomini Romano ; vna qux
Komulus de Acrone, altera qucC ConfuJ CoiTus CorneJius de Tolumnio;
tertia quse M, Marcellus loui Feretrio de Viridomaro fixerunt, quje numc-
rantura Propertiolib.4. eleg.io.
Armaque deDucibus trina recepta trihus .
Tempore , quo portas Ctenium Acronapetentem
ViBor in euerfum cufpide fundis equum
Nunc ^olia in templo tria condita .
Valerius Max. lib.5. cap.2. Opima totidem numerat, Romuli , Coffi , Mar^
celli in aade iouis Feretrij , vt & Plutarch. in Marcello 6. Aeneid.
Infignis Jpolijs Marcelliis Opimis
T ertiaque arma Patri fufpendet capta J^uirino .
B Eddem virtutis & pugnge genere vfi funtT. Mallius Torquatus , & Vale-
rius Coruinus , & Aemilianus Scipio . Hi etiam vltro prouocatos hoftium.,
duces interemerunt; fed quia fub alienis aufpicijsremgelTerant, fpolia.,
loui Feretrio non pofuerunt confecranda , V. Max. dicfio cap.2. Iib.3.
Dicfla haec de Triumphis Principum &Reguterra! poftperpefTos labo- ^ , ,.
res & fanguinem effufuro , vt bellicae memorise gloriam ad pofteros tranfmit- plZs nLT-
terent; at fummo equidemiure, qui Chriftianonomineeftin%nitus, nifi f'^'^"J^'^""'"'^
prius opera charitatis, afflidtiones, dcsrumnaspropterChriftumfueritper-
pefTus , non merebitur triumphum gloriEe Dei . Lacefftt etenim iudicem ho-
nio ille , qui poftpofita fatisfadione delidXi , qua?rit prxmijs honorari . Vn-
de D. Augufl. Meditat. cap.3. inquit : Dulcem ajfe^um Patris Bultus exacer-
bat filius, qui pqjl illatas contumelias ante poenitudinem , hereditatis vfurpat
celfitudinem . Infolen^ eft enira poft debitam fibi mortem vitam quaerere . Si-
P quidem fiChriftus ipfe Dei Filius, quipeccatum nonfecit; nifi poflaerumnas
^ perpeffas, effufofanguine, &fpiritufupraCrucem emifTo non eft ingreffus
in gloriam fuam : quinimo, vt inquit D.Ambrof. lib-io. Comment. in Lu-
cam : Vulnera fifcepta pro nobis calo inferre maluit , aholere noluit ; vt Deo Pa-
tri noHrte pretia libertatis oftenderet . Talemjibi Pater ad dexteram locat tro~
phaumnqjlr^e falutis ampleBens . Quomodoergopeccatorinter faeculi deli-
ciaspraefumetillam confequigloriam? vt propterea exclamet. D. Auguft.
Imitarinon pudeat eum a quopr<emiaridefideras , &J}>eras . Et ficuti in eorum
triumpJiis inambulabant &curribus procedebant Romani, & alij fuperbi
Regesere£la ceruice, pulfometu, honoribus, opibus, voluptatibusinna-
tantes , tanquam aeternaturi in illis ; & in medio cogitationum harum rapie-
banturimprouidiad tenebrarum diera; faxit Deusnepariternosinterpec-
cata , dum momentanea voluptate propofita ad gloriam ipfi afpiramus , mi-
fere idem nobis contingat .
Lubetin hocthemate nobishic perpendere quomodo Chriftus Rexno- Dcmumphtt
D fter&Deushumanacarneafrumptamortiproximus voluerit etiam ipfein- c^r,jn^u tria-
fiarRegumterrae, quamuis in huniilitate fua celebrem fibi parare trium- H"comfll1!h'
phum^ .
Namque de Camillo , P. Aemilio referunt Zoneras & Plutarchus , illos
triumphali habitu ornatos » armillis fumptis , laurearedimitos, &ramunLj
dextera tenentes fupra fpeciofos quatuor &fexequorum currus triumphaf-
fe^. Quid aliud eft Chriftum Dorainum ante fex dies Pafcha: Hierofolymanij
ingredi afello , &afinainequitantem, 'quamcurrumhumilemfibi paralfead
triumphum; vt Regni fui ipeciem , quod in humilitate confiftebat, ante^
oculosnobis proponcret; ficutiiampraicedentibus fiEcuIisperZachariam
cap.9,
186 DE TRIVMPHIS IIOMANORVM.
c^p.g. inerTLtynticinatam his verhh : Exulfa fatis ^lia Sion, iubilit fiHa lc' a
riifilem'. erxeRex tuusvenfettibi iujius & Saluator: ipje panper ^ afcend-^^nsr
fiiperafinam& Jiiper pullum filium afinie:'<& loefuetur pacem gentibus\ & po-
tefias eiusd marivfque admare, & afiuminibus 'vfque ad fines terr£ . Vere
iuftus , qui quod iurtitice ratione fcelerum iioftrorum debebatur , in fe exlo-
loit: vereSaluatorj a quo vno falutemhabemus.-Jiicille quipacemablfrae-
le tranftulii intergentes , quique folus orbi dominaturj cuiufque Imperimn.
nulla clauduntmaria, nulia fiumina .
Laurea redimiti & aurea corona ornaji triumphabant Imperatores &
Reges . In lioc autem triumpho Chriftus Rex nofter non gloria & hanoreL.
coronatus > fed terra proferens fpinas & tribulos , fpincam coronam capiti
eiusfubminiftrauit; hinc nos profpinea coronain qua Chriftusmundideli'
(fta portauit,ierta2eiumnarum &pafnonum proillo nobis componamus, vt
communicant&spallionibus iu reuelatione glorise eiufdem exultantes gau-
deamus.
Pijecedebantj &fequebanturin Romanorura & aliorum Regum triutti- o
phis varia militum genera , Ciuium , & Magiftratuum qui fuperbiam & hu-
manumfaftumpro deuiclishoftibusindicabant. In Chrifti autem triumpho
Apoftoli , Difcipuli , & Turbse > praeeuntes &infequentes humiliantem fe>
Chriftum Deumfuperafinamj fequebanturftmul pompamouantis DucisSc
de peccato triumphantis.
Et quatenus in J?omanorum & aliarumgentlum triumphis fuerint in ante-
cedentibus fpolijs , & vidloriae infignibus exprefla caftella, vrbes ? montes ,
fluui) , paludes , maria , denique omnia , quse capta erant : at vero in Chrifti
triumpho; cx quo ipfemet Deus & Rex manfuetus procedebat>vt nos a pec-
catisredimcrer, apparebantnon pennicillo, velaliterexprelTa, fed nientis
oculis clare perfpiciebantur fpolia fua , quK deui^l^is Diabolo , mundo , &
carneex tali triumphoreportabantur; cum adhocinmundum veniiTst; vt
propterea Apoftolus ad Co\o{^.2.Expolians principatus o^potefiates , tradu-
mt confiidenter , palam triumphans illos in femetipfo . (^
Mos fuit etiam apud prifcos > vt qai Imperatores in triumpho profeque-
bantur, fternerent ipfi propria veftimenta per vias ; vt in vita Minoris Ca-
tonis refert Plutarchus his verbis ; Finito tempore prouinciaabeuntem non vo-
tis, fedlacrymis, c^ infitiabili amplexu milites profequebantur ^fiernentesve-
ftes per ea loca , quibus ipfepedibusiturus erat ; quodgenus honoris non nifilm^
peratoribus idque perpaucis eo tempore tribuebatur . Et inChrifti triumpho
dicit Euangelifta ; Plurima autem turba slrauerunt veHimenta fua in via ■
Subftrauerantilla; veftes fuas afin.-e, cui infsdcrat Chnftusin Regice maie-
ftatis teftationem ; ftc olim Principes exercitus Ifrael vnifloper Elifeum pue*
ro lehu in Regem Ifrael^. Reg. capir.9. Vnufquifque tollens pallium fuum>
pqfuerunt fib pedibus eius in fimilitudinem tribunalis , atque dixerunt : Re-
gnauit lehu .
Ferebant apudprifcos Romanosprae manibus miIiteslauri.&olearum_,
ramos, tanquamvidoris fymbolum, fequentes intriumphocurrumfecun-
dumIegiones,cohortes,& manipulos , refert PIutarchusinP.Acmilio, vt D
moserat apud cceteras nationes triumphantesinpriehorum Icetitiam ramos
palmaruni deferre , vt legitur i. Machab. cap. 1 3. verf 5: i. & in triumpho
DrufideuidlaGermaniaflores per vias fpargerentur. Ouid.Jib.4. de Tri-
ftibuseleg.2.fic inquit.
Hos fuper curru C<efar vi&ore veheris
Vurpureus populi rit^per ora tui .
^uaqueibismanibus circumplauderetuomm ,
Vndique iaflato fiore tegente vias .
Atvero cumChriftus Hierofolymam triumphansiiitrauit, refert Euange-
lifta
DE TRIVMPHIS ROMANOHVM. iz?
p^ lifta Matthaeus : Alif c^debant ramos de arboribus , ^ Hernebant in via . Non
aliud denotantes ilU palmarum & oliuarurarami nifi pacem &mifericor-
diam poft vicftoriam.vt indicat fancftus Chryfoftomus homil. de non contem-
nend. Ecclef. Dei ibi.* ^emadmodum homines ramos olearum recifos re^bus
protendunt,vt (ymbolum mi/ericordi.e , & humanitatis , c^r. Et honjil. ^.do
Incomprenf Deinatur. ibi: Vt homines ramos olearum gerentes mouereReges
confueuerunt , eoque arboris genere mifericordiam commemorant , & humani-
tatem, &c,
Milites fequentes Imperantium currus partim carmina patria falibus per-
mixta > & rifu > partimlaudcslmperatoris canebant; vtindidto P. Aemili}
triurapho; & nouis Regibus Regnum , autvrbem Regiam ineuntibusfaufta
precantes.folebantacqlamare) ViuatRex: limiliter & lud.cos folitos facerc
multis exemphs compertum eft, i. Reg. cap. lo. verf.24. & 3. Reg.capit.i.
verf 2 j. & 34. Quodergo Turba clamet Hofanna m Chrifti triumpho , pcr-
inde eftacfidicat, Viuat Rex.
B Imperatoremintriumphointuebantur&admirabanturftupentes omnes,
nec quicquam ex his , quae homini optanda forent , illi deeffe arbitrabantur;
vt in dicfla P. Aemilij vita : & cum triumphans intraffet lefus Hierofolymam
commota eft vniaerfitas dicens ; ^uis eji hic l Populi autem dicebant , Hic eH
lejus d. Nazareth GaliUd .
Triumphantiuni Imperatorum felicitas ad fummum perueniflTe credeba-
tur> nift forte ^ vt refert Zoneras de triumpho P. Aemilij J D«mon aliquis
magnificis 8c ampliilimis rebus fortem habuiifet detrahendi , ac ita mifcendi
humanam vitam , vt malorum omnium nullo modo elTet expers : ctenira duo
filij , quos P. Aemilius habcbat, in ijfdem triumphi diebus obiere : at quas
maior humanae conditionis varietas, feu vicillitudo; vt ipiaemet Turbae, quK
hicintriumphoChrifti pauloantefubfternebant arboruniramos in via> &
propriaveftimentafubftrauerant, clamabant Hofanna, nempe ViuatRex:
e«edemmet turbae quatuorvix tantura diebus elapiis vociferant : Tolley toHe,
/-> crucifigeeum- Difcefasculi morcs.inconftantiam, fide iudicijs popularibus»
fidc fauoribus : 8e parem exitum expe.£ta . O q-iot omnium fseculorum, quot
omniumgentiurainhoc docemur exemplis ? Nulla prope arundo tam va-
rijs agitatur ventis > quara hom? nis animas , omni flexibilior arundinc ; ex mi-
nimacaufa, cxamorecxurgitadodia; iraraoexnullacaufaebeneficamanu
in ferrum > fanguinem , & necera .
Et de Romanorum triumphis etiam rcfert Zoncras 2. annaMn forura Ro-
manum Imperator delatus , in templa Deorum , in Capitolium inuehebatur{
ibiquealiquotcnercraonijs peradlis, & donarijsdicatis : vefperitibijs, ac
fiftulisantecedcntibusdoraura redibat. Nec antc Irapcrator Capitolioexi-
bat> quara Gaptiuos triurapho duiflos pccifos nunciatura eflet . At Chriftus
Dorainuspofttriuraphura ingreffus in teraplum, non inde prius egrefTus,
quamfaitoflagellodefuniculis eieceritomnes vendentes &ementes, men-
fasnumulariorura & cathedras vendentiumcolumbas euerterit; ibique iiL.
teraplo cum coecos & claudos fanalTet ; dcinde abij t foras extra ciuitatem»,
D in Bcthani3m;ibiqueraanfit.
DeniqueadChriftipraefcntiara, vtomnequodtrifte, omnefordidumfit
aufcrendum , Regis prodeuntis exemplo , fic nionebat fandlus Petrus Chry-
fologus ferm. 149. ibi: Sicut procedente Rege , &platexmundatur , & omua
ciuitasdiuerjfsfloribusi&ornatibuscoronatur; \vt nihil Jit quod minus dignutp.
vultuiRegis appareat : ita & nuncprocedente Chrijlo regefacis omne > tjuod tri-,
Jle efl auferatur e medio .
Hxc dixivt cognofcamus, Chriftum in terris cum ritibus aliarum gen-
tiumfeconformaffe, Scludaeorum potifllrae, quos iamperMagnum Pom-
peiumdebellatosiuxta ritus 6{Iegcs Romanoriietiam vixilfe probabileeft.
Scd
i88 DE TRIVMPHIS HOMANORVM.
Sedquanniispraedi£liritusfatis jnter fedifterant; fiquidem Romani Impe- ^
ratores . & alijPrincipesinfuperbia &faftutriumpharun£; Chrifius vero
in humilitate & manfuetudine ; non alitcr hoc proueniffe credendum, quam
vt cognoicamus quantis inter fe humana & diuina iudicia difcriminibus dif-
iungantur.
lam com omnisChrifii a(f!^iofit noflrainftrucfbio , omne opus documen-
tum , omne exemplum prouocamentum ; perfacile videmus > quid nobisin-
cumbat ; fi difcipuli & tilij illius audire velimus > quem nos par eft vigilij s, 8c
paffionibus humiliter imitari. Qiioniam Dominus nofierChriftus ea.qux
in humilitateipfefaciebat corporaliter» etiam fpiritualitervolebat intelligi;
& vt illa quae faciebat » mira effent viden tibus , vt quoquc effent vera intelli-
genribus. AudiamusPaulum i.Corinth. i^.Deogratias, qui dedit nobisvi'
iloriamper Dominum nojlrum lejim ChriHum .
ch,m « nuut Vidimus pauperem & humilem Chrifti triumphum . Quare enim hoc ?
incih^mter. Indagandum nobis . Quale autem eius Regnum fuerit? perfcrutemur . Regeni
''^- huncianipridema Zachariacap.p.prsenunciatura : Bxulta filiaSion,iubila B
filia lerufalem : ecce Rex tuus veniet tibi iufius &faluator > ipfe pauper , & a-
fcendens fuper afinam . Vt omnibuspateret, pauper venit. Quisillum adire
pofTet, ^ veniretftipatus millibus legionum cteleftium ? Quis intueretur,
& viueret ? Nec Moyfes quidem .
Agnouit huncRegem Ifaias cap.p. VaBus e^ principatus fuper humerum
eius , & vocabitur nomen eius Admirabilis , Confiliariusj Deus, Fortis, Pater
futuri ftsculi, Princeps pacts : multiplicabitur eius Imperium ,& Vacisttonerit
finis j fiiper folium Dauid fedebit vfque itt fempiternum , Regno huiccon-
lequendo omne fiudium impendamus , leuis eft labor omnis > qui aeternitate
<. coronatur. Et quid Regna huius f^eculi ad illud? meminit huius Ifaias c.40.
Omniscaro faenumy & omnis gloria eius , quafiflos agri . Et tamen cum om-
jiium Regumprimus&maximusChriftus eifetj ferui nomen & perfonam«»
induit) exuitRegis; vtquod nonerat)habereturferuus;& quod erat noHj
haberetur Rex. PafTuseftfibiiiludi vtRegifpineacorona, fceproarundi- q
neojpurpura corrofa, &fupraCrucem titulus eius Rexludaeorum; &hoc
vtfimulfaftui noftroipfemederetur. Rideri vtRex, quafi nonefTetquod
erat, voluit. Nos quodnonfumus, videri voIumus;nosdeinanibuslaudem
captanfts, necferimuscontemni, non negligi, vtrumquc hcet promeriti.
laiflamus non raroopes, honores, nobilitatem > eruditionem , prudentiam ,
virtutes , quibus deftituimur ; & nifi laudemur ab ijs , quibus careraus, exur-
gimusinlras.
VeriffimusRexeratChrifiuS, &cumomnIum, tum ludacipopuliRex
maximus . Hinc apud Dauidcm pfalm.2. Ego conHitutus fmn Rex ab eofuper
Sionmontem fandumeius . Dominusdixitadmej Filiusmeus estuy ego hodie
genuite. De nullo alio hoc diciRegum poteft. quamdeChrifto,genuitPa-
ter Hodie: in omni aeternitate, cui omnis iEternitas tanquam dies vna> &
vnum Hodie : hinc in ^{z\m.i ^.^.Regnum tuumRegnum omniumfaculorum, &
dominatiotuainomni generatione <^ generatione . Ec in p^Tdm.j i- Adorabunt
eum omnes Reges terra j omnes gentes feruient ei . De nullohoc Reguralfrael D
intelligi poteft ;neque enim vlli Regumlfrael Gentesferuierunt.
Confirmat Gabrielpr.xdiiftionemProphetae apud Lucam cap. i. Hic erit
magnusj &filius Altijfimi vocabiturj&dabitiili DeusfedemDauidPatriseius ,
d?" regnabit in domo lacob in aternum > & regni eius non eritfinis .
Hunc Regem reces natumterris Orientis Magi ab Herode ScPrincipibus
Sacerdotumqua2rebantdicentes:F^;^>^«;«.i??«j^/?Rf.v/z<^^or««.?queetia
procidentes adorauerunt, muneribufqj auro, thure, myrrha in teftimonium Re-
gis, & Regni honorarunt . Atque hincforfan illud Dauidis in pfalm. 95.Z)/-
cite in ^ntibus quia Dominus regnauit : a Ligno, nimirum a Cruce .
Nobis
DE TE.IVMPHIS ROMANORVM. 1S9
f^ Nobisveroferioperpendcdum.Qtiomodo data Chriftopot/ftasin cjeloi
&interra,®num e,usomniumfa;cuiorum, & dominatioinomni genera- S""'"' '"'X'"'»'
tione, & generatione ? & nihuommus vtiplc dixit apud lo. cap.i 8. Regnum dskocwandof
meum Honefl dehoc mundo . Qiiod intelligendum , fe non regnare, nec im-
perare morc Regum mundi ; licct veriflin-us Rex cfTetmundi huius, Domi-
nufque omnium ; & veriorlongeRex, Dominufque, quam quotquot effent
Reges, quotquot Domini. Difcrimen tsmen fateor interRegnum Chrifti,
& Regnum reliquorum Regura terrsB, ecruirdemque imperia pr^miaquo
longo iritcr fe interuallo diiiun<fta . Intuere externam formam , laeta tibi vi-
debunturniundihuiusregna> dclicijsrcferta, voluptatibusplena, honoriv
busopibufquegrauidajplana, amoena, floribus vndique infperfa» gaudijs
feminata, milleque modis expetenda; rofa arbitreris quicquid calcatur;
quicquidtangitur, gemma; lifus, iudi.ioci, conuiuia in alterum folerro
produ£la.' vcftiumj adium, fupeJIe^flilisfplendorad admirationem&ocu-
lorumfluporem: horti, montes, fontcs, nemora, valles, pafcua, vineta^,
" oliuetain jemulam vbique obledtationem variegantia : ab vltimis terrarunu
adduftamarmorajnec raroinhis artefuperante naturam. Con tra> triftia^
proponunturocuHs r.oft isChrifliregra> feria> matura, feuera> delicijfi
vacua; abfque voluptatibus , hononbus > op'bns : & amaritudinibus tempe-
f att , in quibus ni! videas cxpetCDdiim ; Rifus hic , ioci ,ludi , conuiuia igno-
rantur. VeftiumfpIendornulIus> aedium&iupcUe^ftilis tenuis munditia-» .
Horti vIl^us neceflitati.non voluptatibus obfequuntur; inter faxa fua natura
dcditfontesfitilcuandae, nec alteri admoucntur: Marraora tam exulant,
quamgemmac , &aurwm : areica pauperras , quae nullorum oculos rapiat:
nihil adotleftationemoculorumautpalati rcperics, nihilin voluptaiem^
natura ; nihil artificc manu, mente repertum ,
Vemmfipropiusvtraquedifcutiamus; fiincertamundi, fi paucorunL. R.^m«w/.er«,
aonraro annorum , menfium, horarum; fi permiftas honoribus> opibus, vo- '':^"'""M'
luptatibusfoJicitudincs,metus, pericula, damna, amaritudincs, odiaj fi '''*''""''"**•
^ infelices exitus, dubiosfuccefTuS} fruftratoria vota ; fi magnis arduifqucj
conatibus, & diuite fpc fuanatantibus inanes fere infortunatofqueeuentus
«dhaerere ; fi e multis milUbus amatoi um mundi , vix vnum alterumque ad fpe^^
rata & optata euenircpauciores etiam diu fruiconfecutis ; fi mentesfemper
tnxias, fempcr xraulationibus & inuidiagrauidas; fi ipfam fibi magnitudinem
fui fufpedam > ipfamquc fclicitatem timoribus innatantem , animumquc mu-
tuo fibi fucccdentibus curis delaffatum » ac fuper delicijs fuisfaftidientcmj ;
fiperpetuainternabella, pugnantiaquefccumvotamutuoqueinterimentia;
denique fi qua; non multo poft fccutura confiderauerimus, alterius nimirum
vitaebona&mala» praEroia&poenas, a'iudcogitabimus.
Quod fi etiam propiusChrifti Regnumdifcuflerimus, fi mentium tran-. Rigm ciriffi
quiliitatcm,illudfequentium, fiperpetuaminternam pacem> fi cordisgau- ^^^r^^f'C.2'
dium, acquoddamiubilum.fivitampulfomctufecuram; fi nihilambientes, raZ."'
nihil extra vnum Deumamantes> fiextratimorem ,fpemqueomnem huma-
narum rerum pofitos > fi periturarum rerum contemptores, fi nil nifi jeterna-
*^ ruraauidos, fi folius confcientiae regula fingula metientes, fi nulli extra^
Dcum fupplices ; fiin magna fpontanea paupertatc ingentes animorum diui-
tias; {\ in vltroneohonorumomniuraneglcduclarifl^ma apud Deum deco-
ra,& nomen imraortale; fi in foedarum voluptatum calcata diuini amoris fin-
cerifllmagaudianuIloiBuo terminanda confiderauerimus; perfacile intelli-
g«mus quod Regnura praeferendum , quod ampledlendum fit nobis i maxi-
me fi non multo poft fecutura excuffcrimus ; fi aeterna Paradifi cxilia , poe- *
nafqueinferorum«queaetcrnas, dcdecusaeternum> ludibria setcrna, con-
temptuminignibussternisaeternum, egeftatem aeternam ; nifi quod folis
tormentis diuites , miferam in omneseuumtrahant vitara . Contra fi cselis re-
A ft pofita
1 90 DE LVDI5 SEV SPECTACVLIS ROMAN.
pofita prjemia aeternaijs , qui Chrifti hic Regnum fecud , opes,iuxta , ac ho- /^
nores aEternos, gaudia asterna nullo moerore permifla, decus aeternum,trittm-
phos jeternos nullis timoribus concutiendos, diademata aetcrnanuUo fino
ponenda , finceriflimas animorum voluptatcs nulla poenitudinc , amaritudi-
ne nuila infperfas j quis eric qui Chrifti regnuro non prsefcrat omnibus
mundi regnis?
InijsautcmcumdifferantRegnaChrifti a regnis fxculi ; nilmirumquod
idem Chriftus quantumuis vcriffimus & abfolutus Rex, & non in caelo foluni
fed & interra ; noluerit tamen regnarc more Rcgum terrs. Nihilque ipfi ad
adipifcendam gloriam & triumphos fuiffc aducrfata ea, quae ad fsculi igno-
miniamtendebantvniuerfa ; quinimdgradumfcciffcad virtutem . Tu igitur
Homo vide, quos & cuius Regni fru(Sus proferas ; non potes fcruiendo re-
gno foECuli, huius fru£lus referre regni Chrifti , ncc fpcrare rcgni huius pr«-
mia> & triumphos, fi illud fequeris: alterutrum vniucrfim fcqucndum , aut dc-
ftituendiivniuerfimcftetiamin poenis &praemijs.Videquidexpediataniraa2
tuae:tutaprudensclige, &iEternaturaperiturisantcpoBe, momentancis %' B
terna 8c vbi vtriufq; regni confideraueris prasmia , dclige altcrutrum imitan-
dum, fequendum: neq;enimferuirevtriq;potes iuxtaillud Matth. 6. NeffiQ
potefl duobus Dominis Jeruire : aut eKim 'vnum odio hahehit , ^ alterum contem-
net : nonpotefiis Deo feruire & mammon£. Et illud eiufdem Matth. cap.i l.
^^ non efi mecum, contra me eH : & qui non congregat mecum , ipargit . Dcle-
£tus in manu tua ei\ : prxmia & tormenta seterna .
De Ludis, feu SpeSaculis Romanorurn.
Cap. II.
OVoniai.i prifci Romani vt ludos &fpc(ftacula diuerfi gcneris rcpraese-
tarent ( quasdefita & ignotafuntnoftroaeuo) maxime ftuduerunte- p
tiam effufionithefaurorum: cxijsaliquaretrahemus, &proponemus noiu.
auribus foluro fed oculis ; ncquc vt legi fedpene dicam fpcdlari polfint; de»
quibus vniuerse fic La£lantius lib. 1 6. Inftitut : ^id dicendum de ijs > quipo^
pulari leuitate dufii,z>elmagnis vrhihus/uffe^uras opes, exhihendis muner:uus
impendunt. Itera D. Ambrof ferm. 8i. Magislratus in tbeatris , mimis y ^
Athletis ,gladiatorihus y alijfque huiufmodi generihus hominum totum patrimo-
nium fuum largitur y &prodigit-j iJfvnius hor^fauorem "vulgi acquirat .Qux.
infania & priuatos horaines bonis per iudum exuit ; & Principes ipfos
attcnuauit , & delibauit , vt ex Suetonio dicit Auguftus : Vecijie fe ludos fuo
nomine quater & vicies : pro alijs magiflratihus , qui aut aheffent , aut nonfuffi-
cerent, ter^ •z;/d«.Naininadornandistheatris& Circiscumfempcr noui-
tasin ipfaformaquaereretur, refertDiolib.3. in Ncronc; Theatrumtotum ,
non fcenam eius tantum auro ohtexit ; fed & quidquid illatum fuit & omne
inflrumentum , ac choragium , aureum , itemque •vela, quafuperne contra folem
obumbrahant , purpurea totay&aureisfiellisinterftin&a:exquo&dietilleau- D
reus appellatus . Et Plinius id ipfum adfignificauit lib.33. cap.3. Nero Pompeif
theatrum operuit auro invnum diemy quo Theridati Regi Armenia oHendsret .
Et lulius C^far ante Nerone, ex Plinio addu^lo ; Isprimus in Aedilitate, mu-
nere Patris funehri , omni apparatu arena argenteo "vfus eH : ferafque argenteis
haftis lacejfere, tum primum vifum : mox quodetiam in Municipijs amulantur,
' C. Antonius ludos fcena argentea fecit . At vnum & extrcmum furorem de Hc-
liogabalo Imp. refert Lamprid. In Euripis vino plenis nauales Circenfes exhi-
buijfe. Hinc fas cogitare, quatum viniprofufum, foffis illis & Euripis in Circo;
;ta eo plenis, vt naues inter fe concurrere,ac certare de velocitate poffent .
Nec
DE LVDIS SEV SPECT ACVIIS ROMAN. r 9 x
^ Nec Principum hxc fuifTe folum : nam de Milone refert Cicero : Tria pa-
irmoniain htts res effudijfe . De MefTalla quodam inquit Vopifcus in Carino.'
llle enim patrimonium jiiimfcemcis dedit , Jbaredihus abrogauit : matris tuni-
camdeditMima, lacernampatris Mimo: iam quidlineas petitas Aegypto k-
quar? quidTyro & Sidone tenuitateperlucidas j micantes purpura, plumandi
difficultate pernobiles} Donati funt ah Atrebaticis birri, petiti , donati birri
Canufm , /jricana opes in fcena ncn prius vife . Et hae quidem idcirco ego in
iitterismiji, vt futuros editores puder tangeret, ne patrimonia fua profcriptis
iegitimis haredibus , mimis & balatrouibus deputarent . Et Olympiodorus
lefert : ^uodTrobusfiliusAlypij, cum ipfePraturamgereret y duodecim cente-
na pondo auri abfumpjit . Symmachus vero ille Orator , Senator vnus i medio-
cribusinfilijSymmachiPraturam quadraginta . Hinc fadum vt inferiore ^uo
quoniamipfiConrulesin huiufmodi ludos largiffim^impenderent; inCod.
luftinianititulo deConfulibuslib.ia.fuerit editalex, qux Spargendiviiitate
fiiblata, eius locoad reparationem Aqudduiiuum centena pondoauri praHari
B per fingulos confulatus, decernit.
Vtigiturdeludisfingulatimaliquaprofequamur,nempeinTheatro,Am-.
phitheatrp , aut Circo . Et primuni de Molibus theatraiibus , quje f^epe in^
paucosdies ftrucft«&pene,vtdeijcerentur;duoadrairanda exempla, quae
Pliniosafpexit; idem lib.35. cap.i J.inquit: M.Scaurus fecit in Aedilitate
fua opus ommum maximum , qux vnquam fuerehumana manufa{ia , non tem^
poraria mora , verumtamen <eternitatis defiinatione . Theatrum hoc fuit : fcc
na triplexinaltitudinem CCCLX. columnarum: imaparsfcena emarmorefuit ;
media ^vitray inaudito etiam pofieagenere luxuriic . Summ^e tabulit inauratis
column^, vtdiximus, imx duo de quadragenum pedum: figna area inter co-
iumnas , vt indicauimus , fuerunt tria millia numero : Cauea ipfa cepit homi'
• ttumtXXX millia , cum Pompeiani theatri , toties multiplicata Vrbe-, tantoque
maiore populo , fiifficiat large XL. millibut . Sed & reliquus apparatus tantus ,
AttalicaveRef tabulis pifiis , ctsteroque choragio fuity vt in Tufculanamvil-
p lam reporiatis y quafuperfiterantquotidianivfusdelitp,incenfavillaab iratis
feruis concremaretur adHS. millies .
AlteruniexempluraexfodemPIinio lib.j^.cap.i^. qui di(ftis licfubne-
G\t : Aufert animum, & i dejiinato itinere digredi cogit contemplatio tam prodi-
gamentis y aliamque connedi infaniam ^ ligno . C.Curiofunebri Patris munerey
cum opibus apparatuque nonpojfet fuperare Scaurum ; cum iam nec ipfe quidem
Scaurus fibi comparari pofiet , quando hoc certe incendij iUiuspr<emium habuit ,
conueBif ex orbeterrarumrebus y vt nemo poHea par ejfet infania illi . Ingenio
ergo vtendum fuit . Iheatra duo iuxta fecit ampliflma e ligno , cardinum fin-
gulorumverptiii fujpenpilibramento , in quibus vtrifque antemeridiano ludo'
rum fpedaculo edito inter fefe auerfis , neinuicem objlreperent fcen£, repente cir^
cumafiis ,vtcontraJiarent; pojlremo iam die dejcendentibus tabulis & cornibus
interje coeuntibus , faciebat amphitheatrum , & gladiatorum fpedacula edebat,
ipjummagis audoratim populum circumferens . ^uid enim miretur quifquein
hocprimum l inuentorem an inuentum i artificem an auSiorem l aufum aliquem
^ hoc excogitare an fufcipere l parere an iubere .■? fuper omnia erit Poptdi furorfe-
dereaufitam infida inHabilique fede . ^avilitas animarum itlal aut qud
querela de Cannis quantum malipotuit accidere . Ecce Populus Romanus vniuer-
fusy velutduobusnauigijsimpofitusbinisctrdinibusfujiinetur, ^ fe ipfum dc^
pugnantemfpe6iat,periturusmomento aliquolaxatismachinis . Qui quantiq; illi
cardines finguli, qui tota theatra fuftineret, verterent, iungerent.difiugerent-
quepPlurahuiusgenerispallira, fedin circumfufarerum copiaexcerpimus&
cligimus pauca; &praedi£lisetiamadne<flamexeodem Pliniolib.33. cap.3.
C. Antonius ludos fcena argentea fecit . Item L. Mur^na in circo pegmaduxit
in quo fuere argentipondoCXXVlll,
Aa 3 Ex
1^2 DE LVDIS SEV SPECTACVLIS ROM AN.
Exhimifmodis fpe(flaculis ab ImperatoribuaRom^ repr^fcntai-i foJitis A
celeberrimaillafuere, quaeduobus Philippis patre-^k filio Auguftis annoa
Chrifto nato 249. qui millejimus anms ab Vrbe condita numeratur» quem_»
Philippusinfjgnibuseditismuneribuscelebrauit, diuerfisbeiBarumgeneri-,
bus ex varijs mundi partibus conquilitis , nondum ante in Vrbem adueftis >
vtex luhoCapitoIinoinGordiano adfinem: Scdehisetiam infra dicemus .
Felixvero praedi(ftusannusobconuerfionem adveram Chrifti religionem..
primi Imperatoris Chriftiani Phihppi Arabis cum filio Philippo Augg. fic
fortalTe a Seueramatre AuguftaChriftianafoemina moribus informato; vt
ex Card. Baron. ad di(£lum annum num. i. Nec tolerafTe prgsdiftos Impp. vt
praefati feculares ludimore maiorum immolatis facrificijs, alijfque fupcrfti-
tionis Gentilitiaz officijs ceiebrarentur; namcum fe accingeret Philippus
pateradfacrificandumDijshortatione, & inftrudlione Ponti) Prgefedli, a
propofito deftitiffe, acfidem Chriftianamcumfiliofufcepiflre> eolquea Fa-
biano Papabaptizatoselfe(eiufdemPontij adla narrant apud Suriumdie.,
14. Maij ) fed editione tantum munerum celebratifuerunt; caetera vero Ido- I>
Jolatriae Pontificibus agenda ipfe reliquerit. vt in Epitom. Spondani num.3.
diifloanno.
Atvero Magnus Conftantinus Imperator abijs> quse eflent Gen tilitia
fuperftitionis officjjs procul zhhotrQns,S<eculares, ludos, qui in tertium ipfius
Confulatumincidillent ('vttraditZofimushb.a.^ ipfe celebrare conteni-
pfit } magno Gentilium moerore j qui eos dicerent ad peftes > morbofque fa-
nandos & bella auertenda > fuilfe diuinitus inftitutos , cffeque carrainibus Si-
byllinisj veluti fatales Vrbipraefcriptos. Quapropter cumalijseoruin ne-
gledlus vifuseftomen cafuri Imperij> tura hocipfum Zofimus petulantius
ia^lauit ; dum teftatur non aliam fcribendae hiftoriae rationem initam quanu.
vtdoceret culpa Chriftianorum Romanum Imperium efl!e coUapfam ; &
prcEcipue aprsetermiflisper Conftantinumf«cularibus ludis id aufpicatur»
& in ipfuraConftantinum calumnias exaggerat: cum tamen conftet faeculaj
jlla, quibusfuntcelebrati, necpefte vel Jue, aut alijs cafibus aduerfisca- Q^
niifle; & econtraprsefensfseculum quodhiscaruit, fuifle VrbiSc Orbife-
licilfimum> totTyrannisextin(ftis&BarbarisdebeIlatis. Vt refertBaron.
arino 313. vbiSpond. num.3.
Anno autem 315. idem Conftantinusaufpicatuslmperij fui annum Deci»
mum Decennaliacelebrauit; non quidemritu Gentilium; fed vtChrirtia-
num decebat> pro facrificijs animalium, Deo puras gratiarum adtiones> pre-
cefque lolemniter fundens> vt tradit Eufebius Jib. i. de Vita Conltantini, ac
etiam late Baron. dicflo ann.3 1 ?. vbi Spond. num.i.
Idem Imp. Conftantinusanno 32j.VicennaIiaImperij fuimagnifice cele-
brauit , ijfdemque filium fuura Conftantium fecundogenitum CEfaremj
creauit, pluraqueetiara adfauoremCathoIica; Religioniseodem tempore*
decreuit'', &prsecipuelata.l.4. C. Th. Gladiator. toIIi'iuflitcruentaGIadia-
torum fpeiflacula>& quos folituni eflet in punitionem fcelerum eiufmodi poe-
nis fubijcere.admetallamagis damnari voluit; quamuistalis GIadiatorum_.
hidus non nifipoftIongatemporaabolitusfuerit> vtexBaron. di^^oan.^aj. D
vbi Spond.num. 50.& 52.
Acetiam idem Conftantinus anno^^ j.Tricennalia eodem modo cele-
brari permifit &Conftanstcrtiuseius filiusCasfar eft creatus. vt pcrBa-
ron.dido an. 33?.vbi Spond. num.i.
Similiter aConftatio Imp.prohibita Gladiatorum raunera? vtin l.i.C.Th.
deGladiat. & per Baron.anno357.vbiPSpond.nura. 23. Vtquoque Irap.
Valentinianusperlegera 8. C. Th. de poenis, prohibuitneChriftianidelin-
quentesdaranarenturadludum ; quod iam diu anteabolitum irapius lulia-
t)usin odiura Chriftianorum reuocauerat inpriftinum vfura , vtidem Baron.
anno
DE LVDIS SEV SPECTACVLIS ROMAN. 1 9 3
j^ anno 35?. vbiSpond.nura.^ quaeafucceflbribusdeindelmpp.intotumfue'
re prohibita: etenim praetejr Theodofium iunioren; etiara Leo Imp. ad con-
ciliandam fibi Diuinitatem, fan£lionem edidit ,prohibens Circenfes, dc alia
fpedaculadiebus feftiuis.vt inl. vlt.Cod. deFerijsj &refertBaron.an.469.
vbiSpond. num 2. - . ...
Porro , vt iuxta noftrum inftitutum, aliquod proficuum deducamus , conpdernm.
Cum vulgus fua natura mobile iit > & inconftans , nouitatiiJque auidiftimum ;
plerumque nifiprudentiquadamratione a Magiftratu coerceatur j nouatio-
nesimperiorum, &ordinum mutationes molitur . Hoc raalum cauti, & fa-
pientes Principeapublicis ludis, & exercitijs vtplurimumpraecauerunt; yt
hominumgenijsipftinclinarent: exluuenal, inSatyr. ■ : •• . .
Cererem & Circenjes a»xius optat .
Eiufmodiexercitationes quo magis aninii , & corporis vires exeitant, tudiquaiesin.
eo funtinftitutonoftro accomodatiores. InftituebantGrxci maiore acumi- fifendt^
ne & delcAu liios ludos , quos Olyrapia , Py thia , Numea, Ifthmia vocarunt :
^ Romani vero in fuis Apollinaribus , Secularibus, Gladiatorijs, Comoedis,
Venationibusj & alijs ludicris quae oftenderunt, nequealiquando exci-
tati animi, neque debito modo agitatafuerunt corpora; folumtemporis tae-
diura fubleuatum . Grsecorum autem theatra optimaj fuerunt exercitatio-
nes corporis & animi. SedmilTa haec facio. Auguftus Imp. fapientiftimus
ipfemet femper publicis illis ludis interfuit ; tum vt maior eorum elTet digni-
tas, & celebritas ; tum vt coramonftraret curam fe non paruam pro populo
recreandogerere . Veruratamen raultis annis intermifli ludi ob aquarum_.
inundationeSj&bellaafliduacontrabarbaros, poftea vero rurfus a Theo-
doricoGothorumRege, fed Arriano laudabiliter inftaurati fuerunt. Hic
theatra, araphitheatra, circitlos» pugnasnauales> variaqueexercitia, &
ludosveterumdenuoin nouamfcenam produxit: vt proptertanta populi
obleclamenta, iibi vnice perpetuohunc Imperatorcm Romani exoptarent .
Imitabanturhoc Matthaeus, & Galeatius Vicecoraites Mediolani : Lauren-
r" tius , & Petrus de Medices Florentiae decurfionibus , ftadijs > & lim ilibus »
' quo nomine ab omnibus diligebantur.
Procul autem ab his fpeflaculis difcrimen vitae abfit : fecus enim fi pera-
gantur , non ludicrorum proprium retinent . Ludorum enim natura eit> ia
euidens periculum , aut damnum prsecipitare neminem, multo minus interi-
raere. Zizimusfrater Baiazetis percontantibus olim, quid de noftris de-
curfionibus fentiret : I>ifra ferium , refpondit , longe pAtitpoJita , iocandiau-.
tem modum excedunt ob euidens vitapericulum .
Quid quodlpe(ftatorum animi, excruentis eiufmoditheatris, &Iudicris
cgedibusextimulantur adfurorem, tyrannidem,fanguinolentiam j &c.Quk
iiil nifi diftidia » contentiones , csedes j aliaque delifta pariunt . His rationi-
busaccenfus Honorius, vtquidam volunt, pugiles Vrbe reniouit- Mona-
churaenimin impiam illam confuetudinemj execrabilefqueritus afperius
inuehentem : Populus j qui die illo in cruentis illis theatris fpeiftator iuerat ,
in rabiem ad:us de medio fuftulit .
D Infitetiaragrauitas&honeftashifceludis; quo enim propius adnaturam
honeitatis & dignitatis accedunt, hoc magis valent ad inuitandum popuhim,
&oble6tandura. Felicitasenimj quam theatra tanquam in Ipeculo nobis
exhibent , duoinfe comple^fiitur, voluptatem & honeftatem . Pluribus ita-
que tragoediarum vfus , quara comoediarum probatur . Comoedi» enim do
rebusabhoneftate reraotioribus agunt, & a£tores earum potius agunthi-
ftriones , fiue lenones , quam ludorum artifices .
Hinc nonfinecaufalusCanonicumillos abaptifmoarcet, nequead Eu-
chariftiae facraraentum admittit j nifi turpi illo lucro manus abftineanc . Sed
quidiusCanonicum & Ecclefiafticasconfticutiones commemoramus ? Sci-
pio
194 r>E LVDIS CIRCENSIBVS.
pio Nafica metuens , ne Populus Romanus frequens comoediarum & ludo- /^
rumfpciftator &auditor, fedudlus vitijs & fceleribus fe inquinaretj fena-
tui vttheatrumnuper extrudtum demoliretur.grauiterfuafit.
Sacriscomoedijsplusadmirationis&maieftatisin theatris ineft, quam.,
profanis; argumentumenimfacrum&diuinum tradant. Hinc Ariftoteles
principiconiulit; vtfacrificiafolemnipompaperagat. Oculati enimfumus
teftes hic Romae talia facra in theatris repraefentata) Romanum Populum fu-
pramodumobledlaflTe: vtquoque peculiaribus feftis, quse religiose non_»
vulgaribus cacremonijsatqueincredibiliconcurfu in Ecclefijscelebrantur;
tom temporis a fummo mane ad vefperam vfque templa horainibus referta^ ;
Populofque tam hilares confpici, vt fimiliter apud vllara;gentera profanos
ludos celebratos vix credam ,
CaBterumquoniamfpe£tacuIorum apud prifcosRomanosfucruntpraefer-
tim in vfu Circenfes , Gladiatorcs » Venationes , & Scena ; de quibus 1 er-
tuU. contra Marcionem inquit : ^tfid non in omnem libidinem ebullis l non
frequentas foUmnes 'voluptates Circi furentis , iSf Cauea fduientis * & fcens B
lafciuieutis . Depraedi^isnosDeo dantepiuraproponemus.
DeLudisCircenfibus; Cap. III.
VEteres Patres ludos Circefes ob infaniam,TheatraIes ob impudicitiam,
Amphitheatrales obfaeuitiam grauiflimeinfedati funt. Omnium inno-
centifljroi Circenfes fuere , ex quibus nihil detrimenti moribus eile potuit ,
cum neq; verba obfcena » vt in Theatris, iacerentur>neq; impudicae hflioris
exhiberentur, neque lafciui , fradlique mores eflent, neq; in mutuam cae dem *,
faBuirent> nequeferis fe lacerandosobijcerent, fed folam induftriam «quis
agitandisprobarent: quare&ludi Circenfes Conftantinopoli ad Imperium
vfqueAlexij Comneniviguerunt» vt exCedreno&Zoncra; cum iam olim
& Gladiatores & venationes , & Patomimi dari defijflfent. Imperatores cer- p
tc iam inde a Conftantini Magni temporibus eosludoscertis diebus ob Chri-
ftiani nominis reuerentiam exhiberiprohibuerunt, vtin Cod. Theodos. De
Speftac. I. Dominico .
Verum eft autem SynodoCarthaginen.i. cap.13. quod Chriftisni fpe£ta-
culis iftis prophanis arcentur . Et in Circi infaniam inuehitur Ladancf^ios 1 6.
C.20. his vtrhiSt Circenjiumquoq-.ludorumratioy quid aliudhabeti niji "vani-
tatem , nouitatem, infaniam : iunc namque impetu concitantur animiinjvrorem,
quanto illic impetu curritur : vt iamplus fpehaculi exhibeant , qui jpeUandi
gratia veniunt ,cum clamore efferri, & exilire cceperint. Siquidem mentes
fpe<flantium feruntur infania , vt non modo in conuicia , fed etiam in rixas,
necnoninprcelia&contentiones faepe confurgant. Hinc Tertull. lib.i. in_,
^Marcionem ; voluptates vocatCirci furentis, Cauese facuientis , fcenae lafci-
uientis, &lib. dePudicitiainquit: In fpe^flaculum quadrigarij furoris, &
gladiatorij cruoris, &fcenicaefaeditatis. Vnde fandiis Auguftinus lib.2. de
Symbolo cap.2. .(4w<7/or efl quijpiam Circi} qmd deleSJat in Circo H aurigas D
videre certantes , populos infana furia anhelantes , quemlibet celerem prace-
dentem , aduerfary fui eqiium fr^ngentem . Ijia eft omnis dele^iatio > clamaret
quia vicit 1 (fuem Diabolus vicit , exultare, &infultare quodaduer/a parsper-
dideritequum; cum is quitali fpe5iaculo deleBatur^ iamperdideritanimumt &c,
Idem Auguft.Iib.6. Confefl". C.6. Circenfium fubfannat infaniam» Et Ifido-
rus lib.iS.JEtymoIog. cap. 27. inquit : Ludi Circenfes facrorum caufa Deo»
rum , & Gentilium ceiebrationibus inilituti funt : vnde&qui eosfpe6iant, Dd-
monum cultibus inferuire videntur . Nam res equeBris antea Jimplex & vtique
:ommunis,vfis huius reaius noneraf.fed cum adludos coa6ius ejl naturalis^ufiis,
ad
DE LVDIS CIRCENSIBVS. 195
P^ titlDainomorumcultumtranslatuseJl. Itaque Cajlori & Folluci deputantur h<t
Jpecies, quibusequos a Mercurio djjlributos hiJlori<e docenttfed & Neptuni eque-
Jiris ludusefl: fed&Marti&louiinludisequi funt confecrati, & ipji ^ua-
dripsprafunt. Obimpudentiam &fadtionura certaminaludos Circi» Thea-
trique improbauit Cyriilus Catechefi i.Pompa eft Diaboli Theatri infania ,
Circicurfus, venationes : ne fiudiotibi Jft furortheatri , vbi confpicuas mimo-
rumpetulantias omni contumelia , & impudicitia refertas , & virorum eff^mi-
natorumchoreas fe^eris : NecillosadmireriSy quivtventri feruiant ejferatis
beBijs fe exponunt. Et infra : Fuge & equorum curricula , fpedaculwn furio-
fum quod animas quaji ruptis ceruicibuf perdit. AdCircenfes tamen iudos
quantoftudioetiamipfi Chriftiani ferrerentur, videapudfandum Bariiium
in Gordio; Omnisciuitas feftumcelebrans Martibellatoriy conuenerat JpeBa-
tura curule certamen . lud^us non aberat , non Gracusy & multi erant Chri-
Uiani; fed& Domini feruosremiferant , & pueri ex ludis litterarijs currebant
ad ^eifaculum '
B Nullum fplendidius > oculifue gratius fpcif^aculum in Italia , Gr^ecia, reii-. origocitcenps.
quoqueRomanoImperiodaripotuitcelebritateCirci. Romae quidem ab
ipfis incunabulis Vrbismagna hominumfrequentiadecurfio Circenfium ha-
bita cft j Equiria tunc dicfta . Aufonius in eclogis .
Nuncetiam "veteres celebranturEquiria ludi :
Prima hac Romanus nomina Circus hab^t .
Romulus primum in Italia Circenfes inftituit . Cafliodorus ; Primus hoc apud
ElidemAjtdeciuitatemOenomausfertur edidijfe, quod poHea Romulusin raptu
Sabinarum , necdumfundatis tedi^cijs ruraliter ofientauft Italia . Argiui He-
roes Thebanibelli temporibus & Graeci Troicishoc eodem ludicro certa-^
uiffe conftat ; eodemque modo Romulum huiufmodi ludos in campis paten-
tibusnondum aedificatis Circis, quomodo& Grseci antiquitusfadtitarunt»
vtex Homero> & alijs difcereeft. EaMartifacrafuere , &tertio Kalen.
Martias celebrata funt, Ouid. lib.2. Faftor.
£-• lamque dua reBant nofies de menfe fecutido ,
Marfque citos iunHis curribus vrget equos .
Bx vero pojitum permanjit Equiria nomen ,
^uo Deus in campo projpicitipfe fuo ,
Agitabantur enim in Campo Martio , vel fi aquis occupatus effet , in Coslip
monteaudtore Varronelib.<;.de ling. Latin. Ouid.^.faftor.
Altera gramineo JpeSiabis Equiria campo ,
S^emTiberis curuisinlatus vrget aquis,
^m tamen eie^a Ji fortetenebitur vnda ,
Ccelius accipiet puluerulentus equos .
Circenfe ludicrum primura in infula Tibering datum eft ; ab altera parte» cinus ■vnde di.
Tiberis erat pro meta , & in altero latere pofitis gladijs , vt ab vtraque parte ^*"'-
effet ignauiae praefens periculum ; vnde 5c Circenfes di.fli funt> qui exhiben-
turin circuituexenfibuspofitis. CafTiodor. lib.3. Variar.cum Seruio po-
nit Circenfes quafi circuenfes inter enfcs & flumina locis virentibus age-
D bantur. lfidor.Iib.i7.Etymolog.inquit. Vbinuncmetx, olimgladi) pone-
bantur, quos quadrigsecircuibantin littore : gladios ordinein ripaelittore
ponebant, & erat artis equum circapericula torquere . ; .: ;; ./1 .
Alij Circum a Circe dici volunt . Tertull. de fpe£laculis > 8c Soli patri fuo
editum , nempe vt curfum Solis , quem quadrigis ferri volunt , defignaret , vt
iderarefertUidoruslib. 18.cap.2j.
Circus longiori facie fuit, & in orbem aliquo modo du<5la> quae ab oui fpe- ntforme. dm,
cie non longe abeflet} atque ad Amphitheatriformamaccederet ; quare a
Virg.1.5. Aeneid. itadefcribitur > vt fpatium interceptuminterduos montes
acuruos , autgeminum veluti Theatrura efle putes, fic ille.
Grami-
196 DE LVDIS CIRCENSIBVS.
Gramineum in Campum > quem vallibus vndique curuis f^
Cingebant Jjflua , mediaque in parte Theatri
Circus erat .
Geminum autcmTheatrum, quod & Ampiiitheatrum dicitur» rotunduiiLi
effc in oui fpeciem > nemo dubitat , Calpurnio canente .
Et geminit medium femollibusalligat ouum.
Vnde6cCircumquati,Circulum appellatum notat Corippus lib.prim.his
▼crbis:
Ipfe ingens Circus pUnus , eeu circulus anni >
Clauditur in teretem longis anfraBibus orbem .
Fuit igitur Circus iongior quam latior, vt cx Dio Chryfoftom. Iib.4. »bi ; £*-
Iruxit autem maximum Circum T arquinius Prifcus , quimediuseB inter Auen-
tinum & Palatium , longitudine trium cum femiffefiadiorum , latitudine quatuor
iugerum . Plinius lib 36. qui Circo Maximo longitudinera tribuit trium ft*-
diorum, latitudinem vnius , cum aedificijs iugerum quaternum ad redem^
260. millium . Certe Circus latiorfuit ad carceres > vnde in fpatium exibant B
equi, &quolongiusprocedcret, eoanguftior6ebat, vt Obelifciiacentis
fioiiram redderet. Eius longiiudoparicteinteriedloin aequa vtrinque latera
diuidebatur j hinc dcxtrum , illinc laeuum ; dextris & Iseuis oftijs oppofita-;
parieshicaprima ad vltimammetampertinebat.
Ci««. ?///»*». Plures fuere Romse Circi : at Circus Maximus omnium primus Scnobilif-
****'• fimus, TarquinijPrifciopus, aitDionyfius Jib.4. fitus erat Romaeinter A-
«entinum & Palatinum collcs j vbi Tarquinius 30. tribubus fedcs diuifit ; vt
iam non ftantes , fed fcdentcs fpeftarent; & de vicinitate eiufdem colli A-
uentino Martialislib.6. epigr.64..
^tque "videt propius magni certamina Circi ,
Laudat Auentin^ vjcinus fura Diana .
Tarquinius Euripo Circum hunc circumcinxit, ttct addiditporticus la-
pideas, cum fubfeilijs &foris, fic vt ex tribusvnafieretinambituCirci»
qusei^o. caperethomirum millia.vtex Dionyfio. Varrolib.4.deJinguala- f-
\ tina Circum didum elTc ait»quod Circum metasferturpompa, & equi currunt.
Maximum vero, quod Deorum Maximo Vortumno facer eft ; aut quod in co
magni Circenfcs aguntunaut quodinter Circos maximus eft. Isigitura Tar-
quinio cxtrudus, a lulioCaelarc fic reftitutus, vt Plin.Iib.^^.totam xdificij
eius fabricam ei afcribat, vt refert ctiam Suetonius in lulio . Quale opus dein
Auguflus & Traianus auxerunt, ornaruntque, refert Cafliod. l.^-cp.s: i. Ca-
ligula quoq; Circum Maximum ornauit Sc chryfocolla minioquc ftrauit. ex
Sueton.fcd& opcraDomitiani ad ornatumCirciaHquidattuIcretcfteSuc-
ton.in Domitiano. Nero nihil addidit.fcd potius detraxit,ex eodcm Sueton.
in Neronec.2«f. AtveroTraianusimmenfumlatusCirci cxtruxit; vifenda-»
fedes, qu^ aequatis fit plcbis, ac Principislocis: fiquidem per omnc fpa-
tium vnafacies, omnia continua & paria ;ncc magis proprius fpecflandi Cae-
faris fuggeftus , quam propiiaquae ipcdat :Locorum quinque miWa adiecijlii
aitPliniusin Panegyr. ad Traian. Demum Heliogabalus columnas addidit
auro infignes , & pauimenta ipfa fcrobe auri & argenti ftrauit , dolens quod D
jion pofletelc(ftri, teftc Lamprid. Plinius lib. ^d.ramentis lapidis candidi
Circus Maximusfternifolitus.Nerochryfocollafparfit arenamCirri .. cura
ipfeconcoloripanno aurigatus eflet. Caligula minio & chryfocoUa tefte.»
Sueton. cap.18. Videnturolim foli viftorcs Principes Circumaugenai , &
pomerijproferendiiushabuifle, quoddelulio, Augufto, Traiano fupra^
oftcndimus.
Alij plures etiam in Vrbe fuere Circi; Circus Flaminios, de quo Varro 1.4.
--f V ttmm cirei de lingua Latina inquit : Circus Flaminius diSius efl , quod adijicatus ejl circum
" '■^'' flaniiniumCampum,&quodibiquoque ludis tauricis equi circum metascur-'
runt..
DE LVDIS CIRCENSIBVS. 197
A runt. Atqui Circi Flaminij nomen fuitpcne fub primis ConfulibuS) vt ex I.3.
Liuij conttat. Florustamen lib.20. Epitom.a Caioflaminio Cenfore extru-
^um , 8c appellatum cfTe vult .
In prima regionc Circus Antonini Caracallje fuit cum Obelifco : diiflus
hic eft Circus Prastorianus ; quod ibi cohortis pratorise ftatio fuerit , extra-
portam Capcnam : extant hodie eius veftigia propetemphim fanfliSeba-
«iani; cuius Obelifcus iuflu Sani^ilHmi D. N. Innocentij Papx X. in Ago-
nalem plateara hoc anno 1649. eft translatus.magnoque fumptiiSc laborc
eredus .
Circus Vaticanus, qui & Circus Ncronis dicitur, in valle inter lanicuhim
&Vaticanum, de quo Sueton. inClaudiocap.21. &apud Lampridium He-
liogabalus quadrigasin Vaticano agitauit, dirutis fepulcris, qu^e obfifte-
bant. Phniuslib.35.cap.1i. TertiusObehfcus Roma; in Vaticano Cai) 3c
Neronis Principum Circo, de quo etiam Tacitus lib +. & a!ij .
Fuitetiam Circus Salluitianus in hortis Saliufti) prope poitam CoHinam
.B vbimagnusObelifcus litteris Aegyptijsinfignis, de quo Ammianus lib.17.
ibi Obelifcus vnus inVaticanoin iiortis Sailul^i; , duo in Augufti monuniento
erefti funt.
AliusetiamCifcus extra portas Lauicanam, & Prieneftinam {imul iun-
<f^as,non procul ab Amphitheatro Caftienfi &teniplofan<flasCrucisin Hie-
rufalem , mihtari voloptati extruflus .
PraEteralios Rorase, etiam inltaliapervrbes& pagospaffim Circiolirrij
erant, quorum veftigia multis in locis cotrparent .
In Circo Naumachi* , venationes , equorum & curruum agitationes editse
funt, quiomnesludi&a Dijs profe<iii &in Deorum honorcm inilituti funt; ^ihasi>;jsr<'-
nonnullifuneribusadhibiti . Tertuil. lib. de Spefiacuiis , hidosenumerans, ''■,"'^'*' ^''''
primo loco Liberalia ponit; deinde Confualia , quae Romulus Confo dicauit
in Raptu Sabinarura; tum vero Equina Marti . Reliqui ludorum de nata-
libus& folemnitatibus Regum & publicis profperitatibus & municipalibus
r" faite, fuperi^itionis caufa originem habent: i«ter quosetiampriuatorunu»
memoriae, legatariajeditiones parentant Sani^us Cypnanus iib. dc Speflac.
Deos, autfunera ludos genuifie docet , his verbis : ^todSpeBaculum^ne ido-
h .? quis ludus fine facrificio i quod certamen non confecra.tum mortuis } &c.
L«£tantius lib.6. cap.ao. ait:LuJorum celcbrationes Deorum felia iunt:fi-
quidemobnataleseorum, vel templorum nouorum dedicaciones funt con-
llituti: & primitus quidcmyenationes, & quae vocanturmunera, Saturno
attributa funt.iudifceniciLibero :CircenfesNeptuno: paulatim & c«te-
ris Dijsidemhonortribuicoepit» finguliqueludi Numinibus eorum confe-
crati . Varrolib.j. de lingua Latina Coofualia dida a Confo , quod tum feris
publicse ei Deo , & in Girco ad aram eius a Sacerdotibus fiunc ludi illi , qui-
bus virgines Sabinae rapta; . Cyprianusde Spedaculis. Romulus Conio qua-
ficonfilij Deo Circenfes: reliqui, dum Vrbem famesoccupaffet, ad aduo-
cationempopuli acquifiti; fic ludi fcenici & Cereri , & Libero dicati.
Prxtcrea quoniamCircus imaginemquamdam & anni & cslipraefefert,
D Solemque ducem & moderatorcm caileftiumorbiumeffe vcterescxiftima-
bant,cifpedtaculum iddicarunt. VetusPoeta: i'v-'Vv
Circus imago poli formam , cui doHa vetujlas
Condidit , & numeros Itmitis dttherei .
Namque duodenos oHendunt ofliamenfeSi
^udcjue meat curfim aureus aftra iubar .
Carccres prinio loco fuerunt in Circo , nomenque repererunt , quod illls
equi quafi carcere claufitencrcntur . Hanc voccm a Coercendo Varro fumit; d» cini cxut
alij i Cancere vel cancro , qus voxcancellum fignificauit . Apuleius: Inter '•'^«^-
Orci cancrosiamipfosadhsfifii. A Tarquinio Prifco Roraaepriraumfadli vi-
f"^ * Bb dentur
ips DE LVDIS CIxRCENSIBVS.
dentur ad Olympiae exempliim. X^ionyi.Vih. ■^.Breliqua pars laterimCircimi- h
norum fub diopq/fta , arcuatoi carceres habet > quiper •vnam tranfinnam fimul
^/?^n'w«/«r.CaffiodoriisIib.3.Vanar. Oraniaoftialimul vna raachinationeL.
aperiridixit. Erantigiturfornicaticarceres& vnatantiim tranfenna noiu
mnltis funibus apcrti funt. R^omiEcarceres per initia ex topho > lignoque»
luerunt, quos marraoreis Claudius permutauit, ex Suetonio in Claudio
capit.2i.
Deequisairs- Rcpagula tranfucrfa oppofita erantoftijs, quibus equi fraenarentur iiu
fKguU. ip^jj carceribus : quos tamen ad curfurafrementes defcribit Lucretius libro
fecundo .
Non ne "vides etiampatefaElis temporepunBo
Carcertbus , nonpojietamenprorumpere equorum
•vim cupidam tam cie fubito , quam mens auet ipfa .f , . ...
Repagulislaxatis pun(5to temporis fores aperiuntur,Lucianus : Bonus curfort
repagulis ^tabulatis fubito adterram lapfis ^ complanatis . Foribus apertis
quadrig«adduntfcinfpatia» Virg, lib.j.Aeneid. J>
Nou fic effufibijugo certamine campum
Corripuere , ruuntque effuficarcere currus .
T>eotdmecurfc~ Foribus apertis ad miifum mappae , Quadrigarij & curforfsecarcerifeus
'^'""' erumpebant, &in fpatiurafedabant; certuni cfttamen nonlimulomnes e-
miffoscire, verum fortem primum, a£ fecundum locum, & ita ddnceps
adiudicalTe, 5. Aencid.ibi.
Tum loca forte legunt . > ■:
Et quoniaro Joca qua; ceperant, aJia aJijs remotiora fuere , ordine eraditte-
bantor translimen, vtreJertvctnsPoeta.
Aftvbi panduntur,funduntquerepagulacurfuSf
Vnus d^ ante omnes cogitur ire prior .
Quiafcilicet forte, &ordinecxibant.StatiusIib.6.
lamque locuy cuiqueefi , & liminis ordo .
Locain Circoerantoftiaipfa: primus &fccundusIocus, primum &feciin- Q
dum oftium . Aprimo oftio rc(^um& breuiffimum ircr admetam, ab /jti-
mo longilftmum, Veiusinlcriptio : Diocles fiimma ^uadriga y c^ cfiio ^ar-
to miffui 'vicit . ,
Dema^a, In accipicndo figno magna popuii, maior agitatorum expeiSlatio fuif.
QuintiiianusMappam Circo vfitatam effedicit. Romaeroappadeijciebatur
in Circum c iclla editoris , euius originein a Nerone Caftiodorus ducit Jib.^;
Variar. Mappa jinquit, fignumdatCirccnlibus, tali cafufluxitin raorem-*.
Ncroprandens flagitante Populomifrus,raappamabijci iuffitperfeneftrairai
Ante mappx miffionem Magiftratus fuper fornieescarcerum ,eo Joco vnde
fpccffabant, conuiuium agitaifc auguror , mappamque in terapo^e mappario
mittendara dediire. JF^oc idem reicrtCedrenus Jiis verbis : Morrs eratCon^
fulibus in Theatrisipfis conuiuari : fublatis epulis mantiley qua wappa dicitur ,
jaciebant; quam excipiens ,qui dicebatur Mapparius , certamen adarnabat . De
raappafueritneraosiJleNcrone antiquior, haudJiquidoconftat ; hoccer-
tum , lignum raitti foJitum aliquot ante f^cula, Ennius . i-'
Expe^antvelutiConfuicummittere fignum .'....
Vult , omnes auidi fpe&ant ad carceris orai . \ t^: .va-. <...•.: . : ^'i
Expeiflatione figni huius fic JPopuIus erigebatur , vt a cattekim fornicibus
oculosnon abducerent. Virgil.Jib.j. Aeneid.
Intenti expe^ant ^gnum, exultantiaquehaurit
Corda pauor .
Tertiill lib. deSpe(5tac. Dehinc adfignum anxi; pendent, vnius dcmentias
vnavoxeft;Mifit,dicunt,& nuntiantinuicem, quodfimulab omnibus.vi-
lum eft . Non vifum eft : mifTura quid fit, mappam putant . '"^ ' ^*^'''
Non
DE LVDIS CIRCENSIBVS. 199
f^ . Nonm^ppamododabaturfignum, fed acTuba.quaeludisonifiibusprae- Dejig^ietui^,:
cinere erat folita . Pliniuslib.2.epift.Qui nuncjuam caftra viderunt, num-
•quam tubarum fonum nifi in fpedaculis audierunt . Seneca epift. 6 $. Cauea^
seneatoribus cinda eft, Ouldius lo. Metamorph.
Sig/ta tuba dederant , cum carcerepronus vterque
Effiicat.
Nec folum ante certamentubacanebat, vtequiecarceribus profilirent;
vcrumetiam in ipfadecurfione, vt animi equis, virefque accenderentur .
Paufanias pag.191. Circametam/e cireumagebat, &vt audiuit tuham, curfum
acceUrauit . Athenis antequam a Tyrrenis tuba reperta eflec, fignum curfui
lampadedabatur : exclamabant enim fpedtatores » vtdimitterentur ad cur-
funi . Ariftoph. in Ranis .
Oua quidem PoUuci & Caftori confecrata, quod eos ouo edicos fabulen- ne ouh ^deL
tur Poets . Ouaigitur in Circo fuerunt Polluci & Caftori facra , metis ipfis ^^""''
impofita,cxVarroneIib I. de RcRuftica cap.a. Delphinos Romje&oua^
B non itafuiflc aniiqua nonnulli putant; fed Agrippae eius rei originem' tribuQt,
audore Dion? lib.49. his verbis; Jn Circo cum vtderet homines decipiin nu-
mero curfuum aerecurfuum > Delphinos Gfoperaouata conjiituit , vtpeit' ea cir*-
cuitus fiexuum indicarentur . Circus enimcumlongelateque pateret, Del-
phinis varijfquc coluranijdiftin£lus fiiit, quibus fpatianotarentur, & iter ad
metas dirigeretur, Liuius lib.41. ait; Oua ad notas curriculis numerandas poju.
td. Dumergo Agitatoresmetamcircumfle^erent Circenfium miniftri fin-
gulaonaerigebant, & fcptem fpatia feptemouis ereifl:is annotabant . Caf-
£odorus Iibi3.«p J i. refert quod Metarum circuitus ouorum ereBionibus ex-
frimatur . Tertull.lib.deSpe<ftacuI. erudite in Circo ponit Solisaedem.,,
OuaCaftorum, Delphinos Neptuni , Columnas Sefiias a lementationibus ,
Mefiias a meflibus , Tutelinas a tutclis fru<£tuum . Delphini pofiti funt in Cir-
co, docetPaufaniasinEliacis, tamquamNeptunifamulos Dominofuo, ac
Deo attributos .
r' Erant & Obelifci in Girco^ quorura duos numerat Cafljodorus lib.^.ibi DeoheUfd,.
Obclifcoram prolixitatesadc.Tlura fubleuante9> fed potior Soli , infcrior
Lunfe dicatus eft : vbi facraprifcorura Chaldaicis fignis , quafi litteris indi-
cantur.Quid autem fic Obelifcis,pluradixirausfupracap. 10. In medio Cir-
ciinter vtrafque metasfuit Obelilcus longitudinc cura bafi fua pedum 132.
facris Aegyptioruralittcris infcriptus. Eius vertici Pyropus orbiculatus im-
pofitus ignes vomens, arguracnto Solis ignes vomentis . Alter propc metas
Obelifcus minorpedum 88. Lunas dicatus» & ipfe notis hieroglyphicis in-
fculptu* . Apud Dionem : Nero coronas, quas in Graecia curru vi(ftor ob-
tinuerat , Obelifco in Circo impofuit . Tacitus lib. i ^.Tum decreta dona &
grates Dijs decernuntur ,propriufque honor Soli , cuieH vetus ades apud Circum:
ab alio Obelifii latere erat IJidis ,Jiue Cybiles Jimuherum diademate turrito leo -
niinjidens, alteramanujifirum, altera orbem tenens, Erant &in CircoPol-
lentiae 6c Vidorias firaulacra, au£%ore Liuio lib.49. fupra Spinam Circi erant
figna , aras , tripodes , columellaa , vt videre eft in antiquis monumentis , ac
[D etiamrefcrt Ammianuslib.iy.
Euripus in Circo vetcri Romano appellabaturaqua ingenti folla in ludis »'«"■'>'* •
circumdataprofeptis, quorum locoteraporariaprius clauftrafuerunt; vt
voluit Piinius . M. Scaurus Aedilis in temporario euripo"Crocodilos priraus
Komae oftendit, id autem non in Circo , fed in Theatro. Dioin Augufto :
JnCampumFlaminiumaquas emijit i vbiCrocodili ^6.occiJi. Is Euripus CE^t
fubitarius. Scnccz epi^.g.Euripos fubito aquarum impetu implet, & Jiccat.
Apud Spartianum Heliogabalus Euripisvino plcnis nauales Circenfesexhi-
buic . Euripus autera proprie dicitur pars illa maris Euboicl, quae , Plinio &
Strabone, fexies reciprocat aquarura aeftum; & ab hoc Euripo reciprocante
, B b a (epties ,
200
DE LVDIS CIRCENSIBVS.
Dimtus.
Oeffintceijti,
V» fortn» (/«.
cuffionii ,
jDe agitatorum
iniujiria^ ,
fepties , lacunae aquarum inertiuni, acconclufarum in Circo, Eurlpi di(fli j^
funt. EuripumCircoaddiditingyrum, aitSueton.de luliocap.^p.Plinius
lib.8. cap.7.clatris ferreis Circura aitcircumdatum» ne ferae eruptionem_.
tentarent; vteuenitalteroPompeijconfulatu inDedicationetempIi Vene-
ris; cumin Circo20. elephanti pugnauere. Ideo Csefar Di^ator fimilerru
venationem in Circo daturus, Euripis arenam circumdedit» quos NeroPrin-
ceps fuftulit , equiti loca addens , vt refert etiam Sueton. in Caefare .
FueruntduaeMeteeinCirco; altera adcarceres» alteraadcalcemCirci,
quibus ortus Solis & occafus fignaretur. Vetus Pocta .
Metarim cogutit circumdare curfibus orbesy
Namqueaxes geminiortum, obitumque docent .
Cedrenus pag. 1 2 1 . Romulusper eam metam , qHa eH ad carceres, ortum de(i-
guauit, per eam quds eH infunda occafum: per feptem fpatia curfum feptem
planetarum > aerem in quo curritur ,C£lum effe njoiuit. Metae fueruntorbicula-
taeadinftarConi, &rotundaBadCuprefti formam. Ould. 10. Metamorph.
■ MetafqueimitataCupreJfus . B
Ipfieveremetaeternasobtinent fumraitates quafi Obelifcos > quas adinftar
Solis celeres Qiiadrigaj peruagantur; tresautem ill«e fumraitates metarum.,
erant tria ouorum fimulacra metis impofita . vt fupra dixi , metjefspe confe-
dlo cnrriculo fublatge funt, vt venatio facilius ederetur» ex Suetonio in Cje*
fare cap.39. ibi ; Venationes in CircQ edit<eper dies quinque , ^c. quo latius di-
micaretur , fnblatts meta , inque earum locum bina cafira exaduerfo conHitu-
(a fint ,
Totumilludfpatium quod a primis metis ad vltim^s fuit , Intermedium..
dicitur; vt volukCorippus ; a LatinisSpina nuncupatur, quodinftarfpi-
naedorfiproducereturpcrcampumCirci} quiper initialatior, fubfinem_,
anguftiorfuit; vt Sidon.in Narbone.Ca.^odor.I.3. epift.ji. inquit ; Spina
infelicium captiuorumfortem defigaat,vbiDuces Romanorum fupradorfum ho~
Hium ambulantes , laborum ftorumgaudia perceperunt . Hoc di(flum forfi-
tan, quodexprelf«elTentin fpinaCirci tabulis & pidluris Populi Romani ^
viiftorise: aut cecte quia definente Republica hoftes vidi in Circotriura-
pharcntur ; vt e Zonera in luftiniano > vbi Belilarij triumphum in Circo de-
fcribit ; idem in Heraclio .
Formadecurfionis Romaehsec fuit; cum pompadufla eflet, primum_.
certamenQuadrigarumfuit, &Bigarum> & Singulatarum , quod&Olym-
piaefadlum.Romxitem Trigxadaefunt; vte Dionyf lib.7. fubfinem,cura
autemcurfusequitura finem ceperit, in Circum curfores &athlet£eindu-
cuntur, Plin.Ub.7. cap.20. Sueton.cap.43. in Auguft.
Bonis equisvti>peritisjexercitatis> & docibihbuspIurimumintererat;fed
prJEtereaait Philoftrat.iib.ApolIonij ; Boni agitatoris fuit non effufo inj-
petu temere per Circum ferri , fed vim equorum difpenfare , & in frudlum ,
ac commodum impendere; vbi fiagello & incitatione opuserat, incita-
re; vbi moderandura, moderatione vti, ad metam fle(flere, nec oifende-
re > naufragium ab aduerfarijs > aut a fe cauere . Cum enim in omnibus certa-
minibus arti locus effet, maxime tamen in Circo . Euftath. in Iliad. Virgil^. D
Georg.inquit.
Imquehumilesy iamque elatifublime videntur .
Aera per medium ferri , atque ajfurgere in auras f
Nec mora > nec requies — —
Statiuslib.(5.
Nunc auidiprouo iuga peBore tangunt,
Nunc pugnantes genu pr-ej/is duplicantur habenis .
Qui fineflagello agerent equos, & vincerent,eorum illuftrlor viiSoria fuit.in
veteri bpide ; ^iocl&s cum fineflngelh vicifet» iater tnilliarios agitatores pri-
mum
DE LVDIS CIRCENSIBVS. ;!or
A muinhcumohtinuii . Aurigaeitavic5lonae ftudiofifuere> vt fa;pe magicas ar-
tes aduocarcnt.Ammiau. Marcell. lib.26.AbAproiiiano Prjefedlo capito
daranatum Hilariiim aurigam, fcribit,conuidtim,ac confeflrumjfiliuinluum
venefico tradidiffe doccndura artium nefariarum fecreta» legibus interdid^a.
CafTiod.lib.^. epift. j i.inquit: FrequeHtia patmarum eum dici facie^at male-
ficum . Arnob, lib. i. aduerfus Gentes; Magicis artibus in curriculis equos
debilitarey ittcitaret tardare , QuodctiamrcfertD. HieronymusinvitaHi»
Jarionis.
In Grjecia pluresfortcMetas fuere, Romse vnam feptcno circuitu fJe- Jxfcptenotir.
ftendam Gonftat ; quamquamflexionemillam fpatium vocari a Senecaep. '^f« "'""«''»'.
30. ibi ; ^mmodo manifejiior notari foUt agitatqrjim Utitiai cumpptimo fpatio
met£ appropinquant . Cum co fentit Ifidor. lih. 1 8. Septemjpatia currunt qua-
drigaobfeptemplanetas . Lacftantius jib.7. Inftitut. ait ; ^uoniam decurjispro-
pofiti operis feptemfpatijsy admetam proueBifumus. Et euoluto ad metam fexto
fpatio.palmamviitori PopuIusefflagitabat,Sidon. in Narbone .
B lam fexto reditu perexplicato >
lamqueadpramia effiagitante Vulgo .
Pcriti Aurigatoresperinitiaftadijmoderabanturequos fuos, vtin fepti- Dtficf^ioneme-
mumgymmviraequorumintegram referuarent; fuftinebantqueequos) cum '■*•
adjfinem venirent. Gicer. lib. 4. Academ . Ego enim, vt agitator callidus ,
priu/quam wniam , equos fujiinebo. Huc refpexit idemCicero pro Coeiio
ibi ; /« hoc flexu atatis , fama adolefcentis hafit ad metas . In flexione igitur
fnets^finifterior equus fuitinterior , qui breuiori gyro metam circumageret ;
dext«ior laxioribus habenis , fpatioque remotiori f^rebatur . Silius 1. 1 6.
Sed lano interior firingebat tramite metam .
Vides interiorem jfinifteriorcm, ac breueoi fn idem incidere. Ouidlus 3.
Amor.
Nunc firingam metam interiore rota .
In Circo nil gratius oculis fuit , quam cum eqpi , currufque naufragium fa- . veTtanfiAsk
cerent. Demoftii. in Erotico ; Muitisdicentibus, quodin curulibus certa- '''"'
^ minibus pulcherrimum Jpedacuium prdbent currus fraiii & naufragi . Sil-
niusiib. 16.
. VerfraBorjoiuitur axe
Cernuus, ac pariter fufimiferabiiecampo
Difcordes fiemuntur equi .
Plutar-ch. in Silla ; Cum euertij^nt currusjRomanicumriJu, aiiospetehant, w
foient euruiibus JpeBacuiis . Chryfoftom. f«rra. dehumanitate, inquit Auri-
g<E praetercarfototiuspopulitheatro» contendunt eo loco adwerfariorumj
currusfubucrterc , vbi Regem viderintfedcntcra > & vnwm oculum tot vulti-
bus digniorem pnitant .
Ad ornatum Circi pertinet otdo Pompx , de qua Grajcanica pompa A-
thenaeuslib.j.inquit. Omniumquqtquot apud homines , •velcredunturii^eidi- '?""'/"*'"■"•
cuatturtffe Di/ , autD<£mones, atque adeo heroum fimuiacra gefiabantur, In
Bacchica pompa ante omnes prodieruntSiieni , quidam ianeis purpureis induti,
T\ ali/ phceniceis turbam arcentes : eneBte Jitnt&inpompa felii£regi£i multiCex
auro &eborf compa&i^ : Jupervna harum iacehat aurea corona > ^c. Refert e-
tiara dehuiufmodipompae ferieTertulI.de Sp^dfac.Primo Deortim ftmula-
cra ; deindc agmen imaginum , qu«e ad Deorum hiftoriam pertinerent ; ter-
tio currus : quartothenfae loro trahuntur > tendunturque fine opera iumen-
torum ; quinto armamaxae manibus & huraeris circumferuntur : fexto fedes
in quibus fimwlacra intcrquiefcerent: feptimo coronae vi(3:oriarum infignia ;
oftauo cxuuiaj de hoftibus , &c. Traducebantur per Circum magna pompa
Deorum fimuLacra ; miles Marti plaudebat , Cereri Agricola , Phoebo
Vates & Augures, Vcneri Amatores - Ouidius de Spedlac. Circcnfiura .
iiaudite
20Z DE LVDIS CUCENSIBVS.
VlauditeNeptuno ttimium qui fiMtis-vtidis . ^
Hoe intelligit de Neptuni fimulacro.quod in pompa per Circenfes ludos cit-
cumferebatur;& raox.
Piaude tuo Marti miles .
Item, .
RuricoUCereri, tenoque ajJurgiteBaccho .
DtedmrAKt, Circenfes autem dabantur natalibus Principum , quinquennjis, decen-
nijs, vicennijs, vt &C3etera l«titiasdocumenta, Sueton. in Neronec.53.
fcribit etiam Dio in Domitiano,eum Titi fratris fui natalium Circenfes fub-
ftuliffe. Refertidem Dioin Natali Caefaris etiam in caftrisCircenfeseditos;
acetiam Auguftinatalibus Circenfes in perpetuum decretos . Habetur l.i.
& a.Cod. Theodof. de Prastor. &Quceft.SiPraetores &Qu£eftores defi-
gnatinonadeflent, quotemporeludos populoexhibere tenebantur» con-
demnatione triticariaplc£tebantur. &Iib.6. ibidem Filbus eorumnominc
expedebatfumptus, quos abfentes poftea refundere cogebantur. Ab Impe-
ratore adiuti editores apud Symmachum lib.2. ep. 4?. & Iib.4. ep. 12. cunu. B
priuatorum pecunicB non fiifficerent ad ludos edendos in Magiftratu; pro-
itincisaliquid pendebantjjmocertum aesconftitutumerat prouincijs. Ci-
cero ep. ad Quintum fratrcm. Ab amicis etiam in iudorum impenfara, fi one-
ricJTentimpares.pecuniamaccipiebant. Seneca hb.2 deBenefic. cap. 21.
Multietiam abftinebant confulatu ob fumptus Circenfium. Diopag. 469.
Tacitushb.4. monet; TiberiumcauiJ^enequis gladiatorum tnunus ederety cui
miftor quadriiigetJtoram millium res . .4ntoninus Pius & M. Philofophus fum-
ptibusmunerariorummodum pofuerunt.Martianuscauit, neConfules miC»
fiUadarent DioIib.j^.Contramjiufmodieditores infurgit fancftus Bafiliusin
Pfalm. 1 1 6. ibi ; Ifle opesfuAs in befiiarios expendens > ^ vanis Populi voribus
exubtans Jaudibus tumet . Simile D. Ambrof ferm. 8 1 . Magifiratus in thea-
irisy mimisyathletisy gladiatoribus j alt/fque huiufmodi generibus homimm, to-
ium patrimonium ftium largitur , & prodigit; vt vnius hortc/auorem vulgiaC'
quirat . Impcratoresludisprsfidereerantfoliti; Auguftus faepe totos dies p
aberatpetitavenia» commendatifquequifuaficcprajfidendotungercntur,
aitSueton.cap.4?. Neque CaligulaSpe(5lacuIisfemperipfepratfedit>fedin-
terdum aut Magiftratibus , aut amicis praefidendi munus iniunxit , ex eodem
Suet.cap iS.Claudiuspraefeditnonnumquam fpe<flaculis inCaijv^cem au-
ftorante Populo, vt idem Suet. in Claud. cap.^.Editores & ipfi etiam Im-
peratores , Circum aut alia etiam fpecfVacuIa intrantes Populus adora-
bat; inio &principeseos,qui ludosederent, voce&manu venerabantur.
Sueton. in Claud. cap.12. De Caracalla apud Dionem his verbis ; CartcalU
editorem aliquem ex fuis libertis , aut alijs , qui valde diuites ejfent , faciebat ,
vt h os fumptus fufiinerent , ^ adorabat eos ex loco inferiorifiagello fuo, & au^
reos petebat pro brauio j vtaliquis infim^it fortis > dicebatqtie fe Solit exemph
aurigari .
Curru Pr^tor in Circovehebatur toga pi<fla,& tunlca palmata;eburneum
fceptrutn , in cuius vertice aquila, manu tenens . In eodem curru feruus pu«
blicuscapitieditoris, quafitriumphantiscoronamaureamimponebat» aut D
fufpenfampotiustenebat. luuen. Satyr.io.
^uid fi vidijjet Prtetorem curribut ahis
Extantem > & medio fublimem in puluere Circi
In tumca louis , & pi6itt ferrana ferentem
Ex humeris auUa toga , magnaque coronx ,
Tantum orbem quanto ceruix vix fiifiicit vlla f
^ippetenet fidans hanc Publius , c^ fibi Confiii
Neplaceatv curru feruus portatur eodem .
Da tiunc ^ vohicrem fceptrd , qua furgit < bttmo,
llUtic
DthahitKtdin.
DE LVDIS CIRCENSIBVS. 203
A lilinc cornicines , hinc prtececlentia longi
Agminis officia , & niiieos ad fnnii ^irites,
Hoc habitu culiuque curru infidens > fiue is Prstor t^ct, fiue Di(flaior mit-
tenciis Quadrigis > fiue Aedilis , ad oppidum vfque admetas primas perue-
hebatur . Varro ; Moris tamen fuit vt bigis ferretur per Circum editor, non
Guadrigis, autfeiugibus. Symmachus lib.d. ep.4. ait ; Natali Vrbis Juffe^nm
Confulem : ciirrus ejuo vehebatur euoluit per ferociam bigarum , qu<e trium-
phum vehebant . Editori currus negatus eft fub Augufto. Tacitus lib.i.Tri-
buni petiere -, vt proprio fumptu ludos Augufiales ederent y vtque per Circum
triumphalivejlevterentur : curru vehi haud permijfum, decreta pecunia ex
ttrario . Dio in fine lib. J 5. Tribuni^ qui praerant ludis AuguHalibus , trium-
phali vejle in Ctrco vjifunt; non tamen currum infcenderunt . Sub alijs Impe-
ratoribus curru vedti funt> Plin« in Panegyrico Traiani : Nos auguHior folito
currus accipiet , &c.
InCircoquatuorfueruntFadlionesiuxtacolores, quiquatuor anni tem- pefnUimil-us.
B peftatcs fignarent. Quadrigarij ipfi in veteribus infcriptionibusdicuntur
Boni Fa(ftionarij . Gregor. Nazian2. inquit : Videteeos qui fiudent Circoieos
inqttam , nui nominantur a coloribus , <^ a partibM , a quibus faciunt . A b ijlis
partibus fac^iones , ac rixae in Circo ad multum languinem non lemcl exort.t
fHn'>de quibus eruditdLipfiusin Amphixheatro.Cafl^odor. lib.^.ep.^i.in-
qnit ; Stupendum eB, quodiUicfpra c<etera ^e^acula feruor animorum incon •
fulta grauitate rapiatur : tranfn frafinus ,pars Vopuli mceret : prxcedit Venetus,
O- potitir turba Ciuitatis affiigitur \ nihil profcientes feruenterinjultant 1 nihil
patientes grauitervulnerantur & ad inanes contentiones Jlc defcenditurj tam-
qtiam dejiatn periclitdntis patria kboretur . Per eas fadionuni commotiones
iajpe accendebant ad cjedem vfque Imperatorcs . Caligula enim Prafinx fa-
^ioBi ita addi(3;us erat , vt c«naret in ftabulo afiidue , & maneret ; Incitato
equo equilc raarmoreum, prjefepe eburncum inflruxit. Sueton. in Caligula_»
cap.55. Dio pag. 445,fichabet : Caligula vnum ex fuisequis, quem Incita-
/-- lum appellaitit , ad prandiumvocabat , & tnaureatum ei hordeum apponebat ,
& vjnumpropinabat in aureispoculis, (^poUicebatur Confulem fe renunciatu-
rum . Vitellius Venct«fa(flionific addidiuserat» vt eos quipartes alias to-
uerent > aut Veneti? obtreiftarcnt , occidi iuberei : Caligula & Nero dediti
Prafinae , de quibns XiphilinuJ, & Dio lib. 57.
Colores Dijs, & elementis attributi funt ." RufTei et:jui Soli, ideft igni; Pra- Becohribut.
finitcrrx; Veneti marii Albi aeri. Itenj Rufleoseilati , Albos hienii; veri
Prafinos; albosaquis , Cedrenuspaulo aJrter coloresintcrpretatur pag.121.
ibi : Romulus impofujt partibus ifta no *nina : tepr£ yiride , & porraceum : mari
Venetum > quia aqu<efunt CteruUa : igni ruffeum , &c. Vrafinum vocauit a meta-
pheraporri : proprium enim eji terrx > vt herhis vireat. Vengtum dicitur aVe-
netia ; d^ coniunxit album cum viridi , idefi aerem cunt terra , quia inter fe mi-
fceri , cb* tmperari vtraque debent : itidem riifteumfubiunxit deruleo , quia igni
aquafuppoJitaeH.
Omniumcquorum»quiin Circocommittebantur,fua fuere nomina, quibus ^^^?"'*-
D appellabantur, vela colore vtCorax, Maurus; vel aceleritateTigris,In-
cita^us, Volucris: velagente Cappadox,Parlhus: velabinfigni alioequo
nempe Bucephalus, Samphora . Hinc Martialis .
Vtrum ne currat Paffarinus , an Tigris ,
Etalibi.
Tigrim vince , kuemque Fafermum :
Nulla efi gloria pr^tterire AfeUos ,
Sicuti etiamcqiius Coraxa nigredine pili coruina fic di<flus .'^
Difquifitione illud dignum eft ; cum quatuor equi eirent in quadriga Cir-
cenfium , cur vnias tantum cqui nominatira fiat plurimum raentio , cui & ti-
tulum
' 204 DE LVDIS CIRCENSIBVS.
tulum vicloru^ & palmas adfcribatur? fed refpondetur ex quatuor equls ^
vnum veluti palmx au£torem praecipuum numerare » & nominare confueuif-
fe Agitatores ; eura fcilicet » ,ex quo vicftoria potidiraum pendebat , vt apud
Siliumltalicumlib.16.
EuolatanteotnneSirapidoejueper aeracurJU
Callaicus Lampfon : fugit > atque ingentia tranat
Exultans Jpatia , & ventospojl terga relin^uit ,
Solo Lampfoneequonominato totam Quadrigara defignauit: &apudLi-
uium legitur his ver bis : Claudij C<£faris fecularium ludorum Circenfibus e^^cuf-
fo in carceribus auriga Albati equipalmam occupauere , primatum obtinuere , op-
pojita effundentes, &c. Non aliam ego rationem inuenio , quam equus ille , qui
in fiexujfeucircuitu cum cifetmagisproximus metae » &finifterior, acin-
terior reperiretur : (icuti breuiori gyro , 6c induftria maiori metam circum-
fcrebat; ita & maiorcmgloriamairequebatur.
jSfprtmyi, Honor propofitus Aurigarum induflri^j &fru6lus vulgaribus aurigis iuf
fu Principis , vt refert Caillodorus Variar. Virgiljus in medio Circi pro- B
poniait.
Munera principio ante oculos, Circoque locantur
In medio , facrjtripodes , viridefquecoronte ,
Etpalmx pretium^viBoribus .
San£liisClirylbl^om.homii. J^.in Matth. Imperatoresin equorumcertami"
ne, &curfu coronas,velles, cttcraqjmunera inipfoagoneantcoculos cer-
tantium ponunt. Olympiaecorona vidori ornamentofuit» &honorrenun-
ciationis in confelfu totius Gr^eci^e > iufque folemne triumphi cuiufdam cum
in fuas vrbes viiloriaiaetiredirent: murienimdiliecii , quacurru ve£lusHi-
ronica vibcm iniret) facui^ pr3elat.'B tubicine praeeunte . Clemens lib,2. Pacr
dag. In certamifiibus primum largitio erat in athletas , deinde plaufus , tertio fo~
liorum conie&us i pofiremo corona pofi Medos in acieviiJos . Tacitus lib.12.
Annal. ftipes vocathis verbis: Dabanturquejlipes, qutis boni necejfitate ■> inr
temperantes gloria confumerent . Strabolib.S. refert , quod itatuae cum ponc- ^
rentur, erant aequales ftatu & proceritate Aurigis . Cleolihenes primus e-
queftremftatuamOlympicepofuitvidor » ait Paufan.lib.a.EliacIn bafifta-
tujenom^n viiloris,&patria fcribebantur , au^or Dionyf Haiic.in Pro-
trept. athlet. Non honiincsmodocoronatos, fed & equos vicftores . PIu-
tarch Sympof 3. quare Plato lib.6. de Legibus : AgnoHicen hominum & e-
quorum (jfe , aic Imo& equisnimio curfu debilitatis allignata cx horreis
fifci allmenta l.i. Cod. Theodof de Equis curulib. Refert Capitolinus in^
Vcro Imp. Yolucri equo Prafino mortuo fepulcrum in Vaticano fecit . Vo-
pifcus in Carino, non tantum aurum , fed & vcftes datas ollendit . Dabantur
interdum aurigis equi ad curfum vtiles poft alia praemia . Ouid. faft.
Trimaque ventojis palmapetetur equis .
Coronjeiudisomnibus vidtorifuere, &palmae, qu^rura merccde in Prae-
tura aurigarios DomitiusNeronis pater fraudauir, vt eftapud Sueton.cap.f.
Tertuli. de Spcif^ac. inquit: Auriga vtfacerdos coronatus, velcoloratus vt le-
no . Vi(5tores aurigae coronatimanueditoris. Ammianus lib.14. inquit: /«- L/
grefMs Conjlantinopolim Gallus , editis equeHribus ludis capitiCoracis aurigd im-
pofuit coronam,vt vi^oris. Sidonius cp.9. hb.8. Aurigam coronatum vocat.
Ethsecfatisdicfla.
Expraeditlis RomanorumCircefibusludis, humillime nos fidcles Chrifti
'Lltio." ' intuearaur; etia in hHmanis vbi nulla lu(5la» nulla fit vidloria : hanc qui fuftulit,
praimia fuftulit: & vide quanti ferrum, ignem, belliascotempferintfub prae-
miolaudishumanae: intueieetiam militcs, nonneomnialudorc coftant ?non
quantoplus laborauerint , tantophns devirtoria fperant? nullaignauiaco-
ronatur:
DEGLADIATORIBVS. 205
A ronatur: nullumfocordiaflorcm> nullum vnquampalmitemeftpromffrita:
vjgilijs , fudoribus , incommodis, duriore tradlatione, fl:ri<£liore difciplina^.
triumpJiis praeluditur; & Apoftolo tefic i. Corinth.9. Omms qui inagotie
eontendit , ahomnibm fiabfiinet : & illi qUidemvt corruptibilem coronam ac-
cipiant . NosfidcIesChrifticoronam&gloriamjeternamcogitantes, nonj
n)aiorameditabimur?nonperdurioralubentestranrcuremus? aut ignauiam
catlo coronandam putabimus? delitias, voluptates» menfas nullain terris
aetas, gensnuliaGcrona dignataeft.Intucamurvetereseremicultores, Vir-
ginumagmina, Martyruraintegrosexerciius; & nos, vicamque noftram., :
aut illi aut nos fatui ; nam fi pcr conuiuia , purpuram , d juitias , honores, de-
licias omnis gcneris via ad caelum patet , quo Martyrum fanguis- Virginutiu
contintntia, Confeflbrumlabor, & vnum vita tota continuatalerie marty-
rium? &muItosinhisreperieseRegiofanguine, primanobilit^te, fumma-*
eruditione, maximis opibus. Et vt alios taccam.excutiamur Dauidem, vide
-^ illius poft deliiflum pro potu lacrymas,pro pane cinere,pro ie^fto puluerem,
-" pra purpura faccum ; &quifecutu$csnonfcmeIcrrantem, fequere poeni-
centem, & delidlorum veniam fpera: nonne ad Crucem fingulos inuitat
Chriftus/ aut errat, qui per illam nos inuitat ad cajlum , aut alia ad hoc via^
quam illa , quam prior calcauit , & pcrquam prasmia fpopondit : memento
verborum Chrifti : Regnum ctelorumvim patitur , ^ violenti rapiunt illud .
Aliud qui cogitat , fallitur .
Vrgere nobis faltem ad perfccftionls curfum aliorum debentexempIa;pr:E-
fertim cum vno Religionis vinculo ligemur; equos fiquidem ipfos mutua_>
contentione & ambitionc ad curfumimpclli , docct Plutarch. in Pelopido
ibi : Eqtti pernicius ruunt iunHi ajeurrum , quamfeorfim a&i , & reddit ratio-
nem , quia , Mutua contentio & ambitio feruorem infiammat . Sic ergo in fta-
t3io mortalis huias vitae nos curramus : fic in Circo fandli Spiritus impulfu a-
gamus , vt Deo digna fit noftra decur fio ; Vnuj autem efl , qui accipit brauium,
inqui c Apoft. Vnus, inquam, rc vera Chrifti populus, vnus ille Ghrifti fanowi-
^ n-e, facroque baptifmate tindus , qui Chriflijm vere induit . Ncigitur is in^
agonedeficiat; habetdefignatoremDeum, medicam Chriftum : ne decer-
reatur, habetvncfloremSpiritum faniflura, quiSamuelis myftico vnguento
dcliniet;nefitim metuat, habetfuprafeaquam baptifmi;vtindein pfal.aa-
Super aquam refeSiionis educauit me . Et fuper haec omnia demura dicat exul-
tans, ex Apoft.2. Tiraoth.4. Pulchrumcertamencertaui, curfum confeci ,fidem
femaiii : de reliquo repofita eft mihi corona iuRitia itt ChriSlo lefu Domino nqflro,
cuigloria in feculorumfecula . Amen .
De Gladiatoribus . Cap. IV.
OVoniamde Ludis apud Romanos eft nobis fermo, etiam deSaturnali-
libus^ncmpede Gladiatoribus ^ libabim«s aliqua; quse Satumus
inter veterrimos Italiae Deos frugum repertor,& a fatione Saturnus cx Fefta
D di£\us:hicetiamSaturnaIiainduxit, fi Macrobio fides : quamuis Dionyfius
Iib.3. ad Regem Tullum referat hunc feftum ; & Liuius poft Regcs cxados
lib.i I. id conftituit : A Sempronto & M. Minutio Coff.^edes Saturno dicata :
Saturnaliainfiitutusfefiusdies. Quinimo idem Liuiuscentenisaliquotpoft
annis,agnofcit illius inftitutionem in Decerobrem mefem reiedlus feftus dies ,
quodante non erat; vt lib.23.his verbis: Po/lremo ex libris Decembri iam
meiifi ad ddemSaturniimmolatumefl , leBifterniumque imperatum, &\conui-<
uium publicum , ac perVrbemSaturnalia die, ac no(fe clamatum :populufque
eum diemfeflum habere ac feruareinperpetuum iujfus . Dio de Militibusinj.
Claudij libertura iocantibu$& cUmAntibus , h Satnrnalia : & ad Imperato-
C c rum
Saiurna %. *,
i
2o6 D E G L A D I A T O R I B V S.
rum tempora Senec. epift. 1 8. Nam quod fieri ni/iin tumultu , ^ triHitempo- p^
reCiuitatis nonfolet, -voluptatii caufa, &feJtorum dierum veHemmutauimus .
Tpgas enim ponebant domini , eafqueferiii induebant." Jiinc Martial.
Synthefibm dum gmdet eques , DominufjueSenatus y
Dumque decent noftrum pilea fumpta louem
Synthefim dicHiam coenatoriam veftem.; vtiquc hominum lautiorum, Mar-
tiaHs. iiafs ;;ftRr*i: . ■•.':.^i;i
Vndecies vna fUrrexit , Zoile, ccena :
Et mutata tibi^eH Synthefis vndecies .
Et Tranquilhis in Nerone' abferuat, quod plerumque Synthefinam induius
prodierit inpublicum finednShi difcaldatus^ Atque adeo fedebant tunc ferui
ad dominicam menfamdominisminiftrantibus, ex Athenaio l.i^iVt etiam
A(fli; verfus . . , ,.
Exercent Epulas Uti , famulofque procurant
^uifque fsos .
Quod etiam teftatur Seneca epift.47. Infiituerunt diem feHum non quo folum o
cum feruis domini vefcerentur , fed quovtique honores illis in domo gerere,
ius dicerepermifrunt, & domumpufiUam Kempuhiicam ejfe iudicauerunt .
niesfntwnn. Quot dies iam eflcnt Saturnalium ? Varro in hoc lucem affert Jib.j. dcj
huiii^ . L,Z„ inquit ; Saturnaiia di^a a Saturno j quodeo die Feriec eius , vt pofi diem
iertium Opalia , Opis : nempe vt poft diem tertium a Saturnalibus Opaha ce-
lebrarentur : additus dein ab Augufto quartusdies : & quintus a Cahgula-^,
exSucton.Vt Utitiam publicam in perpetuum augeret •> diem adiecitSaturnali-
bus. Et ilie ipfe quintus diespoftCaij caedem aboHtusv fed reftituit CJau-
dius , vt iHQuit Dio iib.6o. Saiurnalibus quintum diem » a Caio-inBitufi*m, po-
Heaqiteomijfum,reHkuit . :.'■
f)uaregiadiat»r Quare autemitt ijsSatumalibus maximc Gladiatorcs intcrcedercnt . Vo-
uLsV""""''' l"if Lipliushb.i.SaturnaI, cap.5.QuiatrifteSaturnilldus,-& maleficunL, j
quale ingenlum DeorumInfe*pnim:.indeNaenia; iiide fuperftitio , Saturni
diemnon fauftum . Tibullus. .' • .^
Aiit ego fum caufaius aciesiittut omnia dira ,
Satiirnit autfairaif} mstenuiffe diem..''^r;::.'ici')>iv vy-:^.TAi
Et quoniam Rpmani GladiatorHm iaDguine placari maiies credebant : eaque
ludicri caufa vtin his Saturnalibusiinteincnircjit GIadiatqye^?sCjuimanibus
placandis dati fuere . PrudeJitius:'- ^^••t^T^v^v ^. ;'• •'''' .^-'r'
Refpice terrifid fielerata ffcraria.Ditii,
Cm cadit infeHa fufus gladiator arena: .
Quem Ditem eundemcuni Saturnofuifle , voluit Lipfius adduiftus.
VerumGladiatorij interomnesIadQS ccleberrimi, freqventfffimiq;Ro-
G ad,attrcs, ^^ erant , Cicero in Orrft. pro Sefiro : Equfdm extfiimo flullum tempus efie
frequentioris populi , quam iUud Gladiatoriuw : neq; concionis vllius , neq; vera
vUerumcomniarum . Et in quo pJebs vel raaximedele6tabatur, vel verius
infaniebat. Idem Cicerodeijfdem Gladiatoribus ; Id autem ^^Qaculi genus
erat , quodomni frequentia ,. atque omni genere hominum celebratur quomulti~
tudo maxime deleBatur , IdemqueftudiunVidem appofite e}^primit wia^ime D
prseiudiciale iuuen tuti . lam veropropria & pecuitaria huius Vrbis vitia pen^
invtero matrisconcipvmihi videntur, hifirionalis fauor ^ <*f gladiatoriim , e-
qttorumque Hudia , quibus occupatus ohfefufque animus , quantulum hci bonis
^tibus relinquit l &c. i-t ..-.. ■ ■ .i -■ , ■ . .., .
OrigoGIadiatorumab Efr.ufcisfuinpta, 5c vtvoIuitLipfius inSaturnal.
lib.i. cap.8..axef»nebri fumpfericoriginem :.&poftea ad yoluptatem, refert
TervA\.)ds Speftaculis ; Oiim quoniam animas defunSlorum humano fxnguine
propitiari creditmn erat , captiitos vehmalo in^nio feruos merC4ti in exequijs
mmolabAat :: pofteaplaeuit impietate^rvolupt.^tte adumbrare ; itaqije ,quos pa^
raue-
D E G L A D I A T O R I B V S. 207
A. rauerant , armis qiSus iuKC , & qualiterpoterattt eruditos, mox ediBo die infe-
riarum apud tumulos erogabatit . Et Seruius ad hoc Virgilij ; Viuent^s rapit in-
Jerias,qucs mmolet vmbris, inquit, moriserat in fepulcris virorum fortium
captiuos necari > quodpoHquam crudele vifum eH, placuit gladiatores apudfspul-
cra dimicare , qui i buBi cineribus BuHuarjj diBi .
De Primis publice Gladiatoribus Rom^ refert Valerius Mzx-Gladiato- p^'"'' «"••
rium munusprimum Roma datum eB inforo Boariq Ap. Claudio , & M. Fuluio ^^""*''^" ■
Cofs. dederunt M. & D. Bruti , funebri memoria Patris cineres honorando : De-
derunt Jiaec munera Confules , Proceres> 6c Impp. mox etiam priitari eadem
ediderunt. Tertull. inquit; Priuatorum memorijs legataria editiones paren-
fant . Seneca de Breuitate vitce ; ^uidam dijponunt etiam illa , qu£ vltra v:~
tam Jimti moks magnasfepukrorum & operumpublicorum dedicationes, &ad
rogum munera i & ambitiofas exequias. Qiia: munera adrogum Gladiatores
funt> vt voIuitLipdus, etiam apudIudx'Osmos talisfuit, vt retert lofeph.
1.19. Herodem in omnibus pene oppidis theatra & amphitheatra conftruxif-
-"fe. Nec aRegibus & Pr.^fidibusinCoIonijs, verum & a priuatishomini-
bus editi Gladiatores, fic apud Apuleiumlib.^. in Platearum Ciuitate De-
mocharesquidam, /dumis Gladiatorium edlturus , genere primarius vir, <^
opibus pluribus,& liberalitate prxcipuus dtgnus fortuna fua fplendore ,publi'
cas voluptates infiruebat . Sic apud Martialem nefcio quis Cerdo ,
Das gladiatores futcrum regule Cerdo :
^uodque tibi tribuii Jiibula > Jica rapii .
Nullum Bellum tantam cladem intulit vnquam humano generi quam ifli c- gW;Vw« a,
tiam ad voluptatem ludi : itaque leges promulgaiae adreprimendam Gla- !■■_■''' ^■'"^''''
diatorumeditiones; etenim poftalios TiberiHS firmius certum numertinu.
pr^fcripfit , vt refert Tr anquillus cap.34. Ludorum & munerum impenjas cor-
ripuit , mercedibus fceuicorum recifis > paribufque gladiatorum adcertum nume-
/•«w^-f^d^;/. Adhocedidum refpexit Tacitus hb.13. Annal.ibi; Ncn re-
ferrem vulgatijfimum S.C. quo ciuitati Syracufanorum egredi numerum edendii
^ gladiatofibus finitum, concedebatur ;ni{iy &c. Praeterea idem Tiberius fta-
tuit> exTacito lib.4. iV^^zwJ gUdiaioriummunusedereit cui minorquadrin-
gentorum milliumres. Deniquehuiufmodi fpe£tacuIorum fublatio ad laudem
Magni Conftantini rclata e toto, orbe Romano anno ab V.C. mille 5c fexa-
gin tafeptem, pene fexcentis annis poft ea inftituta , vt refert Sozomen. lib. 1 .
& Eufeb. lib.4. de Vita Conftantini; VetuitldolisfacrificariyVetuitGladiato-
rum cadibus pollui Vrbes. Quin etiam nunc infertain Codice luftiniani lib. 1 1.
tit- 43. illa lex. CruentaJpeSiacula in otio ciuili, & domefiica quiete non placent ,
quapropterommnogladiatoresefeprohibemus.
- Et quamuis Conftantius ; Theodofius , ac Valentinianus iterum permife-
rint) fubftulittamen in totum Honorius occafione Telemachi cuiufdam-i
hionachi, quigladiatoresRoma:pugnantes> pioardorediducere conatus,
a populo lapidibus obrutus fiiit , refert Theodoretus lib. j. hiftor. Ecclefia ft.
cap.26. & Cafliodor. in Tripart.hb.io.cap.il. vtetiam Prudentius lib.vlt,
contra Symmach. prcces interponlt ad ipfura Honoriumprotollendohis
D verfibus.
^odgenus vt fceleris iam nefciat aurea Roma .
Te precor Aufony Dux auguHiffime regni :
Et tam trijie Jacrum iubeas > vt C£tera tolli ,
EtintVa.
TtifnorUsmiJerorumhominumprohibetolitare.
Nullus in Vrbe cadat , cuius fit pana voluptas .
lam folis contenta feris infamis arena
Nulla cruentatis homicidia ludat in armis . ^
Conditio autgenus huiufmodi Gladiatoruqualefuerit ?e feruisplerumq; ^tmml^'^''
Cc 3 Tert-iU.
20S DE GLADIATOR.IBVS.
TcnnW.Olim captiuos ) & malo ingemo feruos emercati . Hinc ImperatorA- /^
drianuS) Lenoni & Lanifiieferuum , 'velanciHam vendi^vetueritcaiifanonpra'
fiita. Damnabanturetiamferuiad Gladijludum. Capitolinus inMacrino;
Setuos, quia Dominis fujiijfent i reperfos , ad Gladij ludum deputahat. Et ex
Tacito Jib.^.Ann, Eferuitys ^adiaturadefiinatos . Nempe venditiiJJi ipfi La-
njlllis, autab Impp. poftquam iii triumpho du(fli> dati in ludum. In vita^
Probi; Edita gladiatorum paria trecenta, Blemi/spkri/^ue pugnantibusy qut
per triumphum erant du8i, plerifq; Germanis &Sarmatis . Sxpe & fine trium-
pho. Vopilcus in VitaClaudij ; Claudius omnes , qui rebelles animas extule-
rant , capit > atque in •vincla Romam etiam mittit ludo publico deputatos . Fuere
deinde exgenereGladiatorum Jiberij & ingenui prctio indudli, vel raalaj
libidine pugnandi» Liuius lih.28. Gladiatorium fpe^aculumfuit , nonexeoge-
nerehominum > ex quo ItniHis comparare mos efi ? feruorum diledu ac libero-
rum , qui-venalem fanguinem habent : gratuita omnis pugnantium opera fuit .
Ac de Liberis Tertull. ad Martyres . ^iwf otiofos adfeBatio armorum adgla-
dium locat ? certe ad feras ipfas adfe^afione defcendunt ? & demorjibus & cica- ^
tricibus frmofiores Jibi videntur . Hinc Manilius lib 4.
Nunc caput in mortem vendunt , &funus arena :
Atquehojlem (ibi quifque parat , cum bella quiefcunt .
Corruentibus deinde moribuseoventumeft; vt primae nobilitatis viriope-
rasarenslocarent ; quidam defperacione & bonis exuti » aJij Principibus
• gratifican tes , Senec. epift. 1 00. Ajpice illos iuuenes , quos ex nobilifjimis domi»
businarenamluxuriaconiecit . luuenalisde Nobihbusfiiiaeui.
^anti fua funera vendantf
^uid refert l vendunt nullo cogente Nerone .
Non dubitant cel/iPratoris vendere ludis .
^quit(,0St, Quinimo primum fub Csfare Equites & Senatores polluti arena .Sueton.
twores. in Inlio cap.39. Cuius muncre in foro depugnauit Furius Leptinus flirpe pr<eto-
ria, & A.C ilenus Senator quondam a^orque caufarum . Poftca interdi(^um_,
Senacoribus, & equitibus, vt refert Sueton. in Tiberio cap ^^.Ex iuuentu- r-
tevtriufqueordinis profligatiffimus quifque quo minus in opera fcen<e, arenxq-y
edendaS.C. tenerentur t famoji iudicij notamjpontejiibibant : eos omnesne quod
refugium in talifraude cuiquam ejlet , exilio ajfecit , Vitellius quamquam ipfo
infamis, infamiamhanc gcnere quodamfuftulit. Tacitus 2. hi&or. Cauitque
jeuerhie equites Romani ludo , aut arenapolluerentur : Priores id Principes pe-
cunia & fepius vi perpulerant : ac pleraque municipia & colonia xmulabantur
co^rupti^mum quemque adolefcentem pretio illicere .
Faemiae, Protcruia ilU R-omanas luuentutistamprodigafuitfuifanguinis, vtfoemi-
nas etiam pugnalfein arena velit Tacitus lib.i j. Foeminarumy fenatorumque
illujirium plures per arenam fadati Jiint . Referc ctiam Dioin rebus Neronis
& Sueton.inDomitiano: Venationes , gladiatorefque no£iibus ad lychnuchos
dedit : necvirorum modo pugnas , Jed& faminarum . De ijfdem Domitiani
ludis. Stajciusin Syluis.
HosinterfremitMs, nouojque lujus » ;,.
Stat fexusrudis, infciufque ferri: ' D
Et pugnas capit improbus viriles .
Hoc autem vetitum S. C. fub Principe Seuero : Non vltro faeminam vllam ad
gladium depugnare .
N4»». Non folumfoeminasinhaspugnasvenifte, fedPumilios&Nanos. Xiphi-
linusin Domitiano: Pw^nas etiam no^u Jap^ exhibuit , & interdum Nanos »
ac Feminasinterfecommiftt . Papinius deijfdem Domitiani ludis .
His audax fubit ordo Pumilorum ,
^uos natura brem fiatu pera^ 0
Nodofum femel in globum ligauit ..
MJunt
DE GLADIATORIBVS. 209
^ Bduut vulnera » cofi/eruutijue dexteras ,
Et mortemjibj, qua manu minetttur
Ridet MarsPater, & cruenta Venus,
Caffuraque •vagis grues rapinis .
Voluntarij , feu Liberi Gladiatores erant, qui pretiofe addiccbant, qui MHirnti.
proprie AuiioratidiCti: Vetus Horatij Interpres Audorativocantur, qui
ludovenduntfc; Audoratio enim dicitur Venditio gladiatorum . Qiiinti-
liatius: ^idemvt Fatrem fepeliret, aufiorauit fe . Et Seneca: Hominem
venalis c.nima crekriJ incitabat au^ioramentis . Et de his Jate Lipfiuslib. 2.
capit 5.
Varia Gladiatorura genera fuere » nerape velabarmis, alocis, a tempo- secntore,.
re , alijfque caufis diuerfi . Ex his qui armis 8c rationepugnse fuere diuerii .
Ponuntur in primis S\:«/om, quos defcribitlfidorus; Secutor edabinfe-
quendoiletiarium di<ftus: geftabat enim cufpidem & malTam piumbeanu,»
quas aduerlarij iaculum impediret, vt antequam ille feriret , rece ifte fupera-
B ret.DioinCommodo: Vfus efl armatura eorum , qui Secutores dicuntkr .H^ Ketl^rU.
quibus Lipfius in Saturn. lib.2. cap.7. Erat prsterea Retiarius giadiator ; is
cnimpIerumquecommiifuscumSecutores, vt arte quadam colledVim fuf-
penfumque dextera manu rete in aduerfarij caput iaceret . Ifidorus defcri-
bithis verbis: Retiarius qui contra alterum pugnantem occulte ferebat re-
te , quod iaculum appellacur ; v!: aduerfariu.njcufpide infiftentem operiret,
irapiicitumque viribus fuperaret; qu.is armatura pugnabat Neptuno triden-
tis caufa, de ifto Strabo lib. 1 3. FoHea vero ad fingularem pugnam d Phrynone
prouocatus , cumpifcatoria fchemain eumpugnauit : ^reteiaculo quidem homi-
ttem circumuoluit ,tridente vero, & pugione impuht, occiditque. Et late Lipftus
addu(flusc.8 Treces gladiatores fic didli > vtFeftus de iftis : Treces gladiato- j.„„^
fes^afimilitudineparmularuraTraciarum: velpotiusquoniara fuo ingenio
prona ea gens ad pugnas & caedes . Aramianus ; E Trecibus inter alios imma-
neter ejferatimemortntur Odryfe , ita humanum ejfunderefanguinem adfueti, vt
r* cum hoHium copia non daretury ipjiinter epulas, fuis velut alienis corporibus im^
primerent ferrum . Plinius lib. 1 1. Studioji Ireci in C. Cesfaris ludo notum ejl
dexteramfuijleproceriorem . Et Liuius lib.41.cura narraiTetPerfeam Regemj
crebras gladiatorum pugnas dediffe, fubdic : lam fuo e Regno Romam mitte-
bat. Et dehisLipfiusvbifuprac.9. yTf;'rw/7/o«(fjgladiatorese Galliavenifle ^^'■'""''""■'^
credit Feftushis verbis:1l,etiario pugnanti aduerfus Myrmillonem cantatur,
Nontepeto, pifcem peto: quidme fugis Gallel Quia Myrmilloni cumgenus
armaturae Gallicura fit, ipfique Myrraillones ante Galli appeilabancur » in^
quorumgaleispifciseffigies inerat. Ammianus indicat dePerfisIib.a^.F^j//-
tesenim in /peciem Myrmillonum conte&i iuffafaciunt . Hoplomachus apud
Grascosproquouisgladiatore: tamenapudR.oraanosetiarafpecies certa^ iiopio,n.ich,« .
gladiatorum, Senec. Iib.3. ConttonztL .^uidam cum Hoplomachis y quidam
cumTrecibus optim^ pugnant . Suecon.in Galigula: Hunc ^ ^eBaculis detra-
fiumrepenteTreci, mo>i Hoplomacho comparauit . Eofdem cumSamnicibus
confandi, dequibus inquit Varro : Annotauit Tritanum Samnitem gladiato-
D rem natura fuijfe , qui re^s & tranfuerjis neruis, &c. Et de his Lipfius c. i j.
Suntquoque EJ^edarij , qui exElfedo pugnant, de quibus Sueton. in Caligu- Ejftdarij,
la cap.3 5;. C«»z quodamdie muneri EjfedarioPoro ob profperam pugnam fermm
fuum manumittenti Hudiojius plaujum ejfet : proripuit fe } ipeBaculis indigna-
bundus, & clamitans , Dominumgentiumpopulum ex re leuiffima pius honoris
gladiatoritribuentem-, quam confecratisPrincipibus y autprsfentifibi . Et hos
modoc corru modopedites praeliaffe refert Lipfius c.iz.Laquearif gladiato- ^i'*'""!-
ics, ex Ifidoro.quofii pugna erat fugietes in ludo homines iniedlo laqueo im-
peditos confecutofque profternere , ami(flos vmbone pelliceo , Confufa ta-
meninterdum hxc gladiatorum noraina ; nec difcriminahajcfemper certa .
QiioruiK
210 D£ GLADIATORIBVS.
Quoruraetiam aliapluriinanominajvrexLipfiocap.i^. &feqq. J^
tihi!icl^4t/!. Modo relbt.vt videamus quid ante pugnara: quidin pugna,qHid poft pu-
«"■■J' onam peragimosefrct/ AntepugMam LibsWi ghdiztou} perEditorem pro-
ponebanturj in quibusdies futurimuneris, item nomina, & pariagladiato-
rnm, fciiicet aliiciendse piebi,& expeiflationi commouendae; idque pronu»«
ciare munus vocabant Sueton.in lulio : Mums promnciauit in Jiliamemo'
riam . Oflendere munusCicero: Etjimunusflagitarei e[uamuis quis ojiende-
rity nepopulus quidem folet niji concitatus . Itcm proponere munusj Sueton.
in Tito : Omuestantacomitate traSlauit, vt propojito gladiatorio munerenon
ad Jiium, fed ad JpeBantiimarbitrium editurum feprofejfusjit. Acetiamfu-
turum munus in Libellis defcnbebant. Ciceroin PhiIippica.2.,^zW^^C<?«»-
ment.trijs infinitis ? quid de Chirograpbis loquar t quorum etiam imitatores
funt ) qui ea tamtjuam gladiatorum libeilospalam "venditent . Fiebat ctiaTii pro-
iiunciatioliaec munerum, cumpingerenrhabitum, formamquepugnantium
giadiatorum > item loci > munerifquc totius> Pliniuslib. 3 j. Pingi gladiatoria
mtmeraatque in publicum exponi cccpta a C Terentio Lucano : Is auojuo trigin- -•^
taparia inforo per triduum dedit , tabulamquepiBam in nemore Diana pofuit.
£t de his picfiuris Trebeilius in Vita Carini; Memorahile maccim^Carini
^Numeriani bochahuit Imperium ■> quodludos Romanosnouis ornatos Jpe^acU'
lis dederunt , quos tn Vaiatio circaporticum Statilij vidimus .
Dieipfogladiatoresordinein arcn^jm dedud^i, &ibifolemnipompa cir-
terlm.''^'' '" cumducebantur. Quintilianus : lam dies aderati iam ad JpeUaculum fup-
plicij noflri Topulus conueuerat > iam ofientataper arenam periturorum corpora
mortis fua pompam duxerant. Adqv^n^ tradudiioneni) Capitolinus in M.
Antonino: FauBinam quondamcum gladiatores tranfire^vidif^et , 'vniusexhis
ompojttst. amore fuccenjam . Introduffii Giadiatores paria inter fe componebantur .
Qiiintilianus : Cum me vna tamen res apud quofdam faceret miJerabilem,quod
viderer inique conparatus : certa enim arena dejtinahar viBima : nemo munera-
rioviliusfieterat. In hac compofitioneprimaEditoriscura, vt pares cum_.
paribusconfligerent : atq; adeoid volcbant ipfigladiatores. Seneca; Igno^ q-
miniam iudicatgladia lor cum ivferiore componi : ^fcit eumfinegloria vinci, qui
Jinepericulo vincitur .
Poft compofitionem gladij , armaqucj quibiis pugnaturi Munerario oflc-
JebanturcxplorandicauJaj & anfatisacuti^, Dioin Nerua; Collocauit eos in
speBaculo quodam iuxtafe ignaros , qucdproditi tf.ent : yfquegladios tradidit ,
in Jpeciem quidcmvti dijudicarunt , an fatis acuti ejient ( quod fieri folet ) reue-
ravt ojlenderet parum fe folicitum •> fivel Jlatim interficeretur . Lenillimu^s fuit
inhoc Marcus Imp. dequoDioait: Adeoactedeabhorruiti vt O" gladiatO'
res Romts tanquam athletas j fine periculo autnoxa pugnantes cerneret : fet''
rum enim acutum nemini eorum ccmmifit j fed obtufis , (^ velut orhiculatisgladijs
omnes pugnabant .
Pr^iuiio dein praemittebatur, quiartequadamiacicbanthaftas ; vtetiam
pilis, ac rudibusdimicabant; & in hacpraelufioncpurjBaferro hziix, ob-
tufi gladijj Cicero de Oratore ; Sed fi in illo ipfo gladiatorio vitd certamine,
quo ferro decernititr , tamen ante congrej[Jum multa fiunt , qu<£ nonadvulnusy 0
fed ad ^eciem valere videantur , quanto hoc magisin oratione expe^andum efti
£t Ouidiushb.3. dearte. - -•
Sedvbiprcelufit ,rudibuspuer ille reli{iis t
Spicula de pharetra promit acutajita . ...,...,.',
JVppeltabanthaeciufonatela ,Seneca: Remoueiflalujoria armat d^crethrifs
vvtfs tjI.Et idem hb.2. QiMeft. natur. lUosvero viros altiffmoserror iflenon te-
uuit , vt ^utarent louem moJo leuio^ibus/ulminibus i ^lujort/stelisvti.
PofthaicTubaeratfignumludicommiflli &vera2 pugn«: ideo Apuleius
a!bamterminalemappdlat,quia primitias& ludricacertaministcrminaret
lib.io
-uim^sxi/iliiri^
Pnfufio
L
D
DE G L A D I A T O R I B V S. 2rr
/^ lib. lo. w^/" vbi difcurjus reciproci, tnultinodes ambages, tub£ termiualiscantusfx-
^fefM/V . Virgilius . t ««&<,• <
At tuba commijfos medio canit aggere ludos .
Quintilianus in Gladiatore : Sonabiantclangoreferalituba. Statius in Syluis .
lam placida dant figna tuba -
ddque in oranibus fpciftaculis fa.£litatum PJinius lib. i i.ep.^« numquam ca-
flra vidermt, nunquam tubarum fonumnifiin jpeiiacuiis audierunt . luuenalis
de Senumincommodis .
^uid refert magni fedeat qua parte theatri >
^uivix cornicines exaudiat , atque tubarum
Concentus.f
Senecahocfignum pugnasinteilexit: ^uamHultumeH, cum fignum pugna
acceperis , ventilare .
Diremptaergoprolufione, abiecfiifque luforijs armis, tranfibantad vera^:
_ atque hoc ell , quod ait Tertull. Dimicare adcertum . Appellabant etiam pu".
^ gnare vcrfis armis ; vt dixit Plautus .
-' . Ita rew uatam intelligo ,
Necejfum eH verfisgladijs depugnarier .
Neque aliud intellexiire videtur Ouidius de Arte .
uA-su Voniteiimgladioshebetesypugneturacutis. •-.:,/;'
Componunt fe Gladiatores, & colligunt in arma magna arte fuidfcfdnden- ^odu, ^/^**.
di, & altcrius occidendi : nec mirura,A Geiiius ; Gladtatori enim compofito ad *""■ ^'*^'"''
pugnandum > hxcpropofita fors eft : aut occidere fi occupauerit ; aut occumbere
ficeffauefit. Hanc exarte pofi-turam^atum vocabant) Petronius de Anu. ^"''"^fi''^^*-
Statumpraiiantis companit . Phutushcctc .
■ • '■ — — In Hatu fiat fenex ,
Vtadoriaturm(£chum,quiformaeftferox.
Cune naraque & laudi ijs erat maniifTe in ftatu . Laberius .
§luem nuUa ambitio » nulla vnquam largitio
Q Mouere potuit in iuttenta de Hatu ;
Im^on^c laefi deferebant: Seneca de Confolat. Omnes fcient quomodo t^ in
iih gefieris vulnere ,vtrum ne ftatim perci4Jfus armafubmrferis , an infiatu & in
^aduReteris. Et idemSeneca: ^juorum alter vulnus premit , O" conftat in
gradu. Hinc ipud TeitaW. De gradu pellere : cederedegradu: conHrueregra-
dum .EtCicero de Oratore inquit : S^pe aduerfariqs de fkitu animi deiecimiis.
SimiIiteretiamidusipfiF^//^/o««dicebantur. Cicero in Catilinam: <^«<j/ femor.f-,.
ego tnas petitionet , ita conieSias, vt vitari nullo mode pojfent , parua quadam de-
cUnatione corpore exceffiJEt \dzm in Oratore ; Yt enim athktas , nec multo fe^ , .■»
cus giadiatoresvidemus , nihil nec-vitando facerecautl , necpetendo vehemen-
ta-f in quo non motus hic habeat paUftram quamdam : fk oratio neque plagam
grauem facit, ttifi petitio fuerit apta . Inuafiones etiam huiufmodi Manus ap'
pellabant . Quintilianns lib.9. ap.i.Nam vtin armorum certamine aduerfos
i&us o- refias manus cum videre , tum etiam propulfare Jacile eH ; auerfe, teiia-
que minus funt obferuabiletl Senec. epili.7. Nunc tiihii habent quo tegantur ,
totis corporibus adicitim expofiti , mmquam fruftramannm mittunt. Vt Pete- ^^,f,ere.
re ; itaetiam Repetere erataren.^e verbum ; nempeicflumgeminare.Laiftan-
tius : Fercujfos, iacentefque repeti iubent . QuintiJia.nus : Vt bis cauere, bis re-
pctere oportuerit . Et in Caliguias caede Sueton. lacentem , contraBifque mem-
bris clamitantem fe viuere , cteteri vulneribus tfiginta confecerunt : namfignum
eratomnium, Repele. Vitandi feu cauendi verba exire, & excedere cranc, Exire.
Virgiiius . ■
Corpore teia modo , atque oculis vigilantibus exit .
E£Cicei>a; Faru^ quadam declinatione corpore excefit . Prudentius idipfum^
dixit Ludere&Ekdere. In vitandoprsecipua curaerat, vtlatus tegerent
Senec.
212 DE GLADIATORIBVS.
Ltttufptm. Ssncc. lib.4. Natur. quaeft. A turba quantimpotes tefepara , tte aefuIatoriBus k- ffj^
tusprabeas . Ammianus :fequeinmodumMyrmillonis aperiens, hojiium latera,
qua nudabat > iraflagrantior , diHri^is mucronibus perforabat .
cueicrxdvui. Pamor Infultantis, & Vulgi acclamatio fiebat ad Vulnus ; PrudenC
"f« . Tunc exarmattt iugulum meretricis adado
Transfigitgladio : calidos vomit illa "vapores,
Hoc habet > exclamat viijrix regina .
Sencca in Tragoed.
Habet , peraffum efi : quas petis pcenas dedit .
GindiiKms tx- Laeii gladiatorcs mortis metu arma fubmittebant. Scneca de Prouidentia^ ;
araUn: . ^jd ego ifbim aduerfarium mihi fumam i fiatim arma fubmittet ; «0» opus
eliin illumtoiapotentia mea . Et idem Seneca : Gladiatoribus licet arma fiih-
tnittere j mi/ericordiam populi tentare : tu nequefuhmittes arma , nec vitam ro^
gahis ; re^o tibi inui^oque moriendum eji . £t idem c^{ii.\o^.Non faciam
quodvi^i folent y vtprouocemadPopulum. Siue etiam ad Editores . Cice-
ro 2. Tufcul. Mittunt etiam vulneribus confeSliad Dominos, qui quarant , quid -D
velint; fi ys fatisfaDumnott fit , fivelle decumbere. Dioin faeuitiam Caracal-
lae : Alunus Nicomedid prtcbuit die fuo nataliy in quo ferunt viHum quem-
piam e gladiatoribusfiipplicafie Antonino vti firuaretur : illum rejpondifjh , Abi
<^ aduerfario tuofupplica. Quamquam adhocfolus Imperatons aduentus fuf-
ficeret . Ouid. de Ponto .
Cafaris aduentu , tuta gladiator arena
Exit, & auxilium non leuevultus habet .
HaecliberatioMiniodicebatur, quaepertinebatadvLflos. vtineumdlem
dumtaxatliberarentur.Martialis: Nuper cum Myrinopeteretur mifiio UJa.
Itaque fine mifTione dare gladiatores feu pugnam ; non aliud quam ad cer-
tara mortemdarinin vincas; neque ius eflc vulneratos fupplicefquelibera-
di : vt de Pcrfeo Liuius lib.41 . Deinde fiepius gladiatores dando ; ^ modo vul-
neribuf tenus, modo fine miffione etiam . Et Florus de Pugna cum Spartaco :
Siae mijfionepugnatum eji. Hinc aliud Augufti dccretum, qui Gladiatores fine ^
mijfioneediprohibmt . Sueton. cap.^j. Quoniaro repcrtifscui munerarij, qui
omnes dabant in certam mortem , qualis fuit Domitius auus Neronis , do
SuetontCip.4.. Munus gladiatorium edidit tanta fieuitia. vt necefie fuerit AU"
gufto, clatnfrufiramonitumt ediBo coercere . Hincdecc4iter transiatumaSe-
neca : ^uidporroprodefipaucos annos veldies lucrifacere l fine mijfione nafci"
mur . Et Apul.libi i. Hodiernapugna nonhabetmijfionem .
p.j ' Populus moderator&arbitererathorumludorumin arena> & ad eius
tkh:. voluptaiem Domini plerumque fe conformabant , cum ille pro vicflis, laefif-
qucintercedebat . Seneca de Tranquill.Iib. 2. ^aris quid inter duosinter-
fitl quod inter gladiateres fortifftmos , quorum alter premit vulnus & confiat
ing*adu: alter refpiciens ad clamantem Populumfignificatnihilefiey ^ iater-
iu$ci. " ""^ ^^^' nonpatitur . Intcrfici iubebat idem Populus figno conucrfi polUcis» lu-
uenalis .
Munera nunc edunf , & verfopollice vulgi
^uemlibet occiduttt populariter , 1'
Prudentius dc Veft«Ii.
' Confurgitadiiius
Et qu oties vinorferrum iugulo inferit , iUa
DeliciasaiteffefuaSipeliufqueiacentis
Virgo modefiaiubet conuerfo poUicerumpi .
Sicutie contrariopollicesprcmcbatpopulusinfauore, vt apud PHniffm &
Horatium. Audacia &Confiantiagiadiatorum acceptaerat Populo: vte-
tiam Igrauia odio erat . Cicero pro Milone : Etenimficut in gladiatorijspu-
gfiis iimidos & fupplices , &vt viuere liceat obfecrantes , etiam odifie folemus :
fortes
D E G L A D I A T O R 1 B V S. 2ia
J^forUs. o' animofds , & fe acriter ipfos morti offerentei , feruari cupimus .
Bt Seneca de Ira lib. pri«. ^luid gladiatoribus-, quare populus irafcitur^ ^
tam iniqu^ , vt imuriam putet quodnon libenter pereunt .■? contemnife iudicat, &
•vultUi gefiuy ardore dejpedatorein aduerfarium 'uertitur. Quem &irorenu»
Quiritum tangit La^antius Jjb.6. ^ttro nutic anpojfmtptj .. & iufii hominei
tjfe, qui conBitutot fub i^u mortit , ac mijericordiam deprecantes , non tantum
patiuntur occidij fed efflagitant . Irajcuntur etiam pugnantibus , nift celeriter ^
duoBusaltcrocciJiiseB. Boniigiturgladiatoris erat decumbcrc , &libenter,
forticerqueferru.Tirecipere; idenimin>perabatur : Recipe- ferrum . Cicero
pro Sextio : Ipjum "vero quid accufas ? num defuit gUdiJf i num repugnnuit .?
nmn,vt?Jadiatoribusimperarifoletyferrumnon recepiti Cicera inTuibuJa-
na . 2. ^uis mediocris gladiator non modcjletit , verum etiam decubuit turpiter ?
qttis cum decubuijfetyferrum iujfus recipere , collum contraxit .? Et ad ho c alki lit
Virgilius.
-jj &V loquitur , tuguloque haud infius accipit enfem .
^ Et taraen comraiferatioerat Jpefiatorura , fi quis tamolus caderet gladiator .
StatiusdeLeone. MiftrhAvM..
^od te popultifque , patrefjue.
Ceu notus caderes triHi gladiator arena
Ingemuere rnori .
Iraa&qutdam quafi mitioresauertebat fe ab vulneribus . Quintil. declamat.
2S9. Multife agladiatoruvulneribus auertunt: & quamquam nemo dubitetii-
l:id'lpeSiaculumefeinpartepcenarum.ytamen nequiffimorum quoq; homimimfu'
prema periculahabent fuam gratiam . Fuit autem inauditse feritatis, quod in, FeW.»*.
quit Ladantios : ^wnetiampercujfoi , iacentefque repeti iubent , d?* cadauera
i^ibus dijjipari: ne quis illos Jmulata morte deludat . Et ad itipreniami^uiv
tiani maiTujn mittebant in vulmis, &fanguine velutfe proluebaijt/vcLampri-
dius de Comraodo aic : Nam cum in ghdiatoris occiji vulnus rnanuni mififfet, ad
caput fibi deterjit . lUud fcilicetprodigiohabitum, quafiprccatuslibi, luo-
C quecapitieadem; vt etiam euenerunc. Sed nec defueruntepopulo, quigla-
diatorum fanguinem cx ipfo vulneris hiatu biberenc calldum adhuc , fpiran-
temque contramorbam, Piiniushb. ^S.csp.i.CumplagiSi neferarumquidem
admoueri orafas fit bumana .
Hincergoiniiancferalem arenamillata, vnacum reliquoapparatu Libi-
fe tinaE inJtruraenta, vt raartui fubitocfFerrentur . Quintilianus : Sonabant clan-
■ goreferali fuba , ilktifque Libitin<£ thoris , ducebaturfunus ante mortem . In de
^ft certaportain Amphitheatro, quae Libitinenfisdic^a.Lampridius in Com-
^f mod o : Galea eius bis per portam Libitinenfem elata eii .
ViLtori prsemiaconferebantur D. Auguft. de Ciuit. lib.^.cap.i^. Vugnaut s-umi-i.
etiamgladiatoresy vincunt&ipfi: habet prxmia laudisi^ illa crudelitas . Et
quidem pr^emium Viiftori duplex pahna , 3c pccunia , de Palma Sueton. in..
Caio ; Myrmillonem ferrea fica confodit, & more viciorum cumpalnfa difcur-
rit . Lampridius in Commoio : Tantum palmarumgiadiatoriarum confecerat,
—^ vt mille contingeret . lifdeoi Scpecuniadata. Sueton. inCIaudio : Ne: vllo
^ Jpe^aculi ge*tere communior, aut remijjior erat : adeo vtobktosvicioribusau-
reos , prolataquefinifira manu , pariter cum vulgo voce digitifque numeraret .
Sed 5e vltra legitima pr^mia coroilaria etiam adijciebantur exemplo a fce-
I na . Sueton.in Augulto ; Corollaria c^ pramia alienis quoque muneribus cb*
ludis & grandia & crebra de fuo offerebat . Indulgebant quoque Rudem gia- s,:,de donaii .
diatoribus veteranis , quaii magilierij lignum : aut etiam nouis in aliquo itre-
nuofaiflo, idquepoouloimpcrante. Quintiiian. ^uidamvt Patrem fepeli-
retfeaudorauit: fed die muneris produHus fub titulo caufe rudem poftulante
populo accepit . Effedu? autem Rudis erat liberatio ab arena ; fed ahcer atq;
aliter pro coflditionegladiatorum : qui enim liberi fiue audorati aren*e ope.-
D d ram
214 M VENATIONE ET AMPHITHEATKO.
ram pretio locahant ; ij donati rude in vetercm prorfus libertatenj redibant /^
nuUo vltra vinculo feruitutisj Capitolinus de Macrino : Pleriajuegtadtatofiam
pugmm eum exhibuife dixerunl , & accepta rudi ad Africam ifse , •venatorem
frlmo, poHetiamtabellionem Jutjfe, deinde aduocatum fifci . AU; e gladiato-
ribus conditione fcrui rude donati non libertatem accipiebani; fed vacatio-
nem dumtaxat a pugna ; ideoque tuta rudis diifla, Ouid.
Tutaqus, depofito pofcituY enfet rudis .
Quodfilibertat^m etiamimpetrarent, moserat, vtPileiimpofitioncliberi
iudicarentur : & benc rudem a pileo feiunxit Tertull. Et quijnjigniori cui'
que homicid^ leonem pofcit, idem gladiatori atrocipetatrudem , &pileumpra-'
miumconferat. NecdepugnaflTe vltra Rudiariosnilipretio ,autfponteindu-
dos. Sueton. in Tiberio cap.7. Munus gladiatorium dedit, rudiarijs quoque
quibuf<^amreuoca{is auBoramento ceutum millium . Quera ritum Horatij vcr-
ius aperiunt ad Mecoenatem .
Spenatumfatis,&donatumiamrude,qu£ris
Meccenas iterum antiquo me inchidere ludo ? B
Non eadem ejl <etas , «0» mens . Veianius armis
Herculis ad poilem Jixis , latet abditus agro .
Ex quibus poftremis verbis patet , vt gladiatores emeriti arma fua fufpende-
rent ad Herculis facra ; quibus Kercules praeefle putabatur, qui fa<fia fcili-
cet eius & robur jemularentur : vt etiam teftis Commodus Imp. qui Hcrcu-
lem fc dici , pingi , & fingi voluit .
Magna erant ftudia Pnncipum, & vulgi in yaria gencragladiatorum , ytdc
Tito refert Sueton. qui Studium armaturaTracum prafeferens: fapecumpo-
pulo & voce &gefiu , 'utfautor cauillatus efi . Dele^ati huiufmodi caedcfue-
runtRomani; acetiamconfirmareco fpedlaculo mentem oculofquevolue-
runt &Ciues, prsefentibufque excmplis monere : Fortiter agere , fortiter pa-
ti . Prseterea ad mortis contemptum militiam & fortitudinem fpeiftarunt .
pjin. in Panegyrico : Vifum efi fpeBaculum indenon enerue nec fluxumt nec
quod anmos 'uirorum molliret t acfrangeret ; fed quod ad pulchra vulneracon- q
temptumque mortis accenderet , cum inferuorum etiam noxiorumque corporihus
amor iaudis,& cupido vi^oria cerneretur . Itaque dabant plerumque gladia-
toresituriad bellum . Spartianusin Seuero: Trofe^us dehinc ad bellumFar-
thicumejledito munere gladiatorio . Et Capitolinus in vitaMaximi inqtiit: F<f-
de autem mos tradm /5>, vt projicifcentes ad bellum Impp mutms gladiatorium &
'venatui darent : multi dkuntvt Ciuiumfanguine libato fpeciepugnarum,fe Ne-
mejls, ideji vis qu^damJortuȣ fatiaret : alij quod verijsmilius credo > ituros ad
bellum Romanos debuijfe pugnas uidere ,. & vulnera , & ferrum : ne dimicantes
in beilo armatos hoHes timerent , aut fan^inem pertimefcerent . Et inde ad
conftantiam eofdcm milites excitarent ,
De Venatione & Amphitheatro .
Cap. V.
DE Gladiatoribusplurima diximus; modode Venatione ,&de Amphi-
theatro etiam dicerous ; vbi inter fe pugnabant feras, vcl cum beffia-
riis, vel in aliud voluptatis genus erudiebantur ; D. Auguftin.lib.i.Contr.
Academic.inquit : Si te edentem munera Vr for um ..Cn^\o6..\n Chronicis.
Muneribus Amphithiatralibus diuerjigeneris feras exhibuit. Talis fpedacu-
lilocusRomaepraecipue hodie Coloffaeum, quiaNcronis CHmcapitecoIof-
fus in vicinia erat ; prifci Amphitheatrum , Caucam,|& Arenam nominarunt.
Amphitheatrum Graeca voce, quia gradus circumundique &fediUa conti-
•nentcr
D
DE VENATIONE ET AMFHITHEATRO. 21$
^ nenter difpofita ambibant in orbem . Dio Mh.^-^.Theatrum Veuatorium , quo4
& Amphitheatrum dicitur , ex eo ifuoci "vndiqusfides habeatjine 'ullajcena . At
Caueaabinrerioriparte ,qu:«concaua & capaci quodani profundo; coin-
mnnis nominatio Ampliitheatrorum dein increbuit, de qua Ammianusl.29,
/ilter in amphitheairali cauea > cum adfuturus ^e^aculis introiret . Arena» no-
mine di<5lum eumdem locum , quia flerni folitus arena bibula in tam crebra.^
fanguinis efFufione , Tacitus: Spefiaculagkdiatorum idem illeamius habuittpa^
ri magnificentia acpriora :fed faminarum , [enatorumque illuHrium pluresper
arettam fadati funt . Capitolinus ; Multos , qui fecum in arena pugnafent ,
fefratoresvidere. Principes etiam arenae loca inftrauereinterdum niinio
&chryfocolla. Plinius: Vifumque efi Neronis principis f^eBaculis arenam
Circi chryficolla ^argi i eumipfe concolori panno aurigaturus effet . Suetonius
de Caio : Edidit & Circenfes quofdam prdcipuos minio > & chryfocolla co^kato
Circo .
Amphitheatranon multum ante tempora Reipuolicae cadentis pnmunL, ^«nd» mncA
*^ inuenta , & hsc e ligno ; ita Curio Tribunus ligneara molem extruxiiTe ; qu« '*" "
diduda duo theatra redderet , iterumque amphitheatru m vniim condudta ;
quod corruifTe dein cum multorum c{aderefertDio& Piinius iib. 36. c.ij,
At fub Auguftovaldeincreuitdignitashuiufmodivenationum , fiue cum o-
pibus augelcente luxu , fiue quia ipfe Princeps valde in hunc ludum pronus ,
de quo fcribit Vi^or : OhleEiabatiir omni genere ^eiiaculorum , prnecipue fe~
rarum ittcognita Jpecie , & infinitonumero . Et ipfe Auguftus huiufmodi vena-
tiones fe dedilTe fatetur in Lapide Ancyrano : ^mbus confefia funt befliarum
circitertriummiUium &quingenta. Hinc poftea Augufti fuafu amphithca-
trum e lapide extrud^um Statilij Taurifumptu , dc quo Dio hb. $ i.Statilins
Taurui in Campo Martio theatrum quoddam venatorium , lapideum extruxit
fuis impenfis , & dedicauit . Quod fub Neronc exuftum , vt refert Xiphilinus ;
Mons Palatinus vniuerfiiSi theatrum Tauri exuftum . Vnde occafio & cupidi-
tas ftruendi nouum data deinde Vefpafiano » vt refert de eodem Sueton.c o.
r Fecit amphitheatrum vrbemedia, vti desiinaffe compererat Augufium > ampliffi'
mum . Ordines & exhaufios cade varia , & contaminatos veteri negligentia pur-
gauit, Juppleuitque . Struxit autem amphitheatrum Vefpafianus Confula-
tufuoo£tauo, vtex antiquo Numifmate biennioante obitum» quod Titus
filius abfoluit, vtinquit Vi£tor : Bienniopofi, ac menjesfere nouem amphithea-
triperfedo opere, lautijfque ( nempe Balneis )veneno interijt .
Dehuiusamphitheatri miranda mole, reiert Ammianus; Amphitheatri i^„,.'^,'.^„^
tnoks folidata lipidis Tiburtini compage , ad cuiusjummitatem <egre vifio huma-
na confcendit . De eiufdem auteni capacitate inquit P. Vi(!^or: Amphithea-
trumquod capit locaolioginta fep'em millia, lure ergohanc molemadniiratus
Caffiodorus in hoc eiogium erupit; Hoc liti potentiaprincipalis , diuitiarum
proflufoftuminei cogitauit (Sdificium fieri , vnde oaputVrbium potuiflet . Et
Martialis.
Qmnis Cxfareo cedat lahor Amphitheatro ;
Vnum pr£ cundis fama loquatur opus .
D Etdeludis in dedicatione eiufdcm Araphitheatri per dies pene centum re-
fert Xiphiliniis', idem Poetavenerabilera moleraappelJat .
Hic vbi confpicui venerabilis Amphitheatri
Erigitur moles , Hagna Neronis erant .
Huius Caueai forma non rotunda > fed oblonga; ratio quia Amphitheatrunu,
iundum &fadtum ex duobus theatris reieda fcena. Cafiiodorus : Oui fpeciem
eius arena concludens ,vt concurrentihus aptum d-tretur fpatium, & fpeBantes
omnia facilius viderent : dum quadam prolixa rotunditas •vniuerfa colligeret:
Hasc de Cauea . Area vero & pura & libera tota ad curfura fexarum > & ad
p'.!gnam; fub ipfa vcro Area cloacae adeducendum humorcra illum ftagna-
Dd 3 rinn
.216 DE VENATIONE ET AMPHiTHEATRO.
rum Neronis ; fiueetiam ad vfum aquarum quasin arenani occulte & fubito ^
inducebant, atqueeducebant adNaumachias; feu potius fubipfaAreaca-
mcrte qusedam &fpecusfubterraneiadcuftodiara& receptum ferarum» e
quibuspoLtuls & aditus plures pertinerent in arenara ; vt etiarain Vero-
ncnfi Amphitheatro apparent hodie fub ipfo Podrj muro : praediAae portulae
angultaB exant>dequibus Varrodere Ruftica : OHium habere debet humile &
angujlum , 'vt folet ejjein Cauea , } qua tauripugnare folent , Atque ex his Ca-
ueiscum impetuemittebanturin arenam . Vopifcus in Probo: Neque erat
beftiarum impetusille, quiefie Caueis egredientibus folet . Iterumque etiam in eas
immittebantur poft pugnam . Senec. de Ira : Curriculi , rotarumque verfata
faciesLeonemredegit inCaueam.Cim cfrcntportul«omnes adhunc vfum ac
commodatae . Vopifcus in Probo : Immijfi deinde per omnes aditus Sruthionet
miUe,milIeCerui)milJeApri.
Arenae faciem totam aliquando vertebant in fyluam , vt viuam imaginetru
exhiberentver«germana2que venationis: Vopifcus in Probo : Venationem
amplijjimam dedit : genus autem fpeciaculi talefuit ; arbares validx per milites -K
radiiitus 'vulfte, connexis longe latequetrabibus adjixte fint : terra deinde fu-
perieBa : totujque circus adjylua con^tusjpeciemi gratiam noui viroris obtulit .
Qtiod etiam faditaJflTe Gordianum in QuasfturarefcrtCapitolinus : FerasLi-
bycas vMo die centum exhibuit » Vrfos vno die mille . Extatjylua eius memorabi-
lis , qu£ pi^a ejl in domo rojtrata Cn. Pompeij , qua ipjius & Patris eius &proa-
ui fuit . Scd & in Titi fpe£laculis hoc etiam indicat Martialis .
^idquid in Orpheo Rhodope fpe^afe Theatro
Dfcitur y exhibuit Ctefar arena tibi.
Repferunt fcopuli , mirandaque fylua cucurrit
^uale fuijje nemus creditur Hejperidum .
Prseterea inCaueis,antra quaedam e terraeraittebant fubitoferas , vtin Ca-
rini VenationemiraturCalphurnius.
Ah miferi j quoliesnos difcedentis arend
Vidimus in partes .? ruptaque •voragine terra Q
Emerfijfe feras i ^ ijfdem fapelatebris
Aurea cum croceo creuerunt arbuta libro .
Intelligitenimartequadam, &machinis> antrailla vefuthiatuterrae, & a-
perta ccleriter & operta ; iterumque arbuftis & virgultis tanquam crcfcen-
tibusindu6la. llhjd ctiam mirum nauemaedificafte granderainipfa Arca»
qusefolutiliseffet, &fubitolaxataemitteretomnegcnus ferarumpro arbi-
triomagiftri, vt DioinNerone fcribit: Nauim qaampiam in Amphitheatro
confpicientes ita faflam , vt JponSe folueretur , ^ belluis qutbufdam emiffis ,
'rurfus compigeretur , c^ rediret in priorem Uatum. Et idem in Seuero : Rff^-
ptaculum omniumferarum in Amphitheatro extruBum erat inftarnauis qua ca-
pere ftmul& emitterepojfet ad feras quadringentas : ea autem defubito occulti
Jaluta,exfiliehantvrjiyle£ 7 panthera, leones , flruthiones , onagrit bifontes .
Sed quod magis mireris mare , feu aquas in Amphitheatris per occultos du-
(ftus & meatus , de quibus in Carini Principis ludis refert a fe vifum Cal-
phurnius . *-'
Nec folum nobis JylueHria cernere monftra
Coutjgiti Aequoreos ego cum certantibusvrfis
Spe^aui Vitulos , & equorum nominedignumt
Sed deforme pecus .
Et ante illum Nero id vfurparat.Dio narrat; Aliquadq belluis interfeBiSy^Ve-
natione exkibita .fubito aquam in Amphitheatruminduxit » & nauale certamen
oBendit ; rurfumq; ea edu6ia , gladiatores in loioprtebuit, deniqueindu&a iterum
magnifumptus publicim epulura . Nec aliter de Domit. Suet. Prxlium equefire,
ac pedeHre commifit : & in Amphitheatro nauale quoque .
Poft
I
DE VENATmE £T AMPHITHEATRO. 217
J^ , \Toft arenam murusoccurrit,quiPodiurafuftinet, quique claudit&am- i**"/'»»».
bitinfimum fbJum: Fodium non aliud eft,quaramuriparsproiedior , 5c
prominentior ante imum fpc(ftaculorum gradum , cui columnx impofitae ad
ornatum fiue ad innixum , vt defcribit Vitruuiu$ magnitudine etiam expref-
falib.j.cap.7. vbideTheatris. Ac etiam Vidoriolas reponi foJere iii iftis
Podijs : Spartianus in Seuero ; Vi^oria vento i(ia de Vodiojlam decidit . Ad
hocPodiumfpedlarefolitiprimi efenatu, & dignifllmus iiabitus ille imus
gradus, qui Podioproximus & arena;, quippe ex quo facillima fpedartioj lu-
Bcnalis.
■■ Getierofior&Marcellis
Et CatuUs , Paulique minoribus , c^ Fabijs , ^
Omnibus adPodium Spefiantibus .
Sueton. in Augufto cap.44, FaBum decretum patrum t vt quotiesquid 'vfpiam
publice /pe^andum proponeretur , primus JUbfelliorum ordo fenatoribus vaca-
ret. Primusfiue imus. Sellis curulibusicdebantibidem Confules, Pr«to-
o rcs> alijque ,quibusicliusadPodium: ijdemquecum Lidloribus, Viatori-
bus, &Magiftratusfuipompa. Tacitus 16. Anml. a.h: Ltberto & accufato-
riprtemium opera , locus in Theatro inter viatores Tribunicios datur . Quinirao
&Principemipfumadhocpodium, cui tamen eminentior quidamfugge-
ftus vclut fua domus extrudus ; &hoc primum a lulio Csefare inter alios re-
ceptos honores Suetonius refert ; StatuaminterReges, /uggeHum in orche-
fira. fquae quamuKpIuriumgraduumefi^etdignifJimus tamenhabitu^, qui
Podio proximus , vt dixi ) quem locum etiam fequentes Principes tenuerc^
exeodemSueton.inNeruac.i2.Cumque etiam ibidemaltiorigradupr^fi.
debant Veftalcs, Sueton.in Augufto; qui VirginibusVeJlalibus hcum inThea-
tro feparatim & contra Pratoris tribunal dedit .
Infimo illo Podiotutamen erat a Feris, cum retia folerent prxtendi bene Turamm h fe.
nexa , bene firma, refert Plinius lib.37. Tanta ropiafuccini inue^a, vt retia ar- "' •
cendisferispodiumptotegentiafuccino nodarentur. Ac etiam contra elephan-
Q tes&immancs fcras parata arma, vt etiam Clatrse ferre*e arenam totam_,
circumdabant , vt etiam Euripis, nam id genus valde metuens eft aquae, Plin.
lib.8. & Sueton. in Caefar cap ^9-
SupraPodium eratGraduum diftin^flioim Amphitheatro, feu fubfellia^ Cesdu$,
fic di£li,quiaadformamfcaIarumgraduum alij alios confequantur; gradus
autemiftielapide; quamquam & f«pe e ligno: fero repertura vt puluilli
infternerentur Senatui; idque primus inftituit Caligula, Dio: Puluilli tunc
primum Senatoribus , ne nudis ajferibas infiderent fubieSii. Pofteaid etiam equi-
ti coDceffum : ex luuenaH.
— ■' ' Exeatinquit
Sipudor efl , & depuluino fiirgat equeHri .
Erant praedi^i gradus in varias partesdiuifi- De quibus Lipfius dcAraphi-
theatro cap. 1 3.
Deordinc &Iocisin fedendo'; quarauisdiuconfufioin Araphitheatrali ordoin/idendo.
fpe£laculo; indicat Plutarchus in Sulla : SpeBaculum quidem gladiatorum erat:
D locis autem ad JpeBandum nondum tunc difcretis , fed mixtim fedentibus viris ,
faeminifque. Mutatum vero id fub Principibus, & difcriraina dignitatum-,
fadta: fenatuiin araphitheatrofuani fedemfuiffe, fuamequiti, fuamplebi:
lliara fenatuiOrcheftrara dixere ; alteram Equeftria; tertiam Popularia. Se-
des Orcheftr« ait Vitruuius , Inter gradusimos.h enim locus quia fcenaj, &
arenaeproximus, ideoqueoculisauribufque expofitus , optimus fpedioni,
fiue auditioni , Horatius : Vtpropiut Jpe£ies lacrymofapoematapuppi. Vbi e-
tiara Sacerdotibns &fociaruragentium Lcgatis fedcs. Equeftria recenfec
Senecij. dchencf.Equefiria omnium Equitum Romanorum funt, in illista-
men locus meusfit proprius , quem occupaui . Popularia funt tertio loco , de^
Quibus
2 18- DE VENATIONE ET AMPHITHEATRO. '
quibus in Claudio cap.2 J. Germanorum legatis itt OrcheBra federe permijtt t ^
fitnpljcitate &fiducia eorum ttiotus^ quoditipopularia deduiji , cum atiimaduer-.
tijktit Parthos , & Armetios iti Setiatu fedetites , ad eadem loca fpotiU tranji&rant^
Vnde etiam PuUati ad fuperos relegati, inquit Calphurnius . r -•:: - - • -
O vtinam tiohis tioti rvjika •veftis adejiet l
Vidijfem potius tnea tjutnitia ; fed mihi fordes
Puilaque paupertas , &aduticofibuU morju
ObHiterant.
Confufa aliquando locorum feries; eaqueoccupata. Spartlanusin luliano:
A d Circenfe Jpe&aculum itum ejl : fed occupatis indijferenter omnium fuhfeUijs ,
populus geminaitit conuicta in lulianum . Et quamuis velit Sueton. in Caligula
cap.26.gratuitaloca, apparet niiiilominus etiampretioaliquodiftributSL.,
exPlauti Prologo.
Serui ne obfideatit , liberis vt fit locus ,
Veltes pro capite dent : fiid facerenon queunt;
Dotnum abeant . B
Tubi kw Fiiiul^ in imo & fummo amphltheatro difpofitae erant ea arte &
^^"^" fine, vtodoiatiim quemdam odorem infpergerent in fedentes: is humor
pleruiJiquee cioco Senec.2. Qiiaeft. natural. Numquid duhitas , quinjparfia
jlla , qu<eex fundamentis media artna crefcensin fummam altitudinem an.phi-
iheatriperuenit cum ititenfione aqu^fiat l Et Martialis fpargcndi vcrbo in eo
vfus .
Hoc rogo non melius , quam ruhropulpita nimho
Spargere & effufo permaduijfe croco .
Apuleius lib.i i.Tunc defummo montis cacumine per quandam latentem fiflu-
lam in exceljltm prorupit vino crocus diluta , Jparfimque dejluens . Hinc patet
mixtum tnrumque florem fuilfe cum vino, quod colorem deinde adfumcret,
& odorem , vt aperit Plinius: Crocutnvino mire congruit prdcipue dulci, tri-
tum ad theatra replenda. Inde etiamfluxiflepergradus .Spartianus in Adria-
no : In HcmoremTraiani balfama, & crocum pergradus Iheairi fiuere iujfit. r^
Vbi de Bairamo 6c fi minus id crebrum,de croco in omnibusfpedtacuiis pro-
tritum .
Vela in amphitbeatris fuperduci folita arcendo aftui & foli ; de primo eo-
^*'"^ ' rum Romse inuer.tore Val. M ax. Religionem ludorum crefcentihus opihus , mox
fecuta lautitia eft : eiusittHindu . ^ Catulus Campanam imitatus luxuriam,pri~
mutnjptiiantium confjium velorum vmbraculis texit . Plinius lib.l 9. de Ve-
lis: tofteain Theatfis tantam vmhram fecere', quod primus omnium inuenit
&J2atulus cum Capitoliumdedicarei . Acetiamrefert Ammianus lib.14 cius
ritus veftigia in ipiis amphitheatris vbi foramina in fummis lapidibus ad funes
Velorum illigaijdos, vt in illoNemaufenfi &in noftro Romano, per quae
traijci , & in altum dirigi antennas folitas , velorum funes fuftinentes : refert
Sueton. in Caio ; Gladiatorio munere , redu^is interdumflagrantiJfimoSoleve'
lis , emitti quequnmvetahat . de quibus ¥ioper. Et modo tam pleno fluitantia
velatheatro. Colorata varie velaiftafuiffead ornatum oftendit Lucretius .
CarbaiinaillavelanomiRat Pliniuslib.19. Sericaea fuilfe tradiditDioI.43. D
Neue quisfpe^antium dfoleinfeftaretur, velafupereosferica extendit . Purpu-
reaetiam velaftellisinterftindafufpenditNero, refert Xiphilinus. Vela e^
tiam , quaperaerem expanfa ad arcendum folem 1 purpurea erant, inque ijs
medi/s Nero acu pi^us currum agitans circum vero vndique auret Hell£ .
9idMn.im . Spoliarium etiam in amphitheatro , & probabiliter ad portam Libitinen-
fem Quoniam receptaculum erat illud mortuorum , aut grauiter in Arena l^e-
foruni & iureiuxta iftam mortualem portam , quae Lateranum rcipiciebat : e-
tenimGladiatores occiiiturpitervncoperarenam trahi in fpoliarium folc
bant. Docentacclamatiottesillas.SenatusapMd Lampridium inCommodo;
G!a-
I
DE VENATIONE ET AMPHITHEATRO. 219
A Gladiatoris cadauer "vnco trahatnr: gladiatoris cadauer in ipoliario ponatur,
Quodetiamin Domitiano Viitor fignificauit ; At Senatiis gladiatoris more
Jimusjerri^radendtimquenomendtcfeuit .
Pcgmatis erat vfus in Theatns , feu Arena : & hxc magnaj erantmachi.
fiasehgno; q«« vox a GJofa Coiy?Ar««> interpretatur , hinc dixit Apuleius :
Confixiles machitta Jublicj : turres tahularum nexibu{, infiar circumjeranem
domus i Jloriddi piilurd : decora Juturx-uenationis receptacula . Acnoftruiiu
iflud non aliud quam grandis qusedam» & ingcniofa contabuiatio, quae fpon-
te & occulte ftatim crcfcerct , ftatim Jubfiderct . Prudcntius .
Tabulis Juperne ilrata texunt pulpita
B. imdfa , rari Pegmatis compagibui . >
Quas ornatus caufa t<fda ahquando argcnto, vel auro refert PJinius de Caio;
In eircum Pegma duxit i in quo Juere argentipondo centumviginti quatuor . Se-
neca hxc expretl^t epift.9 1 . His licet annumeres machinatores , quipegmata ex
p Jurgentia excogitant y & tabulata taciti in JUblim^ crejcentiay & aliasex
B inopinatovarietates: autdehifientibus qu£ co/ixrebantt aut qu^difiabanttfua
Jpontecohtgrentibus: aut ys , qua eminebant y paulatim in fe re/identibus . Tra-
dunt Claadium Imp. obieciffe aiiquando beitijs, qui pegmata in fcenam.,
parurafeiicitcrproduxifrent. Sucton. in Claudio cap.^^.lbjebantintcrdum
ita componerePegma, vti),quiimpofitipra;cipites rucrentin caueasfera-
rum > ibique difcerpercntur , Strabo dc Siculo Jatrone: Eum nosinjoro ,per
ludos gladiatorios dijcerpi ci Jeris vidimus . /« fUblimi enim tabulato tanquam
in Aetnapofitus , eoque compagibus Jolutis Jubito concidentey ipfe quoque cecidit
incaueai Jerarum, qujt Jacileexfoluerentur injra tabulatum^ de induHria dif
pojitas. Sed &flammarumquidem Iufus8ciniagoinhoc Pegmate : & prae-
cer relata per Claudianum . Vopifcus in Carino ; Pegmaprxterea cuiusjkm~
mis Jcena conjlagrauit : quam Diocletianus pofiea magnificentiorem reddidit .
Afupplicijs ortaefuntvenationes amphitiieatri, aut ccrte a funeribus j cJf^''.^'".'^^.
ilcut&gladiatorcs. Hinc Tertuli.hb.de fpciftacul. hisvcrbis: OflSciunij .w.
^ autemmortuishocfpedtacuIofaccreJe vetercs arbitrabantur, poftquam-.
iliudhumaniorc atrocitate temperarunt ; nam olim quoniam animas defun,
itorura humano fanguine propitiari creditum erat , captiuos , vel raalo inge-
nioferuos mercatiinexequijs Immolabant; poftea placuitwnpietatcm volu-
ptateadumbrare; itaque quosparauerantarmis, quibus tunc, Scqualiter
poterant , eruditos tantum vt occidi difcerent , mox edido dic inferiarunL,
apudtumuios erogabant: itamortcmhomicidijs coafolabantur , Dataefuiit
quoquc vcnationes, vt animosGiuium adcaedem aiTuefccrent , exemploque
feruorum ad laudis , & vidloriae cupiditatem accederent . Plinius in Panegy.
rico Traiani : VifuHi eSi (pefiaculum inde non enerue, necjluxum ; cum in fer<.
uorum noxiorumque corporibus amor laudis , ^ cuptdo vifiori^ cemeretur:.
Idem pene de Gladiatoribus Cic^ro 2. Tufcul. Cum vero fontes Jerro depu-
gnahant > aurihus fortaffe multa , oeulis quidem nullapoterat ejfe Jortior contra
idolorem & mortfm dijciplina . Inde autem fa^um eft, vt refert Capitolinus in
Maximo&Balbino: Vt proficijcentes adbellum Imperatores munus gladiato-
D rium & venatus darent . Fuit etiam harum venationum cauJa Imperatorunu.
voluptas aut popuii ; cnm ij, qui Rom.^ oncre militixexempti eJrentfpeifta-
cula magis ad voluptatcm quam ad animos audacia roborandos, exhibeban-
tur. Lamprid.in Heliogabalo; Strauit fihi tricliniumin Jummo luforio ^ Cb*
dumpranderetnoxios^venationesibi exhibuit. Et de popuU voluptatibus
Capitolinusin M. AntoninoPhilofopho ait; Abfens populi Romanivolupta-
tes curari vehementer pracepit per ditijfimos editores. Symmachus iib.io.e-
pift. 1 9. Curules ac fcenicas voluptates Circo, acPompeian^ caueajuperatis .
Cum VcnatioomnisDianae facra eJTcdicitur) fanguineenimhumanopia» QuibutDijif».
can folitam cx Aricint neraoris rcligionibus difcaj, quibiis Regnum Arici- "^*
Jium
220 DE VENATIONE ET AMPHITKEATRO.
Mum non nifi duello & csde dabatur. Sueton.in Gaiigula cap.aj, inqnit : ^
NemorettfiRegi, quod multos iam anttos potireturiValidiorem aduerTarium fub-
ordinauit . SeddeDiana Ainphitheatriprasfide, quodadeius arani in Scj(-
thia Graeci immolarentur, Cailiod. iib. j. cap.4.2. Spe^aculum tantum fabricis
clarum ,fed adione deterrimumt in honorem Scythicte Diana repertum , cfuxfatt-
guiniseffufionegaudebat. Et de Venatione Circi Oianae facra Martiai. epigr.
la. lib.i. ' ' •"«
lnterC£fareadifcriminafauaDian£. f
Claudian. Panegyr. Mallij .
Amphitheatrali faueat Latonia pomp£ .
Quamquam T ertull. lib. de Speclac. Martem? & Dianam vtriufque ludi ( gla-
d. a orij & Venatorij ) prseiides nouimus .
ciy-fimnos ai>. Chriftianos> & hunvaniores hominesab huius fpeftaculifsuitia abhorv
.>jorr^.t(reab he yuerunt» ex Athenagora in Apolog. pro Chriitianishis verbis; ^uos enim
*'" ' ' fciunt ne fpeiiaculum quidem ferrepofle hominis , qui merito , ac iure capne ple^ ^
Batur : quis eos aut homicidas , aut carnis humana voratores accufarepojjit }fed -^
nosexiftimantescernerec<£dem affine ejfe homicidio ^prohibsmusgladiatoria mu-
nera ■> & 'venationes,& huiufmodi fpeBacula . Tertujiian. txagpcrat faeuiriamL*
fpe(flantium iib. deSpedlacul. cap.io./« Amphitheatro derofa , <> infuofan'^
guinefquallentiacorporapatientijjimisoculis defuperinzumbere. Laftintlib.a.
cap.20. inquit; Hostamen ludos vocant, in quibus humanus fanguis effun-
ditur : an pollintpij 6f iufti homines eife , qui conftitutos fub i.^u mortis,
ac mifericordiam deprecantes, non tantum patiuntur occidi , fed eiflagi-
tant, feruntquead mortera crudelia&inhumanafuifragia, nec vulneribus
fatiati> neccruoreqontenti? quinetiam perculfos, iacentefque repeti iu-
bent, 8ccadaueraiutibusdi(Iipari? Indignabaturenim populus, iniuriam-
quepuabat.iiferrum, autferam arenari) refugerent ; iilasrepeti) flag:ila_,
admoueriiubebat. Hinc conqueritur Seneca lib.de Ira ibi; Vt iniuriam
pritet Populus , quodnon libenter pereunt: i^contenmife iudicat , cJ> vultu^ge-
fiu , ardore de fpe^atore in aduerfarium vertitur . Ambroiius miniftcriu.Tij Q
crudeiitatisvocatin pfalm.iiS.ferm.S. ibi: Inuttles venatores , qui capiant
heflias, qiia inpompam fpeclaculo pcpulariprxbeant miniHerium crudelitatis .
Grauiusenim mortcputabantexpieri fera-um aluos humaniscarnsbus,Sal-
uian. lib. 6 In fpe^aculis fummum deliciarumgenus eHmorihomines, autquod
fttortegrauius acerbiufque lacerari , exple^-iferarum aluos humanis carnibus, co^
medi hmines cum circumH.xntium Utitia ihocefi non minus pene hominum afpe-
fiibus, quam beftiarum dentibus deuorari . Cailiodor. lib,f .ep.42. vocathunc
ludum crudelem, fanguinariam voluptat^m , relisionemimpiam. humanam
feritatem . Cicero ep. i . lib. i S. fara. ^i^poteH efje homini politico deleBatio ,
cumaut homoimbeciUus a, valentifsima beHia laniatur . Chrii^iani Imperato-
rescruentafpeflacu^a fuitulernnt lib.ii.Cod tit.4.^ Cruenta ^eBacula in
otio ciuili , c^ domeHica quiete nonplacent . quap-upter gladiatores efe omnino
prohibemus . Ait Conllantinus Magnus a quo Venationes vetitae funt, non_.
tameniublata;; na^n &Conrtantius filius eius ludicris eruentis delecftaba-
tur, vf Ammian.Marcell. lib.14. 4-^
• jr Qiiantiun abhorruerint Chriliiani, & humanioreshominesagladiatori-
Am.-u. bus, oc venationibusin amphitheatro, vbi noxiorum etiamlanguiseffunde-
batur ; vt iam vidimus : eo magis S. Martyres efferuebant deiiderio, vt eorii-
demcorporainnoxiain fummiDeiholocauftum apud eadem amphitheatraa
beltijsdilaniaretur . Siquidem vt innumeros alios iancftos Martyres omittam;
Ignatius Antiochense Eccleli:r Prsefulcommouente perfecutionem Traiano
Imp damnatusillead beftias: Romam vinclus mittitur. Cumque nauigans
Smyrnam venifret,infpiritufutura pr^cnidens, sd Romanosinter caetera_*
iic fcribit ; Vtinam fruar beHtjs , qtia mihi funtpr^parata ; quas & oro mihi
veloces
DE VENATIONE ET AMFHiTHEATPvO. zzi
A veloces effead interitum, & adfupplicia, & allici ad comedendum me ; neficut &-
aliorum Marfyrumnon audeant corpus attingere . ^uodfi venire noiuerint ; ego
•vim faciam, ego me vrgebo^vtdeuorer . Ignofate mihifilioli ? quidmlhiprofit ego
fcio- Et intra. Ignis, Cruxt befiite, confraciio ofsium, membrorim diuifio,'^ totius
corporis contritic > & tosa tormenta diaboli in meveniant: tantum Chrifio/ruar.
Cumq; iam damnatus ilieelTet ad beftias) & rugientes audiret leones , ardore
patlendi ait : FrumentumChriftifim,dentibusbefi!arum molary iH panis mun-
dui inuenia/ . Et palfus eft in noftro Vefpafiani amphitheatro vndecima
Traiani anno . Hxc nanique nas erudiunt, vt palliones & tormentanos
quoqiie non abhorreamus; vtChriilo dignumetismin hi&facriiicium, in de-
liderio faitem offeramus .
Magnosfumptusiudis oranibusfuiflTe. Piinius Kb. 36. cap. 1 5. deScauri, d^ pimpta sf^
&Curioinis iudis: Maximi vero furaptusludicra venationeedcnda iuera>> ^'"'••''^-
non modoquodferae; exvitimoorbe conquirendae, alend» elfent verum
etiaraconfedtorespretio aihciendi» quifanguinem&vitam non teraere nili
D fummopretioaddicebant. Qiiareeditoresfapeaprincipibus adkiti» faepe
moduseditioni definitus . Fcrasex vltimoorbeconquifitas indicat Plinius
hb,8.quod vrfi exCaledonia, &Pannonia; leones & Tigresex Aphrica;
Crocotae, & Rhinocerotes exIndia;Crocodiliex Aegyptoaduehebantur.
Vndeexiib.2.Cod.tit.45./4^ Imperatore cautum legimus,ne befti£, qu£ad
comitatum ab omnibuilimitum ducibus tranfnittuntur , plufquam feptem diei
intrafingulas ciuitates retinerentur . Sed ea coemptionon niliveniaablmpe*
ratore impetrata fieri potuit.Symmach- lib.7. epift. 1 2 1. inquit : Adde fi pla-
cet, quod a me poiliilatum tenes , vt aliarum Libycarum mihi emptio [acra au~
Boritateprjifietur ; quo impetrato omnium perceptionum donum putabo . In ea
coemptionef«peadiutos ablmp. editores. Syinmach.iib.z. epift.46. Velim-
que-, fi ita facile faflu eft, hatic munificentiam Frincipis Libycarum largitione
mutari . Cyprianuslib.i. czp.i^Feris obijciunt fe , quos nemo damnauit ad be-
fiias, atateintegra, honefia fatis formatVeiie ^reciofa viuentesinvltroneum
f-funus adornantur . Pugnant ad beRias non crimine , fed furore . Spe^ant filios
fiics patres , frater in c<tuea & foror pr£fio efi . B Venatoribus enim alij empti--
tij , alij gratuiti , ficnt & e gladiatoribus , Liuius iib.28.
Feraecumcaptae, caueilqueciaufaeelTent,. aut raiibus R,oraara adueiie - z^^ adtnHitB»
bantur,autplauftris, Claudian.iib. ^.Stiiicon.
— — Ratibus pars ibat oNufiis ,
Per frtta , vel fluuios exanguis dextera torpet
Remigis , d^ propriam metuebat nauita mercem .
fer terrampars d'iiia rota , longoque morantur
Ordine plauliravias , montanis plena triumphis ,
Bt fera follicitis vehitur captiua iuuencis .
Senatores nullum portorium pro adueiflione ferarum pendebant: ab aiijs ve- S2*
digalquadragefimse, Symmachuslib.s'. cpi(k. 6^0. wquit: ^adragefim£ por-
torium fiue veBigalnon reCiepofcitur a Senatoribus . Et infra : ^.£fo igitur vt
humanitatem ncliri ordinis ediicribus diinanter impertias , ^vrforum tranfue^
O Bionem noHri ordinis editoribus ftbtrahas . Et idem Symraach. iib.4. epift. j5.
doceteDalmatiavrfos vehiculodeuehifolitos. In acceriendis feris, & ve-
jiationibusexiiibendismagnosiumptuseditoresfuftinebant.-contraquosin-
uehitur D. Bafiiiusin pfalm. 6i.ibi; iHe opesfuas in beftiarios , ^ earnifices
dilapidans , <^ inani populi plaufi , ac vo ce exultans , intumefcit laudibus , c^
magnificede fe fentit , gloriamexfjo dedecore captans y quitabulispi^um pec^
catumfuum in oc.ilatifimis Vrbis locis exponit .
InCircum&Amphitheatrum omneferarugenusinduci ,moriserat, alias
fpe£landi caufa,vt i^hoenices, &;Crocodilos;alias pugnse vt leones, tigres;
aliasvoluptads, vtiepores>acdainas, &c. Vtindicat Claud. i.^.Stilicon. •
' ^ 6e Sed
era ry.m ,
CTS. er.
iennt'.:r .
zzz DE VENATIONE ET AMPHiTHEATRO.
Sed luxuriatttis arerite
Delicias , pompam nemorum , quodcuttque tremettdum
Detttibus, aut infigne iubis , aut nobile cornu •,
Autrigidum fetis capitur;decus omnetimorque .
Syluarum , nou caute latent > »0« mole refiftunt .
M. Pifone , & M. McHala CofT. ad 14. Kal. Od. Domitium Aenobarbum..
Aedilera curulem vrlosNumidicoscentum» & totidem Venaiores Acihio-
pas inCirco dedifTe, refertPlimuslib.8. cap. ^d.exeodemPlinioI.S.c.i?.
Fuit vetus S.C. ne liceret Africanas in Italiam aduehere . Primus Scaurus Ae-
dilitate fua varias i fo. vniuerfas mifit, deinde Pompeius Magnus 410. Diuus
Auguftus 420. Sueton in Caligul. cap.i 8. leonum (imiil piurium pugnam Ro-
mae princeps dedit Q_Sc3euo!a P. filius in curuli^dilitate . Cenium autem_»
iubatorum primus omniumSylla, quipofl:Di<ftatorfuit) inPraetura. Poft
eum Pompeius MagnusdDO. aciubatorum ^ij.Caefar Di(ftator400. refert
Plinius lib.8. cap.i6. Fueruntfub Gordiano Roma; Eiephanti 20. Alces 10. _
Tigres lo. Leones manlueti 60. Leopardi manfueti 30. Hyenae 10. Gladia- ^
torum fifcaliil pari» raille % Hippopotamus, & Rhinoceros vnus, Archileon-
X.t% 10. Camelopardi 10. Onagri 20. Equiferi^o. qu.xomniaPhilippusludis
faicularibus , vel dedit , vel occidit , Capitolin. in Gord. Aegypto in prouin-
ciaeformam redacla Cleopatnismorte, Auguftus Caefar ludosediditmultis
diebus , & Equus fluuiatilis > & Rhinoceros tunc primum inducfti in Thea-
trum . Rhinoceros Elephanti aliqua ex parte fimiiis eit , cornu erainens iia-
betinnare. Dio lib. 51. Haomnes fer«&aliaepiuresex Aegypto, Africa,
Gallia, Alpibus, Dalmatia, Pindo> Germaoiia, Apennino.Gargano, Hif-
pania, itemeSicilia, Cymo, & montibus Pyrenxis . Claudian. lib.^.Stiri-
conislate . Saluian. \\h.6.Adeunturenim locaabdita > luftrantur itru^ faltus,pe'
mgranturjjlute inexplicabiles , confcenduntur nubifera Alpes , penetrantur niui-
ferte valles, (^vt deuoraripofiint i feris vifcera hominum > nonlicet naturam
rerum aliquid habere fecretum . StruiJaiones in Circo cxhibitifunt. Herodia-
nus de Gommodo ; Commodus acceptis iaculis, quorum cufpides erant luaata , Q
Struthiones Mauros confixit cderrim} currentei vehcitatepedum , (s" alis finua-
tis , quibus cum cdpita decifa ejfent , nihilominus impetu iaculi cwrere pafeuera^
hant , quafinihil paftJ efient . Contra huiuimodi ferarum immanita!:es in fpe-
dlaculisSaluianuslib.6.inquit : In fpe^aculis primum delicia^^um genus eil
mori homines , impleri ferarumahtos humanis carnibus cum cireumiiantiumvo-
luptate: atquevt hocfiatorbisimpendiumefi .
^ r ■ ■ IrritabanturFerjeadfpe(5tacuIa. Cyprian.de Spe£lac. jSm///«r <»rr//^.v
Mts. behua > qna clementiorjortaftejuifiet, finon tllam magiBer erudiens j<euire do-
cuijfet . Et hoc ftrepicu flagelli , autignibus> autftimalis admotis. Sozom.
Jib.7.cap.27.inquic; Aerem verberare flageilo fonanti , quali feras ma^jlri
ad iram prouocare folent . DeignibusMartial lib.i.epigr.19.
^ui modoper totam ftammis ftimulatns arenam
Suft^leratraptasTaurusinaBrapilas .
Etidemlib.i. epigr.22. .
SollicitantpauididumRhjnocerontaMagiflri . *-'
Interdum inureb^ntur ferrocandenti, vt addoloris fenfumearumimpetus
excitaretur . Eufeb. hb.8. Hiftor, Ecclefiaft. inquit : Ferro & igne inuftcc funt
feneagreftes , vt ferocius in ChriHianos fmirent . Hoc idem voluit Cyprian.
cpift. 105.de Spe£laculis : Ad pccnam hominisfera rabida nutritur in delicijs ,
vt fubfpeBantium ocuUs crudelius infaniat . Vfque adeo , vt ne vino & thuri
parcerent , quo Elephanti ebrij , & asftuantes miferos protererent , vtUb.z.
Machab. Aelianus llh. i ^. Elephanti pugnaturo vinum propinatur , nou eviti-
busy fedex oryz^a O' calamo . Leonesquidem &vrfimappa irritabantur'. Se-
nec lib.3, dc Ira cap.30 Albus color apros incendebat. Plinius Iib.7. cap.63.
Candi-
DE VENATIONE ET AMPHITHEATRO. 221
'^ CanMda veHeindutumfuei lacerant, &c. Aper dentes ad faxum acuit, Aelia-
nus iib.5. de Natur. anira. cap.i . inquit ; Aper adpttgnam exiiunis , dentes ad
faxa exacuit . Elephantes autemprobofcideje Jeriutit, 'vt adpugiiam incitentur.
Adexcitandumfurorcm obijci folit£e pil* ftranientarise , in quas furoreni.,
euomerent, Martial. lib.i.epigr.29.
SuRulerat raptasTaurus inaftra pilas .
Aelian.l.i 6-c. i %. inquit ; Ferfeaquis mortuorum effigies Rramentitias obifciunt ,
'ot difcant mortuos in belJo caUare. Interiura igni, & facibusincitabatur feraf,
D. Ghryfo(t.liomil.2i. ad Roraan inquit : Non 'vides Tauros, qui fkmmas
dorfo ferunt^ quamfint omnibus intolerabiles . Porci vox terret Elephantes,
ted^ Leonem terrent. Senec. lib.a.de Ira . Item Aelianuslib i.deNatur.
aiiim.cap.^S.inquit: Elephas arietem cornigerum timet^& porcigrunnitwn: hoc
artificio Romani Elephantas Pyrrhi in fugam verterunt . Et idi^m infra ; Teda
^rogohominis (tlentio canes ferocilfimos damnat .
Venatio fuit Direptionis cum in arena fubito fyluas nafcerentur arboribus De-v^nutne
■D tumultuarioopereconiitis» fer^que diripiend>E caueis ap?rtis dilcurrerent '^""l^""'"-
infubitaria fylua; &in his datas in pr.^dampopulo feras commcmorat Mar-
tial. cpigr. 21. lib.i.
Repferunt fcopuli , mirandaque fylua cucurrit ,
Etfiipra vatem multapependit auis .
^uitquid in Orpheo RhodopeJpeBajfe Theatro
Dicitur , exhibuit Cafar arena tibi .
Ipfe fedingrato iacuit lacer.itus ab vrfo .
Sed & Apuleiushb.io. raerainit illiusfylut arenaria; his verbis: Erat mons
li^neusadinftarinclyti montis illiu», quera Vates Homerusldieuni cecinit >
fubliroiinftru(flusfabrica, confitus viretis, & viuis arboribus afummocacu-
mincde manibusfabrifonte mananrefluuiaiesaquas eliquans. Proferisau-
tem,quiE diriperentur,mor's fuideper initia comperio, vttelferie ligne-^s,
rotundjeqise exeditoloco deijcerentur) quibus figna qusdam iniprelfa cf-
r-f fentad aues, feras, triticum,&c. Martial. iib.8.
Omnis habet fua dona dies , nec linea diues
Ceffat, ^inpopuhim multa rapina cadit.
Nunc implere finus fecuros gaudet , & ahfens
fortitur dominos nec laceratur auis .
Aues interdum efFufcC in p opuium e luperiorl loco . Statius lib.i.
Inter qu<£ftbito cadunt volatu
Jmmenfe volucrum per afir 1 nubes ,
J^uas Nilus facer yhorridufquePhafis t^
^uas vdo NumidtS legunt fub auftro .
Feras diripiendasa Populo enam fine tefTerarum vfu conceflit Probus apud
Vopifcumhisverbis; Venationem inCirco ampliffimamdedit; ita vt Po-
puluscuni£tadiriperet. Genus autem fpedlaculifult tale . Arbores valid.B
per milites radicitus auulfae , connexis lonselateque trabibus affix* funt,
terradeindefuperieifta, totufqueCircus aifyiuas conlitus fpeciem, gfasid_*
D noui viroris effronduit. Immidi deindeper omnes aditus Struthionesmille, -,
niille Cerui, mille Apri, niille Damae, oues, ferse, &caEtera herbatica-»
aniraalia, quantavclaiipotuerunt,veIinueniri. Immini deindepopulares.
Rapuit quifquequodvoiuiti-Edidit aliadie in amphitheatro Vna mifliono
centum iubatos leones : occili funt multi, qui diripere volebant fagittis . In-
ter mirtilia tefl"eras fiiifl^e diximus , idefl taleolas ligneas , aut rotundas , qui-
businfcriptum eiist quicquidquifque acciperet, vtapud Sueton. inCaligu-
]a capit.26. his verbis : Scenicis ludis inter plebem , ^ equitem caufas difcDr"
diarum fireus , tefferas maturius dabat ; vt equefJria ab infimo quoque occupa-
rentur .
E e 2 Ludi-
224 DE VENATIONE ET AMPHITHEATRO:
r>t ludicro ». LudiC! um qiinque fuit incruentum ferarum . Ouid. Jib. j. faft. ^
'^"'^"'^' Cur tibipro Lihycis clauduntur reteLednis
Imbelles c^prea ,foUicituf]ue lepus f
Pliniuslib.io. Gruesmanfueiadtje lafciuiunt, gyrofque quofdam indecoro
curfu> vel finguls peragunt .Fuitetiamludicrum jncruencum leonum cunu
lepufculis colludentium . Martial.lib.i.epigr.7.
Nuncfua Cafareos exnrat prtsda Leones >
Tutus^in2,entiludit in ore lepus .
Epigr.15.
Ciini pretifus blando toties a tJente rediret ,
' Bt per dperta vagus curreret ora lepus .
Epigr 19.
^idjugii hos dentes ambitiofe lepus ?
Vids Leporem cum Cane coHudenteni) D. .Ambrof ep.38. Videmus innoxio
Canum dente kporesfine mdnere capi. Vrfos & Leones vifco ficut aues impli-
citos . Martiai. lib.i. epigr.ii, -D
Pr^cepsfin^uinea dum fe rotat Vrfus arena >
Implicitam vifco perdidit ille fugam .
De Gallis galiinaceis Aeiianuslib.2.cap.2. Var. hiftor.item Pliniuslib.io.
Pergamiomnibus annisfpe^aculum gallorum publice editur, feu gladiato-
rum . Herodianus in Seuero : Geta & Caracallus puerili contentione eden-
discoturnicum, &gallinaceorumpugnis , «3cpuerorumcolIu£lationibusin*
teriedilliJeiites. DeSimiaMartiai. hb.4 epigr, 201.
Callidus emijlas ehidire Simius hajlas .
Ferae item docebantur in aqua natantes Iudere& pugnare. Calphurnius
Eclog 7,
Nec nohis tantum fylueHria cernere monHra
Conti<iit , tequoreos ego cum certantibus 'urfis
Spe^aui vitulos > & equorum nomine dignum ,
SeddfformepecuSi quodinillo nafcituramni, ^
^uifata riparum venientibus irrigat vndis .
Dio in Tito : Et Theatrum Titus repenti aqua replens , induxit equos > & tau-
ros , ci^ alia qu<edam manfueta animalia , qu<e do&a erant omnia in aqua Jacere ,
qu£ in terra Jacere didicerant . Erantqui colambam emiffam ad fe redirc»
docerent, Manilius iib.j.
Aut certii reuocare notis , totamqueper vrbem
^ui gejlant caueis volucres ad iujfapara tas .
cruen^» Ter». Cruentaferarum inter fefuit congreffio; vtpote de Tigride &Leone . Mar-
r;.m -rwr /o tial. lib.I.epigr l8.
(ongujjio . Lamberefecurt dextram confueta MagiBri
Tigris ab hircanogloria rara iugo ,
S^uajerum rabido lacerauit dente Leonem
Videas Ceruum eifugia quserentem lacerari : Ouid. hb. 1 1. Metamorph.
. Strutloque vtrinque theatro
Vt matutina Ceruus periturus arena D
Prada Canum .
Taurus cum Leone componitur . Aelian.lib.12. Vitulut henecuratus compara'
tur cum Leone, vt vnguibusjerte laceretur . Item cnm elephante. Martial. lib. i .
jEip^ri?.
^imodopertotam flammisHimuIatusarenam
Sujiulerat raptas Taurus in ajlra pilas >
Occiibuif tandem cornuto ardore petitus ,
Dum Jacilem tolli fic elephanta pUtat .
A-^^uila cum Trairo vidrix , apud Aelian. lib ^.cap.^p. Taurus capite demijfo
pajci-
• D.E VENATIONE ET AMPHITHEATRO. 225
/^ pafcitur. dquila autem in collo eiui fe ipfamcollacam , ferit ore, i^ibuscoati-
nuis O"oiolentis . De Canibus Damas infequenubus Martiaiis .
Concita^uebces fugeretcumDamamoloJlos,
Et varias Lyncas nefleret ante moras .
Cteftris antepedes fupplex,fimilifqueprecanti
ConHitit, &pr£dam non tetigere Canes .
Leonisingeniumin confli<5lu enarratEuftrat. ait; Leo inuolans in animantia
cornibus armata, primum omnium ceruices erumpit . Rhinoceros commilTus
cum Vrlb. Martial. lib.i.epigr.22.
Namquegrattem gemino cornu Jic extulit Vrfum >
lahat vt impofitts Taurus in aflra pilas .
Itemcum elephante : Aelian. lib.17. cap.44. ^hinoceros fubit elephantis cru^
ra , & wntrem Jecaifubtus , ac fcindit . llle paulo poB fiuxufanguinis collabi-
tur. Addara pr^edidis Feras interdum terreitres cum «quoreis in Thea-
trum repctinis aquarum emifTarijs induflasede.Xiphilin. in Neroneinquit:
B In quodam Theatro ludos edens , repleuit fubito theatrum aqua maris , ita vt &
pifces & armentafimul natarent . Forte vt feras diluuio inuoluerent . Xiphil.
ibidem , 5c Calphurnius eclog 7.
Nec nobis tantum JylueHria cernere monjira
Contigit , tequoreos ego cum certantibus Vrfis
Spef}aui vitulos , <& equorum nominedignum>
Sed deforme pecus .
Dioin Augufto ait cumaquas in Circum FJaminiumemifiiTe, vbi 36 Cro-
codih confe£li . Poftremum ex Aeliano lib. 12. Sagar^i quotannis MineruA
Camelorumcertamen edunt , Deam reuerentes . Et idemhb.17. Rhinoceroscor-
nu acuitad faxa^ deindeadoritur ekphantem .
Exhis, quiieras conficerent, alije fuperioriloco lancea , hafta, telo, jyecruentah-
fagittaconficiebant. Dio: Tiridates de fuperiori loco, in quo fedebat , bel- '"'""",\',^'" ^"'
luas fagitta iaculatus ejl , duofque Tauros vno iBu vulnerauit a c confecit • He-
r* rodianus in Cominodo. Ceruof, cb* Hinnulos, aeteraque armata cornibus, Tau-
ris exceptis, concurrens , d^ infequens feriebat ; leones } locofuperiori : Dio fcri-
bic Adrianum faspe centum leones & totidera Leaenas confeciffe . Qiii a fe-
risiacerati effent, abijfdem vtpluriraum vorabantur. Saluianus Jib 5. Mi-
ferumefthumaniscarnibusahtosferarumexpleri, & cum circumftantiuiiLj
l^titiacomedihomines. CyriliusGatech.i. Nequeeos, qui in venationibus
Circi fe ipfos feris tradunt i vt mifero adulentur ventri i & dum abdomini ali-
mentumadmmijlrant ■, ipfi funtventri ferarumimmanium cibus. Quibusar-
misiniiifce venationibusvfus? Polluxlib.j. capit,^. Inftrumenta advena-
tiones, enfes,falces, iacula>arcus , fagittse, venabula; enfes, vtpugnetSc
defendat ie ficoncurreritcum fera: iaculis , &fagittisvtunturin ceruos ,
dainas , hinnulos , qu^e a longe feriuntur : venabulis in apros , & alias feras,
quce cominuspugnant . Nonmodoviritenues, qui ventri feruirent", verum_,
& viri nobiles & fenatores in arena foedati funt, Sueton. in Neroiie capit.12.
Exhibuitad ferrum quadringentosfenatores,fexcetosequites Ronanosco-
wD feitorerqueferarum& variaaren*e minifteria. Qui cominuspugnarent, ex^
cipereApros,contrs Leonemftare dicuturaSpartiano in Caracallo. Hero-
dian. in Commodo ; Difcebat Commodus in tocoplano contra Leoneni Hare : ei
aad- '' f '>/ c^bem extru^us erat, ne cominus cum beHijspugnans periclitaretur :
}fuperiore.^^r:einloco iaculabaturintuto. Vtrumque pugnaegenusattigitXi-
philin inCom.iV^^o. Alijs autem diebus.nuncquidem herbatica animalia
dcfcen-Ieiisin circuliplanum conficiebat; nunceloco fuperiori qu.^cunq;
propius acceiiiiTeCjiacuIoconficiebat: qu^ veroadciudtaScallataeffetre-
tibiiS inclufa , concidebat ; adeo vt Tigrim aliquando, &equum fluuiatilem,
&elephant:einocciderit. Vrfi fBpecolapho in arena exammabantur, Plin.
iib.8.
2 26 DE VEKATIONE ET AMPHITHEATRO. '
iib.8. InualidiJJimum vrfo Caput , quodkonifortijjimim > ac f^pe m arena cola-
fhis itjflinis exanimatur . Animaliageneroliora dente, vd vngueinetuenda
vocat PoUux lib. J.cap.3. (ed & fagittis eminus , vel haftis leones , ac ferae gv--
neriofioresinteremptae, Martial.lib.i.epigr.12.
Fixijfet grauidam cum leuis haUa fuem .
Etidemlib.j.
^uot tua menalias collocat hafta fues .
Ferae quae cominus figuntur , ruere in ferrum dicuntur , Ouid.
Ortus aperfetis iram denuntiat hirtis >
Et ruit oppojitinitens in vulnera ferri .
Nonius Venabulumfer^-umlatinimuniacgEterisacieilongifTimaS.cuitisinfljru-
snenti ferrum antiquiflimum ego in meo MuCeo feruo .
iimmmvvN^mNvw^itt.^^mwmmwft
B
Conti haftse longiores , & robuflse . Virgil. Aeneid. 9.
Longis detrudere contis .
Varro . Sues fyluaticas in montibus fedaris venabulo , Martialislibr. 14.
Epigr.41.
S/ direBa geres longo •venahula rofiro ,
Hic breuis ingrandem cominus ibit aprum .
Apuleius. lib. ii.Hic incin£lus baltheo militem gerebat illum fuccinif^lumj
chlamidecopides, & venabula venatorem fecerant. Cicerolib.y.ad Fami-
iiar. epift. 1. ait : Sed quapotejl efie homini dekBatio , cum aut homo imbecillus ^
valentij/ima btflia laniatur , autprteclara beflia venabulo tranfuerberatur . Ad
leones & elephantos vfi funt latioribus & grandioribus venabulis . Martial.
lib.8.epig!-.54-
Grandia quam decuit latum venabulapeflus . r*
In htdo autem Populusmoram non ferebat, ied aut ftatim feramfigi, aut
dentibusbeftiariumlacerari volebftt. Vnde Martial.lib.i. epigr.23.
/ nunc , c^ ientas ccrripe turba moras
Sireslorgiusdifferreretur, exchniabat irdignabuiida plebs. D. Hieron.in
Catalogo. Cum ferjeparcerentPolycarpo, vn-uerlo populoaducrfuseiim_.
perfonanteignitraditus. Aliudgenus pugns in arer.a f^uit, vbi elephantes
cumequitibus, &peditibus inter fecommiterentur, Suct. in Iuliocap.59.
Venationes edidit per dies quinque , ac nouiifime pugna diuifa in duas acies,
quingenis peditibus, & elephantis vicenis, tricenis equitibus hinc inde com-
miftis . Cum feris pugnabant, aut cominus, aut eminus , vt fcribit Cafliodor.
hb.5.cap.42. Herodian.de Caracallo inquit. Faciens exercitationes cor-
poris , aurigationes , & cum feris orane genus cominus pugnans , & contra^
eas fe fiftens .
Fuit quoque pugna Venatorum inermis ; vtpote fi quis non Contis, vena-
vemtkinir. j^yjjj g^ cultris cum beftij; depugnaruntj verum & fine ferro intentantcs D
ignem 3 Opp. lib 4. de Venat.
ConHiterint alij , velut afpera bellagerentes ,
Cumfacibus Jfccoslate iaBantibus ignes .
Dexterajlammiferas quatiatviolenta fauillas ,
^uippe Leo timet ignit£ lucentia teda
Spicula , nec contra 'vultiis attollere tentat .
Alij palliocaput Leonis obnubentes, de quibus Pliniuslib.8. capit. 16. Lu-
canus.
VeJlibus iratos Ikxis operire Leones .
Lyfi.
' DE VENATION£ ET AMPHiTHEATRO. iij
\ Lyfimachus maiMi apertum Leonis oeclufit os , linguamque interccpit, quod
miraculi loco fuit, ait Plutarch m i^lexand. Alius artc pugnat , & feram elu-
deremodicacorporisdeclinat:oneaudet . Certamen intelix cumferisvel-
lccpntendere, quas fortioresfe non dubitatinuenire; folaeft ergo in fal-
lendo praEfumptio, vnicum in deceptione Iblatium i qui fi feram non mcrea-
tureffugcrejinterdumnecfepulturampoteritinucnire)ait Cafliod.l.J.ep.^a.
Illiquidemfruftraribeftiasdicebantur, vtloquiturTertuIl. in Apolog. Alij
feras ipfascorporis agilitate tranfiliunt, vt crucntis faucibus fe eximant. Pru-
dentius in Amartigenia .
Indeferas 'volucri temeraria corpora faltu
Iranjiliunt > mortifque inter difcrimina ludunt .
Aliu8apprehenfusvngue>aut dente, veftem exuit,in quamfera fseuiat. Chry-
foft. de Tcntatione. Hadcnus de ijs , qui operasgratuitas darent , aut mer-
cede locaret ad cultrum ; iam de Beftiarijs.qui ferui paense fcris obie£liiunr.
Beftiarij , feu paraboli : nempe inlimje conditionis &proiedaE audaci^ psteniarus
B funt,qui adbeftias damnati,fiue foluti.fiucligati.&furredi bei^ijs obijcere-
tur,fiueinermes,fiuearmati. Kn^m[<^ov.\.\x.i;). S^i cumferis pugnat ,pro-
prijs carnibus feras alit . D. Ignatius ep.2. Cuius cauja ego vinBusJiim , & cupio
cumferis pugnare . Apuleius lib.io. Mulierem bejlijs damnatam . Socrates l.j.
cap.23. Populus clamore depofcebat> vt vnus e parabolis valentioribus cum
ferairamani depugnaret. Aduerte taraen beftiarios, vtplurimuan de fcruis
poenae , castcros de ijs etiam. qui mcrcede operaslocent> dici . Inuitabantur
enimfi quilocareoperasfuas vellent, vt exI-i.D. ad SC. Tertullianum_. .
^ui operas fuas, vtcum befiyspugnaret, hcauit. Apud Dionem hb.43. 5^ 3. &
54. R.epertifuntyiri & foeminae, quae fponte cum beftijs pugnarent. Sueton.
in Claudio cap.34. Beftiarijs, raeridianifque adeodcIe£labatur> vt aprima
luce ad fpecftaculum defcenderet. & meridiedimifl^o ad prandium populo
perfederet, prjeterquedeftinatosctiamleuifubitaquedecauiaquofdam c6-
mitteret. Obiedifuntferisproprienoxij , & captiui. TertuH. Iib.de Spe-
(\ dac. cap. 1 2. Capiiuos, velmalo ingenioferuos mercatiia exequys immolahant .
Etinfra; Niji ^ a feris humana co^pora difiparentwr . Qup innumerohabiti
Chriftiani fub Imperatoribus . Ignatiusapud Hieron. in Catalogo : Vtinam
fruar bejlyt , qua mihijunt prjeparata , quodjivenire nolueriift ,ego vimfaciam
vtdeuorer. Quia fcrae aChriftianisf«peabftinebaBt . Vim facerc non po-
terat vindlus; vnde apparct non omnes adftipitem appofitos , ied vt refert
Eukb.l^.Eccl.hiH.la caniHelluminieBatauro obieBa^. Tcrtull. de Refur-
tzCt. Popularium c(£tu clamante ChriHianos ad leonem . Socrates in Ecclef hi-
ftor. inquit: Cum is venafionemin CircoConfUntinopolj daret , populus clama-
reccepitt crudeli fera vnus ex parabolis maxime habilis , & peritus pngnet .
Vndc & parabolani didli , qui vitam fuaro ad omnia pericula proijcerent .1.
parabolanosC. deEpifc. 6c Cleric. Scholae fuere beftiariorum.vbi ij alcren-
turctiamadpoenam.vbicumbeftijs depugnare docerenturj exTertulI.in
Ajpolog. c. ^$. Scholam beBiarum vocans. Scrui ftatim quodin ludum vena-
torium damnati fucrunt , ferui pcen« efficiebantar . Vulpianus !. aut datum_.
D i*. quicunqueD.de poiiul.quod fidamnatinon fuerint, fed arenarij modo
feruifint, ad eas opcras cogi non pofi^unt, quas volenti praftiterunt I. hx.
demumD.deOperislibert. Poftlegem Petroniam Dominis &Patronispo-
teftas ablata eft ad beftias dcpugnandas fuo arbitrio feruos ^traderc ; eb!a to
tamenludicileruo, fiiuftafit Dominiqucrela>fic poenae traditur I. circum-
cidere ^.i.D.adl. Corncl de Sicarijs: & ex Spartiano vctuit Imp. Adriauus
hoc ipfum vt dixi .
NonleuefuitfuppHciumadbeftias dari. Claudiusetenim Imp. in maiori
fraudeconuii5los ad beftiascondemnauit. Suet. cap.14. Et Chriftianis qui-
bus grauiflima poena irrogabatur , non alia frequentior . TertuU. in Apolog.
cap.3J.
22 S DE VENAtlONE BT AZviPHITHEATRO.
Cap.3 J. NecvllitnagisdepoHulatoresChri/lianorum qmm^vidgus: clamayc enim _^
fhUbat Populus, Chrijiiani ad leones . Eufeb.lib.14. cap.ij. Inftmo &parri-
cidiseapoena irrogataeft ab AdrianoIrap.l.p.D. adlegem Pompeiamde A-
dulter. fine niiflione ad beftias non dabancur , nifi Principis auiftoritas acce-
deret.vtex Modeftinoin l.ad beftias D. dePoenis . Necobijci poteratbe-
ftijsaPr£efidenifiludis& muneribus, quorum diesfi exijftet? aliapoenair-
rogabatur, Eufeb. lib.4. cap.i J. inquit: Cum depofceretur Polycarpus adLeo-
tiem^ reJponditFrdfeSy Venationemimpletam efe. Aliud eft ad beftias dari, aliud
beftijSobijci;quienimad beftiasdatus elTet, fiferam confeciflet» &certa-
minepoenara luiftet^criminefolutus erat; ateiquiferis obijciebatur, nulla^
eratmiftio,!. 98.D. dePoenis.
Malefici & Captiui adeo cxhorruerunt id genus fupplici j , vt multi fibi ne-
cem confciuerint , ne beftijs obijcerentur, Senec. ep. 70. ait ; Nuper in ludo
beftiariorum vnus e Germanis, cum ad matutina fpe£tacuia pararetur, fecef-
fit ad exonerandusn corpus : nullum aliud ibi dabatur fine cuftode fecretum; .j^
ibi jionum id quod ad emundanda obfccena adhaerente fpongia pofitum eft, "
totuminiiigulumfarfit, &vi praeclufis faucibusfpiritunielifit.Tacitus 1. ly.
Epicharis vinculofafciseceruicem fibi rupit . Synimachuslib.2.cap.46. Vi-
ginti & nouem Saxonum fradlas fibi laqueofaucesprimus ludigladiatori)
dies vidic , ne exponerentur ludibrio populi .
Nobilesetiam aliquandodeputati adludum: fiquidem lulius Cjefar in_.
funere filix venationem dedit, quanoncaptiui modo&noxij , fed etiam-*
equites, &Pr3etorisfiliuspugnarunt,Dio lib.43. Augnftusvero inCircoau-
rigas, curforefq; &confeiftoresferarumnonnumquam cx nobiliftima fami-
liaproduxit. Sueton.in Auguft. cap.^j. Dio lib.^S.Caligulaquafuitcrude-
litate, cumdeeftentaliquando noxij, quiferis obijcerentur , iuftiteturba,
■quaein tabulatisgraduum &cuneorum aftabat) nonnullos abripi & feriso-
bijci Diolib.$8.1demCaligulaequitem Komannm obiedum feris, cum fo
innocentcm proclamaftet, eduxit, abfciftaquclingua iteruminduxit . Suet.
capit.27. Tacitus lib. i ?. Foeminarum , Senatorumque Uluttrium plures per C
arenam foedati funt . Cyprianus epift.2. Quid iftud oro , quale eft , vbi fe fc-
risobijciunt, quos nemo damnauit.^.ttate integra» honefta fatis forma-,
veftepretiofa viucntesiuuenesin vlti;oneum funusornantur, malisfuis mife-
rigloriantur. Pugnant ad beftias non crimine, fed furore, fpeiftant filios
fuosPatres; frater in caueaeft,'&fororpr2eftoeft. Hoc ipfum conqueri-
tur Seneca epift. 100. Alpice illos iuuenes , quos ex nobilifllmis domibus in^
arenam luxisria coniecit ?
Infames fuifte indubitatumeft noxios, transfugas , fugitiuos , & ad cul-
iiifamei que. trum damnatos . Item famofifuncij, qui adcultrum autgladium operaslc-
cant, licet nondepugnarintl. i.$. qui artis 1. 2.?.aitPra;tor5.vlt. D. deijs,
quinotantur infairJa . Secusauteminillis, quiroborisoftentadicaufaeloco
fuperioriiaciiloferasconfecerint, vt Tiridates, Commodus, &ali) ; ficuti
nec ilios , qui virtutis cftendendas caufa hoc faciunt fine mercede,non tenen-
tur infamia, nifiinarenapaffifunthonorari. Sed fi quis operas fuas locaue-
rit, vtferasvenaretur, vel vt depugnaretferam, quae regioninocet, extr.o ^
arenam non eft notatus. Perfon.Tquaenon virtutiscaufacumbeftijs pugna-
uerint, infamesfunti. I. D.deTeftibus.
Tandem ego taedioaffcctusabhuiufmodi cruentis in amphitheatro car-
nificinis . Ab ifta tragica Gladiatorum & Venationum fcena manum retraho;
& obferata cortina ledlorem dimitto ; vt ad alias tragicas commeraoratio-
nes in theatro properemus .
De
D E T R A G OE D I a: 22~9
A De Tragoedia . Cap. VI,
Tragoedias vocabulum aliqui di^um volunt, quod VindemiaJibuslu- %«»^i'«.
dis eiretillainuenta.neiDpeQuod nil aliud ea fit, nifi roufti cantio,
feu carmen Vindemialibus facris in Bacchi , Liberique Patris laudem decan-
tatum . A\\) Tragoediam dicimaluntquafiafpemmcantum.quia flebilisoe-
nus Pocmatis eft j & afperitatem, crudeiitatemque continet. Alij denique ab
Hirco didam ; quia is qui inter Bacchi facra , ludofque ia hoc genere cer-
taminis eifet vidor,hirco, qui Baccho eratfaccr, donabatur. vt canit Ho-
rat. de Arte.
Carmine qni tragico vilem certauit ob hircum .
Sicuti etiam Tragoediam a Satyris ; hoc efthircinis, di(flamputarunt; quo-
niam Satyri ad conuiciandum, vel ad rifum commouendura cum csteris per-
fonisinducerentur.
•D Dicitur Tragoedia a Platone antiquifiima ; & quamquam ab Ariftotele in
Poeticisexcogitatamin Pelopponefofuiffe ; fueretamen quiTiiefpin Athe-
nienfem facerent au^florem : is enim vini fcecibus , aut minio fibi ora perun-
xit, atque ita perfonatus aciitare coepite plauibis,ac Tragoediam informem
incondite recitare . ita Horat. in Poetic.
Igttotum Tragic£ genus inuenijje Camdnae
Dicitur , & plauHris vexijjepoemata Thejpis >
^te canerent , agerentque perunBifcecibus ora '.
Et a Tibullo fit mentio de minio dum Bacchifacra defcribit .
Agricola, & minioperfuJUsBaccherubenti
Primus inexperta duxit abartechoros.
Ha»c Tragoediaiincunabulafunt, qu^paulatim deinceps adoleuit; ejccul-
taque poftmodura ab Euripide , Sophocle , & Aelchyloeft, & ab aiijs ex.'
polita , ac etiam perfe^fla .
Q^ Definitur ab Ariftotele Tragoedia , vt fit Imitatio adionis illuftris & ab-
foIuts,eiufque iuftam magnitudinem fuaui comple^flens oratione : cuiuspar-
tes eo pertinent, vt metus & commiferatio fpe^ftatorum animis inferatur ad
huiufmodimorborumfalutarem purgationem. Imitationem adionis illuftris
fiuegrauis, &feuerae, vt inteliigamus Regias » Principefque tanturamodo,
perfonas Tragoediam fibiproponere: vulgares, communefque permittere
Comoedise, quae leues illarum & defpicatas a^liones imitatur:hancoue imita-
tiontm, Suaui Jermonee&ci oportere; hoc eft verfibus & concentu atque^
harmonia, cuiuseftin chorisvfus potiflimum. Quod egregie abAriftotcle
«xpreftiim videtur cap.4. de Poetic.hisverbis; Poeticen du£ primum caufa
tiaturalesproduxijfe videntur, Imitatio & ex imitatione voluptas .
DiciturTragoediaeiufmodi perfonarumilluftriumaifliones idcirco imi- Tinis:
tari, & fpe£latoribus proponere ; vt contendat animi moerorem , ac commi-
ferationem concitaread illas ipfas,quas commouet, perturbationes abfter-
gendas . Sed quamuis Plato Tragoediam repellat a Republica , eo quod ani.
D mi noftri morbos, & aegritudines augeat, efficiatque vt frjena dolori, ac c5-
miferationilaxemus.Non,inquam,audiendu6 iseft: quia dumhomines eiuf^
modifpe£lacuIis interfunt, crebroqueaudiunt, ac cernuntperfonas ealo-
quentes, agentefque , qusecommiferationem excitant, doloremqueac ter-
rorem incutiunt : affuefcuntilli quidem dolere, pertimefcere , ac mifereri;
fedexea confuetudinefequitur, vt cum ipfis aliquid humanitusacciderit,
minusdoleant, timeantque, quam fi aclionibusillisnoninterfuiirent: ne-
cefTe eft enlm , vt qui numquaro doluerit , timueritue; eum vehementius ex-
terreri ac dolere , cum repente nec opinata calaraitas euenerit . Adde quod
faEpenuraeroperperam horair.es dolent, ac pertimefcunt ijs de caufis, ob
P quas
230 D E T R A G OE D I A.
quas mlnus dolere » ac extimefcere pareflfet; & cum in Tragoedijs propo- \
nuntur res cemmiferatione» ac terrore digniilimae , apprehendunt homincs
quid&quo temporedolendumj&commiferandum lit, qu« vtilitas 8c vitae
fru<ftus eft maximus, vt docet Arift. Politic. lib.8. fub finem. Deniq; fpedlan-
disTragoedijsintelJigimus omnium communem mortalium iniquam effe for-
tunam , dc qui cafibus obnoxius non Cit > reperiri omnino neminem . Qiio fit
vtfacil'us quicquid aduerfura &praeter voluntatem acciderit feramus , eo-
que animum folatiofuftentemus , cura idem prorfus ac grauius etiam Princi-
pibus ac Regibus euenire videamus : quod expreffitadviuumTiraocles a-
pud Athenjeum lib.6. cap.i.his verfibus .
frimum Tragoedi quanta commodaadferant
Perpende fodes . Si quis pauperculus ,
Maioreprejfum Jividebit Telephutrt
Mendicitatet leniusfuamjeret
Mendicitatem . Infanus eft ne quijpiam l
Furiofum is Alcmaona proponit fibi . "
Captus quis oculis } ajpicit cacum Oedipum ^
Gnatus obijt l Niobe dabit folatium .
Claudusaliq uis ne eft l is VhiloBetem afpicit .
Mifer aliquis fenex l tuetur Oeneum .
Omnia namque grauiora , quam patiatur
Jnfortuniat quiuts animaduerterit inalijs*
Suas calamitates luget minus .
Vtilitatemhanc> quascapitureXragoedia, docent hi verfus ; vt aliorunLi
exemplisfacile pollit fpejflatorum animus inftrui, acferre mala fua toleran-
terjcum multograuioravideteffealiena .
Duo partium genera Tragoedi» tribuit Ariftoteles>nempe Quantitatis»
in qua tota Tragoedia certa diftributione diuiditur, vt in Prologum , Exo-
dum, Choricum dupiex.SuntetiamQualitatispartes,a quibus Tragoedia
nomen aliquodaccipitlaudis, & has infummafexeffe; Fabulara, Mores, q
Sententiam, Didtionem, Apparatum, & Melodiam ; & vt nos aggredia-
mur initio de qualitatis partibus explicare .
FMa Fabula igitur eft ftrucftura, & coagmentatio, qua tota Tragcedia contine-
tur ; & quoniam ingenio Poetarum excogitatur, ac fingitur, appellatur fabu-
la ; fed quarauis polfit etiam hiftoria argumentura tragcediae tradere, non ta-
men ei fuppeditatftrudturam . Qua^ftrudurarerum tunc probabilis eritjft
conditionibus ijs, quibus inftrudlam eameife vult Ariftoteles, inftru<f]^afiit.
Primaergo conditio fitvt quse principio ftruendafunt, noninculcentur in^
medium, aut reijciantur in finem , vel e contra; quoniam ex praua & praepo-
ftera partium difpofitione monftrum exiftit , vt monet Horatius .
Credite Pijones ilii tabuU : Jore librum
Perjimilem , cuius velut agri fomnia , vana
Finguntur Jpecies ; vt nec pes , nec caput vni
P.eddaturjorme .
Secunda conditio fit, vtiuftamhabeat magnitudinem » nequelonglore neq; D
breuiofem, quam parfit, faciat Tragcediam : & huncTragoediarum tcr-
minum duphcem effe ex Ariftotele , artificiofum vnum , naturalem alterum-,.
Naturalem ait eum effequem naturafabulae, qua; tradatur expoftulat ;que-
admodumresipfsenaturales terminumhabentfuum; & hoc Poetarum iu«
dicio omnino perraittendum ; quoru erit ita omnia difponere, & tunc necef-
fariofinemimponendum, cum nihil aliudad ai^ionisabfolutionemrequire-
repoffuntfabulaefpe^atores . Artificiofum Tragoedijefinem, quem ar:ud
veteres clepfydra praefcribebat per inftillationem aquae , vt fic enumerarer>t
horas, quemadraodurapartimur nos eafdemper arcnam; noftrahac teii.pe'-
ftate
tartes
-D E T R A G GE D I a: 231
i;-^ ilate crediderim refpondere antiquorum clepfydr* vulgarem confuetudi-
iie,\rt iuxta caiit habenda magnitudo fabuliK>quae nec eos qui audiut moleftia
dimittat,aec ratietate fatiget Tertia pr^ceptio eft; vtFabula vna/it, acmi-
nime rnultiplex, nempefi vnius hominis fit , & finem habeat vnum tantumo-
do.quo refirantiirvniuerfa,(3c vnico illo fine fabula circumfcribatur.Qu^arta
cautio eft, vt in fnbula onwies partes fic cohjercant, apraeque fint inter fe,vt
vnaparstolli no.«t. queat, quin tota compofitioperturbetur, nccepifodia-r
feu dfgrefiioncs rabul» affingantur, vt corpusquafi coagmcntari videatur.
; Hhsc Tragoediae pars , quje in eflingendis pcrfonis, earumque moribus ex* wcw,
primendis verfatur, pidturaeftmilcmfabulamfacit, vt docet Ariilot. cap.12.
dc Moribus prope finem : duo cnlm in piflura funt Linearaenta , & Colores:
fed quia in lineamcntis videtur efTe pofita fumma pifturae vis , & artificiumj
primum , fecundum in coloribus aptis Sc varijs . Cum lineamentis confert fa.
bulam ,quasanima Tragoedi«eft;cumcoloribusmores, quifecundum ob-
tinent locum . Dcbet propterea maxime aeftimari hxc pars ; quippe quae po-
B natfuboculosfpcdlatoram pcrfonarum vota,confiIia,confuetudine > inJo-
iem, ingenium ; ac natura non intelligatur modo, fed confpici quodammodo
videatur . In Hippolyto enim adolefccntis pudici, feueri , voluptatcs afper-
nantls, ingeniuniipfis propemodum oculisintuemur; in Phaedraanimum_»
fceminas impotcnter amantis ; in Thefeo iram , &c. In raoribus quatuor fpe-
^anda ait Ariftotolcs.vt Probi, vtConuenientes, vtSimiles, vtAequabi-
iesfint. Quantumadprimumvtmores fintprobi, non asque inomnesfed
in eam caiithxcpr«ceptioperfonam, quseprincipem in Tragoedia locum
obtinet» quaequecertumimpertirifolettabulxnomen: adeoqucnifiproba
fit, nonpoterit huiufmodi afFc(ftum animipermoucre, quempropofitumad
permouendum habet Pocta; nec vllam a nobis extorquebunteommifcra-
tionem improbi calamitofi, quoj intelligimus ea calamitate efl^e digniffimos.
Conuenientes debent fccundo eiTe morcs , hoc cft congruentes , rerponden-r
tes perfonae» cui tribuuntur; fortitudo enim & prudentia in foeminis mini-
r' meconucniunt^&iuuenibusaliquacongruunt, a quibus abhorrent fenes,5c
fimiliter de alijs ; Anftoteli concinens Horat. hxc perftrinxit ,
Aetatii cuiufque notandi funt tibi mores ,
Mobilibitfque decor naturis dandus , <> annis ,
Etinfra .
Ne forte feniles
Mandentur iuueni partes , pueroque viriles .
Egregic Terrentius complexus varia perfonarum genera .
Bonasmafronasfacere, meretrices malas ,
Varafitum edacem,gloriofim militem ,
Vuerum fupponi i falli per feruum fenem t
Amare , odi[fe ,fufpicari .
Tertio vt mores fimiles fint, cx Ariftotelc ; nempe fi formae » opinionlquc iam
deperfona vulgatjeomnicxpartcrcfpondcbunt, atque illuni agerc fciunt
vniuerfi . Norunt fciiicet omnes Achillem implacabilem femper elTc , Vly-
D iTcmaftutum, &c. Necaliter effingi pofliint perPoetamhiraorcs, qualcs
fuifle iam fama vulgauit : lure igitur Horat.
Aut famam fequere , autfibi conueni^ntia finge .
Scriptor honoratumfiforte reponis Achillem ;
Impiger , iracundut , inexorabilis , acer ;
Sit Medeaferox , inuifiaque , fiebilislno,
Terfidus Ixion , lo vaga , trifiis OreHes .
Quarto deniquc mores asquabiles sfl^c oportere ; hoc efteundcm fempcr ha-
berc tenorem , ac raodum , quem initio fufcepcrunt , nc a fe ipfis paulatinij
difcordarevideantur; & qucmiracundurafemel effinxeris, qucra placidum,
Ff 2 qiicm
Senttuti»,
Z^z D E T R A G OE D I A.
quenicmdelem, ac irapium; eumeofdemplanemorcspraefefcrentemfeiii- ^
per atque ad exi tum vfque fabulae rctinentem facias: cums ratio qoia habituc
morum conitantiflrimus fempcr &3Bquabiliseft. vtdocet Houtiusintercae-
teraPoetJcaemonita .
Si quid inexpertumfcen£ committis & audes
Perfonam /ormare tiouam > ftruetur ad imum
^mlis ab incepto procejferit &Jibi coniiet .
QuartoSententiamoresdebet excipere ; vt qui certis praditus (it nni.
ribus , animi quoque fententiam habeat, opinioncmque moribus illis refpo-
dentem. Sententiaepartesfunt ex Ariftotele Demonftrare, Soluere, Perr
turbationes ciere, Augere» Imminuere : Demonftrantur enim obfcuraj :
Contraria» &repugnantia foluuntur; Perturbantur & commouentur fper
datorum animi: Augentur exilia; Grandia minuuntur ; qus omniaetiamj
cum Oratorecommunia. , „
v-aio, Quintofequitur Didtio feuElocutio , quam interpretatlonera animi per
verba efleait» &definit Ariftoteles . Propriara Tragoedi«locutioncmgran- Ri
diloquse ac fumms didlionis elfe, nempe circa translata, fonantia, hyperbo-
lica, illuftria, cuius maieftatem conferens Horatius cum Matrona» quae feftis
drebus egreditur» inquit ;
Effutire leuet indigna Tragcedia verfits .
Vt fefiismatronamoueriiujjadiebus .
De genere carminis Tragcediie deberi lambum fenariuni : ita pronunciauit
Ariftotel.in cap.2. Poeticcs.
ytftfr.mf. Apparatus Tragoediae prsecipue continetThcatrum; cuius partes{unt
Cunci > ideft Sediles ab extremo theatri ambitu vfq; ad caucam excurrentcs,:
Orcheftra vbi faltabant &gelticulabant; fuere quoq;Pulpitum> Profcenium
Podium &(imilia, vtrefert lulius Polluxlib.^.Calliodorus lib.4. Variar.ep.
vlt. & alij , fed potiHima Theatri pars erat Scena , quae originem duxit afyl-
uis vmbrolis, vbi iamfabu!» rudi & impolito faeculo canebantur aPaftori-
bus. Hanc fcenam triplicemfuiffefcribit VitruuiusIib.j.cap.S. Tragicam» r^
Gomicam, &Satyricam> refpondentem triplici prorfus dramaticae poe-
feosformae: quorum ornatusinTragicaCoIumniS) faftigij5> reliquifquc rc-
galibus rebus fo/mabatur ; Comicae priuatorum aedificiorum fpecicm , pro-
Ipc^ftufquehabent: Satyricae ornantur arbonbus> montibus, reliquifquc;
agreftibusrebus. Sccnain Tragoedia parabaturampla &magnifica, quje
Regias xdes & Bafilicas imitaretur ; lic enmi Comica, & Satyrica facile fe-
cernebatur . Fuit etiara apud Roma-nos interdum aurea fcena> vt Petrei; in-
terdumargentea>vtAntoni), & Muren£e;interdummarmorea, vt M. Scauri;
interdum verfatilis, cxligno &fufpenfa cardinibus, vtCurionisjVt nosdixi-
mus fupra .
De Hiftrioiuimindumentisrefert Lambinus cx Ariftotelc» &Demofthe"
nenunquam illosegifte nifiPerfonatos,'vt etiam primus Tragoediae audtor
Thefpis Atheniefis minio primofacicm afperfit. Fuittragicaveftisiyrma.hoc
eft oblonga,finuofa,qua non finguli, fed praecipuae perfonae, quae Tragoedi«
nomeBimponunt , vtebantur. Pro perfonarum varietatemultiplex & varia D
fuit veftis ; Latini Reges cum lituo egrcdiebantur : Imperatorcs Romaoi pa-
ludati cum purpura , laurea & ftipatoribus fuis : Reginae cum fyrmate & cro-
ceovelo; exulescumatro, fufcoueindumento: BarbariRcgcscum diadc-
mate 5 rfuttiara: cseteriquosducebantjcumpileolis&galcris. Dijcumin-
fignibusfuis; Libercum thyrfo> Phoebus cumcithara, lupiter cum fulgu-
re, &telo trifulco. Quodattin^t ad pedes vniuerfos geftafle Cothurnos,
quod calceamenti genus > quia eft altius , Tragoedos & adores ipfos attolle-
bat, vt refert luuenalis.
"- Breuiorquevideri
Vir-
D E C O M OE D I A. 2U
A Virgtnt P)'gm4a nuUis adiuta colhurHit .
JDicenduai ntinc ellet dc Melodia & concentu, fed curahazc refpiciant cho-
f i paries 5c officium ; explicabimus hac forfan in alio propo li t o .
CircapartesQuantitatisY vtnos diximusfupra J prrtinim Jocumfecit A- ^"■"^"^-
jhloteles in Prologo ; hic autem continet in fe totam iJlam Tragqediae par-
tem, quai primumantececiiCingre(rumChori;hoceftA(^um primum; nam
rJIa fabuix Knerobra» qu* Latini vocarunt A(!!lus, efTc oportet quinque ex
Hora£io»qtii adtusinteruentuChoridiftinguuntur. iJlaergopars, quse an-
te primumingrefTum Choripr«ponitur , Primusdicitur AcSusaLatinis; ab
A^iHotde Proiogiisnorainatur." etenim in eo rerijin tra^tandarum initia^,
progrefl!iones,nexus> cxitus, necnonadlionisexhibendae femina fpargen-
da prjecipitQuintiJianus.Quamquam enim Furix, Vmbrx, Dij,quiProIo-
gihuiusperfonarainterdum fuftinent, noningrediunturamplius in profce-
nium, adfabulam tamenpertineant.
Epifodium eft Jeconda pars Quantitatis ex Ariftotele; nempe quae Chori ^P'/^-^''"»
B raoduJationibus eft interic£ta / ac etiara epifodianQminanturquicquidpr^-
teraflioneminierponitur . ,. ,
Tertiapars eft Exodus,.poftquem nuIJus eft Choricantus ex Ariftotelej £a.w«,-.
&inhaeparte continenturrerura euentus, & exitusfabul.i;, quae clauditur
quinto adu .
Chorusquartafabulaeparscertoconftansperfonarum numero ex viris,
fceminis» ruftlcis > vrbanis, fenibus, & firaiJibuspro argumenti varietatCj
multiplici: Certusveronumerus ilJorumquamuis in ipfisT'ragoedi<Eincu-
nabulis quinquagintafaltantes.ac concinentes inducerentur;paulatim ille
numerus imminutus ad quindecim, & duodecim . Quamuis antiquiffimi Tra-
goediarumchori , vttradit^Horatiusin Arte , conftarentex Satyris incondi-
te, temcrequefaltantibus; repudiatadeindeillafatyrorum obfcenitas, in-
ducl^que perfonai , qu2e mufice canerent, atque ad numerum niouerentur ;
& h«c omniafemper cum antecedenti & conlequenti fabulsparte coniun-
r* (fta nnt; debet ctiam chorus bonis fauercij eorumque partes tueri , qui iimc
innocentes : ac ctiau confilium amicis finc fuco & fallacijs dare .• iratos &z
furore percitos placarc : temperantiae ac parfimoniai fauere : iuftitiam , 6c
pacem tueri: vtctiamreligiofeDeurapfCcari, vt innocentes refpiciat, dc
noxios feriat .
DeComoeclia. Gap. VIL
OVoBiara dc Tragoedia aliqua dixiraus fupra; modo de Comoedia ctiam
fubfcqui noningratum: Comoedia ergodeteriorum imitatioeftfecun-
dum illud quod eft r idiculum .
Dicitur Imitatio , quia forma quaedam poefcos eft: Poefis enira eft imita-
tio, vel exprcftio a(f^ionumhumanarum verifimihum exAriftotele in Poe-
ticescap.i. Et haecimitatio eft Deierioriim;hoc eftmediorumjnfimorum-
D que; non autem illultrium virorum, vtinTragoedia: itaque ex horainibus
dcterioresimitandos refe:uat fibi Comoedia, non tamen in omni genere tur-
pitudinis , ac vitij , fed in co tantum quod rifum com«ouere propter leuita-
temqueat; hoieftqu*" fjntimprudentiura iuuenumj feruorum corraden-
tium abauaris Don^i':.j4arum,L'fionum decipientiumadoJefcentes & fenes,
Parafitorumfa;iiC>, ieniicailiditas, ve' ftultitia,&fimiliaquaiturpicudineiu
habent> fed norrenia ncn funt, vtin iragoedia; adeo vt requiratur non_,
effe htiiMmoii imicarioierri a Riiu alienam ; qualia funt vulnera,vlcera, quK
fine commirfratior.e 3cho'-orc intueri non pofTumus .
Comoediam volunt diiflam k Gommeflacion^ : quod olim in huiufmodi
tabulis
§luidfit f
zi4 D E C O M OE D I A
fabulis amantiiim iuuenum commeffationes agcbantur. A
Diai/:i>. Qaoniamapud Graecos varia fuercComoediarum genera, vt alia dicen-
davetus > aiia media, alianoua . Veteremdico maledicam illam comcediae
formam , quae prima omnium in v(u fuit; tempore quo iummum ciuitatunu
ius penes popuJum erat. Fas enim illiusfaeculifuifTe rifura cxquocunqueio-
corum genere aucupari ; quamuis amaris atque acerbuatibus afperfi in ludi-
cuminiquitatem, inmala Praetorumfacinora, in improborum Ciuium > &
diuitum prxfertira ac nobiliura corruptos, & proftigatos mores, ccrtis ctiam
ex ipfo nomine defignatis horoinibus : ita enim facile tieri pofTe credcbant, vt
flagitiofi malaBfaraaideterriti metuadbonamfrugem reuocarentur. Rcda-
iXo deinde Popuii dominatu ad iniqaum paucorum Imperium > fublata illa-.
veteris malediccndilibertas poeaiscoercitaillaComicorum licentia; indtt:
mciium comoediarumgenus indu(^um:namobliterata illa malediccndi par-
te> manfitfpeciesilla priortotiusfabulaj jacc^iam fine vUa fufpicione ,aut
timore poenajliccbaialiorum poetarumfcriptairridere. Nouum& poftre-
mum Comoedijegenus, quod tempore Magni Aiexandri florerecoepit; ca- -«
retiliamaledicendilicentia; ac etiam qua; in poetas inuehebatur : & rifum
captat; ex quo vniuerse notcntur mores > certi tamenhominesnulii dcfcri-
bantur. ..'isttiytfTsr
Aoud Latinos nouum illud tantummodo Comoedia complcxa eftgenus
finemalediflisvljis, &fineChoro. PartitifuntRom. Comoediasin genera
tria a veftitu,quo hiliriones vario vtebantur. Nam vt in Vrbe pro tripiici Ci-
uium ordine, iriplex etiam erat veftis, qua ordines ipfi diltinguebantur ; tres
illiexcogitaruntetiamComoediasinPrstextatas, Togatas> & Tabernarias .
Prima , inquam, Praetextara a Prastexta fenatorum, qui fic inducebantur or-
luti, magiltratus fuere & viri Principatura obtinentes, atque in Ciuitate pri-
marij , fed m'nime tamen Reges . Secunda Comoedix forraa deterior prima^
inducebatquidem Senatorcs, fed priuatoscum fenatorijstogis, a quibusea
Comoediadi^a Togata. Tertium Comoediae genushumilis fortunae imita-
batur homines tunicis indutos , nec Tunicata didta eft , fed ab habitaculis ^
hnmiJibus , ac tabcrnis , qui^ difponebantur in fcena , Tabcrnaria eft nomi-
natij .
ixtteriorts qu». t.x omni mortalium numero Comoedia fibi propofuit imitandos deterio-
utattaniiif j-es . Quoniam duo hominum genera turbis in ciuitate faciunt ; vnum eorum
qui potentia atque opibus pollent : alterum eorum qui rerum inopia ; & def-
peritione laborant. Igitur ad continendos in officio atque inftituendcs
vtrofque hominum ordines , duabus Poeticae dramaticiE formis Tragoedise &
Comoedix datus eftlocus . Tragoedia quippe admonet primarios &Prin-
cipes, vtintueanturin exitusinfelicifflmosvirorum potentium,quilimires
aequi & re£^i pervim egredi voluerunt; Comoedia docet inopes 5c defiitu-
tos de felici rerum deploratarum , inuolutararaque fucceflfii bene fperare; Cr
tenim videtur magis fuifie confentaneum rationi fucceflum illum exprinicro
in ordinibus detsrioris fortunae, qui faepiflime folent a rebusaducrfisgra-
dum ad fecundas & profpsrasfacere, quaminPrincipibus, quiplerumque
aftatu vitaefecundocorruuntinaduerfum. D
RiMtuiumrjua. Commotioni mifericordise & terroris in Tragoedia refpondet rifus , ioci-
''^ ?•'""""'•' que tradatioin Comoedia : nec vllam fabulam vcre cflTe Comoediam quan-
do in ea rifus , iocique tradlatio defideraretur ; neque graues illae Praetexta-
t;e, & Togataj fuo rifu caruerunt , & quamuis eff^ufum rilum & vulgarem non
habuerint; habuerunt tamen cum , qui deceret perfonas, fatifque poireta
Tragcedia & cjeteris fabulis feparare .
Quorfum autem Comoedia riium excitct /[hoc proceflit a re^fla rerura cxi-
fiimatione, dc quibus rifu purgato atque corre(£lo f^ilius ac redius iudica-
mus quidj & quando iure ridendum fii. Praeterea ficutin Tragoedia ex pur-
gatione
P E C O M OE D I A: 235
^ gationemetusSctnifencordiae» audaci.^qiioque corre£llo feoultur &cru'
delicatis; itain Comoediapurgatoiam rifu neceflario fubnafcitur ipfiustri-
flifne.moerorifque moderatio, qucmadmodum grauifTimiquidamaffe^us»
& perturbationes animi fedaiitur Mulica, vt docet Ariflotel. lib. 8. Politic.
Quaeautcm fitin Comoediaridiculicaufa ? Dixit Ariftoteles Ridiculum,
hoc elt Res difiumq; concitans rifum ; nihil aliud cffe, nifi vitiiij & turpitudo
{ine dolore ;&quir.iuis aiiquandofit f\.ifus, qui nullaexcitaturaiienaanimi»
feu corporis turpitudine, ncmpe cura amicos repente confpicimus'» aut nun-
tium l;eta deferentem , & loquentem exaudimus : In propolito refpondetur
hic Ariflifeleai non difputaredeillorifu.qui noftra voluntate&iudicio na-
fcitur adindicandam animivoluptatem, cumjietx resaccidunt; fedde illo
proprie, ac nominatim > qui nobis quafi excidit inuitis aliqua re vifa > vel au-
dita praua,enormiquehoc efia decorolongius aberrante; yidelicet in his
perfonis , qui voce > habitu, adtione corporis fabulam agunt , feu in his apte
fingMntur ) acutequedicuntur adcaptaiidumrifum . .
B Qaoniam de Ridiculo a Mirais in theatris aliquid perilrinximus; egre- '""«'^'■•7''«-
gium illud fpe<ftaculum huc recitare non pigeat > quod Vrbi prsebuit Genejiui
Mimus, quiintheatro Maximiano Imp fpedtante» cum myfterijsChriftia-
norum illuderet, repente Dei virtutemutatusj feno agere coepit, quodio-
cisantea aiflicabat; vfque adeovtperfeite facflus Chriftianus poftmultator-
inentamartyri; palmamconfecutus fuerit, vt in Romano Martyrolog. 25".
Augufl & af^aipfiusapud Surium. Longe plane felicius, quara ille mifer
qui Ancisfurentisperfonamagens, tantopere eo eft raptus afFed^u , vt iiLj
infaniam vere fuiffe conuerfum>recitetLucianusde Saltat. prope finem.
Porro quod Genefio accidit ./^r^d-Zifow/quoqjContigifre, eumquemimum
cx joco fa£tum ferio Chriflianum &Martyreratam Latinorum, quam-*
Gr^corura Vlartyrologia , & Menologia teflantur 1 8. Kal. Mai) .
Eftque hiud longe difi[imile illud quocl de Diofcoro Architheatro ad Ali-
pium Auguilinus epift.67. fcribit» quicumin deridendisChaf^ianorum re-
r- bus foleret effe effufus ; effecflus cfl & ipfe , hcet faepe fruftra renitens , Chri-
ftianus. ^
Sicut & Mlmus nomine Porphyrius\ c«m vt Chriftianara Religionem ri-
fuiexponeret, baptifmo per iocura iniciatus effet, ferioexindeChrifturru
confefTus, actyranni iuffu necatus martyrium feliciter confummauit. vt in
Martyrologlo Romano 17. Kal. 0<ftob. Confueuerunt namque Gentiles in_,
a derifum Chriftianae Religionis perfonas in theatruminducere, quse acla.^
J^ Chriftianorum reprsfentarent; fedDeus, quiilluforesirridet>iocosin rera
H fcriam » fabulam in hiftoriam > & mimum conuertebat in Martyrem .
^B Hinc quam vere illud fit attendaraus , quod Spiritm vbi vult fpirat : deri-
dentes fiquidem praefati mimi Chriftianam Religionem , repentino Spiritus
^ fandi afHatu eandem confitentur etiam fanguinis effufione , & martyrij pal-
P mara recipiunt; &ad hunc Spiritus fandliimpulfum attente refpiciens Pro-
pheta inquit ; Os meum aperui , & attraxi illum . Certe ifti gratum Deo , An-
gelis» &hominibusfpeflaculumexhibuerunt, &iucundumimmo beatum-j
J^ humanae fabulae fortiti funt finem ; fed ad argumentum reuertamur.
Quid vero inter Tragoediam & Comoediam interfit^modo videamus. Dif- Trasaai« &
feruntprimo in materia : nam in Comoedia amoresfere , & virginum raptus; cwa'»*'» ?«"•
, Itemfales& Rifus: in Tragoedia lu^us, exilia> caedes introducuntur , ac '"" ' ■•^•''■"'' '
per:urbationes . Secundo Perfonae inTragoediafunt Heroes, Reges, Prin-
cipes & firoiles ; in Comoedia priuatihomines , & raediocris tantum fortu-
nae. Tertiodifferuntftylo, nam in Comoediaverba& affe>ftus funt mitio-
res : in Tragoedia funt airociorcs , quos afferunt res grandes . Quarto exi-
tusin Comoedia funt laeti & iucundi: in Tragoediarriftes& funelti. Quin-
to in Comoedia focco vtebatur ; in Tragoedia Cothurno.
Erat
X)e mhim» ^-
focce .
25^ D E C O M OE D I A.
Erat autem Cothurnus calceamentiim quadranguium , quod vtriqus peili j^
accommodaripoterati adeocraflfum; vteiusacceflione Heroum magnitu-
dinem ajquatam prodat. Soccus vcro erat calceamentum humile j populo
commune, a Thracibus acceptum . Rofinus AntiquitatumRoman.iibr.j.
capit. 8-
AtquevtgrandioreseflTentRegumquefimilesmagis aflores , alte fublc-
uatos calceos, ideftcothurnosinduebantur. Plinius 37.cap.2. deSopho-
cle : ^od quidem miror in tanta grauitate cothurni . Horatius Jib. prim.
Satyr. J.
Non iili larua , aut tragicis opus eH cothurni*.»
Sidon.ApolIinar.lib.8. ep.ii.
Soccos ferre caue , nec "ut folebas ,
Laxo pes natet altus in cothurno .
Vt hosalteeleuari, quomeliusexprimerentheroum nongeftusmodo, feA
& corporis habitum; ita Comicos pedeftris fermo , humiles calcei ornabant, t»
Apuleius lib. 3. Floridor. loca non infra foccum yferia non vfque ad cothurnum.
Lepide Pliniuslunior.lib.p. ep.y.ItaqueiHamtragaediamj hanc appellare Co-
tnoediam fcleo : illam > quod quafi cothurnis , hancquod quafifocculis fujlinetur .
Et ob hocComici Planipedesdici poflimt, quod fi cum tragicis conferan-
tur , videantur plano pede agere > & Excalceati aL Sencca ep. 8. Comoedi
vocitantur , Claudian. proximecitatus .
Cuiple&ro pulfanda Chelys , quipulpitafocco .
Ferfonat. . .
Aufon. Edyl. 4.
Percurrispulpita focco.
Vtrumque fcribendi genus coniungunt > Soccum & Cothurnura ; ideft Tra»
goediam , & Comoediam audlores antiqui, Claud. lib. i . in Eutrop.
^uo Socci fuperent rifus , luBufque cothurni.
MartiaLlib.S.epigr.^.
An iuuat ad tragicos foccum tranferre cothuruos . C
Horat. de Arte Poetic.
Huncfocci ceperepedem, grandefque cothurni .
Lubet hinc nobis vanam mundi felicitatem intueri ; fimilem illis quibus in
fcena fceptra & diademata porriguntur , cum elati & cothurnati incedunt ;
namvtprimumexierunt, excalceantur, &adftaturamfuam redeunt; nec
diflimile Purpuratis , & magnatibus perfaepe euenit ; fiquidem qui cothurnis
clati fuperbi incedebant , vix foccis excalceati humiles reuertuntur .
Hincegodelineandos curauiexMufieo Clariflimi&Eruditifllmi Domini
Cafllani a Puteo Equitis fandi Stephani, a quo etiani aiia plura Antiquitatuui
fragmentahumaniflime defumpfi ad ornatum mearum lucubrationura: Primo
Herculis Iconem Cothurnis calceati & vefte fyrraa , hoc eft longa finuofa , vt
moseratin Tragoediapraecipuarum perfonarum . Secundo expreflbsplures
proponohumili» &populocomrauniSoccicalceamento , ficutietiamper-
fonati in Comoedia interueniebant de quibus etiam in meo Mufseo . Etha^c
ad maiorem antiquitatis elucidationem .
D
lcon
D E C O M OE D r A.
lcon Hefculis Tragict cum cothurnis l
237
B
lcoms Comcedorum cum foccis ,
^g
Plu-
2 38 D E T R A G^OE^DI a:
Pluribus iam cogniti&de his,.qux in the,at«*Q ,^fau fcena a prifcis repr^fcn- ^
^itlteT "^^^' tabantiir : videndum modo quali turpitudine & flagitio Mimi, & Pantomimi
fcenam foedauerint; quofadlum genus id iiominuin non modo Ciuiumho-
iiore carere, verum audlQreCypriano epifl:. 37. ijdem communione , ac coe-
tupiorumin fideCatholica expuifi fuerint ; quod etiam iampridem Apo-
ftolorum interdidto fuerat promulgatum , vt apud Clementem lib.8. Conft.
cap.32.hisverbis: Si quis fcenicus ad Ecclejidmaggregatus Jifvirj mulieruey
aut Ji quis agitator » aut gladiator j aut curfor ', aut ludo prtefeiius , aut athletat
aut citharifla , aut lyrijtes , aut faltare do^us ) aut caupo , definant artemfuam j
aut catu piorum pellantur . Vt eodem prseiextu vir vxorem repudiare poiTet
Nouell luftin.22. hisverbis: Vir dimittere vxorem potejl , Jl pr<eter volun-
tatefuam Circenfes,& theatricafvoluptates captet , vbifcenici ludiftint, aut vbi
feracum homimbus pugnant . Vt etiam in l.confenfu Cod. de Rcpud. Mulier.
Cuiusratio adducitur a lulianoin Mifopogone ibi : Non potefJ domi tempe-
ransefe i &caHus , qui publiceincontinens, df impudicus ejfe vult , i theatris
voluptatem captans . Bt D. Auguft.lib.2.de Ciuit. Deicap.27. Hanc taliuni_, *>
Numinum placationem petulantiffimam , impuridimam , nequiflimam, im-
nuindifHmam fuiife ait. Arnobiuslib.4. QiiidPantomimi veltri .' quidhiftrio-
nes? nonne ad vfum qu»ftusfuiabutuntur Dijs veftris& lenociniavolupta-
tum exiniurijsattrahuntj contumelijfquediuinis. TertulJ.in Apolog.ci J.
Sed & hiftrionum litterx omncm foeditatem eorum delignant ; luget Sol fi-
liumiaftatumdeCselol^tantibusvobis; & Cybele Paftorem fufpiratfafti-
diofum » non erubefcentibus vobis ; & Minucius in 0£lauio fic inquit . 1«^
fcenicisetiamnon minorfuror , turpido prolixior: nunc enim Mimus vei
exponitadulteria, velmonftrat: nunc eneruis hiftrioamorem dumfingit »
inBigit; idem Deos>eftros inducendo ftupra; fufpiria, odia dedecorat:
idemfimuiatisdoloribuslacrymas veftras vanisgeftibus, & nutibus prouo-
cat. HocidemTertull. in Marcionem libr.i. inquit, folemnes voluptates
Circi furentis , &CaueaE fjeuientis , &: fcenslafciuientis. &idemTertull. in
Apolog. inquit, DifpiciteLentuIorum & Hcftiliorum venuftates, vtrunL. p
mimosanDeos veftrosiniocis, &ftrophisrideatis : moechumAnubin > & "
Mafculum Lunam, &DianamflagelIatam, &Iouis mortuirecitatumtefta-
mentum» & tres Hercules famelicosirrifos : fed &Hi{^rionumiitteraeom-
r.emfoeditatem eorum defignant: item nihil eft nobis diiflu, vifu, auditu
cum infania Circi , cum impudicitia theatri , cum atrocitate arenaa , xifti va-
nirate. Denique Cyprianus ep.io^.inquit, Audoresomnes, tum facri, tum
protanifpurcitiam fcente exagitant, non modo quod fabulse obfcen^e in_*
lcenaagerenturjfedetiam quodmotus, geftufqueeifentimpudici, atq; adeo
proftibula ipfa in fcenamfsepe venirent, &iub fcena proftarent; vnde&ob-
fcenumait l^arro, quodnonnifiinfcenapalamdicitur.
hc infamia^ Ex prJcdidis non mirum omnes fcenicos infames efl^e ; vt in Tit. D. de his
theatri. qui notantur infamia 1. i.lnfamia notatur-, qui artis ludicrx pronunciandiue
cauja infenam afcenderit . Et lib.2. ^. vlt. ibi : Et omnes propter pramium in
fcenamprodeuntes ,famofos ejle Pegafus &NeruaJilius rejpondermt . Et Taci-
ti!S lib. I i.irquit . At ClaudiusmuniaCenforia vfurpans,theatralempopuli D
lafciuiam feuerisdiiflis incrcpuit. Arnobiusvcrolib.7. inquit:,^<?r«/»/rf-
bularum a^ores inhoneP^os ejfe ius vejlrum , & inter capita computari iudicauit
infamia. Auguftinus iib.2. deCiuit. Deicapit. 14. Romani ab honoribusom-
nibus repellunt fenicos . Et cap.27. ait : Cuius auBores laudanda Romana vir-
tutis rndoles honorepriuauit , [tribu mouit , agnouit turpes , fecit infames . Sena-
torisfilia,quaEartemludicram fecit, impune liberto nubit, I.42.I47. D. de
Riru Nuptiarum . Miles aeque puniendus eft capitc , fi artem ludicram fece-
rit.ac fiin ieruitutem fe venire pafl^us fit, l.qu.tda deli£la D. de Poenis.Quin-
tilianusdeclamat . jo^.inquit: ^ui artem ludicram exercueritin i4..primis
ordi'
D E C O M OF D I A. 2i§
J^ ordinihus non fedeat . Hiftriones Ronije faepc coerciti'. Tacituslib.1. AnnaK
Theatrilicentia proximoprioreannpcoepta.grauiustum erupit* &c.Sue-
ton. in Auguft c.^j.Cocrcitionem in hiftrionesj magiftratibus omni loco
& temporc Jege veteri perniiflam , ademit ; praeterquani in ludh 8c lcen ju .
Etgpud lacitum lib.i. in vincuJadu(f^tosfautorcshiftrionum. TacitusJ.1.3.
ait . Inter VibuJIium Prsetorcm & Tribunum Antiftium ortum certameiu-,
quodimmodeftosfautoreshiftrionum a PrasiOJ^einvincuJaduiftos, omitti
iunifTet; comprobauerePatres,&c. .\ ' - •'. "
Scenam^propriehiftrionibus &Iudis; Orcheftrara choro, & thymelicis
additam fuiftevulgo notum eft: quinamalij» vel in fcenam afcenderinrV
vel in Orcheftram defcenderint , vt voIuptati,popuIo cfTent per interludia^ ,
fi fabula daretur; vel in ipfo fabulae decurfu, li eorum opera vfui efTet adlori-
bus? Ingens vtiquehuiufraodihominum fyluafuit, quarum aJi) miraculapa-
trarentjlatine Prsftigiatorcsnuncupati; alij Acetabularij ; alij perCaradro-
-j mumdecurrerent, Pantomimi.Citharoedi, Satyri.LentuIi, Tibicines,-Pa*
•^ i-afiti. &c. dc quibus a nobis in decurfu plura erunt dicenda .
DeMiraculorum patratoribus, feu Mirificis . Di^i homines proiedse ^"^''"fi''* •
erant audaciae , qui fumrao vitge periculo ftupenda in vulgus patrarent, per
rotas & igncs fe traijcerent ; tcnuiffimis & aduerfis funibus currerent ; jngcn-
tia onera luprahominis vircsportarent; in immenfam altitudinem mergerenf
tur; 6cfine vllarefpirandi viccmariaperpeterentur; vt fcribit Seneca 1;2.
dc Ira ; Dio Chryfoft. in Diogene inquit; Cum multi Miraculorum editores
mirarulapatrarent , multi miraculorum ipedatores demiraculis iudicarent^muU
1i prodigiatorum interpretes portenta interpretareutur . Erant, qui e locofu- ;
pcrioriraachinalignea dcfccnderent, vndcfJammamfpargcrentinfcenarrLj:
ali; in chori fpeciem fJaramasore, vel manu iadantesinnoxij. CJaudianus
Panegyric. 8. i •'s
Mohile ponderihus defcendatpegma teiuBis ,
Inque chori Jpeciem fpargentes ardua flammai
^ Scenarotet^variofqueeffingat Mukiher orhes
Per tahulas impun^ vagus ."».:.• lyi.
Erant, qui contum in fronte immotam gererent» aut puenilos in fumma per-
tica ludantes interfe exhiberent. Chryfoftom.de lureiurand. inquit; Frons
fila quolihetvinculo tutior efi . Nicephorus Gregoras l.S.inquit, Alius equo
infidensad curfumillum incitabat; eoquecurrentcnunceredusin fellafta-
bat,nuncin cquiiuba, infronte, clunibus, pedibus femper apte&conci-
ne commutatis ; erant qui pcr flammas rJIaefi fe traijcerent, in arido natarent,
&finealisinaere volarent. Manil. Jib.j.
Memhraqueperflammas , orhefque emiffafragantes ,
Delphinumque Jito per inane imitantia motu ,
Et viduata voiant pennis , ^ in aere ludimt .
Fuere, quipedctela vibrarent, fcriberent, cibos caperent, naresemun-
gerent, manusabftcrgerent, pilampedcquafimanu cxciperent . Manilius
lib.y.vtlegit Scaliger.
■L/ llle pilamcelerifugientemreddereplantai
Etpedihusprenfat manus , & ludere faltu »
Mobilihufque citos iBusglomerare lacertis , &c.
Apud Homerum pilaludantfaltantcs,& pedibuspilam reddunt. Erant Vri-
iiatores,qui marisimafcrutarcntur, quosdefcribitManil. Jib.j,
lllis in ponto iucundum efi quarerepontum ,
Corpora quimergunt vndis , ipfumquefuh antris
Nerea , & aquoreas conantur vifere Nymphas .
Ali) e raachina tonitrua excitabant , Plutarch. Symp.+.cap.a. inquit; Meau-
temexhortante , & dicente , tempus ejfequodfolet Comaedia, vt machinasfumen-
G^, 2 test
240 D E C O M OE D I A.
tes, & tonitrua wifcientesiwvino&ioeodefulmmibusageremus. Alij in enfes /^
infilicbant» &in rotavcrfabantur illaefi . Platoin Euridemoinquit :Saltu/ii~
pra enfes in caput prtecipitem ferri, &in rota "verfari . Clemens Alex.lib^.
Stromat. Miraculorum patratores , qui capite prono , ac prtecipiti fupra enfes
tr.an/sliunt , "vfu & exercitatione do^i . Cum autem in rota verfarentur, fcri»
bebant , ludebant, interdumque ita corpus contorquebant , vt rotam imita»
rentur . Xenophon in Sympof Scribere & legere in rota , qu<tjimulverfaturt
monlirihcoeH; contorquentes autem corpora , &rotas imitantes . Nonnulli ait
Euftathiuslib.^.OdyfT. Protheumpraeftigiatoremfuiflcautumant.&artcm
fa^itafle : ^ifpontaneum ignem exifierefaciebat > aliaque monfira per artem
procudebat,quibus hominumanimi extraferaperentur . Quidam repertifunt»
qui enfcs deglutirent . Plutarch. in Apophtheg. ait : Prafiigiatores enfes de-
glutiunt . Canesipfos , & Elephantas miracula patraflTe refertur; apud Dia-
conumlib.i6. Andrcashabuitcanemruftim &coecum , qui cum ftaretin_.
tuiba» fuoscuique annulos reddcbat» & adulteros^-praegnantefquc indica- _
bat . Zoneras in luftiniano , & Cedrenus ibidem < Cum autcm es fierent , ^
Hioris fuit , vt in Theatro & foro Praeftigiatores includerent fc , ne a turba_.
obruercntir . Plato lib.7. de Rep. ^uemadmoduni thaumatopoeii feptis fe in-.
cludunt , fupra qud miracula ojlentant . Ex quo \ocq a longe miracula fu a Po-
puloexhibebant, ne arsdeprehenderetur , & vtmelius a miniftris res in^
niaius tolleretur . Ariftides in puteo Aefculapij ; ^uemadniodum famuli me-
dicorum, & PrteWgiatorum exercitatifunt , vt dcminis fuis fubferuiant, &
adiuuantesinjluporemrapiant^eiiatores ,
jjtpnfMrijiit. Petauriftae dAcebantur > qui per acrem volabant . Vt ex Suida refert Var-
roUb.3. deRe Ruft.Petaurum diciturpalum affxum , in quo volatilia dor-
miunt, feu eidem incumbunt . Hirc Nicander ; Gallinamfcmno confopitam i
petauro abripiens . Irde Petaurifi«dicuntur > qui ftipiti tranfucrioinequi-
tantesfein altum efferrent, &dforfum dimifterent. Fuerurt ctiair qui pcr
rotas&circulosfe tranfmittebantvt fcnbit lulius Firmicus in Afticnomi-
cis . Turncbus lib.8. Aducrfuscap 4..aitPetauriftastignumaltiusgliqiiando Q^
fufpcndifl^e, & irdefaltus ad fiuporemfpcdantiumdediile .luuenal.Petau-
riftascumfunambulisconiunxitSatyr.14.
An magis obUfiant animum ia£iatapetauro
Corpora , quique fclet rdium dffcenderefmem }
Pctauriftae e loco fupcriori tignum> fcque ipfos per rotam traieciflfe, Martial.
Iib.x1.epigr.22.
^am rota tranfmijfo totiesimpailapetauro .
Videtur rotain fublimi pofitafuifle, quae aduobusverfaretur, alteroue fu-
perne , alrer inferne niteretur ; ita fiebat vt alternis deicfti nunc pendcrent»
punc crcdifederent. Saepeautemfadlumeft, vt Petaurifiae in rotalc tra-
ijccrent defperata audacia; vnde Ariftophanes in D«dalo; 0 Petau rijitt, quo'
ties voles vertererotam , dic vale lumen fclis . Non difl^milcs erant praediftis
Pegmares gladiatores, cx Sueton. qui in eo pegmate depugnabanr, & fi ad fe-
rasdamnati efl^cnt, in caueam ferarum praecipites dehifcentemachinafere-
bantur . Strabo in Selcuco latrone ; Cum pojitus ejfet in tabuiato alto infiar D
Aetnte,cum id derepentedi/Iolutum cottcidifet , Seleucus ipfe in caueas ferarum
folutiles de induBria paratas fub pegmate abjorptus eB .
Cernuare dicuntur , qui prono & cernuo capite faltant . Apulcius Miles.
ji,jser«uMioru j jnguit : Infumen peuhemuat . SidoniusPanegyr.Auiti.
' Curuato cernua collo
Ora gerens
Vnde Cernuatorcs , qui vno pedein vtrem inflatum,J& inun(flum , vt lubri-
cus eflet, infilirent, quibus faepe accidebat, vt laberentur, & cadcrent, non
fine riai fpedtantium . Tzctzes in Hcfiodum inquit : Vires injiatos , &ipiritu
plenos
D E T R A G OE D I A. 241
J^ fk«oshumidepottentes,^vnopedeitj/ilientesfuper^sferunturt ^ fxpe la^.
bentes in terram cadunt . Hoc autemfaciunt m honorem Dionyfij : vter autetn
iefl pellis H irci , quia bircus vitis germina comedens , eam Udtt . Vetcres vitis
Tcpertorem Jionorantes, morem canendi> & pcr vicosdi(5tadicenditndu-
xerunt ; vnde Comoedia didla ; Caprani vidtori prjemiura pofuere , quod et
v.itibus noceret. Vnde Tragoedi appellati Cernui & Petauriftiein Vet.glof.
Varro. £tiam pelles bubulas oleo pcrlufas percurrebant, ibique cernuabant.
Virg 3. Georg.
' '1 ■ Atqueinterpocula Uti
Mollibus inpratis -vn^osfaliere per "vtres .
Feftus Ofciiia efTc ait fefta in honorcm Bacchi , in quibus homines fe per ^*<ft''^i''
funesiacerent. Ofcilla intcrdumdicunturpenfilesgcftationes dcarboribus
perfcxfieriarum LatinarumdieS) dequibus Virg.2. Georg.
Necnon Aufony Troiagens mijfa coloni
Verjibus incomptis iudunt , rifuque foluto ,
B Oraque corticibus fumunt horrenda cauatis »
Ex teBacche vocant per carmina Uta , tibique
Ofcilla ex alta fufpendunt moUia quercu .
VbiScrtJiuscum Hygino.-RcfponditoraculumjfcdaripofTepeftilentiamjfi
Erigonis & Icari cadauera rcquirentur; quae cum dju quafita non inueni-
rentur> Athenienfes vtetiam inalienoea vidcrenturqua;rerecIemento,fu-
fpendcrunt de arboribus funcm.ad quem fe tcncntcshomines hac atque ilJac
agitabantur, vt etiam quafi in aere illorumcadaueraquarcrc Wdercntur;
fed cumindcpleriquecadcrcnt, inucntnmeft, vt formas, vcl pcrfonasad
oris fui fimilitudincmfaccrent j&easprofefufpendercnt&mouercnt: vn-
d<&Ofciliadidafunt, ab co quod ab illis cillerentur, ideft mouerentur
ora^ .
Graliatores dicuntur, qui ligneis pedibus ingrcdiuntur. vtgrandiores ap- D-:grAiU'fn.
parcant . Poliux : Gypones , feu Grallatores ^ qui ligneis pedibus ingrediebantur, **"•
r» faltabant pellucidaveJieTarentinaami^i. NoniusGrailas interprctatur fu-
ftes, quibus innituntur . Grallatorcs adicif^is perticis furculaj habentibus,'
atquein his fupcrftantcs ad fimiiitudinem crurura gradiebantur . Piautus .
Vittceretis curft ceruas y ^ grallatorem gradu .
RcfertFeftus, vtHeroascxprimcrent, aut ligneis pedibus, aut cothurnis
altisGrallatoresinccdebant.luftin. Martyr.ep. adZenamait; Vtquiclamo-
reingeniiOre{lisperfonamagens,terribilis ^ maximus abinjipientibus ejie puta^
tur , obpedes ligneos , ^ ventrem faOitium , & vejlem peregrinam , &faciem
monjlruofam .
Acctabularios dici qui celeritate & dexteritatemanuum e pluribus ace- AeTiabuiar-^
tabulis, quaeinmenfaexponunt, efficiunt, vt quoscalculos fub vno aceta- f^" "'^'^'*"'^"''
bulo conditos duces , fub altero repcrias . Senec. ep.4 j. Prajligiatorum ace~
tabula , (^caiculi , in quibus fallacia ipfa deleHat. Acetabularij cauiiiatoribus
comparati apud Stobaeum ferm.70. ibi : Sicuti acetabulary fpe6iantium oculos
agilitatemanuumfuffurantur, aciliudunt; ita & Khetores Juis cauiliationibus
D iudicum animis tenebras effundentes , fuffurantur legi calculos fuos . A thenxus
lib.i2. ponit Acetabuiarios, machinatores, qui praeftigias, & ofFucias fa-
ciunt. Greg. Nazian. in Athanas. inquit : Sed idem ertt calculis ludere deci-
pientihus oculos celeritate tranfpojitionis , aut omni genere effteminatarim ratio-
num infui'are auditoribus,&de Deoaliquidnouum dicere,&audire. Apuieius
de Afinoiib. 1. Circumlatorem afpexi equeftrem fpatham prjeacutam mu-
croneinfcflo dcuorafte. Viftorjnus Afer : Circumiatores , quianimoshomi-
numfenfufque quadamfpecie veritatis illitdunt. De quibus Ceilus Jib. j. de Me-
dic. cap. 26. Horat. Satyr.2.
Simiies prxdidlisFunambulifuerunt, qui excrcitatione dodi &agilitate D^fun^miuih.
corpo-
tiiicttU,
242 D £ T R A G 0£ D I A."
corporis ftjbnixi fufpenfo veftigio in funibus currcrent . luftinus ad 2cnarti : ^
Surfumt deorfumqueper funem ire .. Nicepiior. Gicg. inqmt : Deinde claufis
oculii , ajfumpto in humercs putro , per aerem quafiingrediebatur infuneex^ al-
tero ad alterum malum . Artis enim fiiit fufpenderc, & librare veftigia , ne a!-
teraminpartem fie^terent;.quod vttutius fieret» pond«ra manibus &ppre-
Jienfa ex^quabant.vt pari libramento ingrederentur,Na2ian2. in Apolog. in-
quir ; Vt i/s , qui in ligno alto & fijpenfo amhulant , non tutum ejl in hanc tJel il-
lam partem propendere velleuiter;fecuritatemautemaffert ijsaquaielibramen^
tum . Cyprianus de leiunio Chrifti inquit : ^uafinouus funambulus in excelfo
pendulut fe deorfum ad fpe^acuhm vulgi ia&etintrepidus . ElepJiantes quoque
fiinambuli dati funt . Piinius lib.8. capit. 2. Foflea perfunes jncepre le^rcas
etiam ferentes . Sueton.in Galba cap.6. in Neron.cap. ii.Catadromura vo-
cat funem , per quem elephas decurrii . Dioin Neronc ;. Elephas. per funem
decurrit fejforem ferens . ■ "\;-^ ^ s,\ >^ x -v^? 5 ' »• •. ■ . <;• •.•^•^v.''
Comoediamin Ridiculoverfari : hinc Arift. lib. Poet. cap.s^.aitRidicu-
lum eft peccatura quoddam , & turpitudo doloris expers , &innoxia) velut B
ridicula perfona turpe aliquia & diftortum habens fine dolore . Demetrius
Phalereus : Dores omniapingui , & lata pronunciatione efferunt^ quare & y qui
carpebant alios in Comadia non Doric? loquebantur , fed Attice e^ acerbe . Lati-
ni didiofos vocant , mordaces, vrbicarios, &c. Horat. Epod. Ode.6. <
Autfiqmsatrodentemcpetiueriti
Inultus vt fiebo puer .
'H
_?■ -
>.>*^ij, «•<..
Hieronyni.lib.2. ep. 1 9. Tabido ore feuirej & tin^a facie viperinis orbibus,
dcntibus pumiceis carpere . Cicero pro BaJbo . Dente raaledico carperej .
Alia funtdi<rta iocularia&mimica,tpi« rifum excitant, &abijs dicuntur
F,acetiy autli eftuse & impuxienter ridicnli funt . Arift. Nicomach.Iib.2. ^i
nimisfiint in ridiculis j parafiti videntur ef.e , molejli , appetentes cuiujuis ridiculit
d^ magis Hudentes rifum ejjicere , quaniapta & honefia dicere . ^i autem con"
cinne iocantur , dicuntur faceti , & elegantes . Hoc videre ^ ex antiquis Comas-
dijs , in quibus turpiaditlu rifum mouebant » innouisautemfujpicio turpium ri. ^
fumexcitat. DepinguntiiraCJaudiano .
^ui Utis rifum flibus mcfUJJfefacetus . ,
DtParx/itit ^" Mimisferc fecundarum partium fiicre Paraliti; vnde Seneca lib 3. de^
Iraoptimum iudicauitquicquid dixilTet fequi, & fecundas agere , ideftaf-
fenrari, iupparafitari . Horatius . .
— - — Alimimpartestrafiarefeciindas.
Parafitorumeratin conuiuijscanere, &aftentari,Iuuen. Satyr.14.
.. Et cantns perno^iantisParafiti.
Lib.2. Grascorum cpigram. inquit Interpres: 0 venter impudens, per quem
Parafitiadulatoresiifctlovendimtlegeshbertatis. Parafitinomen nuncfordi-
dum &infameeft, spud antiquosfandtum: perinde auremerat, acfidixif-
fetcoepulonem. Athensuslib.6. inPallenide; DonarijsinfcriptumeH', hxc
Pr^tores,, & Parafiti dedicarunt aurea corona coronati , Pratorium erat Parafi»
tion : parafiti qui eledifunt ad eligendum facrum frumentum . Et idem Au(ftor
haichabei: Locusis, inquo parafiti primitias ficri frumentiponebant, diccm D
baturpara(ition : fingulis PriStoribus duo erantParafitia . Poftea viluit nomen
ex eo forfan , quia accipiebant ab alijs quibufque etiam impudenter ; vndej
Mufcse didi a veteri Poetaibi : Vtnonvocatusprandeasn mufcafim . lidenu,
di(fti etiam Adulatores. AlexisdeParafitis. Illi nonefineceffe, vtmevocet,
inuocatus adero . Tunc autemfacetus fum , & multum rifum excito , & eum , qui
conuiuium prjibet) laudo . Vmbrag didtifunt Parafiti; quemadmodum vmbra
fequiturcorpus; fic illifequuntur adconuiuia. Horat. lib.i.ep.J.dixit.
Locus efi & pluribus Vmhris.
Et idcm Horat. Satyr.8.1ib.2. dixit: ^uas Jlecccnaf ndduxerat 'omhras .
Non
D E C O M OE D I A.
243
A Nonin TheatromodoMoriones,Sanniones,Miriones , &c2eteraeiurmo-
di tiorainum propudia in lcenam inducebantur » led etiam in di'jicum .edibus
alebantur adriiiim & ludibrium. Clemens AJexandr. lib.3. cap.4. Paedag.
conqueritur muheresfaftidiolas Accumbere ijfdem inleciuliscum Moriombui
capiteacuto, ludeniescum ys, &fe obleBantesJlcinnisilhsportentofis^Kj' Ther-
Jiten audientesridere . Eafdem ait Arnobiuj lib.7. delecftari ftupidorum capi-
tibusra'.is. Sannionis nonnuUidiflosputant a Sannis Afix Populis . lurif-
confuitieos efTeliberos negant , qui contra forraam Jiumanigenerisconuer-
fo more procreantur , puta raonlfrofa, aut prodigiofa, 1. non lunt D. de Sratu
hominis. Piiniusep.17 Jib.7-Moriones fatuos vocat. Lampridius de Alex.
Seuero : Kanos, Nanas» & Moriones, & Vocalesexoletos, &omnia acroa-
mara >& Pantomimos(^ quosHeliogabalusindelicijsliabuerat ) populodo-
jiauit . Sannionesa Sanna verius dictos : Sanna enim eft os diftortum cum>.
vultu , auflore Probo . luuen. Satyr.5.
^a forbeat aera fanna.
B
D
Cicero 2. de Orat. ^uidpote/lej^e tam ridiculum quamfannio efi?fidore, vuU
tuyimitandismoribus , 'voce denique, corporeridetur ipfo . Hinc fanna > fubfan-
nator dicuntur Mcriones & Miriones, Martial. Iib.6. epigr.41.
Hunc 'vero acuto capite , cb* auribus longis ,
^£'Jic mouentur , vtfoknt Afellorum >
^uis Morionis Jilium nefcit Gyrtx l
Miriones eofdem effe voluntcum Morionibus . Varro lib. <;. L.L a miris.ideft
monftris appellatos effe vult ; vnde rairaculae meretrices : nam miracula au-
<flore Feftoin rebus pudendis ponuntur. Tertull. Mirionem diftorti oris
vocat. HincegodelineatosproponoSannionesex aerein mco Mufaeo Gib-
bos , capite, &ore diitortis, vt apparet,quorura vnuni huraaniflime mihi
dono dedit IIluftrilT. & ReuerendifT. DD. M. Ant; Cuccinus Imolenfis Pr«-
ful antiquitatum & eruditionum oranium amantiflimus .
Dtmorionibus
O' fAnmontbus .
QuJEongo ludis fcenicis fuit, eadem 5cHiftrionibus, fiue ab Agricolis res Deiijirieniint.
nata fit, fiue ab i js , qui e plauftro did^a iacerent .* Romae certe ab Hetrufcis
accerfiti artifices » motus inconditos dederunt. Liuius Iib.7. Caio Sulpirio
Paetico» & C. Licinio Stoione CofT. luuentus dcindeeos imitari inconditis
verfibus
244
D E C O M OE D I A.
J3eludijs feul^.
dionibus.
T>e jiljni^edi.
ius.
De K imis .
B
verfibiis coepit> iiec abfonia voce motus enant . Prcprium nomen eKimij ar- A
tificis Hifterfuit, aquocseteridicfii funt HilWones. Plutarcii. in R.omul.
Dicuntenimiamolm C. Sulpitio, & Licimiio Stolone CoJf.pefHlentem annum
Roma onines eos , tjni infcenam nfcenderent , corrupijfe : cim autem precibus id
contenderentex Tyrrhenia multi artijifes venere , quorumprinceps , qnifelicifju
m} omnium in Theatris verfatus efi > ac diutijfme, dicebatur HiBer ,aquo c<eteri
di^i Hiflriones . Tertull. lib. de Idololatr. Hiftrionesnon manibys foJis, {cd
totis membris vidtum elaborare ait .
Ludij, ficut &ludiipfiaLydis profedi& appeliati» audore Herodoto
lib.i. hisverbis : Chorus srat cithariHarum^ & fatyrorum adinjiar pomp^Tyr-
rhenicd : omnes baltheo accinBi , coronam auream capite gerebant , ^ (eauo
gradu gradiebantur ordine cum cantu , & faltatione . Ludios eos vocat, quia
TyrrheniLydorum colomfunt . De rudi eorurn faJtatione & tibi« cantu Ouid.
lib.i. Artisaman. . •• v7b.s .ncjuui . c
Dumque rudem prdhente modum tibidne Thufco
Lydius ^equatam terpedepulfat humum.
Erantigitur Ludij adolefcentes imberbes, impuberes , glabri , tunicisinfi-
gnibus amidli , galeas ) parmas, gladios geftantes » qui inpompistheatrali-
biis ordinatim incedebant, & in numerum faltabant , vt Salij , vel vt ait No-
nius Ludii , quod ludis pueri prasfules eflent glabri , ac depiles propter jeta-
tcm, quosantiquiLydiosappellabant, vt eliinhb.i. VarronisdeVitaPop.
Rom. Fuere & Ludise . Statius lib.i. Syluar.
Hocplauduntgrege Ludi<e tumentesi
Illic cymbala > tinnulaque Gades ,
lliicagminaconfremuntSyrotum.
Defcribithanc pompanxHalicarnalf.lib.y.ibi; Inomnibus pompisinuejlespuc'
ri, tunicas excellentesinduti , gakafque , ><^ enfes , <^ parmas habentes ordine
ingrediuntur , ydemque funtpomp£ duces d Lydis auBoribus Ludiones appellati.
Etinfra: Ornatus Saltatcrum erant tuniccs punicedbaltheis <ereis accinila, ^
enfes fufpenfi e baltheis , ^ hajla modicis hreuiores .'
Pianipsdes dicti funt , quia non in podio , fed de plano agerent , pedibu^
tamen nudis ; & vt pedaneas curuli opponitur , fic planipes Mimo Diome-
des lib. 3. Planipes latine diclus , quod adlores planis pedibus > idefl: nudis in
profceniumintroirentC fine cothurnis fcilicet aut foccis ) quodolimnonin
fuggcftu fcenae, fed in plano Orcheftrrepoiitis inilrumentis muficis ad^ita-
bant. Excalceatos pedesplanipedisintelligit Scnecalib.i. ep\l\.8.Planipe-
did aiitem fabula , inquit Donatus , di^a eh ob himilitatem argumenti eitis , ac
'vilitatem aBorum > qui non cothiirno , aut focco "vtuntur in fcena , aut pulpito >
fedplano pede ; 'velideo quod non ea negocia continet , qv.a perfonaruni in turri'
bus , aut coenaculis hnbitantiumfunt , fed in plano&humili ioco . Pianipedes
ipfis etiam mimis inferiores lunt; ficuti& Comoedi Hiftrionibus , Aufon,
Epigr. II.
Nec de Alimo Tlanipedem > nec de Comadis Hiflrionem .
Erant aiitem Planipedes diftortafacie. Fab.lib.s.cap.ii.F/ Cajius quisijiam
faciem planipedis fenistorquens . Saltabantquead libicinem) Gell. lib i.cii.
^id enimforet ifia re ineptius ^fim planipedifaltanti , ita Graccho concionanti
numeroSy & modos etjrequentamenta qu£dam "varia tibicen incimretl Et verba
obfcenaiacicbant , Macrob. Iib.2. Saturn.cap.i. Vicem planipedis, & fabulo-
nis impudica > (^pratexta verba iacientis .
Mimi dida & fada hominum ita imitabantur , vt aiflionem fuam grauitate^
fententiarum iocis interpofitis condirent;quorum alij fuere ridiculi &: obfce-
ni, alij graues. Vlpian.2. Olynth, Mimi Sophronis Poetdgraueffunt : alij mimi
ridiculi.Vropne tamen mimi ridiculi, Diomed.i.^. MimuseHfermotiis cuiusH-
het motusjinereueretitia , veljafiorum cum kfciuia imitdtio . Ouid.
Scri-
D
D E C O M OE D I A. 245
^ Scribere fi fai eH imiUntes turpia minfos .
^uid fifcripfijfes mimos obfccena iocantes ?
Plutarchus pro Circulatore poruit, cui canis fabulae partcm per-egerit libr.
de Animant. folcrt.inquit : CumadejfetCanis mimo fabulam agenti pluribus
perfonis conHantem , ^ alios geHus agebat rebus idoneos , ^fimilis erat tremen-
ti , iapfanti , & ebriopharmaco fumpto ; denique fe ipfu*n extendens, quafimor-
tuus iacebat,prtebebatquefeirahendum i&circumferendum . De Mimis autem
aifloribus . Petronius .
Grex agit in fcena mimum , Tater ille vocatur .
Filiushic > nornen diuitis ille tenet .
Mox tJbi ridendas inclufit pagina partes j
Vera reditfacies , difiimulataperit .
Mimotumrafacapitafuere. Arnob.Jib.7. Delettantur flupidorum capiti-
bus rafis. luuenal. Satyr. j.
- Omniaferre
B Sipotes & debes , pulfandum vertice rafo >
Prabebis quandoque caput , nec dura timebis
Flagra pati .
Tertull. lib. de Spedac. cap.23. Placebit & ille , qui vujtus fuos nouacuIa_^
m<itat,infidelisergafaciem fuam > qaam non contentus Saturno, &lfidi,
& Libero proxim.am facere ; infuper contumelijs aiaparum ficobijcit» quafi
deprxcepto Dorainiludat, Seneca deprsdidisep.ii. Artificesfcenici) qui
imitatttur ajfelius 1 qui motum & trepidationem exprimunt , qui triHitiam re-
prie/entant yhoc indicio imitantur verecundiam : deijciuntenim vultum-, verba
fummittunt > figunt in terram oculos ©• deprimunt . La^flant. lib.6. cap.20. quid
de Mimisloquar corruptelarumprieferentibusdifciplinam> qui docent a-
dulteria , dum fingunt , & fimulatis erudiunt ad vera ? Mimi &hiftriones va-
riasperfonasinduebant . Lucian.in Necroraant.inquit; Vidifti fsepein fce-
na tragicos iftosa£lores>quivtres poftulatjiam Creontesfunt.Priami, aut
r^ Agameranones : idcm paulo poft Cecropem, aut Eretheura agens , iuflu
Poetae mendicusprocedit. Fabulaautemfinita,exuta vefte auro intexta./,
& perfona deoofita » & cothurnis , pauper ac humilis errat , non iam Aga-
memnonaut Creon, fedPaulusSunienfisfilius Charulei, aut Saryrusfilius
Theogitonis. Et quatenusetiam prsedidiperdedecus eorum Deosreprse-
fentent, Tertull. in Apolog. inquit: Di/picite Lentulorum & Hoflilioruwve-
nuHates, vtrum mimos an Deosvefiros in iocis &Hrophis ridentes , Mocchum
Anubim , (ifMafculumLunam , Dianamflagellatam , &c.
Cum vari« 5ccelebresfuerint faltationes .nujlailluitrior , autgratior fuit /P''}'^^:*f'',
faltatione Pantomimica , quam licet Suidas fub Augufto natam veiit , niulto
tamenantefuiffe conftat,cum Ariftotel.Iib. i. cap.i.Poetic. dixeritipforhy-
thmo fine vocum & cantus modulatione res geftas faltatores imitari, ibi : 'ial-
tatores ipfo Q^efiu , fine concentu & harmonia imitantur : qiiia per geftus <^ motus
imitantur &mores ,& ajfe^us ) & aBiones . Plutarch. cap. vlt. lib.9. Symp.
inquit . Pidlura eft faltatio niuta, & faltatio loqucns eft pi6tura tacens . Erai-
D cujt ea ars fub Augufto, Bathyllo , & Pylade ducibus, quos Paris , Hylas, &
Caramallus fecuti funt . Pylades ait Seneca lib.3. Controu. in Comoedia , &
Bathyllus in Tragoediafaltationem venufteperagerunt . Ea faltatio fuittu-
raens affe^ibus, &plan£lu,plena ex Athen.^olib.i.cap.17. Bathyllifaltatio-
nem fatyricam exprenit Horatius lib.2. ep.2.
hudentis fpeciem dabitt & torquebitur , vt qui
Nunc Satyrum » nunc agrejtem Cyclopa moretur .
Pyladisfaltationem fignihcat Artcmidorus lib.i. cap. ^S.ibi: Regias perfo-
nas imitatur , & multos habet , quifubferuiant, faltator . Fuerunt alij celebres
Pantomirai , de quibus Sidonius in Narbone .
H h Coram
i!:.t-
tiirtiSiis .
24« D E C O M OE D I A.
Coram te CaramaHus , aut Thabaton , f^
Claujis facibus > eloquente geHu ,
Nutu > crure » genu j W4«« , rotatu ,
To/o ;« fchemate > w/ y?wf / latebit .
Intcr vctcrcs Pantoraimos M. Nettornon podrcmum locum tenuit, quem-*
Caligula etiam inter fpe^ftacula ofculabatur > ac fi quis faltante eo , vel leui-
ter obltrepcret , detrahi iufTum , manu fua flageilabat» «it Sueton. in Caligul.
cap.^';. Huic hominum generi tantumhonoriseilhabitum, vt equites Sc Se-
natores atque adeo foeminae primae nobilitatis latus ijs darent; quod ne iii_,
pofterumfieret, ediiflocautumeft, nedomum Pantomimorum Senatorin-
troiret, neegredientesin pubiicum equitcsRomanicingerent; ait Tacitus
Iib.13. De praediiflisinquit Athen^us; Loqui per faltationem .Delineathanc
corporis conformationem Claudian, in Eutrop. Jib.2.
^uismelius vibrata puer vertigine molli
Membra r-^tet , verrat quis marmora crine fipino ? ^
^is magis enodes laterum detorqueat artus } "
^uis voci digitos , oculos quis moribus aptet f
Hanc partem muiicse difciplins mutam nominauere Maiores , fcilicet, quK
ore claufo manibus loquitur, Scquibuldamgefticulationibusfacitintelligi»
quod vix narraate lingua > aut fcriptur* textu poGHt agnofci , ait Caftiodor.
Fuere olim quos etiam hodie in publico fpeflauimas > iuuenes , & foeminae >
quorum corpora ita mollia , flexibilia eftent , vt refupinato dorfo > & capite
cliui , ac propendulo terrara lamberent , & rotae inftar fle^lerentur , de qui-
bus eg"'t Chryfolt Orat. de lureiurand. ibi ; Cum iuueais aliquis fe ipfum tra-
diderit ijs , qui corpus eius mollire ac frangere, membraq; injleiiere voluerint »
certaueritque accurat^ corpus omne conuoluererottc infiar , Cf volutare in terra ,
cb* coet^eritper oculorum , >nanHumque motum > ac circulationem , aliataque volu-
biiit -item in fexum muliebrem abire . Et infra ; ^ui autem alternis enfes in ae-
rem iaculantur & omnes manibus excipiunt. Hi rhythmi & geftus erant,vt plu-
rimumobfcoeni. Cyprian. epift. 103. fuperinducitur homo fraiflus omnibus Q
membris, Sc virvltramuliebrem moUitiem difTolutus, cui ars fit verba ma-
nibus expedire» vt defaitenturfabulofseantiquitatislibidines . Ciemensl.2.
Paedag, cap. 10. inquit ; Saltatorum illorum mollium , & frafiorum , qui cina"
dicam mutam artem in pulpita inducunty vefiem tam contumeliosi defluentem, de-
Jidi£pujillanim!!!> attra^ionem ofiendunt. Cinaedi didli funt apud veteres fal-
tatores & Pantomimi, vt vultNonius > quod Pudeuda commouerent . La(flan-
tiusinEpitom. cap. 14. Hiftrionici etiam impudici geftus, quibus infames
foeminasimitantur,libidines,quasfaltandoexprimunt, docent Auguft. I.7.
cap.26.de Ciuit. Dei inquit; Veneris lafciuiam,Jlupray & turpitudi/ies ca^
t£rorumq;proferremus de libris, nijlcottidie cantarentur d^ faltarentur in thea^
tris. Quamquam in theatris faltationes plerumqueimpudicse & falaces; qu.^-
dam tamen in conuiuijs & nuptijs minus foeditatis : 6c hunc faltationis mo-
dumexpingit Lucretiuslib. i.
- — = Innumerumprocedere, membramouere
moUia mobiliter: cum alternis brachia mittunt , i-)
Et repetunt oculis ge/lum pede conuenienti .
Homerus Odyffeae lib. i, Alij dedit Deus bellicam virtutem > alij faltatlo-
nem & cantiunculam amabilem , Nonnus Dionyfiac 1, iS.ibiCymbalafo-
nabant > fiftulae autem Panicx ad menfam bene fonantem bombum edebant,
tibi« fremebantimplexae, & circulus grauiterfonantis tympanidupli ftre-
pitu tinnicbat in «dibus , & fonus erat crotalorum ad coenam . In medio au-
tem vinograuis Maroferensinftabilemirapetura tremuli pedis ibat huc &
illuc oeftro agitatus .
D» ferf<,»:i. Perfon^ dift« funta perfonando : nara caput 5c os cooperimento per-
fon»
D E C O M OE D I a: 247
^ fonse teftum vndique.vnaque tantum vocis emittendae via peruiuni, quoniam
nonvagaj neque difFufa eft) invnum tantummodoexitumcoilecflam , coa-
d:amque vocera,«5cmagisclaros,canorofque fonitusfacit. ait Gelliuslib j.
C.7. fcribuntColumel. J.7. c.i8.& Plinlib. 2i.c.i j.perfonam Jierbam effe
paftinaca; firailem, quae folijs latis faciem tegat: Zoneras ficus folia fuifTcqui-
bustriumphumfecuti vulturategerent. Polluxlib. 2. fcribit; Trofoputa 'uas
dtieum efi > echino ajfmile. , cui ad os affi&i vultus Leomm > Boum > ^c. Perfo-
nas ab Aefchylo rcpertas volunt Horat. in Arte Poet.
?oH huncperfonte j palUque repertor honejla
Aefhylus .
Et Suidas; Aefchylusprimusreperitperfonas horrificas ohlitasy quihus 7ragici ,
ficut & calceis embatif , feu cothurnis , vterentur . Nam ante eum abftinuerc
Contenti rainio vultus ? aut foecibus oblinere authore Thefpi. Horat.
-~— EtplauUrisvexifepoemata Thefpisy
^u£ canerent agerentue perunBiftecibus ora .
•^ RoraiB perfonisvticoepit Rofcius Gallus ocuhs peruerfus , nec fatis deco-
rus in perfonis > vt fcri bit Diomed. iib. 3 . Perfonati primi egere Comoediam
Cincius, &FaIifcus , Tragoediara Minutius & Prothonius au£lore Dona-
to. Crates Athenienfis primus ebrios in Comoediam induxit : huiufmodi
perfonae Manduci a Latinis dicuntur, Poilux hb.io. Manias etiam Feftus in-
terprctaturturpes, deformefqueperfonas, vtfintfida quasdam ex farina_»
in hominurafiguras, erantque ore hianti , de quibus Prudentius in Sym-
machum.
Vt trag'cus cantor ligno te^it ora cauato ,
Grande aliquid cuiusper hiatum crimen anhekt .
ALucianodeSallat.ita defcribitur: Homo quid^mextruBut in procerita-
tem ahfonam , <iy abfirdam , qui calceis altis , qua(i quodam equo inueheretur ,
perfonam , faciemque habens fupra caput fAblatam , &. os h>ans maximim , fa-
fcia ante]petiiis , &ventrem , pinguedinem exuberantem ajjtmulans . Dixi vo-.
jf" cariManducos.Lamias, &c. de quibusPJautusin Rudente.
^uodfialiquando mepro Manduco locem .?
^uia pol clare crepit dentibus
Tnperfonis (^peBataui, Aethiopes, Germani.quafiabfurdie, &horrific3e
perfonae reprjefentabantur . & de Batauis MartiaiiSr
Btmfiguli lujus rufiperfona Bataui ,
^di tu derides , h^ec timet ora Pater .
Fueruntperfon.^,quaevultumiiIuftrium virorum, autfoeminarum repraefen-
tarent, Sueton. in Neron. ap.^i.Tragaediasquoquecantauit perfonatus , He-
roum , Deorumque, item Heroidum, ac Dearumperfonis effiBis ad fimilitudinem
orisfui&foEmin^i prout quamque diligeret . Eiufraodi porfon«e erant ex \i<gno,
faece ,folijs , cortice, teftis, & fimihbus, Virgil.
Oraque corticibus fumunt horrenda cauatis .
De Perfonis TertuU. hb. de Specftac cap. 23. inquit : lam vero ipfum opus
perfonarum qusero an Deo placeat, qui onmem fimilitudincmvetatfieri,
D quatomagisimaginisfuge PNonamatfalfum auC^^orveritatis. Adulcerium eft
apud illum omne quod fingitur . Proinde vc cem fcxus , ^etates mentientcui ,
amores,iras,gemitus, iacryraasadfeueraniemnonprobabit, quiomneni_>
hypocrifim damnat .
Erant in Scena Monitores , qui afloribus verba fuggererent , fi forte me- ^^ Tr.ommiiut
moria laberentur . Feftus, hiftrionesin fcenafuoshabetmonitores . PJutarch. f"""*'^"* ^'^-
in Polit. Imitari oportet hiftrioties , qui monitorem audiunt , c^- tenoremacmo.
dum datafibipotestatis non egrediuntur . Erant & Priccones , qui audientiara
impctrarent populo ,& voluntatemlmperatoris & iufi^a fignificarent,a(fto-
refq;popuJo oltentaret. Plaut.in Pcenul Exurge Pracofic populo audietiam.
H h 2 Dio
248
DE COMOEDIA
Decaluit fcenu
lis.
Hemereede fcci
nicis dntn.
Det>hufu^fi.
bilo.
B
DioIib^S.deClaudio. Praeconibus raro vtebatur» fed vt plurimum In ta- ^
bellis fcribebatj quid animi haberet, ac populo indicabat. Erantquipopu-
lo fignificarent, quid agendum mox effet in fcena . Synelius hb.2.deProuid.
Oportet aliquemantequam ludi committantur prodire, quipopulo renuntiet) quid
iam fpeBaturuiJit . Erant qui no(£tu faces fpe<ltatoribus in theatro accende-
rent, &abeuntibuse theatro praelucerent. Xiphilinus in Tiberio lcribit,
Seianum per joo. pueros caluos abeuntibus e theatro faces praEtuliffe .
CaluiMimi, capiterafoplanipedes . Feflus, 6c Polluxfcribunt) eos.qui
Lenonemagerent, recaluaftrosfuifle. Ciceropro Rofcio Comoedo ; ^ui
idcirco capillo , &Jiipercili/se/ira/is , ne vjlum pihm viri boni habeat . Depu-
gnabant calui in fcena, Synelius de Caluitio. Videre eft ei qui fpedairulo frui
voluerit > hominem in Theatro , qui multam & gratam populo praebet exer-
citationem. Hiceftexeorumnumero, qui non naturas fponte , fed data^
operacaluifunt, quiinpopuli oculisverfatur eo animo, vt capitis robur
oftendat,cui nihil eorum qii^difficiliafunt ,difficileeft; verum 6ccum pice
feruenti componitur > & arietat cum ariete ad id dodlo ; deficiunt aujtenLj
fidlilia vafaMegarenfiumhoccapiteconfra£ta,fecantur, acconfcinduntur.
Cyprian . ep. i o j. Wibus infelixfacies locatur ^vt infelicior venter faginetur .
Tertull. de Spedtac. Injuper contumeljjs alaparumjic os obijcit.
Demofthenes, vt habeturin Orat. proCoronadecreuit, Ne archite^or,
&magijlertheatri locum daret Legatis , quem alioqui habuifent duobus obolis
folutis. Duos enim obolos foluebant. Ariftoph. in Vefpis. Spe^iaui duos obo'
losferens. Vbi Scholiaftes , quietabulatis&foris fpedabant, duosobolos
pra;bebant . Solonlegem tulic, vtfpe(5lacuIisIudorum tres drachmjeiolue-
rentur priuato cuique , & duae ajiae in publicum conferrentur . Plutarch. in..
Solone. Varia a varijs Imperatoribus merces hiftrionibusconftituta eft. An-
toninusenim Philofophus temperauitfcenicasdonationes, iubens vtquinos
aureosfceniciacciperentj ita tamen vtnulluseditordecem aureos egrede-
retur , vt ait Capitolinus in Antonino . Philo , & Lamprid. in Alexand. Ale-
xanderlmp. arcariosinftituit, quide arcafifciederentmunera.Rofcius ta-
menmercedem diurnam de publicomille dcnariosfine gregalibus folus ac-
cipiebat, vtfcribitMacrob.Iib.g. Saturn.cap.14. Scenicisautem honorha-
bitus, docet Auguftinus Iib,2. de Ciuit Dei cap. 10. Nam & interdum & Ci-
uitatedonati, 6cCorona, &pecunia. Synefiusin Aegyptioinquit;£rm'/»
7« vetuUperfona agenda coronatur (^ prt£eiicati4r ; in Regis perjona peccans ex-
ploditiir c^ Jibtlatur . Sueton- in Nerone cap.53. Exijtopiniopojl fcenicas co-
ronasproximo lujlro defcenfurum eum ad Olympia inter athletas. Scenicae au-
tem coronse Romae ex ^re Cyprio fa<ft2e,auri fpeciem praebente, Plin. I.54.
cap.8.& tfUeton. inClaudiocap.ii. deMerccde Iiiftrionum Arnob.hbr.4.
Bt quodnutlts poffit expiari fatisfafiionibus , exoletis > atque irriforibus numi-
nim dona infiituuntur, cb* munera,ab officijspublicis immunitas S" vacatio cum
coronis . Ladtant. lib. ^. cap.20. ^iidhcecreligio , aut quanta maiefias putan-
da ejt , qu£ adoratur in templis , illuditur in theatris-, d^ qui hacfecerint non poe-
nas violati numinispendunt , Jed honorati etiam laudatique difcedunt . lam vero
morisRomasfuitvtgratis fpe£larent; nequeenimapopulo quicquam thea-
tralispecuni«exa6lum, tamen fponteinludosftjpem fpargebant; quodin-
ftitutum eft. S Pofthumio, Q. Martio CofT.
Plaufus pene ludis omnibus fi placuiffent, datus eft > & ab hiftrionibus ex-
petitus . Quintil.lib. ^;. inquit : Tunc ejlcommouendum theatrum , cum venium
esl ad illud ipfum , quo veteres TragoediiB Comoediaque clauduntur . Plaudite .
Plautus in Truculento .
Spe£Jatores bene valete , plaudite , exurgite .
Idemin Curculione, Amphitryone, Captiuisinquit; Clareplaudite,plaujunf,
date j &c. Horat. de A rte .
Donec
D
D E C O M OE D I A. 249
J\ Donec Cantor vosplaudite dicat .
Interdum etiam exfibilati funt hillriones , fiparum probarentur . Cicero iiij
Paradox. Hiftriofipanlum fe mauit extra numerum, aut fiverfus pronunciatus
eflfyllaba breuior , aut lungior ,exibilatur ,exploditur . Et idem lib.3. dc Ora-
tor. ^uotus quifque eft, qui teneat artem numerorum , ac modorum i At in his fi
paululum modo ojfenjum eft •, vt aut contra^ione breuius fuerit , aut produBione
longius i theatra totareclamant . Polluxlib.4. czp.ig.7'abulataphntis pedum
verberare. Quod faciebantcum aliquem libilo eijcerent. De plaufu Taci-
tus Jib.i6. Et plebs quidem Vrbis hiilrionum quoque geftus iuu^ire folita ,perfo-
nabat certis modis plaufuque compofito . Senecaepifl. 29. S/ inira>;te teclamor ^
plaufisy^ pantomimica ornamenta obftrepuerint. Plaufus iili faepe empti erant,
Martial.lib.7. ep.73.
Verdere nec linguam Siculis yplaufumque theatris .
Viri ambitione prceditipecuniae nonparcebant vt hos pJaufusextorquerent.
CiceroproSexcio : Emptos plaufts y &exiles, & raros leuitate nonnullorum
•t) theatrales , &gladiatorij confifius exhibent. Ouid. lib. i. de Arte .
In medioplaufu , plaufus tunc arte carebat .
Laudatur quoque hac noltraajtate theatralibus in ludisRoma .• non vt Mathimmenta
alias Cifci furentis > Cauea faeuientis > & fcenae Jafciuientis volup ta tibus ; vt "'""^ ^'""* '""
iam vidimus : fed hilaritate & honeftate praefcripta . Inchoat fiquidem fabu- ' ""
lam>pv^rficitqueconcentus.Agunt ModosMufici Romani; hoc^eftMufi-
corumR.eges. Machinamenta &automatapIufquam regia; vfitatumquip-
peibitranfuolarecumleuinube, cumigne erumpere, cum pegmate euane-
fcere ; mariaterris nafci : valles afcendere» montes fwbfidere, alium in orbera
raomento tranfmigrare : fenfu periucundo fequi triumphantes Diuos» ac C«- •
lumcurrufulcantes. Namchoros,faltationes, fyrmata perfonarum, &re-
liqum choragi) apparatum, haud facilefit animoseftimare; tanta funtqua
videntur ; & vt olim cum odoribLis apud prifcos Romanos fabula age-
batur ; etiam hodie quidquid vfpiam floreum apud nos viuit, in ve ris fcena,.
r" primasfuftinet: exitu plerumque Tragico; nam & florumregibus vit« kd
caduca fors; & quibufdam etiam in primo z(X\i fanguis purpurat .
Dixi dehis , quae in fcena repraefentabantur; vt iara obferata cortina_.
demum auditores ,feu ledlorcs dimittam .
Hsec habui ex his, quaj olim aprifcis Gentilibus & aRomani s praefertrra J^y^"" "''■fi'
in impudico , & infami theatro, feu fcena reprasfentabantur ; hinc nos Chri-
fti fideles aliquid ad noftrum prouentum rayftice intueamur , qualiter in eo-
dem theatro & in tragico potiflimum primum immodica cantus, lufus.
& triumphorura petulantia intercedebat ; at demum proditiones , rixje »
&caedes opus claudebant ; vttefte Seneca: ^.xtrema gaudij luHus occu-
pat . Nec dilfiraile certehorainibus fscuh fedatoribus continget , quippe in-
termundidelicias, cum inbonisduxerint diesfuos, in punfto ad inferna^
defcendent. Dum viuimus; verfamurinhac mundifcena, in quafinguli par-
tes fuas tuentur; ille Regis, domini, dotrti, diuitis , nobilis: alterferul,
D mancipij,indo£li,paupe'ris,ignobiJis. Cortinapermortera rcducfla, redi-
mus ad priora , ad aniraae & corporis paritatera ; ad vnum Patrera , & iudi-
cemfiJij & rei, peraflse fcen^e rationera reddituri, praemiaque autpoenas
relaturi. Hicvides noninferiora praeraia, aut poenas a fcenae magillro re^
ferri, qui rufticum & feruura bene, maleue exprelTit, quam qui nobilem &
Regem . LufitinhancreraegregiePetronius.
Grexagitinfcenmmimum^iVaterillevocatur,
Tilius hic , nomen diuitis ille tenet .
Mox vhi ridendas inclufit pagina partes ,
Vera reditfaciesjdijfmulataperit.
Eadem
250 DE VESTIMEMTIS ROMANORVM.
Eadem in illa Domini die rcperics ; fed & eiim qui hic Deum fecutus monen- ^
tem,fuadentcm; feruiperfonam fufiinuic bene> regia non raro intercaeli-
tes aEternatura donandum corona ; cum non pauci R.egura feruitutcnnL.
feruient omnium infeliciffimam > numquam inter xtcrnos ignes deponen-
, dam. Mutatnimirum tribunal iiludDomini theatrum,fcenam; 5ce Domi-
nisferuos, e feruis Dominos ftatuit: pra£miatfcruos,punitDominos .Bea-
tiferui, quorum prsmia felici & perenni commefuranturhbertate; infelices
Domini quorum poenae infelici & asternae refoondent feruituti . Nulla tunc
eruntin illadieampliusdifcriminapurpurse &fagi; non fceptri& ligonis;
non dod^e&indodaemcntis^non diuitis &pauperis; non Domini, Regis>
ferui. Sok enim virtute ibi diicriminabimur ; folis meritis, demeritifque di-
fcernemur. Duranimisfors Regum, Principum,f3eculimagnorum, diuitum»
nobilium ,do^orum, inerudit*> egenae , vili> & toties pedibus calcat» se-
quari plebi, Hoc, inquam.Magnatibus & Purpuratis euenit, vbiforfan cras,
forfan hodie, forfanhachorafabulse, quamagimus, reduda cortina fuerint
expurpurati>exfericati, nulla dignitatiscuiufcumqueprasrogatitia , nullodi- ^
fcrimine fceptri & Jigonisj tremuli ftabunt. Vera nimis haec funt&ad-
ucrtcnda .
De VeftimentisRomanorum.
Cap. VIII.
OVantusapudRomanos fuerit luxus & pecuniarum effufio circaeo-
rundem veftimenta & cultum ; prseter a fcriptoribus relata breuiter
nosetiam aliqua perftringcmus: fumamigitur primum a Cenforc Seneca-»
Jib.7. Natur. quaeft; his verbis : ^idquid eHbonj moris, extinguimiis leuitatet
(^politura corporum : Muliebres mutidicias anter.ejjmus ^ colores meretricios
matronis quidem non inducendos , 'viri ^uni.mus : ttnero ^ molli ingrejfu fuf- ^
pendimusgradum : non ambulamus fed in^edimus: e^ornamus annulis digitosy
jn omni articulo gemma di^onitur . Ifta de viris , quid de luuenibus ? Pater il-
lius Senecse i. Controuerf T orpent ecce ingenia defidiofx iuuentutis, nec in vl-
liusreihoneft<e labore "vigiUtur : cantandij faltandique obfcena Jiudia effemina-
tostenent : & capillum frangere , d^ ad muliebres blmditias vocem extenuare >
• tnollitie corporis certarecum faminis , d^ immundiffmis fe excolere munditijSy
noHrorum adolefcentium fpecimen efl . ^uis aquahum ■veUrorum , qutd dicam
fatis fngeniofus > fatisfludiofus > jmo quisfatis •vir eft ? Emolkti, eneruefque quod
natifunt , inuiti manent , expugnatores alienie pudiciti^e , negligentes funa . Lucu-
lenter vtramquc aetatem ab vrroque fcriptore laudatam .
Defoeminisaddam > quas fcimuscum veniapeccare, vbi viii gradum..
ftruunt ? Hinc Propcrtius .
Matrona incedrt cenfus induta Nepotum .
Seneca itcrum : Video vniones non fmgulos fingulis auribus comparatos: iuMgun-
tur interfe , c^ infuper alif bini fuperponuntur : nonfatis muliebris infania viros D
fubiecerat , nifibina , ac terna patrimonia auribusfmgulis pependiffent . Ule do
auribus queritur , & de toto corpore Manilius .
Perque caput duBi lapides, per colla > manufqucj
Etpedibus niueisfulferuntaurea vincla .
Pedibus non folum aurum,fed & gemm^ fcribit Plw.Non crepidarumtantum
obflragulisy fed&totis focculis addi : neque enim geftare iam margaritas > nift
calcent , ac per vniones etiam ambuknt , fatis eH . Et idem pro faftigio infanise
addit, Vifam a fe Lolliam Paulinam ne fcrio quidem , ac folenni Cdremoniarum
aliquQ apparaiu , fedmediocrium tantuni Jfonftlium canayfmara^is > margari-
tifque
DE VESTIMENTIS ROMANORVM. 251
^ tifjue opertam , alterno textnfulgentibits , toto capite , cnnibus yfpiris , auribus,
collo ,tnanibus , digiiifque : quefitnmam quadringenties HS. coUigebant. Mon-
ftra hsc non ferenda , vt vna raulier in vno cultu decies centena millia Phi'
lippicun) habeat ad cultum , ad veftera .
Quaniuisvirosacfoeminas de Veflibuslafciuifle, negari nec excufari va-
leat : fcrcndus tamen in nugis ille fexus ad feria non aptus : fed viri parum.,
aut nihil inveteri Republica fub Principibus coepere,nec Principibus ipfis
inuids: nec Auguftus &fagaciores illi ignorarunt lrangi,aut mitigari altos ^
generofcs aniraos veftium, conuiuiorum.aut ludoru delitijs; fed prxcedenti-
bus id temporibus negatur , cum vt refert Liuius ; Nulla vfquam Rejpublica ,
nec maior , necfan&ior , necbonis exemplisditiorfuit, nec in qua tamfera aua-
ritia, luxuriaqueimmigrauerint:necvbitantu$,&tamdiupaupertati, & par-
cimonix honosfuerit .
Nosautem in Veftimentorum ratione apud prifcosRoraanos , afuperio-
ribusai inferiora: deindevero abintimisadexterioraprogrediemur: poft
-B hscad ornamenta,coIores>ScaIiahuiufraodideueniemus.
Veftium cognitio quantum ad veram multorura veterum fcriptorura fen-
tentiam intelligendam faciat , non opus eft explicafone . Sunt autem Vefti-
menta,vtdocct Vipianus, autvirilia, autmuIiebria,jautcommunia; eaque
vel induendi , vel prajcingendi, vel araiciendi » vel infternendi , vel incuban-
dicaufaparata .
Et quoad primum Heroes , ac prifcos Romanos prscipue militantes pel- RomanespeUi.
libus indutos, quo^m tentoria pellibusetiam integebajitur, Valer. lib.S.c.a. bmfndum.
ibi; Neue tentorium ex pellibus haberet . Hoc fane antiquum annoab V.C.
■327. vfurpatum • Liuius i . Decad. lib. j. N^w in Veiorum obfidioneprimum (uh
pellibus hiemarecceperunt . Et fub Nerone Tacitus I.13. Retentus omnisexer^
citusfubpeilibus , quamuis hiemeftsua; adeo "ut obduf]j glacienijieffojfa humus,
tentorys locum non praberet . Exijfdempellibus veftituspriraus hominum,,
fiebat. Lucretius lib.^.
r* Tuncigiturpelles; nuncaurumt &purpuracuris
Exercent hominum •vitam , belloque fatigant .
Et eodem libro .
Nec dum res igni fciebant traBare, neque vti
Pellihus , c^ fpoliji corpus vejlireferarum .
EtRomanosipfospellitosininitio Vrbe iamcondita fuifte» loquitur Pro*
peri, hb.4.. eieg.i.
Cur^apratexto , qutC nunc nitet alta Senatu ,
Pellitos habuit ruHica corda Patres .
Induebantiir etiammilitcsLacerna, de qua liidoruslib.i^.capit.a^. refcrt i^^ctma.
fuilTe Pa'lium rimbriatum, quo olimfolimilites velabantur , quie etiani Penu-
la dicebatur ; vnde in diftinguenda caftrenfi , vrbanaque turba ; hos togatos,
iilos lacernatos vocabant . Ouidlib.2. faft.
Mittenda efi Domino , iamiam properatepuelU ,
^luamprimum noHra fafia lacerna manu .
"y Sueton. in Auguft.cap.40. in fin.ncgotium Aedilibus dedit, ne quera poft-
hacpatereturin foro, circoue, nilipofitislacernistogatum confiftere . lu*
uen. Satyr. verfzp. Munimentatog<e Lacernas vocat; ac perhoc muniant a
pluuia, nonquse ornent. Martial. lib.14. epigr. 137.
Amphitheatrales nos commendamur ad vJUs ,
Cum tegit algentes nofira lacerna togas .
Prxcipuus itaque earum vfus in fpe.flaculis Amphitheatralibus, Tertull. A-
polog. capit. 6.Video theatra-, nec finguU fatis effe, nec nuda; nam ne vel
hyeme voUtptas impudica frigeret , primi lacedamonij penulam ludis excogi'
iarunt .
Erant
Ihxhs vefiiiKe,
i%2 DE VESTIMENTIS PvOMANORVM.
Erant Laccrnse purpureicoloris ; non niinus quam prajtextSEipfe Magiftra- \
tuum . Martial. lib.8. epigr.io.
Emit lacernas millibus decemBaffus
Tyrias , coloris optimi .
Et idein epigr. 28. & 29. lib.2.
^uaque Tyrion toties epotauere Lacerna »
Et toga non ta&as vincere iiif^a niues .
Nequeverofemper coccineaserant.fedinterdum&candidae, vt oftendit
Marcial.libi4. epigr.133.in propofito .
Non efi lana mihi mendax , non "vtor alieno .
Siplaceant Tyria ■> me mea tinxit ouis .
Fibulis fubitringebantur Lacernae, Amraian. Marccll. lib. 14. Sudantfub pon-
deribus Lacernarum , quas in colli exertafibulis ip/is adne^ant .
Delicatiores inualefcente luxuria byilinis veltiebantur & praefcrtim foe-
tcuim"''''"" minae . Varro apud Nonium cap.14. num.6.Aliam cerneres cum flola holop'
rica: ideftpenitusfcricas, &alij bombycinas. Cumqueimmodicus circa.. ^
hunc veftitum nafcereturluxus, & viri foerainis iimiles moHiori cultuvide-
retur, Theodolij A"g- coftitutio furorem hunc coercuicibi : Temperent 'vni-
ucrfi cuiufcuKq;Jint fexus, dignitatis, artis^profeJfioniSi (!!j"generu,nepallia quis
tunicafque donnfericas contextas » aiit faciat , aut tinBa conchylio , nullius alte^
rius permifiione contextajint , profcranturex <edibus , autpalliaex omniparte
textura cruore infe&a conchylij , &c. Proinde vfum huiufmodi veftimenti Au-
relianus Imp. vxorifuaj negauit» ne immodico fumptu patrimonium {uum_f
attenuaret . Vopifcusin vita ipfius inquit: Aurclianum leflem holofericamt
neque ipfum habuijfe in veflimento fito 5 neque alterivtendam dedijfe : ^ cum ab
eo 'vxorfuapeteret , "vt vnico pallio blateo ferico vteretur > illum refpondijfe ,
ahfitvt aure fila penfentur . Et idem Vopifcus refertTacitum Aug. vlum_»
viris ademilTe, &vt rem probrofam iudicaife. Gordianus id legelatain-
terdixit ex Capitoiino in eius vita. & C. Tacitus 2. Annal. dixit : Decreto
cautum d ^^Haterio viro Confidari > ne vlros vejti^foedaret. Vnde D. Hieron. Q
aduerf louinianum : Nunc lineis & fericis vefiibus , ^ Atrebatum ,&Laodi-
ce<£indumentis ernatusincedis . Et Petrus Damiani Card. Oftienlis irapugnas
pretiolaspelHum veftes iib 2.ep.2. pag. laS.inquit; Cum domeflici murices
nojlris afpeBibus fordeant, tranfmarinontm pelles , quia magno pretio coemun-
tur, ohktiiint ; ouium itaque e^ agnorum de^iciuntur : Ermellini , & Gebelini,
martorcs exquiruntur & vidpes . Et infra. Ecce nonreclinatur invulpeculis
ChriHus; dormitfubvulpinispellibus Chrifiianus: re^uitanimaliaredemptoris
mundi vocabulo deccrata > illud fuum deputat ornamentum , quod figuras in-
ntiit reprobortim .
Suntcui fericamvcflen! cum bonibycinaconfundantfecutilfidorunil.19.
cap.27. Placettamen aiTerere, Bombycinaexverme, fericaexfolijatenui-
bus depeifli, vt Xiraquellus de legibus Connubial. & BrifTonius in Lexico
obieruarunt . Serica e ramis arborum fieri . Amniian. llb.23. capit.i i.Cali a-
pudSeres iucund.t teKipcries^falubrifqueaerisfaci^s munda,leuiumque ventorum
commodifiimus ftatus , ^ ahundxjj'1'.ix fiblucidx , d quibus arborumf<etuijaqua- \J
rum afi?erginibus crebris , velut quxdam vellera mollientes , ex lanugine & li-
tjuore mixtam fubtihtatem tenerrimam peBunt . lul. Solinus Polyhiftor. c.53.
Aquarum ajpergineinundatis frondibus vellera arborum adminiculo depe£iunt
liqHoris , ^-Unuginis , teneramfubtilitatem humore douant ad obfequium ; hoc
eHilludfericum invfimpublicum damno feueritatis admifium , &quo ojientare
potius ccrpora quam veHire , primo faminis , nuncetiam viris perfuafit luxu-
rialibido. Hinc Virgil. lib.i. Georgic. & ibiSeruius.
Ve-Uera qu^e folijs depe£iunttenuia Seres,
L Seneca in Thyefteacl.^. in Choro.
Et
SericA ,
DE VHSTIMENTIS ROMANORVM, 55$
j| Et quoeunque loco iacetit .
Seres vellere nobiles .
Claudian. detertio Honorij Confulatu in fin.
Iftiius Ebur , ramos Fanchaia , 'oetlera Seres ,
Aufon. epigr. 2?.
Hosille Serum vejlecontexi lubet .
Devermeverocuiusnatura, {lueinduftriaByflus, fiue Bombycin» veftcs setnb c'
comparantur D. Bafilius Hexamer. homil.8. quem D. Ambrofius eiufdentj /" . ' -':
Epigraphes operis lib. j. cap.a^.inquit ; Et quiadevolatilibus dicimus, non
putamus alienum ea comple^i , qu£ de verme Indico tradit hijioria , vel eorum
relatio , qui videre potuerimt : fertur hic corniger vermis comierti primum in
ipeciemcaulis, atqueineam mutari naturam ; indeprocejfuquodamjieri bomby-
licus ; & nec eam formam Jiguramque cuHodit , fed laxis c^ latioribusfolijs vi..
deturpennas afumere ; ex his mollia illa Seres depe^unt veUera . De hoc Verme
_ TertuU. de Pallio cap.3. & Ifidor. Jib.19.cap.22. inquit; Bombycina veHis d
^ bombyce vermiculo , qui longifftma ex fe filagenerat , quovum textura bomby-
cinum dicitur t conficiturque in infula Coo . Hinc Martial. libr. 8. epigr. 33.
inquit;
Tamleue nec hombyx pendulus vrget opus .-
Eiufdemlib.epigr.68.
Foemtneum lucetjicper bomhycina corpus .
Vennem hunc inter natur^ miranda enumerari iure poflc exiflimatur ; nec
quicquam in rebus creatis, quod rcfurreaionemmagisconfirmet, credercm
inueniri .
Eratpurpiiracgenus, quam Blatteam appellatlmp.I.i.Cod. Qujeresveri- ?'"';«"^'».
di non poflint. Cafliod. l.i . ep.2. Cum hlatta, quam nojlro cubiculodarefingulis
nnnis conjiieuifli , venire feBina . Lamprid. in Heliog. Parauerat igitur funes
Blattai& ferico,&coccointortos. Idem Eutrop. in JSieionc \ib.7. Inufitata
luxurid fumptum ; vt qui exemplo Caligula retibus aureis pifcaretur , qiu blat-
Q teisf unihus extraheret .Yopikusin AurdiMoinqiiit. B/atteam tunicam.Hoc
cft purpureo colore tini^am . Hinc Blattiary , qui fericas tangunt veftes 1.2.
Cod Thcod.de excuf. artif. d>c Blattifer , qui lericis veftibus purpura tin(flis
induitur . Sidonius Apollin- lib.9. ep. vlt. Blattifer , velquam tribuit Senatus.
Et idem eodem lib. ep. 1 3. Rutilajque ferre blattas .
Quamquis aliquirecentiores velint Blattam idem efl>, ac Vermiculunij
bombycem , cuiustextu veftcs fericaEConficcrentur; verior tamen cpinio,
-vt pro purpura fumatur ; 'qooniam Indicum Conchyiium vulgo Blatta dici-
tur & Cafliodorus & alij addudi fupra intelliguntur ex Deropftero ad Rof-
(ini Antiquitates cap.31 lib.j.
QuisprimumRomanorumPrincipumpurpuramfumpferit? RefertPau-
lusDiaconuslib.i.hiftor.Hm^ (fcilicet Numse Pompilio) fuccejfit Tullus
'Hoflilius, quiprimus Romanorum Purpura &fajce vfus eH ; Manaffe in luddia
regnante.
Pcllucidae veftes erant etiam in maximo pretio perditis iam moribus, in^ vir.csftUucids.
U quas amare inuehitur Sen. ep.90. ibi; ^idficotigijfet illi videre noliri tempo-
ris telaSf quihus vejlis nihil celatura conficitur , Jn qua non dico nullum corpori
auxilium,fednullumpudori eH . Etidem in Confolat. ad Heluiam; Nunquam
libi placuit veBis , qu<e nihilaliudnudaret , cumponeretur . Hoc eft quae indu-
tanullascorporispartesreueiaret, autdetegeret. & lib.4. Controuerf/.
Non loricam clypeumque fumpfit,fed tenuem, ac pellucidam veUem. D.Hieron.
in Heluidium ; Ingrediuntur expolitx libidinis vifiim£, & tenuitateveWum nu-
d£ impudicis oculis ingeruntur. Quod efFaeminati animi argumento ponebant .
Lucanus lib.io. de iuxuriofo Cleopatr» apparatu .
Candida Sidonioperlucent peiiora filo .
I i ^od
254 DE VESTIMENTIS ROxMANORVM.
^od NilotiS acus compreffum peOine Serum ^
Soluit, & extenfo hxauitjlamina velo .
Pellficidas huiufmodi velles Rrf/Z^r. araritate appellarunt. Plautus in Epidico
Ai\.z. fcen.a. TunicamralUmi tunicamjpijffam, bpifla deniiorismateriae.quse
totumcorpus obtegeret, &a frigDris iniuria taeretur. V.tre^ etian diceban»
tur veftes pellucidas, Claudian. de Confulatu Oiubrij ; Percurrens vitreatfub
$urgite telat .
Vfbidt. Fucrunt quoque velles Herhid£9.Qo\o"c fic appellat«>D. Cyprian. de Di-
fciplin. & habitu Virg. Nefue enim OeusCoccineaSi aut purpureas oues fecit ,
aut herbarum fuccis > ideji virides , feu carims , & conchylys tingere & colorare
lanasdocuit. Q.aod idem referc rertull.de Habitu Muliebri ad finem . Et
hocetiatn Papin hb.2. Silu.
ModopumceovelahatamiBut
Nunc herbas imitantejinu, nunc dulce ruhenti
Murice, nuncviuis digttos accendere gemmis
Gaudehat , B
Rarior in veftibus color Niger olim fuit ; quippe afperfus fuperftitione tnali ,
infauftique ominis.idcirco M.Tullius Orat.in Vatiniura inqnit: Cui de balneis
exeunti prjeter te toga pulta vncjuam data eU .f cum tot hominum miUia accumbe-
rent ; cum ipfe epuli dominus J^^rius al!>atus ejfet ; tu in templum Cafioris , te
cum C- Fidulo atrato , cceterifque tuisfurijsjunefium intulifii .
Taleeratprifcorum Romanorumiludium in aotandis veilibus coloruiru
& adinuentionum varietate. O vtinam temporibusnoftrisnon magisexe-
crabilehocefTetapud prudentesfsculi virosi (efs in vcfte gIoriantes;.vt-
pote itquisequuma diuitefeila, vel aiinumafraenisaureisiaudandumputet:
liquideminhominequidcorpori, quid animolargiuntur veiles? vires» de-
corem,valetudinem bonam?acumen.ingenium.?maturumiudicium? firmanC
memoriam? inferunt virtutes, eruditionem, induftriami prudentiam ? aut
quiddemum donant animis ?fani£^us, benignusifortisminoreitfubpaupere
quamfub diuite vefte?aut maior animus ingcmma, auro> purpuraquamiiL, p
fago&tenuilacernaeft? Autfapientiamlargiunturveftes, mcntcmcaftam,
piam in Oeum , in patriam , parentes ? infradam in aduerfts , moderatam iiL,
profperis ? in triftibuslaitam, in Ijetistemperatam ? in iniurijs patientem }in
beneficijs gratam ? Quod fi nec corpori quidquam » nec animo veftis doneti
quid ftultius quam illagloriari , qua plures fatui , imbelieS , timidi , ignaui , <3c
fceleribus omnibus immerfi; quam pru^ientes, validi, generofi ac probi in-
duuntur?ornatusilIeextrahoininerafuum eft; miferum ergo & infortuna-
tumalienoScnonfuo laudandum; tanquam ii quisalienisfeiatlletopibus»
viribusjeruditione.
Sedparuaquamuis res fitveftiumgeftamen, 'indextamen animi ideft, vt
refert Clemens ; Ami^us indicat qualis Jit moruni nofirorum conflitutio ■ Et it*
Dorainumfuum vcftisprodit; Mollisvejiis ^inquitChryfoftomus^ dijfoluit
rigidam animam ; &Ji frigidum corpus a/Jumat & a^erum , facile per huiuf
modi mollitiemdelicatumreddit & fragiie . ft prjeter Aciiillem & Hercu-
lem tantos viros & humani nominis robora raoHi & foeminea vefte in derifum £)
indutos; non multumabhiscaditMagnusSamfon orbis miraculum. Homo
quamquam nudus & inueftis a Deo creatus & ex materno vtero egrediatur ;
& adelidloprimiParentis veftisfolia & exinde peliisprouenerint: quo nos
traxitlibibo&docuittunicasferere ? quisherbarumfuccis &concharunL.
alueisincoquerelanas? quisanimatas llaminealuobombycesnecare? Oni»
mis dignos foemina viros ! quotquot placendi ftudium per veftiura^ decoreni
quaerunt, necvnocoloreconrenti, fed millein vnocorporeludunt» quem
credimus animumin tantavarietatecofiftere? 5cin tantavarietateconftan-
tiam? Sane cum ab animorum imperiohascproueniant} neceiTarium illos
non
DE V£STIMENTIS ROMANORVM. :$$
J^ non paucioribus votis , quara coloribus veftes variegatas feruare^.
Sed vtad noftrum thema , aquo deceffimus, reuertamur. Plurade prifco* D-t<i't,
Tum Romanorum veftimentis in genere perftrinximu> fupra ; modo particu-
latim de ijfdera aliquaprofequamur : ac de Toga & de eius multiplici diffe-
rentiahic exponemus. Toga igitur a tegendo corpore propria R.omano-
fum veltistemporepacis & amiflusextcriorfuit, vt docet Varro; ficuti om-
nium ordinum, omnis fexus, xtatifquegeftamen, ex Varronelib i.de Vita_,
Populi Romani.Materiailllus lanea fuit» ex Martiali, & Varrone, dum inquit;
TogaUndi quod de Janaraulta. Formafemicircularis primum fuit, vtinquit
Dionyiius Halicarn. de Tarquinio Prifco, ibi ; Amiiium ipjiusfaifietogampi-
^ampurpuream > qualiafuerint Lydorum atqueVerJarum Regum ge/lamina , nifi
quodnon quadratavt ilU,fed figura femicirculi. Tunicae porro fuperinie-
(fkam togam vt praeter alios refert PJutarch. Tiberiura Gracchum fugientem
togam demifiiTe , atque in tunica cecidiiTe . Aldus Manutius voluit non aper-
tan togam , fed a fummo ad imum integram , nuJIa fcifTura , nullis nianicis fuif-
B fe; & brachiafiemittendaforent, reiedlain tergumin^atoga expedita fuiife.
Per annum tamen fumpta virili toga,modeftixcaufatogani inhumerum reij-
cinon cjnfueuiffe, exCiceronein Orat. proCoelio,ibi : Nobis quidem olint
annus erat vnus ad cohibendum brachium toga confiitutus .
Cin£turam ipfius togae triplicem fuiffe affeuerat Sigonius,nempe laxiorem,
aflri:1iorem, &cin(ftttmGabinum. De quo pofteriori cin£lu Seruiusin ver-
fura Virgilij .
Ipfe ^uirinali trabea , ciH^uqueGabino ,
InquitCiniSusGabinuscfttogain tergum fic reieda, vt vna eius lacinia a
tergo reuocata horaincm cingat: hoc veftimenti genere vtebatur Conful bel-
la indiv^urus , refert Rofinus Antiquit. Roman. lib. j.cap.32.
BademtogaPacisfuitinfigne, vtSagum belJi: etenim in tumultu priuati
togas,MagiftratuspraBtextasponebant, & Saga railitariafumebant, vt ex
Liuio & Plutarcho .
^ Poft Auguftum vt libertas , fic toga magis exoleuit : Adriani vero tempo-
ribus vix in Senatoribus ScEquitibus ius fuum tenuit , vt refert Appian. in_»
fo!is propemodum Senatoribus rehquum togae vfum fuiffe, vt ex Lipfio l.i.
Eledlor. cap.13.
Toga praetexta dicitur a praetexendo , quia ei purpura in ora prstexta^
«rat, vt voluit Macrob. Hac pueri vtebantur ad annum decimum feptimum,
qui annus tyrocinij dicebatur , quam Tarquinius, cum de Sabinis triumphaf-
fet Prifcus filius , vna cum aurea bulla eidem tradidit ; & inde in vfum nobi-
lium puerorum dedu6lam;quamquam diuerfimoda in hoc adducatur ab alijs
origo .
Toga pura,feu virilisfuitcommunishominum priuatorum; & ha;c albi
cratcoloris, nullaadmifta purpura. APIutarchoin Bruto diciturViriiis»
quia pueris virilem statem ingredientibus dabatur .
Toga pulla atri coloris , quam iuduebant \\x(X\.\s caufa ; & ab illo veftis co-
lore Atrati dicebantur : hinc Cicero in Vatinium . ^uis in funere familiari
D C£nauitatratus,cumEpuliDQminus ^^Arrius albatus efet, d^r. Sub Impera-
toribusfublataRepublica, exoleuitetiam vfus togse, ac etiam vfus coloris
albi, & tunc pullae fueruntomacsplebeiasveftes; hinc puUa paupertas a
Calphurnio dicfla .
0 vtiiiam nobis non rujlica vejlis inejfet .
Pul/jque paupertas , ^ aduncofbula morjk .
Hinc Auguftus in Sueton. cap.44.. fanxit, ne quis PuIIatorum raedia cauea^
federet: vndedifcrimen, vt aJij Candidati dicerentur, nempe honeftioris
ordinisCiues: alij Pullati,fcilicetvulgus Scinfimaplebs ; a coloreveftium,
qnibusvtrique vtebantur .
1 i 2 Toga
2^6 DE VESTIMENTiS ROxMANORVM.
Toga fordida ) albaerat.fedfordidior&cfetrita Jongovfu ; &obidvu!gi L
veftis, quiafordidavefte vteretur: qiii veroerant ditiores Scelegantiores, i;
femper niiiea togaveftiti crant; qux fi interduni fordes aliquas traxifTet ,
erant Romse fullones , qui eas maculas eluebant fulphure , & creta .
Toga piila , veftisEtrufca fuitpurpurei coloris, aureo diftinfla .-a trium-
phantibus geri folita , vt refert Florus de TarquinioiPrilco triumphante fub-
a;5lis duodecim Tufcise populis .
Toca purpurea haec tota pura differens ,'a pr«texta , quje aJba erat cum_»
limbo purpureo circumdu£to ; vt deijs late Rofinus lib.j. Antiquit. Ro-
man. capit.32.
Matronx honeftiorcs Stolis fine inftitis ( nempe fafciola quaz imam parterru
ftolieambiebat) vcftirifuere folit^e; meretrices vcroaut proie£li pudoris
foeminastogisiadutas, MartiaJ. Jib.32.epigr.39.
Coccinaformofa donat , & ianthina moecha .
Vis dare qua meruit munera l mitte togam .
Et ex Dempftero ad Rofinum di<£lo cap.32. B
netuxicacr!»- Togx fuppofitai Tunicx plures fueru nt, fed quse Togam proxime attin-
rociauo. (,[(, ea proprio nomir.e Tunica dicfia cft . Hscanguftior^&breuior, quam_,
toga fuit ;ac primum fine manicis, deinde manicata, & cindluraconftrida.^
eft . De modo tunics QiiintiJianus Jib.i i. Cui Laticlauius non erit , ita cinga-
tur-, vt tunicxprioribus oris infra genua paululum > pqfierioribus admediospo-
plitesvfqueperueniant. ViriRomani primtim quidemfinetunicatogafola..
amicfiifucrant, poftea fubftri£las & breues tunicas citra humerum defi-
nenteshabebant. Color tunicse liberorum JiominumaJbusfuit, vt prseter
Vopifcum in Aureliano Imp. etiam luuenaJis .
Sufficiunttunica finmis Aedilibus alh£ .
Cura ergo omnes Romani ciues tunica vterentur > fa£lum eft vt tunica ordi-
nes diftinxerint; nam fenatores & equites tunicam clauatam induerunt, pjebs
te£lam & fine clauis . Clauata tunica fuit > quae habebat clauos purpureos in-
textos, vel potius infutos, & quafi flores panno intextos, vnde Martial. ^
Lato mapalia claiio .
Plinius Iib.9 Togam prxtextam & latiore clauo e Regibus primum vfum E-
trufcis deui^lis , TuJlium JHofiiliuminuexiflefatis conftat.
Hetraht». Trabcarumgencra , vt voluic Sueton. ac etiam Seruius in lib.7. Aeneid.
Virgih j tria funt genera. Vnum quod Dijs facratur, tantum de purpura: aliud
quod eft Regum » purpur« aliquid albi habens admiftum : tertium Aiigurale
expurpuraSc cocco miftum. Erac autcmveftis togata purpura circumdu-
(flafubtegmine punicco, quam aure^e fibuJaeadnedlebant. Trabese Regalis
mcminitVirgil.y.Acneid. Ipfe ^uirinali lituo , paruaque fedebat fuccin^us
irabeay &c. In funebri pompa vtebantur & equites trabea, ex Tacito Iib.3.
deFunereGermanicihis verbis: Igitur Tribunorum , Centurionumque hu-
meris cineres partabantur : pracedebant incompta figna-, •verfi fafces , atrata.
Vlehs , trabeati equites , pro cpibus loci vefiem, odores , aUaquefunerumfokmnia
cremabant .
Muliebria veftimenta ex Vlpisno 1. 23. D. de aur. argent. legat. enume- D
fifrmnia!' """' rantut Jiis verbis ; Vefiimenta muliehria funt qua matrifam. caufa compaMa
funt , quibus 'vir non fkcile vtipoteftfine 'vituperatione "Jcluti ftoU , pallia , ta-
nictS : capitia > zo«<e , miWd^^Ud magis capitk tegendi caufa, quam ornandicom-
parata . Etprimo jS/o/<imuiierum veftfs, quce demiftaerat ad imos vfquc pc-
pes, &cuiusextremampartem inftitaa(ruta> qus erat fafciola qu^edam leii
Jimbus vndique cindus . Hac matron.^B Romanasvtebantur, nonaJiterat-
queviri tunica.
P^///z/w virorum&puerorum erat; ac ctiam mulierum . Dicebatur Pal-
liura quia palamgeftabatur> & tHuicse fiueitolse circumdabatur, & fuper
induc'
DE VESTIMENTIS ROMANORVM. 257
A induebatur; &hochoneftarum mulierunieiat indumentum >ex Varronc
de L.L. lib-4..
Tunicte non tantum virorum > fed & ioemin arum erani : dicebatur exte-
riorfoeminarumTunica, ieu Supparum; ineerior indufium> quod carniii«-
rebatlnter plurimasveftes. Etideoquatuor muiiebresveftesfuerunt, Indu-
liumintratunicasomneSjftipparumjStola, 6cPalla. ex AldoManutio, Ro-
iino&alijs.
Cd-p/VwncncapitiSjfedpedlorisfuiiretegumenta; (k ex Varrone difta_, ,
qiiiacapiuni:pe(!^us. Erantetiamad vinciendumpedusStropiiia, &fafcitE,
qux iuperfluum , & quafi luxuriantem habitum caftigabant . Strophium, vt
inquit Nonius, eft fafcia breuis , qu2e virginalem tumorem papillarura cohi-
bet . Turpilius Pilopatro : Ale miferam , <jmd agam , inter vias epiflola exci^
dit mihitinfelix intcr tunicuLtm , acjlrophiiim collocata .
Zo«<« etiaminter muliebria veftimentanumerantur." erantquibus le mu-
lieres cingcbant > & alio nomine cingula appeJlantur , de quibu« Varro I.4.
B de L.L. 6c Feftus; Cingtilonoua nupta pracingebatur , quod vir in leBo fol-
tiebat .
yT//Vr<e capitisornamentaerantraulieribusproprie, quemadmodum Ser-
uius lib.9. Aencid. inillum verium .
Et tunicd manicas , ^ habent redimicula mitra .
Inquit Pileafunt virorum , mitraj foeminarum , quas Calanticas appellant; &
vt inquitNonius,Calanticaeft tegmen nniliebre, quod capiti innedtitur.
Rodiginuslib.6. Antiq. ledi.cap. lo. docet mitram efte genus fafcise, hucj
tenix, quo caput obligetur; & quofdam efte, quific finiantexfafcibus con-
cinnatas corollas , qux mitrae nominentur .
Penula virorum & mulierum comniunis fuit ; quamuis Alexander Seuerus
Imp. vtrefertLamprid. Matronasintra VrbempenuJis vti vetuerit, quam-
quam in itinere permiferit .
Reticulum tegmcn capitis muliebre . Cicero iny. Verrina: Ipje autemco-
f^ ronam vnam habebat in capite , alteram in collo : reticulumque ad naresjihi op'
ponebat , tenuijjtmo lino 7 minutis macnlis plenum rofe . £x quo intelligis reticu-
lum dici fafcia laneam vel hneara ad formam retis fa<fiam , quam faciei admo-
uerent,ne agnofcerentur, vel vt naribusfuaues odores admoueretur.Quam-
tiis Varro lib.4. de L.L. a reti velit effe di£lum , vt capillos contineret .
VitttC dicebanturcapitis ornamenta muiiebria, quibus niulierescapilios
coiligebant. Ouid.i. tMetamorph.
Vitta coetcehat ^oftosjtne lege capillos .
Etlib.2.
Vitta coercebat negle£losalba capillos .
Flammeusveiiis, yc] tegmen , quo capitaraatronse tegunt. Hoc autem a-
miciebantur nubentes, proptereaquod eo ailidue vtebatur Fiamica, ideil:
Flaminis vxor.cuinonlicebatfacerediuortium: &in can. foeminae ^o.queft
j.fcribiturFoeminas, cum maritantHr, ideoflammeo velari, vt fe femper
nouerintmaritisluisfubditas elfe, vt deprsdidis dilfuseRofinus Antiquit.
D lib-5. cap.^j.
Calceamentorumgeneraduofuerunt, Calceus& Solea. Calceus totuni_, 0/«».
pedemtexit: foleaplantam tantum; pars enimfuperior habenis deuindia..
fuit. Csterum Calceus adftrinxit magis pedem, quam folea . Tertullian. de
Pallio vocatcalceos quofdam JVIulleolos, quofdam puros fuiife, ibi: Im-
jpuro cruri purum , aut mulleolum inducit calceum . Vt per Mulleolos lunatos :
perPuros, eos, qui ex puro corio fine jlunulis fa6ti erant. LunatiCa'cei
Senatorum, & nobilitatepraeftantium virorum erant, quos Ifidorus Ro-
muluai reperijflTe ait aifuta luna. Plutarch. quaeft, Roman. qu-^Eft. 79. qux-
rens, cur quinobilitategeneris alijs praeftare videantur, lunulas in calceis
eefta-
258 DE VESTIMENTIS ROMANOR.VM.
geftarintpRefpondethocinftitutuiri jVtrebusfecundis elari, ac fuperbien- ^
tes mutationis fortunae in alteram partem admonerentur; exemplo fciiicet
Lunae, quje primumrecensextitit a caliginc; fulgore deindefplendido fa-
ciem illuftrans augefcit; & cum pulcherrima renidet orbe pleno, rurfus
«xuitlumenfuum, &ad nihilum redit. Aut ObedientiaeljcalTuefcere dice-
bant.Lunse exempJo prseftantiorinonrecufantes j & quemadmodumilla,,
fecundas obit partes» Phoebei femper radijs intenta nitoris ; ita ip(i quoque
contentiefTefecundo loco» Magiftratibufque obtemperare. Zoneras au-
tem inquit ; Patrici; geftabant in Vrbe calceos vrbanos forma l;tter« C > vt
acentum Scnatoribus trahere originera viderentur : quorum (ignumillud
r.on Lunx> aut fyderis iormam, fed notam centenari; numeri lignificaf«
le voluerit. Feftus vero inquit Mulleos genus Calceorum fuifle , quibus
Kcges Albanorum primum» deinde Patrici; vfi funt. M. Cato Originuml.7.
ait. Qui MagiftratumCurulemcaepiffet, calceos mulleos lunatos eos ge-
Itafle . Calceos albi coloris fuifle , nonnullos vero Iropcratorum & aliorum.,
potentiorumhominum etianiCoccineosfuiflTe: foeminas vero diuerfis coIo« !>
ribus calceos geftafle , vt Lipfius & ali; voluere .
De Soleisfic Agelliuslib.13.cap.20. Omniaidgenus» quibus plantarunu.
calceostantuminiimeteguntur, caBterapropenuda,folcas dixerunt. Ciccro
in Verrera : Stedt foleatus PrtCtor Populi Romani cum pallio purpureo , tuni~
caque talari , &c.
Ethaecde R.omanorum Veftimentisha£lenus : ad quorum maiorem co-
gniiionem; hic diJineataspropono veterum Romanorum Icones.
lcon Roman<e foeminee Stolat£ . lcon Romani Senatoris .
Hxc
DE VESTIxMENTIS ROMANORVM. 259
/^ Haec ian difta de veftibus Roraanorumin nitorem & oftentationemnon_, Moraihconfi.
aliter in vii^ neceflitatem inuenta . O li viueret Perfius > quam luderet in fi- ''"'""
mllesnoiiri i;ui dementesIO vaniquoufque tenetis miferas mentes ? quam-
diu h.tctatua. tegendo vefliseft, frigori peliendo; nosglori», Sclibidini
veftimur. Indaenditamenfumus, fed cafte> fediniurijsDellendis . At quo
jnihi veftis nihd celatura ? quaaj non dico vllum corpori auxilium , fed nul-
lum pudoricft..? quo depexa arboribus vellera, mundatis aquaru.nafpergi-
nefolijs» in publicumvfum feueritatisdamno idadmilTum; exquooftcn-
dantur potius corpora > quam vcftiantur ?
Nec vanahaec veftiumculturaadelittoabcft .Gregorij verbafunt: Ne^
mo exiHimet in luxu lat^ue Jludio pretiofarum vefiium peccatum non e(fe ; quia
fihoc culpition effet , nuUo modo loannem Dominus de •vejlimenti fui afperitate
laudajlet. Multo vero minusde veftium fplendore Diuitemdamnaflet. Non
fequitur innocentiam Doraini damnatio ( cuiusiudicia falli non poftiint ^ in
_ eum qui purpura 3c .byffo induebatur .
" Et vt seterna feponam , quid fperar iile omnium prope gentium vefte orna-
tus? aut quid pr«ter earum vitia» libi afa ilU promittit l Moderata veftis pru-
dentiam & raaturitaierofpondet; aHquid femper in vefte negle£^us infi^cnia
magna oftendunt . Laudacus in hoc Auguftus a Suetonio, de quo illud ; Num-
quam thoro cubuijfe nijihumili > ^ modici Hrato : i/efie non alia cfuam domefli-
cavfuseR, abvxore ^ fhrorc , filia » nepotibujque confe^ia . De Epaminonda_*
iiludproditum: Vnica •veSie contentus , fed quando vetuflate collapfam rejarcire
opus foret idomi cUufumJe tenebat , DeSeuero Spartianus; Tam exiguisve^
Jlibus vfis efi , ift w> tunica eius aliquid purpune haberet , cum hirta chlamyde
humerosvelaret. De Tacito Imp. Vopifcus : Togis & tunicis ijfdem ed vjus,
quibuspriuatus; &vxorem gemmis vti non eflpaffus . Et infra; Holofericam
veHemviris omnibus interdtxit . Idemque in Aureliano; V^em holofericam
neque ipfi inveHiarioJitohabuitineq; alteri vtendam dedit. Ita fere> quo quifq;
maior, prudentior» maturior>hocinvefte modcjratior eft ;magna etenim_>
r* magnis, tenuia tenuibus occupaniur .
Scio non defuilTe R eges ac Principes , qui Rcgna prope veftibus circum-
fcrrent. Deerat iilis» quo fuorum in fe venerationemexcitarent; decrant
virtutes, quaeadmirationcmeiicerent; deerantfadta fortia» qu^e laudeno^
prouocarent ; deerat prudentia , qua in amorem raperent ; deerat potentia ,
qua timerentur ; a veftium magnifico fplendore , ab auro & gemmis mutua-
rehaiC voluerunt, &illarumluce,acopibusfuorum aliorumqueanimos ad-
roirabundosj&venerabundostenere; itafereimbellia fortius armamus, in-
aenufta auguftius ornamus > inftpida denfius dulcoramus ; at qucC decorenLj
exfe habent) fruftra ab alijs mutuantur> nequidquam fapida h.cc dulcorem
recipiunt ab alijs: fortia vires non fumunt ab alijs, domeftico decore , dulco-
ie> viribusproprijscontenta. Romanifane veteres>& aquibusomnishuic
noftrx Vrbi gloria proceflit, roodeftiftime induebantur ; tenuit iiic modus in
Auguftum vfque,indevcftium luxus; &in illo Reipublicae illius magn^rui-
-.^ na deuenit. N azianzcnus bene ; Nos moUibus & circumfluentibus vejiibuspan»
D nifque ex tenuiffimo Uno , & ferico contextis deUciamur , in quibus ineptimus
potius , quam Jplendorem nobis conciUamus . In omnem cEtatem & fajculum di-
xit; propriusetiamin noftram hanc astatero id afTerendum, in qua nullus
opulentias modus, nulla dignitaturo a vefte difcrimina, nulia annorunu.
H<ec facis .
De
^rmt. qtii di.
Vfcrtplio^
Vilujiaiearurn.
Sgru IfgiiKHm,
hiAKifuhrmn
Cchortlum •
260 DE ARMIS NOBILIVM FAMIUARVM.
De ArmisnobiliumFamiliarum, ^
Cap. IX.
PEiflnnximuspIuradeRomanorum Veftimentis, & de Coloribus eo-
rundem : at quoniam ex Veftiumornatu petitur origo Gentilium teflc-
rarum) qusevulgonuncupantur Armae Familiarum; non iticongruum do
hiiiufmodi arrais , earumque origine his nos aJiqua adnedlere .
Armanamqueifta dicuntur» quae beneficio Principis admemoriamcon-
fignandie &munerand2evirtutismiJitaris fignafeu fyrabola conferebantur,
vt per Gentis capita ad pofterOs hxreditario iure tranfcriberentur : fiuein-
legram &nouamteireram, fiueinfertam veteri familise fcuto; vt a Csfare*
nobiiibus familijs Aquilam confcrri , quae Impcrio ancillatur . At quoniaiTL*
hajc figna ) feu fymbola in militum armis plerumque exprimebantur , & cir- _^
cumferebantur jinde Armae nuncupabantur. Subfcribithuicfententiae Ti- ^
raquel. deNobilit.cap.6.ibi: Injignia armorum nomine nuncupanturt quo-
niam flerumque h£C injignia in armis infculpii& antiquis <^ nojiris temporibut
Jolebant: vt hinc armatifacie operta dignofcerentur , Et quoniam pleruraquc-r
in fcutis figurabantur : ideo peculialiter fcuta Gcntilitia nominari coepta .
Polfuntautem Armaj has fymbolicje itacircumfcribi; lejiers gentilitiat
exprejfa idoneo lumine, adfamiliarudifcrimenpariter (^ ornamentu. Idoneura
iumen comprehendit, feu pidta coloribus & metallis, feu fculptain raarmo-
re, ligno) xre. Dicitur Ornamentum: quoniaminfinuat in prirao auftorcj
bcllicam & heroicam virtutem ; vt extimulentur pofteri adgloriofam Auor
rura imitationcm ; alioquin exprobrat Lucanus in Panegyr. ad PifoneraLj .
■ -" ■■ Perit omnis in illo
Nobilitas , cuius laus eB in originefola '.
Felix qui tantis animum natalibus xquas ;
Et partem tituli , non fummamponis in illis . Q^
Vetuftas huiufmodi Gentilitiarum tefierarum, feu fymbolorum ex heroicis
temporibus peti debere, fatis probabile . Habuerunt enim Aegyptij pro tef-
fera ternas Boas reptiles ; Arcades Lunam : Argiui fui nominis elementumj
primum A. Athenienfes Noduam autBouem: Babylones Columbam, in_.
quam crediderant defeciffe Semiramidem Reginam : Chaldaei tria Vexilla^ :
Gr^eci duo Diademata : Hebrsei T. Jicteram Salutis : Libyae populi Leporcs
ternos : Macedones Clauam Alcidis inter duo Cornua .
Csetcris autem praEtermiflis : circafignaLegionum, Manipulorum » Co-
hortiumqueRomanaruro , vt lofephusJoquitur lib.^.Belli ludaic capit.j.
Aquila auium 'valentiffma , vifioriteque habens omen , erat •vexillum Legionum
& conflabatur ex auro , aut ex argento . Infiftebat vero haftae in parte iraa—
cufpilats, vt poftet in terram deficidumacies in locoftaret. Tacit.Iib.i
Ann. Plurimus circa Aquilas labor , qine neque figi limofahumoi neque aduer-
fimferriingruentia telapoterant .
AtManipuIorumfignaquaenam fuednt? defcripfitOuid. inFaft. *^
Pertica Jujpenfbs portabat longa maniplosi
Vndemauiplarisnominamiles habet .
Etquamuis vile ac rufticum militije vexiJlum . Ouid.taraen jbidem.
— — Sederatreuerentiafrtsno,
^aniam non Aquilas cernis habere tuas .
Succeflittamen cultus maior, & manipulis detra£^is, fiierunt eorura loco
perticisadhxaemanus cumcorollis; non fine allufione aliqua ad Manipuli
vocem: vti luftus Lipfnis interpretatar . de Milit. Roman. lib. 4. Dialog.r.
Polk]uam deindein railitiam Roraanorum funtadfcitscohortes; hx pa-
riter
• DE ARMIS NOBILIVM FAMILIARVM. 26 1
J^ ritercum proprijs vexillisad prxlia venerunt; hoceftcuni Draconibus, vt
tcftatur Vegetius lib.2. cap. i 3.
Sed &Imperatoriprepecuiiarem Draconem funm ex purpura extulit»
qui color Imperij 8c Maieilatis : cum Ammianus affirmet agnitum lulianuni
Principem expurpureo Draconis figno>fumm« haltae longiori aptato.Cae-
terum Draconarii, 5cAqui'iferi vocabantur, quifigna Draconis, vel Aqui-
Ixg^ftabant. Piiniusrecenfecetiam interhaJClignaLnpara, quaela(fkauitge-
mekos Vrbisconditores; Vulcures, qui dederunt aufpicium Vrbi conden-
dx: Minotaurum»Eq'ium, Aprum , &c. Q^iippe iconeshorum, ficut&
Aquilae , adorabantur vti propria Legionum numina : hinc de Artabano Sue-
ton. inquit: Tran/^e/^ut Euphratewy Aquilas&JtgnaRomaMa, Cdfarumque
imagines adorauit. Qui veio hsec vexilla circumferebant , Imaginarij , feu
Imaginiferi vocabantur . Ssd exarabanturin vexiilis quoque ipfa Imperato-
rum nomina aureis charadterbus . Seneca in Thebaide .
Aureaclarumnota
•*' Nomenduc^nfvexiUaprtefcriptumferuMt.
Qulnetiam rituseligendinouum ImperatoremvideturfuiflTe ; vt nomen ia.,
vexiliisprafcriberetar: vt de Vefpa(ianoappellato ad Imperium, Sueton.
inquit: Afettferecunlii, nomenqueeius invexillisomnibui Jme mora infcri-
pferunt .
Sed inter figna peditum iam reiata, Auguftits pecuiiariter pilam, feu fph«-
rara conftituic, quxvtiqueOrbem terrarum referret,notaretquefubie<ftas
ImperioR.omanoregiones Equifatus ipfius vexilla fuerunt quadri & voli-
tantes pannuliexhafta fufpenfi : & hoc nummifuadent ac lapides antiqui .
Lipfius de Milit. Rom. lib.4. Dialog. y . Nofira tstas retinet in equitum bandis ,
^fi formapaululum diuerft: propius accedunt templorum vexilla, qua inlu*
Siratione & proceffibus circumferuntur . Ab his vexillis^ quieFlammeadi-
cebantur) equitacus al^e didlaefuntvexillationes. Vegetius." EquitumaU,
quod protegant acies , quA nunc •vexillationes vocantur : quia velis^ hoc e^fiam-
r\ muhs vtuntur . Flamioeum enim vcteres appellarunt Velum crocei coloris ,
quo capita obtegebant nouae fponfse j vt alias diximus .
Non diffimiles a pr«di(flis fueinint teiferae , feu fymbola , qu« vnius fingil.
latim hominis, feu ftirpis comnr.unes fuerunt: etenim Agamemnon caput Lco-
nis velut iconem terroris habuit : Aicibiades Cupidin» , qui complc(£lebatur
fulmen: Alexander M. Vi(5loriam fedentem ac ftabilem: Antiochus Leo-
nemcumCaduceo : Archimedes caeleftem Sphxram/AuguftusSphingem.,,
Ita etiam Cadmi pofteritas Serpentem ; Carihaginenfium Duces Pifcem, ac
fuperncCoronam;Cincinnaticapillaturam; IndiReges ternaienea cymba-
la : Scipionum Familia Rofam : Torquati Romae torquem , &c. Vt ex varijs
fcriptoribus relatisper Petrafan^ftamde Tefleris Gentiiitijscap.^.
Vvolfangius in Comraent. Roman. Reipub. lib.j- cap.3 videtur compro-
bafie prasfata his verbis : ^emadmodum incitamenta virtutis Romanisinpa^
ce quadam domique fuerant : ita foris in bellis Himuli ad res pr<eclare gerendas
majores erant . Dona fcilicet militaria , prudenti ratione primum excogitata ,
C^ deinceps cum Imperio ita inauBa , vt quot qufque Hipendia fecijfet ? quot co-
ronas , d^ quales msruifiet ; quot <rmillas crifiafque , quot torques , quaUs phalc-
ras, hafias puras , pila , baltheum; h^cotnnia fupra clypeum ^ galeam ap-
pofita . in bellisgeBari folita , cumpacis munia iterum foueret , domum regrejfus
optimus quifque fufpenderet ; eaque ornamentorum , fiue infignium loco , longa
fuccefiione adpofieritatem tranfmitteret . Vtpoflquam inclinante Imperio , Mar-
comanni , Sueui , Bot/ , Franci , Gothiy Heruli Romanarum legionum reliquijs in
limitibusDanubii&Rhenimixtiaccejferunt : quemadmodum linguam conffam
fecerunt; ita etiam populum perfecerint quemdam, quiRomanorum,TheutO'
numqueritus&mores coniunxerint : exquibusnon poftremis Arma gentiliiia
K k putan^
2 62 DE ARMIS NOBILIVM FAMILIARVM: •
putandum eHprocejffijJe > atque infignia vocantur . .^uorum "vjitfn quondam Ro- ^
manain Republica non minus atque hoiiie extiti/k , mihi monumefJtorum fculr
ptura veterumperjiiaferunt . Sic ipfe .
Quo vero adoriginem dc huiufmodilTefTerisjfeu Arraisgentilitijs: quam-
^"imL. * uiscredideriHtaliquiea prou&nifTe exveterum imaginibus; quae olim folis
conceffaenobilibusjferuabanturin atrijs, &armarijs, & concomitabantur
funera . Plinius Iib. 3 ?. ibi : Semperque aderat defunBo aliquo totus famili<e eius,
quivnquam fuerat Populus , Eennt autem Imaginesillse cerese, ideoque ferri
poterant in funeris pompa : vt luuenalis fententia .
Totalicetveteresexornefitvndiquecera
Atria ; Nohilitas fola eB > atque vnica virtus .
Communis tamen efl eorum opinio ; vt exveftiura ornatu proceiTeritorigo
gentilitiarum telTerarum. Et pjrimo ex earumdem veftium coloribus originem
habuiffe campum taiiura gentilitiarum tefTerarumjfic nosdeducemus.
Romanos enim milites in aciem venilTecum paludamentis, autrubris» aur
vettnim vefiiu aibij , inqult PUitarchus. : Vi^rubra fagula con^icati funt , quodregiapartis B
omnes alhis vterentur ; aguouerunt fiatimhones e/Ie . Hirtius quoque de Sci-
pione Africanoinquit : Cum fagulo purpureo ante aduentum Regisvti folitus
ejfet: dicitur luba cum eo egijfe \ non oportere illum eodem vefiitu vtiatqueipje
vteretur: itaque faBum ejl illico 3 vt Scipio fead album vejlitim tramferret .
Alioquin proarbitratu, modoalbati, &raodopurpurati in bcHo erant;
vt deCraflbinquit Valerius M.lib.i.cap.6. Du&urus erat ^ Carris aduerfus
Parthos , &pullum traditum eU paludamentum : cum in pnelium exeuntibus al-
hutn, & purpureum dari foleat . Vtquoque Artaxerxisexercitus puniceisfa-
gulis, &Cyriminoriscuraalbisdep«gnarunt, vt Xenoph. rcfert in P.^dag.
quemadmodum & alios quofquenationumexercitusnoucofcribus minus,
quam armis pugnafle : Cyrus Maior, Cleomenes , & Agefilaus punico panno
militem fuum adprselia inornarunt; Boi;,& Infubres, 8c Antiochi milites vfi
funt auratis fagulis; purpuratis Perfse, Afri, Numid«, McfTagetiB; GaUi
eifdem,aut virgatis, autfcutulatis; difcoloribus Samnites; Aethiopes aut lin- r^
tea > aut alba vefte amiciebantur , aut corpora iuficiebant dimidia minio di-
midia gypfo; Britanniglafto, pulloThraces, &Arij Gerraanise Populi ;
ficutetiamin Barftetania» ait Strabo maiorem partera fagisiilitiscolorej
nigro vfos elfc : vt etiam late refert Petrafanifla de Tefferis Gentilftijs c 8.
Aqutbustr.'.di- Conftatautem eas veftes concolores militibus vel a Duce ipfo j vel a Re-
ticoiores nuhTi. publica dari confueuiflTc : atqueeofpe£tatlex C. Cracchi, dequaPIutar-
chusin Cracclio, de Veftibusaerepublicodiftribuendis cdique railitum-i,
abfque ftipendij eius damno vel diminutione . Ita prifci Germani dicuntur
pro clypeis geftafle fucatas colore tabulas , eafque ornafle lediflimis colo-
ribus rquandoquidecirca veftesfummo erant negle(5lui : nempe vt loquitur
C. Tacit.de Morib.German. Nudi,autfagulis leues,&Jinevlla cultusia^atio-
ne: vtpote quibus tegmen erat fagumfibulay vel fi hcec deejfet , ^ina confertum.
Dum Chriitianorum facris expeditionibus figna fbcialia fuerunt, Cruces
colorataj habuerunt initium . Sujcepto enim beilo contra Saladinum ex
CleraentisPapaeTertij adhortatione, ad difcrimen militura fuorum , Rex D
GaliiarumCrucesrubeas; albasRexBritannise; prafinas Flandrise comes
afTumpferunt ; habentque tot alij Bqueftrismilitiae ordines nobiiiflimi ho-
dieque proprij fchematis Cruces, quas funt in prslijs iara loco veftium con-
colorum.
Csteri quotquot militixfcfedeuouerunt, geftant in baltheisfaltem, &
cingulis, tefferas Principum , aut Ducum fubquibus merent: quippebal-
theoj autcingulovtunturcyaneo Auftriaci, Bauarique; alboGalli, albo
&cyaneo Britanni; puniceo Belgae ('fuitnamque Burgundise domushic
color j Bata.ui fuluo? autfubrufo.
Verura
• DE ARMIS NOBILIVM FAMILIARVM. 261
f^ Vcrura vt propius ad Gentilitias tefleras» feu ad familiarum armas acceda- '
damus; vt easexvettibuspotiffimumacceptasfuifTe cognofcamus . Philo- '
ftratusin vitaApoIlon. ait : Herculera in cJypeo habuiHe duo hxc lumina >
jfeu pigmenta : neropc aureum atque purpureum : hsec enim probabile ma-
naffe a fchemate indumentieius partim aureiobfului LeonispeJlemj qua_,
tegebatur; partim purpurei; fiquidemfuerat ille Purpurc-einuentor. Nicis
fcutumetiamaurofulgebat purpura> exPJutarcho JnNicia, 5c veftesillius
ex vtroque colore contextas forte fuiJTe conijcio .
Alexandrura Seuerum Imp. vt refertFrontinus, albo & croceo panno
araiciri in principafu confueuiiTe; vtpolliceretur Populis Imperij fe benefi-
cuminilarSolis&Lunse: vndemilitesPrastoriani, &Legionarij adpra^Jia
excuntes iuffu illius ex fuometamidu, transferebant ad fcutacoloresillos,
qno itaomnesad argumentum Principis arraarentur. Perinde alij Duces,
ac nobiles viri, fe> &fuos aiTecJaseduxeruntcumclypeisfucatiscoIoreve-
Itium fuarum .
B Infignia primum ex veftibus fuiffe fuadent raulta . lulius Caefar , vc ipfo
de fe ait Iib.7. de Bello GaJlic. fuum aduentum in praelio ex colore veftiunu.
cognitum . Alexander Magnus, refertPJutarch. invita» confpicuus fiebat
in pr.tlijs ex regiohabitu. LucuIlus,exeodem Plutarchojpugnauitex ami«^u
purpureo, 6cthoracefquameo.
Cum itaque conftet viros Principes veftibus vfos effe , colorum fchematCj
proprio exornatis ; potuerunt ij , quando prodire in aciem cataphra(£ti fole-
ijant, inficere clypeos eius colorepanni» quo in ornatu domcliicoamicie-
bantur, vtnobiicshoc pado effent^hoceit) vt afuis agnofcerentur;quod
denotaffe videntur Lyrani verbain cap.a. lib. Numer. ibi: Signapropriafunt
in vefiibus , &Jctitis , quibus bellatores mutuofe cogaofcunt , &fuos ab aduerfa-
rijs diiiinguunt.
ItaquepecuIiaresparrauIaetefTerariaecoIoris, velmetalli lumine totidem
ab vnius panni, vniufue fcheraatis indumento prodierunt. Bicolores autem
p petipotueruntexpanno veftium bicolori, praefertim eae qu« funt dimidise
vnius, &diraidi£E alterius luminis. Quadripartitasparmulasgentilitias de-
derunt pariter veftes quadrifariam pi^^ : & harum fpecimen {spt in tabulis
veterumfeu Vrbium, feutemplorum. Virgatae parmulae, & lemnifcis, aut
re^is, aut trafuerfis , aut obliquis exaratae ;ex veftibus, aut virgatis , aut {cg-
mcHtatis,autnexiIibus Synthefibus fuerunt acceptje . Scutulatse item par-
raul.iBgentiIitiae;hoc efttefTeliis, autquadris, aut acutis ; item oblongis la-
terculis; obortae fuerunt ex veftibus fcutulatis , & coloratis tefTeruIis . Qua-
rum veftigium fuadebit in veftibus prifcus virgarum, aut f cutularum vfus.jHas
certe fcutularias vittas auide amplexi funt obliquas , aut tranfuerfas Guelphi;
Gibellini autem eredas; ficuti narrant etiam fcriptorcs colorem album a Gi-
bellinis; a Guelphis nigruni & colores raedios ftetiffe .
HadenuspropofuifTefufliciatarcamtefrerse gentiliti^e, quam Foeciales „ ■ .
campuni appeliant. Vtautemmododelconereferamus, quae areae adpin- ntmtejferis
gitur, aliquando coloribus.feu metallis figuratur; & familias diftinguit. Prae-
I> mittere circaeiusoriginem adhuc habemus: mos fiiifTe Heroum , pellibus /
terribihumferarum, Herculisexemplo, conueftiri; eaque fpecic hofiem in
praslijs terrere . Homerus in lliade de Agamemnone .
Humeros circumiecit pelle inde Leonis
Ardentis magni crurum tenus .
Tf^ Aeneid. de Euandro .
Demijia ab Uuapanthera terga retorquens .
jj. Aeneid. de Camilla •
Pro crinali auro , pro long£ tegminepalU :
. Tigridisexuuiteper dorfum a verticependeut .
Hk z Et
264 DE ARMIS NOBILIVM FAMILIARVM, •
Eti.Aeneid. i
SucciriHanjpharetra & maculufe tegmine lyncis .
C. Tatitusait Germanicum contedum humcros krinapcUeadijffecafiro-
rum vias • Imo erudite Lipfius de Militia Rom. deprehendit in Traiani co«
lumna fi^jniferos omnes cum eo habitu fpe£^ari : hoc eft cum Leonis pellcj ,
quce caput, armoS) & dorfumtegat, Quinimo Deos , Deafque huiufmodi
beliuaium formasafFe£la(re: fic Saturnus nunc cratDraconis facie, nunc
ri<ftu Leonis , aliquando dentibus Apri , vel auis crifta ; itaetiam de loue &
alijs; fed omiffis fabulis, Chriftum Imperatoremaetcrnumappellamus Leo-
nem de Tnbu luda ex illius fortitudine , li non ex pelle Leonis ; vt etiam iru
facris Hiftorijs vnuminftar Leonis, alterum inftar Bouis,tertiurainftar Aqui-
lajfiguramus.
Quod in rem noftram facit ; feu propter luxum ; vel quia non fatis muni-
mertierat inpeilibus aducrfus telorum imprefliones violentas: cum fcrro
tegere corpora opcrteret ; deinceps in clypeis , galeis , & fagulis geftari coe- „
pise runticonesferarum.inddexveftiariafupelle^lilefortiflimorum Ducum "
ac niilitum data eft origo tcfteris etiamfiguratis , vi internofci pcflct vnuf-
quifquemilitum faltem excjypcis, eorumuefignis . Vegetius lib.2.cap.i8.
inquit : N e milites in tuwultu fr<eltj a fuis contubernalibus aberrarent t diunjis
coloribus diuerfa in fcutisjignapngebant yficutietiam moris eBfieri . Vt qui
forteseflent, ignauiquc Ducibus proprijscofifpicuircdderentur ; vtircuit
Pol} bius de Galeis : Adornantur & Jimplici tegmine capitis ; atcjue rj} , cum lu.
pinam i auttale aliquid imponunt , tuteta Jimul&fignicaufa: vt DuHorihuSi
cumjlrenue , aut aliter pugnauerint > pojfint innotefcere •
Hinc crebra apud fcriptores mentio militarium fignorum > qua? cuftodie-
bantur accurate inquit Paufanias lib.y. /« Agamemnonis clypeo terror expref-
fuseHcumLeoniscapite, & cum epigraphe . Athensus lib.ia.cap.i6. dedit
Alcibiadi Fulmen excufTum e nubibus . Ex Seruio 8. Aeneid. Grasci milites
in eo bello decennalicommuniterNeptunum>Troiani Mineruamgeftarunt.
Pliniuslib.3j.cap, 5. inquh : Posni ex aurofa^itauere & clypeos , & imagines, Q
fecumque in cafiris tulere . Anchoram in fcuto cuiufdamexpiiftam ait Hcro-
dot. lib.9. ^uoniam nunquam quiefcensfemper rotabatur . Claudian. de Bcllo
Getico inquit :
Di£iaque ab AuguHo tegio , ncmenqueprobantes
Inuiiii i clypeoqueanimoJiteJleLeones .
Et ad rem noftram Liplius in Annal. ad mdit. lib.3. Dialog. 2. inquit : Gr^ci »
Romani , Barbari "varias formas , aut colores fcutis addere , Jiue adindgne, "vt
cognofcibiles ejfentjiue ad decorem : vetus ritus, & quem Heroicis quaque tem-
poribus video obtinuijfe . Et infra : Ab illis peculiaribus nata injignia , & a*gu*
mentah^cfamiliarum , qu<x in "vfu ejfe dicam an abufui ignauijfimivfurpant i
& quos meliore iure increpes, quam fuumillum AfricanusScipioi qui cum or-
natum fcutum ( verba Frontini ) elegantius cuiufdam 'vidffet, d'xit ncn fe mi'-
rari ; quod tanta cura orna/Iet ; in quo plus prajidij quam in gladio habe^et .■
Quinimoexhisfrgurisnoninfignia modo , fedinfupermilitum, & Ducum
cognomenta nata elie. Videntur auteminhocthemate prseludcre voluiflej
Oracula ipfa : nam Lyfander non fatis monitus per Oraculi ambages, vt Dra-
conem vitaret, a milite occifuseftj qui geftabat in clypeo iconem Dra-
conis.
Adi aftus quoque iufTus ab Oraculo filias nuptui dare , altcram Apro , al-
teram Leoni ; defponfauit eas Polynici 3c Thydeo ; oam illc cum fpolio A-
pri , & hic cum fpolio Leonis pr^liabatur .
Exquibus nobisdemonftratur , dari haec omniafigna, autpleraque, vt
prsmia fint rei bene geftre domi , forifque; fed poftea euaferunt figna Ge-
ncrisatqua adpoftciosiranfcribicoeperunt; feuinveftiUisdoraiexprimi;
auc
D
• DE ARMIS NOBILIVM FAMILIARVM. 265
A aut in fagis , galeis > loricis, clypeis > vexiliis, phalerifque fi ad bellum ircnt ;
cuni oportuerit tidic elfe diftinda vt omnis tolleretur Confufio » poffentquo
fingulx turmae alongepropriunifignum agnofccre & fequi .
Inde refert Vvillaipandus deprima VilioneEzechielis tom.i.part.2.fe£t. sisn^pfren.
2. lingulos Hcbraeoruni Principes g^liaffe paretum lymbola in vexillis.quod ^2^7'"
conll:atexcap.2. Numer, ibi: Singuli per turmas ^ (ignai atquevexilla^ ^
domos cogmttionum Juarum . Qiia(idicat> finguliPrincipesdifcretasa caete-
ris ducant acies atque propria erigant vexilla, in vexillifque iniigniaportent,
quibus a reliquis dillinguantur. Ea autem funt trophaea gentilitia, videlicet fa-
miliarum fuarumftemmata : vt etiam legiturin pfalm.73. Fofuerunt /Igna fua
figna ; ideft arma , ftemmata pro trophaeis vidloria: in fummo templi . Et vo-
Juitidcm Vvilialpandus, vtfaciebusquatuor animalium referrentur infignia
vexiilorumquatuor Archidu:um Caftrorum Ifraci in totidem Caftrorum.»
cohortibuslupra tentoria Principum erefla . Ad Orientem fiquidem fupra
papilionem Naafon collucebat vexillum viridis coloris» in quo depidus
B cratLeohieroglyphiciiparentisIud«;ad Meridiem fupratentorium Elifara
eminebat vexilium rubrum, fymbolum vifebatur Humanum caput, quod Ru-
beneiufdem PatercfiTet primogenitus & familiae capuC; ad Occidentem fu-
pra tentorium Elifama fplendelcebat vexillum aureum, in quo vifebatur ca-
put Vituli, cui comparatus eft Auuseiuslofeph, Deut.33. PrimoienitiTauri
piikhritudo eiu! . Ad Aquilonem fluiiuabat fupratentorium Achiezerfilij
Dan variegatum fignura ex albo &rubro colore ; huius ftemnia fuit Aquila^
ferpentibusinimica, quoniam Auus parentem contuleratcolubro •.FiatDan
coluberin viuy ceraRes in via . Cuius loco Aquilam pofuit ferpentum exitium.
Haec de fignis eorumque fymbolis tradiderunt Hebraei. Colligitur idemex
p{alm.67. ibi : Deus cum egredereris in conJpeSlu Populi tui > cum pertranfires in
deferto , terra mota eji : etenim deli diftillauerunt a facie DeiSinai , dfacie Dei
ijirael: pluuiam voluntariam fegregahis Deus h^reditati tUtS: animalia tua habi-
tabuntinea . Hoceft mirabiha in deferto Populotuofecifti ; quia animalia
^ tua habitabant ; nimiruin quia inter c«teras figura Hominis , Leonis, Vituli ,
& Aquilxin quatuor exercitus tui cornibus collucebat.
Praetereafienafacra 5c hieroglyphica Aegyptio more infculpta erantiiu.
fingalis lapiliisBulIs Pontificiae, non autemlitterse exarat.« ; vt ex lib. Sa-
pientiae cap. 1 8. ibi : In veRe enim poderis > quam habebat , totuseratorbis ter-
rarum , & parentum magnalia in ^uatuor ordinibus lapidum erant fculpta .
Nempe notis> fignis, hieroglyphicifque fculptis reprajfentata, qu.^ reprae-
fentabant duodecim filios llraei; vnde probatur fimilia figna depida geftaf-
fePrincipes Hebr«orum in vexillis fuarum acierum. Vt ex Vviilalpando -
vbi fupra .
Vt quara breuiflime modo contraham, quae fuperfunt , ne prolixior C\n\j obferuntain.
in noltro themate. Notatudignum eftprimo; mtercsteras roeciaiium leges:
fi in fcuti gentihtij area color fit , & in eius adpi(£la icone fit metallum : tefi!e-
racrediturplus Scantiquitatis&nobilitatis prasfeferre; quam fimetallum_,
in areafulferit, exceperitqueillufas coloreicones : vtexPhiliberto Campa-
D nile : quoniam prifcus mosfuit ferico veio intexere aurum; nam veftes omni-
no aureasfrequentiorevfuinduxerunt Barbari.
Secundo : in ijs honor?rijs telferis humanae formae raro fpe^flantur ; quo-
niamrar«in Heroum & Nobiliumtrabeis, &fagis eae pingebantur.
Tertio:vt plurimum Gentilitiorum fcutonl icones noiiinfiliunthumi, fed
perftantlibratae mole fua : quoniara expanno defumi folent, in quo plures
acu piAae fpe<flantur abfque turaulo» & bafi.nec revllafuftentantur.
Quarto: color violaceuseft rarus admodum in hifce fcutis fymbolicis :
quia ille diftinx't.oIim Cleri veftes,templifq; & aris>non caitrisnreruit; atq;
ideo in veftibus,vel in clypeis honorarijs no funt iiloru qui caftra fequebatur .
Qn^ir.to:
Z66 DE ARMIS NOBILIVM FAMILIAPvVM. •
Qainto .• Ciuces mjlitariuni ordinum in area fcuti apponuntur coloratae » ^
quoniam expanno olim iftae fuerunt ; & Jiodie etiam ex panno fiunc.
Sexto: figuras ferarum atque auiumcompI»res> ac formae rerum variae,
quse in hisfamili«rum teflerisimbuuntur colore non fuo frequentifHme; nec
aiiam ob caufam ; nifi quia folent ad argumcntumPrincipis colorari , ac ve-
luti expingi ex eorum indumentis.
Septimo : veftesetiam eorum, quiarmigeri, aut fcecialesfuntRcgum aut
Ducum maximorum; funtfchemate fimili , ac regia eorura teffera : tanta vi-
detur cfle rei vtriufquepropinquitas & veiuti cognatio ,
Denique de metaiJis , coloribus > & luminibus aptis huiufmodi tefl!eris , feu
armis familiarum vide Petrafan(fta de Tefleris Gentilitijs cap. 1 5. & feqq. &
cap.Si. cumfeqq. Hoc {olum addam in apparatu rei teflerarije aurum & ar-
gentum in vfu cife pra;cipue; vt ex TcnwW. ^uoniam aurum & argemum
■prmcipes materitefunt cultusfecularis . Seu quoniam de ornatu veftium dum_,
agitur;iniitisiocumnonhabent.'Es, chalybs, ferrum) fed duoiilapretiofa „
metalla dumtaxat ad fui contextum admittunt . "
t:tinfid(raM , De Armis , feu tefl^eris gentilitij s in difquirenda maiorum ferie , fatis ianu.
diximus . At vero in hoc argumento fi quis fcrutatus curiofius omnia fuerit ;
fiquidemfiadprimamgentilitiamoriginem prouocemus, a Deo cunfti fu-
mus ; fi ad primum hominem, a ligonibus , aratro > & colo fumus . Deinde ex
fplcndidis > fordidifque alterna fere ferie profluximus , hinc Plato ; Neminem
Regum non aliquando } feruis ; feruorum neminem non aliquando } Regil?usprO'
gnatumy ajjerere. Omnia nimirum longa «tatum varietas mifcuit, & in ora-
nempartem fortuna verfatur; vtex Seneca; Si adveterareuocas, nemonott
indeeB, antequodnihil. Et fane in nimiam roaiorum feriem difquirendanuj
dum nimis intendimus , facile ahquem in cruce , vel fecuri reperiemus . Quid
namquerefertquibus maioribusprogenitus quis fit; fi aut virtutibusillorara
deftituatur>aut dedecorafortibusfaift:slufl:rauerit? Nonne omnes nafci- •
murpares, & pares morimur? licet dum viuimusimparcs dignitatibus> & ^
opibus fimus; poft mortem etiam praemijs & poenis impares . In nobis ele£lio
eit honoribus&diuitijs; aut virtute vincamus; priora in fatuum& impro-
bumcaduntjvirtusinprudentem&probum ; cum &fccIcratifliimos quofq;
fortunafelicesreddat; &perraravirtutis& opum focietas fit> vtperrara_»
eruditionis &diuitiari!m: pariter raraNobiiitaci fociatio eft cum virtutCj;
dumita donadifpcrtiatnatura» vt nobilitatem vni> virtutem & eruditionem
alterilargiatur; & fupra humanamfelicitatem fit vtraque beari. Vana fanc
eftnobilitasaParentibusfa(5lis &virtute ciaris ; quoniam iJIorum hasc fue»
runt > non noftra; neque virtutem cum femine parentes transfundunt. Sejoec.
Nemomghriam nojiram "vixit ; neque quod ante nos fuit, nosirumeH. A vir-
tuteigiturpropria, non ab alienavera nobilitas pendet ; perinde acfortis
& do(flusa propriorobore &eruditione; nec abalienis opibus diues; nec
fplendidus ab aliena menfa , feu veftibus nuncupatur. Bene D. Chryfoft. mo-
iiet ; Melius eH , "vt in fegioricntur parentes, quam vt tu in pnrentibusglorieris.
Et in eandcm fententiam Tullius : Satius efi me meis rebiisgeflis fiorere , quam u)
maiorum opinione niti ; ^ ita viuere , vt & ego Jlm pofleris meis nobilitatis inim
iium&virtutis exemplum . Hinc illa fortis & vera exorobratio. Alaiores
fios extollunt , & /ortiafaBu memorando clariores fe putant ; quod contraeft:
nam quanto vita illorum praclarior , tanto horum focordia fiagitiofior Vtinam
omnescum MagnoMario fenjirent: Nobilitatem peperife , quam acceptam
corrupife . Vtinamdele(5lusdetur ab ouibus &funda> nullis maiorum ima-
ginibus cum Dauide[in Regnura vocari, & vi(florem omnium incircuitu ge-
fiumftatui; quampofttotlonga ferie Reges, cum ManaflTe ab AflTyrijs vin-
iflumcatenis&compedibusduci; aut curaloachasvinfflum inAegyptuma
Pha-
YcfazutUtxs .
DE ARMIS NOBILIVM FAMILIARVM . 267
\a Pharaone Nechao mitti; aut cum loachim & Sedccia captiuum efFofllis ocu^
lisin BabylDnemaNabucdonoforetrahi. Vt autem a cuiufque virtutefit
veranobditas; PatritiusSocratesnon fuit, marmorariogenitusjCleanthes
rigajidohortiiioiocauitmanum; Platonem non accepit nobilem Philofo-
phia , fed tecit ; Euripidis & Demolthenis parentes ipfa illorum astas ignora-
uit; incunabula TuUi Hoftilij agrefte tugurium accepit; Tarquiiiium Prif-
cura Mercatorgenuit; Seruius Tullius eXeruo Imperiumtenuit,protulitque
in imperio coiiditionisfuae nomen; ex taberna maceilaria ad Confulatunu.
Varro conlcendit; PorciusGato, ignobileTufcuh nomen> nobiiifl[imum_>
Romae dedit . Q^iod fi reiiquos Imperatores » Reges , Principes ad initia fua
duxerimus, quantierubefcent? Si ad originem vocetDeusomnes, quanij
muliimagiiisraitribusnati» ignorarent patrem? Verum ne aliquos offen-
dam, contineomanum» 6c receptuicano.
Sed eiio , vt quis iibi nobilitaiem fuadeat, & fe tanquam Hercule aut A-
garaeranone genitum ? Caueat is tamen > ne indignum fe maioribus prse-
B beatinecimitetur Africanifilium; vtindeaudiat : \^^«^^f /^«f^r^^, a qiio
Julmine nafci » pa£i eHis Dij immoHales . Sed addat ifte nobilitati nobilitatem
nouam , raaiorura nimirum vir tutibus virtutes nouas , vt non tam fe ab iliis lo-
men accepilfe , quam iilos a fe iucem mutuatosconftet . A robore vnicuiqu^
fuo , virtute fua i facflis nobihbus, non ab alienis vera iijus venit ; vt merito
maiorum virtutibusinfoiefcentem rideat Satyricus>.
— — ^uis enimgenjerofum dixerit hunc , qui
Indignusgenere , d^ pr£claro nomine tantum
Infigmsi miferum efi aliorum incumbere fama .
V NecoUapfaruant fubdu^istedacolumnis.
Malo Pater tibifit Therfites , dummodo tufis
Aeacida fimiUs , VHlcaniaque arnta cape/ffs ;
- ^uam te T herfitx fimihemproducat AchiUes :
£/ tamen •ot ionge repetas ■, longeque reuoluas
^ Nomen , ab infami gentem deducisajylo .
Maiorumprimus;quifquisfuit illetuorum i
Aue PaHorfuit , aut illud , quoddicere nolo .
Vacuusequidemrebusilleeft, cuitotagloria, iaus tota ab alioeft: vt va-
cuum eruditionfe, cuius omnis doiflrina in aiieno calamo fudat ; & merito
quis rideat illam , qui alienis fortibus dicflis , facflifque vt a fe natis glorietur ;
nempequi Benediiilicontinentia, Auguftini doftrina, Ambrofijeloquen-
tia, Laurenti) robore, Stylitaeieiunio, Francifci paupertate, Antonijvi-
giiijs » Pauii raptibus , Salo^nonis prudentia , Moyfis mititate fefe efferat. Ne-
que enim maiorum virtutes magis ih nos cum femine & la6le tranfcun t; quam
peregrinae, quas retuli, magnorum virtutes .
Vtigiturpropolitura ttiema claudamuB ; nil confertfiquis nobilisfitiiij
carne, nifinobilior probeturinmente. A fsecuii honoribus aninium auer-
tet, qui ex innocentiae fuggeftu illos deijciet; vt non mirum faniflus Hi-
iarius Gan. 3. in Matth. Memimjfemns , quia omnis fitculi honor Diaboli eH ne^
Ty gotium. Inquoitafeexercet, vtanimas ambientiumlucretur . Caueantau-
temquiadhonoresfunteue{li , neiureillisoccinatur , quod habet S. Ber-
nardus prsefertim ad Paftores : Et vos confufi esiis in a^ibus veftris , non ho-
norati , fed onerati dignitatibus veftris , quoniam Deusfpreuit vos . Parum tuta
culmina efTe , & illis timendura , vaiide probant, qu.ie narrat Corn . in cap. 1 1 .
Numer. ibi; Adrianus II. Papa, tefle Petrarchay nullumfupplicium maius de ho'
ftepojcebat, quam vt Papafieret . Pius V. PontiffanBus dicere folebat : cum effem
Religiojus Jperabam bene defitlute anima me£\ Cardfa&us extimui ; nuc Pontif.
creatusypene de^ero. Contrahonoresferauni':, quidehonoribus itafentic, 6c
culrainibus incipit effe maior,qui infra culmina fe verehumilitatis fenfu locat.
De
2C.Z - D,,J,.-,,A H, V. L 1. S.
DeAnulis.^Qap, X.
/\«
lAim eftfupra de Veftimentis ; modo dealiquibusad vfum > &orna-
tum corpomfubiungemus;&primodeAnuiis,."-' «•-'■' «
An:iquitas. Anuiorum \i\xm antiquiffimum efTe vei ex ipfa hidorh Moyfis Genef.
cap i8. verf.iS. apud quem ludas Tiiamari anulum pignoris loco dediflo
fcribitur, fideique feruandae pignus. Tradit quoque idem Moyfcs Gen.c.41
verf^i. Pharaonem Aegypti Regem poft foranij Regij interpretationema
lofepho fai^am, anuJum digitofuo aetradum, eiufdem lofephi manui in-
feruiffe ; non eum qui foJius ornatus caufa gerebatur, fiue quifuerithono-
rarius , fed qui fuent fignatorius > datus iJii tanquam Cancellario > ac intimo
Confiliarioj& Proregi admandata,& refponiaRegisobfignanda, &confir-
manda . Hoppingius de lure figilJorumc. 2.^.3. Fitetiam horum Anulorura
mentio Exod.c^j. verfazEfther cap.3. verf.io. &feqq. &cap. S.verfa. _
Daniel. c.d.vetf 17. i..Machaba:or.cap.6.verf.i4. ^
Anilis fecundum PJiniumlib.^y.PoJyd. Virg.de Inuent. Rerumlib.2.c.2l
fabula eft , quando Anulorum primordia a Prometheo coepiffe fcrunt . Et
quamuis a TroianiS) & aLaced«eraonijs ali; anulorura geftationem deriuent:
certoconftatanteea temporaexfacTa Hiftoria, quas omnes aiiarum gen-
tiuni annalesantiquitate, & fidei certitudine excedit i merito eius relationi
acquiefcere conuenit.
ziymm. Prima Anulorum Etymoneftillaab /^«particura fumpta, quia veteribus
Circum fignificat , atque ideo Vinculum , atque compedum , manicarumque
opprefiionem . Vnde Pythagorae Jymbolum, ar£lum anulum nos geftare ve-
tat, quodexD. Hieronymiinterpretatione, non efle anxieviuendum ad-
monet > cauendumque , ne nos in eam feruitutcm conijciamus, q\xx dura fit,
&incommoda. Pier. Jib.^d.hieroglyph.Abhac circularifigura fumptum_i
Anuli nomen; eadem de caufa & podici datum» Anum quafi anulum vocamus;
Becman de Orig. ling.Lat..in verbo Anus, Sic Annus a circuitu temporis no- Q
minatus, quoniamveteres/^«procircuitupofuerunt; veIabAnuIo> vt Var-
roniseft fententia.
M*utie! Materies Anulorum fuit aurum, srgentum , x.i , ferrum cum gemmrs inclu-
fis ; contra vero multi nulJas admittunt gemnias, auroque ipfo fignant. Gem-
mas vitreas in vulgi anujis notauit PJiniusJib.33. cap.6. quaruraetiamego
plurimasferuo.
pythagoy^ fri. Intcr Pytliagorae prseceptaquse fymbolaappe11atur,{memoriaeprodituni
ceptur^'. eft , nequisanulu Dei imagineinfiguitumgeftaret, quod Pythagor«effatum
aClementeAlexandrinoIib.j. Stromat.quafipr«ceptum, autconfilium fuif=
fe expofitum , quod a Moyfe iuffum fuerat; ne qua fcilicet imago adorandaj
effingeretnr; quoniara Dei maieftas, qu« inteliigentia tantum percipitur, vi-
lipendicenfeturjcum in materiacolitur, eaque magis, quain anulogefta-
tur; fiquidem conteptum parit, quse in proptu eft videndi confuetudo.Ncc
multum lamblichus difcrepat.vbifingiJlatimfymbola exponitIib.2.ad Sym-
bol. 24. At vero lib.i. de Vita Pythagora; ait, vetitumhuiufmodigeftamen, *-'
jie cui forteinlocum iramundum faciani>raaginemdeferrecontigeret.Quod
didicifTelamblichusexquodam more temporibus Tiberij Csefaris, vt re-
fcrt Suetonius in eius vita cap. 58- Cum reus maieftatis poftularetur qui-
cunque effigiem Imperatoris anulo impreffam latrinae, aut lupanari intu»
hffet. ^ :
imagimsir^ lUud ccrte Pythagorx documentum neque Grazcis probatura fuit, neque
ArtHits. Romanis; innumeras enimanulorumveteresgemmashodie videre eft, \tU
quibus Deorum imaglnes aliaue ethnica; fuperftitionis fymbola veterescx-
culpferunt .
Fre-
D E A N V L I
S. 269
Pliniusliinlorl.io;
^ Frequenter etiam anuli proferunt vultus Principum
cpiii 1 5. Gemmam comracmorat habentcm imaginem Pacori Regis, & Sue-
ton. inTiberiocap.58. Sapientia; quoque fed^atores hasrefum fuarum Ma-
giftros in anuUs palam habebant . Cicero lib. j. de Finibus in princ. aic : Nec
iamen Epicuri licet obliuifci , ciiitu imaginem non modo in tabulis nofiri familia^
rei ,fedetiaminpoculiSi .& in anulishabent . Geliabant quoquein anulis ima-
gines amicorum» Ouicl.eleg.6. lib. i. triftium . & egofane domi feruo gemmis
incifosSocratem) Platonem» & fimilcs Philofophos ; iicuteriamMagnum-i
Alexandrum» & alios Reges .
Sane Idolorum facies in his frequetiflimse funtjitem per Zodiacum decur-
rentia figna, licuti cataniitos, & merctriculas fub argumento Veneru, & Cu-
pidinu celatosarbitror; vtetiam penes meimagines Iouis,Martis,Mercurij,
Soiis , Fortunx, Serapidis, Cereris, Romas fchemate Militari gemellorum al-
tricis,& aliamulta Aegyptioriideliria.Sicuti & intermcos veteres anulos ex
ferro, ajre» argento adiedis gemmis diuerfimode fignatos ; quidara repe-
^ rirur ex auro puriflimo cura imagine virilis raembri contra fafcinos , vt voluit
Varro lib.5. de LL, feu ad procreandam fobolera , vt Ethnici credidere .
Amicorumfaciesformabant, vtipfosquafiinoculis femperhaberent; vti
de EpicuroCicerohb. deFinibus. Cornelius a Lapidein leremiam cap.22.
verf. 24. Alij etiampropriosvultus&effigiesadijciebant in anulis. Coraf,
ad 1,2.5. Scd vt obiter num.4.. de Orig. lur. Theodor. Hopping. dc lure Si-
gillorum cap.2.nura.94.
Militura in Anulis Scarab^us pidusfuit. Legeenim Aegyptiorum confti-
tutum erat, vcfortiihraus quifque Cantharon, ideft Scarabseura in anulo fcul-
ptumgereret;quoniamrinefoerainiseftilJudaniraal:itaLcgumiatoreinniie-
te, mares minime efFoeminatos cfre oporcere, qui ftrenue pro patria elTent
dimicaturi . Aidrou.Ub.4. de Infeift. capit 3. Bellatorumenira animieamaxi-
me rationc comraendantur , fi viriles fuerint , virorumquefit bella gcrere^ >
inafcularaque virtutcm &ferociam in Scarabxo cxpreflam habere, poft Ae-
Q lianum & Plutarch.hb.de Ifide & Ofiride, Pieriuslib.S.hieroglyph. Aldro-
~ uand. di^oloco,Hopping. didlocap.^.num.p^. Repcriuntur quoquepluri-
tnaeveteres.&diucrfimodsegcmraaeeffigieScarabaEorum, ac varijs hiero-
^lyphiciselaboratsequas Duccs ftre^uis beIlatocibustradebant,vt filo traie-
^o ab iftis ad brachia , fcu ad collum gcftarentur ; tradit Pign. fuper tabula
lfiacap.22.vt cft videre ex meo Mufaeo: etiani hic dclineatas, & apud alios.
D
Hifto-
CirijiiaviffiM
ioj.
^
270 D E A N V L I S.
Hiftorise, res gefia; & iimilia in anulis ; Seleuci ancJiora ad hoc adJucitur . ^
Appian. de Bellis Syriac. Hopping. di^fto cap. 2. num. 98 Syll^ anulus poft
deui(i^um lugurtham, lugurthje imagineminfculptam habebat. Plutarch. in
vjta Syll« & Marij . Valer. Max. lib.S.cap.i 5.
Inter omnes anuli fignificatusj & hieroglyphica prascipuu erat horaJnis in-
genui S77if«//«/w;indeHarpocratis ^ cuius effigies preffo obfignatoque orcj
filentij fignurahabet^ figillum in anulisgeftari fo!'tum a vetcribus, tradit
J^Iinius . Vt quoque in Anulo Fidei fignum agnofcebant ; vt in facro Tcxtu :
Dateanuluminmanueius. Pierius, Valer. Iib,56.& lib.41.Rub.de Anulo.
Neceffitatis Anulus apud Aegyptios habebat tefTeram ; apud illos enim ne-
ceftitas fub fpecie Anuli figurabatur , nodi fcilicet vel circuli, quem duo fer-
pertesin caduceoformabant, poft Macrob.Ub.i. Saturn. Pacian.lib.a.do
probat.cap.4.2. num. 22. ac etiam Nobtlitatis & belli-a virtutis continet
inyfteriumidemanulus; ficutietiam funt haftjc» vcxilla, phalera;, coronae
ciuicae. Pieriuslib.41. hieroglyph Rub. Nobilitas. Etapud Romar.oserat
anulus aureuspeculiare otnamentum Equeftrisordipis a plebediftinguens . "
Hopping. de lurefigiliorum diilo cap. nwm.1^6. & feq. Vtaliainnumerain
|i's hieroglyphica omittam .
Neque verovfum AnulorumrepudiaruPtChriftiani ; fioe qula hortatus
no^cii A^poHohsColoff.^^.Vt quicquidagimus, in nomine Dei agamus . Ac
propterea facris Symbolis manusfuasoperum efFedriccs cxornacas grfta-
bant; fiuc j vtperiljas, quasgeftamas gemmas in digitis, cxcitetur mcmoria
ad rerum Diuinarum meditationem ; adeo vt ex ijs operae pretium arbitratus
fii Clemcns Aiexand, Paedag lib. ^cap.ii. praefcribere aliquem termlnunLj,
intra quem contineretur ha?c licentia , prcmifcua quidlibetin anulis infcul-
pcndi : cenfetenimanoftrisredlegeri,non quidem idolorum facies, vel en-
fem, velarcum> velpocula ; multominusamafiost & amicas inueftes ; fed
Columbam > Pifcem > Nauim , veJ Lyram , vel Anchoram , vel Pifcantcs . Per
CoIumbamintellexitSpiritum fandlum ; per Pifcem prandium , cum appa-
ruit Chriftus difcipuiis, lo. 21. vel Conuiuium , xjuo quinque railiia virorurru Q
pauit, Lucag. per Nauim, vel Ecciefiam, vel vitam humanam: perLyi'
ram concordiam ; per Pifcantes Apoftolos > vei Baptifma ; videmus ctiaraLf
in gemmis Arcam Noeticam . Symbola nominis Chrifti , & Crucis ; & quod
hocidemfignum Chrilti folitum fuifletapponi in anulis Sponfalibus tradit
Card. Baroiiius in annum J7<&ibidem Spondanusin Epitom.nura.17. &in-
tercaeterosprifcorumChrifti4iJoruinfigiatoriosanuIos, lubens ego inter
mea cimelia vnum ex «re afteruo, in cjiiu c^latum eft prgefatum Chrifti {\^n\Xf
acetiamColumbacum Oliujerarao, Pacisfymbolum , quafiquod Chriftus
in mundum veneritmittere pa:em; eftquoque StdJaadiefta, forfan iuxta
illud ; Orietur Stella ex lacob , &c. Vt in delineatione hic appofita .
Cauit Soloii ex Oiogene Laertio , ne anularius figlllumj
anuli quem vendidifTet, feruarct , ad vitandas nimirum_.
fraudes, quae ex fuppofititijs anulis enafcipoterant;in
quo hoc noftro tempore anularij maximc aben ant, dura
&typos figiilojum feruant, & in propattilo habent , D
magnopericulo eorura> qui haec neg!igunt> & habet
Tacitus Annalium \.i6. Caium Petronium coaftas morti
proximum frcgifTe anulum , nc raox vfui cfTct ad fubcun-
dapericula.
Et h«c dii^a (int de materia , & for ma anulorum .
Nunc ad vfura-veniamusjjdicamufc^ue geftatos fuifTepIurcs anulos etlam in
vno articuIo>fcu digitp . Martial.Iib.,5. Epig.io. .
Sardonicos > Smaragdos > Addmantds , Jafpidas Vtt9
Vortat in articulo Stella SsUer^ meus ,
Multaf
D E A N V L I S. 271
j^ Multai m digitis , plures itt carminegemmas
I»uc/ties: ittde eH hdcpiito culta mamis.
Ideoque monuit Clemens Alexandrinus loco citato, non eflea viris anultita
. in articulo ferendum; iioc enim mulieris efTe» fed in paruo digito, atque adeo
inimaeiusparte coJIocandum. Aulus Gellius iib.io. cap. lo. inquitmorem
Romanum fuiflegeftandi anuIumin!digito liniftras manus, qui eft minimo
proximus} cui &anuiarisnonaeneftinditum ; extantautcm eiufce geftami-
jiisrationesapud Macrob. lib.^.cap. 14. quoniam in libris anatomicis vo-
lunt aliqui , neruum quemdam de corde natum pergere vfque ad digituni.,
manus finiftr^e minimo proximum ; quod derifuiiiabetur apud viros peritos ,
qui inquiunt nihil iiuiufmodi comparere in iiumano corpore ; vel pocius , vt
inquit Macrobius citatus , dicamus , quod in eo digito gemma anuli ab orani
laefione effet tutiiftma .
Diftinguebat etiam anuius ingenuosab hominibus feruilis conditionis;
_ ideoquePateirapud Lucamcap.i^.ait: DateAnulHminmanueius. JEtfuifle
•** aureum probabile eft, ex epift. D. lacobi in princ. cap.2. qui nec feruis» ne-
que libertis conueniebat: Libertinienim argenteo, feruiferreo vtebantur:
cum Scijsconueniretbeneficio Principis,vtnotatpraeter cseteros Lipfius
lib.ii. ele(ftorum. Quamuis confueuiflent prifci Ronuni in digitis annlos
ferreosgeftare, nobilitatrs&bellicasvirtutisinligne, vt audor eft Plinius
lib.33. cap.i. Vndeproptereaforteferrocomparantur a Daniele Romani
prxter alias caufas, quas Pererius & alij expoiitores aftignant. At vero deui-
^a Afta &au£toIuxuR,omauidepofitisferreis digitorumanulis, aureosac-
ceperunt, additis etiamgemmis, earumque plurimis .onerare confueuerint
digitis articulura ; vt iaro diximus fupra .
Anuiorum ius Libertotributum, vt fcripfit Vlpianus inI.io.?.ied &fi
iuf.fF. dein iusvocand. noneximitillumareuerentia, quam Patrono exhf-
beredebet: &hocearatione5 quiavfus anulorumaureorum beneficioPrin-
cipis tributusLibertinis, quoadviuunt, imaginemnonftatum ingenuitatis
Q praeftat, vt in l.i i. C. delur. anulorum aureorum .
Aeftiuorum , & hiemalium anulorum vfum , refert luuenal. Saryr. i.
Ventilet afiiuum digitis fudantibus aurum ,
Nec Jufferre queat maioris ponderagemma . \
De leuioribus anuUs elegans eft locus Martial. epigr.63 . lib. J.
Ver cuius digitos currit Leuis anulus omnes .
Natalitiorum meminitPerfius Satyr. i.
Et natalitia tandem cum Sardonyche albus .
Quia anulos quidem habebant, quos die tantum natali geftabant , feti alijs
donabant.
Dc anulorum munere Martial. epigr. 1 22. 1. 14. Cicero Orat. ?. in Verrem ^r,Hhrm
inquit : Sape enim noHri Impp.fuperatis hoftibus , optime Republicagejia, Scri- n„s .
bas fuos Anulis aureis in concionedonarunt . Et hunc anuli honorcm in often-
tatioMem luxus vertit luuenalis fatyr.7.
• Ciceroni nemoducentos
Nunc dederit nummos , niji firlferit Anulus ingens .
Lubetinhocargumentoreferre munus quatuor Anulorum Romani Pont.
Innocentij III. Richardo Anglix Regi, vt erga hunc eximium illius amoreni
commendaret, ex epift. 20 j. Regift. eiufdem Pont. relata in Annal. Eccief.
tom.i^.Raynaldi . Anno 1198. num.j2. his verbis .
Illuftri Regi Anglise.
Inter opes terrenas, quas mortalis oculus concupifcit, quaficariora defide-
rat aururaobryxum, & lapides pretiofas; hcetautemhis, alijfque diuitijs
excellentiaregalisabundet, in fignum taraen diledionis & gratise quatuor
anulos aureos cum diuerfislapidibuspretiofis tuae Magnitudini deftinaraus,
L 1 2 in
D
272 D E A N V L I S.
in quibtis fpiritualiter Intelligerc formam , 5c nuraerum , materiam , & colo- ^
rcm; vt mylierium potius, quam donum attendas. Rotunditas enim «ternita-
tem lic;nihcat, qu^e initiocaret &fine ; habetigiturregalis prudentia, quid
in anuli forma requirat,vt de terrcnis tranfeat ad cseleftia, de teporalibus ad
setcrna procedat . Quaternarius autem, qui numerus eft quadratus , conftan- * ♦
tiam mentisinfinuat, quajnecdebetaduerfis, ncc profperis eieuari; quod *
tunclaudabiliteradimplebit» cum quaiuor virtutibus principalibus fuerit
adornata, videlicetlullitia» Fortitudine» Prudcntia, Teraperantia. InteJ-
ligas igitur in primoiuftitiam, quam cxerceas in iudicijs ; in fecundo fortitu-
dinem , [quam cxhibeas in aduerfis ; in tcrtio prudentiam» quam obferues iiu
dubijs;in quartotemperantiamquam in profperis nondimittas. Per aurum
vero fapientia defignatur , quia ficut aurum praseminct vniucrfis metallis , fic
fapientiadonisomnibusanteccllitj Propheta tcftantC) qui zit^B.equiefcetjU"
per eim ^iritus fapientix , &c. Nihil eft quod magis oporteat Regem habere:
vnde Rex ille pacificus Salomon (olam a Dco fapientiam poftulauit > vt po-
pulum fibi commilTum prouide fciret gubernare. Porro fmaragdi viriditas "
fidem; fapphiri ferenitas fpem; Granatirubicunditas charitatcm; Topazij
claritasoperationem fignificat; de quo Dominus ait; tuceat lux vefira CO"
riim hominibui , njt 'uideaut opera veflra bona j &c. Habes igitur in Smaragdo
quod credas > in fapphiro quod fperes , in granato quod diligas , in topazio
quod exerceas; &devirtutein virtutem afccndas, donec DeumDcorunu
videas in Sion . Datum Romae apud S. Pctrum 4. Kai. lunij .
AnuhfigMtc. Adhibebant autem anulum ad fignandum» quicquid lubebat, vt abditum
'■y • efTet , fecretumque , nempe CeJlas , Dolia t & vtcnfilia , ficut & cpiftolas, ac
teftamenta; ideoquc Paterpluribusfilijshaeredibus infiitutis morienscla-
Dts, & anulum cuftodiae caufa maiori natu filio tradidit 1.79.^^. Pater pluribus
de Iegat.2. & quemadmodum dixit Scnecalib.6. de Bcnef. cap. i J. Anulis na-
f.ris , plufquam animis credimus. Quibus videlicet anulisad contra^usro-
borandos figna folemus apponere , vt cum aut teftamentarijs , aut matrimo-
rialibus tabulis , aut ftipulationum , pa<f^ionumque Chirographis illa figna-» r"
iniprimerent , id fe , quodanimodo Deo tefte, facere crcdcrent .
Dicebantur \^i Anuli Sigillarcs , Sigillarici), &Signatici, qui habent
charadera, formas, imagines . Hinc QjCurtius Iib.3. ait : Epifiolamque Ji-
gillo annlifui imprefampuluino, cui incumbebat,/ubiecit . Vopifcus in Aurelia-
no ait ; Vxori & fili<eanulum figillariciumi qua(i priuatus iaflituit . SicQ^
Fratcr ad Tironem 1. 1 6. ep. Ciceron. ait : Sicuti etiammatrem meamfacere me-
minh quA lagenas etiam inanes objignabat^ne dicerentur aliqu<e ittanes/uiJJe.lEo'
demfenfu Horat. hb.2.ep.2.
Etjigno Uto non infanire lagen£ .
ItaPlautusin Perfa.
Triparcos hominesvetulos , auidosj aridef »
Bene admonere , qui fa linumferuo ohjignant cumfate .
Etidemin Cafina .
Ohjignate cellas , 'referte anulum adme
Egohuc tranfeo in proximum admeam viciniam . D
Eft & celebris Hcrod. hift. de Anulo fignatorio Polycratis Samiorum Priu-
cipis, marifortunas pcriclitandse gratiamerfo > & in capto pifcerccepto.
Concrederchosanulosnon nififpedat^, &probataefidci homini vete-
resfolcbant: itamorientes, vel de vira defperantes . QCurtius lib. 10. do
Al^xandro Magno , qui fexra a decubitu die exemptum digito anulum pote-
ftatisiubendi &mandandi fummam,Regniqueh£ereditatem Perdicc«ded;t,
eoqucglifcentem amicorum fedauit feditionem. Sic rcfcrt Diohb.j^. circa
fin. Auguftilmp.anulusMecoenati & Agripp.t duobu5 [uis intimis confi-
liarijs conceflTus erat, imo & in vim fiiccellionis creditus . Ita & Suet. in Ti'
berio
D E A N V L I S.
275
A berio CT^qui dcficiens exemptum diglto anulum, quafi alicui tf aditurus pa-
rumpertcnuit.deinie ruriiiin digito aptauit .
Non folumadfignandum anulis vtebantur» verum eti^m addaudendum;
ficuticlaiies inferuiunt, vt inquit Tacicus Iib.2. A.'iiial in princ Irrrdeban-
tur & Gr<g:i comitest ac 'vilijfima vtenjilium anulo cUufa . In quem locum plu-
ra Lipfius: &depr«di£lis anulisin vlumClauium, dequibusplurimiin meo
Mufa2o,aliquoshic tantum delineatos propono .
B
Arrhavero, &Spon{ioanulointerueniente celebrabanturl.j.de Inftitor''
a£l Itera Sponfas anulo donatas luucn. fatyr.6. Deinde Adamas notifjimus , d^
d»" Berenices in digito faBiis fretiofior . Ec Tertullian. in Apolog. eapic.6. re-
prehcndens luxumfoeminaruminquit: Circa faeminas etiam illa maiorumin-
Q^fiitutaceciderunt,quamodeHite, qUiS fobrietatipatrocinabantur', cum aurum
nulla norafprteter vno digitoy quem J^onjus oppignorq/Iet Pronubo anulo . Quini-
morefert Plinius natural. hift.Iib.53. cap.i.FerreuraanuIum, ctimque (incj
gemma a fponfo fponfai raitti fua .'BCatcapud Romanos confueuiire , apud
quos bcllic^ virtucis quoque talis ferrcus anulus infigne erat .
Hinc B. Agnes apud D. Ambrofium inquit : Amlo fuo fubarrhauit me
Dominus meus lejus Chrifius . Ac fiin teftimonium inuiolat^ cnntinentias tra-
ditus eflet talisanulus; vt de egregio facinore cuiufdam Anglicae matronae
nominc Cxciliae refertur ex hiftoria Angl. Parifij in Ecclefiaft. Annalib.
tom.i 3. Raynaldi n. 1 3. Hasc , inquam , defuncto viro coram fan^fto Edmun-
do Cantuaricnfi Archiepifc. continentiae votum emiferat, Sc abie^tis mulie-
bribus ornamentis vitam magno virtutum exemplo duxerat;'moritura autem
fadta peccatorum confcfliione, Dominici corporis viatico munita » & extrc-
ma vniflionc delibuta ; cum eam Confeftarius refpexiftet anulum aureum in.,
digito detincntcm, dixit ancillis; deponite illico anulum illum > nemoriatur
Dfic adornata; ipfa verolicer fcmiuiuarefumptofpintu, ficloquiconata eit;
Abjit ) abfit hoc Pater ameyVt vnquam recedata m^ "^iua > vel mortua itle anu*
ius, quem ante tribunal Dei Jponfi mei proferam in tejlimonium inuiolatx conti-
nentitB:q'4atn ei per hunc anulum promji , vtrecipiamy quam pepigimus retri-
butionem: fcio cui credidi,quoniam nobilium amplexus pro ipfo cum optimis doti-
busrecufaui. Et fic manura retraxit» &recuruatodigito anulum, quemfamu-
lac attentabant deponere, retinuit; & ita fermoneracum vica cerminauic.
Difcretus vero ConfcflTarius tam yerba deuota? quam pium propoficum com-
mendauit.
De
274 D E F I B V L I S.
DeFibulis. Cap. XI. *
Voiiiam apudfereomnes sntiquitatum ftudiofos reperluntur Fibulae
aiitiqus > diueifis formis elaboratse ('quarum aliquas, quia sgo, & alij
hic Romae habemusj curaui, nec puto abfurdum, aliquid de eis dicere, cum
& illse ad ornatum etiam veftimentorum eflent.
Fibulaigitur rox origine Latina tefte loanneMeurfioabantiquoFlbo,
vel a Fidendo , vt refert lulius Scaliger; ^uaji findat\ illud, qiiod perforat .
VndeapudCoIumellam de Re Rufticaiib.i cap. 6 Rljulari dicituridem-*
quod iungi.
Anhiiciiomca. Fibulas diuidctnus in Archite£lonicam , & Veftiariarn , & Gymnafticam;
Vitruuiuslib. i. cap.?. &hb. lo. cap. 2. expreffememinit Archite^i^lonicae ?
eaq; vulgo Ferramentum eft , quo tigna coniunguntur, quod comprobafte
videnturnonnulli, quiConfibulam quoqueferrum dicuntjquolapides» & _
ligna coniunguntur inter fe : inde confibuIare> & affibulare , nempc Fibulas "
colIigare> vt apud Ifidorum , & alios .
Vip.aria. Flbula vero Veftiaria proprie eft ornamentum Cirguj* , qua per anulura
pars cinguli rerinetur ad veftemfubligandam. IfidorusdcOrigin.lib 19.C.31.
^odpedus faminanm ornat , 'velpalliumvirorutniti humerisi Cinguium in
iumhisfirmat . Et apud lul. Pollucem lib.7. cap. 1 3 . Tiiuica aperta Fibulis ciV'
ca humeros conneEiebatur . Aelianus Var.hiftor. lib. i. czp. u .Tunicarim ve^
ro eampartem j (jUiS efl ah humeris , "vfque admanus^ non confuebant ,fed conti*
tiiiis Fihulis aureis ; ^ argenteis confirinxere . Fibulam quoque effe vinculum,
quo mulieres fiuentem retroveftem fubnetf^ebant, in Vitruuiumadnotat
Philander; nec Lunulasin Senatorum Calceis aliud» quamFibulasfuiflre E-
burneas Lunse inftar corniculan tes , opinatur Alexander ab Alexandro die-
rum Genialium lib.j. cap. 18- & Gangrxus ad luuenalem hiyr. i.Lunit^a ,
fiempe illa ffuit Fibula in Malleobpedis eborea , JpecieLuna . Imo Arcadum_j
more lunatos , Plutarcho lefte , Patriciorum Calcecs declarat luuenalis q
fatyr. 7.
Appofitam nigrce Lunam fuhtexit aluta .
Talcm vero Fibulam nobilitatis olim extitifte indicem hoc Statlj verfu ha-
bemus .
Frimaque Patricia claufit veHigia Luna .
Eovideturfpe<5tare modus, quem eZonera Magius repetitMifcel.Iib.^.c^."
Fatricios in Vrhe calceosgeftnjie adornatos corrigiarum infiexione , ^forma lit-
lera.C. Nec aliter Galiicnus apud Trebell. )?o\\.Cali%as gemmatas annexuit .
De huiufmodi Lnnula in Calceis nobiliura : dixi fupra in cap.8. de Veftimen.
Fibula quoq; Capillitium continebat. Lucianus dialogodeDomo;«4//^«<t
TibutaiVelt<£nia comam diffiuentem coUigans. De hac Virgil. forte lo. Aeneid.
Fufos ceruix » cui laBea crines
Accipiti & molli fuhnedit circulusauro.
Vfushuius Fibul.-EexprefIitCorippuslib.2.
SuhfiriBaque finu veftes Diuina pependit D
Voplitefufatenus.
Flamines prajterea pro fua Diuinandifacilitate, infibulatos fuiffe, voluit
loannes Rhodius de Acia cap.j. Ex Varrone deiing. Latin. iib.4. ^cditi
tatio capitevelato era.tfemper , ac caput cinBum habebantfilo . Et clarius idem
Varrohb.j. deling.Lat. Eopr^ter Virgi-aes Vefiales, C- Sacerdotem puhlicum
introeat nemo; iscum e.it,fuffibulum haud habeat . Quamuis (uffibulujn hac in
loco videatur fubligaculum , Fefto tamen Eii Vefiimentwjn album , prcetfxtum
quadrangulum, oblongum, quod in capite Veftaks Virginesfacrificanteshal iant,
idque Fibida cotnprehendebatur . Vt put.a fub mento .
ife
D E F I B V I- T ^ ^75
Zon-
.^ Vfusfil/uk,
'eti3
veli
iex-
licw
rin*
)dus
erus
mil-
'fius
?rta
ydi-
for- Demitteri*.
erb.
treii
sar-
Vo-
latur
;tio-
UI1L*
Cum
fatis
ntia^
> ac
usin
. Vt
t. eX Deform»,
isdi-
ftincl«> vmcataiiicinv.* i^ . , ir e-
tiam forma quadrangulae, Equi , Hinnuli, Auis , Delphini} Cochlea:, dc An«
guium fpecie ; vt in delineatione a me hic appofita .
Vnustamenomnium vfus, idemque vtendimodusfuit: veramhuiufmodi
fibul^ fabricam > fic expreiTit Pancirolus : Inferiusi ^ externa parte gran-
diorem habebat acum cum areo, aut aureo filo, quo efficiebaturt vt illa abfque
vlla difficultate quafiflu^uans vagaretur,ipfiusprafertim cufpidein Canalicula,
qU4
c
D E F I B V L I S. 575
A FibuI5eporrovfumficd0cuitPancir0l.de Reb.deperditlspag 512 Co«- .
JideratJone digna eRFihulai qua veteres togam fubneiiebant , & quandotjueetiM
cingulum : Fibula enim fuperius annexa in Jinumfundebat togatn , inHar veli
vento inflati . Et mox ; Fada ejlpotiffmum in eum finem , vt togam f*pra dex-
terum hum^^rum cone^eret; in quodux illius partesfitbiedam acum in Cana licu-
lajlringehant : necenim adfuta panno erat Fibula ifedduas togiS partes adftrin*
gendo,non vero transjigendo fubneiiebat . ^hiapropter fltper Fibulam nodus
quidam con^iciebatur ex toga > qu£ cum venuftate j & elegantia dilatabatur .
Foeminarum ornamentisannumeratam fuilTe credic Tiiomas Dempfterus
Prudentiumfecutus, apud quem lib,2.inSym.in Mundo Foeminse .
Crinalis acus , Redimlcula, Vitta\
Fibula , Flammeclum , Strophium , Diadema , MoniU ,
Et PIiniuslib.12.cap.19. Keuehunt Vitrea , £n'.ai VeHes,Fibulas , cum armiU
lis, acmonilibus. Ergo negotiatio illa faeminarummaxime fde conflat .
Viris quoque ornamentoFibuljefuerein Mantellis, feu Penulis . Bayfius
B deRe Veftiana: ficuti &in Chlamydibus, feu Paludamentis, qu^op^rta
Fibulamdefi.ierabant. Hinc in Iib. i i.CodXi.FibulisquoqueinChlamydi-
bus vtantur ijs , qu<efjlo auro , & argento pretiofe funt.
Fibula ex ferro, orichalco,argento, auro, autquouismetalIo:Infimaefor- Demateri».
tishominibusproprlaerat ferrea; aenea, etiam ficreferente Fefto de verb.
fignii. Infbulati ficrijicabant Flamines proptervfum aris antiquijfmum ^reis
fibulis . Mediocris fortunae milites raanipulares in Baltheis , aut Phaleris ar-
gentea vtcbantur , donec Aurelianus Imperator ijs aureas indulgeret . Vo-
pifcus in Aurel. Ditioribus poftea Leonis Augufti decrcto concedcbatur
lurca ; Principibusfrequentior. Ita Didoni Aeneid. 4.
Aureapurpweam fubneBit Jibula veilem .
Quia &gemrais diftindas fuilTe » Aeneid. j.
Lato quem circumpleSiitur auro
'Baltheus,^ teretifubneSiitJibulagemma ,
fr EtClaudianus de Raptu Proferpinse lib.2.
Colle^te tereti nodantur lalpide veHes .
Fibulam Imperatoribus fuifle propriam.acin veftitulmperatoriopretio-
fifllmara. Ita Gallienus, vtin eius vita Treb. Poll.Gemmatisfbulis, &au'
reisvjutefl. E diuerfo Adrianus ex Spartiano fine auro ipfe Baltheum;.^
fumpfit, finegemmisfibulasftrinxit. Et in Gallieno Trebell. Poliio ; Cum
Chlamydepurpureatgemmatifquejibulisi^ aureis Roma vifus eH .
Fibul» aurea!> & gemmeae originem ex veterum facris procellifle , fatis
probabileeft; nempefupremoSacerdoti dileifli populi taIimagnificenti5L*
fub Myfterijveloadornatamimperabat Dominus: quodRegesdendefuifie.»
imitatos, penes quosdiufacrorum lus manfit, ac poftea Imperatores> ac
Primates, donec tandem crefcentc in dics luxu fingularisFibularum vfas in
communem tranfiret .
Etiam MortaliumprimiFibula , fiue fpina fibiveftesadftrinxerunt. Vt
dcvetcrumGermanorum moribusdifferens Tacitus: Tegumen omnibusSa-
D gum Fibula , autjidejit , fpina confertum .
Hifcc de materia prcemifils . Fibulje formam nouifl^e magis ad rera erit; ex 2)«/)
ijsaliqucccirculares, fiue anulareserantomnes varijs quidem icunculis di-
ftin£lJB, vnicatamenfermefiguraadarcum accedentes: confpiciuntur e-
tiam forma quadrangulx, Equi,Hinnuh, Auis , Delphini) Cochlea;, & An->
guium fpecie ; vt in delineatione a me hic appofita .
Vnustamenomniumvfus, idemque vtendi modusfuit : veram huiufmodi
fibulx fabricam, ficexpreifit Pancirolus : Inferiusy & externa parte gran-
diarem habehat acum cum<ereo, aut aureo filo, quo efficiebatury vt illa abfque
vlla dijficultate quaji fiuiiuans vagaretur,ipfius pnefertim cufpide in Canalicula,
qU4
form».
t
Jlxa.
Z76 D E F 1 B V - L I S.
Ud iii altsra Fihulte parte erat ; imprejfa . Et lulius Scaliger exerc. 329- de Fi- ^^
ula tra<ftans) eamloliusacus nomine exprimere videtur, dumait: Talisa-
aui cerea , velaurea > qua in anulo tranfuerfa tranfadigit corrigiam ad cin^uras .
Videre eit etiam inter cseteras measfibuiashicdelineatas , acus,cuianne-
xa elt Columba ad ornatum , vt inferuiat ad veftes, feu fimilia fubne£lenda_» :
jiequefane abfonumerat.a vcteribus variamfibulaefpec-emforman.modo
re£tus ei vfus conilaret ; non minus forniae magnitudinem immutantes , quara
fortun.-BconditiOjmateriaspretium, autingenij folertiatiguras. Vtcxlco-
iiibushic in apertoeft.
Tjhui^s^tma. Eftquoque aliud genusfibulaej quam Gymnafticam appellant,Cantoribus
& Conioedis prsecipue inleruiens : hsec fiquidem ponitur pro Circulo ae-
iieo> quo adolefcentulorum viriliafolent coerceri conferuandse vocisgratia,
quae ex Veneris vfu debilior reddi foletj & afperior. Corn Ceifus de Re Me-
dica Iib.7.cap.2J.ait; Infbulare cjuoque adolefcentuhs , interdumvocis , in-
lerdim valetudinis caufa > quidam cenfuerunt ; eiufquehdc ratio ejl : cutis, qu<e
fupcr glandem efi , extenditur , notaturque vtrinque a lateribus atramento , qua^
perforetur, deinde remittitur . Et paulo poft : Tum,qua Motafunt cuti, Jcu
fUum ducente tranfitur j eiufque fili capita inter fe deligantur , quotidieque id
fnouetur,donec circa JoraminacicatricuUfiant; vbi h£ confirmatd exempto
plo fibula inditur , qua quo leuior , eo melior efi . Sed hoc quidem fxpius inter
fuperuacua , quam necejiaria eH . Hiiic Martial. epigr.8. fic ait ,
Alenophili penem tam grandis fibula veftit ,
Vtfit Comcedis omnibus vna fatis .
Etluuenalis fatyr.6.
SoluiturhismagnoComcedifibula.funtqu£
Chryfogonum cantare vetent .
Porro Athietas etiam in Palaeitra pugnantes fibulam vfijrpalTe oftendlt
Martial. Ub 7. epigr. 8 1 .
CiEterum qu^ fuerit materia , & forma fibulae huic operi deftinatae > Cel-
fus fupra dicflus Mecallicam fuiffc ait ; \^uo leuior» eo melior . Et Martialisl.9. ^
cpigr. 28. , . '
lam Fddagogo liberatus , & cuius "
Refibulauit turgidum faber penem . .\
Circulnm quidem hancfuilTe aeneum arbitratifuntpleriqtie, yr fuggcfliiro
vidctur vctuslnterpres ad illud luucnal. fatyr.5.
NullUts Ftbuladurat ^ ^ <
Vocem vendentis Praforibuf . •
fihulam dicit Circelios , quos Tragcedit fiue Comcedi in pene habent . Et hxc
forma Circularis hujc vfui concinnior videtur fuifte ; fiquidem anulutn te-
nuiftimum, argenteum,aureum, fiuejeneumintelligit, item verfatilem>non
ponderofum.
AcceffiflTeprietereavelandisinguinibusthecam quamdam, vel eiusvicej'
Alutam ,ideft Pellem tenuem, acmollenbexMamal. lib.^.epigr.^^.
Inguina fuccin^usnigrafiat feruusaluta. -^
Et Amiculum hoc lolis vinlibusdeftinatumfatis explicat Ifidorus, qui Gyra- *-?
nafium ex eo didum refert, quod luuenes nudi exercerentur in Campo » vbi
fok pudenda operiebantur cin(flu , fiue lata zona , quae 'inde Campeftris di-
ccbatur, vt exThucididis teftimoniolib.i. 0//w in OlympiacocertamineathU-
4£ fibligacula circum verenda habentes, pugnabant . Et mox : JpudBarbarof &
Afianos pramiapugilibus yac iu^atoribus proponuntur, & hi fubligaculis in cer^
iaminevtuntur . Et Tujlius lib.i.oflfic.ScmzVorww quidem mos tantam habet
vetere d/fciplina verecundiam , vt in Scenamfine fubligaculo prodeat nemo . Et
ex hocindumento, ku fubligaculointelligitur Martialy.epigr.
Dum ludit media Vopulofpeflante PakHra.
Velapfi
D E F I B V L I S. 117
Delappi eH mifero FibuU > Verpus erat .
Locuscerre oblcurus» liadCelfiInfibulationemexaminetur;ctcnim cum a
fabro refibulari confueuerat.ab alio demitibuJanonpoterac, niliponderis
vi pelle attrita : vt confidcrauit lofephus Scaliger .
Et de Theodora luftiniani Imp. vxorc , pudoris fui in fcena interemptri-
ce.de qua Procopiusin Anecdotis, habenturhaec verb^ :S£peauteminocu^
listotius l^opulinuJabatur , <^ nuda erat in medio ; cum tamen fubli^aculo pu-
denda eius & inguina tegerentur . Inde ego ex meo Mufco hic dehneandas cu-
raui exarehominum figuras >qui Gibberi, capitibusacutis,ijfdemque rafis
&intotum raonftrofi infibuiati extanc. Qua; hominum propuduqui mo-
riones, miriones, & fanniones nuncupati» non folum in icenam induceban-
tur , fed etiam in diuicumaidibus ad rifum & ludibrium alebantur ; de quiT-
bu8 Arnobius hb.7. inquit ; Dele^ari slupidorum capitibus rafis .
B
loannes Britannicus in fui'? ad luuenalem Commentarijs Satyr,6. refert,
quodpraedidoindumento vtebantur nonfolum ad inguina regenda, fed e-
tiam vtHbidincm comprimerent . Admitcens prazterea ad hoc aiteram fibulae
fpeciem , nempe tenuilTimum fi um » (iuejeneumjfiue argcnteum>quodpraj-
putio ab vtroque latere fuper glandem perforato addebatur .
Caeteruro diuerfitate notabilis eft ?pud Strabonem Geogr. lib. 17. Infibu-
Iationismodus>quem iile de quorumdam Aethiopum mulieribus ita protu-
ht ; Armant etiam nndieres , quarum pleraque oris labium teneo circulo traie-
*J £ium habent . Eam conluetudmem hodie ad nares traductam habemus ex
piurimis Itinerarijs . Et Odoardus Barbofa tom. i. Itincrar. Turc. lib.i.c.2.
refertin Regno Narficamuherum nafo inaurismore Vnionem, velPyropura
perforatum pendere: viris inter Brafiiicas incolashoc eriam inlabroinfe-
riori vfitatura ex Purchafij itineraiio lib 12. capit.i6. & 20. Vetultiflimam
hanc fiiifrerationem ,quoque confiat ex facris iitteiis Prouerb.cap 1 1. Cir'
iulusaureus in naribus fws mulier pulchra , ^Jatua . Fthaec de Fibulis di-
ftafufViciant, de quibusetiamplurima fcripfit EraditifTimus loannesRho-
dius in DifTertatione de Acia , cui hcciam di(fta maxiineafcribo .
MorcmRoniaflorurafmfTeiam yidiraus." vt comprimeretur ieruorum 5c
Mm can-
i78 DE PILEO APVD ROMANOS.
cantorum luxuria, confueuifle iftos infibulatos habere: Ecclefiafticorum au- ^
temfenfuajirasquantum Deo difpiiceat.quorummunus elialari inferuiro,
AltiflimofacrificiaofFerre; idcoque Petrus Damiani in princ.ep. 6.tom i^
cxclamat; Tentamgenitalibusfacerdotum(vt ita loquar ) continenti<e fihulat
adhibe^e , &c.Ad comprimendam nempe eorum laiciuiam ; quoniam carnis
illecebr.-ein eminentioribusperfonisdurius vindicantur; ideoque caueantf
quibus h%c enunciantur .
De Pileo apud Romanos .
Cap. XII.
B
c
VM bon.mem. llluftrifsimus, Sc Reuerendidimus Dominus Franci-
fcus Vitellius Vrbinas Archiepifcopus cx fua Vencta Legatione attu-
liifet Romara congeriem antiquorum Numifmatum, quorum erat ipfeperi-
tifiimus Scinter c^terapraEbuifietmiliifupra delineatum numifma de foemi-
na exhibentc manu dextera Pileum fub Galba Imperatore .
Cumque incidiflet fermo internosdc eo , decrctum eft fuifle illudSym- Q
bolum manumifliionis, feu Libertatis conftitutaj: Pileus etenim quandoq;
pro libertate vfurpatur, & apud Romanarum rerum fcriptores feruosad
Pileum vocatos legimus, hoc eft ad libertatem . Cuius teftis eft Liuius lib.24.
Toflero die ferui adVileum vocati > & Carcere vin^i emiffi. Sueton. in Tiber.
SermfqueadPjleumfruHravocatisinSiciliam-profugit. Et ad rem noftranUi
maximefacitEmblema i jo. Andre.^ Alciati deLiberata Republica a Bru-
to , Caftio , & caeteris coniuratis occifo in Senatu lulio Cjefare ; ij ceu iiber-
tate Populo reftituta fabricari Numjfma voluerunt , in quo fculpti erant duo
Pugiones adiecflo Pileo: Pugio c£edempatratamomnino iignificabatjPileus
vero libertatem, Diolib.47.
Accipiebant Serui pileum rafocapite, cum manuraittebantur . Plaut. in
Amphitr. Vt ego hcdie rafo capife caluus accipiam Pileum . Coehus Sabinus l.C.
Pileati, & rafocapiteeranf, qui manumittebantur . Scribit Aurclius Vi<5lor:
Mortuo Neronefic cunBas Prouincias, omnemque Romamexultajfe; vt Plebs in-
duta Pileis manumiffionum , tamquam feuo exempta Dominio , triumpharet . Et D
Plutarch. in Flam. Et alij Pileati fequebantur triumphum ■
Habeo apud me aliud Numifma fupra effigiatum a praecedenti non mul-
tum abfimile , fed tempore fatis reccns , quod retuli ex Batauia ; ab eifdem-
que Incolis de eorum prsetenfa libertate vane exultantibus, in quo pileum-»
eftexculumadiefio verba IIBEKTAS.
DePiieoe^ud Eft quoquc non incuriofa altera quseftio, quam excitat Dpfius de Am-
K»m»nos. phiteatr. cap I p. Fuerint ne Pileo vfi Romani ? & quo temporc ?
Caput opertum, & fine tegmiBc haberi foHtum non aRomanis folum olim
fedfk veteribus Gr«cis, Germanis, & Gallis reperio. De Graecis apud
Homc-
DE PILEO APVD ROMANOS. 279
A HomerumnonCaufias , nonPileivfquammentio,abeodemqucritu eosab-
ftinuille referteiufdcm Interprcs. Quin Horatius in vita Hippocratis an-
xius , cur imago eius pilcata cernatur > idque alij ad Peregrinationes , alij ad
aliascaufas, quas vide, retulere. Atde Germanis, cirroseorum, nodofque
commemorat TacitusdemoribusGerman.-tegminanufqnam, Imo dcSueuis
clare fatis oltendit, pugnaire cos capite aperto, crinibirs religatisin altitudi-
nem quandara, &terrorera.- Galloscomatosdicimus eaparteintedos, &
plerafqueimoEuropaegcntes, dcmura apudParthos, vtnouura> Pileunu.
Martialisinuenit.
Fruftra lla»diti<e venitis ai me :
AdFarthos proculiteFileatos .
VidemusquoquenoshicRomae in TraianiCoIurana fcalptos efle Dacos
Pileatos.
Sed de P cmanis certius Jioc nobis eft ; primum Nummi omnes , vcteret
que ftatiiae ^ir. quibus cultus, & habitus prifcus ) fine tegmine feirper . Qui-
B bus ccrccrdantfcriptores, Siietonius etenim dc lulio Caefare refcrt .* Ux
omnibus hotiorhus illi decretts y nonaliutn hbentius, aut crebrius 'vfurpajje ait ,
quam ius Laure^ Corona perpetuogefianda, idque adCaluitium celandum. Q^ia
cerieaptior,&: fidelioraddiflimuiandum Pileusfuiffet.
Fuere tamen temporaquaedam>&homines>quibusius,& vfuscaputte-
gendi fuit . Tcmpora quinque, Sacra, LuditSaturnalia, Peregrinatio , Mi-
litia .
Nam Romanos dum facrificabant, capite fuifle velato , idque prifco quo-
dam ritu . Vt eft videre in Numifmatibus, & Marmoribusantiquis, &ex au-
^oribus,
In Ludisitem PileatosfuifTc RomanosexMartiall.
In Pompeiano teiiusjpefiabo theatro;
Nam Populo ventus vela negare folet .
Vopifcusin Carino. vbi lunium Mefl^allam,eiufqueefFu{ionem in Ludis acer-
^ be taxat ; Donatifunt ab Atrebaticis birri petiti, donati birri canvjlni .
^ Saturnaiibus etiam , pcr quos liberrimae Vitae dies > Pileus admiiTus> fignum...
Jiempe Libertatis . Martialis .
Permittisputo Pikata J? oma .
ildeni..> '
Dumque deeent nojlrumpilea fumpta louem .
Sed & Peregrinatio quoque Petalum fumpfit contrapluuiam, asftus, &
ventos. Ciccro inepiftolisdefcribcns Tabellarios iturientes ; Petafatos eoi
venire , f^ comites expe&are ad Portam . Sueton. de Aug Solis hiberni quidem
patiensi domi quoquenon nifi petafatus fub dio JJatiabatur . Demum nec mi-
Iitia Pileo exempta ; Vfque adprafentem <etatem confuetudo perm infit , vt om-
nes militesPileist quos Pannonicos vocant , aePelltbusvteretttur . Veget.
Fuere quoque homines , qui Pileo vtebantur ; liberti noua libertate do-
nati crant Pileati , vt diximu ^ fupra .
Dc Aegris hoc itemlicuir. Ouid.
Tx Arguat &- macies animum , necturpeputaris
Pileolum nitidis impofuijfe comis ,
Sed &Sen;busetiam Piieum tribuc.unt. VtrefertNIcephorusGregoras
cum morem cum Romano Imperio eciam Byzantium translatum , lib. lo. iti-»
fin. De capitis tegmine mos erat apudfitperiores Principes , vt ^tate prouefl^ores
Aulici Pileis vterentur , ferico teHis , luniores autem prorfus nudis ejient capi-
tibus .
Dcmum & Conuiux fuifTe vidcntur Pileati . Horatius .
Vtcum Pileolo foleas Conuiua tr.bulis .
Scd hunc habitum conuiualem de Pileo, & foleis non habemuspenesalios
M m 2 audlores;
230 DE PRISCOVSVSALVTANDISTERNVENTI.'
•au<t1ores : vnde magi? credendum Piieorum vrum in Balneis fuifle ; a quibus ^
cum exirent , eofdem aliquando retinuiffe etiam in mcnfa .
Supereit demum tertia qujeftio de Pileo . Qui mos Romanus de honort»
^^'ummTefe'. vcrfus digniorem capitc aperiendo , an id femper apertum ? Quam foluit
rendohmtrei clare piutarchus in quaeft. Komani , ficui obuiam faBi funt , cui honor haben-
dus^ ^fifortecaputvefieinieBate^umhabeant,tdreuelant. Hinc capitis
tc£lio , & aperitio Roniae ; Laciniam quippe togse in caput faepe reijcicbant
contraventum > aut jeftum, eamque detrahebant in honorati alicuius oc-
curfu. Piutarch. idemin Gracchis: Laciniam toga reijciens incaput . Inter-
dumcapite incedebant paliiolato, fed aegroti ; & delicatinon abfquefufpi-
cione luxus . Seneca de Mecoenate; Huncefie j quiin tribunali , in rofiris ,in
omni publico ccetufic apparuerit , -vt pallio "uelaretur caput . Et Petronius de^
mollilTimo Trimalcione : PalliococcinoabrafimincluferatCaput. Sueton. in_.
Claud. cap.r i.Ob 'ualetudinem gladiatorio munere nouo more Palliolatus prte-
fedit. EtQuintilian. Palliolum ficut fafiias , & focalia , fola excufare poteft
valetudo . ■"
Capuc aperuifTe Romanos in honorc habendo > ex Salluftio : Sullam in w-
^oria Di^/atorem > equo defcendere ; Pompeio vni adfurgere defella , caput ape-
nrefolitum . Item Sencca ; S; Confulem videro ? aut Pr^torem > omnia > quibui
honor felet haberi, faciam > equo defiliam > caput aperiam . Loquuntur quip-
pepraediifli de Militiaj autPeregrinatione, fcu quia decapite reijciebant
taciniam togaead honorem Dignioris . Et haec fatis .
chijtUnifAiu. Quoniamapud prifcos Romanos mos fuic in falutationibuscaput aperi-
^nnunetakan/. rC) vt vidimus : lubct non omnino extra noitrum argumentum adnedtercj;
ficuti Chriftiani nafcentis Ecclefia; confueuere falutantes, Pacemannuncia-
re . Hac illi voce in falutationibus vtebantur , falutem , felicitatem > & inco-
lumitatem precantes: vt viderceft: in eo» quod difpenfator domus lofeph
refpondittimoreturbatis filijs Ifrael) Genef. cz^./\-^.Pax vobifcum, noliteti'
mere . Et in lib. ludic. ig .Cui re^ondit fenex : Pax tecumfit ■ Quem morenu.
feruaiTe videtur Chriftus Dominus» fuos hac voce falutansj lo. 20. Pax vobis. q
Quinimo Scdifcipulos fuos hortatur>vthac vtantur falutatione dicens Luc.
10. In quamcumque domum intraueritis , dicite : Pax huic domui , &c. Et dt,
Jiac incolumitate fcifcitatur Dauid nuncium 2. Reg. capit. ,18. diccns:
Eslne Paxpuero Abfalon ? Et in pfaim.37. Non efipax offibus meis afaciepec-
catorummeorum. Eftautem omnium laiutationum amantiifima illa , quam_,
pnijcepit Dauid Nabalem faluere dipcns 1. Reg.2 J. Salutabitis eum exnomine
meo pacifice : & dicetis : fit fratribus meis , cb* tibi Pax > & domui tu£ Pax > &
omnihus qudcunque habesffitPax. Quibus omnibus locis integritatem &
incolumitatem iignificat> vt opponitur perturbato rerum ftatui .
De Prilco vfu falutandi fternuenti & Quare?
Cap. XIII.
^ D
Dlximus in prjecedenticapituIodePileo apud orifcos Romanos, nec-
non de vfuinfalutatione apudeofdem; niodo occafione fumpta in-
quiiamus quamobrem fternutamentahonoreprofequamur, Iternuentiquej
falutem dicere confueuimus. ,
CaroIusSigoniuslib.i. hiiior.de Regibus Itali,^> quaeftioncmfacilefoluit,
dumannumexequitur quingentefimum nonagefimum, quo anno Chriftia-
nam Rempublicam moderabatur Gregorius re quam cognomento maior, in-
quit : In dies magis pefiilentia feuiebat > ad cateros autem cafus , quibus homi-
nes foede pafiim abfumtbantur , hoc etiam mali accejferat i quod multi cum fler-
nutarent.
• DEPRISCOVSVSALVTaNDISTERNVENTI. 281
^ nutarent , alii cum ofcitarent i repente fpiritum emittebant \ quod cum fepiin eue»
niret') confnctudo indufia eji i qutenuncetiam obferuatur > vt iiernutantibus fa-
lutemprecando , ofcitantibusjignum Critcis oriadmouendo prafidium qusrerent .
^uibusrebuspermotusGregoriusadcxtera cAefiis ir^epiacula ypofteroanno re^
ligtofam in dieRefurre^iionis fupplicationem inftituit , atque fblemni pompafan'
3am DeiGenitricis imaginem extulit.
Sed in hoc haJlucinatur Sigonius.cum multis ante Gregorium feculis com-
pertafit confuetudo fternutamenta venerandi, L.Jpuleius, qui trecentiscir-
citer annis ante Gregorium fcripiit iib. 2. Met amorpii, cap. i y. commemo-
rat fternutamento detedum, apud Fullonis vxorem , iatuifre iuuenem marito
infenfum, Jiis verbis inqoit ; Interim acerrimo grauique odore fulphuris iuuenis
inefcatus atque obnubilatus interclufb ^iritu dijfiuebat , crebras ei Hernutatio-
nes commouebat : maritusi regione mulierisaccipiebatfonumflernutationis, cum-
queputaretab eaflernutationemproficifi; folito fermone falutem ei precaba-
tur , Qdcum iteraretur rurfum , acfrequentareturf<epius , rei nimietate commo'
B tus , qute res erat tandem fufpicatur , &c. Ex quibus verbis ; iolito fermone fa-
Jutem fternutamenti didam ; non ergo a Gregorij tempeftate indudtara con-
iuetudinem.
Petronius Arbiter ^ quem Tiberio Principe vixiffe famaeft^ in fatyrico
ludens de iuuene intra culcitram occultato inquit ; Gyton colleBion; ^iritus
iamplenus, continuoitafiernutauitt vt grabatum concuteret : ad qaem motum
Eumolpus conuerfus ) faluere Gytona iubet. Hinc videmus ialutem fternuenti-
bus imploratam quinque ferme f^cuiis ante Gregorium .
Tiberius Imp. dum curru vehebatur per Vrbem-, fternuenti honorem ha-
bebatipfe; fibiqueabalijsexigebat; refertPhnius in hiitor. Iib.t8.cap.2.
In vltima pene antiquitate AriBoteles, dum naturs caufas in Probleniari-
cls qu.eftionibusinusftigat fed 33.probIem.7.& 9. merito ait homines vene-
rari ilernutamentum, ac bene fternuentibus augurari, eaque fuper re fapitn-
tcrdefinit.
^ Nec iniucunde Gr^ecus Poetaludit in Procu'um homlnem prolixe , ac li-
beraliterfiafutum;vtquandofternuebat, nonimoloraretiibiDeornm opem;
nimirumnafus tamlongeaberatabaure; vt adeam fternutamentifonus non
nifi ahquantopoft tempore perueniret.fic ait lib.3. Fiorid.
A''^» potis efi Proclus digitis emungere nafum ,
Namque efi pro nafi mole pufilla manus .
Nec vocat ille louem iiernutans ; quippe ne audit
Sternutamentum > tamproculaure fonat .
Clarumeftigitur; moremlalutis implorandaefternuentibusexea comnio- c^uftfaiuta^
rientiumcalamitatetempore iVIagni Gregorij non prouenifte ;fed multo an- tionh ^tmuiut
te ; contra placitum Sigonij valuiile . QuaerendaB adhuc funt caufae , ad quas
huiufraodi confuetudo reducenda ? Ex quibus tres referam , nempe R,cIigio-
fa, Medicinalis, Auguralis haserunt.
Frincipio, vtexordiaraR^//'^/o//^, eafalutatio, quam fternuenti imperti-
mur, non falutis imploratio,fed veneratioeft, achonoris fignificatio, ficuti
D cum abuiosamicos falutareconfueuimus; hinc fternuentj affurgimus, caput
detegimus, reuerenter cum eo agimus, quae omnia venerationis funtargu-
menta. Refert NicoIausCadignus in vita Siluerij lib.2 cap. 11. deMono'
motapaso Irap. apud Aethiopas, a quibusmore gentis Princeps cum ftcrnuit
adoratur, &tantocIamore, qui adfunt concepta verbavenerabundi pro-
ferunt,vtqui agant in auiaproximifquecubiculisexaudiant, ac fauftas fa-
lutationes &ipfi clara voce congeminent , 8c illico qui verfantur in foro , &
domibus adiacentibus alios fimiliter inuitantes , & precationum verba pr.c-
euntes , per totam fimul Vrbem fternutamentum Principis illico celebretur .
Atquam obremhaec religio veneratioque prasftetur? dicunt quod fternu*
tamcn-
2 82 DE PRISCO VSVSALVTANDI STERNVEN-Tl. •
tamentnm e capite eft » nempe a prima partium hiimani corporiS) quse a vete- ^
ribusfacrofandahabita, ricuu& Pallase louiscerebro nata dicitur;quod
idem refert Ariftot, in Problemfed:.^^. prohl.y.his vcrhis:CurJiernutamett~
tum pro nutnine habetur, non tujfisl An quia de capite membrorummaxime om-
niumdiuino^ ex quo prouenitcogitatio , Juam duxit originem} Atqueexhac
fortalle caufatranfmiiTamad nosconfuetudinem fternuentem capitis hono-
re, ofEciofaque verborum appellatione venerari .
Altera caufa e Medicina petenda ; fternutametum efl^e cerebri motum ex-
pellentisfuperuacaneumhumorem adiumento aeris per nares attra^i; eo
autemfonum edere, quiaper anguftiasei fitexitus, vt volunt PhiloJbphi &
Hippocrates. Haecporrofalutaris expiratio cft, vtmerito fternutamentunu,
appeilet Ariftoteles indicium valetudinis di(fta fed.^^.probl 6. cuius cau-
fam ille inueftigans > ait , illo fignificari bene caput valere > & pofle conco-
quere: cumenim capitiscalorhumorem fpiritumque conuincit; tunc exci-
tarifternutamentumfolet. lllud etiam interracdicorum arcana abeodenij
Ariftotele ponitur, Aegros , affeftofque, & graui morbo decumbentesex- ■**
citandoseile, vt fternutent; id nifi valentefficere, eorum falutis ntillam_*
fpem fuperefTe : adeofternuere, ac valerefefeexcipiunt, ac confequuntur,
cuiuscaufaminueftigat Albertus' Magnus de Animal. lib.i.cap.8.Quorfum_*
igiturfternuentiPro/f/dicatur ( vt intelligamus eam vrbanitatem , qua fter-
nuentemfalutamus > lietitiae fignificationem eftfe, qua ei accidifTe aliquid bo-
nigaudemus, officiofeque gratulamur; adeo, vt nec vulgus ignoret cfFe-
ftum hunc efTe bonum e mala caufa ; idque Ariftotelem vidifTe dum loco fti-
perius citatoait: Homines perinde quaji bona indicium 'valetudinis , partis
cptimat atque in primis facra , ilernutamentumcokre, beneque fiernuentibus
dicere atque augurari .
Su[>crci\Auguralis caufa: & fternutamentum quidem inter Aitguraliafi-
gnafuifTe . Ariftotel.Iib. I. dehiftor. animal. lullius libr.2. dc Diuinat. At-
que fternutamento arcanam fignificationem inefTe aduerfus infidias , ac do-
los . HomerusinOdyfr. cumPenelopepoftrecenfitas iniurias fibi a Procis q
jjlatas, hasc addic.
— - An ne vides ad Jingula diDafonore
Sternutajfe mihi natum } ergo turba P^-ocorum
Cafi omnis , fednon incerta morte iacebit .
Necdefunt, quiafiirmentj fi manefternuifTent, ominofuroputabant, cre-
debantque irrifos fore ccnatus rei , quam eo incoepift^ent die ; contra ft fter-
nuiffent a meridie , feliciter euentura omnia fperabant ; cuius caufam inuefti-
gat Ariftoteles didtafeil.^^.probl.ii.Pra^terea exaudire addexteram par-
tem fternuentem, felixonienhabebatur , trifte adl«uam; fic Themiftocli
ante naualem pugnam facrificanti, ait Plutaich. in vita ; Clara ex hoftyijiam-
tnarepentefuljit, ^honum omen Jlernutamento a dextera parte datum efi.
Legimus etiam Socrati quidpiam agere meditanti ; fi dextrorfum aliquis forte
fternuifTet, laetum eare Socratem; folitum fuiffe conferre tunc fe ad agen-
dum: fx finiftrorfum Genioita fignificantereftirifreatquecefrifTe . [,Atque id
ntcllexifreCatullurade Aeme6<:SeptindoCarra.45. quam vt ad approba- D
Tionem dexteram referatur, dum ait.
Hoc vt dixrt amor, JiniBra vt ante >
Dextera Hernuit approbatione .
OmcnAnceps, ac medium etiamapud vetereshabitum fternutamentum-,;
nequc ex augurali difciplina plane patuifTe> profpere ne aliquid aut inpro-
fpereportendcret? refertfandlusAuguftinusIib.i.de Dodtr. Chrifti . Ve-
teresmanefurgentcs eleif^o ,fi dumcalceuminduebant> fternutamentum_»
obtigiffet, confeftim le(flumrepetebant, vt aufpicatiusfurgerent, infortu-
niumqueeo die forte fecuturura euitarent. Herodotus Iib.6. in Heratode*
Hippia
D
DE VARIO TESSERARVM VSV. 283
A HipplaPififtrati filio; hicdummilitesfuos in hoftilem terram fapienter di-
fponit, flerrutamento folito vehementiore dentem expuit » quem cum iulTif-
fet ex arcna fnllolli , ncc tamcn vfpiam diu irultumque conquiiitus appare-
rtt; fufpicars Hippias, inquit; Htecterranojtranonejt, miliies: necetmno-
h iifuhijcere vlla armorum "vi poterimus , fed tantum in eapartem obtinebimus ,
quantam dens modo excujlus tegit. Refert Ficnr, lib. cap.ii. Gubernator
Athenicnfiu claffis.quae in Corcyrx os dimicatura» vix Ibluerat e portu> cum
illeflernuentem quempiamex rcmigibus lortuito audiutj metu correptus
rcceptui canere ftatim coepit > rccepiffentque fc in portum , nifi Timoiheus
Imp. contempto augurio auguremmeticulofum obiurgaffetinquiens; Mira.'
vii } tot hominu miWbus vnum ejfe, cui caput humidiusfit. Ex his igi tur agnofci *
tnus Iternutamenium medij, ancipitifque ominisfuiffe; & mjdo fecunda-o
modoadijerfa prJcmonttralTe; quarecumex Augurum difciplina non appa-
reret, quaefaufia, 6c qux ominofa Iternutamentaforent; fallumeft, vt ve-
teres rem dubiamexiltimauerintboniseire verbis adiuuandam, atqueDeo-
T» rum auxilium fibi alijfque fternuentibus implorarent; vfque adeo vnius gre-
garii militis fternutamentum ad rempublicam pertinere arbitratje funt Grs-
corumcopiae, ac vtomenillud feliciter caderet precibus, votifqueaDeo
popofcerunt» vtinquit Xenophon in Cyro Minor. lib.3.
Superftitiofasfternutationesin hunc modum damnat Oiuus Auguft.fer-
mon. 68. /*. pperdice de Diuerfis , his verbis ; ¥ecit Deus omnia bona valde .
lUisveronon folumfacrilegas; fed etiamridiculas fisrnutationes confiderare,
& obferuife n^^lite; fed quoties vobis in quacunque partefuerit neceffitis prope-
rjfii,Ji7,nate vos in nom^ne lefu ChriHi , d^ Symbotum , vel orationem Domini*
cahm fidditer dicentes , fecuri de Dei adiutorio iter agite .
In Chriftianorum porro mores immigrauit hec precatio, retentaqueeft,
iion augurij , fed officij caufa; & vt ilii ai omen auertendura; fic nos omi-
numfecuriad falutemimpiorandam, officiofa h£c obfequia 5c falutationes
fapientius fanfliufque tranftuhmus.
^ De vario Teflerarum vfu .
Cap. XIV.
APVD prifcos Romanos plura Tefterarum genera in vfu fuifte, ex
quibusprascipuafuerc, rempe TefleraFrumentaria, Numaria, Con-
uiuaiis, Luforia ,Comitialis, Hofpitalis, Theatralis, Mi'itaris , de quibus
Reuercndiff. Thomafinus Aemoricrfis PraEful in fuo de Teireris Hofpitali-
tatis iibello cap. 1 6. eruditiftimc , vnde ego piura in prxfenti argumento de-
funpfi, ficut & alia plurimaab ipliusore eruditifi^mo fsepiusapprehendi .
Frumentaria igitur Tcfl^cra erat fignum quo exhibito vnufquifque fru-
mentum pro portiorc accipiebat a Pr ncipe , de quo luuenahs.
Sumwula nepereati quavilistejfera venit
Frumenti.
Et Perfius .
Scabwftm tefserula far
Pofs''det .
Mosfiiitapud Romanos menftruum diftribui frumentum in paupercs in^
cuiufqwe menfisinitio, fiue nonis, vtSuidx vifum, vnde idem 8c Annonas
deriuat ; hsec autem diitributio quoniam pcr Telferas fiebat ; quique eas ha-
bebit, ad diratoresfrumentidiuidendi ibat, munus ab Augufto inftitu-
tum;" quatuor enim virieranr, ijque exhoneftioribus, & qui autequinque-
nium Pr^turafunctieflfsnt, quod Dio notauitlib.j^. EtfiPraefedusetiam
Annonae
'Sumari* ,
2S4 DE VARIO TESSERARVM VSV. '
Annonae proprius,qui de aduehendo & adferuando in horrels fatageret.non j^
prcpriede diitribuendo frumento. Frumentatio igitur vetus Romae & ab
ipfo ctiam Senatu, qui arda annona quafi benignus Pater Plebis mifertus ,
friimentum aliquando diuifitmodico aere: accefferunt Tribuni, exquibus
Ciodius Amonariatn legem tulit,vt frumentumj quod antea Topulofemije £ritt
a: trientibus in Jingulos modios dabatur , GRaTIS daretur. Ita Afconius . Cre-
uiiTe autemfub Impp. iargiter hanc diftributionem, cum pluresadfcripti, &
claiTes ctiam inftitutae ad tranfuehedum frumentum. Fuit autem rumerus ac-
cipientium aliquando ad trecenta vigintimillia, fed Iuh'usC2sfar minuit, dc
quo Siieton Ex 'vigintitrecentifcjuemillibusaccipientiumfrumentum^publico,
adcentumretraxit . Sed Atiguihis deinde ad ducenta milHa auxit. Tiberius
etfiminime popularis} recenfet tamen inSenatu apudTacitum.* ^ibuse
prouincijs , & quanto maiorem ■> quamAuguHusreifrumentaria copiam a?ue6ia-'
r<?/. Ergo &in phires, ni fah'ar , diftribuendam . De hac verofrumentidi-
uifione & teiferisSuet. in Aug. cap.40. At ne plebs frumentationum caufafre-
^uentius a negotijs auocaretur > ter in annum quaternum menjium tejferas dare i>
ciefiinauit , r^c. Frumentum quoque in annon^g difficultatibus ipfe leuijjimo , ;"«-
terdum nullo prctioi viritimadmenfus eil, tejferafque fjumarias duplicaUit.
Hinc Ilidorus ; Tef.er^ funt quibus frumenti numerus defignabatut . Qiiod
quidemftpclmpp. honoriscaufafacere fohtos, ex Numifmate Neruje, in_,
cuius aduerfa parte eft modium menfura frumenti, in quo eiufdem fpicie hoc
tituio; VlEm VRBANAE FRVMENTO CONSTITO. S. C. Cumlimili-
busaiiorumlmpp.
TefferseNumariEE, quibus fummapr.«fcripta numerum rtpraerentarifo-
let. Dio: Domitianus Ad fuftentandam Ciuium -vjtam decies & quinquagies
centena millium erogauit , S- quofdam Senatcri/ ordinis delegit , qui agros eme»
rent, eofque egenis diuiderent . Coramune fere Imperatoribus TefTeras Fru-
mentarias, &Numarias populo dare.
csm:!Uis!es . CoHuiualcs fuiffe TefTeras conftat ex Lampridio de Antonino Helioga-
balo in hxc verba ; Sortesjane ccnuiuales fcriptas in cochlearibushabuit tales, q-
'ut alius exhiberet decem camelos,aliHS decem *nufcas, alius decem libras auri, alius
dfcemplunibij alius decem firuthiones,alius decem oua pullina, "vt vere fortes efet
^Jata ientarentur , quod quidem & ludis Juis exhibuit , cum & Vrfos decem >
(^ decem glires, c^ decem lahucas , & decem auri libras inforte habuit :primujq;
hunc moremfortis inHituit quem nunc videmus. Et infra,,^^ Populus tam libett'
ieraccepit, vteum pofiea imperare gratuhiretur .
luf^ia . ^^ Luforia teffera memimt Ouid. lib. de Arte .
Seu ludetj numerofque manu iaiiabit eburnos
Tu male iaHato , tu bene iaBa dato .
Et Martialis l:b. 1 4. epigr. 1 3.
Hic mihi bifeno mmeratur tejiera punfJo :
Calculus hic gemino difcolor hofte parit .
Etin hancfententiam lulij Capitolini verbain Aelio Vero; ?ofl conuluium
iufum efi teferisvfque adlucem. laciebant porro holce talos in fritillum, ideft
tiirricellam,velpjxidemcorneam : quale excEre extathic Rom^inMufso D
Equitis Francifci Gualdi Ariminen.
Comidaiis TefTeras infuper Comitijs adhibitas a fuffragatoribus , dum honoresdi-
ftribuercntur. Varrode Re Ruitica lib.3. cap.5. inquit: Cum h^cloquere-
mur, clamorjit in Campo : nos athlet£ comitiorum vna cum id Jieri miraremur
propter fiudia fnffragatorum , cb" tamen fcire vellemus , quidejjet , w« it adnos
Pantuleiuf Parra : narrat adtabulam , cum diriberent, quemdam deprehenjiim
tfjferulas conijcientem in loculum, et:jn ad Cctfulcm tra^um dfautoribus com-
petitorum .
HotfitaHs. Fuit antiqui nioris TefTeram Hcfpitalem dare Hofpitibus dimidiatam , in-»
qua
DE VARIO TESSERARVM VSV, 285
^ qua communi confenfu fymbolum quoddam infculpebant, qux quidem tefii-
monium crat contra^^lae amicitiae ; & hanc quicunque attulifTet ad hofpitem,
continuoagnofcipoflct &hofpitio accipitanquam amicus, &vetushofpes.
Hoc autem ius neceffitudinis ad pofterostraniibat, quafi iure quodam hx-
reditario , vt fignificauit Homerus 1.6. Iliad. loquens de Diomede & Glau-
co ; propterea TefTerara Hofpitalem diligenter aireruabant. Piautus in Poe-
nul. Aiil.s. Scen.2.
Bgo Jim ipjiisquemtu qu£ris P. Hem quidego audio ?
AG. Antidattite me gtiatum efie P. Si ita eH T^eram
Conferfivis ho/pita(em . AG. Eccam attuli.
P. 0 mi hoipesjalue multum , nam mihi tuus Pa ter >
Pater tuus ergo Hojpes Antidamas fuit .
Hdcmihi Ho^italisTelJera cumillofuit ,
AG. Ergo hic apudme HoSpitium tibiprahebitur .
TefTeraHofpitalis, fiueHofpitij fuit, quam Hofpites eorumque liberi fe-
B cum ferebant > vt facilius a veteribus & paternis hofpitibus agnofci pofTent :
Lu£latius. Gram. ad lib.7. Thebaid. Statij inquit ; Veteres quoniam non pO"
terantomneshojpites Juosnofcere, te/Ieram illidabantf quam illi ad hofpitia
reuerfiojlendebantproprio hofpiti \ vndeintelligebantur HoJpiteS :
Huius formam Euripidis Scholiafles in Medeam optime defcribit. Qui ho^
fpitesinuicerafierivolcbant, talum quemdam difcindebant in duas partes
sequasj vnamij, quihofpitium prsebebant fibi retinentcs; alteramdantes
ci > qui hofpes fieri folebat ; et fi contigifTet de castero , vti alter alterius ho-
pitium fubiret , producentes dimidium tali renouabant iura hofpitalia .
TalesinJneoMufaEobinasafTeruantur, ex ligno annorura diuturnitatSj
velut petrefatflo , quod efl Prune um filueftre fubiu tei coloris ; ac illas iun-
£taeformatotunda, & partc interiorc hofpitum norainibus infcripts ; quas
hic delineandas curaui.
VAS
0LWICE5A/CLAPHYR
CANl DIF/VANDRAE Mi:
MI
D K IVIl
LLENTMMESCOS
fafla, vtinfra_»
Ipfius vcro hofpitij fymbolum , fiue tefTeram apud Lingones fuifTe dexte-
ram narrat Tacitus lib. 17. his verbis ; MiJeratCiuitasUngonum vetereinjli-
■ tuto dona legionibus , Dextras hof^itij infigne . Huiufmodi tefTeram hofpitalem
-^ Dexters manusTymbolo lubens quoqueegoafTeruoin meoMuf«o,cuius
*^ typumin eruditorum gratiam hic cxpofui, expruno fylueftripariterfabre-
Teffera Hofpitalis accurate defcripta reperitur in_,
monumentis Danicislib.27.Olai Vormij Virgulaeero-
ticjetitulohisverbis; Bacillus eflquadratus trium^oU
licum longitudine i latitudine tertia parte pollicis , latera
quatuor charaBeribus infignitahabens exprundfyluejiriy
vt videtur fabrefaEius .
TefTeram Hofpitalem confregifTe dicebant , 'qui ius
hofpitij violarat; hoc eft, vt ait Erafmus i qui fibire-
Nn dicum
2Z6 DE VARIO TESSERARVM VSV;
ditum in domiim aliquani praecluferat. Plaut. in Cii{e]hr. Hkapudnos Al- **
ce/imarche cotifregiHiTeJferam. Infames vero habebanturtelleTullio Orat.
in Venem , quihuiufmodiamicitiam violabant,nifi prius illirenunciaffent,
vt inquit T, Liuiu"; lib.5. BelJi Punici fecundi ; Badium Ciuem Campaniare-
tiunciaphuiufmodiamicitite contraSi^ cum ^X^ri/pino Romano , prius quam
pugnaret contra eum . Hjcc autem fuit confuetudo Graecorum & Romano-
rum ; de qua Gr«ci & Latini fcriptores meminerunt .
loannes AlbaCarthulianusin luis Seleiflis facrae Scripturse Centuria 73.
inquit: Hanchofpitalium tefrerarumconfuetudinemrefpexifTevideturChri-
ihis Redemprornolter( &forfanea aR.omanisad ludaeos tran(ierat)pr3Eci-
piens Difcipulis apud Lucam 9. ScMatth.io. Nein pr^dicatione Euan-
gelij deferant Vigam fiue TefTeram huiufmodi: ac li dicat : Non obamici-
tiarn iure humano contradam volo vos percipere vid^ui necefTaria ; nolo vt
exigatis hofpitium , lyel vidum propter TeiTeram , cui hsc ex confuetudine
&iurequodamdebentur:non ergoferatis VirgamfiueTelTcramin via pr^e- g
dicationis , fed hofpitium 5c vidtus dentur vobis propter M e & Euargelium,
propter laborcra & operam ; d'gnus eft enim operarius mercede fua ; li enira
feminetishominibus i'pirituaiia> quidmirum, fi eorumcarnaIia,idelltempora-
lia metatis?Necrepugnat quod SaluatornofterChnltusapud Marcumc.5.
prsecipiat DiJcipulis , _ne quid tollant in via nili Virgam , non peram non pa-
nem, &C3etera: quoniam in hoclocopro VirganonTefTera, fedbaculus
intelligitur ) quo peditesnitifolent.vtex prccdidto Alba Centur.73.
rheairaiis . Theairalcm TeiTeramnonirccncirredicfiamcerfeojn entio cuius fre-
quensin lndis & theatris : fic de Ludis Stella. Wartiai.lib.S.epigr.yS.
Nunc 'veniunt fubitis lafciua mmijhiata nimbis :
Nunc dat JfeBatas tejpra largaferas, ^
Nimirum ludos tam celebres fieri iuflltin gratiam PrincipIsStelh» vt tefse-
rse ligneae ( expruno fylueftri vtforfan dixi ) niitterentur & fpargerenturio
populuin e loco fuperiorein theatrum Sfpropalam, quibus fignainrcriptSL.
erantferarum &aliarum rerum.quas editor cupiebat populolargiri ad ilium C
alliciendum , quae magno certamine legitime in omnibus ludis diripieban-
tur: quoritm pretiaexSueton.in Nerone referuntur his verbis: Sparfa d^*
popiilo mifjtlia omnium rerum per omney dies, Jingula quotidi^ millia auium,
cuiufquegenerismultiplexpeaus, Tejfera frumentariie iVeJlis , aurum) argen-
tum : gemma , margarit<e , tabuUpi&iC > mancipia , iumenta , atque etiam maU'
fuetce fera ^noui^ime naues , infulte , agri . Nota Infulas nempe Vrbanas &ha-
bitabiles domos : & Dio Calfius de eodem Nerone fimilia afserit : Omnia de-
hcatiffma, quahominescomedunt, omnia pretiofiffima -, equos y mancipia , effe-
da ) aurum , argentum , 'variam veftem , hac dabatperfymbola qujldam > C^ tej^
feras : Globulos etiamparuos infcriptos , vt quxque eorum erant , hos iaciebat in
populos , & re ipja mox dabatur > quod quifjue eorum in tejfera haher^t . Haec
de morefiebaot, fed alius alio iargius, parciufque pro opibus praebebat :
fane Titus Vefpafiani filius profufiffime in ludis , quos per centum dies iiij
dedicationeAmphitheatrifui fec;t . Dio Caflius de eo : Hedit & quadam r^
<vtilitatem, non folumvoluptntem fpe&antibus prtgbentia: namglobulosligneos ^
quofiam de loco fuperiorein theatrum iaciebat , qui fymbolum haberent , hic ali'
cuius efcuknti fillevefiii , alius argenteivaji-, aliusaurei, equorum, iumentorum,
mancrprorum > qua oportebat eos , qui rapuifent ,ferre ad Curatores tudorum, &
C^ ab ijsacciperequamque rem infcriptam . Et haec per illos centenos dies m*-
gna impenfatadta; vt necprofeiflomirum, cum Adrianus Imp.in adoptio-
ne Ceconij Commodimultain populumprofudifset perfimilesludos, &in
militem ; atqueCeconiuscuma?gro corpore vitalis non videretur , faepe A-
drianum dixifse : Perdiditnus quater mi/lia HS. quodFopulo t & militibusde-
dtmus . Qui funtipfi noftri decemmiJlion^s.
In
DE VARIO TESSERARVM VSV. itj
A ■ Infpargendis miflilibus verbcrafrequentia, &cxdes erant;ideoquepru-
dentinimusquifque.ait Seneca,cuminduci vider munera.fugitaTheatro,
& fcit magno parua conftare: nemo enim fugit exeuntera . Nouelia luftinia-
ni 1 o j . Infpar/tonibus iftis plebeij faBioJi .
TefTera Miiitaris erat> qua exercitus ex Ducis pr^cepto y vel ad aliquod
opus, vel adbchum raouebatur: vnde TefTerarij , Vegetioau£lore> erant,
quitefTeras per contuberniamilitumnunciabant; ita Seruius ad y.Aeneid.
// bello tejieram Jignum . Symbolum beliicum quo ad pugnas exeuntibus
datur confufioniseuitandae caufa ; eamque V^egerius duplicem facit , Voca-
lem &Mutam. Vocalis ea eft, quam hodie circitoresflagitant vujgo //«o-
mc, nempe fymboUim beliicum , quo focij miiites ab hoftibus dignofceban-
tar ; Cyri maiorisTeflerafuit ex Xenophonte lib.3. lupiter belli focius cb*
Dux : Minoris , lupiterjeruator y & ViHoria : eam fuifTe in caftris Caefaris nar-
rat Appianusl.2. VeneremGenitricem ; AWqmndo Felicitatem &Vifloriam au-
-j doreii Hircius: apud Netonem,Optimammatrem % Audoreft Suet. in Vita ,
^ cap.g. Primolmper^ die ^gnum excubantitribuno deditOptimam Matrem .
Pompeius Magnus elegitfignum : Herculem inuiBum , & alteriuuenis Pz>r<?-
tem: in Antonij & Marij exercitu Lar Deus {jgtiuan (mt , Seruiotefte ad/.
Aeneid. lu exercituSyll£/4po//o:quodidera elegit Brutusin Philippis>vt ex;
Phitarchoineiusvita; Caius Caligula Caflio tamquam molli fignum dedit
Vriapumy & Venerem, ex Suet. cap.jf. Seuero Septiniio placuit Labdremuty
SiCFenmiciMilitemus : Aurelianus, vt refcrt F.Vopifcusfignum exercitui
appofuit: Manum ad ferrum . Antiochus cognomentoSoteraduerfus Ga-
latas exercitum ducens (^gti\xmdcd\t,Benevaletey refert Cedrenus : fcribit
Vegetius lib.3. cap.j. nonnuUis fuifTe tefTeram , Deus nobifcum .
Mutae apud Turnebum Aduerfarior. lib.30. cap.3 5. duse memoranlur tef-
fer« Belh & Pacis, fcihcetlignea frufta, vel tabelljeiigneae quibus nomen..
Pacis& Belli infcriptumerat; CcPomponiusdeOrigireIurislib.2. £l_fa-
lius adCarthagine*ifes mi/Ius Legatus , cum ejfent du£ tejfra pcjita , 'vna Facis,
^ altera Belli , arbitrio Jibidato vtram vellet Bomam referre > vtramquefuliulit,
^ait: Carthaginenfes petere debere , vtramvellent accipcre . In hur c fere mo-
dum A. Gelliuslib.io. cap 27. ^Fabius Inip Rom. dedit ad Carthaginenfes
epifiolafn , vbifcriptumfuit , Populum Romanum mijijfe ad eoshaHam , & ca^
duceum Jigna duo belli & pacis . Et paulo poft . Marcus autem Varro non ha-
flam ipjam neque ipfim caduceum mijfa dicit , fed duas teflerulas ; in quarum
altera caduceum » in altera haHsfmulacra fuerunt incifa . Ad hoc argumen-
tumPacis& Bellifacittefsera railitaris» quje indicatforfan Fufcina tamqua
beliicum inftrumentum, acetiam Palma Pacis fymbolum ; quam hic vnacum
alijsfimilibusfabrefa£l's fiue exoffe, fiueexlignopruni fyluetlris, vt dixi;
Militares, Hofpitales> Theatrales, vel ad alium vfuraillae effent, ne a cupido
leftore defiderentur > hic delineatas proponiraus .
D
Cajterum quoniam Tefserae>non folu folitse eriit
darimilitibus, vt amici ab inimicis dignofceren-
tur; & hasc fyrabolanominabantur; cum armo-
rurahabitus, &fonusvocjs, idem mosvnusfit :
fed vt belli ne fiibreptio fieret; propterea fymbo-
la difcreta vnufquifque Dux fuis militibus tradere
cratfolitus; vt fi forte qnis occurreret j de quodubitaretur, interrogatus
lymbolum proderet , fi fit hoftis an focius ?
Ita quoque nafcentis Ecclefix temporibus quoniam multi pfeudopro- symUumA-
phetae>& falfi Apoftoli infurgebant falfam dodlrinara pr.^dicantes, adhoc poftohrum.
inftitutum fuitCf^ff^ajquodfymbolum nominatur, vtilliagnofccretur an veri
vcl falfi efTent . Ita Ruffinus Aquileienfis ex Coraentario in fymbolum : pro-
Nn 2 pterea
Ccnfit^erutio ,
Kummus.
ftcmia-, ,
Mcrutiu ,
2SS D E R E N V M M A R I A.
pterea veteres Pafres hoc ron fcribi membranis, kd retineri cordibus tra- A
diderunt» vf certum efset neminem hoc ex Jed^ione, quse peruenJre interdum
ctiam ad InfideJesloIet; led ex Apollolorum traditionedidicifse : difcefsuri
eroo ad prxdicandumApodoii iltudvnanimitatis &fideifue indicium com-
pofuerunt. Ifidorusde Eccleiiaft. oft.Jib.2. cap.22, Kabanus Maurusdeln-
ftit. Cleric. lib.2. cap. 55.
Adhocigitur, vt ex hoc Capitulo alicjuid nosprofecifsefentiamus. Vir-
tutistefseraminfenftbus noftns (ic feramus > vt docctfandus HidorusPelu-
fiota> & caufam adijcit Iib-4.epilii87. ^emadmodum mulier pudica cajii-'
tatis notas in facie geftans , eorim qui impudicos in eam oculos conijdunt^ expe-
Bationes repmnit, eodem modo pudica anima VIRTVT I S TESSERASitt
fenfibnsferens , eorum , qut tpfius pulchritudinem corrumpere cupiunt > fpesex-
DeReNummaria. Cap. XV. b
INter c«ters veterum eruditonim monumenta, quae immaniexterorunu,
hcliium barbarie cfiufcata ,&' vecordia firperitorum turbata remanie-
Tunt ; quorum nitor viroriim dccftiff moriim prioris , ncftrique faeculiarbi-
triofuit reddi tiw." & qu^e iam an te obfcura , ftc hodie explanata , vt nil ferme
curioforum induftriaefit relidlum. Rei nun mariae reftitutara cognitionenL»
potiflinmm a luf^o lipfio» & a lo. Rhodioreccgnolcit pofteritas, erudi-
Tiftlmo libello ipfius Lipfij pofthumo; nuper a Domino Rhodio in lucenu
prodito, Scamendis ptirgato » cui titulus: DeReNummaria .
In hoc argumento nosindagabimus.' quidNummus jPecunia» Moneta_,;
quando &a quibusinuenta? Ex prasdiif^is tribus nominibus quibus m.etal-
lum fignatum appellamus ; Nummi nomen a Gra^cis , aut Siculis efte tefiatur
Varro de L.L. lib.4. & PolJux 'ib.4. cap.6. inquit : Nummus 'videtur Roma-
norum nomen ef.e : eft autem Gracanicum eorum , quiin Italia > aut Sicilia Dores ^
babitarunt. ht addit audloritates kpichanri & Ariftotelis, in Tarentino-
rum Republica Nummum ab his dicipecuniamcum impreffa effigie Taren-
tis filij Neptuni. AGrjecisergo vicinisRomani fumpfere,& duplici M.etiam
fcripferunt: etfialij tamen aNuma nomen deriuant. Tranqu Uus eiusfenten-
tiaj audlf^r apud Suidam» qui vultprimuin Nun-.am Rcgem pecuniam e terro
atque aere fignafte apud Romanoa, atque ab eius nominc Numos did^os; quae
deriuatio vnicum M.approbat .
Vox altera Pecuiiia, quam natam fub Seruio Rege volunt; quod hic figna-
iierit^es, tcftePIinio hh.^^. c?p.^. Nota pecudum ,'vnde& pecunia ■ Etjclem
Plinius lib.18. czp.^^.Seruius Rex ouium > boum^ue effigiepnmum asfi^nauit.
Et Plutarch. in Poplit. ait, vetuiiiftimis nummis fignum Ou:s, Suis> Bouis
confpiciimpreftum . Et quod Thefeusapud Athenienfes, nummum Bouis
nota fignaucrit, vii PoUux & vcteres fcriptores teiiantur . Sed difconuenit,
quod pecunia;nomen ccmmunius &fortafTeantiquius eft;nec alitinde quam
apecudedu(ftum. Varro lib.4. de LL.Pecuniofus a pecunii magna : pecuniad D
pecu ; apafioribusenim horum vocabulcrum origo . Itaque quia vcterum opes
in pecude, aut frugibus, omnis res familiaris pecunia Iargiterdi(fta inleg.12.
tab. &in tit. de Verb. fignif I j.item 158. &222. & Coiumel lib.6. in prae-
fat. & D. Auguft.de Difciplin. Chiift alijfque. Paulatim tamen anguftior
eavoxfa(fta, & pronumerata fere pecunia> ideft nummis; quoniaminijs
prcecipue opes .
Monetaautem; quod figno, ftgnifue in metallum impreftis, de precio
raonenuir: atquehinc Triumiiiri Monetales, qui pecunioe flardas, feriundas,
praifedi erant: atque ideo Ariiiotel. Iib.5. EtJiic, cap.j.inquit; Numifma
nofi
D E R E N V M M A R I A. 2S9.
^ nott natura , fed lege eji . Hoc eft vim preciumque accepit a lege .
Sed noir.iiia quidem iita ; Res vbi 6c quando orla iit, qu«ro ? Antiquitus ow^e niiv>!/-
cnim eniptiones,acvenditiones rerumnon nummo, autmonera) fedrerum '"^"'"''
commutatione tantumagebantur» vt in Geneli cap.21. quod cum diflenfio
efletinter Paliores Abraiiami, & Abimeiecii. de puteo effoffo a feruis A-
brahara , inquit textus :Tulit iiaque Abraham oiies , cb- boues , rj- dedit Abitne-
lech. Ethocnon alia caufa, miiproemptione ioci, in quo feruiiili puteum
effoderunc; neque apud RomanoS) neqneapud a!ias nationesxris, autar-
gcniifignativlumfuiireaffirmat communiterlcriptores niii longo poil tem-
pore; quamobremrerumcommutatione mercimonium excrcere , neceffa-
riaqueinuicerareciperecoBfueuifre homines , teftatur Alexander ab Ale-
xandro Jib.4. Genial.dierum cap 1 ?. necnon in priori iilo f^KCulo bobus, pe-
cudibus, ferroj aere, auro, & argento rudi , atque inculto, & alij huiuf-
modi res coeraere confueuifle comperimus ex vfu Romanorum,& Maflilien-
Iiumin Africa teftaturprsediclus Alexander ab Alexandro.&traditHome-
■B rus 7..1!iad.inTroianaob(idioneGr3ecos non alijs profedonummisvinum
eniiffe, commeatumquereliquum, quamsercferrcpellibus, bobus, &fi-
wihbus ex hoftium praeda .
Dedit lafonides ducere vini milU lagenasy
Hinc vinum emebant comati Achiui >
Alij quidem dtre > alij autem ardenti ferro >
Alij autem pellibus , alij aittem ipjis bobus ,
Alij autem captiuis rebus pojuerunt conuiuium abundans .
<5uamui5 pellium , boumquc nuraifmata inteliexiffe forfan Homerum fua-
deripoffet; liquidem exmoneta,quce Bouemfculptumhabebat, atq;Bouis
vocabulo appellabatur apud Athenienfes & tale fuiffe coramercium» vt inde
etiamemanarit vetusprouerbium; Bouemhabetinore. Prohominepecunia
corrupto, teftaturPolluxlib.p.cap 6.dicens : Vetus autemerat Athenienjibus
Numifma, Bos appellatum , eo quodBouem infculptum haberet , Non imme-
/-• ritoigitur aliquisfufpicaripoteft, Homerum omnia Numifmatum genera^,
quibusincaftrisnegotiaagebantur, voluifferecenferiauro, argento, srcj,
ferro ,atque nomineBoum, & pellium; acpropterea.nequaquamanimalia
ipfa>fed monetasin fupraallatis carminibusindicaffe .
Fuiffe proptereanotifllmum vfum pecuniarumfacrje teftantur littersiiu
Geneft cap.23. vbi Abraham empturus argento agrum , ad vfum Sepulchri
in tunere Sar.c vxoris his verbis ; ^od cum audijfet Abraham , appenditpe-
cuniam , qu.tm Ephronpojlulauerat, audientibusjilijs Heth quadringentos f^clos
probatJi monet£ public£ . Qiiilocus , quamuis abfque dubio de moneta ap-
penfa fitintelligendus exilloverbo Appendit, non propterea negaturnu- /
merataquoque pecuniaconfueuiffe veteresnegocia agere: facra enimora-
culanoftranonfolum appenfam , fedetiam numeratam in iolutionibus pe-
cuniam tradunt : ^uadringentorum Jiclorum niimero Abraham ab Ephrone
agtumadfepulchriiusemijfefcribunt. Qnx tamen lolutio pretij pondere.nu-
meroque retinuiffe rp.tionem hnce probatur .
D Ac etiam in cap.^.Efther: Aman volensPopulum Iuda:orum perdere, (ic
Affuerum alloquitur : Si tibiphcetdecerne, vtpereat, c^- decem milliataknto-
rum appendam Arcarijs gazx tu£ . Sic pariter Iib.i. EfdrcC cap. 8. dicitur de
facerdotali cerario» quod abEfdra Sacerdotibus cuftodi.rcaufa tradituni_.
fuerat : Et appendi in manibus eorum argenti talentafexcenta , quinquaginta, &
vafa argentea centum , auri centum talenta . Si igitur pecuniaj , dum appcnde-
bantur,neqraquamnumerarentur,ledrudi maffaconiignarcturvalorillius,
diCcindum effctlacris oraculis appenfum argentum ad pondus fexcentorum
quinquagintatalentorum : fic^etiamlapud Eftherdixilfet Aman, fe publico
xrario praeftiturur.i argenti maflam ad pondus talentorum decem millia , non
vero
,290 DE RE NVMMARIA.
vero deccm millia talenta fe appenfurum Arcario regio: quibus liquido con- ^
jppenfoiiim- £^^j. ^p^gji„i, confuetudinem fuiffe Bon folum pccuiuam appendcre , fed nu-
msrstio pecunta
meraro
Qnodquidemaperte confirmatidj quod de aeregrauiRomanorum tra-
didcrunt fcriptores, dequo ita Feltus Pauli Diaconi . Graue ^es diflum y i
ponderc : quia detii ajfes ,J(nguli pondo lihra , efficiebant denarium ab hoc ipfo nu^
mero di^um ; fed Bello Punico Populus R omanus prejfus are alieno , ex fingulii
fiffibuslibrarijsy fenos fecit: qui tantumdemvalerent . Dicebatur igitur xs
graueaponderemonetse.quodfinguli afTes, quorumdecemefficiebantde-
nariumjmaximieflTentponderis, vniusnimirum libras; non taraen decem_,
serisrudislibrae denarium conftitucbant, nifi decem alfes numerarentur,
quorum fingulilibramaeris haberent.
Eamdempecuniam, qua: nuraerabaturapudveteres, eamdemetiam ap-
pendi.vt nihil in ea fraudis committeretur, iam vidimus: vcrum quia hsec nu-
meratio, atqueappenfiofieripotuiiTet metallorumfruftulis, qu^e nuUo ef-
fentpercufrafigtio,proptereahuiufmodifignatsmonetxinitia breuiter co- B
gnofcamus.
Ab exordio Romanas Reipublicae vfum fuilTe in negotiationibus folum.,
corijs Bouni nummorum loco voluit Alexander ab Alexandro hb.4.cap.i 5.
& cu«n eo alij eo argumento vfi , quod Numam Pompilium Scorteos affesin
congiarium Populo dedifse, velit Plutarch in Numa; ficuti quoque Lacedse'
monios al^quando Scorteo Numifmate vfos tradit Stobjeus ferm.42. diccns ;
fecuni<s Hudio Spartanum vacare turpe dicitur; NumifmatevtunturScorteo :
aurum , argentum , "vt apud quempiam deprehendi capitale efl . Similiter Senc-
ca lib.j. deBenef, cap. 13 inquit : Aes alienum habsre dicitur , &quiaureos
debet , & quiCorium forma publica percu/Ium , qualeapudLaceddmouiosfuit,
quodvfum numerat<e pecuni£ prajlat. Quibus teftimonijs prius ex Corijs
JBoum nummos publicofigno cufos fuifseprobabjle eft; quamuis alijveHnt
vfum fuifsc pecuniae ex didis Corijs folum in defeiflum aeris , argenti , non..
apudvcteres tantum, fed noftris quoque temporibusfcorteis quoque num- ^
misftipendiamilitesmeruifse, quod tamen non toliitvfum praecedentisfi-
gnataemonctasaureae, argentese, velaerese: eaetenim conditione excorijs
animaliumcufiahquandoafsesfuerc, vti) poftmodumpublico figno adva-
lorem , vel argenti redderentur : & cum primum cefsafset defedlus aeris , vel
argenti ,ccflauerit quoque omnino di(flus \{\\s monetajcuf» ex corio Boum .
SsgMtimimmi Aeris igitor primo fignati inuentum lano plurimi afcribunt. La(flantiu$
inuestor. pirmianus hb.i. dc falfa Religionecap. i^.inquit , quod fenexSaturnus a
iuucne louefilio vidlus, &fpoliatus Imperiofugitexpulfus, &injtahanu
nauigio veniti cum errafi^et diu, ficut refcrt Ouid. in lib. Faftoruni°
Caufi ratis fuperejt , Thufcum rate venit ad amnem
Ante pererrato falcifer orbe Deus •
Hunc errantem , atque inopem lanus excepit , cuius rei argnmenta funt
Nummi veteres fatis frequentes , in quibus cum duplici tronte lanus in al-
tera parte Nauis, de quibus aliqui penes me, quorum vnum hic dehnea*
tumappofui. D
Hoc
D E R E N V M M A R I a; 291
Hoc idem refcrt Macrobiiis lib.i. Saturn.cap.7. afTerens inhcnorem Sa-
tiirni Nummum primum in vfum : Hicigitur lanus cum Saturnum claf.eperue'
B fium excep^lfetholpitio -j & ab eo edoSius peritiamruris , ferum illum&rudem
ante fruges cognitas viBum in melius redegiffet ; regni eum focietate munerauit ;
tumpr\musquoque £ra fignaret y feruauit in hocSaturnireuerentiam > vtquo*
ttiam illenaHi fuerat aduedus, ex vna quidemparte fuicapitis ejjigies, ex aU
tera vero Nauis exprimeretur , quo Saturni memoria in ^ofleros propagaretur .
Sicuti &idem Ouid. Poeta fubiecit.
' Atbona pojieritas puppim formauitinare^
HoSpitis aduentum tejlipcata Dei .
Omnesergo nontantum Poet;£, fed hiftoriarum quoque fcriptores homi-
jiem fuiffeSaturnumconfentiunt) quireseiusin Italia geftas memorice pro«
diderunt,GraBciDiodorus, &TraiIus; LatiniNepos» Caflius, & Varro;
nara cum agrefti quodam modoin Ita'ia vita duceretur.
- Isgenus indocile , ac dijperfum montibus altis
Compofuit y legefque dedit : Latiumque vocari
^ Maluit, his quoniam tutus latuifet in oris .
Quamuis aJij velint, praedidlum lanum fuilfe eundem > ac Noe , & Saturnum
ipfum > quem etiam tradunt ad Latium appulifTe , & a filio laphet hac in Re-
gionc regnante, hofpitio exceptum ; illius igitur memoria , vtferuaretur , qui
anteribra Diluuij, pofterioraque viderat, arcaque fabricatahumanum ge-
nusaDiluuioredemerat, nummoscufos credunt; hcet Ouid. iib.i.Faftor.
Biceps caput lani ad anni exordia referat, coque noraine lanuariura raenfem
appeliaricredat, dicens.
lanebicept , annitacite labentis origoi
Solusde fuperis, qui tua terga vides .
Plutarchusin QuafrftionibusRomanisquaeft.^i.quamquam ipfenolitprxdi-
(ftumnumifmainpraefatamcaufaminfculptum; fed quoniam Vrbibus bona
legum conftru^io maxime fit necelTaria» ideo lani bifrontis imago» qui V'r-
bes moribus &legibusadmanfuetudinemredegit. Praetereaquoniam abun-
dantia eft in Republica neceffaria ; & ideo nauis in numifmate exprefTa, qu£
D per fluuios & raare abundantiam omnium rerum necefTariarum fubminiftrat.
Hasc Plutarchus . Sicuti etiam imago Regum & Principum monetis infculpi-
tur, vt fubie(flos videantur pafcere per conimercium , quorum cbntiiia inui-
giiarenondefuntpro falutecund^orum. CafTiodor.lib,6. cap.7.
Argenteum nummum primo fignatum apud Romanos dicunt aliqui Seruio
Caepione , & Gn. Sempronio Cofs. poft Attiliura Regulura : at vero Plinius
Iib.33 cap.j.fignaturaefre argentum anno Vrbis jSj. Q. Fabio Confulej»
quiilquc annis ante primum bellum Punicum; equidem ante vi^um Pyrrhuni
Regera argento fignato nequaquara vfos iiomanos» fcribit Phniuslococita-
to. Quiautem exauroprimusmonetara {JgnaueritPliniusibideraignotum.,
putat i
292 D E R E N V Al M A R I A.
putat; spudRomanostamennon antefignatumaurum, quam anno fexage- ^
iimo fecundo poft nummum argenteum, qui annus refpondet vigefimo ter-
tio Principatus Hyrcani in ludaea, quando nimirum Romani Numidas fubie-
cerunt.
Apud Ifraelitas multo ante fane monetam fignatam facraOracula tradut,
quam Romanum Imperium initiumhabuilTet; quinimo Cain primus Adsfi-
lius , cum pefTimum vitjegenusgeflifTet, ex auroprimum denarium fignauic
cx lofepho tradit Polydorus Virg. de Rerum Inuentor. Iib2,cap.22- ac etiara
monetse vfum extitilTe conftat apud eumdem lofephum hb.3..Antiquitatutn
cap.2. in quo , dum Ifraelitarum Duce lofue , & Amalecitarum pugnam de-
fcribit, de qua in Exod. cap.17. legitur relatio pradae . Multumenimar'
genti , c^ auri iti caBrisfuit repertum , cb* vafa <erea coquinaria > c^ efcaria , ma-
gnus etiam pecunid /ignata numerus . Sicli argentei etiam meminitfacer tex-
tus in morte Sar^^ vxoris Abrahae, vidimus fupra in cap. Genef^^. quibiis
in locis praeclare oftenditur nomine Sicli non rudes metalU fruftulos, fed mo-
r.etam fignatam figno publico intelligendam fore: led & adhucaureificli B
lignatihabemusvfuniin facrislitteris deferuoilJo, qui ab Abrahamin Me-
fopotamiani abiit, vt fiiio Ifaaco quaereret vxorem > dedit Rebeccje Inaures
aureas appendentes Jiclos duos , & armillas totidempondojiclorum decem. Quod
intelligendum, vt ficii nomine fignatam monetam accipiamus, alias enim in-
folens efTet , quod delicata pueJla decem auri libras circa manus , & brachia
ornatusgratia deferre volujffet . Et in i.Paralipomenon czp.21. Deditergo
DauidOrnan pro loco ficlos auri iufttffmi ponderis fexcentos . Siquidem folu-
tionesdebitorumnon folum pondere, fed etiam monetiE fignat» numero
determinabantur . ;..; :.;..'
Ferreae monet«apud Romanos, Grsecos, & caeterasnationesvruserat,
& hic eratnummus paruus, tefte Polluce hb.p.cap.^. dum ait; Byzantino^
fum autem nummus ferreus erat fic appellatus : ferreum autem numijmapar"
ttum erat , ita , vt loco dicendi, Eme mihi tria area, diceretur , Eme mihi triafer»
rea . Quemadmodum de Lacedsemonijs idem Pollux : Ferre^f. quoquemoneta
idem Lacedttmonij "vtuntur ingentis magnitudinis,/ed minimi "valoris . Ac etiam
apudjHcbraeos dicitur cap.i7-lib.i. Regum; Ferreum lance^t Giganfis Go-
liathfuiffeponderis fexcentorum Jiclorum ferri. Quod , vtique de valorefer-
reae monet^eintelligitur, non autemdepondere, cumimpoflibilefuifret, vt
tantum ponderis haberctferrura illudj quantum habebant fcxcentae librje
rudisferri.
cexfidnf.ii» . ^^ aliquid tandem profiCHum nobis ex vfu rei nummarise defumamus ; fit
fatis afferere quod effraenata pecuniarum cupiditas ad omnes humanae vitae
vfusprarfusinutilisreddatux: vt cleganter Martialis adScaeuoIam libr, i,
EpigrSm.
S/ dederint fuperi decies w ihi millia centum >
Dicebas , non dum Sc£uolafa6ius Bques :
^aliter 0 viuam 1 quam large ! quamque heat? !
iR ijeruntfaciles , & tribuere Dij . D
Scrdidior multo poH hoc toga > penula peior :
Calceusefi fariaterquei quaterquecute,
Dequedecemplurespmperferuanturoliua,
Explicat d^ ccenas vnica menfa duas .
EtVecentanibibitur f<ex crajfaRubelli:
Ajfe cicer tepidum confiat , ^ a/Je focus .
Iniuso faUax, atqueinficiatoreamus .
Aut viue > aut decies Scauok redde Deis .
Yerum hcd ipfum ineliusmultd; ac line fugtllationis felle^ fine jBgmento*
rum
c
DE RITV N V P T I A R V M. 293
f^ runi fallaci js, {ignificantiflimis verbis exprcflit Ecclefiaftes cap.5.his verbis:
Bjl & aliuJ malum,quod vidi fnb foley & quidemfrequens apud homines :vir cui
deditDeusdiuitiast(if fubftantiam , &\honorem , &>tihildeefianimx fitaex
omnibus qux dejlderat : nec tribuit ei poteHatem Deus , vt comedatexeo. Ma-
gnLum equidem Dei flagellum partis diuitijs non pofle> feu nefcire vti , vt vo-
luit Antiphanes apud Stobaeum tit.93.
Nunquam beatum credidi > quamtumlibet
Opulentum , qui repartanefciret vti .
Quinimoetiamaliquando mentemdeprauant diuitias, vt Menanderapud
Stoba;umtit.92.
Immodica diuitid , peteflate addita
Dementant hominem , quamuis fapientijjtmum .
Qui vero diuitias &bonammentempoflidet, hic beatuserit, vt idem Me*
nandertit.94.
Felix y qui mentem cum diuitjjs po£tdet ;
" Namque is fcit opibus vti reBe > atque ordine.
Diuitias ferre difce: pars fapientia eH :
^uia multis pariunt magnam inhoneHitudinem .
De Ritu Nuptiarum . Cap. XVI.
F,V I T mos prifcls tempotibus , vt qui vxorem du(flurus eflet, cam in ma- stipuhtio
trimoniumdatumiri fl:ipuIaretur,quicontra£lusl{ipulationum, fponfio
numque dicebatur fponfalia , vt ex Seruio Sulpitio , Neratio , & alijs refert
Gelliuslib.4. No(fl. Attic.cap.4. quod & Vipianus in 1.2. & j.deSponfal.
1. Sponfio D.deVerborumfignif. & ex Plautoin Aulularia Megadorum ab
Euclione filiam ftipulantem facit; M. ^idnuncetiam mihi de^ondes filiam
E- illis legibus > cum illadote , quam tibi dixi . M. Sponden ergo. E. Spondeo . In
Q^ Trinummo quoque Ly fi teles a Charmide itaftipulatur : Sponden ergo tuam
gnatam vxorem mihi l Ch. Spondeo , & mille auri Philippum dotis .
Ad eonftituendafponfalia nudus confenfus fufficiebat; cumque & abfenti ConfiHfut.
per Nuntiuni ,feuepiftoIamdefpondereturl. fuHicitl. infponfalibus D. do
Sponfal. In tabulas tamen Sponfalitiae conuentiones referebantur. Tertul.
lib. de Virg. Veland. Htg funt tabelU priores naturalium Sponfaliorum , & nu-
ptiarum . Quaetabulae fignatorijs eorum,quiinterfuerant, annulisobfigna-
bantur ; vnde luuenalis de nuptijs contrahendis ait ; Veniet cumjignatoribus
nu^ex . Apuleius Apolog. i i.Habes , cur tabuU nuptiales inter me y &Puden~
lillam non in oppido Jint , fedin Villa Vrbana conjignat^.
Arrhae a fponfo Iponfae dabantur, vr in I. fi quis officium D. de Ritu nupt. Arrhi.feui
cumfimilibus. Quia & annulus fponfiepignorisIocomiTtebatur, queraPro- ^'"-
nubumTertuU. lib. de Cultufoemin.vocat; Aurum nulla prdter vno digito t
quemjponfus oppignorafjet pronubo annulo . Dabatur annulus,ex Ifidor. lib.2.
de Diuin. ofllc. cap. i y . vel propter mutiiae dile<ftionis fignum; vel vt eodeiii
D pignore eorum corda nuda iungantur : ferreum vero annulum , eumqiie fine
gemmalponfae mitti fuaaitaterefertPliniusIib.^^.cap.i. &dehisvide, quae
late diximus in Cap. de Annulo .
Casterum quae .lerate fponfalia contrahi olim poterant, ex Modeftino I. iiu ^^,^,.
Sponfalibus D.de R.itunupr. quamuis aetas contrahentium definita non fit;
tamen fponfalia effici poffunt , fi modo id fieri ab vtraque perfona intelligi-
tur , ideft fi non fint minores , quam feptem annorum .
Poft contrahentium pubertatcra faepeiuftie, ac neceflari^ cauf^ non fo-
lura annum , vel biennium, fed etiam triennium, & quadriennium, tSc vlterius
trahuntfponfalia; nempe eorumdeni valetudo, vel mortes Parentum, aut
O o capi-
B
294 I> E RITV N V P T I A R V M. •
capitalia crimina, a«t longiores peregrinationcs , qiiae ex neceflitate fiunt .
DhUndiah Sponfalibus faais confequens erat nuptijs diem dici. nec teraere , aut
quolibet die nubebant , fed in ea re non leuem meniium , ac di^rum deleftum
habebant ; nouarum certe calendarura pofteros omnes dies a nuptijs habitos
alienos, Sex.Pomp.l.ia.fcribit . Menfis item Maius txPJutarchonuptijs
infauftus habebatur.vt ex Onid. J. Faft.
J^lecviduaUdiseademinecvirginisapta
Tempora , qua nup/it , nec diuturna fuit ,
Hac quoque de caufa , fi te prouerbia tangunt
Menfe malas Maio nubere vulgus ait .
Dies etiam alios> qui contrahendis nuptijs vitabantur, refert Macrobius I.i.
cap.i?. &Ouidius2. faftor. indicat Cicero adQ.fratremepift. ii, Pomp.
nuptias pridie Idus Febr. celebratas infaufto , & ominofo die . Sed & Salio-
rum dicbus feftis abitinendum a nuptijs idem Ouid. fuadet 3. faft.
Nuberefi qua voles , quamuis properabitis ambo ;
Differ, habent parud commoda magna mora .
Contra coniugio aptiflTimum efle id tempus,quod idus lunias fequitur,Ouid.
lib.6. faftor.
Hanc ego cum vellem genero dare , tempora tadis
Apta requirebam , qu<eque cauenda forent :
Tunc mihipoH facras monfiraiur lunius idus
Vtilis & nuptis , vtilis efie viris .
Tr,ius zmiru In contrahcndis matrimonijs tribus gcneribus vxores qu«{itas,Vfu,F^rf<5
iusvxom^ut. Coemptione: Arnob.lib.4-. aducrfus Gentesait: Vxores Dg habent,atque in
^"* ' coniugalia fcedera veniunt conditionibus ante quafitis , vfu yfarre , & coemptio-
ne genialislefiuli facramenta conducunt . Atque in propofito. de farris vfu in-
quit Plin. lib.18. czp.^. ^in&Jacris nihil reijgiofius confarrationis vinculo
erat , non £que nuptafarrum prjferebant . Et Apuieius l.io. de Afino » Mrf-
irimonium confarreare , dixit .
DeRitu Coemptionis, Boethiushb.ii.Corament. ad Topica Ciceronis Q
fic ait ; Coemptio certis folemnitatibusperagebatur : & fefein coemendoinuicem
interrogabant: vir ita, anfibi mulier mate*fam. effe velletl illa re^ondebat velle :
item mulier interrogabat , An virfibi Paterfam. efie velletl illereffondebat velle:
itaq; mulier in viri coueniebat manum,&' vocabatur ha nupti£ percoemptionem ,
& erat mulier Materfam . Viro locofiUa . Cui interpretationi accedit Ifid. Ij.
EtymGell. l-i8 c.6.. vnde nonmiru, Nuptiask Modeftino Diuini,&humani
luris coniWionem definiri , 1. 1 . D. de Ritu nupt. & a Gord. in I. aduerfus, C.
de Crim. expil. hsered. Vxorem reiDiuinx , & human^fociam appellari .
C.^terum de Vxorum vfu quserendarum , videtur formam indicafiTe Cice-
ro, dumFlacci partestuetur.
Vfu partas, ac quaefitas vxores eas fuifTe , quse matrimoni; caufa in do-
nium abfquecoemptionisfolemnibus dedu^lse, totovertente anno cum viro
adfuiffent; quas poft id temporis ex 1. 1 2. tab. in manu, mancipioque viri fue-
rint , quafi vfu.ideftpoffeftioneviromancipatae: vfum enim pro pofleftk)-
ne veteresdicebant, atque legitimumfuifie modum adipifcendorum domi- *-'
norum , & praeter luris ciuilis aucflores , teftis eft Horatius .
S; proprium efl ; quod quis lib ra mercatur , & <£re ,
^^damficredis confultis mancipat vfus .
Etficuti resmobilesannopoflefr.rpolTeiTorisfiebant; ita mulierem,quas cum
viro vnamatrimonijcaufa anno inte^romorataeflet, ei vxoremcumre, &
effe^ii partam, conciliatamque fuifle fufpicari poflumus, dummodo talis
annui vfus trinoilio perfet^o a viro yxor non abnoff^auerit , quia tunc ex le-
ge 12. tab. interrumpebatur vlus. referunt Macrobius, & Aul. Gellius ; Ex
earumveromulierum, qu* vel inmatrimonio , vel inconcubinatupromi-
fcue
•DE RITV NVPTIARVM. 29$
A fcue haberi potcrant > ex dcftinatione anirai eoruni , qui eas habebantj pen-
debat.
Nuptiae antiquitus nonnifi captatis prias Augurijsfiebant; fic Tacitus de DtMiisuujt.
nuptijs MeffalinEelib. 11.& de Neronis cum Pyrhagoraconiugiolibr.ij.
agcns, vtrobique aufpicum adhibitorum meminit, Cicero pro Cluentio : Nu-
bit Genero Socrus nullis aufpicibus , nullis auOoribus ,/unefiis omnibus . Luca-
nuslib.ii. BelloPharfal .
FignorA nulla domus, nulli coiere propinqui ,
lunguntur taciti , contentique aufpice Bruto .
SymmTichusMh.j i.epAl. SororemPompeiam olimviro maturam te aufpice in
manus optat accipere . Seneca in Troade a£l.4. Scen. i.
^uicumque hymen funeflus > ilUtabilis ,
lamenta , deHes, fanguinem , gemitus habet;
Eil aufpice Helena dignus .
Etlate ad Rofinum Paralipomena lib.^.cap.57.
B His expofitis, ad nouaj nuptac veftitura , ornatumque tranfeamus : ac vt a oeornatuffo»'
verticeincipiam: feniscrinibusornari folitumfcribunt, ficuti Veftales vir- ^* '
gines ornabantur ex Sexto Porapeio. Celibari praeterea hafta» quae in corpo-
re Gladiatorio ftetiffet, nubentis caput eodem audlore comebatur ; vel quia
matronxin lunonisCaritistutela effenti vel vtfortesvirosominarentur, &
alia huiufmodi , refert Plutarchus in Romulo , & de taii more Ouidius 2. fa-
Aorum .
Nec tihit qu£ cupida matura videbere matriy
Comat virgineas hafia recurua comas .
ArnobiusIib.il. aduerf. Gentes inquit; Cum in matrimonio conuenitis y toga
fiernitis le^ulos t &maritorumgeniosaduocatis, nubentium crinem celibari ha-
Jlamulcetis . Coronadeinde redimiri nouae nupts confueuerant. TertuII. de
Corona militum. Coronant & nuptiaSponfas . CatuU. de nuptijs Iulije,6c
Manlij .
^ Cinge tempora floribus
Suaueolentis amaraci .
Et Lucanus de nubente : T urritaque premens frontemmatrona Corona .Tex-
taTunicanouaenuptiE induebantur» Plin. lib.18. cap.48.ait: ^od quidem
exfelici textricis coniugio in vfum venijie non dubitojcuius memoriam boni omim
nis caufam nuptialibus ritibus nouas nuptas vfurpaffe conHat .
Cinguloinfuper nupta cingebatur, quod vir inledofoluebat, facflumid c\nguhmntu&
cxlanaouis. Scx. Pomp. fcribit, quafi vtvirfuusfecum viniftus ,cin(flufque "«/'■*•
eflet . Circulum id Herculano nodo iundtum , vir ominis gratia foluebat , vt
fic ipfe felix in fufcipien dis liberis eftet, ficut Hercuies fuit , qui LXX. libe-
ros reliquit . Inde CatuU. in nuptijs lulias, & Manlij .
Te fuis tremulusparens
Inuocat ; tibi Virgines
Zonula foluuntfinus .
Et idem ad lanuam ait ; ^od Zonam poffet foluere Virginem . Et Ouid. iiL.
D epift. Phyliidis ad Demophoontem .
Cuimea Virgiwtas auibus libatajtnifirisy
Cefiaque fallaci ZonareuinBa manu .
Cingulum feu Zona ifta virginea , quam maritus prlma no^le diffoluebat ,
Geftus fine diphthongo nominabatur ; quo Venus Martem , & Juno louem
fibi concihabant. Martial. inepigr.i;.Iib.6.
Vt Martis reuocetur Amor , fummique Tonantis ;
A te luno petit CeHon , & ipfa Venus .
VndeCeftus dicitur communiterCingulumfponfas, quae legitime matrimo-
nium conu^ahit, aliter taleconiugium Inceihs nominatur, cuicingulum illud
Oo 2 iufta-
296 DE RITV NVPTIARVM. ^
iullaruw. mipiiarum non adhibetur : Papianus in I, fi adulterium D. adl. lu- f^
liam dft adtiJter . Ab iiac Ci ngulorum repiicatione lunoni , quae coniugalibus
foedcribusprteffecredebatur, Cinxi£ cognomeninditumeft , vtex Sext.
Pomp. & Arnobius 2. aduerf Gent. ait; Cingulorum Cinxia replicationi .
Et Statius in Syluis ; Dat Imo verendwvincula y & injigni geminat concordia
t£da . Vnde Athenis templum lunoni So/«?2o«<f ftrudtum legimus apud Pau-
faniam &aIios, in qua fufpendebant nouse nuptae zonas, quas foluerant
fponli ad illas ingrefti . Ad quod aJlufiffe videtur Propheta Baruch capit.6.
verf42. Aiulieres autem circumdata funibus in vijs Jedent. ^c. Ideft, vt ex
Herodot. libi. interpretamur; foeminseadaedes Veneris zonis prxc'ini\xt
quibus virginitatemprofeftie, hofpitibus ad Deae fanum aduentantibuspu-
dorem proitituunt . Apud fcriptores fafciam pudoris virginei fignum fuilTe*
reperimus; quandoque etiamCaftitatisconiugalishoceft tidei intemerat»
ergamaritum; vt inphlm. 4.4.. jJlititReginaddextristuis in vejlitu deaurato
circudata varietate . Et iterum ; Omnis gloria eiusfilidKegisahintusinfimhrys
aureis . Hoc eft vt exponunt, in fafcijs aureis : quaii fignificare velit > omnem B
gloriam cailse fponf^e non elTe in externo cultu fitam , fed intus in Pe<^oraIi
fafcia, hoc eft infidelitate coniugali, quam fafciareprasfentat. Quod in foe-
minisFafcia, idem in viriseadem apudJumbos religare> vt Chriftusadmo-
net apud Lucam cap.i \.^int lumhiveUri praciniii, & lucerna ardentesin
manibus vejlris . Ideit ne fidem iidftridlam Deo violetis . Porro fponfae fafcia_.
pe^oralis biftina a fponfo dono accepta» ipfam admonebat fidei coniugalis
atque puritatis, vtfcilicetmammillas> quae cordisfuntdiuerticulahoceft
afFedusfuoscontinentia , coerceret, fequ3 mundam fponfi toro conferua-
ret. VtLatius VvillalpandainEzechiele.n tom.i.part. i. cap. 16.pag.187.
coUat.i.
Praetereavtadpropofitum reuertamur: lunoni quoque nubentes facra-»
facientes fel cum reliquisvi(flimarumextisnon porrigebant, feddemptum,
& diuulfum abijciebant ; myitice fignificantes omnem bilem , & amaritudi-
nem a nuptijs abelTe oportere , ex Plutarcho rcfertBrixonius de Ritu nupt. /-•
Plutarchusquoque, &Macrob. 11. Satur. cap.i2. voluntlunium menfemj
propitium contrahendis nuptijs, vt diiiinuis hunc a lunone denominari
quod etiam refert Beda lib. de ratione temporum > Cenforinus in Hb. de die^^
natalicap 18.
lugura contrahentibus matrimonium imponi confueuerat> Seruius , 6c Ifi-
dorus commemorant, vt etiam Plautus ex Curc illione ; lam ne eafert lugum}
quemadmodum etiam Horatius : Nondum fubafiaferre iugum valet ceruice .
Velo obnubi folita noua nupta , cum ad virum deduceretur , Tertull- dc^
Virgin.veland. ait : At quietiam velata advirum deducuntur , Vnde nuptia-
rum nomen dudum efte,omniumGramaticorumfertopinio:nubereenim-,,
& obnubere prifcis velaxe , & operire fignificabat, vt Sext. Pomp. Nonius
Marcellus , & alij notant . Quo in fignificatu Arnob. Iib.3. aduerfus Gentes,
hoc verbo vfus eft > inquiens > Qiiod aqua nubat terram , appellatus cogno-
minatufque eftNeptunus: Velumautcmid, quonuptsecaput operiebatur
Flammeum appellabatur, Martial.ii.epigr. D
Flammea texantur Jponfe : iamVirgo parata eH ,
T ondehit pueros iam noua nupta tuos .
Et idem lib.12. Praluxerefaces, velarunt fiammea vultus. Sandus Arabro--
fius in lib. de Viduis; Suafimus, vtveBemmutares, nonvt fiammeumfumeresi
vt d fepulchro recederes ; non vt thalamum praparares .
DeritHinna. Expofuimus, quo cultu,& omatu noua nupta ad virum procederet; vide-
dfiaionef(ojt. bimus nunc de Pompae apparatu, ac Ritu tradudionis . in viri igitur domum
tamquamin coniugismanfionem; addomicilium nuptjetraducebatur.PIau-
tusin Aulularia : E. ifuod fempitermm tibifalutare Jit procreandis liberis.M.
Ita
• D E R I T V N V P T I A R V M. 297
^ ItaDij faxint. Volo te domumvxorem ducere . Ec in Trinummo . Numquid
caufa e[i,quin vxorem crasdomum ducas i Item vnam poft matrimonium viri»
& vxoris domum dici . Plutarchus iib.4. Sympofiacon. cap. 3. & ell: text. in
1. \3. fi vir. D. ad fenat. fylleian. Enimuero dedudio hxc antiquitus nonnifi
Botftufiebat, Sext. Pomp. lib.14. & Va!. Max. lib.i.cap.j.ibi; Moreprifco
no£iuconnubianuptialia petit . Et Tacitus lib.ii.aNeronecum Pythagora.^
confedias nuptias referens ait : Et interdiu in viro nubente fpe^ata^ qua etiam
infxmina noxoperit . Et Catullus in Epithalamio .
Vejper adefl , iuuenes confurgite , 'vejper olympo'.
Surgereiam tempus , iam pingues linquere menfas y
lam veniet virgo > iam dicetur hymenjtus .
Pueri vero tres Patrimi nubentem deducebant.ex Sext. Pomp. in verbo . Pa-
trimi, quorum vnusfacem pr^ferebat,rehqui duonubentemtenebant.
Faxporro, qu.^prasferebaturexfplna alba fiebatj vc idem Pomp. fcri-
j. bit,ideoqueCatulius de Nuptijsluliae, &Manli;.
^ Pellehumumpedibus,manu
Spineam quate tadam .
HincPlinius : Spineam nuptiarumfaeibus aujpicatijjimam ^ ait. Non defunt,
qui velintnuptialesfacesexPinuconficifoIitas, vt apudCatullum: Pineam
quate tsdam . Et Ouidius 2. failor. Suadet a coniugio per aliquot dies abfti-
nendum.
Dum tamen hdc Jient , vidu£ ceJfatepuelU ;
Expe^etpuros pineatxda dies .
Et D. Ambroiius de huiufmodi facibusin lib. de Viduisait: Vel cum accenjts
funalibus mox ducitur , nonne^ompAfunebris exequias magisputaty quam tha-
lamum pr<eparari. Praeterea in altum tolli nubentes prilcis temporibus con-
fueuifle, vt ex Optato Meleuitano \\h.6. contraDonatiftas; traditetianu.
BnfToniusde Ritunupt. ex Apuieio, PoIIuce, Synefio, & Suida . Acetiam
apudPcenos, Graecos, &Aegyptios vfureceptumfuifTe, vtnubentesfell»
Q^ infidentes, curruquefublimes vedse a Patris domo in mariti domiciIium_s
transferretur , quamuis apud Romanos foium a pueris manu du(iiam nuben-
tem, exSext.Pomp. vidimus. EtPaufaniasfcribit; vt noua nupta dnm ad
domum fponfi traduceretur, folita eratcurru geniali vedari, in quo tres
tantum ducebantur; nimirum fponfa, quae federet in medio, fponfus, 6c
Paran)rmphus , qui annulum maritalem traderet .
Comitabaturpraeterea nubentes Coluscompta cumfufo, & ftamine, ex
Plutarcho, & ex Plinio lib.8. cap 48.
Vtenfiha item mulieris , & qu« in vfu, & minifterio eius erant,perpuerum
impuberem in vafe opertogeftari confueuerant: Puer Camiilus ; vas ipfumj
Cumerum proprio nomine vocabatur; Varro lib.5. de ling. Latin. Cumerum
vocabantantiqui vasquoddam, quodopertumin nuptijs ferebanc, inquo
erantnubentis vtenfilia; quo veroadCamiIlivocem,ficuti &FlaminiurrL>,
puerum di(flum ingenuum patrinuun , & matrimum , qui Flamini Diali ad fa-
crificiaminiftrabat. Ita exSextoPompeio, ac etiam ex Macrob.lib d.c.g.
D Quin etiam AlTes tres ad maritum nubentes deferebant, vt apud Noniura
Marcellum , Varro fcribit , vbi de illorum fignificatu .
Foresjedium mariti.floribus, & frondibus ornari confueuerunt, vnde,
CatuUus de nuptijs Pelei .
Vejlibulum vt molU velatum fronde vireret .
ClaudianusderaptuProferpinae, Iib.2. eaexceptain thalamos Plutonisait,*
Vars auUa tenent alij ,pr£texereramis limina . LauroquippePoftes ornare,
tam in publicis , quam priuatis gaudijs moris erat . Tertull. in Apolog. c.-^^^.
Cur dieUtonon laureispofies obvmbramus l Phn. lib.i ^.cap. vlt. Laurus trium»
pbis proprie'dicatur ■> velgratifsima domibus, ianitrix C<efarum , Vontificumque
fola
29S DE RITV NVPTIARVM. -
fola , c^ domos ornat,& ante limitia excubat : Ex hoc more luuenaiis de Mu- A
liere ftatim poft uuptias diueitente .
Ornatas paulo antefores , pendentia liquit
Vela domus, & adhuc virides in limineramos .
Pf se foribus aedium mariti interrogats nubentes, qusnam eflent? Caias fe ef-
fe refpondebant , cxPlutarcho : fertur enim Caiara Caecilram Tarquini;
prifciRegisvxoremoptimam Lanificam fuiffe, ideoque nouie nuptse antCj
ianuammantificinterrogatae refpondebant. Qiiintil.lib.i.cap.y. Nam &
Caius, C littera notatur, quae inuerfa mulierem declarat ; quia tam Caias vo-
citatas efle , quam Caios ex nuptiaiibus facris apparet. Poftes ianuae lansL.
tangianubentibus, adipequevngiconfueuerant ; Seruiusin 4. Acneid.ait '
Moris fuit > vt nubentespuelU , Jimulac venijlent ad limen mariti > pofies ante"
quam ingrederentur , ornarent laneis vittis , & oleo vngerent , & ideo vxores
diBa Vnxores . Et refert etiam Ifidor. lib.^.cap.vlt.
Sponfa ingrediendo limen domus mariti pedem attollebat; illud enim tan- t>
gere ominofum erat , &ideofaltu illud tranfgrediebatur : hinc Catullus ia.*
Epithalamio .
Transfer omine cum bono
Limen aureolos pedes,
Rafilemqu efubiforem •
Ethoc innouisnuptisReligioni habebatur, Plautus.
Senfimfuper attolle limenpedesnoua nupta .
CaufasexSeruij , & Plutarchiproblematis require. Muretus inCorament
ad Catullum de nuptijs lulije , & Manlij .
Ingredicntinuptae Claues dabantur, ex Sexto Pompeio in verbo Clauis,
vt figniticaretur ei rerum omnium domefticarum, quaj clauibus concludi fo-
lent , cura , & adminiftratio demandata .
Acetiaminpellelanea nouanupta ftatuebatur, exSextoPompeio, quo
teftarctur , fe lanificij officium viro prseitituram .
Sed etiam aqua, 6cignisHuptiarura foiemnibus adhiberi confueuerat; C
vndeScaeuoIainl. penult. D. de donat.intervirum, Scvxorem: Die nuptia-
rum priufquam ad virum tranfiret , & priufquam aqua , & igni acciperetur :
Quem morem refertquoque Seru. in ^.Aeneid.vndepoftea faces praeluce"
baut , & aqua per puerum de fonte petita , qua nubentibus pedes lauari fo-
lebant . Et ex Varrone lib.4. de ling. Latin. ignis , & aqua adhibebantur ; vt
hascnuptacuravirocommunicaret;cum eaiint cauianafcendi, & HaUcar-
naffeus Iib. 1 1. huius inftituti originem a Romulo deducit , de quo etiam Val.
Flaccus lib 8. Argonat. ait: Pariterqueprecati, Incipiuntiignem FoUux,vn-
damque iugakm PratuUt .
In coena nuptiali oppipare , & laute acceptos conuiuas fuifle , Plautus in.^
Curculio, ait:
Tumiles apudme ccenabis: hodiefient nupti£ .
Legibusfumptuarijs, quibusefferueicensRomanorum luxuriae aeftuscoer-
cebatur rnuptijsaliquidindulfifTelex fiquidemIuIia,C. Augufto imperantcj p*
profeftisdicbusducentos Krisimpcndi permifit, Kalendis, Idibus,Nonis
trecentos: nuptijsautem, Repotijf. H. S. milliesefTe conceflit, quemadmo-
dum Gell. Iib.a.cap.24. refert.
Maxima populifrequentia, &celeberrimo officio nuptiE deducebantur.
ex Suetonio in Caligul.cap.a4. de Liuia Horeftilla Pifoni nubente ; & Quin-
til. declam. 306. Afpice illam virginem , quampater tradidit euntem die celebri
comitantepopulo .
Tibiamquoque nuptialibus feftiuitatibus interueniffe : Terentius Adel-
ph. Verum hoc mihi tnora efl Tibicina , & Hymenaum , Turbam , Lampadas j
Tibicinas. EtClaudianns in epithalamio.
Ducant
• DE RITV NVPTIARVM. 299
A Duciitttperuigilesearminatihfx.
-.. .Pr«terea 'Palallionemih nuptijs Romanorum » nonfecus, atqueHyme-
naBaminclamareconrueuiflefciendumeftjMartial. epigr.^J^.lib.i.
^uid fimeiHbeaiTalaJftonem
: Verbisdicere ,nonTalalJionis?
EufebiusinChronico>ait Sabinasraptaj, 5c vna virginum pulcherrima ciin-
£lorum acc'amationerapientiam TalaflioDuci Romuli decernitur: vnde^
in nuptiarum folemnitatibusTalafTio vujgo acclamitant, quia fcilicettali
nuptafit, qu« Talafliumhaberemereatur, quod etiam Seruioplacetia*
libi.Aeneid. ^i. .j <•> •
Nuces a nouismaritisiaci, &puerisfpargiconfueuifle, Virg.EcIog.8.
Sparge maritenuces : iam deferit Heiperus Oetan .
Quod ideo fecifle Varro tradit , quoniam a rapientibus pueris fieret fl^repi-
tus, nepucliae vox virginitatem deponentis pofleraudiri; alijsplacuitid fa-
B (Ttum, vtfe puerilibusomnibus ludisrenunciare» & iuuenjliacundtarehn-
quere coimiicio teftarentur.Periius ;
rEtnucibusJkcimusquacunquereli^isy
. Cum fapimus patruos .
Nubentesprxtereapreetextisdepofitis a multitudine puerorum , qui ad
eam ceiebritatem conaenicbant , obfcaena omnilicentia occinebantur, qui
verfus Fefc<:nnini di(ftifunt> fiue quod abvrbeFefcennia eiTentallatij fiucj
quod Fafcinum arcere putabantur. Seruiusin 7. Aeneid. &CatulJ. in Epi-
ithal. lul. & Manl. ;- >;,... >a 'Z .
Heu ,heu diu taceatprocax Fefcennina tocutio .
EtD. Hieronym.inepift. adGcrontiam: Rejponde mihi carifftma in ChriBo
filia inter ijla nuptura es l ^ Vefcennio carmine terribilis tibi raucofonitu buccina
concrepabit > vtquas habeas pronubas , habeas Jorte lugentes . Erant autem Fe-
fcennini verfusioculares, incomp«fiti>rudes, qui alternisiacicbantur . Ho-
Q rAt. hb.ii.epift. )
. Fefcenninaperhuncinuefialicentiamorem,
Verfibus alternis opprobria ruftica Judit .
Et Liuiuslib.7. Nonficut ante Fefcennino verfni fimilemincompofitum > temer^,
acrudemalternisiaciebant . '
Interea vero Ledtulus nuptialis <fomponebatur> qui proprie genialisdi-
cebaturagenerandisliberis, ex Seruio 6. Aeneid. &Ciceropro Cluentio;
Le^um illtmgenialem, quem biennio antefiliafud nubenti ftrauerat .
Toga vero fterni leiios , & ^maritorum genios aduocari confueuifTe > re-
fert Arnobius lib.3. Aduerfus gcntes .
Antequam fponfa viro iungeretur.fupra Priapi fafcinu federe noua nupta Diidoio mu..
iubebatur: nempe quod in templo Mutini, feu Priapi apponeret illa propria ''"' ^'"* ^''"^''
pudenda fupra illius idolum lapideuni , ficuti exprcfllum erat in altero fimili
paruo fimuiacro a tergo ad indicationcm ( vt etiam hodie extat fimile ido-
lum hic Roms apud Clariflimos D. D. de Gottifredis Numifmatum & Anti-
J) quitatum eruditiflimos ) hoc nobis exprefse demonftratur aucftoritate Arno-
bijiib.4. Aduerfusgentes, ibi: Etiam ne Mutinus ,cuius immanibus pudendis ,
horrentique Jafcino veHras inequitareMatronas & aujpicabile ducitis, & cpta-
tis. Idemrefert Lajftantius dePalfa Religion. lib.i.cap. 20. ibi : Et Muti-
nus in cuius finupudendo Nubentes refidem-, vt & illorum pudicitiam prior Deus
delibajje videatur . Et D. Auguftinus de C. D. Jib.5. cap.9. Sed quid hoc dicam;
cum ibi fit & Priapus nimium mafculus , fuper cuius immanijftmum > & turpijji-
mum Jafcinumfederenouanuptaiubebaturmore honejlijjimo , & religiofijjimo
matronarum. Hoc idem referunt Cartarius de DijsAntiquorum, vbi dt,
Baccho & Priapo pag. mihi 196- ac etiam Brifl^onius de Ritu Nupt. pag.
penult. &Rofinus AntiquitatumJib.5.cap.37. coI.fin.EtadhuncEthnico-
rum
300 D E R I T V N V P T I A R V M. •
rum ritum videtur ctiam congrucrc» quod referturde Hebraeorum IdoIola« A
tria; Sc videtur innuere tcxtus in Scriptura facra 3. Reg. cap.i j.vbiMa-
cham matrem ab Affafilio amatam, ne effetpjinceps in facris Priapi , cuius
etiam fpecum fubuerterit» &confregerit fimulacrum turpillimum > coram_.
quo obfcoena quaBqucimpundentiflimeexercebantur. PrJEtereaCard. Bel-
larmin. in pfal.ioj.num.^S. fuperilla verba/«//i4/7y««/ Beelphegor, refert
hiftoriam lib.Numer. c.2S.quod fiiij Ifraeldeceptie filiabus Mohab,coe-
peruntfornicaricorameis,8ccolere Idolumearum didum Beelphegor,ex
Quoiratus Deus iuffit fufpendiin patibuio omnes Principes populi. lo. Lo-
rinain diLtocap.25 Num. n.j.fuperillaverba: Initiatus eH IJrael Beelphe-
^or,fecundomexpofitionem Rabbinorum inquit, Quodfiliaelfraelcoibant
quotidie cum fimulacro obfcoeniffirao in virilis membrifimilitudinem effido ,
Ad quod aduerteverbum iHud Initiari, quod idem eft ac facrificare, ex
Tertul. in Apolog. cap. 1 6. ibi : Atque ita indepr^fumptim nos quoque eidem
Jimulacroinitiari,&c. ••'.••s-",- -i -n
^ tnuh» Deindein ledopronubascollocafleNuptam fciendum eft . Donatusiiu
Eunuchum Terentijad eaverba : Deinde eam in leBo collocauerunt . Lam-
pridius in Heliogabalo: Nupfit & col/f, vt & Pronul^am haheret , Et Clau-
dianusde Raptu. .•i!'f< k ■<}.■ '>;3:r.-; |.-':i33xia257r:'' -1
Duciturinthalamum^virgoiftatVronuhaiuxta,
Ad huiufmodi autem officium fpedtatae pudicitiae mulieres , quae vni tantunL.
viro nupfiflent , adhibebantur ; vt & matrimonij perpetuitatem aufpicaren-
tur,ex Sexto Pompcio, & Tertul. in lib. Exhortatio ad Caftitatera;.^o»«i^rf-
tniaapudEthnicosin fummohonore-, vt & virginibuslegitime nubentibusvm'
uirapronubaadhibeatur. ...... ^^■.
EthsecdeNuptijsdidafitfatis. \ •,.•'*:■'•?,•.
Quoniam in hoc eodtm Capitulo ; dum dc ornatu nouae fponfae fopra di-
ccbamus ; quod Caelibari hafta , qu« fupra caput Gladia toris mortui ftetiflTet»
nubentis caput comcretur, vt ex Plutarch.in Problemat. quseft.py. & Ouid. C
citatis : feu , vt inquit Feftus , fieut illa coniuifta fuerat cum corpore gladia-
torisjficcum vironouanuptaefret copulata: cademque haflaab ipfanupta
frontem, &capillosdifcriminarifuifl'e in vfu: quod inde fortes fe viros ge-
nituram ominaretur;aut quodfponfi difciplinaefefubditamftterctur.
Exhocantiquiflimo Grsecorum &Romanorum ritu,fubducitur difficul-
tasexalterofimillimoetiamritu hic Romx quoque in prxcedenti fseculo
feruato; vt Notariusaccedens ftipulationi contraif^us matrimoniahs poft
inutuam interrogationem, & refponfionem Vis, Volo; fuperimponeret illo
gladiumfuper capitacontrahentium; vt illi forfan matrimoniaH difciplinae
iubducerentur: & praeter atteftationem nobihfllmx Romanae Mairon»
mihi cognitae & adhuc viucntis , quae in fuo Matrimoniali contra(flu etiarrij
poft facrum Tridentinum Conciliumidem fuifl^e feruatum illa afl^erit; ac-
ceditquoq;inftrumentum matrimonialemihitradituma Clariflljmo & Eru-
ditiflimoD.D. Didaco CinquinO) inter D.D. Fr^ncifcumdeCinquinisciuf-
dem Didaci Proaum&Iuliam AftalliamnobilesRomanos, quodinftrumen- ■*-'
tum hicde verbo ad verbum propono; vt conftetplurimos exritibusnoftri
aeui abillisprifcje antiquitatis origincra habuifl^c .
JN NOMINE DOMINl. AMEN.
PRtefenti publico Injlrumento cunBis vbiquepateat euidenter , &fit notum ,
quod anno a Natiuitate eiufdem D. N. lefu Chrifii Millefimo quingentefi"
mo vndecimo IndiBione Decima . Die vero decimaquarta Decembris,PoHtificatus
autem SanBiJftmi in Chrifio Fatris & D, N. lulij Diuina prouidentia Papa Se,
cundi
DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM. 301
cti^iatifio eius tiono. In ^rdfentia mfi Notarifperfonaliter ccnfiituii lllufires Di
D. Francifcus de Cinquinijs & lulia de Ajlallijs aninto d^ intetione matrimonium
inter fe contrahendi: &primo interrogatus per me Notarium didus Francifcus-,Ji
•vetlet prafatam luliam recipere in eius legitimam vxorem , &c. Ad quam inter^
rogationem , &c. rejpondit & dixit, Voh : deindeinterrogata Jimiliter dt6li lu-
Itajivolebat Jimiliter diBum Francifcut» ineius legifimum maritum > qu<t Ji-
militer refpondit, volo ; pojl quas interrogationes & refponjiones fuperimpojito
enCe CuVer eorum cavita . &pr<tmirso /i<>no Venerabilif linB^ Cr^.rir i^r.tf^t„t
oatur; \\ qiiiacm iponUiia •luerceinileiu , iponl* tatnen iuco ca iiaOebatur,
1. cum hoc ftaciis ?. li quis fponfam D. de Donat. inter virum, & vxorem ; nu-
ptijs autemcelT^niibus, nec inconcubinatuminor annis duodecim puella^
haberiiureiicito poteracl. i.inprinc. D. de Concubinis.
Quod adolefccntulis vxores ducere non liceat j eadera railitat ratio in..
hominibusquoad appetitumconiundionis, quae eft inbel.uis: bellusau-
temfiintenuioriatate congrediantor, imperiedi tunc nafcuntur fcetus,
faepiufque foemin«quammares; hincfit, vtideraetiam in Ciuitatecontin-
gat, fi adolelcentuli vxores ducant . Atque ex confequenti , quanto virtus
genei-andieft imbccillior, tantodeincepsdo!orpariendi eft acrior &Iabo-
riofior; imohinc nani &homuncioncsnafcuntur ;hincgenitores, acgeniti
propeaqualesfiunt; hinccircaadminiftrationemfamiliaeoriunturquerelse;
Pp hinc
■ ■ . - _-. ^ TVCAS CAP VII-
f^CC^NNUEK^V^rl^O^^OVlT QVOD1ESVS ACCVBVIT IIST DOM.O PHARU^J^I
STANSV^hTPSJ SECV-S ]?EDESTlVS LhCPSyMlS COEPIT R10'ARE PED£5 EIV^ ^T
'±]CAP1LLIS SVISI TERCIEBAT ET OSCVLABATVR ET VNGVgNTO_ yNGEBAT_
B
DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM. 301
ciidi anno eius nono. In pr<efentta tnei N otarij perfonaliter ccnfliiuti Illuriret Di
D. Francifcusde Cinquinijs & lulia de Ajlallijsanmo & intetione matrimonium
inter fe contrahendi: &primo interrogatus per me Notarium didus Trancifcusji
•vellet prtefatam luliam recipere in eius legitimam vxorem , &c. Ad quam inter^
rogationem , &c. refpondit & dixit^ Vob : deinde interrogata /imiliter di&a Iu~
hajivolebat Jimiliter diBum Francifcum ineius legifmum maritum > qu<e fi-
militer refpondit, volo ; pojl quas interrogationes & refponjiones fuperimpojito
enfe fuper eorum capita, &pr<em!fsoJigno Venerabili$ fanSi,e Crucis prtefatus
Francifcus a^ualiter fubarrhauit diHam luliampr<efentem & confentientemper
annuti & fgilli aurei immiffionem in digito annulari difi£ Domin^ lulia . &
iuncdiBa Jueruntprr me Notarium illa zierba Dcminica : quas Deus coniunxit,
&c. Et rogarunt me Notarium . Afluni Roma in Regione Fine<£ infala Domus &
cothabitationis prafentit nobilis-viri Mariani de ARallis patris diiin luliapra-
fenttbus nobilibus &jpecialibus Viris AuguUino Ghijio MercatoreSenen.Frofpe-
ro de Mutis , lulto & Hippolyto Petri Matthei de Albertonibus tefiibus .
Et quia q. Simon Antonius Pijrotus prajdeceflbr meus de pr^miffis rega-
tus fuii . Ego Dominicus Tullius C.C. Notarius & in illius Officio fucceflbr
praeienslnUrumenturafubfcripfi&publicauircquifitus, &c.
De lure Connubiali inter Ciues Romanos
Cap. XVII.
/U
COgnito in pr«cedenti csi[>k Aunc Jcinni ruptiarum ritu; confeqiiens
huic eft de iuftis , iniuftifqtu^^v^tiaffl muiijs inter Ciues Romanos adde-
re • vt iuris ciuilis, & antiquitatis Romanse iUidiofis fatisfaciam . Igitur, vt
ab Aetate ordiamur , eam in marrimonijs contrahendis definiuit luftinianus, ^****'
Q Inftitut.de Nuptjjsinprinc.mafculosquidempuberes, foeminas autem vi-
ripotentes.ac etiam refert Dio hb.4. A duodecimoquidem anno pubert*»
tem foeminas aufpicari prudentibus placuit; idque ea ratione facflum Plutar-
chusin Numa interprctatur, vt celerius coniugum mores tenellaadhuc SB-
tateimbiberent, & ad obfcquium virorumfaciiiusfledi , firgique poflent.
Macrob. verolib.^.Saturn.voloitpubertatem foeniinisiegibusdefinitarru,
quod generationi efl^ent ab eo tcmpbre aptae , nempe duodecimus . &r quar-
todecirausitimafculis, quoniam, vt inquit Euripiaesapud Stobaum; Mw
liebre corpus citius infeniumcadit . Vndeque leftamenta foeminis citius, quam
mafcuhsfacereJicet,!, aquaa^tateD.detcftamentis. Caeterum fifoemina-»
minorduodeom annK-> domum pro vxore deduda efl^et, non anteiulh&
legitima vxorfiebyt, quam apud virum duodccimumannum impipuiflet,!.
minorem , D. de Ritu Nupt. Interim vero , dum pubertas coniugis expedta-
batur; fi quidcm rponfaliaintercefljfl^ent, fponfa^tamen Jocoeahabebatur,
«. 1. cum hoc ftatus f . i\ quis fponfam D. de Donat. inter virum, & vxorem ; nu-
'-' ptijs autemcelT^nubus, nec inconcubinatuminor annis duodecim puella^
haberiiure Jicito poteracJ. i.inprinc. D. de Concubinis.
Quod adolefcentulis vxores ducere non liceatj eadem militat ratfoiiL.
hominibus quo ad appetitum coniundionis , quae eft in bel.uis; beiJus au-
temfiintenuioriatate congrediantor, imperfedi tunc nafcuntur foetus,
fxpiufque foeminxquam mares; hincfit , vtidemetiamin Ciuitatecontin-
gat, fi adolelcentuli vxores ducant . Atque ex confequenti , quanto virtus
generandi eft imbccillior, tanto deinceps do!or pariendi eft acrior & labo-
riofior; imohincnani &homuncionesnafcuntur;hincgcnitores, acgeniti
propeaequalesfiunt; hinc circaadminiftrationem familiaeoriunturquerel» ;
Pp hinc
302 DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROxM.
iiinc accretio&aitgmetatiocorporum iuudiium tollitur; hincfoeminiscre- ^
brius quamafculisprocreatis jfpes belli &luperandi hoftispei.itus deletur;
hinc abortus; hinc mutilatijhinc morftra; hjnc alia iexceta mala euerita fluut.
Atq;huc infinita referuturteftimonia, Aegyptiorum qui non anteannos 30.
Lacedasmoniorum , qui non ante trigintaquinq; Romanorum > quj non anro
tri^^intafeptera fuos adolefcetesducerepermiferunt. Hucadd poteft quod
lex ifta p.urimum conferat ad temperantiam, & experientiam ; ad teniperan-
tiam , quiaadoiercentioresvfu Venerispr^ematuro iiunt libidinofi ; ad ex-
perientiam jquiafedatisaffedlibusratiomagis&prudentia in hacietatevi-
get; acetiamfuturumvtCiuesJonge robuftiorescorporc&animovegetio-
res nafcantur.
Nuptias vero, quas vir fexagenarius cum vxore quinquagenariacontrahe-
bat,fuiffeimprobatas, ex textuinl. penult. C de Nuptijs: vnde fcite La-
<ftantius Jib.i. de falfaReligion. c.i6- ait: Vtrum fexagenarius faBns efl, ^
illi lex fafia fibulam impofuit . Inquit enim Euripides apud Stobasunij
trt. 71. ^
JRes fembusimportunamatrimonium»
EttriHenatostolleretetateinmala .
Senimarito quippe matrcnaimperat .
Hoc in legibus condendis agebat Augufius,vtexhauflam bellis Ciuilibus ci-
uitatem fobole repleret, 1. fi fterilis . D. de adtion. emptij. fi maior Cod. dc
legit. haered. Ariftoteles certe in Politeis finem gignendi , vt plurimum viris
feptuagefimumannum adferre, mulieribus vero quiquageftmum fcribit, &
Plinius lib.y. cap.14. abfolute definitmulierem poil: quinquagefimum annum
parere , maioremque partem quad^^^efimo profluuiumgenitalefiftere ; at
plane , quibus cruor menftruis irt^^%\/ere deftitit , eas iana conciperft*
jion poffe , confirmat D. Augu^ '""^^^jntra lulian. Peiag. Et ideo alic-
namanuptijscontrahendis fujperius memoratam aetatem, velutiliberorunLj
fufcipiendorumfpedcftitutampraemijsafficiendam nonexiftimarunt. Nihi-
lominusQaudiusLaefar cum comperijfl^etetiam fexaginta annosnatis, aut ^
coampliusgencrandi viresinefl^e, derogauitin eo capite pradi£lae iegi ; fic
«nim Suetonius in eius vita cap.23. ait ; Capiti Papi^ Popeitlegis a Tiberio Crf-
farequafifexagenarijgenerare non poffenty ediilo abrogauit. Quamveroira-
portunum fit fenibus matriraonium, fic docet Euripides apudStobaeura .
Audite iuuenes : omnibus dinum volo ,
Dijferrethalamosad fene^teterminum
.. Nolite: prolemferite dumtempusfinit.
_ ; , B.es eH molefta foeminte coniunx fenex .
_ . • : .T C' ^ iFroperate : iuuat hoc educendis liberis ,
Fufchrumque iuueni natus alludens patri .
Et Theognis apud eundem Stobaeum .
Tempejliuafeni primduofiore puella
.Non efl ; nec clauo , ceu ratis , apta regi :
Anchora non illam teneat ; fedfune foluto
,._ -sy, ...^Nofleillamfiationon tua fifcipiet. D
Sed Deusbone, quot hodie curuos & decrepitos fenes inamplexibus» &
vlnis Laidum inuolutos vbique videas. Natura illos Spadones fecit , & tamen
vt loquitur Propheta , Vifapuella hinniunt. Et quamuisin Cymba Charontis
vnum pedero habeant , de Helena cogitant, & loquuntur . Heu quam inde-
cora res eft & impia , delirantes fenes , cum oculis coecutiant » cum careant
dentibus,cumexnaribus&ore pus&fpumam setatis mittant.cumtotis na-
turae viribusdeficiant.defponfa.&Iibidinofa Venerefomniare? Naturahoc
-inbelluis femper abhorruit : fapientiamaiorumhoc femper prohibuit.
jf;«»«>i..f Quoniamficuti feneiitijs impedit generationem, ac etiara apud priicos
Roma-
DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM. 303
/\ Romanosmatrimoniumdirimebat . Obitcrhic modo proponiturdiffIcilis& Anprfuvkgo
ambiguaquceiiio ; vtrum valeatfoeminavirgoconcipere? non inquair, con- """l""''
ceptus (Scpartus abfqueviriieminefcquatur , cum hoc viresomnium creatu-
rarum excedac-; fed foJam contigit dubitatio, vtrum virgo recipiendo femen
viri, vaieatindeconcipereabfquevirginitati.UaefionePnecloquimur de par-
tu.cumid naturaliter(itimpo(llbile,necnafci poteltinfans niiiclaulira vir-
ginalia rumpantur; fed de conceptu non elladeoclarum ; nam D. Thom.
q«odHbet.6. art.iS. dubitare videtur, ait enim : Pojfettamenfort^ abfjue mi-
raculomulierfalua omtiinovirginitatecottciperey/icutt dicitur accidijp de cfuada
puellapubefcente, quam propter pudoris cuHodiam inle^o fuo Pater habebatt
^uidum fomno pollueretur , femen ad matricem defcendit » ^puella concepit .
Similequiddara etiamnarrat Aucrroes 2.ColIibet. de Mulierevirginein bal-
neofeIauante> ad cuius matricem femen viri> qui ibidemle polluerat, aqu.^
jnotusperduxit . Quare tamquam certam hanc fententiam tradit Alphon-
fus Toftat. parad.i.cap.38. vbiait : Ad conceptionem perficiendam clauHro-
jO rum virginalium aperitionem ejfe necefiariam ,falfum efe litjuet-, interdum nam-
quejlne aperitione claulirorum conceptio fequi poteH , &aliquandofecuta efi; c^*
nonfolum hoc , fed ^ aliquid alterum , quod fatis videtur mirabile , contigit »
fcilicet,quodaliqua mulier totaliter virgo carnej& mente, nullam omnino cor-
ruptionem perpejfa j prolem concepit naturaliter . Quod etiam non impugnat
Mixt. Del Rio Difquifition. Magic. lib.2.cap. i j. Huius autem problematis
decifionem, ex Anatomiapenderecrederem; fi enim ita difpolitafiintittj
muliere membra, vt viri femen abfque co quod claulira virginalia frangartur
adlocum vbiprolesconcipitur, peruenire poflit>non videocurvirgo con-
cipere nonpofiit, nam vel ad viri conccptioncm fanguis eiusmenftruus ^x-
mul cum virili femine fufficit ; & iiunc clarum eft pofTe abfque virginitatis
laefione concurrere; vel reqiiii;turetiafflmulieris femen, &hoc ficuti inter-
dum acciditin fomno, poflet abfque eius culpa» & voluntate» & confequen-
terfalua virginitate decidere. Probabiliustamen coromuniter creditur , id
Q^ fierinon poflTe^alioquin in prima virginlscum virocopula noncflei neceflTc
virginalc figillum frangi , vt eucnit . Ad exempla autem aliata crcderem, mu-
lieres illas fabulas finxifle , ne grauiter peccafle prodercntur ; quod fi modo
fupradicfto concipere poflTet; fequereturpofl^e Dsemones eflficere , vt virgo
mente & corpore permanens , conciperet, quod non eft aflrrendum . Ad
illud quod narrant fcriptores de varijs , qua; conceperint dumtaxat ex femi-
ne, quod in balneo, in quo ill.^ lotas, fuerat prius etFufum , non eft probabile ;
quia neque virtus attra(5tiua matricis tam a fe longe valet vim exerere ; & fe-
menillud, fi foecundum fuiiTet.funduni aquaepetijfl^et, nec fupernataflet: vt
ctiam fupponif Mart. del Rio lib.2. qujeft. i j.
Hoc tetigifl^e fit fatis, vtcognofcatur : vtrum virginitas poflitin conce-
ptione foetusconuenire; adeo vtfoemina virgo^etiam fecundum plurimo-
rum opinionemj poflit recepto femine viri concipercfalua virginitate.Nec
talia de fandtiifima Deipara vllatenus intelligenda, cuius virginitas non folum
in ipfa Verbi Incarnatione , verum &jin partu , & poft partum illibata per-
Jj manfit; &omnia ad veruraeius matrimonium interucnifTe fitccrtum; vt cx
D.Thoma 9. part.quaeft.29. art. 4.
In vxorepetenda, quam fit perpcndenda conditiobona, & aliae quali- oecondithne.
tates, audiamusprudcntes: EuripidesenimapudStobseum tit 70. ''
Moneo nunc omnesfemel,
Vt ex honefio genere progeniem ferant :
Non illa quippe femper infelix erit .
Vbi etiam Theognis .
Nohilitas Afinis , <^ Equis Jimul , Arietibufque
Dat pretium: nec defemine degeneri
P p 2 Admif
304 DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM.
Admifuraflttcet . Sed praua e fanguine prauo ^
Si dos fit , prafio eii optima conditio .
f t Hcfiodus ibidem ,
^are torointaBam ,pulchris quam morihus ornest
Neu fit Uta fua vicinia labe, caueto .
JEtEuripidespraedidus .
Sublimiori genere » ejui natas petunt »
Op ibufue opimas coniuges , optant male ,
Vbi namque potiof res domi efi vxoria >
Vir mancipatus iura non retinet fui .
Dotalis ifie Cenfus infelix viro efij
^ui difficilius efficit diuortium .
Hinc apud i<.pmanos inter liberas , & feruiles perfonas, nuptias olim non,
conftitiflTe ccrf um cft» 1. Procuius D. de lur. dot.l. j.G de Inceft. nupt. quam
jDbremftancillalibero nupfiffct, doiifque nomine pecuniam numeralTet, --
jiecmatrimoniumcratj nccvirieapecuniafiebat» quam temporc iurc fta- -''
tutopenesfe yfu ccepifTet ; plane fi apud virum ad libertatem peruenifTet,
conua'cfcebatmatrimonium> eodemque foluto, dotalis pecuni^repetitio
competebat) d.i.Proculus.
Praetereaiuftamatriraonianon inter liberas quafcumque perfonas, fcd
jnter folos Ciucs Romanos contrahebantur. Infiit. de Nuptijs in princ.
Nam cum L^tinis , Peregrinifque connubium j nifi eis concefTum effet > non_.
crat. Senec.lib.4. de Benefic. ait; Promifitibi filiam in matrimonium: po-
Jlea peregrinus apparuifii-y nonefimihi cum extraneo connubium. Macrob.l.
Saturn.cap 6 Libertinis vero nulloiure vtiprtctextis licebat : ac multo minus
peregrinis, quibus nulla efiet cumRomanis necefsitudo . Hinc maximam apud
Popuiuminuidiam fibiconf^auit Antonius quodcontralegespatriasnupfif-
fctCieopatrae , refert Plutarch. Necnon quod TitusBerenicen Aegyptia-
cam vxoris Joco haberet » vt proinde repudiare eam fit coacflus, narrat Xi-
phiiinos ; quod eo proceflit , vt ex Peregrino » & Ciue Romana natus Pere- Q^
grinus nafceretur. Vlpian.in fragment. tituli 5. At eiufmodi peregrinitatis
obferuationem tandem exoleuifle Prudentius lib.2. contra Sym. ait .
Nuncper genialia fulcra
Externi ad ius connubij : namfanguine mifio
Texitur alternis exgentibus vnapropago .
AtaProuincialibuSjCuiufcumqueordinis j autioci cfTent, cum Barbaris
coniugia contrahi Valentinianus, & Valens prohibuerunt,!. vnica de nuptijs
Gentiliumin Cod. Theod. etenim Patribus cum plebe connubium neefTet
12. tab. fancitumeftjquemadmodum refertHalicarnaf 11. antiquitcum Li-
uio lib.4. ab V.C
Senatores quoqueSenatonimquefilij vxores ducere prohibebantur Li-
bertinas.quarumueparentes artem ludicram fecifTent, Paulus in I. quiSe-
nator.D.de Ritunupt. eumdemque Senatoris filium accipere debemusnon
tantum naturalem, verumetiam adoptiuum: dummodotalis adoptioeman- p^
cipatione fubfecuta non fuiffet foluta;, 1. fenatoris filium D.defenator. Se- ■*-'
natoris autemfiiia,quae corporequseftum, velartemiudicramfecerit» aul:
iudicio publico damnata fuerit > impune Libertino nubit ; nec enim honor ci
feruatur, quae fein tantumfcelus deduxerit» l.Senatoris filiam. D. deRitu
Niiptiarum ,
Senatorijsperfonis exceptis, caeterls omnibus ingenuisLibertinasvxores
ducere legc Papia conceffum fuifle Celfus in 1. lege lulia D. de Ritu nuptia-
rum , & Dio Iib.54. affirmant, & hoc idem indicare /oluit Mauritianus in I.
obferuandum D. de Ritu nupt. his verbis : Vt inferioris gradus homineseque-
firis , vtputa , velpkbeij ordinis, vxores ducanteas , quas quialtioris dignitatis
funt j
DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM. 305
^ funt-jVeluti Senatom ducere legihus propter iiignitateprobil?etur.Exc\p\eh3t ta-
mcn lex quafdam perfonas,quao ne inteiioris quideordinis hominibus.dum-
modo ingenuis > ducere permittebat ; veluti Lenam a Lenone , Lenaue manu-
miflam,vel eam, qu.iepalam quaeftumtorporefaceret; itemin adulterio de-
prehenfam , vel iudicio publico damnatam > &c. vt ex fragmentis titulorum.»
Vulpiani titulo de Caehbe , orbo , lolitario , & late Briffonius de lure Con-
nubiorum pag. mihii^ & feq.
CaptiuiEateMaritimatrimoniumfoIuebatur, quodisinferullemcauranu soititi».
dedudus , feruus holtium fa<£lus iam pro nullo habeatur . Nouell. Conftitut.
37.itaq; Triphonius in l.in bello ^.medio tempore D. dc Captiu. ait; Captiui
vxor y tamet/imaxime velit > & in domo eimfit , »0« tamenin raatrimonio eH.
At vero lulianus I. C. fatis diuerfs fententiae in I. vxores D. de Diuort. in-
quft : Et generaliter definiendum efi , donec certum eH maritum viuere in ca-
ptiuitate confiitutum, nullam habere licentiam vxores eorum migrare adaliud
_ matrimonium , nifimallent ipfe mulieres caufam repudijpraHare ; fin autem in
" incerto eji > an viuus apHdhoftes teneatur , velmortepr<euentus : tuncfiquinquen-
nium a temporecaptiuitatis excefferit, licentiam habet mulier ad ^lias migrare
nuptias, itatamenvtgratiadifolutumvideatur primum matrim&nium : & v.
nuffuifque ius fium habeat imminutum , eodemiure, & inmarito in Ciuitate
degente , & vxore captiua obferuando .
Tistores prohibentur pupillas fuas vxores duccre,& filijs fuis nuptum da- Ptehnemut a-
re ex S. C. Marci Antonini, & Commodi,]. Senatus confulto D. deRitu ''"''^■^'^*'
nupt. cuius praecipua hxc ratio , nc Pupillas in re familiari circumfcribere-
turabijs, qui rationes geftae tucelae eis rcddere nccefTe habebant > neuo
fraudeshuiufmodi domefticimatrimonij velamcntoj quo tutelae reddendae
ratiocompellebantur, tegerentur,I. libcrtum^.i. D. dcRitunupt.Praeterca
& adolefcentura Curatorcs > necnon & ventri Curatorcs, bonilque dati ; i;
quoque , qui Tutores quidem non funt , periculo tamen tutelaj fuo nomine*
oftringuntur > a pupillarum nuptijs arcentur > 1. ft quis Tutor D. de Ritu nu-
Q ptiarum. H^redes quoquc Tutorumlicctextranei, quoniam rationes rcd-
dere debent , Senatus Confulti prohibitionc concluduntur, d. 1. Libertuni_j
^.i.vbi etiamfubditur, quodTutorpupillinonprohibcatur exhoc filiam,.
fuam pupillo fuo collocare in matrimonium .
Exgradu afcendentiumj&defccndentiumduci vxorcsnon pofte.l.nuptije /«««/?< »«;/«*.
J3. D.dcRitunupt.?. ergo Inftit dcNuptijs; ncc intcreft,an cxiuftisnu-
ptijseiufmodiperfonaiumconiun6tiodefcendat,_an non? 1. & nihilD.do
Ritu nupt.
Acneque cum hisquidcm perfonis, qu.e velaffinltatisrationc parcntum
libcrorumue vicemrepraefentant, iuftse funt nuptiae ; quare ncc nouercam
Proaui noftrivxorem, necfocrum, ideft vxoris noftraematrem , neceiuf-
dem Auiam Proauiam ducere licet I. fiquismihi $.i.& I. adoptiuos f. nunc
videamus D.de Ritunupt.S^.ergoInftit.denupt. Fuit fiquidem taminfaufti
matrimonij cupiditate inccnfus Imp. Antoninus Caracalla , dc quo fic Spar-
tianus ait ; Intereflfcirey quemadmodum Nouercamfuam Antoninus Imp. duxif
L/ fe dicatur > qii£cum ejfet pulcherrima , ^quafiper negligentiamfe maxima cor~
porisparte nudajiet, dixijfetque Antoninus, vellemfiliceret , rejpondijfefertur -^fi
lubet , licet : an nefcis te Imperatorem ejfe , d^ leges dare , non accipere ? quo au^
dito furor inconditus ad effe&um criminis roboratusefi: nuptiafq;eas celebrauit,
quafifciretfe leges dare, cum verefolus prohibere debuijfet .
Ab earum quoquc , qua; in parentum fucrint concubinatu , nuptijs abfti-
ncndum Imperator Alexander conftituit, l.liberiC.de Nuptijs. Contrare-
hgionem quippe, acpudoremcftcum eamatrimoniumcoire, qUcEpudici-
tiam Patri proftrauerit .
£x tranfuerfo etiam cognatlonis gradu prohibitas efTenuptias, nemini
dubiura
3o6 DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM.
dubiurn eft; fiueabeodem Patre , eademque inatre progenitifuerint , fiue y\
ab alteroeorumjSJ.inter Inftit.de Nuptijs Aemil. Prob.in Prooem. de Vit.
Imp. ait : Neque enim Cimoni Juit turpe Athenien/ium fiimmo •viro fororem
germanam in matrimonio habere : at id quidem noftris moribus nefas habetur .
Romanis vtique fenlper deteftabilis , & execranda talis coniundio vifa eft ;
jdeoquede Caligula non vt de Principc, fed vtdemonftroSueton. refert
cap.24. Quod cum fororibus fuis ftupri confuetudinem fecerit : quem etiam_,
Drufillam germanam LonginoConfularicoIlocatam abduxiiTe,&in modum
iuftae vxoris propalam habuifle , vt ctiam refert Dio lib. J9. eademque fe , ac
famam fuam turpitudinc foedafle Othonem , Xiphilinus m emorat . Plutarch.
jn Parallelisrcfert, Papyrium quemdamRomanumimpatientia , Scardore.»
amorisvid^um Camillam fororemgrauidamfecifle, quod vbi PapyriusTo-
lucer ecrum communispater refciuit» enfeni filiaemifit» quopuellapeclus
transfodit, eodemque lethigencrefceleftum , ac nefarium facinus fuum Pa-
pyiius deindeexpiauit. Plane per adoptionem fa^flam fororem, adoptione
foluta , vxorem ducere nihilvetabat , 1. quin ctiam D. de Ritu nupt. o
Adoptiuas vtiquefororisfiliavxorduci, vel conftante adhucadoptioncj
licitoiure poterat, quod ea cognatanon efl^et; fiquidem peradoptionem..
contrahitur folum cognatio , cum agnatorum ius adiundtum habet, 1. 2.^. pa-
trui D. de fuis » & legit. & Claudius Imp. Ncronem a fe in locum fili) adopta-
tumcum filia fuaO^auiamatrimonio iHnxifl"e> refert Diolib. jg.verumne*
trater fororem ducere videretur , adoptionis commento neccfliitudinis fpe-
cies dilfolutaeft . Inde lunoni Odtauia a Seneca coraparatur: fic in Tra-
goedia eius nominis habetur .
Tu quoque terris
Altera luno , foror AuguHi
Coniuxquegraues vince doloret
Et alio loco .
Mceret infelix fcror >
Eademque coniux . r\
Fratrum , fororumue fihas vxores' ducere licebat ncmini, C. dcnupt.
5.fratris Inftif. denuptijs; tametfi talium coniugiorum vfum inuexitClau-
dius Imp.Agrippinae Germanici fratris fui filiae amore incenfus,vt publiciiu-
ris velamento eius matrimoni) a fe cum ea contrahendi turpitudo tegeretur >
ie?ertT3Cin\<i\ib.i2.ClaudiusSenatumingreff£is decretum poHulat , quo iuflx
inter patruos , fratrumue filias nuptia etiam in pofterum fiatuerentur . Tran-
quillus in Claudio ait : Verum illecebris Agrippinx Germanici fratris fui filia
per ius ofculi , & blanditiarum occafiones alle^us in amorem, fubornauitproxi-
mo Senatu , qui cogerent fe ad ducendum eam -vxorem , quafiReipublic<e interef
fet , dandique cateris veniam talium coniugiorum , qu£ ad id tempus iniujla ha-
bebantur :' ac "vix vno interpq/ito diede nuptijs confecit . Verum Imp. Nerua-»
vetuit, ne frauumfiliaeducerentur, ne tammaliexemplinuptiaein pofterum
frequenrarentur , refert Xiphilinusin Nerua. Eadcm flagitiofa libidinein-
citatus Heraclius Imp. cui non aliunde idmorbi , quolaborauit, quam ob
illicitam cum fratris filia coniun^ionem accidifle vujgo creditum , tradit Zo- D
naras. Acerbiffimehuiusgeneris nuptias, vtiiiceftas, ac nefarias Impp.A-
raftafius& Zeno conftitntionibusfuis daninarunt, in quas etiam inuehitur
B. Ambrof lib 8.ep, Sednecin concubinatu haberifororis filia, licetLi-
bertina abfqueincefticrimincpotuit.i. ctiam D.de Ritu nupt.non modo au-
tem fratris, aut fororisfiliam , verumctiam ncpteni, proneptemue ducerc*
non licetj. fratrislnftit.de nuptijs.
Mortuorum fratrum coniuges fratribus fuperftitibus , diflblutis , feti
morte , feu repudio nuptijs , duci citra incefti crimen non pofle Iraperato-
rura Conftitutionibus cauetur, Inemini C. denuptijs / quaraquam non dc-
fucrint
DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM. 307
/^ fuerint in Romana hiftoria eiufmodi matrjmoniomm exempla; Luciusenim
Tarquinius> cui Superbicognomen, Tulliam minorem natui qu« Arunti
rupferat , Arunte venenoabea lublato, cumipleconiugemcjuoque fuarro
eodemgenereinteremiiret, duxif» refert Hahcarnaff. lib.4. Vtcumque fit»
huiurmodimatrimonia aliquot Impp. Conititutionibusfuntinrerdiit», l.fra-
tris , & I. vlt. C. de Inceft. nuat. 1. nemini C de nuptijs , vt quoque in Con-
cilio Noecaefarienfi can.2. prohibita : quia etiam cum quidara Aegyptiorum
mortuorum fratrum coniuges matrimonio iibi copularent hoc colore , quod
virginesmanfilTe dicerentur, Zcnoeasnuptias, & quieas contraxilTet, &
indefurceptoslibrosincettarumnuptiarumpoenisfubiacerevoluit.l.licetC.
de Inceft. nupt.
Vxorisetiamfororemducere, 6c fic duabus fororlbus coniungi, licen-
tiam dilToIuto quoquo raodo coniugio Impp. Valens , Theod. & Arcad. ve-
tuerunt; Honorius tamen Imp. duas Stihconis'filias vnam poft alteram.»
inmatnmonio habuifreferturcxituinfelici , exneutraenim Hberosfufcepit
^ mortequeimmatura vtraque obijtj Zonaraslib.3. Annal. Paulus Diaconus
lib.44. Appendicis ad Eutropium .
Verum duorurafratruraliberiinuicem re£le matrimonioiungebantur, S^.
duorum Inftit. de nuptijs , I.3. & 1. non folum f . i. D. de R.i-u nupt. namque^
Auguftum fihamluliam Marcello Odlauisefororisfuae filio iunxilfe, apparet,
cxDionelib. 53. &Sucton. in Auguft.cap. 63. At Theodofius Maior reli-
gtofus Imperator etiam has nuprias prohibuit > vt refert i. Ambrof. ep.66. &
S. Auguftinushb.i J. deCiuit. Deicap.i6.
Amitam > & Materteram vxorem ducere non conccditur > quoniam parc-
tum loco habcntur. ^. Item Amitam. Inftit de nuptijs .
Requiriturmaximc confenfus contrahentium , vtnuptiae iuftas fint; qua- ©«""/«''A.
fccum furiofo»/uriofauematrimonium contrahi nequit>l. furor D. de Spon-
fal. 1. oratione in fine D. de Ritu nupt. quoniam nec voluntatem, intCile-
«Sumue habcnt ; mutorura, furdorumue diflimilis caufa eft, quibus non obeft
Q^ talisdefcdus > vt contrahcrepolTint matrimonium.i.in quibufcumquc , D.
de oblig. & acfl. quamquam matrimoniura furor contrahi non itnit; contra-
^um tamen non dirimit, 1. furor D. de Kitu nup.
Praeterea non folum confenfus eonim> qui contrahunt; {ed & eorum, irL»
quorum poteftate funt, exigitur, 1.2. dc Ritu nupt.adeo vt legitimi nonha-
beantur liberi inde fufcepti» vtinquit Apuleiuslib.j. de Afino . Nepoti fi-
quidemvxorem dnceretam Auum, quamPatrem confentiredebere, inqui}
Paiilus, 1. Oratione? .1. D. dc Ritu nup.
filije, qua; vjgefimum quintum annum funtegrefljC} inconfultis parenti-
busimpunepro arbitrio nubunt, nec pcenam exhaeredationisobeamrent..
timent. ? Caufas Nouell. Vt cum de appcllat. cognof.
Definitquoque Paulusl. C. lib. i.fententiarum tituJo 19. eorum> quiin
Patris poteftate funt , fine voluntateeius matrimoniaiure non contrahi > fed
contraffla non folui .
Duas eodem tempore vxorcs habere Romae non licuit, $. affinitatis . In- Depiuritattj
*-' ftit. dennptjs. Ethoccrimen infamiaepoena vindicatum cdidlo Praetoris,
Li.infin. &I. quodergoSJ.i D. dehis qui notant. infam. vnde Impp. Vale-
rian. & Galien. in 1. cum qui C. ad I. lul. dc adult. ait ; Eum > qui duas fimul
habuit "vxores , Jine dubitatione comitatur infamia : in ea namque non iuris ef
fefius, quo Ciues nofiri phra contrahere matrimonia prohibentur , fed animi
deftlnationi cogitatur . Necnon capitali poenaehuiufmodi matrimonia obno-
xia efie , vt ex Conftitutione Conftantini in 1. vxor C. de Repudijs , vbi do
iBul'!rribus )'quae viuis maritis militibus nullo acccpto de eorum fofpitato
nuncio»poft qnatuor annorum fpatium alteri nupferint: & quamuis Aelius
Coecina Tribunus plebis iufiiftet» vt vxores liberorum quaeiedorum caufa»
quas.
VXOTHm ,
30S DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM.'
quas, & quot vellent ducere, Quiritibus liceret . Sueton. in lulio cap.52. ea ^
tatnen lex promulgata non fuit . Valentinianus quoque Imp. alteram Seuerae
luftinam vxoremfuperinduxit, cx qua Valetinianum luniorem fuftulit» ac vt
fa<fti turpitudinem amoliretur , lege fanxit > vt cuilibet duas fimul vxores ha«
bercliceret, quemadmodumSocratcs lib. 4 hiftor. Ecclef cap.30. Pauius
Diaconus lib. 11. append. ad Eutrop. fed nec ealexaccepta iuit; nam lu-
d;eos, qui colore quod primis generis humani fatoribus Polygamia multi-
plicand.-cfobolisneceffitatepermiirafuifl^etj quafimaiorum vettigijs inhae-
rentes, plures fibi vxores habere licere exiftimabant, Impp.Theodof. Arcad,
&Honor. prohibuereindiuerfafub vnotcmpore coniugia conuenire, 1. ne-
raoC. deludaeis.
Sicuti rec Concubina vxori iureQuiritumadiungipotuit) eftConftanti-
ni Magni r.or.ftitutio, l.i. C. de Concubinis dum ait; Neminilicentiaconce-
ditur conjlante nfntrimonio concubinampenei fe habere.
Dicamhicobiterveteres famflos Patriarchas legis Mofaycae tcmporej,
pluribus vxoribus coniundos culpae immunes fuilfe , quod affcrit Innoccnt. B
g.cap. Gai)demus,de Diuortijs, atque multisrelatis,& expiofacorumfcn-
tentiajqii. dicuntnumquamlicuiffe vxorum pluralitatem; fed permilfanu.
fuiftetamquam minus malumjprobatlateCard.Bellarm. lib.i.dc Matrimon.
cap.2i. Hsecautemdifpenfationonconcefta eft externa aliqua fcriptura^,
aut locutionc ; fed inipiratione interna fa^fila Patriarchis , qus deriuata eft vi
exempli , & confuetudinis ad reliquos e populo Ifraelitico, ac proinde om«
nibus iilis pluralitas vxorum licebat: quod tanquam notum fupponitur. Deu-
teronom. cap.io.S/ habuerit homo duasvxores. Et ita docent fan£lus Tho-
mas, fan(flusBonauentura,Sotus , & alij> quos refert, & fequiturSanch cx>
deSacramento Matriraoni) iib.7. difput 8o.n.i2. : r;-^;:
K»M;*»wrA. Nuptis , quae a mulieribus intra annum luftus contrahuntur, turpltudine
ufnt»! itH'" . „on carent . Lu£tus autem tempus regia lege definitum decem menfium erat,
per quos muliei abftinere a nuptijs iubebatur , vt cft teftis Plutarch. in Nu-
ma.Ouid.i.Faftor. Q
^uod fa tis eB vtero matris , dum prodeat infans ,
Hoc annoHatuit temporisejfe fatis.
fer fotidem menfes cifunere coniugis vxor
Sujtinet in vidua trijiia Jigna domo .
Etidemlib.3.Faftor.
^jjnetos igitur numeros feruauit in annoy
Hoc luget (patio foemina moefla viriim .
ltf;qi!e,quodapudSenecamepift 6j.adLucili. legitur: Annum foeminis ad
h<iendum conjlituife maiores . De anno vtique Romuli , qui decem dumtaxat
inenfibusconftabat,fuseaMacrob.I.2.c.i2. Primi namq; Gratianns, Valen-
tinianus , & Theodofius Impp. lucftus tempus duobus mefibus audum anno
definiere,vtexeorumConftltut.inCod.Theodofiano, I. prima de fecun-
dis nupt AtCaliguladiefuonatali, quo & Augufti templura confecrauit,
lu^flusinhibuiife; & praetcrea Viduisintra conftitutum legitimum tempus
nubercnifipragnanteseflent.-conceffiflrefertur . Diolib. Jp.&de Hclio- D
gabalo refert XiphiUnus cum Pomponio Baftbe viuis fublato , vt ab vxort.,
cuiussmoreflagrabat, virimemoriam diuelleret, eam protinusduxit» nuUo
adlug^^ndumvirumfpatiodato: fimili etiam ratione raulier poftmiflumex
iufta caufa repudium , alij nubendi poteftatem nohabebat, ex Impp. Theo-
dof & Valentin. Conftitut. vt in 1. {\ conftante, C de Repud. ne, vt ipfi aiiiti
deproledubitandioccafiodaretur: fueretamen Imperatores, qui etianu
prxgnantcsfumpfere vxores, vt deAugufto refert Suetonius cap. 62. Cw»
Scribonia diuortium fecit , pert/cfus morum peruerjitatem eius^&Jlatim Liuiam
DruJillam matrimonioTiberiJ Neronis , & quidem pr^egnantem adduxitt di-
lexifque
DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM. 309
^ kxitque, acprobauit vnice, ^ peffeiteranter . Cxterum Liuia apud Auguftom,
Claudium, Drurum.Neronemintra tnumraenfiumfpatiumpeperit , quera
jiatum AuguftuspatriTiberioreddidit, refert Diojib. 48. Odauiam quo-
que Augufti fororem poft Marcelii viri fui mortem adJiuc grauidam) ventre-
que pleno Antonio de fponfam , Dio di£lo lib.48. Vt etiam Caligula Milio-
niani Caefoniam adulterio fibi ante cognitam ; & iam tum partui propinquam
duxiffe» actrigellmodiepaterfieriexvxore, gloriofum duxit. Dio lib.50,
Sueton, i« Calig. cap.2 J.
Cum Virginibus Veftalibus iam nonnifi nefarias, & inceftas nuptias coit-
trahi potuiife : Heliogabalumtamen humani generis porrentum Aquiiairu*
Seueram Veftalem duxifle > ^narrat Xiphilinus > quod etiam perftrinxit Lam-
pridius in eius vita ; In Virginem VeHalem inceHum admijit . Atque hjec funt ,
quae habui de legitimis , inccftifque Ethnicorum Q^uiritum coniugijs .
Qui plura defiderat j legat Andream Tiraquellum de Legibus connubia-
libus,&aIiosfcribentes.
B Veteres lcgislatores , vtpote praeftantiorum virtutum ignari, Refpublicas Matmr.oitiA^
fuasCiuium numeroau^luri , coniugia quibufdam immunitatibus & praero- contrahcntium
gatiuis donarunt. Sanciuit Lycurgus, ne intheatrislocum haberent xMifo- ""»'"'"'""•
gami , ideft, qui vitae folitariae dediti matrimonium detre(^arent ; ftatuit etia,
vt fub hyemem nudi pcr Vrbem trahantur ; & a pueris (i eflent feniores, ho-
nore coaeuis debito, neutiquam afficiantur. Etquo commendatiusredderet
coniugium in contrahendis raatrimonijs , potiorem voluitefle rationem vir-
tutis in foeminis.quam diaitiarura; dotem ducentibus dandam negans . Idem
quoquepIacebatSoloni, pro dote fceminisnullam omnino pecuniam, nt,
cmptaeviderentur, dari, fed paucas dumtaxat veftes , & fupelle^flilia vo-
lenti . Atquevtlegitimistantumnuptijsoperamliberis darent, promulga-
uit Spurios filios obedientia , reuerentia, araorefiliali non debereelTe ob-
ftridlos .
Philippus Secundus MacedonumRexarma moliens aduerfus Roraanos
^ nedeeffetmiles, edixit ferio; vt qui .peraetatem poflent, vxoribus duv^is
liberis operam darent . Studiosehoc etiamobferuarunt Romani: id quod
probat eximia Oratio a Q^Metello Cenfore habita: in qua omnibus.qui ma-
turse effent setatis , vt nuberent fuafit . Quae etiam Oratio poftea ?b Augufto
Imp. vberrimis laudibus decorata , publico edi£lo confirmata eft .
Ne veropaupertas aiugo matrimonij abfterreret , agri, aliaq; bona pau-
peribusdonatafunt. Plerique enim , qui extrema paupertate conflitlantur
<5c de die in diem viuunt, procreandae foboli nihil intenti : aut dum maxirae
fufcipiunt , adeo afFe^us paternusfriget,vtnifipIanetorpeatiminiraus ta-
men eft in educanda prole .
Quamquam fine maris & foeminae coniun£lione huraanum genus propa- Mtthhii'.iitii.
garinonpofliit; tamen & hocnotandum , fola muItitudJnecontrahentiuiiL., VHmonVn^pi
nonmultiplicarigenus humanum; nampraeterle(£ti confuetudinem etiaaij ducnmaicdxt.
cducationiscura, conferuandiquefacultasrequiruntur. Hsec nifi coniun-
gantur, autpr«maturamorteIiberosanteuertunt, aut adobeunda munia_.
■L/ ineptosreddunt, inerti pondere patriam replentes. Caufam adducit Stra-
bo : Galli<s mulieres, inquit , temperato corpore , naturaqifuafoecunda ; nec mi^
nusptoUsprobe educand^ funt fiudiofe .
PorroquamnecefTariafitdihgens liberorum cura, atque educatio; id
exemplis tam rerum vifibilium e terris nafcentium.quam brutorum etiam ani-
malium probaripoteft. Culturanamquehumana in propagandisladucis»
alijfquefatiuisherbis vim naturae fuperat; vrticas aliaqueeiusgeneris ziza-
niafponteproducentis. Lupje & Vrfgeplurespariuntcatulos quam oues*
ac etiam plures agni quam lupi Sc vrfi madiantur; & nihilominus longe maior
eftagnorumcopiaquam vrforumautluporum. Nec alia in hocadducitur
Q^q caufaj
310 DE IVRE CONN VB. INTER CI VES ROM. •
caufa, quoniam agni hominibus ciirae funt, educantur, a paftoribus in pafcua A
producuntur, cuftoditi aMoloflis>quil'jpos adorridifcerpant.
T7urcis cum Mauris communis lex eft, licere plures ducere vxores ; omit-
toiamtotmillia, qui DeoperpetuamCaftitatem vouerunt: nequetamen.,
orbisChriftianuspropterea deftituitur ciuibus, imologe elt popuJofior qua
Turcia. PlagaSeptentrionalis, quae totdedit Imperi) Roniani euerfores,
pluribus femperinhabitatafuit, quam /^uilraiis, cum taman indubiuai fit>
Septentrionalesminusfentirelibidinum Hammasquam Meridionales. PJures
Prasterea vxores vni Meridionali limuJ iunguntur , licet Septentrionali
vnafitfatis; nec alia adducitur ratio, nifidiffi.illimacopioreprolisex vxo'
rummultitudinefufceptaseducatio; Sc deftitutio commodicaciseducandi
paucosliberosj quailligaudent, quibus vna tantum vxoreit. Nunquanu
tantoamoreardctinpluresvxoresmaritus, ficutiin vnicam, quofit vtafFe-
^uspaternusiniiberos debilior, diuaganfq; de Jiberis rite educandis pa-
rum fitfolicitus; copia naraque liberorum obrutus, non poteftofficio pa-
iterno omnibus numeris abfoJute fatisfacere . o
Quidprodeft vrbi Cayro magnitudine &ciuibusinfigneme{re, atquot-
annisfauiiVimapcftilentia tot incoJarum miJlibus priuari? Quorfum atti-
net Conftantinopolim plurimis ciuibusrefertameffe, cum quolibet trien-
nio peftis furor maximam ciuitatis partem abforbeat ? taiis namque materia
& tale pabulum eft vnde luis contagio enafcitur, ac proferpit , eamque au?
get anguftia 8c incapacitas habitationum: impura 6cvitiofa alimenta : for-
des vrbium aerem inficientes , Hjec Scfimilia liberos adolefcere vix finunt;
tametfi quotidie infinitienafcantur^pauci tamcn ad iuftam «tatem perue-
niunt.
Hacde canfagenushumanum) quod abvnomarito, & vxore vnaorigi
nemtrahensantetriarailliaannorum tantacopia, Scnumero) quo dchnLa
eft , conftitit ; non amplius ficut olim multiplicari videmus . Plerasque ciui-
tates) quarumincunabuJaparuaj incolarum multitudineadcertu numerum
excreuerunt, acquifitam metani non trafcendunt. Roma tribus millibus ho- r*
niinum coepta, tandem ad quadringentaquinquaginta milJia eorum, qui ar*
ma ferre poflentprogreflTa fubftitit , nec vnquam plures inibi numeratifue-
runt, cum tamen ratione incrementipriorismagis, magifquein infinitunij
vfqu.e augefcere debebat. Sic Neapolis, yenetiae» Mediolanum amplius
ducentamillia Ciuium nunquamhabuerunt ; id quod de alijs ciuitatibus
quoque, quae plerumque confuetum ciuium namerum non tranfcendunt,
di^umvolo.
Difficultas homines alendi , procul dubio in caufa eft ; quam peperit aut
foli fterilitas ; aut habitus vicinarum prouinciarum , e quibus viiftualia tanta ,
quae alendis ipfis fufficiant , commode tranfportari non poflijnt.
Duoitaque ad incrementa populi requiruntur, Iiberorum,procreatioj &
educatio . MuJtitudo quidem coniugura maximam partem fibi vendicat ; fed
non hsec fatis , altero requifito deftituta . Vnde plane certa ea eft fententia^,
propagationi humani generis nihil accedere , vel diminui ex coniugio facer-
dotum 8c Monialium . Licentianubendi, quam fibi facerdotes Angliae 8c D
Germaniae fumpfcrunt, multitudini populinihil addir. Adau(ftus quidenu.
eft coniugum numerus , at educandi commoditasnihil eft h£tz locupletior .
Satis hxc declarant non fufficere Principi numerum coniugum auxiffo ;
rifipariter quoquedeeducationeliberorum ipfis prouideat, cleemofyna.,
paupei ibus , beneficentia egenis , virginum indotaiarfi elocatione , filios ho-
neftis rebus affuefacere , eofque ab iniuria farais vendicare , clementer alen-
dofenio, & viriuminfirmitateaffeflos . Tanta erat Alexandri Seueribe-
neficentia, vtpauperum liberos fuisfumptibuseducaricuraret; de niafto
Maramsea Mamm^sos poftea di(ftos .
Vt
DE . rVRE CONNVB. INTER CXVIS ROM. 3 1 1
^A Vt:aliquiclmorale&nobisprofiaiuiiidefamainajexpr«ratisprircorum-» Conj^jertm.
JSiQmmQtnm. , quaede-Nuptijs & Cotiirvbijsfttntrelaca .♦ «auendum maxime
ne quis Dominam , aut fuperiorem.'paciatur vxorem , qus imperare quidem
feiatfedobfequiiiefciat ; opum namque generifqve difparitas animorum di-
fparitatemprouoeat. Hincinfplixilla feruitus, qua meiior deteriori fexui
parere cogrtur» & famulari didicit, q«i imperare debebat. Turpe ftolam to-
gae imp^care > turpe columgladio rhincJlla domeftica verborum > vnguium»
capiUatuisBi, tanquam ceftuum bella; Pceani tempeftatibus , flu(flibufquo
^ fseuiora.
:.:..$pumatw^Jngentesimitaturfoeminatauros.'
EtiVerum. nimiumiilud Poecae ..'-'■ i'>; n '.n , r .
7..:-iz Non ficinincerto mutaHtur^-fiunrhe^fyrtes y
'ixJii\^iO'\y\Nec fQliahtbernotamtretnefaBaNoto .
. mii^fPi^j^/JnJfitoJkminea.non-.confiatfcedusifiira, '■
'B • MiiV, \' ^. =v.-. Siue ea caujaiieuis , fiue eacaufa p^auis i ' "c ■.«iph-ihin.. ;
Sedlnequetot vomunc ferpentesvenena , quot iftdignsbttnifaeffun-dit mu-
iier : vt in Ecclef 2 J. Noneii caput nequias Juper caput colubri ; & non eH ira
fupra iram mulieris. Vt proinde exclaraet Sapiens in Prouerb. cap. 2^. Mt'.
Uhs efibabitare interra defettai quatncummuliere rixofa& iracunda . Hercu-
les,SamfQn,SaIomonnos_docent. Herculeasflamas Poetae loquuntur: de
Samfone illud Ambrofij ; Samfon validus"& fortis Leonem fuffocauit, Jed
ittnarem.fuum fuffocare nott potuit ; vincula foluit hoflium , fed fuarumnon
fhluit nexus cupiditatum : mejfes incendit alienas ; fed 'unias mulieris accenfus
igniculo mejfem fuAmrtutis ami^t . De Salomoneinclamat fcriptura^ Reg.
'CA\>\t.ii.Auerterunt mulieres cor eius. De quibus audet Chryfoft homil.i i.
^id eft mulier nifiamicitia inimica, ineffabilispcena » necefarium malumy na -
furalistentatioi de/iderabilis calamtas , domejiicum periculum , delsctaiik de^
trimentum, malinatura boni decore depiiia.ht GraecusPoeta Euripides : Cwffl?
>. multa in terra, marique fer£ fint y omnium maxima mulier fera efl . Beatus
^ qui fe eximere huic potuit> potuitque qui voluit .
Quod (i carere hoc malo graue fit, cum Melius fitnuberequam vri. i.Qo»
rinth. 7i Vxorem deiigat, mitiusflammismalum. In cuiusdeledtu feqnatur
Chryfoftojnum; ^£re pudicam & religiofampuellam . Vt implearis bane-
di^ionibus Sapientis EcckCu^. 26. Gratiafuper g^atiam mulier fanBa &
pudorafai': ; •:;. •
DeForraavltima cura fit : fere enim pulchritudinifoIicitiKlo adiun^fbicig
&comes formae metuseft, totque prope anxietatibus maritus innoluitur?
quot elegantiasin vxorelegit: teftaturhoc in Prouerb. cap.31. Fallaxgra'
tia , & vana efl pukhritudo ; mulier timens Dominum ipfa laudabitur . • -"v ?t
Nequenimis blanda&excultamulieroptanda; ne alienumcalorempro-
uocec: raraverecundiaecum nimiaelegantiamifturaett. Nolo inexceriore
membrorum compofitione & mollem teneram ; quoniam niraia morura tene-
ritudo libidinis prouocatorium eft .
]Q Nolo eloquentem ; ne tot iaculeturignesquot verba . Ecclefiaft.9. Collo-
quium illius quafi ignis exardefcet . lob. 4 1 . Halitus eius prunas arderefacit .
Non cultam nirais,& ornatam laudo memor Hieronymi ad Demedriade;
Viraut mulier fuo ornatu oculos hominumad fetrahensetfi nullum indefequa-
tur damnum ; fupplicium tamen £ternum meretur , qui "venenum attulit ,fifuif~
fet qui biberet. Nec poenitebit feuerioris caftimonige exempla a Romanis mu-
tuari: audiamus V. Maximumlib.6. cap. 3. C SulpitiusGallus: Vxoremdi^
tnifiti quodeam capite aperto foras verjatam cognouerat; lex enim , inquit, tibi
tnebstantumprafinitoculosy quibus formam tuamapprobes, his efio ipecioja,
borutnte certiori crede notitia : vlterior tui conjpe^us in fufpicione &crimine
Qji 2 fub- ■
512 DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM.'
Jubhareatnecefeeft. Ergoduinfaepiusfoeminisocca.ritur, pars magnainuc- A
recundas fccn* fuMt illas ; & tota capilUtura , oculis, vtiJtu , pectore flammas
iaCulantur nocituxas > fadae viris fuimina & giadius .
Pigmentavcro mulierum quisfcrat? quibusmentitusdecor candoris &
purpuriehomines decipiat> &amari ab alio quam a inarito velit: faHere eni^
Jiaec raaritum nonpoiTunt ; alijs vero Judunt hxc mendacia ♦ & doii Itfmiit-*
tur; vt in fene3cclcformiiuucnis&/ormofaameirur."in fraudeffliJijeciriws^
nitamor, &JibidinipcdiJre<juafflpurpuram dcdit, quae aijcilfari ainori^OJ
(ftaincautosrapit. , -oj^idi
Nec nrmisMufjcam vxoremvolo; fiindit namque illa vcnetiavocis > vt
auidius auditores hauriant > & doIimoduJationibusJncitantur. lam vbi vo-
cem depreiferit , vbi extuJerit> vbiridentibusJabi^'s &ocuIis, autincom^
miferationemflentibus,ac dolentibus> meJicosmodMJos exornauer.ricuius
viripciflusilabit? cuiuslufciniarumharum cantusnon flo<ftetiniiuporenLj?
&cafi:am credani >qu.ietotmentes in fe vocatquotaures ?Quod fieamdcm _
Saltatricem dederis: audi Sapientem Ecclef cap.9. Cutn faltatrice ne apduus ^
fii: ^ec audias jllam ,nefortepereas inefficacia eius . V^ideo Herodiadis fiJlam.
regiafque exinde fponfiones, caputloanjiisindifcopfaltatnci praemiun»: &
timeo . ■■ >
Nolonimis Doiflahi, ne fuprafexumfapiat: turpe viro ab ignobilioreii
fexu difccrc : naro qua: doceremuJicr dididt,imperare didicit ;parcrc ne*
fcit do(ffa,cui f»pEaf^xumanimus eil:. :rr"'«iari
Nonmultaruralinguarum peritam , nemultarumlinguarum dc tiilitnenta
difcat; ac etiam in ▼namulierclinguarum fuarum dehciasamabuntplures»
forlan & in vna amoreslegent, &gcntis fuae inucrccundos ignc s? "» c '^^'^nf ^
Nec omne fecrbium committendum vxori : aliquid maritus habcat , quod
ig&oret vxor , cum fecrctura rcs poflulat: nam fiJentium qui ab vxorc fpera-
uit,fexuracxuere voluit: nequcenimfecreti legibus tcncri muliervidetui':
adco , vt quae fecretiora fuerint > plus propalatura mulicr erit , vt propterea
ncmo prudens a rauliere fecretum fperabit ; ncc abcrraucrit > quifoemineum n
os cribro aflimilauerit; cum arbitrcntur clegantiae ahquot genus in hoc fcxu
plurimum cffundcrc> minimuracontinere.
Domefticatamcnvxoricommittendavelim; &plurimainuenics mulicbri
magis quara viriliingeniomanibufquenata; & fere frugaJiorvxorvirocIt,
minutarumdomeflicarum rerura intcllijgentior; nimirum quidquid ancilla-
rum &filiarumefi; etiam filiosin ocflauum, ac nonumannum; inde in ius
abcant Patris» & virum difcantinduere , foeminam exuere : minoribus enim
nata mulier ,raaioribus vir efl ; prudentis proinde efl tribuere cuique, quod
natura eidcm oompctit . Scd nequc domefticas res opefquc omnino ignora-
rcvxorem confultum puto > neperegrinam, rerumque ignaram mariti mors
reperiat no vulgari fuo & filiorum damno . Errant profed^o, qui in otio vxo-
remhabent; z\»di EcckCMultammalitiamtiocuitotio/ttas. Magis in foemi-
na, quamin viro; hinc doli,&fraudes, &pluresiaramariti, &torusnon_.
vnus, & patres multi , & dubius partus . Nihil cogitare non eft hominuntj :
doi^is fermocinationibus , ledionibus > fcriptionibus diem nodlibus iungere; D
gubernacula , rempublicam > imperia > bella , excrcitus , & triumphos mcdi-
tari, hoftem ferire,fanguincra darc, propugnaculacrigcre> hoftiJia cucr-
tcrc> cJafTem pararc, infidias inimico agraini flruere , viroi^umcft. Mulier
ergootiofaquidagat? ambitalternisoccupari mens humana; nec femper
caeleftibus, nec femper pcrituris dctineri. Deftituitur dcmefticis occupa-
tionibus mulicr ? ac etiammcntem otiofara folicitudinibus vacuam pafcet'.
Quare Jx vxorem vni fibi m«ritus volet, domcftjcis potius negotijs obruat>
quamoccupet; nefcitnamqueobrutarcbus amare, nefcit erubcfcenda'illa
meditari; quinimo quod crefcat amorfidefqueilliusin maritum> cuius fidu-
ciam
DE IVRE CONNVB. INTER CIVES ROM. 3 r 3
/^ ciara in concreditis fibi expemur ; vc proinde , Beatus qui hibitat cum
muliere fenfata, Et cui bencdixit Dommus rara hac faeculorum bencd,-
(ftione.
Domeftici tamen imperij fraena maritus omninoretineat : nec ma gni mo-
liminishoc videtur; li naroqueprimismatrimonij menlibus, dumadhuc f^'
recundia.&modeftiaamoriraifcentur.ad virimores vxor componatur, &
obfequi afluefcat ; vt lalera iperare vxorem infcquentibusanni d^^beatnia*
ritus , quaiem fibi primis matrimonij menfibus finxent ; & certc obfeqiietu?
li vrrurana(fla fuerit: quippe dum amori & bcnignitati muita concedet,
nihii tamen deimperioremittet, vt araare vxor fciat, &reuereri. A pnn-
cipijs haec pendent; qualemcnim primis diebus virum vxor fenfcric, talem
habebit: {iremiirura &indulgentem, contemnet.' femei ii conteir.pferit,
perget: n«c ad cultum fine ingenti conatu reuocabit . Vbi en'm iemel excuf-
ferit mnlieriugum , impatiens fraeni erit ; nec calcaribus quidem & ferro do-
■n manda_..
■^ Noloautemhaberi vxoremvt ancillam, fed nequevtdominatn : >^tinque^
a nonpaucispeccatum; minus autem peccatum pro ancillahabere , quam
dominampati . Vtrumquevitabit virprudens, &indu'gentior etiam erit in
coniugem quam in prolem ; & dum agnofcit foboiis itiae matrem , fe patrentu,
meminerit, &imperio natum; eteniminter minas Ifraeli in delidtum inten-
tatas, mulierum imperia Propheta Ifaitfs G.3. numerat; Populunt meu exaBores
fui {poliaueruttt i &mulieres dominat^ funt eis . Portentum namque eft , vt pe-
desmanufquecapitiimperent; mulieris verocaputvirum efte docemur ab
Apoftolo Ephef J. Mulieres virisfuis fubdit* Jint ^ Jlcut Domino , quoniam
vir caput ^mulieris . Itatamen virdominetur vxori , vthaec non fitanciila^
fed vxor, vtcap a. Genef l^uamobrem relinquet homo patrem ^uum , & ma-.
trem, & adharebit ei. memineritque partem fui vxorem effe ; adeoque duas
in vaam coaluifte animas, indiftblubili mutuo vinculo innexas. Quodii
quando monenda , auterudiendavxor, non audiant monentem Patrem li-
C beri » non ferui dorainam ; neconteranereincipiant illi M atrem , ferui do-
ininamt &imitari etiamdifcant; omninodandaopera marito, vt quam ma-
xiraavcneratiofithberorum in matrem,feruorum in dominam .
Inuigilandumetiammarito, vt quam optimis vxor alTuefcat , memor ve-
terisdidli; Corrumpunt bonos mores congrejus mali . Perpaucas nouerit, ac
nonniftprobatiftimarum confuetudinevtatur; eo magisquod muliebriafe-
recolloquia in Uberioresfexusilliusnarrationes eant; profiliunt exindenon
caftiE narrationes ; hinc ignci & flammae , & in alio viro maritus nouus . Vt
aufimprofiteripluresmatronas, virginefque mutuis inuerecundis narratio-
ribus» quam virorumconfuetudineperijffc ; dumenimminore metu in eo-
dem fexu verfantur , incautius nocitura bibunt ; & quo liberius , eo altius ve-
nenademittunt; fufpeda virorum coiloquia; mutua mulierura fufpicione^
carent ; nec pudet in hoc fexu videre & difcere, quod in viro pudet atidi-
re . Paucarum ergo familiaritatem permittet ; &earum tantum, quarum no-
l^ taintegritas, modeftia.verecundia, prudentiaj&inmaritos cultus &obfer-
^ uatio,reiiquarumarcebit; &quamquamiilaexindcindignetur, fat melius
ideft; dummodopudica &obrequens domifit vxor: & quamuisfolamdo-
mideftituantreliquae; non proptereafola , qujemarito.liberis, &domefti-
cisfociatur; ac etiamfelixillalohtudoeft, quae caftamvni maritovxorenij
feruat: &quamuiscomtemn&nt eamalise foeminx; contemnienim anon->
laudatls , iaudari eft ; & virtutis fignum eft ab improbis damnari .
De
yr,dedi{ii.f
514 DE THERMIS.SEV BALNEIS.
DeThermis, feuBalneis- a
Cap. XVIII.
ADE O fiudiofifuere prifci Romani Thermarum ; vt inter prJEcipua
Vrbjs .ornamenta cenferentur, ; de quibus nunc inftitutus nobis fermo
eft . Porpp Thermae calida dicuntur loca , in quibus non folum aqua j fed e-
tiam vapor^ halituq; corpora.in.calefcunt. 9s§ft« enim caloreil.PIiniuscnim
^altum Thermopylarujn in Graecia inter duo altiffima iuga cumdefcriberet,
inquit ; Ideo PyU , &ak ■Mp.' ([^'^ calida aqua in ipjis faucibm funt ; Ther-
picmU locus appellatus : nohlii tacedamoniorum aduerjus Perfas^ morte tnagis
fneniorabiliy quan^pugna iThcnni&igitmKovcizms BaLNEA fuerecalida-
rum aquarum., vnde asdificijs adhaelit nomen , quamquam in his frigida etiam
perfunderentur. Admiranda autem erat earum Amplitudo & Luxus, de^
quibiispluraretulimus fupraincap.6. primsepartis. At numerusvero fincj B
nuraerp : fupra o^lingentas P. Vi<itor,PIinius lib.36. capit.i j. de prasdi^lis
inquit; ^anuncRom^gadinfinitumauxere numerum . Itaquepraeterlaua-
craPrrindpum» quaegratuitaPopulopraibebant, & aliaqu«conducebatur
fua quifque balnea domi fer^habebj^, pr^efertim nobiles Ciues adpriua-
tosvfus. Demodoxdificandi Vitryu«isl;b.j.cap.io.6c apudillum inter.-
pretes . Hic autem de XherjKlisPrioCipym folum eft fermo .
Fuer§ in finibus Carapi;Mgrtij Thermaa Agripp.'e> quas excitauit Agrippa
Thnn&jgtip. pj,op^:p2jij},eon£)iol. ^ ^, JgrippaVapdrarium laconicumfecit: Laconicum
autemvocatur idgenus B.aUiei,^uoniam hic tum nudari corporay tum inungi oleo
pracipue.videbantur .- Etinfra; Moriens Agrippa Populo hortos &balneum ^
fe demminatumlegauit, vtgratisl^uarentur. Ad ornatus Thermarumprseter
ftatuasjde quibus idem Dio.pertinent etiam picfluraejde quibus Plin.l.^^.C^.
J« Thermarum quoq\calidt(fima parte marmoribus incluferat AgrippaparUas ta-
hellas, paulo ante cum reficerenturfublatas . Idem lib. ^6. czp. 2 ^.Jgrippajn p
Thermis quas Rom£ fecit , figlinum opusencaufio pinxit , in reliquis altaria
adornauit : non dubie vitreas fafiurus cameras ,fiprius inuentum id fuijfet .
TL'>mi Ncrt,. jN^gro fuas etiam in Campo extruxit eximij operis,Mariial. lib.7. epigr.33.
r^s^^feuAiexX. _ ^id Nerone peius }
^iidThermis meliusNeronianis?
Statiuslib.i Syluar. laudans Balneum Etrufci .
— — ( Fas componere nfagnis
Parua ) Neronea nec qui modo lotus in vnda
Hic iterum fudare neget .
Eufeb, in Chronic. inquit ; HiS nono Imperij anno adificattS d Neront > quas
Neronianas appellauit . SedP. Vic^tor inquit: Therma Neroniana poHea A-
lexandrin(edih<£- Et Caffiodor.in Chxonic.Therma a Nerone adificat<e,quai
Neronianas appellauit ; cuiusodiomutatovdcabulo, nunc Alexandrinanomi-
nantur . Et Lampridius in vita Alexandri , inquit ; Opera veterum Principum
znilaurauit i ipfenouamultainfiituit . In his Jhermas nominis fniuxta eas D
qu£ Neronian<efuerunt ,<fqua induBa > qu£ Alexandrina nunc dicitur . Nemus
Thermis fuis depriuatis adibus fuis , quas emerat ,\dirutis adificys fecit. Di-
cendus ergo Alexander veterum operum inftaurator , atque ornaiTe Neronis
Thermas : illiufque nomen Thermas defumpfiffe; quoniam femper in nouos
principespronaadulatio eft; cum prsefertim i!le Neronianis circumcirca:..
lucos&fyluas addideril : nequehis tantum, fed etiam alijs luminaadiece-
rit, vt no£leetiam vfuieflentj vt inquitjLampridius; ArtiumveiJigalpul-
cherrimum infiituit . Ex eoque iujfit Thermas , & quas ipfefundauerat , &fu~
periorespopuli vfibits exhiberi : jyluas etiam in Thermispublicis deputauit . Ad-
didit
DE THERMIS SEV BAINEIS. 315
^ elidit & oleum luminibus Thermarum, cum antea non anteaurorampAterent , ^
antefolis occafum ckuderentur . Sed Tacitus Casfar au£lore Vopilco ; Denuo
Thermas omnes ante lucernam claudiiuffit , ne quid per noSiem feditionis orire-
tur. Apparentharum veitigiapropetemplum S. Ludouici nationis Gallica-
nae in aedibus Mcdiceis ad Circum eiufdem Alcxandri, hodie Nauonium .
Erant Therraae Domitianx , feu Traianaj , fed in PaJatio , de quibus Plu- jjemitUntfiM
tarch. in Poplic. his verbis; Siin Domitianidomovideant Porticum tVelB^t/f^ Tmtnn,
licami velBdneum-, &c. Verum Ecclefiafticaehiftoriae de faUifbo Sylueftro
tradunt: Eum Ecclejlam fecijfe &conJlituife iuxta Thermas Traianas alias
aiunt Domitianas . J?urfus deeodem : Titulum fuum conjlituijfe iuxta Ther^
tnas Domitianas , qu<£ con^nominantur Traian^ . Rurfus : Concilium celebraffe
iuxtaThermasDomitianas . Titulus autemiilcEquitij di^us eft, quo sedes
fandi Martiniin Montibushodieiniignitur, certifque veftigijs fan£ti Ponti-
ficis memoriam defignat , & in Templum conditum iuxta Thermas Traiani,
ex Anaftafio.
-B ThermaeAntonianxfuntomnium, quae Romseeffent nobiliftimae in Re- Amomgne..
gionedecimaPifcinae publicae, inter Auentinura, & Coelium. Spartianus
in Seuero inquit: VixitdiuinodioPopuli Antoninus , quamws & ve/iimenta
Populo dederit, vndeCaracallus eH diiius , &Thermasmagnificentiffimas fece-
rit . Et idera Spartianus in vita Antonini Caracalla; inquit : Thermas nominis
fui eximias ■, quarum cellamfolearem Architefii negant polfevlla imitatione, qua
JaBaeH yfieri. Nam & exare-, vel cupro cancelli faperpofiti ejfe dicuntur y
quibus cameratio tota concredita eft , & tantum efljpaty , vt id ipfum fieri ne-
gentpotuijfe dofii Mechanici. Idem viam nouam muniuit, qu<e eftjub eius Ther-
mis, Antonianisjciliceti qua pulchrius inter Romanas plateas non facile quiC"
quam inuenias . Refert de prsdi<^is Thermis Olympiodorus : Habebant in
vfum lauantium fellas millefexcentas ^ polito marmore faHas . Has pottea-»
ornatasabHeJiogabaloj etiam Aiexander, quod refert Lampridius perfe-
cit&ornauit. Earura Ichnographiam exhis, qux fuperfunt parietinis per-
r* ueitigatam Serlius Architecftus defcripfit: aiTeruitque fymmetria partium-
quedimenfionibus effe omnium, quaeextant puJcherrimas . Vbifanemul-
to maior infpiciturambitus» quamftantesreliquixdemonftrant.
In ViminaliThermasDiocIetianasoranium maxime integras religio fer- oiideti^nt,
uauit, vt verterenturin templum j quod praeter csceros pie, eruditequej
obferuauit Card. Baron.tom.2 Annal.ipS.Diocletiani ly. Nam Diocletia-
nus hoftis Chriftiani nominis infeftiffimus aiiquot militum Chriltianoruni_.
millia» quos cumignominia exautorauerat, mancipiorum inftar aedificatio-
nideftinauit: perfe^floque aedificiotrucidariiuffit, quorumcorporain tem-
pload AquasSaluiascondita funt. Superfuit ergo poft tot feculaillamo-
les, vt demumPioQuartoPont. Max. Virgini Angelorum Dominae confe-
craretur ; iam ante tanto Sandlorumfudorci ac fan^uineconfecrata . Ve-
rumillaquamuishodier.agna» quantulapars Thcrmarumfuit? Fuerunt ibi
in vfumlauantium folia, fellaeque plufquamtria miliia) altidimi fornicesjca-
merationes, herailph<Eria, teltudines, porticus, latiifimas are^fubdiales:
D allaque admirabilia, qux in earum ichnog^-aphia proponuntur : & nunc hor-
tos, horreapublicaj duo Coenobia Carthufienfium , 5c Ciftercienfiunu.
{tri£lioris difciplin-=e , itemvineta, plateasampliffimas capiunt.
Erantpraetereahic RomsealiaeTherm^iufignes , & fpatiofje nempe A-
driani, Philippi, Heliogabali, Aureliani & Taciti Imperaiorura , de qui-
buslate fcriptores retulere. PraeterBalnea publica, & priuataerant quo-
que Pifcin« publicx priuataeque in domibus ad natandum, Quarum vna de-
dit nomen Regioni.
Recenfebantur Thermse , feu Balnea inter publlca sedificia , quas ex pu-
blicoserario adornatumCiuitatum conftruebantur. Piinius lunior. ep.2j.
lib.ip.
Sia.
;:?«
Yfiiitsfum,
Axte cxnaKi. ,
B
316 DE THERMIS SEV BALNEIS.
\\h. 10. Trujiitifeh Domineihalneumhahent,& fordUtm > &vetus; U itaciue A
indulgentia tua reHituere defiderant . Et infra : Deinde cfu am ip^pecuniam ero.
gare in oleum foliti parati , funt in opus Balnei conferre , quod alioquitt
&dignitasCiuitatist & feculi tui nitor expoftulat . Etiifem epift.^i.meminit
BalneiClaudiopolitani, quodminusaptolococonftrueretur» fibique tan-
quam Prouincis Proconfuli Architedlura mitti a Traiano poftulac > vt de lo-
coaptiori confulat.
Vfos etiam Principes ipfos fuifTe huiufraodi Balncis : notum eft, quod do
Adriano Imp. refert Spartianus ineius vita : Publice&freciuenter cum omni'
hus lauit ; nam cum quodam tempore veteranum quemdam notumjihi in mUitia >
dorfum & Cdteram partem corporis vidijfetatterere ; percunllans , curfe marmo-
ribus difiringendum daret .? 'vbi audiuit hoc idcirco fieri , quod feruum non ha-
beret ; & feruis eum donauit, & fumptibus : verum alia die cum plures fenei
ad proUQcandam liberalitatem Principis pariter &/e attererent; euocari iujfit >
& alium ab alio defricari .
Balneahabebantcresdomos, fiuecellas, exPIinio lun lib.2. ad Gallum .
Qiiarumfuperioraeriseratcalidi, &CaIidarium, fiueSudatorium, quodin
eo fudorem ficcocalore prouocabant, 6c Laconicum dicebant: Mediani
ex aquatepida Tepidarium appellabant; in qua labrum vbi confidentes la-
uabantur, f uUiusad Terentiam fuam fic fcribit : tabrum Ji inhalneo non eft;
facvtfit. Cuius Labri, & Balneihicappofui Iconem : infimaexaquafrigi-
da > Frigidaria difta . Galenus lib.3. de Sanit. tuenda addit quartam cellam-i,
in qualotivngerentur , & obid Vniftoriumdida ; Et deijsCorneliusCel-
fuslib.i. cap.4. Fuloius Vrliiiusin Appendice ad Ciacconiuoi deXriclinio
fol.mihiyi. - '
Inferuiebant Balneaprimoadfanitatem, & laflitudinera tollendam. Et
praeter Athenaeum lib. i. cap.19. Plato Dialog.6. de Legibus : Vbique autem
ini/s Gymnafia iuuenes , tamfibi commoda , quam /enibus praparent ; calidis
Balneis confiitutis , & copiosl Jiccis appojitis lignis , vt & remedium agrotanti-
husy &lenimemlaboredefeJfisagri(olisafferantur: qu£ fan} curatio longeme-
lioreH, quammediciparum peritimedela. Et Plaut. in Mercat. Ar«w^«rfw«c-
^epol omnia Balnea mihihanc lafitudinem adimerent . Quamuis fobrie etiam..
fumenda; refert .Athenseuslib. i. cap.ij.&nonimmeritoin antiquo lapide
incifum a vetere Poeta .
Balnea > vina , Venus conferuant ccrpora noHra:
Corrumpunt vitam Balnea > Vina , Venus .
Secundo inferuiebant Balnea ad abftergendum fudoreni : hinc Magnunu»
Alexandrumexpugnalaffumillicoad BalneumDarijiam fugati perrexifTe,
ficfcribitPlutarchus; Confejlim armis exutis adBalneum proceffit, dicensea-
wus ad abluendumDartj Balneo ex pugna Jiidorem .
Tertio voluptatis quoq; caufa raulti vtebantur Balneis ,quos voluptuarios
irridet Plutarch. de Curand. Valet. Alij GuU, &delitiarum cau^aproijciunt
fe ipfos in Balnea ,fefiinantque ad efcas. Ac in ijfdem Balneis partemdiei
infumebant > carmina , & hiftorias rccitando , & audiendo . luuenalis
Satyra/.
Vt legat hiHorias , au&ores nouerit omnes ,
Tamquam vngues , digitofjuefuos vtforie rogaius ,
Dvmpetit aut ihermas , fhoebi balnea dtcat ,
NutricemAnchife, &c. <
Veteres lotione ccenam praeueniebant,ApuIeius 4. Metamorph. vbi anula
quofdamficarios, menfaiaminftru£la, ficalloquitur: At vobis fortiffimi ,
Jidelijfimique mei hojpitatores luuenes , affatim cun&afuaui ftporeperco5iapul-
menta preeHo funt : panis numerofs , vinum prohe calcibus cffricatis ajjluenier
immifiumy & ex more calida tumultuario lauacroveHropraparata . Etftatinu
ingrof-
I>
DE THERMIS SEV BALNEIS. 317
^ ingreirumeorum, qui coenaturierantin balneum fic profequitur; In fine
fermonh huius ijlatim feje deuejliunt, nudatique, &flammte largiffim£ •vapore
recreati , calidaque perfufi, & oleo perunSii menfas dapibus largiter inftrufias
nccumbunt. Quotidieenimlauabantantecoenamixor?. o6taua, Martialisl.4.
epigr.8. quae res pondethorae vigefimae Italicas in aeftate , & vigefimje prim«
in hieme.
Fuere aliqui > qui Balneis vtebantur non folum ante cibum > verum etiam.,
poftquamcomediflTentjVtdigererentcibum, quem comederant. Hosdam-
Cap 1 S-
^v^tini.
cum difcipulis , vt dupiicicoenae duplex refponderet pedumablutio; con-
fumpto iam Agno in priori coena; cum pofterior coena inchoanda > &
aqua pedibus porrigenda fuilTet a Miniftris, Chriiius R.N.S«rg/V dCaena
loan.13. nimirum a priori coena, Pracinxit felinteo, & lauit pedes dfcipuLo-
rum . Hoc autem myftice facflum , vt doceret Chriftus , quanta cum purita-
te , & animi candore accedere debearaus ad auguftiffiraum Euchariliiae Sa-
cramentum.
Confueuereveteresexercitljs, &corporis agitationefudoremexcitare." P^ft exerthia:
Clemens Alexand. lib.3. psedag.cap.io. £ viris autem alij quidem nudi lu-
Rr ^amuri
A^.te (xnaKi.
316 DE THERMIS SEV BALNEIS.
lih.io. Pru/ee^JeSi Domifieibalneumhahent,& fordUnm > &'Vetus; U itaque A
iiidnlgentJa tua refHtuere defiderant . Et infra : Deinde cju am ipjipecuniam ero.
gare in oleum foliti parati , funt in opus Balnei conferre , quod alioquin
& dignitas Ciuitatis, & feculi tui nitor expoftulat. Et Hem epifi^i. meminit
BalneiClaudiopolitani, quodminusaptolococonftrueretur» fibique tan-
quam Prouinciae Proconfuli Architedum mitti a Traiano poftulat , vt de lo-
coaptiori confulat .
Vfos etiam Principesipfosfuifle huiufraodi Balncis : notum eft, quod de*
Vt legat tj,,,orias , au&ores nouerit omnes ,
Tamquam -vngues , digitofjue fuos vtforte rogatus »
Dum petit aut thermas , Phoehi balnea dicat ,
NutricemAnchife, &c. <
Veteres lotione coenam praeueniebant,Apuleius 4. Metamorph. vbi anula
quofdamficarios, menfaiam inftrudta, ficalloquitur: At volis fortijtmi ,
fidelifimiquemei ho^itatoresluuenes, ajfatim cun&afuaui faporepercoBapul-
tnenta precflo fidnt : panis numerofus , vinum probe calcibus cjfricatis ajfiuehter
immjfum, & ex more calida tumultuario lauacroveHropraparata . Etlktinu
ingi-eif-
DE THERMIS SEV BALNEIS. 317
j\ iiigreffum eorum , qui coenaturierantin balneum fic profequitur; Itt fine
fermonis huius ijlatim fefi deuejliimt , nudatique, & flammie largijfima vapore
recreati , calidaque perfufi, & oleo perun6ii menfas dapihus largiter iHHru&as
accumbunt. Quotidie enimlauabantantecoenamhor?. odtaua, Martiaiisl.^.,
epigr.8. quse res pondet horae vigefimae Italica^ in aeftate , & vigeiim» prim.«
inhieme.
Fuere aliqui t qui Balneis vtebantur non folum ante cibum > verum etiam.,
poftquamcomediflTentjVtdJgererentcibum, quem comederant. Hosdam-
Jiat Pcrfius fatyr. 3.
Turgidus hic epulis , atquealbo ventre lauatur :
Gutture fulphureas late exhalante Mephites^
Horatius quoque epift. ^.
Crudi , tumidique lauemur .
Crudi dixitpronondigefto, velinconcoiflo cibo; vtproptereabalneunu
repeterentcaptivoluptateefcarum > &conHiuiaiterumfumerent.
■" Clemens Alexandrinusindicans, quomodoBalneis vtidebcant, maxime
Chriftiani lib.3. pasdag. cap.9. inquit ; Balnei quatuor funt caufe, per quas ad
ipjim accedimus , 'uelenim caufa munditiei , t}el caloris , vel fanitatis , velpo-
Jiremo voluptatis : feergo voluptatis caufa lauare reijciendum efl ; Jumendum
ejilauacrum mulieribusquidemfnundationii caufty & fanitatis; folius autem
fanitatisviris .
Quam ob rem aliquando Chriftum in terris domeftlca Balnea quoque fre- cWiSius ijs -o^
quentaflelegimus; reprehenditur enim abipfoChrifto Pharifseus, Luc.y. /"«*•
Intrauidomum tuam > aquam pedibus meis non dediBi . Et alias cum ipfe Chri-
fius illotus aliquando accubuiflTet , fcandalo fuit Pharifjeo , qui illum inuit a-
uerat, vt diciturLuc.n. Rogauitillum quidamPhariJkus, vtpranderet apud
fe, &ingreffus recubuit ; Fharifdus autem coepit intra Jereputans diceret quare
fton baptizatus efetanteprandium? Bt erat hic fermo de ablutione totius cor-
poris, cuius tunc erat confuetudo , vt etiaminlib.a. R.eg.cap.12. Sandus
Q^ Rex Daiiid depofito moerore obmortemfilij Berfabese , non priusmen-
fam petere aufus eft, quani de moreablueretur, vbific legitur; Surrexit
ergo Dauid de terra , d^ lotus , vnfiufque efi ; petiuitqne , vtponerent eipanem%
& comedit .Etquitnms Chriftus nequaquara frequenslauacrum petierit, quo-
ties fibi accubendum fuiftet , vt de corrupto Regionis , & fseculi more fic re-
fertur Marc.7. Pharifei enim , & omnes ludtei nificrebro lauerint manus , non
ntanducant , tenentes traditionem feniorum & a foro nifi baptizentur non co-
tnedunt. Negari ramen nonpoteft, aliquandoeum animarumlucrandarum
caufa BalneapetijITe, Vt omnia omnibus faiius -, omnes lucrifaceret . Et pro-
pterea Balneorum voluptuarium vfum redarguerit; necefTarium vel fanitatis,
vel munditiei caufa tantum permiferit.
Hincaduertendum) quod Hebrsei duplici coena facrnm Pafchatis fe-
fiumcelebrareconfueuerunt; in pnorienimcoena Agnum manducabant:
poftcriorem autem coenam inftituebant , vt Azyma ex Mofayc^ legis
inftitutis inchoarent: quamob.rem cumdemore Balneo , &pedumablu-
D tione illi coenam prceuenire folerent ; ita Chriftus in vltimo accubitu
cum difcipulis , vtduplicicoenae duplex refponderet pedumablutio; con-
fumpto iamAgno in priori coena; cum pofterior coena inchoanda > ^
aqua pedibus porrigenda fuiffet a Miniftris, Chriiius R.N.S«rg/Y dCoena
loan.13. nimirum a priori coena, Pracinxit felinteo, & lauit pedes dfcipulo-
rum . Hoc autem myftice facflum , vt doceret Chrifius , quanta cum purita-
te , & animi candore accedere debearaus ad auguftiffiraum Euchariftiae Sa-
cramentum.
Confueuereveteres exercitljs, &corporis agitationefudoremexcitare. Piflexenhi».
Clem.ens Alexand. lib.^.p^dag, cap.io. U viris autem alij quidem nudi lu-
Rr ^antur,
3IS DE THERMTS SEV BALNEIS. '
{imtWy alij 'vero paruo quoejue gloho ludunt,quiPhemsdiciturymaxJmhtt Sole /{
Et paulo poft : EJ* fnm hcrieHiior , & virilior , ^U£ cam Jecuro robore fit hoQ
modo exercitatio , cjUte vtilis » & conducibilis fanitatis gratia ajlumitur . Vndo
exercitationiscaufa) fudandique gratia Balnea inftituta fuere . Cornelius
Cclfuslib.i.cap.2. Exercitationem optim? fequitur modo vn^io, modo baU
mvnstione. neum^Quu non foium Baineofudoremcompefcebant, vt vidimusfupra de
AJexandroMagno, fed etiamOleo. Senecateftein praefat. lib.i.Contro-
vcri' Nulla^unquam illi curavocis exercend<efuit , illumfortem agreHem> Et
paulopoft: Non fudoremoleivtt&ione difcuter^y non latus ambulatione repa-
fare, i^dhocfcmperin Balneisdeftinataerant oleum, & Vfouenta. Sido-
nius lib. 2. epift 2. de Balneo ait ; Hic aquarum furgit Cellu cc&ilium , qu£ vn^
guentarite fpatij parilitate conquadrat . Ac etiam de Vnguentis adperfe^amj
Balncirationem,Lconti)epigr.in flor legioepigr.lib.^.n.^^.
Aedijicauit me communiin veftibulolauacri
Ciuis vir 3 virtutis cauja , «0« contentionis . _
lllud cura Jit multis , ego vero paucijque , ^ amicis ■"
Exhibeo Lauacra , & Vnguentum , &gratias .
Lubethic refcrrede Vnguentoilloallato a MagdaJena advngendumChri-
fturo ; ficuti refert Matth. cap.26. Accejftad eum mulier habens Alaba^rum
vnguenti pretioji y & rjjuditfuper caput eihsrecumbentis . Q^uod tale Alabaftru
non aliterfit lapis; lediuxta opinioncmEpiphanjinljb. de Mcnfuris, dum
inquit ; Alabafirum vnguenti vafulum cjl vitreum , capiens Vhrcm clei , alaba'
Jlrum vero diDum propter fragilitatem . A Itera d ifiRcultas eft de vngueto Nar-
di Piftici . De quo lo. cap.i2. Mariaergoaccepit lihram vnguenti Nardi pi-
Uici pretioji , & vnxitpedes leju , & exterjitpedeseius capillis fuis f&domus
impleta eH ex odorevnguenti . Quod verbum Piftici intelligatur de vnguento
Nardi non adulterati , vitiati; fedpuriacfidelis;itaIanlenius,Ribera,To-
letus, Baronius & alij : at vcroCornclius a Lapide in eum locum credidit
Nardum Pifticumidem eife, ac Nardum fpicatum: hoceft vttaleNardivn-
guenrumproccfteritcxfpica, nonautcm ex folio eiufdcm» quod minus cft q
pret'ofum&vilius.
Prseterea etiam certatores, &lu(n;atorcs, nifi vndi in arenam non defcen-
debant, Virg. 3. Aeneid.
Exercent patrias oleo labentepaUHras Ntidatifocjf .
EtJ.Aeneid,
Caterapopulea velatur fronde iuuentus ,
Nudatofque humeros oleo perffa nitefcit .
Etiammosfuitvnj^endipoft variascorpor's agitationcs; ficuti Lampridius
de Alexan dro Seuero inquit : Voji le£iionem > operam paUHra , aut Sphxrijle'
rio, aut curfui , aut ludaminibus molltoribus dabat : atq; inde vnfius lauabatur .
Vngendi autem officiofungebanturin Ba'neis ferui , qniab eo Vndores di-
S\ funt . Senec. lib. 7. epift. Supra ipfum balneum habito ; cum in aliquemple-
heiavnBione contentumittcidi, audio crepitum illife manus humeris ,
Vn£loresGutto vtebantur; vtinquit Varro, oleum lauantibusfein Bal-
neo , guttatim fundebant . luucn. Satyr.3. D
Pleno componit lintea Qutto .
Et ad hoc in vfu erant Ampullae, Apuleius lib.2, floridorum inquit :[S/r;^/-
%m , & ampullam , cateraque Balneivtenjilia nundinis mercari . Nam Rhino-
ccrote potcntiorcs tantum vtebantur . luuenalis .
M agno cum B. hinocerote lauari
^uifolet.
Vte-
DE THERMIS SEV b;ALNEIS. 319
A
Vtebanturetiamin Balneis tum ad frlcandum corpus , fudoremque eli- Dej!regiii.
ctendtim, tum ad abllergendas fordes.^nea ftrigili, cuiufmodi mult^ repe-
riunturinantiquisruderibusTJiermarum) cuius Iconem hic delineandam_,
B curauimus, ficutietiamfupraappofuimusaliara figuraraPuericumftrigiii,
& Gutto pr^emanibus , vndePerfiusfatyr. i.
l Puery & flrigiles Cri^ini ad Balnea defer .
Etluuenalisfatyr.3.
Et fonat "vnBii Tirigilibui .
Nam vndX oleo ftrigilibus radebantur fudantes ; delnde linteis ad id paratis
tergebantur. Plinius lib.28. cap.4.folumquoqueremediorum maximum ab
ipfofibiprxftaripoteft.ficutlinteorum.ftrigilumquevehementia. Martialis
!ib. 14. 51.
Vergamusy hasmijlt curuo di?lringereferro ,
Non tam fxpe teret linteafullo tibi .
Diftringere eleganter eft fudorem ftrigilibus ficcare & detergere apud Sefle-
cam epift. ii^.Vt fidorem, quem mouerunt potionibus crebrisj & feruenti-
Jfus ) fubinde drHringat .
Q^ OfFendebanturaliquandocorpora nimio Strigilis vfu , vt fcribitSueton.
in Augufto C.80. Cum nimio Hrigilis vfu cutem Ufffe ■ Delicatiores homines ,
&eospracipue) quimala crant valetudinc; Ipongijs , &linteisinterdum
vti folitos fuifle , tradit Plinius Iib.3 1 . cap. vlt. ilsi : Prafhnt & Hrigilum vi-
€€m , linteorumque ajfe&is corporibus.
Nonprceterraittam hic recenfere formam firigilis, ac etiam Gutti> feu
ampuUae ad effundendumoieurain Baineis : hsec graphice delineata ab A-
■puleio lib.2. florid. dicente ; Magno in coetu prtedicauitfabricatamjibi femet
ampulUm quoque oleariamy quam geflabat lenticulari form^, tereti ambitu,
prejfula rotunditate » iuxtaquehonefiamflrigileculamrediafafiigiatione claufu*
Utflexa tabuktione liguU , vt& ipfa inmami capulo moraretur , &fudor ex
ea riuulo laberetur . Et de puero inieruiente in Balneis Domino cum ftngili,
5£ Gutto appofui Iconem .
Locusveroin Balneisin quovngebatur, Vn^torium vocabatur . Plinius
lun. lib.2. epift. ad Gallura ait : Adiacet Vnilorium . De var ijs vnguentorunru,
I-) generibus in BalneiS) & huiufmodi materiam late Fuluius Vrfinus in Appen-
dice ad Ciacconium deTriclinio, ac etiam Guilleimus Choul in tradlatu
de Balneis.
QuiBalneispraeerant) Balneatores dicebantur, vt in marmore antiquo;
/interos Balneator-, Capitolinus in Claudio fecundo : Balneatorum vnum ) &
addalneay&c. Hi quadrantem exigebant ab ijs > qui lauabantur, luuenalis ,
Satyr. 2.
Nec pueri credunt niftqui nondtim <ere lauantur .
Et* Horatius lib. i. ferm. Satyr. 3.
Dum te ^uadrante lauatum Rex ibis .
Rr 2 Bal-
Xietem^ore.
320 DE THERMIS SEV BALNEIS.
De/epayatione. Ba^nea olim erancMixta,inquibusIauabanturviri, &mulieres: Adria-
nus autem Imperator in primis viros a mulieribus difcretos lauari edixit, vt
fcribitSparcianusin Adriano, ibi : Lauacra profenibui feparauit . EtCapitoli-
r\\xs'\T\M. kmcWo: Lauacra mixta fuhmouit . EtLampridius in Alex. Seuero
ait: BalneamixtaRomsexhiberi prohibuit . Vitruuiuslib. 5. cap.io. apertc
oftendit iialneavirorumiiifiundta aBaineismulierum fuifT*?; itatamen vt in
ijfviem regionibus coUocata eflfent , fic ait : VtiC^^UariAm-debriayVirilioque
coniunBa j & in yfdem Regionibus fint coUocata ; fic enim efficietur vti "vafaria
ex hypocauHo communisfit eorum vtriCque.
Lampridiusin Alexandro fcribit Eunuchos Balneis foeminarum abAIe-
xandro praepofitos fuiife .
Tempus autem, quo Balnea patcrent, indicant Lampridius in Alexandro
cum ait : Addidit , d^ oleum Luminibus thermarum , cum non ante Auroram pa-
terent,&ante Solis Occafum clauderentur .Yopikus in Tacito : Thermas om'
nesante lucernamclaudiiufsit .
Lauationi tamen hora eadem erat affignata , quae exercitationi , & hanc
fuiffe oiftauam in nonam ex Martial. lib.4. epigr. ad Euphemum .
Sufficit in Nonam nitidis o£iauapaUftris .
Nam exercitationes , & Palaeftram ftatim confequebatur lauatio ; Cicero lib.
1 3, epift. ad Atticum dicit ; FoH horam odauam inBalneum . Itaque Spartia-
nusin Adrianofnquit; AnteoOauamhoramin publico neminem nifitegrotum
lauari pafius ejl . Pliniuslunior. lib.^.ep. i.Vbi horaBalnei nuntiata eft: eJlaU'
tem hieme nona, dftate oBaua. Ipfa autem lauandi horaindicabatur fonitu
Tintinnabuli, ex Martiai. Iib.14.
Reddepilam , fonat as Thermarum j luderepergis l
Virginevis Colalotus abiredomum.
Pliniusdifta ep.i.lib.3. VbihoraBalneinuntiataeH: lotus accumhat , &paU'
lifper cibum differat . Namdatalauationi opera , &loto vndoque corpore-»»
vt exfiguraappofitainferius coenasinibant. Ciceroepiit.ad Atticum: ?(fi
horam o&auam in Balneum ; & vn&us accumbit. Et Apuleius Iib.4. de Afino
inquit: In fine fermonis huius Batim fefe deueftiunt i calidaque perfufi t &0U0
perun^i', menfas dapibus largiter inftru^as accumbunt.
Tandem vbi Balnea exiuiflent, foleas, & foccos accipere confueuerant , vt
a foli contadlu, & fordibus pedes a Balneo nudos contcgerent , atque dc
tenderent : hinc Martiajis lib.12. epigr.84.
Etfiiamlotusy iam foleatus erit.
Verumingreflicoenaculumneltragula, atque ftrata luto foedarent , ante-
quam recumberent, deponebantfoieasminifterioferuorum, &puerorura:
Plautus in Truculento; lamredijtanimus, deme foleas, cedovinum . EtPlu-
tarch.hb.7. Sympof quaeft.S. Vt ne ^ puerulis quidem , qui Dominis modeHis
calceos portant , fpe^ari ea deceat. Vtvidereeftin figurahicappofita, exla-
pide in viridario Card. Montalti ad montem Exquiliura .
B
pa^' 3X0. Cap- J 8
D
Non
DE THERMIS SEV BALNEIS. 3^1
^ Nonreticcboquodcirca variaioca, &CelIas, quse in Balneisreperie-
bantuF) late > 5c cru iice (cripfit Guillelmus Choul in tradlacu de Balnc/. , ad
qupm reijcio lectorein .
Talia & tam exafle p ifci Romani> & aliae Ethnicaegetesferuare confue- sninea quomt.
«erant cjrca corporumabiutionesin balneis. Per fanguinem auteni Chrilti '^'"^"»'»"r« <
expiationedeindefa(flainterris, diminut» plurimum fuere huiufmodi abju-
tionesapudChriftianos;quoniam innatusfoetorin corporibushominumper
Baptifmu pullusreceiTitj vtapudCard. Baron an.i 148. ad fin, aceriam per
Spond. in Epitom. anno 114J. num-4 Scj. Referunt namquedeqiiibufdam
gentrbusin confinio Armenid^ » quae foetusfuosf<£tentesgenerarenc; vbiau*
tem baptilmatis vndatinfli eflTent, innatum f^torem amitcerent. Verumj
ConitantinopoiitanusPatriarchanoIuiteosad baptifmum recipere, cunij
audilTetbaptifmum quemillilnfidelesaChriftianis petebant , non bona af-
feiTlione, 6c orthodoxo propofito petijlTe, fed propter carp jralemmundi-
tiam ; ficque non ad anim.t fordes abluendas 5c fandtificationem confequen-
B dam baptifmum poftularent , fed tanquam veneficiura > & incantamentum .
Ex hoc etiam Agareni baptizabatur, cupietes hoc modo iiberari a faetore,
quo maleol^banc, vt teftatur BaUamon in Can.ip.Concili) Sardiccnfisibi:
Vropter fanBivnyienti h^^norevi^eos. qui ex longa conjiietudine baptizantur
Agarenos^ ne mile oleant . EcinCanoncm 8?. Sextx Synodusin Trullo: P^r-
fuajum ejt Agarenii fore , vt fui liberi i D£mone vexentur > & tanquam canes
maleoleant , nt/l baptifmum Chriflianum ajfequantur . Vt quoque corpora lu-
dsorumfoeteant, &perfan(itum baptifma liberentur; refert Fortunatusl.j',
Carminum, delud«isbaptizatisa S Auitoanno Doraini 579. ibi .
Abluitur lu ixus odor baptifmate diuo ,
Et noua progenies redditafurgit aquis ,
Vincens ambrojios fiaui (piramine rores ,
Verticeperfufo chrifmatis efjlat odor .
De ludaeorum faetore refertetiam Ammianus Marcell, 1.3. hiftor. 'Cum Mar-
^ cuslmp.PaUHiHampertran/irety Aegyptum petens fatentium lud£orum ttedio
percitusy &c
Quod non corporum tantum niunditia> verum &animaenobis pcr ablu-
tionem balneorum proponatur; hoc idem intellexerunt Ethnicas gentes,
dum illaem fi pra;cedentibus balneis adfacrificandum eorum Dijs nonacce.»
debant> neque corum Jdola tangebant . Virg .2. Acneid. ibi .
Patriojque Penates
Attre^are nefas, donec mejiumineviuo
Abluero .
Hinc apud Liuium lib.i. Antiftes Romanus Sabinum Dianae bouem Im- CMfideratif ,
molare paratumita alloquiiur: ^id lamtuho^esparasinceHe Dianaface-
rel ^uintuanteviuoperfmderisjlumine} AcetiamnarratEufeb. Iib.8. £c-
clcfiaft. hift. cap.19. de Galerio Maximiano mandante vtomnes cuiufquc^
conditionisante ciborum emptionem Dijs facrificarent; & hjec poftquani
in balnea prius defcendiflfent . Hunc honorem idolis fuis deferebant Genti-
J^ les, vtantequameisimmoIarent,fe abluerent. Obiter hoc tetigifTe fufficiat,
vtdifcamus etiam ab Ethnicis nos Chriftiani,qua puritate deceat nos ablutis
prius omnibus animie fordibus diuin« menfa; accumberc . Et in hoc eodem.,
argumento lubet etiam referre ex Audore hbcHi de Ordinibus Militaribus >
hisverbis; E^ITES A BaLNEOj inAngliaJunt infiituti noncontemnen-
da^ceremonia : pridieenim quam initiarentur poH diuinum Officium fub no£lem
fecedebant in cubiculum, vbi leiius eratjlatutus,^ labrum balnearium velisoper-
tumjnhocabhebanturj vt hoc Jymbolo difcerent munditiam animi &corpons
findioJifsm^fe{iari, Manevotisnuncupatis, quibusfe Deo & Regi obHringe-
hant ad defenjionem Keligionis f^ Impery , \lato & injigni palUo holoferico
coloris
322 BE CONVIVIIS ET TRICLINIIS. •
aloriihyacinthmiinduehanturigladiofqueDeo confecratos ar<e impottebant. ^
Hc-EC ille au^Tlor.
Qiioniam confuetum fuit apud Romanos expletis Balneis a(i coenanLi
tran fire ; proptsrea de Triclinijs & Conuiuijs nos in capitulo fcqucnti di-
cemus .
De Conuiuijs , & Triclinijs .
Cap. XIX.
Trh:miu qud 'TT' Riclinlum , Conclaue j Coenaculum erat locus , in q«o difcurabebant
//?, \ 6c coenabant,a tnbusledis, quosin eo fternebant, nomenhabens.
liincHoratiuslib.i fatyr.4.
S^epetribuskhis^videasccenare quaternos.
In ijs coenaculis Romani veteres fedentescoenarefolitierant, VirgiiiusS. "
Aeneid.
Terpetuis foliti Patres conjidere menjjs .
Vbi Seru;usmenfis, ideftiongisad ordinem exasquatis fedentium; maiores
enim noftri fedentes epulabantur, & apud Graecos tefte Homero in OdylT.
Hieme
Antefocos olimfcamnis conjidere longis ,
Mos erat .
Poftquamautem» vt inquit Varro ]ib. devita Populi Romani, noniamfe-
dentes , fedaccubantes omnes ccenabant ^imitantes in hoc forfan Perfas»
quiiamante confueuerant accumberein coena, & legiturin libroEftheris
cap.i. de Conuiuio Aflueri , & in lib. Tobi« cap.2. & 7. j le^ftos non difli-
niilesillis quibusdormiebant, facere coeperunt, quos Tridinares appel-
labant . Cic. orat. 4. in Verrem. lam non quaro, vnde tantam Melitenfem ve-
Jlem habueris , vnde quinquagintal ricliniorum le^osl Et hxc Triclinia pre- ^
tiofa erant , Plinius lib. 16. c^p.43. S/V leBispretia quaruntur , Jic terebinthum
'uiftci iubent , Jic cedrumpretiojius Jieri ^Jic acer decipi : modo luxuria vero fue-
rat contenta ligno , Jam lignum etiam e tefiudine facit. Vt late Petrus Ciacco*
nius de Tnclinio, fol. mihi 2. & Fuluius Vrfinus in eiufdem Appendic. f.123.
&fequen. &Bulingerus deConuiuijsIib.i- cap.30. &31.
inuprimiputn LtiXi autcm mag.norum Virorum» IHuftriorumque perfonarum altiores
tiiions. erant, Virgil.2. Aeneid.
Inde toro Vater Aeueasjic orfus ab alto .
Itaque ad eosgradibus afcendebant. Ciacconius vbifupra fol. mihi 8:
Stragulis inijciebanturpuJuini Triclinarer; &in marmoribtis antiquis vi-
demus accumbentes Puluinis cubito innixos, Martial- hb.3.
Cubitis trudit hinc , & inde conuiuast
Bjfultus oilro , fericifque puluinis .
, lam ftrato Triclinio Conuiu^loCicoenatum veniebanti aut apudipfum
Conuiui; Dominumlauabant , Piautusin Stico. ^uam mox cocta esi ccena ? D
impranfus ego fum . Ep.Abiintro adnie,&laua. Et apud euirdem Plautum..
in Peria conuiuseaduenientiquidamait; Locus hictuuseH , hic accumbejfer*
te aquam pedibus : prabe tu puer ?
Veftem deindeniutabantCoenatoriam, fiueConuIualem , fumebat etiam
y.j.smuuiii-f jj ^ qjjj lucf^us caufa atrati erant . Petronius Arbiter ; Ccenatorias repeti-
mus, & inproximam cellam dii^i fumus ^in qua tres leBierant, Joleas deme-
bcint, cum accumberevellent . Cicero in Vatiniura ; Atqueillud etiamex tefci'
re cupio , quo conjilio, aut qua mente feceris , vtin Epulo ^^Arrifamiliaru mei
cumtogapulla accumberei} Et inferius^; Cedo quis vnquam ccsnauit atratus^i
ita
DE CONVIVIIS ET TRICLINIIS. 323
^ ita emm illud Bpulum eil funebre , vt munus fit funeris ,EpuU quidem ipfe di*
gnitatii .
Mosille vetusfuit Romae, vtdomihaberentveftesadcoenam, &fiforis
coenarentj accipcrentabamicis, autipfiadferrent: Capitolinus inVita-»
Maximini ; Cum adcasnam ab Alexandro mjpt vocatus , /a Patris honorem, quod
ei deejjet vefiis ccenatoria , ipjfus Alexandri accepit . Pai lium ad eiufdem veftis
foimam Martial. fic appellat , vbi de fecum vxore accumbente .
Admenfam venies , fedfic diuifa recumbes ,
Vt non tangantur pallia noftra tuis .
EtPetronius de Trimalcionecoenante . PallioCoccinoadfaJumincluferat ca-
puti circaqueoneraiasvefieceruiceslaticlauiam immififatmappam . Et quod
pretiofior ea veftis, & e purpura fKpe, coccinaue lautiorum hominum, idem
Petronius; VeBimenta mea accubitoria perdidit, quamihinatalimeodonaue-
rat cliens quidam yTyria fine dubio , fed iam femellota .
_ Sumpta Ccenatoria iam difcumbitur, & ne pretiofam vcftem ftragulaTu
■D lutulenris, aut fordidis calceisinquinarent, foleas deponebant. Plautusf
in Truculento.
lam redijt animus , demefoleas , cedo vinum .
Poftquam fe in Ic(^isordine collocauerat,manus lau^bant.Virg.i Aeneid, ManusUuaiaf
iam Pater Aeneas , cb* iam Troiana iuuentus
Conueniunt ^firatoque fuper difcumbitur Ofiro»
Dant manibus famuli lymphas .
Et Plautus in Perfa .* Date aquam manibus , apponite menram . Bt Romani ali-.
quando poft fingulos raiiTus lananint. Lampridiusin Hehogabalo; Hxhtbuit
aliquandotaleConuiuium,vthaberetvigintiy^duofercula ingentium epula-
fum , & per fin^yula manus , quafiiam comedi/Ient, lauarunt . Et ide.n in co-
dem Principe : Parafitis in Jecunda menfa fepeceream Ctenam ,fepe ligneam >
fe^eeburneam exhibuit : cum tantum biberent perfingulafercula, & manus quafi
comedi^entlauarunt . Nec furgebant conuiuae e le<5to propter hanclotionem
C. fed auertebantamenfa, Sidonius lib. i.cura ad Csefarem epularetur': Retror-
(itfque conuerjus, tanquam manibus aquam poBularem, tantumque remoratus
quantumftibadif circulum celerantia minifieria percurrunt, cubitum toro reddidi.
Refcrt etiara Lipfius in Saturnal. lib.2.
Vnguentadeindcdabantur, quibus caput, 6c barbamvngerenC. Mar- vngutnt»da.
tiahs lib.3.
Vnguentum fateor bonum dediHi
Conuiuis Here, fed nihil fcidifli.
Coronsctiamdabanturex ijs flohbus, quos anni tempus fubminiftrabat : cows*.
fedmaximeRofaalijfqucqujBcbrietatemprohibereot, & caputnongra-
uarent : has quidem capiti, nonnulli collo , alij brachijs aptabant , vt in anti-
quis marmoribus vidcmus . Ciccro Verrina J. Ipfe autem coronam habebat >
vnamimapitey alteramincolb. Coconabantautera Pocu'a, noa fcipfos,
nifi in priuaia coena elfent > quia ebriorum fuit fe ipfos coronare . Plaucus in
—^ Araphitr. Capiam coronam mihi in caput , affimilabo me ejfe ebriuin . Projpert.
I^ Cum tuapropendent dimijfa in pocula ferta .
Virgilius .
EtvinaCoronant, ^
Pateramque Corona ittduit .
Theocrhus:Cingepoculumpurpure9 0uisflore: Feftus, «ntiquidimuragenus
fuitcoronarumlanearum, & deijs vidc BulgerumdcConuiuijsl.^.c.^^.
DenumeroConuiuarumaVarroncapud A. Gclhura lib.n cap. ii.ita^ mmerutcormU
definitur; Vtnonpaucioresfint , quamtres, necplures, quamnouem: vt nu-
merumGratiarum aquent, aut Mufarum . Atque ideo in pleno Conuiuiople-
ruinq; tcrni in ledis, nonnumquara & quatcrni accumbentes. Hora t.|. i . fat.^.
«>. S(Spe
tmrum^ ,
B
S24 DE CONVIVIIS ET TRICLINIIS, '
Sdpe tribus leBis 'videas coenare S^iaternos .
EtaHquancloeti?mQuini,^vt apud Ciacconium diiflo trad^atu fol. mihi
aS.QuamuisapudSuetoniumin Augufto coenafuitj in quaduodecimCon-
uiuse , duodecim Deoruni nomine, &fpecie. Et apud Macrobiurain Ponti-
ficix coen«delcriptione in duobus Tricliniis deceni conuiuacnominantur.
oydo difcum. Pro cuiufque autem dignitatis faftigio difcumbebant in ledis ordine fer-
hmum. uato, vtexPlutarchodeConuiualibus quseft.lib I. quasft. 3. Verum enim_i
veroquodipfeait, medij lecfli vltimumlocumdignioremfuilTeapucl Roma-
nos , idque cum Conful conuiuio intererat, fortaffe perpetuum fuit : cum vc-
ro Pontificales Coenaj dabantur, aut ipfi Pontiiicesadiiibebantur Conui*
uijs,medijle£ti primuslocusprxcipuuserat; vt apwd Grascos liquet foii-
tum fuifte, ex A. Gellio , de Pontificalibus libris, ibi ; Super hominem Dialem
in Coniiiuijs niJiRex facrificulus haud quifquam alius accumbit . Et late Ciacco-
niusfol. niihi^j. &feq. 8c Bulengerus lib.i.cap.34..
, Quamuisfolitifuiftent viri difcumbere; mulierestamen vt plurimumfe-
a,"mJodt[cu. debant, quia turpis vifus eft in muliere accubitus.Val. Maximus Iib.2,cap.i.
iemt^ Bulengeruslib.2. cap.^i. Nihilominusetiammulieresfuiftlialiquandofolitas
infra eos, hoc eft in linu eorum accumbere , qui eas amarent , fiue fociam du-
cerent . Iuuenalisfatyr.2.
Signatte tabuU 3 di^umfeliciter » ingens
Coena ; jed in gremio iacuit noua nupta Mariti .
EjJ Cicerone , Suetonio , & Liuio citatis a di£lo Ciacconio fol. mihi 23. At-
queauftore Plutarchois locusvxoris, aut filiorum, aut alioquin carorum
hominum inter honeftasperfonas fuit . Phn. lunior. Iib.4. epift. Ccenabat Im-
perator Nerua cumpaucis Veiento proximus , atque etiam in finu recumbebat .
Sicuti etiam Amicos in finu Amantis accubuifle apud A. Gelhum \7' c.12.
iPronicoenaeinitioin ventrem decumbebant puluinis pe£toribus appofi-
is, quovtraquc manus advcfcendum efTetliberionprocedenteautemtem-
pore incubitum fereponebant, aut fi loquinollent, fupiniiacebant . Hinc
Plutarchusl.j. Sympofiaconquaeft. 6. Quxrit cur coenaeinitioangufte6c /-•
poftmodum laxius difcumberent? eamquerationem reddit, quod fcilicet
principioin ventrem, poftmodum verolaxiusdifcumberent, quiafupini.
Hinc Horat.lib.2.fatyr.4.
Languidusincubitum iamfeconuiuareponet.
Et hxc omnia in marmoribus exprelfa videmus .
Mein ^mdfit} Menfadicebatur, in quaponebanturvafatumEfcariaj tum VinarIa,Mar-
tial. lib.4. epigr.
Ad ccenam nuper Varus meforte vocauit ,
Ornatus diues , paruula ccenafuit :
Auro non dapibus ornatur menfa, MiniHri
Apponunt ocuHsplurima , parua GuU ;
Tunc ego , non oculosfedventrempafcere veni :
Aut appone dapes Vare , velaufer opes ,
EtOuidius.
Nunc dape , nuncpofito menfa nituere tyao . D
tihinti. Hinc apparet Pocula apponi folitain menfa , non autem a Miniftrls porrigl >
Ciacconius di£lo trailatu fol.mihi^S. Quamuispueri fcituli, & puellae
Conuiuijs miniftrarent . Horat fatyr. 8. Iib.2.
— — Vtomnes
Vrdcinfiipueri re&e , comptique minifirent .
Momer.4.0dyff. ait ; Prowrf , co«^<i modejia, cibum appofuit y variafercula
ferens fcijfor , appofuit lancescarnium variarum , &c. Appofuit illis variapncU'
la; ancillaautem manibus lauandis fudit aquam ex infundibulo , feu gutto au-
reofuppeluiargentea' ^tntcx^^.^^. dderit minifirorumturba linteis fuccin{fa ?
per
DE tONTVIVIIS ET TRICLINIIS. 325
A P^ quoifigno dato adinfefendam ccenam, haudobjlrepenter difcurritur. h.mmxzn
DUSiib. 26. lunicaaurodifiinBa, vt Regius minijler . Quiautem parum fci-
,tem]Djftrabanr, aquam bibere cogcbantur,Lucianus in Saccrdote, &Gro-K
no : MiniBrorum alios in aquani incidere : hjtc enim mulBa malt mimfterif .
Non defuere pr.ucerea in Conuiuijs Pocillatores^-
feuPincern«,qui vinum mifcebant; talis apud Su-
peros dicitur Ganymedes , quem ab Aqiiila raptum
loui pocula miniitrare fabulantur » & apud Horae-
rum in Ody.T. tilius Meneiai vina pbrngebat; inc^e-
nui enim » & nobiles aiolefcentes in Gi^cia (ic sni-
nillrabantinConuiuiis ,vt apudluuenal. iatyr.^.
Piierum /<?,
EtPulchrum , &dignum cyatho .
Ac refert Bulengerus deConuiuijs Jib.4.. cap. 6. Ei-
demque puero Pincernae in fine menlx reliquias vi-
ni dare, re^igio erat, Atlienaeus lib. extremo: Mos
erat , vt cumfurgerent d menfa » cumque libafent ; vini
reltquum puero illi darent , qui bibere miiiijlrajfet . De
quoriturefert etiam Lipfius in fine Saturnaiiuin.j:
cuiufmodi pueriPincernae>fcuPociilatoris difpofi-
tio demoniirratur ex .tnea veteri Pocillatoris Ima-
guncula , quam inter c«tera mea Cimelia retineo > eamque Jiic delineari cu-
raui; &habet is Pociliator Pate;amdexrera, &P!iiaIam iiniltra manu,qu2e
inftar cornuefteffigiata." fiquidem de iiuiufmodi poculorum formaprseter
IconesJiiceffigiatasex Mufaeollluitrilfimi & Erudiriifimi D. Cafiiani aPu-
teo, ac etiam exmeo, refert Athenseuslib.ii.pag. \xi\\\\ j\.7 6 .Prifcosfam aejt
atque primos hamines Bdum cornibus olim bibijfe . Xenophon. lib.7. expedit .
Alutuo/e primo quidemfalutartint .deinde , vtThracibusmos ejl , vinicornua
Q^protenderunt.Et fimileetiam relert Plutarchusdc Ira .
B
fdiiiiiorts
Pocula ,
C.-elabantur etiam apud prifcosaurea, &argenteapo:uIa, &a!ia vafa, vt
aptidStatiumiib. i. Thebaid. &refert Bulengerus de Conuiuijslib.^ 0.14.
Etenim veteres Romanipotiusingenio, quam confilio varias vtenfiiibuse-
tiaminduxeruntfiguras , vtneque inlautitijs ad fefttuitatem ab obfcenis te-
peratumfuerit; inde luuenalis Satvr. F//>-fij bibit illePriapo . C^am foediili-
mam confuetudinem egregie taxauit Plinius in Prooeniio lib. 33. hift. nat. /«
poculis libidines c<elare iuuit , ac per obfcenitatem bibere .
ErantapudRomanosinConuiuijsC<irp/or(f;, qui cibum fcindentes,car- carttorts,
S f pen-
326 DE CONVrVIIS £T TRICLINIIS. '
pcntefque praeminiftrarent, Italice di£li Trinciattti. Apud Petroniutn) Tri- ^
malcio quafiper dclitias imperat, Carpe: & cxplicatinterpres veteranus:
Vides illum , qui obfonium catpit l Carpus "vocatur ; itaque quotiefcutnque dicitt
Carpe^eodem-verbo^vocat & imperat . ScifTores ijdcm didi , Petronius:
yrocejjit jiatim fci^or , &adfymphoniam itagefticulatus lacerauit obfbnium , vt
putares Darium hydraule cantante pugnare . Hinc luuenalis dixit eofdentj
Cheironomontas, ibi : EtCheironomonta volanti cultelh . Seneca de vita Bca-
ta cap. 1 7. ait : Et efi aliquis fiindendi obfinij magjfter .
FucruntquoqueD/W^/rom: dequibusApulciusIib.il. Diribitores pluf-
cuiijplendide amidi ,fercuk copiofafitule fubminiHrata . Vtpote qui fercula
puerorura raanibus allata commode difponcrent & coliocarent.Itaiice Scal-
c-^/nuncupati: quos etiam Srr«<9orifJf nuncupabant. luuenalis : S/r«<f?or^w
interea, ne quaindignatio dejit\ faltantemfpe£iat. P etronius : Propriumy conue-
uenientemque materid Hruiior impofuerat cibum : Athenaeus lib.4. Qucm Ro-
mani Itrudorem ) menfae curatorem dicit .
Fuerc quoqucapudprifcos inConuiuijsPrsguftatores, qui Regios ci- B
bos , &potuspraeguftarcnt>exQ^Curt4oiib.io.PA////'/?«/, & Cottaspotum
Regis prxguilare Joliti . Tacitus 12. Annal. Injerre Epulas, & explorare foli-
tus . Ei lib. I 3. Pocillatores Regum , pofiquam dederint phialam Principi , hau-
rientes cyatho, exeoin manum dexteram effufajorbent . lam enim inde ab anti-
quis.primifquefjeculisnaos obtinuit, vt vina Regibus propinandaprxgu-
ltarentur,quod multisallatis cxemplis fuseprobat Athenaeus lib.4. Sueton.
inClaudio; quemmorcm refpexiffe videturluuen.lib. i.fatyr.6.
Mordeataniealjquis , quidquidporrexerittilla
^uapeperit, timidus pr<eguftet pocula Poppas.
.,.,.. Difcumbentes fe interConuiuas inuitabant ad bibendum . Ouidius 3.
dum. raftoruni_,.
Sole tamen , vinoque calent, annoCque precantur
^uot fmunt cyathos , ad numerumque bibunt .
Inuenies illic , qui NeHoris ebibat annos , ^
^d (it per CalicesfaBa Sibyllajuos .
Ita&limiliterinijsvoucbancDijs, Plinius lib.4. cap.13. L.Papyrius hU'
perator aduerfus Sammtes dimicaturus votumfecit,fi vijjfet, louipocillum vini.
Limus I i b. I o. Vouerat loui Viciori , Ji legiones hoHium fudijfet , pocillum mulji
priufquam temetum bibeM .
Quoties, & qualiter confueuilTentveteres bibere inmenfa, refertAthe-
g»(Kw t e M jjjguslib.a. C3p.2. vbiEubulus Bacchum fingith;tcloqucntem.
Tria egopocula tantum mifceo
llin quifapiunt : vnum bona valetudinis ,
^uod omnium primum bibunt : deinde alterum
Amoris & voluptatis : faporistertium :
Hoc epoto , ij quos fagientes dicimus
Seje domum recipiunt : poftjiquartum additur ,
Nmefiidampliusnofirum tfedproteruite:
^intum clamoris alti vocijerantibus : O
Sextumpetulantis commjlationis •.feptimum
Maculartm ac fugillationum in oculis :
Apparitoris odauus : nonus iracundia :
Decimusjurorisy quoprofternuntur quibibunt.
Nam in exiguum vas multum Jivinum funditur
Appotos fupplantat Jacillim} .
uitftis ctiio. Dum etiam eumlsetitiafead bibenduminuitabant, intermifccbant etiairu
iju.itm. mortisreminifcentiam, vt apud Vibium Gallumin controuerfiaSen. ^.'l.p.
his vcrbis: Conniiu cert} tui dicunt, Bibamus moriendum eji . Quem ritunu.
ciiam
' DE CONVIVIIS ET TRICLINIIS. in
^ ctlam feruatum cum pueri miniftri lumina menCx inferrent foiiti fimilia dice-
re apud Ammianum lib. 1 6. his verbis ; Maligmtatejimili quidam Agens in re~
bus , ad cmnam itidem inuitatus ; cum inferentes vejpertma luminapueros excla-
mafie audijfet ex "vfu , viuamuspereudum ejt ^ &c. Quod epiphonema etiam in
veterifepuicrali infcriptione legitur: Amici dum viuimus, viuamus. Nec
diilimile illud quod cranium mortui inferreut in menfam, vt in Tri malcionis
conuiuio apud Petronium > ibi ; Fotantibus &accuratiffimUautttiasnobismi'
rantibus ; laruam argenteam attulit nobisferuus , Jic aptam , -vt articuli eius ver-
tebr<eque loccitain omnempartem fie&erentur . Hanc cum fupra menfam femel
iterumque abiecijiet, & catenatio mobilis aliquot figuras exprimeret, Trimalcio
adiecit .
Heu heu nos miferos , quam totus homuncio ttil efi .
Sic erimus cunSii , pojlquam nos auferet orcus .
Ergo viuamus , dum licet effe bene .
Quod ab Aegyptio quidemritu videtur,qui ipfamperfonammortuiinferre
-D conuiuiofoliticummonitione.-itabreuiomnesfuturos; au£lor PJutarchus
inConuiuio :morem afperum non longe a Scythis, quibus etiampotus inL.
cranio mortuorum ; tame inuitatio illa in fpecie barbara; re optima .■ ac fi di-
cat > Ite mortaJes & magnis cogitationibus animurn implete : cras morituri .
Ac etiam de praedicflo more ab Aegyptijs profedto Herodotus Iib.2. in Con-
uiuijs inquit : Vnus aliquis inter epulas circumfert eadauer ligneum in arca , p/-
Bura , & arte graphice expreffum, cubitimagnitudine, dicitque ; Eibe & ableffa'
re, vbienim mortuusfueris , eiufmodi eris .
Conftituebantetiam Magilirum Potandi. Varro Iib.20. Rerum human,
Inconuiuijs i qui fintinHitutiPotandimodi Moderatores . Cicero in Catone^ : ^.yf^^'^""^'
Mevero magifieriadele^anty&isordo, qui moremaiorunt i fummo adhibe-.
tur in poculis .
Coenae initio oua apponebantur> Cicero epift. Famil. Integram famem ad
oaWWtf/^rO.Et Horatiushb.I.fatyr.3. Ordod^pium.
^ Si coUibuiJfet ab ouo
Vfqueadmala citaret, loBacche,
Ideft ab initio coenae vfque ad mcnfam fecundam, quae pomis, feu mahs con-
ftabat.v.;i. •j;,'A A
Quamkutitiae fuerint apudprifcosRomanosCoenaz, oftenduntnobisle-
gesillaefumptuaria; ab antiquolatae fub bellum Punicum fecundum; mor-
bos in ea partefuifle, cum ad publica haec remediarecurrendum; apud Ma-
crobium fit mentio Pontificiae illius coenae, vbi incognita & quaerenda cibo-
rura genera ; Coenaeuli apparatum , coenantis habitum, aut honorcs , Coeni«
ipfius exotica fercula , refert Salluftius de Metello ProconfuJe in Hifpania.,
hisvtrhis :Caen£vltraRomanorum, ac mortalium etiam mcrem curabantury
exornatis tedibus per auUa & infignia , coenifque ad oBentationem hiHrioniam
fabricatis •.fimulcrocofparfa humus , & alia in modum celeberrimi templi . Pr£'
tereafedentiin tranfenna demijlum viBoritefimulacrum , cum machinato ilrepi-
tu tonitruum , corona ei imponebat : tum vcnienti thure quafi Deo > fupplicaba-
D tur. Togapi&a plerumque amiculo erat accumbenti: epuUvero exquifitijjim£t
nequeper omnem modo prouinciam ,fed trans maria , ex Mauritania volucrumt
&ferarum , incognita antea , plura genera . Prodigiofum luxum omnia fafti-
dientemj nifi remota & fumptuofa : hinc Pacatus in Panegyrico ad Theodo-
fium quod nihil tunc opuseiTet inquit Ad penumregiam flagitareremotorum
littorum pifcem , peregrini aeris volucrem , alieni temporisfiorem : nam delicati
iUi acfluentes , & quales f£pe tulit R efpublica , parum fe lautos putabant , nifi
luxuria vertiffei annum , nifihibern^poculis rof£ innataffent, nfi^Hiua in gem-.
mis eapacibus glacie falerna fregiffent . Horum guU anguftus erat orbis noiler ,:
rtamqueappofitas dapes non faporefed fumptu afiimantes , illis demum cibis ac-
Sf 2 quiefce'
328 DE CONVIVIIS ET TRICLINIIS. '
qtiiepehant , qiiOsextremusOriews , aut pojitus extra Romamm Colcbus Impe' ^
riumiautfamofanaufragijsmaria mifijsent. Vt propterea ins commotus Ca-
to Cenforius publice quettus : Non pojje fuluam efeVrbem, in qua pijcis plu-
ris, quam boSy^veairet. Aho^i addamus quiinexemplar tranfierunt perdita
gulaj ; de Claudio Aefopo hiftrione refert Plinius ; Maxm^ inftgnis efl in hac
memoriaClodij Aefopitragicihiftrionispatina , fexcentis HS. taxata, in qua.
pofuit aues cantu aliquo, aut frmone humano 'vocales, millibus fex /ingulas
coemptas, nuUa aliainduiius^voluptate , nijivtinhisimitationem h^minisman-
deret . De Cleopatra Jubet reterre, quae ccnties HS. vita coena diceret fe ab-
fumpturam , cum illi fidem non pr,«rtaret M. Antonius : iequenu die illa coc'
nam apparansinquitvnuraferculumrem contecerit; &(imulex compofito
illata phiala acris aceti plena , vnionem quem aure dextra geliabat, fingula-
renaturae opus> detrafturainphialamdcmifitreumque, vtnaturaeft, fta-
tim hquefa(ftum abforbuit : parata & in alterum quem finiftra gerebat , manu
inijcere» niprouide&propere Munatius vidlum Antonium clarepronun-
ciaftet : via ftrata & nota per veftigia Cleopatrae, de Caiigula fcribit Sueton. "
Commentus eji portentiffimagenera ciborum , vnguentis calidis frigidifque laua^
batur ) pretiofiffmas margaritas aceto liquefaBas forbebat , conuiuis ex auro pa -
«es & obfinia apponebat . Vitellius heliwonum omnium maximus alios ctiam
itnpellens : Indicebateadem die ientacula,prandia , ccenas . commejfationes, ipji
omnibus fufficiens ^vomitandi confuetudine : nec cuiquam minus finguli appara^
tusquadr^ngenis millibus nummu confiitefunt . £tde eodem Viteilio fcripfit
Sueton. In hacfcarorum iocinera , phafianorum & pauonum cerebella > linguas
phoenicopterum y murenarum kBes y a Parthia vfque, fretoque tiifpama per
nouarchos , & trirewes petitarum eum commifcuijle . De Hehogabalo refert
Lampridius : Numquam minus centum HS. ccenajje, hoc efiargenti libris XXX.
aliquando autem tribus millibus HS. ccenafe omnibusfupputatis quaimpendtjt .
Infolemnioribusautemconuiui/sferculaooronatatuifreconftatexAthe-
nieo lib.?. in ijs ludis , quos apud Daphnen Antiochus edidit; fuerunt con-
uiuia,in quibusexhibitifunt viuianferes, lcpores» damae cum aureiscoro- q
nis . Qui ferculorum luxus quandoquidem difpofitus fuit per nomina caele-
ftiamficfnorum: qurppe fingulis impofitus fuit cibusvnicuique conuenien-
tifliimus . Petronij locuseft : Repofitorium rotundum duodecim habebatfignain
orbem dijpojita ; ftiper qu£ proprium conuenientemque materia firudor impo-
fuerat cibum -faperque Arietem cicer arietinum ;fuperque Taurum bubaldfru-
Jlum;JuperGeminos , tejliculos ac renes;fuper Cancrum coronam; fuper Leo'
nem > Jtcum djricanum , &c.
Sedquidquidfit dealiquibusRomanis Principibus> feu ctiam inferioris
ordinis hominib.gulaj & abdomini deditis:nec inde Romvniuerfis hoc frau-
di aut culp.-e erit peccalTe aliquos . Praeterea maxime animaduerfione dignii
eftjnon in re peccatum faepe elfe, ied in caufa & fine: tu epulum fumptuofum
das fed Gulae , aut vanitatis caufa: alius dat fed legis & moris caufa : ille pec-.
cat>hicrainimc, quianon cupidini> fed confuetudinieft obfecutus; ficuti
in Adijcialibus , feu Aditialibus epulis ('vtpote quce in aditu honoris & au-
fpicijs quafi prirais maxime facerdotibus , Pontificibus , &c. dari folebant ) D
viri etiara frugales tunc multura impenderunt , (ea quia debebant : hinc Sc'*
neca contra luxuriam epift.9 ?. fic fcribit: NoninfaBolaus ejl,fedin eo quem^
admodumfiat . ^id eSi coenafumptuojajiagitiojius , & equeHrem cenfum con-
fumentel ^idtam dignum cenforia nota , fi quis vt ifii ganeones loquuntur ,
fibi h£C & geniofuoprajlent .? & tricies tamen HS. Adijciales caentsfrugalifiimis
'uiris conHiterunt . Eademres figuUdaturj turpisefi; honori , reprehenfionem
effugit. Qu^Senecae verbaficintelligenda.neafolemnibus facrifque cpulis
ad coramHnem faeculi luxum in/eratur .
Et de r arietate Dapium & quaUtate vini in Conuiuijs Romanorum • Vide
quae
Dei ^atua .
5
DE CONVIVIIS ET TRICLINIIS. 329
/^ qu« late fcripfit Bulengerius libro fecundo 5c tertiode Conuiuijs.
Salinam, quod lacran-. faciebat menfara,poti(limiiapponebatur in ea.fine salinum',
quo prolanam fuiflc nienfam veterura fuit opinio.Arnob. Saerasjacitis metifas
filiHorum afpo/itUi &Jimulacris Deorum . Quin&falinura intcr vafa facra^
vetus interpres ad illud Horatij .
^pleMdetinmetifateHuifaliKum.
Salinum proprie eHpatella , in qua Dijsprimitite cum fale ojferebantur . Et Sta-
tiusadhancmentem: Etexiguoplacueruntfarrafalino. Itaque Liuius 1.25.
Ferre non pofsum > vt ftlinumpatellamqueDeorum caufa habeant ."Et^PWnwxs
inquit; Fabritius bellicofs Imperatoresplufquampateram & falinum exargen-
to haberevetabat .
Prxterea ex eodem Arnobio colIocafTe Rotnanos in menfa ftatuam Dei
cuiufpiam veluttutelamgeniuraquemenf^; & praeter fuperius adduiflunu
Salluitiumdecoena Metelli in Hifpaniaproconfulis, ita in fyluisStatij le-
gimus de Hercule Vindice .
Cafi£ Genius , tutelaquemenfdt.
Quod numen etiam habuilTe Pellsei Tyrannimenfam refert Martial.
TelUushabebat
Regnator , Utis numen venerabile menjis.
Quin etiam Deo« ipfos initio menfx inuocabant.Quintilian. dcclaraat. 30 1.
HabuiHihonorem, &illudhumilelimen intrajii, & adijli menfam y ad quam
cum venire coEpimus , Deosinuocamus .
ApudmaioresfingulisConuiuijsfuaecertaspartes tribuebantur, poftea
in commune vefci , ciuilius vifum.ex Piutar. lib.i i. Sympofiacon quatft.io.
Intercoenandum Acromataomnisgenerisadhibebantur, nara aut fym- ^cromata a>
phonia perfonabat TricHnium, aut Inftrumenta, aut organa varia concine- jymfhmT.
bant; Tragoedi«e,Comoediae,miraique agebantur;autfpe(flaculaaliaiucu-
da inducebantur ; & odores naribus gratiflimi . Seneca de Vita beata c. 1 1.
VideshoseofdemifuisleEiiifpeElantesPopinamfuamy auresvocum fono ■> fpe- . - . ,,
\ Baculis cculos , faporibus paLtum fuum deleilantes, moUibus , ienibufque fo' fim,ii»T'*
mentis totum lacejfttur corpus , & ne nares interim cej^ent , odoribus varijs inficit
locus.ipfe , in quo luxuriaparentatur . Sic Plautus in Menech. Sternite lehos ,
incenditeodores. Et de Ncronis coenationibas mira &ingeniofa luxuria \idtc
efFertSueton.in Neron. cap.31. Caenationes laqueat^ tabulis eburneis verftti-
Ubusy vtJiores,fifiulatisvtvnguentadefuperfpargerentur . Prxcipua Ccena-
iionum rotunda , qux perpetuo diebus ac nofiibusvicemundi circumageretur .
Ac ctiam de lacunaribus verlatilibus , quse alia, atque alia fubinde facie con-
uiuas deledlarent . Seneca epift. 9 i. Verjatilia Cmationum laquearia ita
coagmentant ,vt fubinde alia, atque aliafacies Juccedat, ^toties teha, quoties
fercula , mutentur .
Elephantes etiam indu£los refcrt Plinius lib.8. c.i i. Pienishominum Tri-
clinijs accubituEiephantes iere per leSios y ita libratis vefligys, ne quispotan- ^'f'""""'
tium attingeretur .
Quod horrenduminlajtioriconuiuio, &folemnefuit,paria3liquot gla- GUdiMaui.
diatorum exhibere ad pugnam . Siiiushb.ii. Belli Punic.
^uin etiam exhilarare virii conuiuia c^ede ,
Mos olim , & mifere epulisfpe^acuia dira ,
Certatum ferrofaipe, &fuper ipja cadentum
Tocula , rejperfis nonparcofanguine menfis.
Lampridius de Antonino : Gladiatores ante Conuiuiumpugnantesfibifrequen-
ter exhibuit .Etdcijsyidehtc Lipfij Saturnaiiade Gladiatoribus hb.i.c.6.
Sed horridura hoc etiam barbaris conuiuah tempore, conuiuali pr^cepto
abe*pulisprofcrrecdiaumadcarcerem, de carcere ad conuiuiumferalis
flagitij circumferre obfequium . Quid cnidelitati cum delitijs ? quid cura fu-
neribus
330 DE CONVIVIIS ET TRICLINIIS. '
«eribus epulas .■? quaw vt rrwdelitati ferculum deberctur , quo infatiata epu- A
Jis feritas vefceretur ; & quoniam non exfaturari epulis fames , non reftingui
poculis poterat apud illos inauditaef^euitiaefitis, bibebantfanguinemfcaiu-
rientibus adhuc venis profluentem .
Tkkiium, PueriquoquePauonioFlabellomufcasabigebant, Martial.
Lambere qua turpes prohibet tua prandia mufcas »
Alitis eximite cauda fuperbafuit .
Vel ventum faciunt > ex Propertio .
Et mihi Vauonis cauda flabella fuperbi .
Mininri fiahnt Inter Ie£tos , & Triclinij parietes relinquebatur tantum fpatij, quantum
ndfedti. fatis eflTet feruientibus ad miniftrandum , qui dicebantur adpedesftaro.
Martial. in Zoilumlib.3.
At ipfe reiro flexus adpehm turbam .
Etin Santram. Iib.7.
Necexculenta fufficit guUprada,
Miflo lagenam replet adpedes vino . B
Quod autemad pedesftarent miniftri Triclinares, Seneca Iib.3. deBenef.
Seruus qui Ccenanti ad pedesfleterat . Vt ex Appendice Fuluij Vrfini ad Ciac-
coniumfol.mihi 112.
Ad pedesautem Domini difcumbentis ftetifTe Mulierem peccatricenLj
desDomini. mmiltrantem . Luczsy. Mulier qu^ erat inciurtatepeccatnx, "vtcognouity
quodlefus accubuitin domoTharifei , ottulit alabailruni vnguenti , &fiansre'
tro Cecus pedes eius , & capillis capitisfuis tergebat , o- ofculabatur pedes eius, &
•vnguento vngebat. Veteres non folum caput , & pedes vnguento vngebant ;
verum vnicHiquecorporisparti idonea vnguenta adignabant. Vt in diiflaj
AppendiceF. Vrfinifol.i^a.mihi r'"
AfDphretA^. Abeuntibus Conuiuijsa Conuiuij Dominodabantur Apophoreta. Sue-
ton. in Caligula .• Agitatori Euthyco ccmmejfatione quadam in Apophoretis^vi'
cies HS. contulit. D. Ambrof in exhortat. ad Virgines : ^uiadConuiuium ma^
gnum inuitantur , Apophoreta fecum referre confueuerunt . Sic etiam Martial. r^
Prtemia conuiu<e det fua quifquefuo .
AcetiamLampridiusin vita Heliogabali; Eunuchos pro Apophoretis dedit:
dedit quadrigas, equos firatos , mulosy baflernas, & rhedas .
lUud nonomiferim, ambiuilTe quofdam magnoconatu, & ingsntinon-
dlmZnuiti^' numquampretioredemifteaVocatoribus, vtcoiuiiuio PrincipisadhiberenM
Principis. tuf . Sucton. in Caligula: Compererat Prouincialem locupletem ducenta. HS.
numerajfe^oocatoribus, vt perjallaciam Conuiuio interponeretur : nec tulerat
moleHe tam magno aftimarihonorem Ccenafu<e. Porro ducenta feftertia quin-
quemilliafcutatorum funt. .v.^v.a
Demum pro Coronide adducam , Tertullianu in Apologet.de Conuiuijs
Conutpiiiichru rjjriftianorum : Non prius diCcumbitur , quam oratio ad Deum prdiufletur ,
lia^i editur, qtiantum ejurientescapjunty bibttur quantum pudicis est vtile; iiaja-
turantur , vt qui fneminerint etiamper noflem adorandum Deumflbi efle : itafa"
bulantur , vt quifciant Dominum audirc . Pofl aquam manualem , & himina ; vt
quifqiie defripturisftn^is , vel deproprio ingenio potefl ,prouocatur in medium D
Deo canere ; hincprobatur , quomodo biberisydque oratio conuiuium dirimittin'-
dedifceditur. .^,: ■■ .•.->'' j-^-A^/iWi.".
Chriftum iiiiiie InijsautemConuiuijs, qu^Dominus, &(R.edemptornofter, dum inter
coiiumi» tnwtj homines vctfaretur , iniife memoratur , omnia more Romano adminiftr?ta_.
Romano. fujfte inferius repcriemus : quoniam Hebrici iam inde a Pompeio in ditio-
nem,poteftatemqueRomanorumreda£li, ad Vi(f^oris, dominantifque Po-
piili inftitnta fe vi^ufque fui rationem accommodauerant .
Romani tribus ledis in Coenaculo ftratis apparabant Conuiuia ; & Chri-
ftidifcipuh coenamillamapparatari, quge fuitextremaante Pailionera . /«-
uenc'
D£ CONVIVIIS ET TRICUNIIS. 531
^ ueMerunt Candcuhm grancleHratun} , (^ ibi parauerunt . Lucas 22.
Tribusautem leifiis eoscoenaffe illud indicio eft ; quod cum tredecim.»
cflent; ineamdcmoinnespatinamporrigebant manus; quod fimenfasper-
petuxfuiircn t , fieri haudquaquam polfet . ^ui intingit mecum manum in Pa.
ropfidehic metradet . Matth 25. neminem exillis hac voce deiigiians, cuni
omncs idexaequofacercnt .
R.omaniLoti, Vnifliconuiuia inibant, «ScChrifti difcipuIiLotiaccubuc-
runt,quiacum Petrusprimonegaret, vtlibiChnftus pedes abiueret, &po-
ftea idem caput» &manus abluendasofferret, audit a Domino; ^ti lotui
e/lnon indiget ,nifivt pedes lauet , &efi mnndui totus . loan. 1 3. quo fignifica-
turilloslotos difcubuifl^e» nec debuiOe abluere, nififiquid fordidum pedcs
intcr venicndumfortecontraxerant: & alioquin ludsciomnes exMarcoy.
iiifilauilfentmanus, non manducabant; &aforo, nifl baptizarentur, cibuiu
nonlumebant.
Tt Vndosverofuiflfeperfuadere videtur; cum Chriftus obiecerit Simoni,
quod ab eo inuiiatus ad coena id officij non exhjbuifletjLuc./.Fc/?;' jn domum
tuam, aquampedibus meis non deJifii , oleo caput meumnonvnxifii. Etatali
vndione Dorainusnon abhorruitinterdiuina PrxceptiMznh.6.Tuautem
{»\t) cum ieiunas , vnge caput tuum > ^faciem tnam laua .
Romani accubituri veftem mutabant , & Chnfl-i difcipulos veftem mutaf-
feapparet) quod adolefcens ^ quemloannemfuiire Ambroiius teftatur^ a
Coena in hortum cum Chrifto fecedens ; Amiciusjindone fuper nudo , often-
ftendit,exMarc.i4.quafi vefteCoenatoria adhuc indutus, quod iifolitum
illi , & quotidianum fuiflTct > non vtique ab Euangclifta memoria tradcrctur ;
& in marmoribus antiquis videmus accumbentes vna tantum vefte fuper nu-
do;pariter&ille>quinonindutus vefte nuptiali in Conuiuuim irrep(it> iii_.
tenebras extcriores proijci iubetur. Matth.22. & hanccamdem coenato-
riam veftcm habuiflle Chriftum in yltimacoena, tradit Baronius inann. 34.
vbi Spond nun).i2.
C Manuslauabantilli antecoenam; & hos etiam abluifle credendumeft,
poftquaeisa Pharifasis vitiodatum eft> quod illofis manibuscibum lumeret>
Matth. 7. Namhuiufmodifcandala vitarenicebantur : N e fcandalizemus eos,
^dicit DomimisPetro )vadeidaiUisprome,&te. Matth.17.
Accumbentes, nonfedentesccenabant Romani; &hos lirailiter accu-
buiflTc , cum Euangcliftse vtantur feroper verbo Accumbere) & recurabere •
Triclinareslettos , in quibus Chrilluscoenabat) altiores fuiflTe patet,
quod Mulier i/Ja fians retropcus pedes eius . Luc.^.Stans, inquam» non pro-
cidens , non genu nixa cos lacrymis rigat ) & capiliis tergit ; quo ledlorunij
altitudooftenditur.
Soleasillideponcbant Accubituri.nudifquepedibus coenabant; &Chri-
ftus nudos Difcipulorum pedes abluit ; & Maria ipfius Doniini nudos pedcs
lacrymis rigac|;cumcalceatumincefljflreChriliuni innuat loannes Baptifla_.,
Matth.3. ^ ^P"^ Marc.6. legaturmififleChriftumdifcipulos, vtEuange-
-.^ liumprxdicarent, non habentcs aesinzonis, Jediantum calceatos fandaiijs.
'^ Romaniliberos,& caros fuos habebant in Coniiiuijs infra fe, hoc eft in
ftnuluocollocabant; & loanncs Chrifto maxime carus in eius finurccu-
buit.Ioan. 13.
Regcm facrorumapudRomanosfummumlocummedijle^iin Pontifica-
libuscoenisoccuparcfo!itum,neminemque fupraeum accubuifl^e : &in ijs
Pontificalibus coenis Chriftus vcre Rcx & Sacerdos fecundumordineni_,
Me'chifedcch eumdcm locum occupat, nec qaifquam fuper euni accumbit;
alioquin non potuiflet Mafiaalabaftrumvngucntieffunderefupercaput re-
cuniBentis , fi in medio lcdo accubuiflef ) aut ipfum loanncrri in finu habcre,
fiinimo-
Romani
D
Dn CONVIVIIS £T TRICLINIIS.
K omani aliquando Quini etiam in Le£tis dircunibebant , vr diximus : & ^
Chrilh d'fc;pwios,verifimile ed, Qiiinosduobusin ledisdifcubuiflTe, in re-
liqiio ires tatum, nenipe ipfum Doniinuir» & loanne.^c fortaife Petrum; qui
proximusioanniinnuitj vtex Dom.au(ftore tanti facinoris qusereret lo-ij,
In commune illi vefccbantur: & ifti in commune vefcuntur.in eandem pa-
tinam manus porrigunt omnes, Matth.26.
Magnafuit copia miniftrantium in Conuiuijs Romanorum ; quod etiam
fcruaium inConuiuijs vbiChrirtusintfruenit, vt in NuptijsCanae Galilajae
]oan.2.D!xit mater mitjijlris. Et infra : Diciteis lejusy implete hydrias aqua ; &
implcuerunty CfC. Et inferius: Mitjisiri autemfciehant, qui hauferant aquam '
Quosroiniltros etiaminferuille in vltima Chnfti Coena.eliopinioexpoiito-
runi:& Metaphrai^es in Oratione de Vita Deipar.t.- voiuit prjeter Apoiio-
los dilcumbentes, etiam Difcipulosibidem inferuifTe.
Sed quod omnem excederet fidem ; nift ille, qui mentiri non poteft, hoc
diceret; ipfcmet Chnftns adhoniinis inuitaticoenam miniftrat ; referentc
Luca cap. 1 2. /Imen dico 'vobis , quod prdcingetfe > ^faciet illos difcumbere, ^ 8
tranfiens miniHrabit illis . Diicumbit homo, & quidem indutus velte nuptia-
li , prsecindlus Deus miniltrat bomini ; vt fortiter nofter faftus conculcecur a
pr.'Ecinfl;o & miniftrante Deo; & pofthaecpuderemerito nos arrogantiae
noftrsE nonne debebit ?
Prifci Difcumbentes feinuitabant interconuiuas ad Bibenduni: & Chri»
ftusDominusin fua vltima coena fimiliter feciterga fuos difcipulos, vt apud
Manh. czp. 26. Et accipiens calicem dedit illis dicens : Bibite exhocomnes. Et
apiui Marcuni cap. 14. f/^/^fy.vwf fAT illoomnes. Et fi Roroani interbiben-
dum eorum pr.^ieniis Dijs vouebaD: ; ficChriflusineademccena apudLuc
cap.22. inquit ; lioc jacite inmeam commemorationem ■
Quatenus autem ijdem prifcidiicumbentcs proponebant mortis memo-
riaminter bibenJum ia^tantes: etiam Chriftusin vltima coenapraebuic Iseti-
tiam & dilediionem ergaDilcipulo'; dicens apud Lwc^tm 2,7.- De/iderio dejt-
deraui hocPafchamandncarevobifcutn antequam patjar . Et in eademCoena ^
dixit de Chnfto loan. cap.i3.Cz</»<^//fA-///e'?yi/oJ, in finem dilexiteos. Sed-
non propterea deftitit Chriftus a memoria proprix paiTionis &mortis in.,
eademCoena; vx'\n(^\t\\ssc^h\s: Antequampatiar. Et apud Matth. dicflo
cap.26. Bibite ex hocomnes ; hic ejl fangiiis meus , quipro multis effundetur . Et
infra . Nonbibam amododehocgeniminevitisnfqueindiemillum) cum itlud
bibam vobifcum nouutn in regno l^atris mei .
Profufilfirna&iautifilma tuerunt Romanorum Conuiuia cibis & potibus
quando ccenarunt : fed nullum vfpiamlautius &profufiusluit conuiuium_., ,
quam vbiClTrilhispropriamcarnem & fanguinem tradidir ir. cibum & po-
tum) vt apud loannem cap.6. Egoftmpanis viuus , qui de Cdlo defcendi : panis
quem ego dabo > cnro rnea efipro mundi vita . Et infra ; NiJ/manducducritis car-
nem filij hominis C3- biberitis eius fanguinem , nonh^bebitis vitam in vobis, &c.
Caro mea vere eU cibus & fanguis tneus vere eUpotus ; qui manducat meam car-
Ktm,& bibit meum fattguinem , ht tne manet d^ ego in illo .
Magiftrum potandi, feu viniilliconftituebant : & in nuptijs CanaeGali- D
Jese, in quibus Chriftus interfuit ; fuifte Architriclinum apparet. I0.3.
SpediaculafecifteRoraanosinConuiuijs; & quale fpe^ftacuUinicum Cae-
li& Mundi Dominus pofitisveftibus, linteo praeciniftus pedcs Difcipulo-
rum lauit, &linteoterfit?lo.i ^.
Comoedi^eapudRomanosinter epulas agebantur: & qua^ fimilis Cata-
ftrophe ?Quodmulier illain ciuitat?peccatrixlacrymislauit pedesChrifti, ^
& capillis terfit. Luc.7. & hoc non fine infigni coroilario> cum Dominus ad
hanc mulierem conucrfus dixit : Tiemiitunturtibipeccatatua ,fides tua tefal-
uamfecit , Vade inpace .
Quis
mii:ONVi\'ns et TRicLmiis. 333
^ c"QuisSyoiplaoiiia:cantu5Cutn diuino illo HymnofimiJis > Mattxi. 26.£r
Hymno di^o exierimt in montemOliueti . Paulus Brufenfis fcribit ludxoslo-
co.gratiarum-adiionispoitcoenamlblitos rccitare feptemPfalmos, ideil a
plainiocentcfinioduodecimoincipien. Laudate pueri Dominumi vique ad
Pfalmum centciimumdeciraum odauum ; Iud«os cnim aliquacertaaue gra-
tiarum adions vtifolitos, non foJii interpretes, verum in Deut. iiabetur c.8.
ibi; Citm comederif & fatiatusfueris , benedicasDomino Deotuopro terraopti-
tsay quam ded't tibi . Bt hoC etiam rcfert Maldouarns in Matth.z^.n.so.
.^.Quamuis Baron.in annura^+.vbiSponian.num.u), velit exRituali He-
brseorum moris fuilfe apud illos in fingulorura folemnium dierum coenis
recitare Pialm.admyfteriura eius diei accommodatoi;: in Pafchali vero con-
fkeuiire dici pfal. 1 1 5. incip. Inexitu IfraeldeAegypto . & breues alios .
_•; >Je: defuerunt odorcs illi Conuiuio . loan. 12. Effufo enim alabafiro vn-
gnenti N^trdi piHicipretioJi impleta efidomusex odore vnguenti,- )'-, :
i . Confueucrunt Romani vti Elabello in Conuiuijs ad amoucndas mufcas e
O menfaSc aliaimmunda: at vero Apoftolustanquam Chriiiiminifter pr«ci-
pit i.Corinth.cap. II. vt accedentes ad menfam la^ramentalem proprias
experianturconfcientias abomniimmunditiafub poenapropriae daranatio-
nishis verbis: Frobetautem feipfumhomo; & Jic de pane illo edatc^deCa^
licebibat: qiii enim manducat (^ bibit indigne , iudicium Jibi manducat & bi-
bit , non dijudkam corpusDomini . Vi nc quidimmundumtangat auguftifli-
mam iilam menfam .
Non detuit in Epulis fua crudclitas apud Romanos, dum Gladiatores in-
terfcoccidendos interim exhiberentur . Sic etiamproditor ludas in poftre-
maChrifti coena praecaeteris Apoftolis accumbcs Magiftri fuicaedem rae-
ditatur,quam inde in horto cum militibus & cohortibusexequitur. Vt etiam
Herodcsincoena natalis fuiattulitin difco caput loannis puelk faltanti,
&illadeditmatrifuaj.
Abeuntibus R omanis e Conuiuio dabantur illis a Domino pretiofa Apo-
/-• phoreta. Atlibcralil]imus,& fui nimium profufusChriftusDoroinusexhoc
mundoipfe dif^:edens, Ma:Lh.26. pretiofiflimumCorpusfuum , & fangui-
nem in Apophoretaconuiuijs dedit, vtftbi haberent, & fecumdomuaij
dcduccrent.
DeraumquoniamRomani ambibant, & raagno pretio redimebant, vt
inter araicos Principis eius cpulis intcrciTen t ; ambiamus & nos quoque, qui
fedlatores Chriftifumus, vtpeccatorum fordibus ablutos, bonorum vn-
guentonitidos, nuptialiltola innocenti^ indutos fuis epulis Princeps no-
ftcr a dhibeat , vt edentes , & bibentes fuper menfam eius , ilhs gaudijs l.ete-
mur, qu<eoculus non vidit, nec auris audiuit, ncc incor hominis afcefl-
derunt .
Coenam quamuis tenacem & fordidam refpuendam etiam veteres iudica- ceaffJtrgti,
uerint; mediocriseadem tamenplurimisgata fcmperfuit; quod exAlcxi
in Araante foeraina refert Athenjeus lib. i o.
xX • •: ' Verum ego quandoquidem adfunt qud oportet ,
. ■ ■ Odi fuperuacua . In ijs enim qua modum excedunt
Sumptus quidem efl , uulla deleBatio .
Idcmin mendaci.
Odiofa mihifliperuacua funt : in ^s qua prxter modum
Tiuntt impenfa efi , volnptas ne vlia quidem .
Idcniin Syntrophis.
O quam iucundum quidquid mediocre ejl , 'necplus iufloplenum
Abeo nunc , minime vacuus : fed vt mihi videor Utus .
Fraenis er.im regendaconcupifccniia; & vcntrem domare fuum qui non fuf-
Tt iicit,
3 34 D E H O S P I T A L I T A T E.
ficit:, malurajRcceflrccftfemperaccumuIetmaJio^mquitCaBrcsex Siobaeo A
titulo 17- .v;v -^ ■ \ :^ ' '
IndcexAthenaeo Arifton Philofophus hortatur ad coenam ituros > vt
curarent compotationem > quae eflet non tantum in prsfcns iucunda» fed in
craftinumctiam: (impliciquidera apparatu, fed muiica concinnitate eie*
oanti. Magisenim decet rautnanosconfuetudine noftram in araicos bene-
uoientiam declarare, quam ferculorum mdtifudinc & epularum,; qus plurU
ma: fint,inae6larum copia. Habemus enim in Prouerb.i5. Melmseft vocd'
ri adoleracumgixuiio j quam ad^mtulumftiinatum cum odio . Et D. Chryfoft.
hom. i6.in DccoUat. loan. Bapt. Conuiuium honeftate honoretur: abfit
ebrietas , luxus abfil^at , fugetur cffufio , faltaitricum pe ftis , Jenocinia canto*
rum, voluptatum foment^, ventrisojriera , naufragium mentis cum Hero-
diadiscoHuiuio abfcindantur , vtgaudiumprsefensveftrurh adlaetitiam per-
ueniatfempiternam : {iquidem vt refert D. Thom. fuper loan. 7. Jcdt.i.iru
fin. Feila mundanorum funt in epulis ^ delicys oorporum ,fedjejla ^iritkalium —
fuatindeieBatiotteJpiritut. ■.cisv-., .. ;irtLmi»
De Hofpitalitate . Cap. X X. "%
Dlximtrsiam de Baiiieis& Conuiuijs, qusemaximehofpitibus praeparan-
tur: proptereadeHoipitalitate videbimus, quse nullo fane loco mjt-
grs cult^olim quam Romae; nechodie rfquam frequentius aduen», bcni-
gmufue exdpiuntur.noi^ in Dynaftarum 6c Purpuratorum palatia (olum , ve-
rum 8c in Xencdochia»& piiblicas & omnibus patentes sedes : irao exlcri in
Ciuiumnumerumpaffim adtcripti, commumc^li benignitatenon raroho-
nOris apicem in ixic eadem nolira Vrbe attingunt. '
Hoffkanmtis Huiiisnamque hofpitalitatis exordium proceilit; vt homines qui alias ter'
«r«i«. ra-v^aliorumhominumgcnus, alialoca tenereexopcabant; patri.Eque per-
tsiihinc vagari aliundc cupidltate difcendi , Scdiuerfa videndi , ahbi di- q
uerfari tentarunt,- hinc ad longinqua Joca proficifcentes vbiexteri »3cpe-
recriniprimum hofpitio, tum affinitate indigenisfeiungentes, holpites effe
coeperunt; & indeexhuiufmodi commercio exortsefodalitas , amicitia..,,
horpitalitas&iimilia: vnde Hofpitium cft conluetudo , qua alios in no-
ftram domum accipimus : de cuius neccflitadine Bud:;eus ; Hofpitium ejlfif-
milidris qu^siam amicitia , vel mibi hofp: tandi apnd illum , velilli apudme .
VtPereorinantes&aduenae fufciperentur heroicum arbitrabantur Ro-
G^areir»fi>:tita. j^^jjj^ ^yj^ ti\2.m ad Vrbis commendationem atque ornamerum exteros hoc
Hberalitatisgenerenon egere. Ita TuDius ^.OSiC.ReB^ etiam ^TheophraJlo
eH laudata bofpitalitas : ejl enimv.ilde decoru^ , patere domos hominum ilhi-^
firiumhofpitibusi idque etiam ejl Reipublica ornamento, homines exteroshoc
liberalitatisz,enere in Vrhe noHra non egere . Cui fimile cft illud Pontani , £/?
autempriuatorum Ciuium , verum etiam Vrbiim ipjarum fumma lauS) priuataf
doi/ios patere peregr^venientibus . Quo nullum mortalibus fadum dignius:
omnesquippeinhocmundoperegrinamur,iuxta Apoftolumcap.3. ad He- D
brccos : Ncc enim habemus hic manentem ciiritatem ; fed futuram inquirimus.
Vnde D.Bernard. fcrm. de fando Bencdi^o inquit ; PeregrinuSadpatriam
fufpirat , adpatriam tendit ; vefiitum , & viBum habens nonvult ali/s onerari .
Beatusplane , qui fuum Jic agnofcit , Jicdeplorat incolatum dicens Domino: quo^
niam aduena ego jum apud te , & peregrinusjtcut omnes Patres mei .
Pubiica namque fpecies humanitatis , vt hofpitio Peregrinus non cgeat ,
Sfp^lTi^" cuiusin facrislitterisafqueprophanisexempla paftim obuia; nec finefpo
praimij.D. Ambrof lib.2. Oftic.cap. ii.Tanta namqueeH apud Deumho-
JpitalitatisgratiityVt nepotus quidem aqUfie frigfdd a prm^f remunerationis^
immu-
O E H O S P I T A L I T A T E. 355
p^ mmuttii/it . Videi quia Abraham Deum trecepit hojpitio > dum hojpites qudrit .
Vides quia Loth Angelos fufcepit f Vnde fcis an tu cum hofpitem flifcipias , fw
fcipias Chriftuml licet in hofpitejit ChriHus, quia Chriftus inpaupere efl ,Jicut
ip/eait. Incarcere eram^^venijti admey nudus eram & operuifii me . Hinc
reg[us charafler exiftimata eft Hofpitalitasgemmis omnibus prxferenda^ ,
SandlusChryfoftomus homil. deEleemof. & Hofpit. Hojpitalttatem exerce,
continenterorationiincumbe; videbis htsc fore auratis •uefiibus potiora , gem-
mijquepretiojis & moniiibuslongo interuallopr<efiare.Et idem tom.6.0rat. in
Diuum Petrum Sc Eliam ; Hojpitalitatis femenvidua fparjit, &fiatim Jio-
rentem atquecopiofam hofpitalitatismejfem colligit.
Atque adeo vt Hofpitij neceffitudini louem inter aiiosfuperftitioseprae- nijhotifittin*.
fecerit antiquitas ; louem hofpitalem cum appelJas quaft hofpitij praeftdem
ac vindicem . Plaut. in Poenul. adl.j. fcen.i.
Deum hojpitalem > ac Tejferam mecumfero .
Ita Romani louem Xenium , ideft hofpitalem appellabant . Hinc fides louis
B hofpitalis . Ciceroad Q. Fratrem.' Nonfaciam, vt illum offendam , neim-
ploretjidem louis hofpitalis , Apuleius lib. 3. Sedproh luppiter hojpitalis , &Ji-
deifecreta numina . Eadem niente Virgil. Aeneid. lib.i.
lupiter hofpitibus , nam te dare iura loquuntur > &c.
Ideoqueab Ouidio luppiter hofpes appelJatus, eiufque Ara venerationi
fuit.
Antefores horum fiabat louis hofpitis ara .
Templaetiam loui hofpitali dicata iniinuant hittoria Machab. lib. 2. c.6.
Antiochus in Hierojolymis templum loui Olympio dedicauit, & in Garizim prout
erant y , qui locum inhabitabant , louis hojpitalis .
Venuspraztereaveluti Amoris Mater Holpitali titulohoneftatur, Cicero
pro Coeiio ; Huic facinori tanto tua mens liberalis confcia , tua domuspopula-
ris minifira , tua deniquehojpitalis illa Venus adiutrix ejle non debuit .
Mineriia quoque hofpitaiis diita. Paufanias lib.3. §luo in loco Parctejunty
/~ ibidem ejl hofpitalis luppiter , d^ ho^italis Minerua Vc quoque idem de A-
polline, Caftore, Poliuce , cum caeteris .
Quanta eiTet vishofpitij, quantareligioapud Romanos .Ciceroin Ver- «<■%•-
rem hofpiti) violatorem inuehitur : Pater aderat Dexio Tindaritanus , homo
nobilijjimus, hofpestuus: cuius tudomi fuerasy quem hofpitem appellaueras ,
eumcum illa auBoritate & miferia videres pr<editum , num te eius lacrym<e, num
fene^us;aum hojpitij ius, atque nomen d fcelerealiquam adpartem humanita-
tisreuocarepotuit ? Sedquidego hofpitijiura in hacimmani beliua commemoro :
qui Stenium abfentem hofpitemfuum in reos retulerit} Cxfar de H.xduis ; ^ui-
lusprtediis, calamitatibufquefraHos, qui&fua virtute^ & Populi Romani ho
fpitio atque amicitia plurimu m ante in Galliapotuijfent ; coaBos efe Sequanos ob-
Jidesdare . Et deGermanis Iib.6. Hofpites violare fas nonputant: quiquade
caufa ad eos venerunt , ab iniuria prohibent .fanBofque habent ; ijs omnium do-
muspatent, vifiufque communicatur . Imo facrofandum hofpitiuni, eiufquo
violatinefasindicatlib.debelloHifpanic. A. HirtiusPanfa : Eodemtempore
D transfuga nunciauit ex oppido , lunium , qui in cuniculo fuijfet , iugulatione op-
pidanorumfaila , clamajlefacinusfe nefandum , ^fcelusfecife , nam eos nihil
meruijfe, quare talipoena afficerentur, quieos adaras O" forosfuos recepijlent ,
eojque hofpitiumfcelere contaminajfe . Q^iam facrum &inuiolabile voluerit
holpiti) ius, indicauit Aurelius Imp. in ep. militari ad Vicarium fuum, vbi le-
gesmilitum decermt : In hojpitt/s caR^ fe agant . Ideoque violatum hofpitij
iuspuniuit feucrilTime, vtnotat Vopifus; Solus omnium militem, quiadul-
teriMm cum hofpitis vxore commiferat , itapuniuit, vt duarum arborum capita
inJieBeret, & adpedes militis deligaret, eade*nquefubito dimitteret , •vtfcijfus il-
levtrinquependerent , Philippus ctiam Rex Macedonum improbiiTimo mi-
Tt 2 liti,
336 DE HOSPITALITATE.
liti , ingratiffimo hofpiti fiigmata infcribi iuffit ingratum hofpitcra tcftanti^u» \
quemadmodum prolixe narrat Scneca de Benef. lib.4. cap.37.
y> , A E6 paulatim creuit Hofpitumvencratio; vt illos vcnerandos veteres pu-
tirurantUi taucnnt, tumneinhumanividerentur; tura quiahDij ahquandoIubPerc
grinorum habitu ad mortales accederent, tecftis neprohiberentur . Magnaj
itaquereligionehofpitesaduentantesrecipiebantur. Siclouem Lycaon O-
uidiusintroduxit.
Bt Deus humatia luBresfub itnagme terras .
Et Iib.8. Metamorph. de loue & Mcrcurio.
luppiter hucjpecie mortalJs, cumque farente
Venit Atla/ttiadesj pq/itis caducifer alis
Mille domos adiere > locum requiemquepetentes
Mille domos clauferefsra .
Homerus paritcr f«pius Deos aberrantesfinxit. Quod quidem conucnit
cujn illo D. Pauli a fandlo Chryfoftomo in ferm. de La2aro receptum : Se-
fiamini hojpifalitatem ; per hanc enim quidam infcientes hojpitio exceperunt B
Angelos . vsyj'^
Htfpiits MJi,rxti Ingreftbsigiturhofpitesadorabant fuppliccsexcipientes. Idque manu
^^emoia ? fiebat ad os illata; qua,liter apud luuenalem ; Afacie iaEiare manus . Sic Mi-
nutius Felix in Oilauio : Coslilius Jimulacro Seraphidis deaotato , ift 'uulgusfiu
perHitiofusJblet, manum ori admouens,ofiulum labris impreffit . Hinc labratura
ofculum : fic Imperatorcs fuosadorabant> 8c Imperatorumimagineshaud
nunusquam Deorumiimuiacra.aiiquando etiammanuad os relata folebant
(acrara Priacipispurpuram contingere capite demiffo. Adorationis etianij
moserat adorantesprinnimraanumporrigcrc, deindeftatim ad os rcfcrre;
quandoque primum manus ofculati deinde illas protendebant. Tacit.lib.i.
hift. Nec deerat Othoprotendens manus , adorarevulgum , iacere ofcula > & om-
niaferuiliterpro dominatione . Jta etiam manu vencrari ; vt dc Ncronc Taci-
tus . Fojiea genujiexus c^ caetum illum manu veneratus eil . Qucmadmodum..
etiamgenua tangebant; vtErudiflimus Pr«ful Tomafinus de Votis&Do- p
narijs cap. 5. vberrime dixit .
Hofpitis Amici vtrccipercntur habebant TclTeras & Symbola illaque^
f»/^"!*"'^"'" pr«bcbant; diccbanturquc Tefleras Hofpitalitatis & Amicitise, dc quibus
diximusfupraineap.14 huius libri 2. Qui autem crant incogniti, &fortu-
na>feu cafu aliquo aduenieutes ramos,feu vittashabebant. Homci;u$iib.i.
lliadoS . ,;\: ,-
Stemmata babens manihus Phoebi vibrantis ab alto ,
Sic Aeneas Iib.8. Aeneidum .
Vacifeneque manu ramum prxtendit Oliua .
nofpitUpMic.x Non folum priuatae domus apud Romanos erant in hofpitura vfum, verum
& publicae aedes Choipitalia nuncupatae ) i)fdem patebant, vt ex Vitruuio
Iib.6. Hinc hofpitalecubiculum apud Liuiumlib.i.£Arrfp/«j benigneab igua-
ris conJUij, cum poHcosnamin hofpitale cubiculum dedu^us ejfet . Et Symma-
chuslib.3. ep. i+. Deosenimfacio teftes, hasdomus> quarumalterampo-
ftulaftisjiamdudum a mehofpitibusefte decretas. Ad luftinianiaitatemce- D
lebre fuithofpitalefandi Samibnis ab codem Imperatore inftauratum poft-
quam ab incendio exuftum fuit ; vt refert Procop. ad Acdificia luftin. Imp.
iib.i. vtetiamB^ron. adann ^'^o.ibi: luHinianus hofpitatia duo adijicauit t
vnum pro kojpitibus peregtims , alterum vt in eo requiejcerent & refocillarentur
pauperss & £groti; & htecin via , qua adtemplnm itur Hierojblymis . 'Cui nihil
ceditnoftrumhic in VrbeXenodochiumfubinuocatione fandiftimae Tri-
nitatis , de quo infra dicemus .
Loti»iedum. \nitT officia hofpitalitatis primura erat faiutatio fcu inuitatio Peregrino-
rum blanda & humana his vcrbis; Salue Ho/^fj. Lauabantur pcdes, vt puluis
in
DE HOSPITALITATE. 337
^ in via contraftus excuterctur; ita Vlyfli apod Homerum: & quidcm prifcos
iiorpitibuspraBbuifre aquam calidam ad abluendum Corpus ac pedes, geli-
dara manibus, indicat Martialis .
Calida igelU^que minijier .
Horat. ferm. lib.a. fatyr.2.
^'■■'■^-'Necjic vtjimplex, Nteuius vnfJam
Conuiuijsprjebebitaquam .
Vbiprxbereaquameftponuiuioejccipere, Conuiuator enim ad hoc bal-
neumcalefaciebat. Quod LyricusCarm.Iib.3. Ode i^.dixit; Aquam tem-
perare ignibus . Hoc idem fcruatum a primis Anachoretis » qui hofpites non
folum excipiebant , adorabant, fed & pedes lauare confueuerant . Vt in vi-
tis Patrum lib. 1 1 . Cum aliquem ftbi adeffe fenferuni ferui Dei, continuo procur-
runt obuiam , & velut Angelum Dei excipientes adorant , pedes lauant, ad ora-
tionem inuitant , menfam ponunt : atque omnia fecundum diuinum mandatum
eomplent charitatis officia. Quod ideni legitur in vita S. Apollonij .
I> Homeri tempore puellas. & mulietes honeftas hofpitum pedes lauare fo-
Jitas obferuauit Athenasus Ub. I. Gymnofoph. /«/;'o^«a:// HoOTfya/p« J/^f,C^
muUeres , quA lauant hofpites , quafi neque injammationem neque intemperan-
tiam patiantur > qua bene vixerunt : antiqua autem hac eH confuetudo . Memi-
nit huius moris Homer. OdyfT^ .
Interea Telemachum lauitpukhra Volycarte .
ItemUb.7.de AncillisMcnelai.A^dovirginesnonfolum Iauifle,fedablutos
vnxiflTe pretiofis vnguentis . Idem OdyfT^. Vorropojiquam lauit&vnxitpin-
guioleo. Ytetiim Regumfiliabushoneftumfuerithofpitesin Balneislauare.
Petrus Nannius Mifcell. Iib.4..cap. J. inquit : Cert^ olim in/tgnefuijle apudGen^
tiles pietatemin hofpitibus excipiendis, velindepatet , quod honejlum Jit habi-
tum , Ji filia Regum hofpitesin balneis lauarent, vt ngn vno loco apudHome-
rum inuenimus .
Hunc moremabluendiapud Hebraeos viguifle vt virgines &puell2efer»
Q uorumpedesIauarent& tergerent,patet i. Reg.cay. vbivocataeft cafta^
Abigail a feruis Dauid : Eccejamula tuafitin incillam , vt lauet pedesferuorum
Dominimei. Vbi Abulenfis quaelt.i j.
InprimitiuaetiaraEccIefiarauIicresnobileshofpitibus raanibus fuis pe-
des abluerunt : vnde Paulus ad Timotheum j. Vidua eligatur nonminusfexa"
ginta amiorum, quafuerit vnius viri vxor , iu operibus bonis teflimonium ha-
bens;fifilioseducauit,fihofpitiarecepit,fifannorumpedes lauit. In quemlo-
cum TheophiI.Chryfoft.ferm.14.
ChriftushofpitioaPharifaeoreceptusconqueritur Luc.7. Aquas pedibus
meisnondediHiy h^c autem lacrymis rigauit pedes meos. Quafieum argueret
hofpicalitatis veterem legem non obferuafle .
Satisfrequensfuitapudveteresvfusofculandihofpites accedentes & a- o/i«/«»,
beuntes . Ita in facris litteris Moyfes focero fuo obuiam progreflus fequo
incuruans, eum ofculatus eft)Exod.i8.Efau fratremfuum lacobum redeun'
tem ex Mefopotaraia ofculo cxcepit Genef 3 3. lacob fuos ex lofepho nepo-
D tes?.quos iUiadduxerat.ofcuIatus &lexatusfuit. Genef ^p.Pater filio
prodvgorcdeunti ofculum praebuit, & Paulus ad Romanos cap. i Salutate
inuicem in ofculo fando . Ita abeunte Paulo : Procumbentesjuper collumPauli
ofculabantur eum. Ita Principes Romaniperegre profet^uri, &mox Vrbem
repetentesSenatoresofcuIocrantfoIitiaccipere; vt in NeroneSuetonius ;
Nequeadueniens, neque proficifcens quemquam ofculo impertiuit, ac ne refalu-
tatione quidem . Sicapud veteres jprimum manuS) raodogenua, modo ve-
ftesaJiquandomagnorum virorum pedora, & capita honoris & obfequij
giatiaofculabantur. Plutarch.in vita Bruti: Ajfidentem C.C<efarem cinxe-
runt officij Hudio , omnesvnoorantes, manufqueeiustangentes; quipe^us^
caput
3 35 D E H O S JM T A L I T A T E.
caput cfculahantur .Ammian Marcel. lib. 28.inemorat ', Ex Senatorihus quof- A
damfalutari peiioribui oppojitis coepijfe , df ofculanda capita in modum tau-
rorum minantium obliquantes obtuljfe . Sed crefcente adhuc adulatione tan-
dem ad pedes deuenere ofcula. De Caligula Suet . Forrexit adofculandum
Jinifirum pedem auro & margaritis .
Qiiinin;o adueniente feu abcunte Imperatore mos aiiquando fuit profter-
rere veiiimenta in via ,qua erat illeproceffurus , vt in vita minoris Cato-
nisrelertPlutarch. Finito tempore prouincia abeuntem non votis fed lachry
misiy infatiabili amplexa milites propquebantur JiernentesveHes per ealoca,
quibus ipfipedibus iturus erat; quod genus honoris non nijilmperatoribus , idq;
perpaucis eotemporetribuebatur . Etin Chrilti triumpho dicitEuangelifta_> :
Plurima autem turba Hrauerunt vejlimenta fua invia .
Non parciorapud Romanos hofpitalitatiscultusfu't,qua Graecor & cae-
terarii gentiu,quaru cu Imperio non modo artes &difciplina in Vrbe,fed etia
mores (3c,c6fuetudinesinuexeruut;adeoperegrinus Scaduenis vndiq;c6flue-
tibusantiquihofpitijiurameritoprae C3Eterisobferuauerut;inde Romaomniu B
patriadidtaelt .'indc cxterjegentes & tranfalpinsenationes inter Senatores
in Vrbe admittebantur;vt in oratione Claudijinquid IzcxtXih.^.Hteduiprimi
Senatorum in Vrbe ius adeptifunt . Datum idfoederi antiquo ; & quia foli Gallo^
rum fraternitatis nomen cum populo Romano vfurpant : inde exteras quaf-
libet nationesbello vi£tas , poft vidloriam ciuium numero Romanosadfci-
uere,in tutelamaecepere, cognationeque&hofpitioiunxere ; vt tefteCi-
cerone, Varrone , & Fefto Hoftem appellarint ab hoftiendo , hoc eftae-
quando;propterea quod inter ciues & perigrinos debeat efte aEqualitas:
vtex Plutarcho in vita C.GracchiquodCorneliamattr eius;0^^o^/r<«/7V<i-
tem patebat menfa erus
wntorxtmho- ^on^anorum crga tcgatos hofpjfalitas profc(fio infignis fuit , tantaque H-
(ptaittss. beralitate in excipiendis vt per Vrbanuni Qiiaeftorem publicum hofpitium.,
& munera tqux Lautia dicebantur,etiam commeatuslarge &hofpitaliter,
& veftimenta publico nomine prgeftarent; vt pluribus omiftis comproba- p
turex ValerioM. lib. 5. cap. i. Ante omnia humanijfma & clementijfma
Senatus afta referam . ^ui cum Carthaginenfium kgati ad captiuos redimendos
inVrbemveniJ^ent ■) protinus iili nulla pecunia accepta , reddidit iuuenes nume-
rum duum millium <^ feptuagintarum quadraginta tribus explentes .
Deiigebantur in Legatorumgratiam a Scnatu viri celebriores , in publico
nomineilloshonorificefalutant, omniaillis humanitatis atque hofpitalitatis
officiadefemnt ac polIicentur,in Vrbemintroducunt, in jedes fplendidas
conducunt, illos honeftishumanifquecolloquijsexhilarare ftudent : fic c-
tiam Senatus cumad gradulandum fibt Pruliam Bithyniaeregem , Perfede-
fun(£to, vcnire audiifetjobuiaminiPub.Corn. Scipionem QuaEliorem Ca-
puam mifit ; cenfuitqueei domus Romse quam oprime conduceretur» &
copias non folumiprifedetiamcomitibus eius publice prxberentur : prae-
tereacnm fociorum legati vndique Romam confluerent)decretum quod Re-
gumMunicipiorum,&Coloniarumad sedem Saturni dioerterent , ibique
apud Pr^fectos aerarij nomina darent , bi lireris adfcribi dcberent ; & cum D
commodum forct nofccndi fingulorum poftulatis Senatus daretur > & poft
mandata finguliadfuas prouinciasmitterentur . Curveroad Saturni tem-
plum ? Aliquifa<flum piitant.quia Saturnus cum efTetperegrinus » hofpiti-
busgauderet , Alij vteorum nominain publicas tabulas reterrentur : e-
rat namque apud aedem Saturni serariura publicum .
Legatisvero externorum principum antequam admitterentur , explora-
toresfeualiquis exminoribusmagiftratibusobuiam mittebatur » qui & quas
peterentjinquirerent ; poftea in aede ApoUinis extra Vrbem, aliquando
insedc Bellonae Senatu habito eoruin poftulata admittebantur. Bellona
enira
D E H O S-P I T A L I T A T E. 339
/^ enim templtiideocxtra Vrbe, quia quos Deos vifua veteres obefle putabat,
in Vrbeaiciiwtiusnonadraifcrc; lic aedes Vulcani , & Martis ; fic Veneris
Eaycin^ ejctca Collinam magna molc cxtru^l^e fuerunt ; nelibido inualefce-
r.c.c.Vitruuiu8 lib.i.cap/. Extra Vrbem Veneris Fanum ideo CollocatumyVti nott
tJifuefcat iw V*ke adolefcsntihus , feu Mdtribus familiarum Venerea libido .
.3 Refcrt Liuiws llb.io, d« Legatis Mstfllniirae . Prxtor in fingulos dona ne mi-^
nus quinuramiiliurai comitibu$ eorura tHiliibits aeris , & velTimenta bina Le-
gatis j iingtilaComitibus. Ex Flauio Vbpifco ImpcratorSeneras Legatisfe--
ptuagenos vicenos aureos dedrt ,! fawta pateftate fi qui vellent remanerc > ac :
fecumRomam redire. Le^ttoseciam iargitioribuspoculis inuitare folebat
Bojtofus ex Flauio Vopifco ; Nam Legati Barbarorum vndecunque gentium'
VeniJJentiipJiipropinabatvfUt eosinebriareti atqueab bispervinum cun^aco£^
gnofceret.'. : - ; , -i-.^.^- . ■ _
i\:^{f(nt plurarcferenda deCcvnuiHijs,quibushofpites cxcipiebantur, quas-
^ qiiQniam abundc in pr«ceden£i Gapitulo funt iam di£ta ; nc repetantur ided-
•^ milTafaeinm*. s.j ; !■; .: ;; • . ^ -i .
Chriftiani .piri«MBuif£ect|liaSeraatofenofftroedo(fli, adeoadhofpitalita-
tm proi>en'fi dranti vtperegriaos a J bafpitium eogerent» Scpen^ iraherent, /w«raf^',C
velutidedtfoipuliseuncibus fimaus, facra.telhtur hiftoria; necnon celi- M&"»/.
bfeshoipit^itatisfedlatricos Marthi& Magdalena, qus fajpius Chriftumj
hofpiitem habuere; csterique Ghnftiani vit'j ac foeminai prim-i faeculi , qui
iimicemfumma charitate hofpitabmcjr . Mstiinichuius moris O. Auguftin.
\x\i^i2i\m.7^.\Alii-vouent damum fuam ejfe hofpitalem omnibus SanBis aduenien-i
tibnSi.mag^um •votnm 'Vouent. Erant etiam Euangelizantium praecepta > vc
D. Ambroi. hb.^.Ln cap 6< Lucse docet: Vt pacemferant, conHantiam ferult ,
hofpitaii(-nece^tuMnisiura cufiodiant : alienum d pr^dicatione regni dek/iis af
Jerant cutjttat^f per domos , ^ inuioUbibs hofpitii iura mutare . Sed "vt hofpitii
gratia deferenda cenfetitr : ita.etiamjinon recipiantur , excutiendum puluerem ,
^ egrediendum deciuitate mani.itur . ,^3 mindtto non mediocris boni remu.i
^ neratio docetur hofpittj , vtnon Jolumpacem tribuamus hojpitibus ; verumetiam
^ Jiqud eos terrens dbwnhrant deli^a leuitatis, receptis Apoflolicd pr^dicationit
veftigijs auferantur . Hinc pr eceptum Clericis , vt finthofpitales . Hieronym.
fcribens Vimafo Piipx :^iidquid hab^nt Clerici pauperum e/i , & domus illo^
rum omnibus debent e^e.communes i ^ quod ip/i Clerici fufceptioni peregrinorum»
et hojpitum inuigilare & fiudere debent . Eifent iii hoc plura addenda exem-
plain vitis Patrum ,& Ecclefiait. Annal. quae neproiixiorfim, oniitto .
Sedneprifcatantum miremur ; noltris quoquc temporibus apud fideles
Chrifti cultores omnia antiqu3:;hofpitalitatis iura feruari ac vigerc nemo ne-
gauerit. Roma vrbs vcr.Bvirtucisdomicilium , &communis patria, cuiden-
tiora prifcae hofpitalitatis veltigia cenfendaeft reliquiiTe ; vt clara eorum re-
centioramonumenta ad latietatemin bculosveniunt. Nec folum penesfin-
gularum nationum vniucrfitates propri.E gentis aduense humaniffime exci-
piuntur; vt eciam a remocis parcibus Prajfules f.u aliae vencrandaepcrfonae
RomamaduenienCesin PalaCioCong;regationis Fideipropagand«hofpitan-
f\ tur; necnonfinguli facerdotes&Clerici in altero Palatio Congregationis
PauperumCtericorumperegrinorummorantur; fed nufquam maiori ftudio
cxcrceturhofpitalitas, quam Romxincelebrifandtifiima; Prinitatis Xeno-
dochioin oranes cuiufque fexus & conditionisperegrinos Religionis voto
Romamaccedentes; cum omni annitempore, tum praecipue fplendidiori
apparatuimminentibusfacrofan£t« Refurrecflionis Dominica:ferijs.Vtquo-
quefingulisdiebustotiusanni lubilei ^ficutin pn^fentianno MDCL.jcu-
ius venerationefrequentiores rx vniuerfo Orbe affluunt ad Vrbem aduenae :
vbi non folum inter Confratres huius ArchiconfraternitatisJ SS. Trinitatis
raediocris conditionis homines; venim& PrincipesEccIefiaftici, Pralati»
&Emi-
J.4C D E H O' S F I rr:A'L I T A T E.
6:Emine-ntifs.,^ardinales peregrinorum commodis inuigilant, ac menfe mi- ^
niil:erioinreru.unt; etiam Me ad pedum lotionera demittentes ; praeeunto
iionnuniqiiaminhoc fummo Pontihce,vt ego oculatus teftisanno M.DC^
Jabilci nicmor fum piuries ad idem minilterium lotionis fel. record. Cle-
mentem VIII. paierna caritatc inferuifTe, & fingulari liberalitate fuftentaffe;
ac€tiara iequenti lubilei an.>I«PCXX V. eidem aiinifterio inferuifle fclrec.
Vrbanumyill. Ncc inferiorccaritate idpraeftant in codem locomatronae:
natalibus clariiTimas recipiendo cuiufcunque fortis foeminas.-quibus funima"
pietate &inrigni cultus apparatuampladeftinata funt hofpitia. '
Diximusfuprainhoccapituloconfueuifte prifcos RomanoS}8c Chrifti*J^
ros iamtum hofpitesinuitare, eofquein priuitis & publicishofpitijs excii^'
pere. ofculofai«.tare;pcd»mlotioniminiftrare , mcnfjE & aiijs ncccflarijs
inferuire . Romccautero hifce temporibusnoftris in excipiendis hofpitibus
cum prifcorum magnificentiacertat pietasj-imomagno Chrfliiarje caritatis
inpu!ruh«c fandimmae Trinitatis Archiconfraternitasin huiufnrcdi cxcr*
citiafefedifFudit per vniuerfuro orbemjvtcommunilertentia vetcrum Grat-* *^
CQrum , R.omanorum , aliarumque nationum exempla longc excedat.
".-"?^T^'"^'- ,. Lubet hicobiter indicafTe, quod praecedentibus annis ad illum lubilei
:- JADL. fancf^us Philippus Nerius tunc viuens , refpiciens ipfe cum alijs fex-
decim pijs peribrisaduenientcsRomam paupcresPeregrinos ad inuifenda
facralcca , vtpluriniumillcsin vijspubJicis tuncfomnum capere,non inue-
nientes vbi requiclccrent.-debiieturc illi dedereprincipium ad fundatio-
nem noftne huius Archicorfratcrnitatis fan^liftimx Trinitatis in pcrigrino-
rum minifterium , quam fequentibus annis piorum elecmofynis aud^am,modo
inagniiicentia per toium orbemfpicrdcntem videmus ; dum cuiufque fexus
& conditicnis peregriniibidem per quatuor faltem & vlteriorcs dicsreci-
piartur , traditis corun- lingulishofpitaiitatis tefTeris , vt in hofpitium in~
«gredientcs pofTrtdignofcij&ne confufio fequatur : adeo vtin anno lubi-.
lei aliquando vro dicdecfm,f3£ duodecimpercgrinorummiliiaomni huma-
ritatisoificio ibidem permancart ; ex quibus Confraternitatcsaggrcgatae (^
ac etiam aliae infigniorcs perfonae particulari feccffu fplendidis conuiuijsex-
cipiantur.
t{>'ffitn^»difte. 5ed vt nos sdinflitutum themareuertanmr.Ccmmuneerat apudcultiores
itmum.KuHu ^^^^^^ . vt difccdentibus hofpitibusin viam cibidarentur . Ita dimittitur
a.Neftorehb. 3. Odyfs. Telemachus.
Conda dedit mulier panem , Bacchique licjuorem ,
£■■•:-. Atque cihos , comedunt Reges > quos rite beati .
Dabantur etiam munera nobiliora . Menelauscraterara argenteam difce-
dentiTelemachohifce verbis obtulit.
BccetibiCrattra dabofeBargenteusille
TotHS, &auratofuffufuslabrametaUoy
Vulcani labor , aique dedit quam maximus Heros
. ^idpnius mihi Rex .
Aureum ^antharum Deorum Mater forori fue DexSyria; hofpitale mtinus
obtulit . Apuleio tefte metam. hbr. 9. Nero Claudius Tyridati ArmenisG D
Regi abeunti contulit feftertium miJlies ; nimirum quinquagies centena^
niillia caroiinorum exfupputatione Adriani lunij . licm cum dimitteban-
turhorpitesipiisXenia tradebantur, qus proprie Apophoreta . Stc Mar-
tialislibro 13. Xe"ia infcribit, quse non folom hofpitibus fed etiara amicis
dabantur. -Vlartialisigirur quiares mittendae deerant, Diftichaconfcripfit
quae loco Xeniornm & fuis ipfe amicis mitteret .
Hofpitibus promuneredijlichamittas .
Eranterjamquaedam praecepta , qus difcedentibusdabanturfiuead vti-
litatera fiue ad honorem conferer.tia, pula vtdifcedenti amico caueret fibi
ab
D B' ^HC S P I T A L I T A T E. 3^1
^ ab aliquo vitio •- Nec inufitatuji) fuiiTe fcnptoribus Ledori fuo memoriam in-
linuare; ita hamquein claiifub AlexipharmacorumJNicander: NicatidriPoe-
i£ tnentorjis ; ficfiet vt hojpitahs louis legi ttoti renitare .
Hodiefrequens & comnuihis \{wi eft difcedentibus viris clariflimiS) vel
Legatis, acOratoribusPrincipesmunera darc : idemliberalitatis honorpri-
nium apiid ftimmum Pontificem adoleuit, dumfacras Rcliquias SandoriiirlL,
Numifmata aurea & argentek plurimis ex praefotis Romam accedentibus pi*^-
tiofamuneradonat. '
Siquem autem contraaihofpiti) pcenituilTeit ,' reifunciare hofpitium fole- R««»«w<./r«
bat, nehofpitiiusviolaret. Sicin '^tutXAOx^x:a^.ltaquetfehementer ifieStenio '^«•''"••<'*''/>''y'
infenjus, hojpitium et renunciat . Si quisautem ius hofpitij violabat , tclTeramj
hofpitalem confregiffedicebatur .Plaut. inCiikell Abi tju^erere, vbituoiureiu-
ratidofatisfitpihfidii ; hic apud no» Alcefimarche iam confr^gijli tejleram .
Deniquc vt aliquid nobis ptdficuum attenderites» hoc eapitalum obfigne- cof_^4ertti».
S mus. RecogitemusQuomodo Hebratise Populoiam eIe<ftoreprobatisj vo-
Jiuerit Deos pirctium fangiiinisChrifiiin nos fideles iam cx gentilitate confer-
^e, qUirtiljisexterds^&peregrinos^;. quodBobis-indicaturex ipfo lud^orum
'c^bncllid ; dtim illi ex trigintaai^enteis, quos^reddidit ludaslfcariotes, cme-
rintagrumfiguliin iepulturam Peregrinorum/.quia cum eilentprctiurafangui-
rfife, eosmGoilbbna, vel Gazophyiacio inter doria Deirecondi nefas effe cen-
ftitfrulitPVlttei^pes&faCerdotesrinitooroptereaiConfilioftatuerunt.vtemere-
«ufflHsagcrfigdlf, quo Ptfregrini qui inVrbec viradifcedebant,fepuIchroque
iarebarit, in iilo fepelirenrur Sub velo nempe typi fignificatur , prccium fan-
gifinis Chrifti non Iudaeisindigenis,fed Reregrinisideft^gcntibusin eum cre-
dituris, profuturum effe. 't^ '' ^ ■■ . --r -
•' Optirae Nouarinus in Matth. cap. Ttj- Fraudulenter Frincipes facerdetutn
tbgitaueranty &decretauerant' illitis pecunia Jummam invilijjtma &abieBilft-
m£ rei vjum expenderci infepulturam fcilicet militum aliorumque pauperum , &
Q^ ignobilium gentilium; "vt hacrattone ChriWmemoriamad necememptiy&Juam
ipforum impietatem emptione fepultura fepelirent . Sedaliter Dei prouidentiafa-
Efum , Ager quippe ille empttts aternum monumentum faBus eB fceleris ipforum :
fi incorbonam pecuniam immijjjfent, nonita mantfefia res fa6ia fuijlet\ nunc
'vero pradio empto adpoBeros rem vniuerfam , vel aliud cogitantes tranfmiferuntt
vt hinc cogitaremus sgre celari Sacerdotum & Principum confiliapofie .
Mirura eft quod de hoc agro fcribunt Broccard. Niccph.Saligniacus; &ex
his Andricomus in defcriptioncHierufalem num.2i 6. pag. 1 73.hifce verbis.
Cum iujfu Imperatricis Uelen^e de hoc agro quantum tem ducetum &Jeptuaginta*
vt aiunt, naues caperepoterant, Romam aduefium , ac iuxta montem Vaticanum
in eum locum exoneratumfit , quem incoU Campum San^um vocitant , licet c^-
lummtttarit , eamdemtamen retinerevim quotidiana experientia docet . Roma-
nosenim rejpuens , Jbla Peregrinorutn corpora ad Jepulturam admittit: quorum
etiam hic omnem carnis fubtiantiam intraviginti quatuor horas prorjus confumit,
ojfibus tantum refiduis .
•t/ Diximus haec de Hofpitalitate , ex quibus plura defumpfi ab eruditiffimo &
elaboratoopereiaminlucem edito De Hofpitalitate per Reuerendiflimum
D.Iacobum Phiiippum Tomafinum Epifcopum Aemonienfem,cui ego egregijs
cius dotibus intima adftri(ftus amicitiaplurimum me deberefateor .
Vt Dt
34-' DE FVNERIBVS ROMANORVM.
De Funeribus Romanorum .
Cap. XXI.
E
X prifcorum Romanorum antiquitate , omiflis Funerum Ritibus extera- /
rumnationum, collegi, &ie(ititauires tetras,aciriuoJas; nerapemulie-
Tumprazficarum voces.quse merccde condu(ftje,N«ni;s aliena funeraemptis
iacrymis decorabant, & fimiha .
Putaruntfiquidem Ethnicii qaodomnis vita, autFortuna terroinaretur,
vt in Didonis perfona Virg.4 Aeneid.
Vixj,& ^uem dederat curfum Fortuna, peregi. iiftca rrj)". * r;: fi
Vel Fato conititucretur, vt in a. Acneid, cum de PriamlrtiOrte loquittir
Poeta^ .
Hxc finis friamiTatorum : hic exitus illum
Sorte tuliti^i nv.^-iitioo', r,j-.j,jr.-,I. ^ ., „ P
Nos autem, qui veram Religionem agnofcimusj diuinse difpofitioni termi-
jjum vitse tribuimus lob. 14. Numerus menjuim eius apudte eft : conRituifti
terminoseius,qui prateririnon pcterunt . Et hoc vitje termino perado mors
illicoproperatrparcerenefcia > nonligonibus»nonfceptris, non fago»non-.
purpurae : & imparatura» & alia omnia cogitantem abripit, ignara dignitatum,
opum, iuuentutis, & mifereri ignara, fle(fti nefcia» Scfiftit nos iudiciolinu*
Patri > nunc ludici tantum. O vbi cogitationes noftrae ? Vtinam ad vitam fint »
quaedemorteadducimus.erunt, fif riomortemcogitetLtfif^or , &ea quatde
mortuisfunticr/pta.alte fuo pedoriinfcribat; vixtuncin ijsaliquidnon vi-
talereperiet) quitotusin mortiscogitatione efi!erepcritur .
prtpinqui ndS, Pcra^o igitur vit« curfu Romani conftituerunt omnibus funeris Ritunu.
dtia! rncritm*, Primu Propiuqui circfiftantes raorientisiecfto adfidebatj cum iam deficere vir
deretur, ignemque amitteret, & frigefceret , quo vitiraa iliius verba atietiores
cxciperent: nam diuinoaliquo initindlu inflatuqueincitatus morientiumani- /
muscrcdebatur, quivrgentibus/atisperfed:ioi^em haberet futuiorum quam-
dampr^diftionem, & praefcntionem; fcriptoresomnes verba iila auam ma-
xime obferuarunt;interhos Suetoniusin Augulio cap.99. quemin ofculisLi-
uiae , & inhac voce detecifl^e tradit : Liuia noHri coniugy memor Viue , & Vale .
Morientis Bruti vcrba pr«teriti temporis recordationeftudiofo.s virtutis tan-
gent . Dion Iib.47. Omiferavirtus: ego te tanquamrem aliquam exercui : Tu
vero feruis fortunie . Qijod forfan lucccdet, dum tempora erunt inimica^
virtuti.
Inter vltima morientis verba» complexus , & ofciila ; fi quis-pfjefens carior
itjorienti cflTet, annuli ci tradebantur qucm vt plurimum fcribcbat Haercdera.
Val. Maximus lib.y.cap 9. quod tamennihiladinftitutionem profuit, nifi te-
ftamentoprobaretur , &firmaretur, vt Papiniani refponfo deciditur I. cura
Pater ^. Pater pluribus dc Legat,2.
Refert Gyraldus de vario lepeliendi ritu , Quod Morientis fpiritum etiara
propinquorum» vt mater, fratcr, foror excipiebant. Tulliusa^lion 10. in- D
Verrem. Patres jacebant in limine , matres mifer^e pernoBabant ad oHium carcc'
ris , ab extremo complexu liberorum exclufe, qua nihilaliud orabant^ nijivtfilio'
rum extremum !piritum exciperefibi liceret ■ Sorotcin Didonis Annam Yirg.in-
troducit, quae . \
Extremusfiquis fuper halitus erret :
Orekgat.
Quod etiam viri prxftitcrunt, vt Poedo in verfibus fuis. .
^ojpite tefiltem moriar Nero, tua mea condes
tumina , & excipias hanc animam ors pio .
* Moricn-
' f)E FVNERIBVS ROMANORVM. 143
Morientem nonninc proprio magno cum clamore vocabant. Seruins in 4.
Aeneid.cum primum illum putabant obijlTe; tum iliius claudebant oculos,6c
mostuit parentibus, cum morerenturliberi,oculosclaudere; vtliberis Pa-
rentes. Martialishb, lo.Epigram. 63.
^uinque dedit pueros , totidem ntihi lunopuellas :
Clauferunt omnes lumina noflra manu .
Et quamuislexM^uiapraeciperet , Ne fihjparentibus luciclaro fugil-
lent oculos , vt ait Varro in Gcminis apud Nonium; eiuldem tameli Ie<yis fen-
fumhuncputateife Ant. Auguftinuslib. deLegibus Ne oculos clauderent,
quod per rranflationem fortalfe di(^um eft; neilloruni mortem maturarent .
Poliearepetitiplangoresj&paululum > fiintermiffi effent, mortui virtu-
tes praecipuememorabantur > nouiluif^us incitamenta : occurrebant fermo-
neseiufdemiucundi>conuerfatioiiilaris, officiofapietas , vtoculi velutin_.
gaudio relaxarentnr . Senec Epirt. 99. Deinde ad ofcula, & compiexus
morturconcurrebant . Senec. ad Heluiam cap. 3. Filium in manibus,^
• ^— • ^ • '"-_ ^xn^
uarunt.lacerationes gcnarum , pe^ftoris tunfiones , capitis percuffiones,qui-
bus fe graruni mortuis facere exiftimabanc > Dijfque Inferis facilius fatif-
fa(fluros,fife'affli6los,& ftratoseffefaterentur . Cicero 3. Tufcul. Et ta-
libu&infanijsleges 12. tabul. cefferant . Varroapud Seruium 3. Acneid.Gy-
D raldus de Vario fepeliendi Ritu .
''''^ln liiftu nares^aurefque fibi mutilaffe aliquos , indicat Plutarch. Orat.
confolat. ad Apollonium . Sunt inter barb^^ros qui Je memhris aliquibus muti~
lant naribus yac corpus reliquumfiagris ccedunt ; quod defunBif remgratam fe
facereputent . Et de Foeminls Aegyptijsqusemamillasfuas nudantes > mor-
tuosfunsprofequebantur. Herodot. lib. primoait. Vagantes ipf<eper vrbem ,
fe percutiunt fuccinn<e lac nudatis mamillis . hc etiam Foeminse.brachia cruc-
tabant jCrinem pendebant, vtfcribit S. BafiliusSeleci* Epifc.Orat. 40.
In luBu brachia cruentant. crinem conuellunt , altefulcosper genasagunt. & in-
■ fra . Nonnulh s mens adeo profiigata eji , 'ut nuda brachia mediojerro volitent :
Vv 2 Quod
c
' DE FVNERIBVS ROMANORVM. 143
^ Morientem noininc proprio magno cum clamore vocabanr. Seruiiis in 4.
Aeneid.cumprimumillumputabant obijfle; tum ilJiuscIaudebantocuIos.Sc
mosfuit parentibus, cum morerenturliberi,oculosclaudere j vtliberis Pa-
rentes. Martialislib. 10. Epigram. 63.
^uinque dedit piieros , totidem mihi lunopuellas :
Clauferunt omnes lumina nofira mauu .
Et quamuislex Maeuiaprxciperet , Ne fihjparentibus Juciclaro fugil-
lent oculos , vt ait Varro in Geminis apud Nonium; eiuldem tamen le^is fen-
fumhuncputatefTe Ant. Auguftinuslib. deLegibus Ne oculos clauderent,
quodpertranflationemfortaire di^lum efl^; neiilorum mortemmaturarent .
Poiiea repetiti plangores > & paululum > fi intermiflfi efl^ent , mortui virtu-
tes praecipuememorabanturj nouiluftusincitamenta ; occurrebant fcrmo-
neseiufdemiucundijconuerfatiohilaris, officiofapietas , vtoculi velutin^
gaudio relaxarentnr . Senec Epili 99. Deinde ad ofcula, & compiexus
luorturconcurrebant . Senec. ad Heiuiam cap. 3. Filium in manibus,^
^ in ofculis tuisfuneraueras . & recens audlor in propofito . Ajjiigoque manus,
oraqueadorafero .
Inlcgibusi2. tabul. Minuendifumptus, lamcntationefquefuneristoUen-
di. Mulieresgenas neradunto , neueLejfmnfuneris ergo habento \ quod id ip-
fum Cicero j. de Legibus explicans, veftimcnti aliquodgenusfunebriseflr ,
quafilugubremeiulationem didalcxvetet, vtetiam intellexit . Plautus in-»
Truculento.
Thetis tjuoque etiam
Lamentando Lejfumfecit filio .
Proptereafoeminisolimluiflustempuseratconftitutum , vt annum non_,
«xccderet.viris nullum : quodtangitSonecacpiit. 6^. Annumfaeminis ad lu.
gendum confiitueremaiores , nonvt tandiu lugerent ,fednediutius; VirisnuUum
legitimum tempusefl,quia nullum konefium . ^am tamen mihiex iliis muliercu-
lisdabisz/ix rttra^is d rogO) 'vix i cadauere reuulfis , cuilachrymx in totum
r' menfem durauerint l Quafdam matres a filiorum obitu vfqueadfinem vits
lignatriliitiseproduxiffeindicatSeneca de Confolat. ad Heluiamcap. \6.
Non ejl } quod ad Jceminas quafdam refpicias , quarum triilitiam femel concep-
tam mors finiuit . NoHiquafdam , qua amiffis filijs , impoftta lugubria nun-
quam exuerint.
Lugentium fcena , Scoftentatio doloris ea fuit , vtin ludu familiaom-
nis intus ciaufa , fciftis veftibus, promiftabarba, intonfacoma ; matro-
nscrinibuslblutis , & antcpendulis , humiproftrataeiacerent, oppreflb
igne , Lucernis extin(f^is ex Apuleio 2. metamorph. quoniam vt ait Seruius >
Lugentibtis ideo inimica lux > quia caruerunt ea ij , quos lugent , vt voluit
Cicero i . Tufcul. Ex illo fonte varia , 8c deteftabilia genera lugendi proma-
narunt , lacerationes gcnarum , peftoris tunfiones , capitis percufliones,qui-
bus fe grahtni mortuis facere exiftimabant > Dijfque Inferis facilius fatif-
fadturos , li fe afflidos , & ftratos elfe faterentur . Cicero 3. Tufcul. Et ta-
libu&infanijsleges 12. tabul. cefferant . Varroapud Seruium 3. Acneid.Gy-
D raldiis de Vario fepeliendi Ritu .
^''^ln liiftu naTes,aurefque fibi mutilaflt aliquos , indicat Plutarch. Orat.
confolat. ad Apollonium . Sunt inter barb^^ros qui fe membris aliquibus tnuti~
lant naribus ,-ac corpus reliquumfiagris cddiint ; quod defun&is remgratam /e
facere putent . Et de Foeminls Aegyptijsqu^emamillasfuas nudantes > mor-
tuosfunsprofequebantur. Herodot. lib. primoait . Vagantes ipf<e per vrbem ,
fe percutiunt fuccin&<e ^ac nudatis mamillis . Ac etiam Foeminse.brachia crue-
tabant iCrinem pendebant, vtfcribit S. BafiliusSeleci« Epifc.Orat. 40.
In luBu brachia cruentant. crinem conuellunt , altefulcosper genasagunt. & in-
. fra . Nonnulh s mens adeo profiigata efi , vt nuda brachia medioferro volitent ;
Vv 2 QiLod.
S44 DL EViNERiBVS ROMA^NORVM. '
Qi?cd derciiVcribusignobilibustantumidenifanfftus de fuo teropoie int^!- ^
ligit.Sci-ibithoctdemS.Chryioft. homil. ^inepili. ad Philipp. ibi . Deflea»
mus defunBos ,jcci nanpraterdecorem , non capijlos euellentes , non bra chja mi-
dantes , nonjaciemlacerantes , nonnigrhnosveflibusobuelantes i fed in anitno
damtaxat amaras lachrymas tacitefundentes . Dilacer?tas veftes&ptiluerem
capitiafperfiim indicat ctiamLucianusdeiudlu . Ad hinc flctus-, & eiuhtus
muli£rmm& in omnibmlachryma t & pe&oris planiius: capilli euellnntur,Gcna
couentantur : alicubi etiam "veflis dilaceratur , putltiscapiti infpergitur ; adeaque
ipfi viui miferabiliores defunBo , qui f^p^ hmii volutanttdr , capitftfolo allidunt
At mottuiis elegans , <J^ pulcher , atquf mirjfice corpnatus , fubbmis, ^ 'Velut ad
pompamadornatus effertur . In lu^us argumentum etiam barbam antiqui po-
-nebaAtjradebantqiie vxorumcapita Syet.in ^ aljg. ibi , Regulos quofdamfc-
runt barbam pofafie,& vxorum capita rajijle-,adindki.um maxtmi luttus. Hunc
jiioremalicubi mutatum , adeo vtcoraam nutrire ludusiiidiciium fuerit D.
Hierorymiislib- 2.in lerem.cap. S./lpudvetereshtec erat omnium confuetudo
hgentium , tondere omnem Ctefariem; &nHnc e contr.ario cqmam demittere luBus B.
indiciumejl. Superciliaquoquein luciu nudabant. Arremidor.hbro primo
-cap. 27. Vetijs mps efi in lu&ufupercilia nudare. Adco praeciicf^aE ethnicorum
inianiae comprobantur ; vtinhibuerit Deus, nein luorum morte inciderent
Jibicarnes , tiguralque aliquas>autftigmatafaeerent , vtin Leuit.capite 19.
Super mortuo non incidetisxarnemveflrotm „ rieque figuras aliquas aut fiigmata
facietis . Vbi latc Abulenfis quaeii prima &27. pedtus quoquepercutiebant
nonobpoenitudinemfolum fedinfignumludus,,Statius in Syluislib. fecundo.
Vefles &peftorarumpis . ^ ...' -^
Et Pet4'on..in. .Sf^yr-.-LacertJi^if^^ehefp^ntiuspe^ius., Jnde quod legimus apud
Lucam cap.23. mujtosin Chriitj morteiua pcdorapercuililTe ; iion folum
poeiiitentixfignum fuiiTe.aliqui putant, fed& lu<flusindiGium>fvt voluitBe-
da in illu locum. Antiqui mor.is etiam tuil|e,vt ij qui mortuos deflerent, fe lu-
per iila cadaiierapvoijcerent.Oleaft. in cap. 23. Genelrs. Abrabam 4: f'*'
per facie mortuifui ; idefl a Juper mortuofuo; Jolent enim qui mortmim pla/i- r^
gunt , iaUare \Vfiipct (adauer . In juorum iuneir? aliquos fe in fpueas abdidiire
nelolcm aipicereHt,indicat Plutarch. Orat. Confolat.ad Appl,!9nium ibi.
NaW €orum_ al'qy.Q(tradunt hiHori.a , abderefeinfoueas , ibique cef^plures 4i^s
hetrere , nefolis lumenafpiciant , quodeo quoque qui defmi^us eflflt crbatus .
Acetiamin fpelOHC?is & viiibrpfas domosab aliorumconfpeilibus fe abfco-
debant . yEiiaiuisli.b. 12. Var.hift. Sac.cuminlu^wverfanturjinfpaluncas
vmbrofifq; quafaam domosje abfcondimt .VoTT:6An noftrorum morte plandlus
compriraendus ,quoniam vt in quit Dionyf Carthuf in ep. prima ad ThelT.
Non pereunt nobis praximi noHri.per mortem,. Quod li inprtui plangendi, illi
plaagendi.qui peeeantes moriunturin aninma S. Auguft. in PfaK 37. inquit
Auditefratr^s-.ChriHianifumus ijifllius cuiufquam morJaiur , plangit Jllum -,Jf
peccet non illum plangit: Tuncplangeret ,.tuncdoleret .,.cumpeccantem videret .
. LauabantMortuorum cadauera propinquiores , Scvngebant, vteftnq-
i,.,,v.i^«?.r<3(> tumex Gyraldo vbifupra jinquitPoeta. ,,;^r
VHebnnt. Tequeme£poterantvngerenatemanus;^}^r- D
' Lauabantur corpora Defundlorum , quod fi vitales fpiritus. eftentfopiti
nec extindireuiuifcerent ; vtCorneliusCelfusin prjgfatione 10. librirefert,
& Seruiusin^. Aeneid. inquit. ^uod videlicet pkrumque putetur exckfus!^^
iptlisfpiritus , qui calidte aqua ablutione , velutijopitus excitatur . .... , ^^ ....^,
•v.-VBguenta auiera in funeris c.aufaiure Ciuili computantur L, fu^eri?.D. d^
Relig. Vt fi odorcs .& vnguenta feruus eraerit, & adfunuse-rogaueritlquod
ad Dominumfuuni pertinebat,in rem Domini verfum videbatur lib.y.f illud
placetj. De in rcm verf Adquam vntfiionemlepide luditMartialislibvo^.
C)
ui
• DETVNERIBVS ROMAKTORVM: 345
^ .0«;' uon ccenat > ^ 'ongitur Fabulle y
."■•'■■ ■ JiiQveremihimortuus^uidetur .
Talis vngendi vfusab Aegyptijsad Hebrieos, (Scaliasnationes trannttns, vt.
inGeneiicap.50.De quoetiam Platoin Phaedone i nqui t;Coyp/// enimferua-,
tum , dJ" rebui quibufdam ad durationem curatum {quemadmodum in.Aegyptofa'
ciunt ) incredibiie quoddam tempus ferml integrum manet , quia etiam 7 putref-
cat, tamen nonnulU corporispartes-,cJfavidelicet , O* nerui , atquejtmilia ( vt
itadicam) immortalia permanent ■ Accv.iVicvod.lz.iic rcie.vt de Aegyptijs
diftinguenstriacondimentorum genera luxta perfonaium conditiones. Et
Tacitus lib. 5. teftatur Hcbrseos non comburere cadauera > fed illa fecunduni
morem Aegyptiorum vnguentis condere eoniueuilTe .
QuiautemfuneracurabantLibitinanj dicebantur a LibitinaDea nuncu-":
pata , quam fepulchrorum Praelidem Romani habuere . Gyrald.de Vario fe-
peliendi Ritu in princ. in cuius templo , qu«ad lepulturasneceifariaeffent ,
curarent, eamdemque cum Prolerpina, & Venere fuilTearbitratifunt. PIu-
" tarch, in Numa » & apud illos morientium nomina edebantur . Suet in Nero-
nec?p.39.
Libitinarijmiinus non itafordidum, quin &fpIendoremaIiquem retinue-
rit, vt apudYal.Maximum lib.5.C2p.2.Quinimo ipfi Libitinarij feruosad
hoc minilterium nniltos habuerunr, qiii ipfi vthoneltioresdelignatorum mu-
nerefungebantur; nempe magiftri pomp^) quiiLibitinarijs non leparan-
tur. Seneca<ieBeneficijsIib.6.c. 3S. Gutherusde lure Manium lib.i.c.15.
Sunt autem prsdidiMiniltriin primisPolIin(flores; ficvocati, quodPoI-
Iincere,funuscurarefigniticaret, nempeLauando,& Vngendo>quo verbo
vlus elt Plautus tn Poenulo ibi : Eorum alter viuit , alter efi mortuus, quia mihi
Pollinfior dixit ; qui eum pollinxerat . Pra^ficx plandus principes non dolo-
ris ; funt& VeJperonesmox Vefpillones, qui mortuosin ledo efferebant
ad lepulturara, vt Le<5ticarij in le^^ica ; fic di£ti quod Vefperi fepeliebantur
olim vitatundi. Sandapilarij a Sandapilaferetro viliorum. Vftoresinfiinas
C^ feruitutisj &i mifera; conditionis . Cultodes cadaueru, qui ad mortui cadauer
- ' perno(5labant . Fuit quoque Piatrix Sacerdos funeftam domum e-xpurgare.»
loiita certofcoparumgenerc, dym mortuus adfepulturamfcrebatur. Do
his omiiibusyideGyrald. di(flo Iib.de Variofepeliendiritu, &Gutheruni_.
de lure Maniuin Jib.i, cap.i 5.
. Vbi quiscxrinct^fs eflct , diebus feptem domi illius corpus afferuabatur, curatiocsiU.
&curabatur lauando, vngendo, ofculando, complorando. conclamando, """'*
vtdiximus; odlauodie funusprocedebat , & corpus incendebatur» nono
fepeliebatur; &fiquiLudiin mortuihonorem fierent, ab eo Nouendiales
funtappelUti. GyEaldus diclo Libr. citato &Gutherus didohb. i„cap.i6.
Nouendialesillaiiferiasaliquaex parte a Chriftianis etiam feruacas. e-xno-
ucUa Confiitutio^e luitiniani cap. 1 1 <). qua omnis cxadio Creditorum fiine-
fts^,fefliili«,diebusnouem cefTahai.vpriEdidara tamen veterem innoitrisfu-
perflitionem arguit D.Auguft. in qu^eft. iuper Gcnefim; Mefeio ('inquit^
•vi^u/n inueniatur alicui fanBorf^m mfcripturis celebratum effe luBum nouem
XJ dierum , quod apudLatinos N ouendi.nle appellatur . Guther us d. cap. 1 6.
a^ Wpmbrisomnibus,' vnguentis &odoribusrefperfis; tunc mortuus con-
clamabatur> ex Terent. in Eunucho , & ibl Donatus , & alij notant ; De/ine >
iim cottclamt^f^-e^^f^._picmpQ quia nihil habent reliqui ad longioris vitai
pf^cia^. ,: ' ,
Fa6ta Conclamatione, dein alboIinteoCorpus inuoluebatur» &com-
ponebatur,vtnotaturad PerfiumSatyr.^.Exinpretiofavefte flragulaorna-
Ijatur, quaetiam Pauperesexponifoiebant ; & proptereaSuperbi Mortui
dicebantur. Plautusin Ampitr. McicuxmsSoCix ; Faciam ego hodie te Super"
bum,nihinc abiS'^ {• •
Mor-
Stifesincrt.
34^ Dli FVNERIBVS ROMANORVM. '
Mortiioconpofito inipfius ore ftipem ponebant, CharontiPortorium , ^^
6cNauliim, quod eftpretiumfoluenduni pro ve^f^ura nauis ei, qui nauera_.
exercet I.cum leruos i$. frudlusdeLegat i. Apuleiuslic ait 6. MetaraorpJi.
HincfqnalidofetiidabisNaulinominedeflipibw, qiias feres alteram, fic ta-
men vt ipfefua mattu de tuo orefumat . Hinc Virg-6. Acneid.
Inops, irih-umataque turba.
Nempe inops , quia Naulum perfoluere non poITet.
proditniDccJa- Cadauer pofteaprodocebatur. Virg.ii. Aeneid.
"""' Recepitque adlimina %rejum
CorpuSyVbiexanimi pofitumPallantis Acetes
Seruabat fenior .
Hiproprie corporum CuftodescxLibitinariorum familia conducebantur.
Circum omnis , famulumque manus , Troianaque turba ,
Et mcsfta lliades crinem de morefolutdi .
Domefticorumturbathorum circumftabatveftitulugubrij & aducnientCj
aiiqiioluiftum inftaurabat.- quod in perfona Aeneaj feruatura cft ibi, dunu B
fequitur: H^cubi defieuittollitniferabileCorpus imperat. Sic Manesadorari
dicebantur, cum quisillos alloqueretur . Seneca epift.86. InipfaScipionis
Africani villa iacens , h<ec tibifcribo , adoratis manibus eius , <^ ./4rrf . Gutherus
Hb.i.cap.18.
Caprejfus . Cupreftlis Potentiorum ianuas in \\xdi\x comitabatur, funeftamque domum
indicabat, ne quifquam Pontifex per ignorantiam ingreftus pollueretur. Ser-
uiusin 3. Aeneid. Aliter Varrodicit: Pyras ideo CupreJ^o circumdari propter
gritHem VJirin^odorem, ne eo ojfendatur populi circumslantis corona . Feftus a-
liam huiui riCus caufam adducit, dum ait: CupreJJi mortuorum domibus pone-
bantur 1 qitia huius generis arbor excifa non renafitur , ficut ex mortuisaihilefi
fperandum. Non promifcue omnibus, fed diuitibustantum adhibitam Cu-
preiTum.cenfetLucatius ad Thebid.4 ibi : Cuprejius adhibetur locupletum
Juneribus .
jrJiaioexe- Funebri .irborc ornatadomo,& produif^ocorporehoncftiorumexequia; p
Qusarnm. per pr3Econem indicebantur . Indidionis formuia ex VarrOTielib.4 & 6. do
lingua Latin. «5c Feltoin verbo . Quiris : Ollus ,^uiris Itthodatus eil, ad exe^
quias, quibus esi commodum ire , iam tempus efl: OUus ex adibus effertur .
¥fii^!>umf^. VuigarefunusPauperiorum fuic, qui tamenloti, vncti, conclamati , &
bwjh" defleti (ine pjmpa &: graui fampcu Sandapila vefperi per VefpiUones ex-
porcabantiir. Martial.epig.75. lib.8.
^jatuor infripti portabantvile cadauer,
Accipitinjelix , qualia milierogus .
Vftrinapublica,fuit vbiillorumCadauera vrerentur. Horat.i.ferm. Satyr.8.
& publico fepuichro condebantur in Exquilijs excra portam Moetiam , quae
Exquuinadi(ftaeft. vbi pauperumcadauera ponebatur, &Sontespoenasca-
picc Iiiebanc, vtex Plaut. in Caftin. Ille ^depolvidere ardentem teextraPortam
Mcetiarn. Ideft in Vlhina combultum .
f «crequoq-.iefunera Ordinaria, &lndi(f\itia, fed de ijsconfule Guthe-
rUiii a!!egatiimcap.20. &21. D
j,jaioy:,mimt. Maiorum Imagines inlucflu exponebantur , & ex'ijsCarolusSigoniusde
gines. Antiquit. lur. cap.20. fcribitEosapprimenobiles fuifte, qui maiorum Ima-
gines habuiiTent : homines nouos,qui fuas^tantum; qui nullas ignobiles il-
los. Quae, & qualesfuiffent Imagines illaecumCoronis, vide praedidtum
Gurherumcap.22.
MortuoscumCancu ad fepuicurum profequebatur, inndufli perfuafio-
ne, quod corpore extinflo animae ad Cselum redire crederentur dulcedirie
muiics ; Macrob. lib.2. in Somno Scipionis cap.3. Quare plangebanc flebile
carnieji, quodinexequijs a PreHcapr^scinebatur, & a propinquioribus,
vel
C^ntus .
DE FVNERIBVS ROMANORVM. 347
A vt\ ijs , qui ad hanc rera condudli efTent , cantabatur ad Tibias . H« Neni«
canebanturinterludos, Sueton.in lulio cap.84.. ibi; Inter ludos cantatafuHt,
quddam ad mifirationem , d^ inuidiam Cddis eius accommodata . Et quod tales
tubs , feu tihix. funeri inferuiret Propert. elcgia vltima lib.4. & Guth. c.23.
& taii more Gentilium adhibendi Tibicinesin faneribus, non folum vfos La-
tinos, &c Griccos.verum &HebraBos,non autem Chriftianos, refertBaron,^
tn annum ^i.vbi Spondan.in Epitom. num 28.
Poft Tibicinesprogrediebanturqui muneraferebantprotvjnquorum nec .,
non Amicorum , odores, vnguenta, epulas, vcltes Statius; Dona maUfera- pomfafunebm.
liapomp£.
Praetereainfroateprxpofitathoro effigies, qusmortui vultum exprime-
bat, Togapractextafi vireflTct Gonfularis, pnrpura fi Cenforius, piifta fi
triumphaiis; exin funebres ledluli procedebant , vtfexcentos Auguftus iru,
Marceljiexequijs protulerit . Seruiusin 6. Aeneid. etcnim Coronas leitulis
^ ferebantur.
J5
Q^ Solitas enim fuifle ciuitates coronas, feu Coronarium raittere in occafio-
ne etiaratrifti. AppianusinSuilae funere, fupra bis mille coronas aureas,
magnaceleritate confeftas, praelatasfcribit: donaCiuitatum, aut Legio-
num ; quibus praefuerat. Praeferebantetiamin funere Magiftratus iniigniaj
aliaue quaEPompas amplitudinem commendarent; ficuti etiani Virgilius in-
dicauitinfunereMifeni, quem Aeneasfcpclijt; Imponit ftaquearmavira
remumque , tubamque . NarareraumSc tubamdat,praEfignificansPoeta, lo-
cumillum Mifeniporrus, vbi Mifenusfepultus', huncfuturum, vbi &R.emi-
ges, dcmilitesincIafleclTentfutBri,
Olirafuneraapud Romanosdignitatum &honorumin{ignia illiuspraece-
debant, quiillis honoribus eflet perfuncftus; Poiybius lib.5. inquit: Fafces
^fecures , c> reliqua principalibus confuetafecundum dignitatem cuiufq; pr^ce-
dunt in funereRomanorum , qui dum in •uiuisejjent, in Republica eminebant. Et
Gladij defundorum capitibus fuppofiti in fignura mafculae virtutis. Lyra-
nus in cap.32. Ezechielis : Et pofterunt gladios fuos fub capitibus fuis , inquit;
*^ AniiquitiiS in fepukris talium ponebantur eorum gladij ad caput fepulcri in Ji-
gnum , quod non fuerint in bello deuicii . Vt etiara apud profanos feruarum ;
Thucidides I.j. ait : Cumarnispublic} fepelierunt^in Vrbe anteforum , quod
nunceji , & monumentum eius fepientes , vt heroifaciunt . Quod etiam ad tera-
pora polierioradeuolutum 'vtrefert Monachus EngoJifmenfisin vitaCaro-
liMagni; fepultumfuiflecnfe aureo, fcuto&fceptro, vt etiamaurea cate-
na , & quod pietatem redoiet , Euangelium & lignum Crucis tenens in mani-
bus .. Mos etiam apud Athenienfes vigebat, vt haitam efferrentin funcre eo-
rum, qui violenta morce lublati fuerunt : Suidas inquit ; VHer ait: morisfuifse
Athenis, vt cognati eorum, qui violenta morte objjjfent , in ejferendofunere ha^a
adhi-
H« DE FVNERIBVS ROMANORVM.
adhiherem > mt in tumulo defigoiettt, eaq; ratioue interfeiioribus vltionem de- /^
mntiarent . - rk- . ■. »il .- f.^fv.
Procedebantinfunere dcindeLiberti,quonimmaiof frequentiaTeftato*
ris benignitatem pracferebat, &in tuneiis elationemagnaPiieatorumturba^
praecellebat» quiaijsnouisCiuibusTeltator Vrbemillam terrarum Domi-
namfuneftarevidebatur : hoc genusiiominumvocatPerfiusfatyr. ^.Induto
capite heHernos ^iritei . Conftituiienim Imperator 1. vnicaJJ. fed ftcqurC.
de Latin..Liber.tollend.quodquiDominifunus Pileatiantecederent; iihoc
voluntateteftatorisfieret.velhaeredis, illicofierent CiuesRomani; fic Pi-
kiimpofitioneLibertiOrcini|fa(fti funt l.io. C.de Manum.teftam. Archi-
nnimusfequebaturLibertos, quiperfonammortuifingebat, & imitabatur,
Sueton. in Vefpafianoc.19. Archimimo igitur prastcreunte a filijs plerum-
qucj aut honoratis viris le<flus funcbris portabatur , vt de Metello Plin. I.7.
cap.4.7. Paterculus lib.2. Pauli Aemilij funebri Jedulo fe fponte fua Mace-
donum legati fubiecere, Val.Maximusl.a.c.io.Funusducebatfuneris Prx- ^
fes, cuihsec curateftamentodelegata elfet, velillaro vltro fufcepiftet, vtM. "
'"^ Antoniusin lulijCsefaris fujiere,inquem M.TulIiusPhilipp.2. inquit : Ti^
Juneri Tyranni illiusfceleratijfinii prajuifli .? tua illa pu lchra laudatio ? tua mi-
feratio .? tua cohortatio ? Tu illasfacesiacendi/li.f & eas , quibus femiuHum latus
illiuseH, cb-c. Dudlorfunerisprattexta pulla indutus, fi filius elTctapcrta
capite ) Patrem efferebat > fijiae crinibus fparfis: muJier reliquum funusfa-
ciebat magno foeminarum comitatu , defun(i^ique nomen vocabat canora vo-
ce, Propert. lib.4. eleg. 10. Poftremoagmine turba omnis obfoleto veftitu
ambulabat, quafunus claudebatur. Apuleius lib.4. floridorum. Longo ordi-
jie taedae vndiquclucebant. Plin.lib. 16.cap.37. & pueros maxime ad fa-
ces, & cereos efferri folitos, Scnec.epi{\.i2z. IJli mihi defun^orum iocojuat:
quantulum enim a funere abfunt ; c^ quidem acerbo ; qui ad Jaces , ^ cereos
njiuunt . .^'^'^<,\
> . . " Prophanosetiamprotutiftefaces in funeribus appareffxC.TacTfoiib.^.
^*'^' ' ' hi^.DiesquoreliquiitiumuloAuguftiinferebafitur, modo per filentiumvafius , r'
modo ploratibus inquies t piena Vrbis itiaera , coihicentes per Campum Martis
faces.Et Sueton. in Caligul. cap. 1 3. Etfunus Tiberij profequens , tamen inter
altaria^&^vi&imas^ar^entefque tadas. Virgil.lib.i i. Aeneid. dumagit deu
Pallantis funere.
————— Etdemorevetufto
Funereas rapuerefaces, lucet Via longo
Ordineiiammarum , & late difcriminatagros .
Plinius lib. 1 6. cap. 37. fcriptum reliquit ; Grporum candelas funeribus ferui-
re: c quibus detra(:^o cortice candelse luminibus & fnneribus ieruiunt.Quod
etiam in vfu fuilTe a principio nafcentis EcclefiaeJ» nos diximus in lib. De Ve-^
teribusChriftianorumRitibus. •
Defun£lura in exequiarum profecutione deflebant in foro , per quod
pompa omnisducebatur , Plautus in Monftella ; T. numquid proceffit adfo-
rum tibihodienouii S. Vidiejferri mortuum. A foro in Roftra afcendebat, qui
laudationefunebrivirivirtucesenarrarct» Senec. epift. 102- Nemo dicitlau- D
demfunebrem , fed laudationem j cuius ojfcium oratione conjiat : Seruius i i.Ae-
neid. Laudesdefun&orum •viuentium exhortatio eji . Paterfilium , filius patrem,
maritus vxoren^, aut qui proximior, vel amicus efTet, mortuum laudabat , nifi
expublicoofficio, atqueexS.C.Magiftratibusmandabatur; maximefi quis
pro patriainbellocecidift"et: Quintil. lib.^.cap.^ Guth. d. lib.i.cap.25. . .^
Poft laudationeni Libitinenfi porta cadauer efferebatur adRogura , Sern;
* ' lib.i j.Acneid. inquit, quod Pyraefi extru5iio lignorum ; Rogus cnm iamardere
caeperit: Bufium cum iamexufium eH\h\ RogummortuoillatocoBfcendebat
propinquior ? vltiraumque illi vngendi , & ofculandi officiuni conferebat ,
Valerius
I
' Dli FVNERIBVS ROMANORVM. 149
^ Valerius Maxiraus lib.4. capit. 6- myrrhatapotio in osiJIiusinferebatur> vf
exlegibus 12. tabul. quaeillam vetant, quaepotiotanquamcoenaadCxlum
viaticafuit. Vcntospraeterea precabantur, vtfauentcs flammampropera-
rent • Propert. I.4-. cleg.7. Cur ventos non ipferogisingrate petifiil Cum cor-
pus arderet, vinorogum afpergebant,vtflamma2 validiores efl!ent; vndedi-
<Jlum: Refperfum vinum. PJin.l.i<(i-.c.i2.Pix> & Refina addebatur, qua etiam
pauperiores vti folebant . In Campo Martio nobiliorum Rogus erat; alio-
jrumpenesfepulcJirum, dummodointra duomilliapafluum ab Vrbe,pyra-»
ftrueretur ex edicfto faifto A. Claudio & C Nerbano CofT. Dio Iib.48.
Coenafunebris vnainRogoDIsinanibus parabatur, & Jisec nominata^ stvtrtumuhs
exequium , feu Silicernium . Varro." Vunus exercuilaut^ ad fepukhrum , anti- comedebant .
quo more Silicernium confecimus . Didtumabeo, quod in ludlu fas non eflet
lucernasaccendere. Altera Coena, quae domipropinquioribus, &amicis;
3c Jiaec proprieepulumfunebre, & adJios vulgarisCoquusconducebatur,
-j ex PJaut. in Pfeudol.
^ Coquum non potui , quam hunc , quem duco ducere ;
^u^in ob eam rem Orcus recipere hunc adfe noluit ,
Vt ejfet hic , qui mortuis Cosnatn coquat .
Funerisdudtoriliasepuiasprimumdeguftabat. Virgil. in perfonaAenesc 5.
Aeneid.
Libauitque dapes .
De hoc Coenje genere. TertuI.Iib. de RefurrCifl.Carn.c.i. Atego magisride-
hovulgusy cum ipfos defun&os atrocilJimi exuritj quos poHmodum gulojijjime
nutrit , ijfdem ignibus & promerens , & offendens .
Rogiluflxatioantequamfacesfubijcerentur, fieri folitaamaximaquaque
multitudine, quaecircumibat, &ambiebatRogum .Quintil. declamat 329.
Cadauer Augufti Rogo impofitum , primum Pontifices, deinde Equices, tum
inilites circumierunt, pofteaCenturiones ignem admouerunt: qua Juftra-
tionefa^a, accenfoRogovtinfunere Pallantis, Virg.ii. Aeneid.
r* Ter circumaccenfos cinBi fulgentibusarmist
Decurrere Rogos , ter motftum fimeris ignem
Lufirauere in Equis , vlulatufque <ere dedere .
Atque hancluftrationemcum fulphure, & tajdisaccenfis&circumlatis fa-
^ara,quibus Manes maxime placarentur, ex luuenal. fatyr.2.
Vmbra venit , cuperent Lujlrari ,Jiqua darentur
Sulphura cum tadis .
Mos fuit & tunc vt coniundi fanguine , amicitia , feu alio vinculo cum de- oWefc ,
fundto occiderent fe ante Rogum , vtin funere Othonis inquit Tacitus I.17.
Tulere corpus Pr<etoriteCohortes cum lacrymis , O' iaudibus y vultus manufque
eivs exofculantes : quidammilitumiuxtaRoguminterfecerefe, nonnoxa, neq;
eb metum , fed amulatione decoris , c^ charitate Principis ■
Poft luftrationem Gladiatores ante Rogu dimicabant, qui Buftuarij a Bu-
fto funt appelIati,Seru.io.Aeneid. & dehuiufmodi Gladiatohbus ante Ro-
gum fcripfit copiose , & ornate Lipfius in Saturn. Iib. i. cap.S. Vnde Cicero
JL' pro SuHa; InterpoJitifuntGladiatores , fedquotejlamento Vatris darividemus .
Et in Spartiano habetur: Adrianum pracipuos honores focrui ft£ ludisGladia-
torijs impendi^e . Gladiatorium aludiserat feparatum, Liuiushbr. 28, Huic
Gladiatorum fpedlaculo ludi additi pro copia, & Prouinciali , & Caftrenfi
apparatu ; quos a Graecis coepiffe tradit Gyrald. d. Tradlatu .
Crudeles ifti funernm ritus quivi(n;imis& Jitationibus non folumpecu-
•dum, fed etiam hominum fiunt; portenta magis quaro ritus appeJlaueris:
qua^cs apud Herodot. in Melphome , -in funeribus Scytharum Regum fuifl^e
narratur, apudquosnon aliterquamquinquaginta ingenuis miniitris Regis
ftrangulatisfepeliuntur . Ac limilede Indicis mulieribus fcribit Val. Maxi-
X X mus
ntus.
timedttmt ,
CoUallse ilne^
rum .
35a DE FVNERIBVS ROMANORVM. '
ttuslibrofecundocapitiiloprimo, qu^feflammisniaritoruminijciunt.
SatisapraecedentidiftabatalterEtnicoruntritus; vtinhonorem mortuo-
rura ad fepulcrum illi fe aliquando inebriarent: quod damnat fan(5lus Augu-
ftlnos in pfalm.48. ibi : InuoC(Tb-<ifit fiomtnaeorumin terris ipfhrum . ^id eR
hoc, tollun(p-jnemc^merumadfepul''r.iy '&inuocant ihinomina mortuorvm .
Putas qmurum inuocdtum eHnomen illius DikitJs: poflea cfuandoitt^riabant fi
homines inmeinoria ipjhis, tiec defcendehdfviik^AttaJuper linguam ipjiusarden^
tem ? Ventri fuo feruiuni homines, non^iritibusfuorum. Etidem Auguii, ferm.
I J.deSandtis itiquit : Miror cur apud quofdam infideles hodietam perniciofus
errorincreuerit, vtfuper tumulos defun^^irim cibos ^'vina'cbfiferat quajiegref-
fa de corporibttsanim£ catnal^s cihos reqiiirant.JiX S.Giudentius ad Neophy-
tostra^ft. 4.inquit ; Nam^ith fute caufa primmn coeperunt honiines prandi*
'mortuispreeparare, CfUce ipjScomedirent , &-:.
Funeftum d^in fequebaturofficium, Vt reliqtiiascombufti cadaueris le-
gerentur, cum flamma quieuilfet. TibullusJib. i. eleg, ^.Nmmihi Matery
cjualegatin mcefhs offa peruftajinus . Suet. in Auguft. cap. roo- Reliquias lege-
runt fw^imores eqiiejiris ordinis tunicati , difcin^i ,pedibufquenudis, & inMau^
foleocondiderunt. EtTacitusJib.2. inquit : Et Agrippina quamqudm defejla lu..
^u j & corpore £gro ajcendit clajjem cum cineribusGermanici ; miferantibus cuk-
6lis , quodfcemina nobilitate Princeps, tuncferales reliquiasjinu ferret . Deinde
Ivlanespriefabantur, hoceftalloquebantur; & infuperariimam tervocato
defundi nomine . Tibull. hb.2. eleg.2. frafate ante meosmanes, animamquc
♦•()^»ff<r.Puris*nanibus dum jegiffentoflaj illaquelauifllent yinOi &la£te,ter
Vale dido ,reh'quias terofciilabantur,vtin Anna Didonis, Ouid.g.faft.
■1 ..... : iTerque vdle dix^'i)nere's , ter ddora relaios •
.y- • VreJfit,&eflillisvifafubejfeforor.
Tum finu Cineres foueban-, ex Tibuli.eleg.^.hb.i. ^u£ legat tn mceHes q/Ia
feruHaJinus . Etidem Tiboll. lib 3. eleg.2.
FoH hdc Carbafeis hiimorem tollere •velis ,
Atque in marmoreaponere /icca domo .
Namh'noCarbafcino, fiue Asbcftino, exPhWolib.ip.c^ip.l. vtebanturRo-
maniin Vftrinis ad cohigendos cineresjcum illud comptrtum fit ignibus non
abfumi: vndepofito cadauereiupradi<ftumlinreum, fiuelinum>& accenfo
deinde igne fubtus eodem linteo , cadauer refoluebatur in cineres abfq; lin-
tei confumptione, Poftea adhuc calentes cinerespnufquamrefpiguiflent.Sc
oflTafimulclaudebaturinvrna, cu odoribus,& Jacrymis, qu<e V^itfeovafculo»
feu phiala iniedtae efl^ent. Vtdeprasdidtisphialisvidehic delineationem vna
cum oUa fidili , in qua cineres recondebantur , qu.ie in raeo Mul^eo feruo .
INMV;SE0»AVCT0ia5^
A
B
D
VITRE 1 FICTILES
LACRIMATOiai^
OLLACINERVH
Extant etiam Arcae marmoreae , in quarum operculis elaborata vifuntur
• DE FVNERIBVS HOMANORVM. 351
/^ infundibula quajdam lacrymatoria di£la > tenui foramine peruia ; per quac , v£
videturjeonfanguinei, & amici fuorum cineribus inibirecondirisfubinde
lacrymasinftillabant . Huiufmodi Arculammarmoream afTeruat in nobili fuo
MufEo Eques Francifcus Gualdus Ariminen. faepius a Scriptoribus huius aeui
ob eximium antiquitatum, reTumq;meliorumftudiummeritocommendatus.
Et hic intelligiturjquod Roniae paflim in antiquis lapidibus legimus; Cum
hchrymispofuere : & finiilia . Hisita compofitis pofl iniedam glebam > &
▼ale aeternum dicebatur , ATof te ordine,<^uo cuiq; natura iu/Jerity cunfii feque-
mur . Seruius s'. Aeneid. Demum facerdos circumftantes luiirabat > hoc eft
leui rore afpergebat > quod genus purgationis fufficio dicebatur , Feftus iru
verbo Aqua , & de his Gutherus iib. i'. cap. 28.
Manfit vero apud Romanos Cremandi confuetudo vfque ad Antonino*
rum Imperatorum tempora > quibus a plerifque defitum efi: corpora Cre-
irare>&rurfusterra2 raandare coeptumeftvtaprincipioconditse Vrbis. E-
tenim Numas Pompilij corpus in arcalapideaconditumlegitur > quod mul-
■*' ta poft faecula in laniculo a Gn. Terentio efFoftum , tradunt fcriptores, vt re-
fert Gyraidusde Variofepeliendi Ritu. EtpofteaCorn. Syllaprimus e pa-
tritijs Cornelijs , igne voluitcremari > tiniens ne corpori iuo ea iniuriain-
ferretur , quam ipfe prius reiiquijs Marij intulerat : nam .illius corpus , &
eruta ofTa fubuerterat & in Anienem miiferat . Indeoriginem duxit confue-
tudo , vt corpora Defundlorum non terrae mandarentur, fed igne cremaren-
fur. Cicefolib. 2. de Legibus.Pliniuslib. 7.cap. Jf.
Non riticebo in memoriam antiquitatis, quod hic Romx in mea Vinea ad
viain Appiam reperitur Subterraneum Conditorium fiue Hypogseum deaU
batura , & cruftatum fatis cleganter ; & in hoc plurimae concauitates in mu-
To,fiue,vtItalicedicunt, Nicchie ; &in vnaquaquepraedi(ftarumextant
duje, vel tres Ollae ficftileS muro affixse repleta; cineribus,& oflibus femiuftis,
intra quas aiiquae repertae quoque fuere ex prxdi£lis Phialis vitreisj & fi(f^i-
libus ad vfum lachrymarum . Et hoc conditorium eft fimile illi > de quo Pe-
r- tronius Arbiterin fuoSatyricoait[:!/« fo«<s^//or/a« enimprofecutaeHdefun-'
iium pofitumque itt Hypogao > Gracomore ^ corpus cuilodire capit . Simile quo-
queeft>quodfcripfitPIiniusepift. 96. Tentatainamicisfides , iamparatao-
bliuio mortuorum , vt ipfinohis debeamus conditoria extruere > omniaque hitre-
dum officiaprafumere . Extabat in praedi£to meo conditdrio Tabula lapidea
palmorum trium longitudinis,quam etiam adhuc feruo , literis hic annotatis.
L. HOSTILIVS FORTVNATVS:
S I R I P T
HOSTILIAE. lANVARIAE.
FI L I AE, ITE M
LIBERTIS. LIBERTABVS (^V E.
S V I S.
POSTERISQ.VE EORVM. FECIT.
E X T E R AE F A M I L I AE.
D ADITVS. NON.
D A T V R. N E C. I V R E.'
Q,V IS. INHOC.
MONVMENTO. OLLAS'.
E M E T.
Nec praetereundum in noftro argumento fulfTe apud eruditos dubitatum
qu^modo cadauera ante combuftionem ofto diebus fine corruptione ferua-
rentur abfque vifcerum extradionerfed difficultasa Plinio tolli videturl. 22.
capite 24. dum ait iMellis quidem natiiratdis efi , "vt putrefcere corpora
Xx 2 «0«
352 DE FVNERIBVS ROMANORVM.
nonjinant , iucundofapore , atque non ajpero , alia quamfalis natura : & tpud /\
Xenophontemin Graecorumhiftoria, iib. j-. Melle obHus demum deporta-
tus,acregidnifepulturam confequutus . Huc perrinet myftica antiquorunu»
ligniiicatio:naniviuentiumfymbolumF^/,mortiiorumquidem Mel. Coe-
fius Rodig.Ub. 28. cap. 17- Antiq. le(5l.mcminit ritus, Diogenes Laertius 1. 3.
Diift. Philoibph.
Nonfolummelle , fed&ceracadaueraoblinirereceptummaxime inde-
fe(ftummellis. Aemilius Probns^in Agefilaoin fine) lnmorbumimplicitusde->
cefjit , ibi eum amici , quo Spartamfacilius perferre poffent , quod Melnon habcm
rent -jCera circumfuclerunt, atque in domumretulerunt : & idem dixit Piucar-
chus in eiufdem Agefilai vita ; Ceratadauera illiquefa^a > quia mel nonfuppe-
tebat^LaceddtmoniumretuleruntSpartiatei .
Terrio vngebanturcadauera Cedrio: Pliniuslib. 16 cap. 11. Trimusft.
dor- laquis Modo,Jluit canali -^hvc in Syria Cedrium vocatur > cui tanta "vis efl, vt
in Aegypto corporahominum defunBorum eo perfufa feruentur . Eadem pene
habet ideni audor lib. 24. cap. j. & de ijs vide etiara alia relatain Paralipo^ -B
meno ad Rofinum > cap.vitimoadfinem.
Praedida Aromata ad condiendum corpora ( vt ego de his fermonem ha-
bui cfi peritis ) latis probabiie eft hodie ad noftram notitiam non perueniffe;
riquidemcadauera quantumuiseuifcerata , &condita> videmushodieraa-
ximein .ieli;atetertio> velquartodieputrefcere> &corrurapi : attempore^
antiquorum Romanorura cjciam quod tunc illa non aperirentur » vt dixiraus ,
ferMempervfque adnonuni diem antequam comburerentur , non putre-
fcebant.
Qiiinimo Romanorum cadauera aromatibus condita poft plurima faecula
reperta in (epulchrisabfque corruptionislsefione; vtlegitur inhiltoriaBoc-
cacij de Analogia Deorum lib. 12. cap. 60. quod terapore Henrici III. Im-
peratoris repertum fuerit prope Romam corpus PallaHtis Enandri filij ato-
diente viilicointegrum; vti nuper lepultum raaximaproceritate ,in quoad-
huc apparebat vulnus impreftijm iancea Turni . p
Acetiam fcribit F. Leanderin lib, Defcrittione d'ItaliaCapjtolo deila-»
CampagnadiRoma; fedenteAlexandro VI. Pont. Max. rcpertum fuilTej
corpusintegrum cuiufdam puellae fatis concinnum abfque iaefione , & hoc
intraarcammarmoream mirabililiquoreperfufum : ad cuius pedes ardebat
lucerna, quaeapertofepuichroextimflareraanfit ; & hancfuifteTulliplam
Ciceronis iiliara funt arbitrati , de quo ego valde dubito , cum fuentmos
tunc temporis corpora ciomburi , non autem fepehri > & aroraatibus integra
pr«feruari;probabilius tamen corpus illius puella; fuiffe fepuitum pofterio-
ribus tenvporibus , quando iraperantibus Antoninis fepeliri coeperun t .
Prxterea iara triginta circiter elapfis annisin agro Roraano extra Portam
Appiamrepertafuitarcamarmorea , in quacadauererat conditumabora-
ni seuiL^efioneferuatumjquodexpaiudamento purpureo > quod geftabat»
Confulem fuifte funt opinati . De praedidla purpura lubens ego habeo aliqua
frufta iucuTido etiamodoreadhucfragrantia ; colorautem ptaedidlae pur-
purce eft duplex ; particula coloris rubei fatis accenfi ; altera vero pars defi- D
nens in flauum colorera .
Hanc autem corporura durationem non ex alia proceftifte caufa opinor >
quam ex effieacia illorft atomatum> de quibus ftftbis in praef6nti non conftat .
Mi.urok%fe, Quoniam varia*apudomnesgentes fucrunt femper Defundorum monu-
puUiorKin. jtienta <Sc fepulchrorumritus ; de quibusinteralios BrunusdeCaeremonijs
lib. 4.C.4.& s-lnter omniaaut^ totiusorbis monumentamagnificentifliraum,
&non materiatantum fed arte pretiofiflimum fuit, quod ab vjcore Artemi-
fia Maufolo Cariae Regi faiiura ;& Maufoleum appellaturaeft ; de qiio
Piiniuslib. ^6. cap. J.adeo vteifetillud^vnum inter feptem OrbisrairacuU:
& 3
DE FVNERIBVS ROMANORVM. 355,
A & amagnificcntiahuiusfepulcrinatum eftprouerbium j vt reramagnificam
&fumptuofiam Maufoleura appellauerint . Ad huiusmonumentiimitatione
C(5lauius Atrg. RomxincampoMartiomonumentiim conftruxit , quod &
ipfura Maufoleumappellauit, de quo Strabojib. j. /« exceljis fundatum col-
lihus y lapidiniueo , &perpetua •viridttatts arhorihus coopertum , iti fummum
vfque verticem adfiuminis ripam exaggeratumJHfummo autem eHpofitum Cafa-
ris Aug. fmulacrum ex drefabricatum . Sub aggere ipfojiint loculi eius , & cogna-
torum , d^ necejfariorum . A tergo eji eius lucus mirifica continens amhulacra .
In medioautem Campifpatio fui buUi exiat ambitus , & hicipfe niueo per-
fe^us lapide > ferreos in circuitu cancellos habens , d^ plantatas prafeferens
populos . Huius Maufolei Sueton. in Odauio meminic . Reliquias legerunt
proximiores equefirus ordinis timicati > ^ difcin^i pedibufque nudis , ac
in ma\ifoleo eondiderunt.ldque opus inter Flamineam viamripamq; Tyberisfex-
tofuo. confulatu extruxerat > circumie&afquejyluas , O" deambulationes in vfum
-n Populitunciampuplicarat . Tradunt etiiim Conftantinum magnum maufo-
lcumin honorem matris erexiffe, & eandera fepulcro porphyretico inclufif-
fe . Alterum fepulcrum fpej^abile in Vrbe fuit Hadriani CjEfaris,de quo Pro-
cop.hb. i.de Bell. Goth.inquit • HadrianiRomanorum Imp. fepulcrumextra
portam Aureliam extat , <^ ad lapidis iafium a moenibusprocul extrufium , ^e-
iiatuproculduhio dignunr.pario namque ex lapide adijicatum efi , Jaxa quadra-
ta illiinuictm nexa alia nulla intermixta materia , <^c. altitudine tamen hac Vr-
bis mosniafuperant : flatuee quoque ex eodempario marmorevirorum, equorum*
que miro artijkiofaclte defuper injident > ^c.
Atquoniara Regiahsec &fimihamultamodum non habuere > quorum^
plusiuftofumptuoia vifafunt ; modura huiufmodi fumptibuspr«ettiterunt>
vtrcfertCicerolib.2 delegibus.Apud Athenienfes Deraetrium Regemfan-
xiffe , ne quis fepulcrum faceret operofius , quam quod decem honunes effi-
cerenttriduo, necfuperterrx tumulUm voiuit quid ftatui nifiColumellam
tribus cubitis non aitiorem ; fimile etiam refert Plato cum alijs .
C Hincfumpto argumentoinquirarausinquem finem Pyramides & coJura- Co.umns.^
naserexerint Prifci Romani & alise nationes adfepuJcra ? & dicimus non ^fJadrfpuiu'»'
aliterinnudum,'vt aliqui crediderunt , fed in fignum nobilitatismagnique
honoris coiumnas adlepulcraereif^as , fignificauit Horaer.Uiad. Jib. i6,
Ihi ipfum fepdientfratrefque ciutfque
Monumentoque , Columnaque : hic enim
Honor eftmortuorum .
Ac etiam deCoIumnisfepulcralibusloquitur Seruius lib. j. Aeneid. Co'
iumnce mortuis nobilibusfuperponunturadofiendendumeorumcolumen . Huius
moris meminit etiam S. Ifidorus Hifpalen.. hb. i j. Orig. cap. 1 1 . dum ait . A-
pudmaiores Potentes autfub montihus , aut in montihusfepeliehantur : vnde tra-
£ium efi , vt fupra cadauera aut Vyramidesfierent , aut ingentes Columna collo-
carentut'. EtLucianus DiaiogocuititulusConteroplantes adfinem inquit.
Sepulcra conditoria , & monumenta hxc vocant : Cceterum tumulosjllcs ante Vr-
_ besvideSftumcolumnas&pyramides : omnia illamortuorumfuntreceptacula,
^ cadauerumque tentoria . Columnafque ante Vrbes fuiffe, quia nimirnm pnfci
seuimosfuit, extra VrbemmortuosefFerreiepeliendos , vtnotumeft . Co-
ronari sliquando iubebantur hse fepulcrales Columnae . Lucianus de morbis
Philofcphorura z\t .Stultitiamjitam aperte etiamjcriptoteflari , dumalijs ve-
fiesy quibus invita pretiojiorihus v/ifunt comburere eodew rogofecum mandant:
alij autem &Jeruos certos adfepulcra adfiare : Rurjus alij Cipposfiue Columnas
quoque coronari fertis prtecipiunt ,fiolidi videlicet etiam in ipfa morte manentes .
AdDeorumfepulchraCoIumnas pofitas indicatidem Lucianusin Dialo- ceiumn£qui.
go,cui titulus lupiter Tragoedus his verbis .\^uamquam illi,qui hucex Creta ^'""^^'' ■
frequenter commeant , longealia nobis , atquetu commemorarefoknt yfepulcrum
quod
354 DE FVNERIBVS ROMANORVM: '
qticddam illic qflendi , iuxtaquepqfitam Columnam > indicantem nonamplius lo- ^
uem io!iare,fed iam olimfatofunBum ejfe. Hunc autem honorem veteres adeo
indeciemirerunt;vt a Dijs adanimalia ratibnisexpertiatranfierit ; nempe
Canibus&Gallis ereiftas CoJumnasj vtrefert^lianus lib. 8 de Varia hiftor.
PolyarchumferuntadeammoUitiemperueuiJle, •vt Canes&Gallos , fi quibut
dek^atusfui/Iet i mortuos ejferretpublic^ , ^erigeretin illorum monumentis Co»
hifunasy quibus Epitaphia illorum infculpferat . Hanc amentiam allos quoque
fecutos ; brutis namquepariendijquihominesbrutispariant . Vtetiam->
pyramides alicubi equis ere<ftaS) PliniusJib. 8. cap. 42. Facit d^ Diuus Au^u-
ftus equo tumulum , de quo Germanici Cafaris carmen eB : Agrigenti cotxDiuriti
equcrumtumuliPyramides habent . Columnas militantibuspraecipue poiitas
inperennem memoriaminnuitEuthymiusinpfaJ. i j. hisvcrbis : Mosautem
erat antiquts T^vt Columnas ,lmagines , aut Jiatuas Jlrenue militantibus viris itt
ptrpetuam ponerent memoriam . Extare adhuc Py ramidem fepulcri lob tefta-
tur Adricomius in ManaflTe n. 78. ibi. Pyramisfepulcri B. lob , qu£ etiamnum
in planioribus locis terra Hus ad Orientem Suet£ ciuitatis monjtratur , ac a Gr£- B
fis alijfque Gentibus j quodPropheta lob ibifepultusfit in honore habtatur . De
huiufmodi Columnis , Pyramidibus ,& fimilibus O. Nazian2enus Orat. da.
\^\xd\h\i%Yiz{\\\)\x^Q^\X..Exquibiisomnibuipr£terinanemquamdam , c^ exi-'
guamgloriam nullaprorfus 'vtilitas ad extru£iores redijt .
Cuni excelfae ad trigintacubitafepulcris columnae fifterentur Demetrius
Phalcrseus illas ad tres cubitos coercuit . Cicero lib. 2. de Leglbus ibi . S«-
per terr£ tumulum noluitquid flatui , niji columellam tribus cubitis necaltiorem .
Grauis olim mulda irrogabatur , (i quis aut CoIun»nas fregiflet aut deicifTct»
C^elius Rodigincap. 19. lib. i7.Le(fl. antiq. ibi . Sancitum quoquelegejcimus,
"vt grauis irrogaretur mulfia,Jiquis buflum violafet y aut ex fepukro Columnant
deiecijjet ,fregijjetque . :t
sx^^yep infe. Quoniam deColumnis & Pyramidibus , quae iuxta fepulcra pofita erant
^uUrts. fermoeft habitus , de alijs quoque quaefepuJcrisinerantex diuerfarunij
gentium moribus profequemur .•&prim6mosfuitLongobardorum : vt in_. ^
Coemeterijs , vbi cari eorum effent fepulti , peiricas apponerent , defuper
habentescolumbasligneasilluc verfas, vbi eorumcariobijirent , atque v£
poiretfcirivbieorumcorporaquiefccrent; vt exPaulo Diacono lib. ^. ca-
pit. 34. refert etiam Cara. Baronius ad annum 67^. vbi Spondan n. i. in fin.
Aiicubi in coemeterijsere(ftas in palos quarundam ferarura eflfigies patet
exhis, quae deSeruianis refet Augerus Busbequius ep. i.hisverbis . Erant
irt Coemeterio ere&£ inpalos pler£que Ceruorum , & hinnulorum,' &Jimiliumfe'
rarum delignodedolat£effigies;cumque caufamqu£reren:us, aiebant , maritos
aut patres eo monumento volujk teilari coniugum aut Jiliorum in obeundis do-
mejijcis officysceleritatem & diligentiam ■
Lcones fepulcrorum ,in quibus viri forces fepulti fuerant Paufanias iiu
Bceticisinquit . ProximoVrbilococommuneeHJepulcrumThebanorum , qui
inpugna contraPhilippum defun^i funt : InfcriptionuUa quidem infcripta efl ,
injigne vero tumuli LEO ,
JMosetiamfuitadantiquorumfepuIcraftatuasponere : Paufanias in La- J)
con ibi . Ca^jepulcrum^&fuper monumentofiatua , Athen^us lib. 13. Alci-
hiadis imaginem fiper fepulero erexit ex pario lapide .
Foeliciori autem aufpicio Chriftianorum confuetudo , qui etiam a prifcis
temporibus in mediocoemeteri) Crucemponerefolebant, vtinEpigrara.
Vcter.Pat. Monafterij fancfii Galli vbi de eorum Coemeterio .
Inter lignafoli hac fandiffima Crux eii
;• In qua perpetu£ pomafalutis olent .
I Hanccircumlateant defun&a cadauerafratrum;
^a radiante iterum R egna Poli accipiant .
Nec
DE FVNERIBVS ROMANOTIVM. 3S5
^ Nec pr^tereundura confueuifle aliquos aurum & argentum in mortuorura
fepulcrisrecondere. Nicolaus Orefmius Epilc. tradl. de Mutation. monet 2i<T<»X«^"'^
cap.2- inquit : T heodaricus Rex Italiee aurum & argentum j quodmore gentium
in fepuicrismortuorum eratreconditum , iiijjit deponi -, cb" 'ofiiimonetaad vtili-
tatem publicamfecit ajferri ; dicens , cidpiegenus ejfe inutiliter in abditu relinque^
re mortuorum > vndejic vita poteH fSentari •biuentium. Et in Jioc plurima_.
funt apudfcribentesexemplanon lblumethnicorum,verum & HebriEonims
vtde fepulcro Dauid,<!uius quidem ftruvturam, opes ^ magnificentiam de-
fcribit lofeph.y.Antiq. cap.i2. equoabfl-uUffePontifiCem ib Afltioeho op-
pugnatump!uiquamtri.imilliatalentorum peeunige cotrfntfemoratideni lofe-
phuslib.1, debello cap.2. Jndeobcupiditat^mOlJiim^aflirtifrailafepulcra
indicatfan(ftus Ifidorus Pelufiota epiit.i^S.lib.z. Vfque adeb fericuloft resejl
opnm copia : nequeenim domus tantufh effodiuntur , fedetiam Ubitina , &fpul'
cra effringuntur . EffofTa etiamc" fepuiptis martuorxim omamenta» refert
D. Hieron. Solebant iuxta antiquum moremaurum , c^ quxdam ornamenta vel
•B mulierum, velvirorumin fepulct;is cafiderei'h(SC^^uoque frangebat , &effodie-
bat auaritia , vtCti^,& luci proderentur . Ad hoc refpexit Plautus in Pfeu-
dolo.diimferftumintroducitexttaheittpmpecuniatna fene,his.Yerbis. •
Ex hocfeptilcro veteri vigiiPtimimtS' ; : 'jr»;!'.:?^^ !,•'.* » •t
Effodiamhodie,quafdefnheriliJilio. ->,-,.....,_ .■
Super propinquorfi & diiedoru fe|ixjlcra flores fuperimponebaiit. M.Au-
relius apud Capitol. ttaum honoris detnlitfniis Magiftris» vt iJIorum lepulcra cr"!!'.'* '
fioribosfemperornaret. Pindarus Odic 4.Nem loqaes deTumalo Amphitr.
ait : Confpergantforbus. Et D.Hierbn.ep.26. ad Pammach '\nqim:C<£teri ma-.
ritifiper tumulos coniugum fpargunt violas , rofas , ■lilia , Jiore/qi purpureos ; c^
dolorepe3aris his officyseonfolantur. I>e Coronisin TumuJisjfeuCenotaphijs
habet Xecophon in Cyro 1.6. ibi : Hts^ quarnm corpora inuenta nonjunt ..Ce-
notaphium magmmfecerunt , pjramque magnam , (^ coronas impofuerunt . Var-
ro Iib.6. de L.L. inquit : It^que nunc ciim ad fepulcrumfrondes (^ fioresferunt
Q- C^/^«i«j^ii<^«?. VidesfloresattuIifTe olim &Ianas. ; tU nit
Velaraina etiam purpurea ad Imperatorum fepulcra fuiffe indicatAm-
niian. Marcell.lib.i5. vbiait; Velamen purpuretmdDioctetianifepulcrofura-
ius , quibufdam confcijs occultabat .
Vtilesquafdam fentcntiasin fepulcris fcribere mosfuitdiuerfarum Gen-
tium Hebrtei vero in fepulcris fuorum fculpunt : Sitanimaeius hgata infa^
Jc/Vw/owMf-e^/aw. I{idorusCIarusincap.2j. I. Reg.
Nomen mortui in fepulcro ex Ly>curgi inftituto non licebat infcriberdj;,
iiifi vt refertPIutarch.in Lyx:uxgo :. 'Conditorio tton ticebat infcribere nomen.
tnortui-, prxterquam viri , quiin bello\& mulieris » quafanB^fato concefferat.-
Non niagnam propterea de fepuJcriereitrone > ornatuque curam Jiaben-
da docent hiec Alcuini verbaep.30. Cum vita mortalisjk, mortem voluntfa-
Cere immortalem : quid enim qu<efo ■> eflfepukrumperpetuo duraturum condere >
quam mortemfacere nunquammorituram . Opportunum funeris ornatum no-
bis offert S. Chryfofl:. Orat.84. ibi : Sivis mortui mtfereri , aliam tibi viam or^
D nandifuneris oilendam » cf^ docebo his vefiibus mortuum ornare » qUig ftmul cum
eo refurgent, & confpicuum reddent: h£ veHes nec tineis corrodmtur, neque tem-
pore confumuntur j neque diripiuntur dfuribut : eleemofyna veWs esi , qu£ c.m
eorefurgett&c.
Lubet hic etiam adne^ftere : olim antc Vrbes 8c oppidafepulcra extrufla, se^i,kra anu
vtCiaitatem ingreffurimortalitatis monerentur; hocqueeffet velutamule- ""'■^-^^ "!>?"*»•
tum contraopes, luxus , 8c dignitates » qn« in vrbibusfpedlantium feoculis
obijciunt > vnde Viino: Monumentafecundumviam, quopr^tereuntes admo"
nearit , & fefuifie , c^ iUos ejfe mortales . Praeclare autem fandus Chryfoftom.
ferm, de Fide6clege; OmnisOuitas, omncCafidJum ante ingrefum fepulcra
babet »
3 5^ DE APOTHEOSI ^IVE CONSECRATIONE.'
hdhet, vt contendens itttrare mCiuitatem, qu.tmperat, &floret diuitijs , ^po- /^
tentatu , al^fjue dignitatibus ; priufquanfuidet , quod fecum concipit -, 'uideat
primum quodfitanteportas -.funt fepulcra vticjueanteoculos^eft noflrahumili^
iatis fcholay ^docemurin quod dejinamus tandem . Necnon monemuromniu
illorum > qui difparibus monumentis teguntur , parem in exiui fortem fuiiTt»
inquit Seneca ; AequatomnesCinis;imparesnafcimur, pares morimnr .
PoiTenthicmultafupcraddi de R.itibusin Funeribus Ciiriltianorum jfed
dehisfatisamefuererelatainlib.de Veteribus Chriftianoium Ritibusc.56.
Et eruditiiTime praetcrea fcripiit admodum R euerendus D. Pau us Aringhus
Congregationis Oratorij in recenti fua Roma Subterranea, qusadhucfub
prxio eit . Quod opus erudiiioncm ; 6c maximam coiuprobationera Chri-
ftianse Religionis parict.
De Apotheofi , fiue Confecratione .
Cap. XXII. B
Ap^hetf Jiut., f\ Voniam deFuneribus,eorumqueritibusmaxime apud Romanos pluri-
tmftcraiimu. \^ ma indagauimus ; vt tcrminumhuic libro ponamus , aiienum ab inilitu-
to noftro no erit forfan ; vt aliqua de Romanorum Apotheofi, fiue Confecra-
tioneetiamdicamus: cuiusmos a Caefare Aug. prirauminftitutus» deinde a
Tiberioinftauratus; quique eranteohonore affe(5li> inter Diuos rclatidi-
cebantur . De quibus aliqua referamex Dione, & Herodiano de Confecra-
tionibus Augufti , Pertinacis , Scueri > & fimilium .
Poltquamigitur ImperatorviuusRoftra afcenderat, defundumque Im-
peratoremlaudaucrat, Senatoribus adftantibus 6c Jugentibus; eratlecftus ex
ebore & auro faflus , ftraguhs purpureis , auroquc intextus ornatus , fubter-
queillum tanquaminfererrocorpuseiusiacebatoccultum. Antc omiiia ve-
roftatuaeiuscerea veftitu triumphaiividebatur, eaque ex palatio fereba-
tur abijs, quiin fequcntem annum Magiftratus delignati fuerant; deindo r'
excuria altcra aurea ; tertia curru triumphali vehebatur , ferebanturque fta-
tuae maiorum ipfius atque propinquorum , qui ex vita deceifei ant ; (icuti 8c
aliorumCiuium Romanorum, qui in Magiftrata fuiffent . Aderant ctiarn_,
omnes Protiinciae,& nationes piiftae, quae aut in focietatem ab ipfo acceptoe,
aut deui(ffcae fuerant . Ita extra Vrbem in Campum Martium veniebant ; Ro-
gufque, fiuefuggeltusquidamfpeciequadragulaiateribusaiquisadfurgebat,
nulJa praeterquam Hgnorum materia compa^tus in Tabernaculi formam_» ,
impletus interius aridis fomitibus , extra autcm intextis auro ftraguiis atquc
eboreis fignis . Eratfupra tertium, &quartum tabernaculum quidemminu-
fculum pofitum , fcd forma & ornatu perfimile , portis ianuifque patentibus
donec ad extremum omnium breuiffimum ; in cuius fummo currus inauratus,
quo mortuus Imperator olim vehebatur , erat coUocatus .
Quie vbi celebrata erant, facem capiebat Imperij fucceflbr , eamque Ta-
bernaculo admouebat; tum Coif. primo , dc caeteri Magiftratus ordine igne
fubijciebant,CHniflaqueill'cofomitibus, odoramentifque referta ignivali- D
docorripiebantur; moxafupremoTabernacuIotanquam a faftigio fubie-
£to igne Aquila dimitteoatur , quae in Cslumipfam Principis animam defer-
re crcdebatur : ac iam cx tunc cum c«teris Numinibus Impcrator defundtus
colebatur
Praedidi Tabernaculi formam in plurimis Numifmatibus exprefTam habe-
mus ; ficut etiam in alijs apparent Aquilse defundtos Imperatores in Caelum
portantes; feuetiam Pauones mortuas iamAuguftasin Cselum etiam ele-
uantcs ; vt ex infra delineatis apparet .
Con-
Dt APOTH£0§I SIVE eONSiECMTiONE . 35?
«osEtr;
; : ;Li!
Confecratioan'
te\p.cmK!}fs itu
•vfu.
CsfecsittU
'B.omnnos .
td
•-.'• Confecratis Flamen &Sodales, qui ab eo nomen acciperent, exS.C. ad'
debancur; templumque in quo hymnos in eius honorem compofitos tene-
rent.canerent.
Non fuittantura hsec Confecrationis confuetudo Romanorum; verum an-
^ tecedentibus faeculis etiam aiiorum : & quidem de Hercule j Libero > Cafto-
ribus, alijfque DijsConfentibus : de Alexandro Macedone prajter Plutar-
chum, &Q;CurtiumrefertAelianus Var.hr{t.lib.j. cz^p.i^.Conuocata Athe^
nienfium concioneDemadesfurgens decreioiufjit > vt Alexander fcribereturDeut
Decimuftertius . Sedcumindignum Qracisidvideretur , muldacentum ta-
lentorum ei irrogata eft. Idem Aeiianus lib.94Var.-hift.cap. 37. Et Oiympias
Materipfius inquit: O fili , tu vero cum intercalites locari volueris y ^ id
perfifterefummo sludio conatusfis ; nunc neque illorum quidem , quorum omnihus
mortalibus aquale , &par ius eU > particeps fieri potes > terraquefimulac fepul-
turd. Id autem ipfius Alexandri epiftolis non nifi fuperata Perfide, & pro-
fligato Dario denunciatura eft : NamtuncfcripfitGr^ciSy lit feDeum face'
rent, /atis equidem Bult^ : & cum mandata ad fingulas Grtecite Ciuitates defer-
rentur , quidam metu , quidam commodi , & emolumenti fpecie inuitati decreue-i
Tunt, quod illepetebat human<efragilitatis oblitus . Aclianus Var. hiftor. lib.2.
^ cap.19 fed tamenDecimultertiusinter DeosConfentesfa(ftus. Pierius Va-
ler.Hieroglyph.lib.43.;-
Confuetura vcro fuit, vt Romani Imperatores poft mortem Diui fierent ;
nempe per Apotheofim & confecrationenuquae mortuis contingebant. He-
rod. lib.4<. Mos eftenim Romafiis confecrare Imperatores , quijiipeijlitibusfilijs,
vel fuccejforibus moriuntur ': quique funt eo honoreaffeBi , relati dicuntur inter
Diuos . Quos appeliat lauenal. fatyr.6. Riuales Deorum . Vbi Vet. Scholiaft. Diuornm hono.
Hidenst quia Imperatores inter Deos referuntur . Qiiodfane nemini tribueba' *■"•
tur> nifi corpore iam afFedo fepultura ; perfc^tifque caeremonijs , & pyfS-.
incenfa : Exilloy ait Herodianus, vaa cumc£teris numtnibuslmperator coli-
f;<r. Solebant quidem etiamProcohfulibirsdeeerni Diuum honores» poni
aras, &templain prouiiicijs> adeo fuperftitio valebat &vanitas. Tito Fia-
minio vtrefertPlutarch.ineius Vita, Grjeci facrificabant interlibandum_,i
& P«anacanebant : & idem ait : .Dijs &.Mario Populus Romanus ccena liba-
uit. Sueton. de Auguft. cap.j 2. T cmpla quamiiis firet etiam Proconfulibus de-
D cernijblere: in mllatamen prouincia: nificommunlfio Romteqiis nominerecepit:
nam in Vrbe quidem pertinacijjime abjlinuit . Nammi paflim occurrent infcri-
pti: Rom£,& Augusio . Tacitifs I.4. znn^l.DecreuereeidemTiberioAfitevrbes,
templum, matrique eius , ac Sena tuifiatuere . Dib lib. 5 8 . Adfiatuas etiam Seiani
tanquam Tiberij folebant ; Romanifacrificarimt . Et infra : Edixijfet etiam Ti-
beriust ue cui hotnini facrificaretur ; atqui res facra Seianofieri folebat . Sueton,
de lulio Caefare cap.76. Templa , aras,fiiiHlacra iuxta Deos , puluinar > Fla-*
minetfi Jiiper eos > ac nonnullos honores ad libidinem cepit , ac dedit . 1 d i pfuna_e
de Augufto Tacitus lib. i. Nihil Deorum honoribus reli^um , cum fe Templis
& ejfigie Ntmitiwnpey Tlmines & Sacerdotes coli. vellet . Et de C. Caligula^
Yj ex
3 5 8 DE APOTHEOSI SI VE CONSECR ATIONE .
ex lofeph. lib.a. de Bcllo lud. cap.9. qui fe Deum putabat, & volebat vocari A
feque pro Dco gerebat, non contentus humanis honoribus coJi a fubditis, lo-
iiemcjueappelj3tioncfratrisfalutabat;vtetiam Neroni , cui eodem Suetonio
refcrcnte cap. i S.iftcedeuti pafsim vi{iim£ cjtfe » iparfoper vias identidem cro'
ca, ingeftxqueaueSy c^ kmnifci & bellaria. Quod de Claudio , Vefpafiano >
Adriano t Domitiano & aiijs Impp. referunt fcriptores .
D,ut cf ntmin Qy^muis crgo hifcc fuperititionibus Romani Imperatores coJerentur , no
mer%d»b»turvi. tsmcn affecuti funt, vt viui dicercntur Diui: immo plerique coyum, quos
Mis.ex5.c. recenfui, nepoft mortem quidem Diui funt fa£ti ; & quidam vitiis detefta-
bilesin communiodionortalium omnibusexccrationibus dcconuicijsmeri-
to lacerati funt. Qui veromerito&virtutibushabebanturinfignes, ij pofl:
mortem Sc fepulturam in Diuorum numerum relati . Quamuis dc improbis id
tribueritinterdum vanitasfucceiTorum» vt Commodo Seuerus: fic cnim_i
conciliataPopuli bcncuolcntia firmabat Impcrium : TacitusKb.i. ann.dt»
Auguftoinquit: Sepulturamoreperfe^ayTemplum, & c<tleBesreligionesde»
cernuntur.Velleius lib.a. inquit; Sacrauit Parentem ftum Tiheriusnon impe* S
rio Jedreligione; non appellauit eum fed fecit Deum : CapitoJinus inMarco:
Denique priujquamfunus conderetur , vtplerique dicunt , quodnunqtum antea
fadumfuerat , nequepojlea : Senatus , Populu/que non diui^s locis , fed vna fede
propitium Deumdixit. Symmachus Jib.4. cap.5. Diui receptiCalo Imperatores
mortui , Plinius in Paneg. ad Traianum ;^e/a/«, Neruam, lacfymisprimum\
ita vtfilium decuit , mox templis honeHafti ; ncn imitatus illos, qui hoc idem , fed
alia mentefecerunt. Dicauitdelo Tiberius Mgufium yfedvt Maiefiatis numett
induceret: ClaudiumNerot fed vtirrideret: VefpafianumTitus: Domitianut
Titum , fedille vt Dei filius , hic vt frater videretur . Et fane conftat Vefpa-
fianum , Titum , & cacteros prxfatosnon ante obitum , fed a fucceflbribus
Diuos appeljatos & fa£los . Vefpafianus quidem narrante Suetonioin Vita
cap.23. Prima morbi accefsione , quo mortuus eft ; vt inquit , puto , Dfus fio .
Huc pertinet, quod Adrianus adoptato AcHo Vero languido , ac perituro ;
dixitau(5toreSpartiano : £go «/^/D?«/» adoptaui , non filium . Q^uoditem /^
Antoninus Caracalla apud eumde Spartianum, occifo fratre Gcia, cum ve-
reretur Tyrannicam ex fratricidio notam, audiretque poffc mitigart facinus,
fi Diuum fratrem appellaret, dixifTc fertur ; Sit Diuus, dum nofitviuus . Et ad
hanc Diuinitatem poft mortem ab Ethnicis Romanis fuppofitam refpexit
Suetonius in lulio cap.88. his verbis : Stella criniia per feptem dies contwuos
fulfit ; creditumque efi animam Cdjaris ejfe in Cdlum recepti : 6- hac de caufa.
fimulacroeiusinvertice additur Jiella . Vndc 8. Aeneid. Geminas cui tempora
fiammas , Uta mouent , patriumque aperitur verticejydus . Et Propcrtius iib.4-
Elegia 6. .i\t.o'v\::: .1.0- , > ttirk^^ ^ -
TumPaterldaliomiratusCiJarah afiro i-n"
Sum Deut , & nqfiri fanguinis ifiafides .
Et lupiter Ouidianus i j. Mctamorph. ad Venercm inquit .
Hanc animam interea csfo de corpore raptam ;
Ac iubar, &c.
Qtiamquam Auguftum , & Domitianum Dcos, dum viuercnt appeilatos » ve- D
lint . Propertius de Augufto lib.3. eleg.4.
Arma Deus Cajar dites meditatur ad Indos .
Et MarUaJis lib. ?. epigram. 8. de Domitiano .
Edi&um Dominiy Deique noiiri .
Idemque alij de vtroque . Scd Auguftum Poetarum vanitas, 5c PopuJoruiTL»
adulatio; Domitianum ciufdem arrogantia, tumorque ita nominauit; feenim
ipfe Deum , & Dominum dixit in epiftola cx Suctonio in Vita Cap. 1 5. quod
reliqui deinceps profecuti funt . Hic tamen poft mortem Diuus non fuit.
llla enim vencratiopriuato ftudio, mctuquc a Populo exhibita cft , non pu-
blico
DE APOTHEOSI SIVE CONSECRATIONE. 3SJ>
/^ bHcodecreto : nec Diui cognoraentum folemni fadioneac moremaiorum
tribuebat ; quod fcilicet confecratio poft mortcni attulit , & decreta cumL,
publiciscaeremonijsApotheofis. ConcJudamusigiturcum TertiiUianoin A-
polog. cap.34. ^J*i Pater patri<t eH, quotnodo Dominus eB / fed &gratius eil
Homen Pietatis , quam poteflatis . Etiamfamilite magis Vatres , quam Domini vo-
cantur: [tanto abefl , vt Imperator & Deusdebeatdicii quod non poteRcredit
non modo turpifsima , fed & perniciofa adulatione . Defme alium Deum credere 9
t/tque ita & huncDeum dicere > cuiDeo opus efi.
Talesvt diximus erantEthnicorum Romanorura Ritus, vtDefundorum c«>tf'!erati«.
cadauera Jionore & gloria vanacumularent; at quam gloriofius eorum fu-
nus > qui virtutibus vitam propagarun t ? Mors omnium eft > gloria paucorum;
& non gloriofius alienis perpetuo calamis viuere ,'quam ingloriam in paucas
xftates vitam protrahere ? £t quid rcfert quamdiu vixeris , fi moriendumj
^cft? Bene&fortiterraortuumefle, ea demum magna gloria eft. Funeris
" pompam , & iuperba fepulchra nihil mortuis prodeffe nifi bona vita praecef.
jerit, fcite Epulonis diuitis excmplo firmat D. Auguftin.in.pfalm. 33. ibi:
^uali autem morte mortuus eH ille ? ^ualis mors fjfepotuit in purpura & byjfo /
quamfumptuofatquampompofa l qu<eexequi<sfuneris ibi eranti ^antisaro-
tnatibusfepultu efi illius cadauerl S- tamen cum apud inferos in tormetis ejfet, de^
fiderauitexxlliuscontemptipauperis digito inilillari aquaguttam ardeti lingua
ju<e, nequeimpetrauit. Difcite ergo , quicijit morspeccatorumpefsima . Et infta :
Jnterrogate Euaugeliumj& oRendetfdei ve/ir<e in paenis ardentem animam Diui-
lis , quam nihilad'uueru»t omnes honores , & obfequia , qu£ mortuo corpori^ius
viuentiumvanitas prabuit . In funeris alterius elatione fuam quifque mortem
cumaliquoprouenturecogitet: habct fandus Augoftinusferm, i20.dedi-
uerf Cum efferun*ur mortui , cogitaturmors, t^dicitur : Va mifero: tdis fuiti
heri ambui.ibaty aut ante feptem dies illum vidi, jllud atque illudmecum locutus
efl ,nihil ejlhomo : murmurantifia ifedforte cum mortuus plangitur , cum fu~
r- nus curatur , cum exequia pr^parantur , cum effertur > cum itury cum fepelitur y
viget iflefermo : fepulto autemmortuo etiam talis cogitatiofepelitur : redeunt il-
la cura mortiferte > reditur adfraudes , ad rapinas > &c. Porro quam vitalis ef-
fctfcria raortis fuae cogitatio in morte alterius; fi tamen cum fepulto defun-
ftononfepeliretur, &meditatio mortisfiatimanobisnon difcederet;hinc
quoquenobiscftdifcendura. Diaboliquippeaftutiahoc fit, quivtipi^tor
peritifliraus,ita pingit ad optices legem > vtquodantenoS) &proximum-.
aobKcft» putemusremotiffimum . Hinc quafi milleannis Viduri, longilH- •
mamnobisfecuritatemamortepolliccmur . Hincfuncrafpe^laraus, & ri-'
clcraus , quafi'nos nunquam futuri funus : quotidie moriraur > tamcn nos efleLr -
«ternos crediraus .
■ Et hxcfatisdeantiquorura Romanorum funeribus.
D
FINIS SECVNDAB PARTIS:
' ..1 sioo;;'.
Yy 2 PARS
36a
PARS TERTIA
Vlciditudines in Vrbe 6c Romano Imperio in prima Operis
Parte recognouimus : acetiam varios ritus , & mores^^
per quos patefacftum eft tantum Imperium,in fecunda Parte iam
perluftrauimus : in hac vero tertia Parte videbimus de Sacrificijs
& Sacerdotijs eorundem Romanorum 3 ficuti de Politia , Mili-
tia5acetiamquomodoau<5lum & conferuatum tale Imperium
fuerit .
A
B
De Romanorum Edinicorum Sacrificijs|
Cap.
1
VT autem aliquidide facriiicijs, quae a fuperftitiofa Romanorum Gen-^
tilitate peragebanturj dicamus , non erit abfonum aliquid prins recen-»
fere De Nomine > & Origii^e eorundem . Peinde de RitibuS . Tcrtio de».
Vafis , quxinferuiebant. Et demum deperfoe^isjquje mifiiftrabant'.
Sacrihciuminquitlfidorus, eftviiitima» &qu$cwmque in.ara cremantur,-
feu ponuntur ; Vi^iraiEvero, vtidemait, funtfacrificia, quas poft vi^oriam
deuiv^is Jioftibus immolabantur ; iie di6t« , quod vi i(flus percnflje caderent>
feuquod vindcc ad aras ducerentur . Hoftias vero didtas ab antiquo verbo
Hoftio.quod feriofignificat, Ouid. v ,■ Q
HoBihus^-vi^is HoHianometi haiwf. \
-iCoeterum lacrificia hac.ratione peragebantu^ , cura facQr.dos^ic3imam a4
aram.adduxil-ret)itansaram«i^rtu.prehendebat, &precesfundebat'priminn
lano, & Veil«,,: qu« in;faews;pjrae.cipua Numinaerant ; vtper Hios aditits
adcoeteros paterqt r. AduQfcabajur hippiter Pater Optimus Makimus ; &
omnescoeteriPati^es nonwilAbantur : Deinde ne quid praeteriretur, aut pr«-
pdftere recitaretur,eraritcuftodes dad^ qui attenderentfedolai! alium fa*-
ueie linguis,.& tybicinem.can^re.Bcquidiflfkuftiimexaudiretur : facrum ab
Immolatione facerdosineiiioabitjfruges > aucmoiamfalfamjircaput Vi(ftt-
mx. deponebat addito tliure malcuio ; vocabatur Immolatio > quali Molae-.ia»
caput vi(ftiinse collocatioadeifwiti vin,urafimpUiakuiterdelibaba!t;; & idem
poftea afpergebat , ac in ignem proijciebat ; tandem Vitftimam Dijs oblatam {y
iubebat iugiilare Mii^iftrosjqu^, Vi(ftiinarij,Pop(B,& ^gpnes nuncupabantur;
reliqui admotis vafculis crudre^^excipieDantjViiftini^^cbriabant abluebant»
& ignem accendebant:mox Arufpex,Flamen,& facerdos vifcera rimabantur, D
aLtenteq;explorabant anperlitandumforetr^&^x omni membro,feu vifcere»
Miniftripartes dccifasfarinafafrlsinuoluebancrqljasfacerdosaris impofitas
foculoaccenfocomburebat: Ybiquod Dijstributufli eratconflagraffet > ad
epulas ipfi > & conuiuia conuertebantuf . Inteu vefcendun«-]audes canebant
&pedibus pfallebant) &pulfatiscymbalisCJioreas agebant . Atque Jiaec
delacrificijs in gcnererefert Rofinusantiquftat Roman.iib. 3. cap. 35.
Vfus autem Libationdm in qubcumquefacrorum genere fuit frequentifll-
mus.Libare etenim eft aliquidleuiterde^uftare, quamuis aliqui putenthoc
verbumdici aLiberoPatre , 'quiprlmustam vini ? quam Libationum exifti-
^. " metur
DE ROM AN. ETHNICORVM SAGRIFICIIS 1 6 f
i nieturinuentor, vtvoIuitOuidius^. Faftorum_,.
i^omine ab auSioris ducuntLibamina nomen >
Ubaque quodfanBis pars detur indefocis .
NuUum itaque iacrum fuit , cui vinum non adeflct » & vlno Genio fuppli-
cabatur>aitPer(ius.
Fundenurumgenio,
- Et Horat. 3 Carmin.
Cras Genium mero curabif , & Porco bimeUri .
Etidcm inepift. .:, ■ j-
F loribus , €&• 'uino Genium memorem breuis hor£ .
Vocabatur hic ritus vinum deguftandi Libatio , vt cxprcflum habcmus
in Deuteron.c '^i.De quorumvi^iimis comedebant adipes , ^ bibebant vinum
Libamimm . Et Chriftus R. N. in no(fle]ante fuam paffionem vinum in fangui-
ncra cum tranfubftantiaflet» ex eo ipfe guftauit , &ftatim difcipulispr^buit
dicens ; Diuiditeinter vos , & bibiteex eo omnes:7t facrific ij rationera habuif-
B fcin facra illainftitutioneprobaretur.
> Fa<^a Libatione vinum afpergebatur,hinc 4. Aeneid. in facris Didonis .
Ipja tenens dextrd Pateram pulcherrima Dido
Candentis Vacca media inter cornuafudit .
T ■■ Et Ouidins 1 . faft. Vitem commiferatur a capro corrofam , atque in illum
aflurgcns Poetaait .
Rode Caper vitem , tamen hinc cum Jlabis ad aram »
Intua quod ^argi cornua pofftt , erit .
Fundebatur pariter vinum foculo iam acccnfo , Virg. Georg. 4,
■ : Ter Hquido ardentemperfudit nenareflammamy
Terflammaadfummumtefiijiibiefiarelucet.
- EtOuidiusIib. ?. Trift. eleg. 6.
- •■ Da mihi thura puer, pingu^sfacientiaflammas »
S^odque piofufum Hridat in igne merum •
^ Macf^ata hoftia , membraqueflammisimpofitain Deorum honorem crc-
manda :vino fimilitcrtam cxta» quam etiam femora aris impofita pcrfunde-
bantur, Homer.in Odyfll
. Super autemfemora vinum libauit .
Et Macrot), faturn.l. 7. ait :ParimodopoHfolitosviiius liborum,& piJitium,
hoftiarumque ctefarum ^ quoputrefiatfacilius , & percoquatur cibus , frequm-
tijfimoirrigantes fevino .
iThuris, & vinimcminit Ouidiusfcribens ad Acontium.
Flauafiilutatis thura, merumque damus. [■••^
--•Acctiam vflacomfrugibusin ignevinaimmifl!airefertidem Ouid. z. faft,
'!' Indevbi terfrugesmediosimmifitinignest
-» '• Pofrigil incifos filia parua focos , '
C. '-•p Vinatenentalij ,libanturfingulaflammis,
Spe^ant ,<^ linguis candida turbafauet .
Quodveroad numerumdeterminatumlibabatur , & in facrificijs natali-
D ti>s toties vinum in altari fupcrignem effundcbatur , quotfuiflent anni illius
pto quo facrum fiebat : Ouid. 3 . Trift. eleg. 1 3.
Fumida cingaturfiorentibus ara coronis
Micaquefolemm thuris in ignejonet .
Libaque dempro te , genitale notantia tempus ,
Concipiamque bonas orefauente preces .
Habebant pr 0 his Libationibus haec fignata verba .
->^ MACTVS. HOC. VINO. INFERIO. ESTO.
Inferium vimjm diftum , ne omne vinumin cellis rcligione obligatum..*
viderctur. •:^:~'
Vi-
3^^^ 0E RO MAR ETHNICORVM SACRIFICIIS .
Vinum etiam fangulne commifcebant > ac eifdcm aram dcturpabant t ait **
HerodJanus lib. 5. referens de Heliogabalo , quamobrem Statius lib. ^.TJiC'
baid, ait .
Spunjatitefque mero paterte verguntur , & atri
Sanguims > ^ raptigratijfima Cymbia la^is .
Et nunquam LibationibusinEthnicorumfacrisfinem fuifTcirridensAr-
jiobius lib. 6. ait . Non caforum fanguinem animalium domus , non thura > «0«
fruges falfas, non deniquevinum liquens , paterarum infujionibus inferimus.
Nam fanguis vino admixuus facilius diluiturj magifque aptus ad effufiones»
& afperfiones reddif ur .
Ethnici , qui (acros ritus ab iBftitutis Mofaycis fuiFurari non funt veriri -• fi-
quidem hseceademlibaminahabuifTe Hebraeos , pluribus in Jocis aperiunt
nobis facrae paginae : & pra;ter libationem > feu praeguftationtm j quse prae-
cedebat facrificium.de qua diximus fupra cxc. ^i.Deuter.Et bibebant vinum
Libamiautn y.erAX quoque altera hbatio per efFufionemfuper Vidlimas , d^ -n
qua habetur in Numeris capit. i j. cum fit ibi lex generalis pro omni facrifi-
cio his verbis : Et vinum ad tibafundenda eiufdem menfura dabitin holocauJi%
Jiuein vi6iimam; quod etiam cap.28, repetitur : Libamenta autem vini > qua
per/ingulasfundendafuntvi^imas,iHaerunt . Dicebanturautemhbamcnta
tam praeguflationes , quam efFufiones, quoniam vno eodemque vino ytraque
libamentafiebant.
Quod vero attinet advafa , qu« facrifici-js inferulebant, cuius fuerint for-
m.^ > fatis difHcjle eft illa inueftigare , nifi de i;s ex nummis , lapidibus, & ve-
terum monumentis lumen recipiamus .
Verumquiain plurimis marmoribus antiquitatis ex-
prefTum habemus Vas > feu Vrceolum hic prsefignatum, &
hunc fuiffe Prsefericulum ab Ethnicisfic nominatura plu-
rimi Scriptorescenfuerunt . Scd ab hoc intelle(ftu rcmo-
uet nos Feftus Pauli , dum ait ; Prafericulum vas aneumji-
neanfapatensyfummumvelutpeluis , quo inSacriJicioOpis C
ConJiuA vtebantur . Quod penitus contrarium ell Iconi
praefignatae ;fiquidem vas illud cum anfa effe^ftu vifitur> ac
etjam fummitas Vafis non patens ,fed fatis ar£la.
Et cum de prsedivfla Scriptorum difcordantia efTct mi*
hifermacumeruditovironumifmatum & totius antiqui-
tatis D. Francifco Angelono; exhibuit ille mihicxiuo
Mufseo Vas aeneumin fummitatepatens,cuifupcrneiflefl
infixus difcusconcauus,ex metallo magni ponderis , vtignem fuperilltd ap-
pofitum fuiffe fatis probabile fit in facrorum vfum , ficuti in Aedibus Domi-
norum deMatth^ishicRomaevidemusantiquum marraor,in quo fcalptus
eft faccrdos fimile Vas habens in manibus > fupra quod ignis ardet , & hunc
fuilfeantiQuumPraefericulumadfacrificia fupponit D. Angelonus » cui ego D
facile fubfcriberem .
Nifi fortc velimus dicere, Praefericulum fuiffe Lucernam inftar cymbae po-
torise , feu Nucis Amygdalin»; in qua eliychnium in roedio ftatuipoftit.xum ; [
vtraq; extremitatefit angufta ,in acutum tantifperdefinens;cuius mediumia-
tiusfefe aperit:iUiufq;forraaex antiquis marmoribushiceffigiandam curaui;
Quodipfe quoque Apuleiusloquens de Antifti-
te Sacrificiorulfidis, explicuit. Metamorph. his
verbis ; ^uorum primus Lucernam prtemicantem
claro porrigebat lumine , non nofiris conjimile , qua
vefpertinasilluminant epulas ; fedaureum Cymbiit
in mediofuipatorejiammulamfufcitans largiorem.
Etenim prjedi^as Cymbse , feu lucera» optiroe
qua-
DE ROMAN. ETHNICORVM S ACR IFICIIS 3 6 3
f^ quadrare videturdiffinitioPrsfericuIi. de qua Feflus, neirpe quod ftt vas
aeneum fine anfa patens velut pcluis, quo in facificio vtebantur .
Verum prster iilud Pr^efericulum cxcogitare oportet, qua forma eflent
alia facrificiorum vafa ; nimirum quibus vinum prxguflabatur ante lacri^iit ,
j^aliudquoilludintervidimascornuacffundebatur, ficutdc in ^iramf in^
ignem & pertotum facrificium.
Vfos fiquidem fuifTe vctercs in Libationibus facrificiorum Simpulo, 'fiuo
Simpuuio , quod in pra;guflationibus minutatim > & parum ex eo vini fumc'
rent facrificantes ; & proptcrca Simpulum hoc vas appeltatum , de quo M.
Varro; ^uod vinum dabant\ vt minutatim funderent y d GuttisGuttum appel-
larunt ; fif quo JUmfbantminutatim d fumendoSimpulum nomittauerey hinc in
facrificys remanfit Guttum, & Simpulum. FeflusquoquePaulideSimpulo
dixit ; Vas paruum non dijfmile cyatho i quo vinum infacrificys libabatur , vn»
de (^ mulieres rebus diuinis dedit<t Simpulatrices 'dicuntur . A c etiam de i j fdem
Simpulisloquitur Plinius lib.jj. cap.12. hisverbis ; /« facrisnonm^rrhinis 9
B cryHallinifue , fed fi^ilibus pr^libabatur innocentius . Loquiturenim illede*
▼etcri Romanorum fimplicitate , & piupertate, ex Apuleio Apol.i. his ver-
bis; Paupertas Populo B.omanoImperium d primordio fundatdt , proque eoitt
hodiernum Dtjs immortalibusfimpulo , & catino fi^ili facrificat . Fluius vafis
inuentum tradidit Numaprimust poilRomuIumiDeorumcultufummeUu.
datus»cuiosrcligionemirridensluuen.fatyr.6 dicebat.
SimpuuiumridereNumxynigrumquecatinum . ■.{•.T.vy".
Simpuliformacxcommuniconfenfuinterpretttm , tam Latinorum >quant
Rabbinorum permedias quafdam fiflulas fignificari dicitur. qupd nimirunu
▼fus gratiamcdias fiflulas Ulavafahabercnt non folum a tergo> vbi raanubrio
fatislongofulciunturvnoalteromaius, quodveluti quoddam canale exca-
uatum habent ; fed etiam in antcriori partc > |vnde liquor deguf^abatur » me-
dio canale vas cxcauatur ad vinumfundendum) deguflandum , atque Uban-
dum ; ficquc extra protenditur» vt ori cum adiungitur vini tantillum > exor.
^ bereliccat* quod conflat ex cius formahicappofitadcfumptaex antiquis
^ lapidibuS) acetiam cxnummis» quorum hic vnum delineandum curauimus
figura Claudij Imperatoris cura toga , & capite cooperto , vt mos crat facri-
ficantiura , habentis dextera manu iimpulum, ac fi velletinc^ere facrificiumy
& de hoc hunilfroate D.Angclonus in.fua Hifl. Auguflain Claudiont 15.
\.«"
Simpuli
3 64 D£ APOTHEOSi SIVB CONSECRATIONE.
. Si!r.piili aiitRm matefiam diximus fupra fui-fre fi(ftilem, nempe luto Samio, ^
quod c^ cx Infula Samo , & de hac eadem maj.
teria in rubeurn colorem vergentcpiurimaad-
feruatur vafa in meo Mufeo ad veterufacrificia:
quod autem in talevfum inferuiffdtSamiumlu-
tum.Piaut. in Captiuis iccnz.Adrem diuinam ,
quibiis opus eft-, Samijs oajts . EtCicero 6. pro
Repub. vt citat Nonius ; Aiunera Vontificum
DysimmortalibusgraiafiieSamio. ■-;'• •--
Qiiamuis verbum Libare iabijsleuitcrdegu-
ftarefignificet,denotabatctiani eifundere, fi,
quidem vino vtrumque fiebat; etenim vbi accubuiflent ad meniam conuina-
tes, aliquidPocuHDeoruminhonorem» vclin terram, velinignem cffufura
fuifie legimus , vt apud Virgil. in j. Aeneid.
Dixit , & in metijk laticumlibauit honores
Et alibi . In menfam Uti libant , Diuofqueprecantur . B
Vcl etiam in mari fi nauigarent : '
Stam Procul inpuppipateramfenet ,extaqu€ falfos
Vorrigit infiuSius , ac vina liquentiafundit .
Ha2C autem vafcula facrificiorum , quibus vinum etiam fanguine mixtum fim-
debaturin aris , fiue folo, Paterjedicebantura potando, vt dicit Varro lib.4.
delinguaLatinahisverbis: Fratereainpoculis erantPatera i eo quodpateant
tatinhta diBs ; fuifie etiam tunc inpublico conuiuio antiquitatis retinenda cau.
fai cum magifiri fiunt , potiocircumfertur f & in/acrificando Deis, hocpockl»
Magi/iratutdat Deo vinum , d^ fanguinem . Inde Ouid. 4. faft. inquit.
Cumquemeripaterathurisacerrafuit ,
EtidemMetamorph. lib.ij, •
Vinaque dat pateris , maffatamque hidentum .
,-: Quaevafalabraextenfahabebant, quorumquevfumctiaminfacrisad vii
nafundenda Patcllje dicebantur ex Varroneiococitato , fic ait vPatina i ^
pitulo dixerutittquod libarentin ceenispatellas . GuiufraodipatiH« ,feu pate- ^
XX cum manubrio, quam ego inrer mea cimcliaJeruo, hie delineaiam appo-
fui; quaniu1s,iliaiqttoquceffent patcrajabfquemajiubrio, ¥t iiijhaejeffigiata.
cx «refigujsb/.vi in meo Mufecrj exiquibus Pateris defumptam totfaji prjV
ginera Patcnae, qua in facrofandlo Miffae facrificio nos vtimur ; non eft om-
nino improbabi]g,
r. «r- ,
1
I
Fuere
DE ROMAN. ETHNICORVM SACRIFICIIS. 365
^ Fuerequoque alia vafain facrificils ad cfFundendum vinum , vel /angui-
ncm , exquibusQuttus, vfjnquit Varrolib.4. de ling. Latina. ^io vinum
dabat!t,& cum minutatimfunderentn GuttisGuttum appelIarimt£tp2iulo poft:
Infacrijiciii remanjit Guttum > ^ Himptdum . Ulud vero in-ter Guttuni & Sim-
pulum dilcrimen \n ipfisaharibuscrat, quod adiibandiiiirvinujmSimpulura
defcruiebat; Guttiis vero adidem"ftridendumln f3cris habebatur ; & de:'ijs
Guttisex luto Samioexmeo Mufeoiiicformam delincatam appofui.
Ex qubus Guttis quoniam aliqui, vtin fupra cffigia oftiiemate, vndeef-
fundebant vlnum &liquoremVlgOTTrscaputeffigratirm hibebant » Leuncu-
losproptrreaappel!atos;&ficforfanintellig'turfacer textus primo Parali-
pom. c^. .1^8. num. 17. his verbis : Adfufcinulas quoque&phialas ^thuri-
ribikia ex auropurijjimo ,.& heuncuhs aurees pro cjudlitate menfur^pondus di^
firilfUiVittTStHCuhtm & Leunculum-yjimiliter cb" /'« Leones argentos diuerfum ar-
geatJpondusJeparautt^Vtf^us-filrqucdDSind vnicuique Crateri tam ar-
genceoquam aureo pondus tam auri quam argenti prajfcripferit ; & ita in-
"S tellexitFr.FortunatusSaccus deSacris tleochrifmatibusmyrothec.2.c.44.
-» Erant prasterea alia n:ulta inftrumentorum genera , qu«
facrificijsinieruiebant, nempefecurisfeu Secefpita> qua
Vi(f^imacratfedeiljla. '. ,.
Vasaureum.argenteum jfeuaereum Luftralicontinendae,
quae in facnficia , & in circumftantes expiandis criminibus
fpargebatur ( vt in hac appofita figura ex asneo vafe anti-
quiflimo in meo Mufjeo, quemadmodum nos Chrifiiani A-
qua benedicfta ad elucndas leuts animi fordes; locumq;con-
tagiomalignorum Ipirituumpurgandum ; & in facris tura
frequenier, tum eflficaciter vtinnir; Ethnicisautem fuper-
ftitio inanis & ineflficax fuit , ficut & cxterx religionis ob-
feruantias.
Habebant quoqucEthnici in Sacrificiis Afperforiumfcu
^ Afpergillum, quo aquam Luft-alem afpergebant.
Eratacerra, vbiferuabantur Aromata , quibusabftergcbattirf«ttorcar-
nium , quae immolabantur .
Pileus quoque Flaminis & Mitra fummi Sacerdotis.
Aderantetiam Tripodes diuerfimoJle e aborati,fuperquos accenfoigne
Sacrificiacelebrabantur; vtin hac appofitafigura, quorumprior flexilisex-
tatinMufaeocelebetrimo D. Francifci Gualdi Nobilis Ariminenfis Equitis
.S.Stephani:aIij vero duoextantin altero mfigni Mufaeo D.FrancifciAngelo-
ni » de praedirtis loquitur Virg.
Troiugena interpres Diuum > qui numina Vhoehi ,
^ut tripodas , Clarif lauros , qnijidera fentis .
Loquitur etiam Dionyf.de arteRhetor. capite prirao de Panegyr. &
Faufanlib.8. &9.
Z z Fue-
3 6d DE ROMAN. ETHNICORVMSACRIFICIIS.
A
B
Fuerantqudque inflruttienta quaetJaiti, quibus vifcera animalium Arvt*
fpices , & Sacerdotes riniabanturS & explorabant ; ; de quibus antiquifli-
mis in meo Mufeo ex sere & ferro , hic delincatis eft videre .
Fuerant praeterea varia vafa , quibusPopse ^ & Vii^imarij ytebantur ad
excipiendum fanguinera ex madtatisvii^imis, vcexfiguris appofitisetiam ex
meoMuf^o.
Inter csetera Sacrificiorum genera apudEthnicosRomanosiuitfatisfre-
quens > quod Sueouetaurilanomwirunt , toties fieri folitum > quoties Milites
recenfebantur & exercitns Lu^firatio fiebit jdocet Liuius l"b. 7/quod in Co-
Jumna Traiani bis etiam exprelTum apparec, cum expeditio Belli Daciciibi-
dem repraiientetur.
Demum di(flurusdePerfonis , quae SacrifJcioadfiftebant ; erant Primo
Sacerdotes Laureati,riiu Gabiitofuccin<fii,hymnos, iaetumqueChoro Foea-
nacanentes, precefque ahouot facrificiodicatas ; Cin^f^us autera Gabinus
veftimenti genus erat , quolacetdotes Cuiufque Dei, ritus, & tempii vteban-
tur,quale Camilum lineum > candidum ; quonunc nosChrifliani vtimurah
Italis Camifo &ab Hifpanis Aluanominatum;& cumelTetlatum, adeoqucj
oblongum ,vt difJndumperfolum traheretur ; pofteacincftum pendentem
fupracingulum facicbaCvndiquefinura, vt hieRoms in Traiani Columna_.
adhuc etiam videmusexpreffum; Qulritusperhibetur fuifle GabinusaRo-
manis vfurparus ? vt Liu.us in j. hift. Rom. & Virgil in 7. Aeneid.
Infignisreferat Jlridentia lumina Confuli
Ipje ^irinali trabea , cinBuque Gabino . *
Et deijs Blondushb. i. Rom^e Triumphantis,'fed ficuti Ethnici facer-
dotes abHebr.-eisfumpferunt vfum fuccindli huius veftimenti ( quod illi E-
phod noniinabani ) vt inSacrotextu lib. I, Reg. cap.2. fic etiam Chriftia-
nosSacerdotes fumpfifTeinfacro Mifi^ae Sacrificio vfum fuccin(5li camifi a
praefatis H^breis ; ac etiamforfan ab Ethnicis pr£Edi(5lis non eft omnino
improbabile .
AdftabatPopa feminudus &fuccindlus minifter Sacrorum , lauro redi.
mitus , qui vi(ftimas habebat , aris alligabat ,^feriebatq; vt refert Propert.'L 4.
Succin^ique calent ad noua facra Vop£ .
Quorum etiammeminit SuetoniusinCaligula > & Spartianus in Geta^.
Limus
D
^66 DE ROMAN. ETHNICORVMSACRIFICIIS.
A
>frvJ»af%J;toSJ^«*«!--J">--'^^
.i /,
iiunis viurparus) VI uiu.usm 5. «ini. ixuui. w». Virgil
Injigiiisreferatjlridentialumina Confuly
Ipje ^u^irinali trabea > cinBuque Gabino . *
Et deijsBloncliishb. i. Rom^ Triumphantis,'fed ficuti Ethnici facer-
dotesabHebr.tisfumpferunt vfum fuccindi huius veftimenti ( quodilliE-
phod noniinabant ) vt in Sacro tcxtu lib. i. Reg. cap. 2. fic etiam Chriftia-
nosSacerdotes funip(ifleinfacro MifTse Sacrificio vfum fuccin^i camifi a
pr^efatis Hitbreis ; ac etiamforfan ab Ethnicis prsedidlis non eft omnind
improbabile .
AdftabatPopafeminudus &fuccin(flus minifter Sacrorum , lauro redi-
mitus , qui vi(5^imas habebat > aris alligabat ,^feriebatq; vt refert Propert.'!. 4.
Succin^ique calent ad noua facra Pop<£ .
Quorumetiammeminit SuetoniusinlCaliguJa > & Spartianus in Geta./.
Limus
D
D£ROMAN.ETHNICORVMSACRIFICIIS. 367
/^ LimusveftisjquaPopasvtebanturvi^limasconfeduri, ab vmbilico adme-
dias vfque tibias defcendens , vtjllorumpudendategerentur, habens in ex-
tremo fui purpuram liniara , ideft flexuofam , vnde & nomcn accepit ; nara ii-
mum obliqnum dicimus ; huiusgeneris veftis meminit Virg. in 12. Aeneid.
Velati limo , & verbena tempora 'vinili .
VbiSeruius.
Vi<ftimarius Sacerdotum minifter , qui vidimas ligabat , deducebat , a-
quam , & molam parabat » & reliqua , qu« ad facrificia erant neceffaria , vt
Valer. Max. lib. i . cap. i . & Liuius lib. 40. meminerunt.
Erat pr«terea Puer ingenuus vltta tempora redimitus Camiilus di(flus>
PontificisMaximiSacrificiominiftrans, vrceolum dextera ferens ; ex quo
vinum , vel liquorem in Pateram Sacrificantis infundati antiqui namque Ca-
millos, & Camillas vocabant miniftros , & miniftras impuberes Sacrificijs
inferuientes; Romulus eniminftituit,vt qui fineliberiseiTent.gratiflimosfi-
bi cx omnibus fingulos pucros , 8c puellas ex (ingulis curijs eligerent , qui ad
** pubertatem vfque miniftrarent , puellae vcro quoad eflTentnubiles ; more ex
Graecia tranflato ; coronis autera interim dum facrificarent , vel vittis cflfent
redimiti, Camillique eiufmodipueriingenuivocarentur , cuiusreiau<flores
funt Dionyfius Halicarn.Iib.2. & Sext. Ponpeius . Panuimis de faftis &in 2.
de Repub.
Summus Sacerdos', & hic cratpotifliraum Imperator, veftelineacandida
indutus vfque ad talos demifl!^a,velato capite ( ne quicquam videret.aut audi--
ret inter Sacrificandum trifte, velindecens,} fuperaralapidea in vfum fa-
crificandiconftruda , igne fuperaccenfo , flores, odores , 6cpr£ecoces fru-
Gms , myrrham , cafiam , thus , & crocum Dijs adolet ; e patera vinum , vel \i-
quorem aiium fuperinfundcns , aut certe fanguinem macflatae vi(!limx , quod
Cicero in Paradoxis , & Macrob. in Satur. prodidere .
Tibicines interim , dum Sacrificium perficitur, tubis clangebant : tuba_»
autcm inltrumentum eft ex «re , vel argento cauum , & rcifium.cuius fonitus
^ in caftris,&praelijs,&facrisetiammaximein vfu erat . Tuba autem qu«
' diredlrcftitaappellatur jlicut Buccina , qu^ in fenretipfam sreo circulo
fieditur.
ENARRATIO FIGVRy^ SACRIFICII.
DVM hasc fcriberem , Clarifl^mus Eques D. Cafllanus a Putco vir intcr
caEtera animi , infignifque nobilitatisornamenta^cumditifllmse, &Ie-
ituuroae Bibliothecae ,tum felcdti0imiantiquitatum Mufa^i , &fingulari qua-
dam ad eruditosdemerendos, beneficafuauitateconditus;ipfe,inquarrL»,
nvihi dono attuht figuram antiquifljmi raarmoris , quam hic delineandam cu-
raui; 6olemnefacrificiumrepraEfentat,in quoprimum trcs deferunt Cani-
ftrum ad panes,& carnes, itn alia facrificij neceflfaria ; fequuntur quatuor
Tibiccnes coronati ; ficuti & ali; quinque iuucnes cnm galeis & fcutis : pras-
tcreafcxalijiuucnesfeuCamillifacrificiominiftrantes fatis concinne induti
D ferentesduomagnacandelabra ad fufFumigandum odoramenta facrificij,
fubfequuntur ali) duo, quorum alter iuucnis diftentis buccis geminam tibiam
inflat;aIterauteragrandioris aetatis ple(ftrumfonat > ne quid infauftumin^
facrificio exaudiretur : funt praeterea alij tres , qui arborem , feulongum li-
gnum portant: fubfequuntur alii diio fenes cum fafcibus, & fecuribus : Tres
autem adfiftunt Popse, quorum vnuscum acerra defcrt ollam magnam ad co-
quendascarncsfacrificij, &alij duotencnt Bouemmadandum; exhisvnus
fert fupracaput ciftam repletam cultris adfacrificium neceflarijs : demiinu
extat facerdos capite cooperto fupra flexilera tripodem facrificans .
Crederera hocfacrificiumprofolutioncvotiperacfhim a Confule reucr-
Z z 2 fo
3« 8 DE ROM AN. ETHNICOR VM SACRIFICIIS .
foebcllohoftibusdeuicnis; nam praeter habiium confularcm ipfius facrifi- ^
cantis , vtin numifmatibusetiamftcrificantium Imperatorum videmus; ad-
funi Lii^ores cum fafcibus j & fecuribuS : quod autem facrificium fitpro vo*
tofoluendo e confecuta vi(ftoria, patet; quod fere omnes adftantes funt
Coronati; ficuti quod pluresmilitescumgaleis, &fcutisinterueniHnt;ac
etiam plerique omnes cumcalceamentismilitaribus, &frmihbus.
Cui autem Deo fiat facrificium ? fi diuinari fas eft , credercm forfan Apol-
lini, cum ple^ftrumprsecedatfacrificium; acetiamquod fupratripodem il-
liidperagaiur, qnse duoproprie Apollinidicatafunt.
Remiinet (ola difficultas de longo illo ligno , quod etiam anteccditfacri-
ficium , & in hoc ego hsreo, nifi velimus forfan afTerere hoc fymbolum , feu
indicium efiTe vi expugnat* Vrbis ligno oblongo inftar Arietis, vt vidctur an-
nuere Salmafius in fuis Notis ^lij Spartiani ad vitam Antonini Caracall*
num.i J. pag.i 66. Lignumapraedidis delatum fignificaremateriamad bclli-
casmachinasallatum,quamuisidem |Salmafiusvideaturpofieafirmare, quod ._
iJU ditftumlignum ferentes Dendrophori nomincntur, & in hOTTorem Bacchij "
&Siluaniidfaciant; quodnon omninotutum, nec ego illiadfcribercm_i,
quoniam auiftoritates , quas jlle adducit Artemidori , Virgilij & fimilium, Id-
quuntur , quod Dendrophori in facrificijs Bacchi , & Siluani ferrent ramuf-
culos Hederae, feu vitium ; at lignum noftri facrificij eft fatis grande a trl-
busviris delatum, quod nil Coramunehabet cum prsedi(ftis ramufculis: ac
etiam noftrum facrificium apparet folenne efte fecundum moremRomand-
rum , nec in eo minimum indicium conftare de ritibus Bacchi , aut de hoftiji
Siluani.
' Probabilior tamcnnoftraefigurae expofitio, videiurhoc facrlficiura poft
triumphum, qudd quifpiam opimafpdliafuifTetcoitfeCtitus, cna in templo
louis Feretrij fufpendebantur . Erant Oplmafpolia, quxDuxhoftium Duci
a feimmediate interfecfto detraxerat: dc iftis triumphis vti Felu^ & cum co
alij tradunt, tanta raritas fuit, vtintra annos pauld minus DXXX. tafltunij
trescontigerintnomini Rbmarto : primusquem RomuluS deAcrone: altet (^
que Cofftts Corn. de Tolumnio : tertius quem M. Marcellus loui Feretro de
Vitidomaro fixerunt. Rofinus Antiquit. Romanor.lib.ic. cap.29. refert eX
lege P. Numae Regis ; vt pro primisfpolijs opimispublicefacrafieridcbe».
rent ad sdem louis Feretrij Bdiie ^vt in noftra figurade Bouefimile eft facri-
ficium ) pro fecundis vero fpolijs opimis in Martis ara facrificium ex Sueo-
uetauriliafiebat: & pro tertijsfpoiijs Agnus facrificabatur. Iri triui|l^lS>
autem noftrae figuraefupra magfiam arborem forfan ex Quercu extat triJnc*-
tumcaput nempe Regis, feu Ducishoftis occifi; vt etiam Romulus Rege^
Cecinenfium manibus fuis in acieoccifo,de quoT. LiuiusDecad.i.lib.i.fic
ait ; Spolia D ticis hofHum c^jipijpenfd, fahricdto ad id aptefercitlo \ gerens in Cd-
pitoliim afcendit : ibiqiieea cu^adquercumpafloribusfacratn depofifijfet\Jtmul
cum dono de/ignauit ieniplo loufsfnes ; cognomenque addidit D^o : lupiter FerC'
tri, inqujti Hactibivi^orKomuhsrexregiaarmaferOf&c.
Sedante conclufioniCm huii^s argumenti de Ethnlcorum Ssicrificijs; fu- _
SSif'''" peraddereexEccIefiaft.hiftorijseft vifum;qualitcr in Rbrtianorum Impp. O
perfecutionibus nemini aliquid emere, aut vcndere efTet permifTum.nifi pritis
idolis aliquomodofacrificaflet; vt feidololatrsehocfiguo etiam Chriftiani
profiterentui-;itaexa(flisfandi Concordij MartyrisapudSurium tom i.Ii-
quet : Temporibus Antonini ImperatoHs , vtidicitur, grauiffifna perfecutto
brta efl in Vrbe Rom^ , itaiit rion emendi nec vendendi cuipiafn faciiltas facile da-
returj tii/tqui Di/simmolafet . Inaiftisitem fan(ftoruni Martyft/m Sebaftiani
& Sociorum hsec referuntur •.Confulibus Maximo & Aquilina : tam \im'mcnis
exorta eHperfecutio , vt ntll/i quidquam •velvenderevel emere licerety nijiparhis
quibufdatnflattiis pojitis in eo Idto , vbiemendigratia conuentum^ei , ihura in-
cendere:
D E S A C £ R D O T I I S. 369
fi cenelere: tum etiam '.cirea infulat, %icos, & aquaspo/iti erant compulfores , ^ui
neque molendi , necaquas hauriendipotejiatemfacerent , nifiqui idolis libajient,
Similia de eadem perfecutione referunt Aretas Oratione de Sanftis Samona
&Curia » & Beda in vita fan£li luftini Martyris carininc fcripta tom. 3. in-
ter alia opera .
Nonillii emendiquidquam,
Aut vendendi copia y
Nec ipfam haurire aquam
Dabaturlicentiay
Antequam thurificarent
Detejlandis idolis .
His confentaneanarratEufeb.Iib.S.Ecclefiaft. hifl:. cap.19. DeGalerioMa-
xiffliano, videlicet; Mandauitque vt omnes omnino viri cumvxoribus ,fa-
miiiis y & pueris matrt^m vbera adhuc fugentibus , ea idola cokrent, tibamina
_ ojferrent , & ipfafacrificia recepta deguftarent » & vt cibaria tnforo venalia im^ ^
*' purisfacrifkiorum libationibus contaminarentur . Scd magis etiam infidiose lu-
lianus Apoftata > quseinforoexponebantiirpanes,carnes, frudtus» olera^,
&omniaalia efculenta aqua luftrali afpergi iubebat» ex Theodorctolib.2.
hiftor. cap.14. vt qui eis vefcebantUr > viderentur idola venerari .
De Sacerdotiji . ^ Cap. 1 1.
Famuf.
OVoniahi de Sacrificijs iam plura recenfuimus; etiam de Sacerdotijs
lubet aliquid fuperadderc) vt ex Feneftrella , Pomponio Laeto , RofTi-
no&alijs. Antiquiftimusauteraomniumin Latio ReguraFaunus fuit: A-
boriginibushic imperauit, &hbmines more ferarum viuentes in mitiorem_i
vitam redegit , lucos facrauit , locis & vrbibus noraina dedit; aedificia erexit,
terapIajEdificauit; quae ideo a Fauno fana dicuntur, quod Pontifices fa-
crando iilic fantur . Faunum in Latio cultum Deorum inftituifle fertur; quam-
uisaliqui fcribant ante Faunumiirperafte Ianum,&cultum Deorum demo-
ftraflfe . Fauni foror vaticinatrix , hxc mulierum caftifiima ; ideo eam Roma-
ni Bonam Deam appeliauere , cuius templum in faxo mohtis Auentini ; vn-
de ingreffuS v irorum prohibetur , & ei foeminae tantum facriiicant .
Lupercallafacrificiaadexpiandos manesfiebant: GrxceLycjeaa Pane LtifmaSM.
Lycseo nonline Arcadio» quem Romani vocantlunum . Lycxo facrificatur
in fpelunca , quse fub Palatino motite ei\ . Menfis quo hxc facra fiunt , Fe-
bruarius a februarido» ideft purgandodicitur^", & diesLupercaliorum fe-
bruata.Euandef ex Arcadia hoc folemne in Latium tulit,& inftiruifte fertur ,
vtnudi iuuches Lycasum Panavenerantes, per lufum atque lafciuiamcur-
rerent : hocprimumludicrumideftlupercal Romulusaccepit: didum vi-
detur a Lycseo i quia \iko( , inde lupercal . Scribunt aliqui a Lupa nutrice>
RomUliac Rherai,nam abeolocofolemneincipit, vbi lupa lac vagienti pre-
buit: aut quod Pan Itipos arceat : autquodcum Romulus inPaleftraefTet,
nudus latrories infecutus fuerit , & votum Pani Lyc^ofecerit. Quamquam
veriusvideatur, velaLycxo, vel aLupa; ideoRomani in lupercalibus ca-
nem immolarit, quoniamnaturalitercanislupisaduerfatur, obquodRomu-
lus Lupae nutrict gi-atias habere videtur .
Vi<ftor HercuTes caefo Geryone in Erythra , quae eft infula Oceani in Hif- !>«?"'«■/' &
pahia » abacf^o nitidarum bouuhi armento in Latium venit , & prope Tibe- ' '' "
rimlocoherbidoprocubuit, vt Isetopabuloreficeret boues . Cacus latro-
nu:fl princeps eximias boues duas caudis in fpeluncam traxit . Hercules
folnno excitus Juftrato gr«ege j cum partem abefTe numero fenfit , oninia cir-
cuit, aucrfa veftigia comperit.* confufus nouitate rei , ex loco infefto agere
armen-
370
D E S A C E R D O T I I S.
Di fratriiu: a»
rM«iitt/s,l
Xii^Augurihus
DtTktriirJlus.
Se Siilijs\.
armentum coepit. Cum rapft« boues defiderioreliilaruramugiffent.recldita ^
fuit efpelunca vox, quae Herculem conuertit inuenta fraude , Cacum iftu
clau^necidedit. ConcurfustrepidantiumPaflorum aduenamreum caedis
faciuntapud Euandrum, qui miraculo litterarum inter rudes artiumhomi-
jics , ea loca tum regebat j ex Peloponnenfo profugus . Is intuens Jiabitum., ,
formamqueviri.rogat quaJisviripfeeflet? vbinomen, patremque, &pa-
triam accepit; quiafic Carmenta raater eius vaticinatafuerat.extemporalem
aram Herculi erexit , indomitumque maflauit iuuencum. Inde feruatunij
eftjVt quotannis Romani Bouem indomitum Herculi immolarent : Hercules
epulum populodedit, facrum fieri voluitaPotltijs&Pinarijsj qusetunnL*
farailiae maxime inclytag ea loca incolebant. Forteeuenit , vt Potitij prs-
fto efTent } hifque exta apponerentnr; & Pinarij quia tardifuere , extis ade-
flsadcaeteramvenirentdapem. Potiti) ab Euandro edodti, antiftites facri
eius diufuerunt; pofteacum interijflTent, empti de publicoferui, ofiiciuni-i
cxercuerunt . Ara ab Euandro ere^ta > cui Herculi decimas foluit > Maxima ^
vocatur) &proximaeftforo boario, vbiexvotodecim» fiunt. Tradunt > B
qui velmt diuites fieri, Herculi decimas foluant . Hinc opes M. Luculli fa^ae
memorantur; &ipfe Herculesthefaurorum Deusputatur .
Accam Laurentianam duodecim fufcepiffe liberos , fcribit Mafurius Sa-
binus ,exquibus cum vnum extulifl!et,grauiterindoIuit. Romulusin demor-
tui locum fe dcdit , & ita nutricem pientifllme confolatus cft . Ab hoc nu»
mero duodenario aruorum Sacerdotes duodecimefl^e voluit ; & vt Plinitis
ait , fe inter libcros Accae Laurentiaefratrem duodecimum appcllauit . Fra-
tres Aruales hi nominati funt, qui facra publica faciunt > propterea vt fruges
ferant arua. Aferendoigitur & aruisfratrcs Arualesdifli funt . Laurentiam
in eo facerdotio dedifle Romulo ipiceani coronam pro religiofiflimo infigni r
quae vitta alba coUigaretur ; vt etiam Plinius refert .
AugurandiarsantiquiflimaaChald^isadGraecos , apud quos Amphia-
rausMopfus, &Caichasfumnii Augureshabiti funt, a Graecisad Hetrufcos
venit , ab Hetrufcis ad Latinos : & ipfc Ronianojrum PatcrRomuhisaugur Q^
fuit ; & ideo inftituit Magifiratus augurijs confirmari : & pofleri non nifi au-
gurio iubente rcs inchoabant . Locus augurij tempium erat ; Augur verfus O-
rientem fedebat capite velato , htuum dcxtera tenensmanu , idcfl curuuni.»
baculum > quo in coelo regiones diuidit , & qu.^ auguria veniuntj praedicit : fi
Jaeuafucrint quiaalaeuapartc Septcntrioeft,feliciapronunciat : parsilla_»
Orbispropter altitudinemprofperaputatur > & a dextra partc meridies,
quia depreifus eft > infelix . Dionyfius meminit antiqoam augurandi obferua-
tionemfuiflTe ctiam Aboriginum ; nam Afcanius priusquam aciem contra^
Mazentium educeret, auguriumcaptauit: & vbimicare a finiftris fuigur c6-
fpexit , pugnauit & vidor fuit , tan taq; veneratio , & vtilitas indc fuit , vt col-
iegiumaugurumconftitutumfit : &primum tres augures fuere a tribus tri-
bubus : iic inftituifl^e Romulum tradidit Dionyfius . Indequatuorcreati ;
Tandem piebe per tribunos idpetente, quinque plebi augures,quatuor pa-
tritijsadiundi fuerunt ; & fic numerusnouemaugurummanfit.
Dialem & Martialem Flaminem Romulus inftituit , Numa Quirinalem ad- ]^
didit . Varro afferit Numam Pompilium Flamines fingulis Dijs fecifle , & ab '
eis nomina dedifTe. HincRefpublica hominibus in ccelum relatis Flamines
decreuit. Didiautem Flaminesfuntexgeftationepileorum , quafi pileami-
nes ; quidam aiunt ab Infulis , quas flammas vocant . Eorura miniftri Flaminij
di(fli , & miniftrae Flaminulae. Sed rerumomnium facrarum adminiftri Ca-
railli dicebantur . Flamines non poterant , nifi fingulis Dijs attribui , & ne-
fas fine pileo erat egredi domum . ,
Salios duodecim Marti GradiuolegitN.uma,di£^iafaItando,quodfacere
inComitijs quotannis &foleiit &debent : verficoloribus tunicisornatiper
Vrbcni
D E S A C E R D O T I B V S. 371
/i Vrbem tripttdiant, fuccindi sneis baltheis. Togas fibuiis nedlunt, quas tra*
beasvocanrt. Gellantincapitepileos ,quosvocant apices , gladio accin-
gunturjdextralanceam autvirgam ferunt , laeuaThraciampeltam . Lego ;^
cautum erat , vt Salij Iiberi effent , & indigen^ , & quorum vtcrque parens
viueret.&cuiufcunquefortuns pauperesautdiuites . Qjuidam Salios ap-
pellatos putant a viro Samothrace nomine Salio , qui fahationem in armisia-
uenit . Traditur Tullus Hoftilius duplicaflle numerum Saliorum , ' '
Fcecialesdi6ti,quodfidei publicaeinter populos pr^eerant ; namperhos Dcrxdatihu*.
fiebat , vt iuftum conciperetur beilum » & vt foedere fides pacis conftituere-
tur ; & inftituilfe dicitur Numa, cum indicendum eftet bellum Fidenatibus .
Hi mittebantur prius quam conciperetur bellum ad res repetendas;<5c (i non
impetrabant , beilum indicebant • Foecialium vnum Patrem patratum con-
ftituebant , ex ipfis Foecialibus eledum . Hic facris vcftibus ornatus ad au-
thoresiniuriarumpfocedebat;priufquamvrbem intraret , ianitorem vel a-
.. lium > qui obuiam fuilfet , alloquebatur quibufdam imprecationibus . Inde in^
]S forum pergebat, illic diflerebat, qua caufa venerit, tempus ad confultandum
dabatur triginta dierum ; {\ per hos dies res infeda maneret,Dijs coeleftibus ,
manibufque vocatis,abibat,&ad Senatum referebat, & vbi in Senatuquod
iuftum piumqueeflet ja(ilumerat, Foecialis bellumindicebat . Foecialium
f«cra nefas violareerat ;namFabiuscum eavioIalTet, VrbsRomana a Gallis
Senonibuscutfrfafuit. DicunturFoeciales a foedere faciendofeuferiendo.
Pater patratusa patrando, ideft fanciendo foedere.quod a Foeciahbus crea»
•batur , qui tantum in foedere fanciendo prieerat , vt quidam fcribunt .
PontificesepatribuslegitNuma , & ex his Pontificem Maximum fecit j^tPontifidhuu
MartiumipfiusNumae Generum, cuius fcitis omnia publica priuataque fa-
crafubiecit , vtefletquoconfultum Plebes venirent ; a qno non coeleftes
modo cseremoni^ ,led&iuftafunebria ,& prodigia aequefufciperentur, &
curaren tur . Defun^to Pontifice Maximo alius eligebatur non a Popujo.fed
abipfis Pontificibus;qui appellatifuntCvt Varrofcrib.& Dionyfius)a Ponte
^ Sublicio,quem reficieoant,quare videntur a Vuma non Pontificesj fedfa-
*-» cerdotum Principes nominati , & inde regnante Anco Martio, quando Sub-
liciusPonsfaflusfuit, a ponte PontificesappeIlati;& ideo facraabeis tranf-
Tybertm fiebant . Scaeuola Pontifex Maximus , dicebat Pontifices dici a Pof-
fe & Facere : quidam fcribunt abeo, quod potenfia facra perficiant.
Poftquam Romaniiamlibertatemalfecuti extindo Regisnomine , Con-
fules crearunt, nec vbi defiderium Regisefl^et propter qu3edam facra publi- fif^i^'^''^"^'^
ca,quae Reges faciebant; Regem facrificulumconftituerunt , &ePatribus
elegerunt C. Manium Papyrium, & id facerdotiumPontifices fubiecertj»
vt nouaelibertatis additushonos neniini officeret . Is Papyrius quietis ftu»
diofiffimus fuit;idem fuifl^e memoratur.qui leges Numa: ab Anco Martio in ta-
bulis quernis infcriptas , rurfus in publicum traduxit .
GallifacerdotesCybelesmatris Deorumfunt &femimares,ideftcaftrati, „ , .,
abto quodUeapuerum Fhrygiti amauit Atym, cuipr^ecepiife dicitur , ne^ Dcorom.
concumberet ille cum Saga ritide Nympha tamen coiuit fub arbore ; Cybeles
^ cxcifa arbo»*e vlta eft.puer ad Dindyma aufugit,& virilitatem fibi amputauit;
ideo&Cybeles caftratosfacerdoteshabere voluit . Secundo bello Punico
Romam deportatus eft faccr lapis , quem matrera Deorum incols dicebant ,
per Leoatos tres , & qu^cftores duos . Receptaque Romse Dea fuit a fapien-
tifljm.o homine P. Scipione Nafica , qui a Senatu in tota ciuitate vir optimus
iudicatus fuir;& quod magis admirabile cft adolefcens erat . Galli diili funt
aGallo fluminePhrygiae, Khea nominatur CybeIesamonteCybe'o.
Duumuiri aTarquinio Superboinftitutifuerunt , qui foliinfpicerentli-
"bros Sibyllinos ; deinde cum plebs creari ex fuis inftaret ; ex plebe & patri-
tijs creati decera ; & inde quindecim,qui libros infpicerent. Sic e Duumuiris
ad de-
R
372 DE VIRG.INIBVS VHSTALIBVS.
ad deceiruircs.&quindccin uiros res deucnit: &aliquando datacuracor- A
rioendorum faltorum fuit. jBiicbruaritn-, quivkimuseratpoft lanuariunL.,
pofuerunt.
Veteres Pontifices (vt aitCicero) proptermultitudinem facrificiorum »
DeFfHcni , ^^.^5 £pj,]Q„es cfle voluerunt, vt iudorumepuiare facrificium facerent . Id
facerdotium antiquum fuiffe conflat ; fed de setate non legitur , numerus au-
{tus fuit , duo additi & quinq; fuere Epulores : & poftea theatralium ludo-
rum atqiie Circenfium ambitione > fepteni fuiiTe Epuiones leguntur .
Ve Titijs foJa- Sodales TitijTaccrdotes extra Vrbem habitabant; & in tugurij*; certa^
W«*. auguria fenJajsant > quoniam ad id deputati a Pontificibus erant . ISomeiu
inditum ab auibus .
/# ■ ■ "
De Virginibus ycflalibus.
Cap. III. B
Ecognitis Romanorum Sacrificijs , & Sacerdotijs "quoniam Veflaliura
_ munuseratetiam VeltaeTacrificare: de iitis etiam aiiqua rtferemus,'
V tTtalesTnamque dicebantur, qute iacra curarent, &ignem facrum : eft enim
VeftaE nomen , ab Hebra[co^vpcabul6 H<7fj dedu£tum; quod ignem fignifi-
cat, vtfencit Berofus hb. de Cognomiribus : Efiam , j(ie/l ignm po/i fnortem
cogtiominarunt : ouia rffa Regltia Jacroriim /uerat , ^J>uellas^QCuerat Jempim
ternum ignemfacrorum mextindhtnferuare- ' ■ -' ' '^ -^' 'v
Virginem dicebant Vcilam, quia incorruptusigniseft, &nulliusrei ge-
nerationemin feadmittit, quamobrema Virginibusignisiftefummareligio-
ne,atqutf cultu cuftodifbaiur, vt etiam refeit Quid. 6. faftor.
Hec tu aliudVei\am , quam puram intellige Jlammam,
Nataque de fiamma corpuranuUa oidesi.\ .«.•.
Jure igitHr tvifgo\ qute fernina nulla remittit,
Nec capttt <d-comites 'virginJtaiiS'habet^ w
injiituti vif*' De primaapud R oniaros inftitutioiie ho.n-a.dmodum intcr fcriptores c6-
uenit; Troia fiquidemfacrumiiunc ignem aduedum cum Palladio, Dijfq;
Penatibus arbitrabantur Romani Aeneie .pietate , quod etiam Virgil.ina.
Aeneid. inlinuat> Hecftore Aeneam in fomnijs admonente, vt vna cum Pena-
tibusfacrumhuncignem afportaret, quonouaeiibifedesquaBrendEE, ac fi-
gend«eforeiit ; vbi licait: •• St'*^ "> ; r<' • •: S' •
Sa ra , fucfcjue tihi commendat Troia Penafei y
Hos Ciipejatorum comiies ^his mania ejuare ;
Magnapererrato flatues qua deniqueponto .
Sic ait , & manibus 'vittas, Vefiamgue potentem,
Aettrnumque adytts rjfertpenetralbus ignem .
Aeneas fiquidem, poftquam \ tli.e facracum Penatibus» &Palladioexvr-
be j roiain Laiium tiilit» condito Lauinio, Veftx ibi sedem facrauit, cui
deinde etiam Alcanuiscondita Albalongatemplum in monte Albanoextru- t>
xit; tum veroRiieaSiIuaRomulimater a Numitore Patruo Veftalis Virgo
creatafuit> quam obremin penetralibus Veft<E ea omniacum facroigneaf-
feruabantur.Plutarc in Camillo> Strabolib 6. Alex. Alexand.iib.j cap.i2.
In penetralibus, facroquerecefTu templi Veftalis, veluti in fan£tioriadi-
tu, folis Velialibus, Pontificiq; introire fas erat> Pontifici , inquam non Maxi-
mo.fed Pontifici Veftaii,deqiio Symmachushb.a.ep.^d. & Guth.lib.i.de
Veteri iure Pontificum cap.j.
Non folum Lauinium , Albam > & Romam Veftales habuere > verum &
Tibur, ac aliasResiones, meminicetiamGuth. did^ocap.s.
ANu-
ia.
DE VIRGINIBVS VESTALIBVS. 373
j^ A Numa autem Romai inftitutas fuiflc Veftales , teftis eft Dionyfius Hali-
carnaf. hisverbis; Romulus tiullas Virgines Vejla facerdotes i»Hjtuit, memor
fortajfe materni dedecoris , 17«^ inter illius minijleria. 'virginitatem amtferat :
haudquacjuamidoneusfuturus iuxtaleges patrias^ Ji quam fraudajfe pudorem
deprehendijfet y ne Jibimet refricaret prcbrum domefiicum . Haec iije ; quenu
fecuti, dicemusaNuma Pompilioprimum RomseinliitutEs. QuodearunLj
officium , quaeue dignitas foreti eundem Dionyiium audiamus fic loquentem.
'^uinto loco erantVirgines ignisjacri cufio^es t quas illi afua DeaVeilales no-
minant tCuiRex hicprimum templumfacrauiti& cultrices Virgines Et paulo
poft ; Virgines qute Deafacris operabantur , quatuor erant ab initio , & ius optan~
iii eas penes Reges eJfe,Numa 'uoluit ; poHea propter facrifciorum multitudinem
cdfenariumnumerum auDiitaTarquinio Prifco; hodieque permanent degentes
in Dete fano , a cuius aditu nemo arcetur interdiu ifedpernoBare in^usfas efi vi-
ro nemini. Has perXXX. annos manere puras d nuptijs necejfe eH facrario fer..
uientesi &primo decennio rationem facrorum eas oportebat difcerefecundo exer^
" cere , tertio docere alias :poH exaBum annum trigejimum nihilvetebat easpojitis
coronis , reliquifque injignibus facerdotys , cuivellent nubere; fecerunt idpauca
aliquot, fedparum Utovitdexitu ,& ominofo apudcateros . Ha^tenus Dionyf.
Quod autem poft trigefimum annum nil vetabat,VeftaIes nubere , D.Am-
.brof lib. primo de Virginibus ait ; ^uis mihi pr atendit VeHa Virgines , & Pal-
ladis facerdotes .f qualis efUHa non morum pudicitai ,fedannorum > qua non per-
petuitate,fed atateprafcribitur l petulantior eH talis integritas, cuius corrupte-
la feniorifiruatur atati . Ipji docent Virgines fuas non debere perfeuerare j nec
poffe ,fjui Virginitati finem dederunt. ^alis autem eH Religio , vbipudide ado^
lejcentes iubentur ejie in.pudic<eanuOfednecilla pudica, ejl, qu£ lege tenetur , &
illatmpudica qua lege dimittitur . O MjH^ia,omvres , vbinecejjitasimpo-
nitur caHitati i aulioritas Ubidini datur .
Perpetuus , sternufque ignis in templo Veftse , tamquam Imperij certifli-
mum pigntis aireruabatur. Val. M. lib j cap. 4. tit 6. Liuius prima Decad.
r~ lib. s ait. ^uid de aternis VeHa ignibus,fignoque , quod Imperij pignus , cuHo^
dia eius templi tenetur . idem Decad. 3 lib. 6. VeHa tedem petitam , O" <eternos
ignes. Hunc ignem Veltalescuftodiebant» de quibusOtud.eleg. 2. 1.4. trift.
' CaHos
Verpetuaferuant virginitatefocos ,
Nec illum in altaribus > fed fufpenfumin vafculisquibufdam fi<fkilibusrefert
Val. Max. iib. 4 cap 4. in fin. Namque per Romuli cajam , perque veteris Ca-
pitolif humilia teBa,& Aternos VeHisfocos jfi&ilibus etiam vajis contentos iuro.
Tantii fiduci^in hocigne erat.vt oportueriteil numquaextingui.Ouid. 6.f.
Ignis inextift&us templo celatur in illo .
Etnumquam fineprodigiocredebaturextingui, quodcontigit ante initia^
belionimciuilium, motaq;interC«farera , & Pompeiumarmapraeterhifto-
iicos,Lucanus !ib. i.
VeHaliraptusabara
Jgttis , & oHendens confefiosjlamma Latinos .
T\ Scind>tur in partes ,geminoque cacuminefurgit .
Quod vbi contigerat, Virgo, cuiusincuriaid eueniffet , a Pontifice feuere
pleiflebatur. Val Max. lib. icap. i.tit. 7. Ucinio Pontifici Maximo Virgo
VeHalis , quia quadam noBeparum diligens £terni ignis cuHosfuiffet , digna vi-
fa eH , quafiagro admoneretur . Atque etiam fi non fuiffetextin^us, accen-
debaiur tamcn quot annis Kalendis Martijs , & renouabatur Ignis , qucm_»
afferuabantin aperto non autemfubte(H;o,oftenditIanusParrhafius» ep.S7.
&6uid. 3. faft.
Adde quod arcanafierinouus ignis inade
Dicitur j & viresfiamma refcHa capit .
A a a Et
Kuflt.
Igms\.
y
AudorUas.
TcHamm» .
374 D£ VIRGINIBVS VESTALIBVS.
EtManJliusIib. 4. aftronomicorum . J^
Vefla tHosi Capricorne i fcuespeneiralibusignes .
Hincforiiran pia& fandla Mater Ecclefia, vt Etlinicorun? ritum de Igne ,
qui Kalendis Martij renouabatur a Vefialjbus, fuauuer aboJeret :propterea
in Sabbatofan(f^oinduxitnouiIgn)S benedidicnem, vtdenotetur Jgnis no-
«aeJpgsamoreardentis, (quas prouenit ex Clirifti niorte^ac peripfamto-
tus Orbisinflammetur : indeeadem diein benedid^ione CereicanitDiaco-
nusefuggeftu: Gaudeat &tellustantisirradiata Julgoribus , ^ aterni Eegis
Splendoreyillujlrata totius Orbisfefentiat amijife taltgmm. Latetur ^ materBc-
clefiatantilutninisadornata/ulgoribus i ^c.
Atfi«tx(eiient$t Vclhles,cum atrio excedebant.matronafum cuftodiaj mandabantur» PH-
Jiius lun. Ep. \\h.7\AngittneFannj(e valetudo , contraxn hanc , dhtnajfdetlunia
VirginiVeftali ,fponte primum ; deindeetiam ex aiftoritate Pcntijtcum ; »am
Virgines cum vi morbiatrio l efite coguntur excedere , maircf:arum curtt > ruHo-
dicequemandantur , quo munere Fannia > dum fedulo fungttur, hocdifcrimine .
implicata efi , Quod etiam animaduertit Coehus Riiodig. antiquar. ledio- B
numJib. I j, cap. 14.
Magna erat penes Virgines Vefiales au(f^oritas . Suetor. in Vitcll. cap.i 6.
ait; ^uajit Senatui ^vtlegatcscum VirgmUus Vchalibusmitterent , Vacem aut
certetempusadconfultandumpetituros. Adc^e & Vfbidix Vf flalis precibus
MellaJinam tcntalJe veriam aCJaudioPrincipe marito confequi; vt rcfert
Tacitus II. annal. f^mifiierCjceiOorat. i.J^gtM.zit. Si quicquamdeliquera
nulldfunt Virgines qute me a vobis deprecentur .
Tcltamenta peneseas erantafferuat?, Suetcn. in Cacfare cap. 83. aft .Te-
Jiamentum,cuius aperitur ,recitaturque in Antonij dcmo > quod idibusSeptem.-
bribus proximis jn Lauicanofuojecerat, demandaueratqueVrgim Vejlali Maxi'
m£ /Vbi notandum vnam inter eas aii(floiitate pr«cipuam ,quaEMaxima di-
cebatur, vt etiam Sueton. in Domitiano capite 3. Corneliam Virginem ma-
ximamvocat. Sed nemomeliuspraerogatiuasexprellit, quam Seneca lib. 6.
Controuerf 8- Tibi VeHaliVirgini Magi/iratusfafces fuos fubmittunt , Con- r^
fules , Praterefque via cedunt, nunquidexigua mercede virgo es .■? Sacerdos raro
iuret , nec vnquam nifiper Vejlamfuam moriar, numquidde nuptys appellata es .i
Item Carpentis , feupilentis j vtaJias matronarumve(flas .^exSuetonio in_»
Tiberiocap.2.
Honores redditi ilHs fuerunt , vt etiam viuo Patre teftamentum condert. ,
ac cxtera gerere fine Curatore poftent j quemadmodum & trium fiIioruni_.
Matres; Vt cum fafcibus > fiprodirent, deducerentur ; & ficafu inquem-
quamincidiftent, quiad mortem duceretur , necarieum non Jicebat; verum
deierare Virginemoportebat , fe forie.non autem deditaopera, &deindu.
ftria obuiam iiiXim, referunt Plutarc. Plinius . & Lipfius .
Ornatus , feu veftitus earum SuffibuJum appelJabatur.Feft. Pomp. lib. 17.
ait. Suffibulumveflimentum album, prtctextum 1 quadrangulum , oblongum
quod in capite Vefiaks virginesfacrijicantes habebant\ idquefbula comprehen-
dsbatur . Viitas capitis ornamenta, vt ali^e matronx geftabant . D- Ambrof.
ad Valentinianum". Vix feptem Vejlales capiunturpuelU , en totus numerus , ^
queminfukvittati capitis ,S-c. Ouid, ^.faft,
Decidit anteatros lanea vittafocos .
Et^.faftor.
Nullaque dicetur vittas temeriffe Sacerdos .
Nec Veftales modo Vittas , fod etiam alij facerdotes . Tacitus primo Annal.
Sacerdos apudaram Vbiorum ruperat vittas . Praeterea veftibus albis contra./
lafciuiam Veftales vtebantur, quarumorae feuextremitatcs purpure;E erant
vtvoJuit Lipfjus de VeftaJibus cap, 12.
Sedvtmagnuseis honor eflhabitus ; ita & delinquentesgrauiftimis affi-
cie-
Honoit: .
Oruatus,
fefH» meottt»} ,
DE VIRGINIBVS VESTALIBVS. 37$
/H ciebaiiturrupplicijs.VctusSchoIiaft. luuenal. ad Sztyx.^.. H<ec •virgmibus
Vejlte poenafuit decreta^ji-vttiat^efuijlent , viua in parietibus flruebantnr , aut
fub terra obruebantur . Plinius lib. 4. ep. 1 1. Fremebat Domitianus, djluabat-
queingenti imidiadeHitutusynam cum Corneliam Maximillam Vejlalem iefodc'
reviuam concupijfet , vt qui illujlrari feculumfuum huiufmodi exemploarbitra'
tetur , Pontijicis Maximi iure ,feu potius immanitate Tyranni , licentia Dominiy
reliquos fontijices non in Regiam yjedin Albanamfuam conuocauit ■ Et Symraa- " . .•-
chusep. I20.1ib. 9. refcribic, quod incceftum Primogeniae Veftalis apud
Aibam legibus vfque ad eum diem coufideratis feueriffime vjcifcatur : Qiiod
vfque adeo obferuatum,vt in Annalibus pro prodigio Veftalis damnatio no-
tetur , Eufcbij Chronicon Olympiade. 73. de Mjnutia Vcftali : Ratio pvx-
diiflxpcenae, quod terra huiufmodi libidinofacorpora purgaricrederen-
tur , ex Clcment. Aic-xand. padagog. 3 & vt ignis nii patitur impuri;ita Vir-
gines iftx omni corporei contagij labc carere debent . Propert. cleg. lib. 41
_ EtfatisvnamaUpotuitmorseffpuelUi
B ^£VcluitJlammasfallereVehatuas.
TraditFeftus , iniuftum luifleeascremare ; vel quod mortuos tantumcre-
nient , vel quod corpus fummis confecratum cxremonijs interficere , & ma-
nus adferrefacraj mulieri , nefas cenferetur; ipfamquevltromori volentes
infra terram demittant in extrudlum ad hoc domiciiium .
-' Refert Plutarchus,quodiuxta portam Collinam fit tumuhis feu agger,in eo
domusfubterranea nonmagna,inquaexfuperioripartedefcenfus , in eaq;
Jc(flusconftratus 'lucernaardens, pauca;que eorum , quse ad vitamfouen-
dam funt neceflaria , primiti.-e reponuntur , vt panis , aqua , lac in vafculo,&
olcum , tamquam nefas putent fore , fi corpus lummis confecratum c«remo-
jiijs fame pereat : tum illam , qu^ fupplicio eft afficienda , ledicae impofitam
cxtraopertam,,lorifquereuin(fl:am ; itavt necvoxexaudiripoflit,per forum
vehunt : ei omnesviadecedunttaciti nequehorribilius vllum fpedaculum ,
aut dies , quam Vrbs agattriftiorem; vbiadIocumIe£tica peruenit.vincula
rr Lidoresfoluunt, ac Princepsfacrorum qujedamfecreto comprecatus,ob-
uelatameducit, & infcalisdeorlumindomum deferentibusconftituit; ita-.
ipfe cum reliquisfacerdotibusreuertitur ,poftquamdamnatadefcendit,fur-
fum gradus attrahunt , multaque fuperne terra ingeftadomusocculitur, &
complanatur . Hsec refert Piutarchus, SeueranamqueaVeftalibusexa£^a
poena. lure ne an iniuria id fecerint R omani , non diiputo ? Probarefadum
non poflum, danare roIo.Locus ifte ad porta Collinam, dicebantur Campus
Sceleratus,c6tinet id totfifpatij.quod eiUporta collina vfq;ad porta Salaria.
Nec incongruum hic crit referre ex '3aronio in Notationibus ad Marty-
rologiumRomanum 25. 0(ftobris. Qualiter Daria iam virgo Veftalis,tem-
pore nubendi impleto , traditum in vxorem Chryfantho; ob C hriftianam re-
ligionemfufceptam, viua cum Chryfantho iufta eftlententia ludiciscffofla
terralapidibusobrui; quodfymbolumhabuiflc videtur, cum illo iupplicio
quod apud Ethnicos Romanos iure Pontificio Virginibus Veftalibus irrcga-
ri confueui t. Quamquam ftupratoris fupplicium diuerfum a prxdidto fuiflTet.
D Infuperdicunturhipafli via Salariaextra Portam, qux: & Collina nuncu-
pata reperitur ; di(ftus locus ille int"amis Campus fceleratus.quod illic vt.fcri-
bit Liuiuslib. 8. Decad. i. Veftalesdelinquentes viusedefoderentur,
Virgo Veftalis capi fo'ita fiiit , inquit Agcllius ; de quo ritu aliud non non capid^^ur yc
cxtat,nifiquodfertur,qHaecaptaprimaeft a Numa Regeeife captam;at ^''^'-
lege Papia cauetur, vt Pontificis Maximi arbitratu Virgines a Populo viginti
legantur , fortitioque ex eo nuniero fiat , vt eam poft Pontifex Max. capiat,
caque Veft«> fiar ; fed ea fortitio , ex lege Papia,non omnino neceffaria poftea
fuitrnam fi qjiis honefto loco natus adijiretPont!ficem,atqueattulilfet adSa*
cerdotiura filiam fuam , cuius ratio fecundum ritus Religionis haberi potuif-
Aaa 2 izu
Z>« mMmemh »e
376 DE VIRGINIBVS VESTALIBVS
fet, gf atia Papi.E legis per Senatum ficbat : capi autem Virgo propterea dici ^
videtur) quia Pontifex Maximus manu prehenfa abeoparente.in^uiuspote-
ftate cft , veiuti bclio capta abducebatur; vt in iibro Fabij Pi£toris t & Ama-
taintercapiendum a Poniifice Maximoappelliibajur: quoniaraquasprima
capta fuit , lioc fuiiTc nomine traditum cft : iiadenus Agellius .
Alcbantur Vcftalcsfumptibus publicis : Durauit autcm earum Sacerdo-
muntribiit. tium vfquc ad Thcodofij Senioris Inip.tempora, quo regnantevna cumalijs
facerdotijS) nequicquam reclamanre Senatu ,omnimodoe(t fublatum , vt ex
epiftolisS)mmachi, &D. Ambrofij refponfionibus manifelium eft»&refert
Rofinus antiq. Rom. lib. 2. vbi ad capit. 1 1. Parahpom ac idem Rofinus li-
br03.cap.i9.
Symmachusctenimfcribcns Valcntiniano.Theodofio,& ArcadioAuggg.
conqueritur acriter defublatis muncribus in Vcftalium fauorem a Chriltia-
uis miniftris vt in ep. J4. lib. 10. his verbis ; Veltalium Virginum prarogatiua
detradaefi} fub largijpmis Imperatoribus denegatur , quod parcijimi priciiite-
runt . Honorfolus e/linillo "velutjltpendio Cafiitatis ', vt vitttc earum capiti df' *'
cus faciant , ita injigne ducitur facrificij vacare muneribus » &c.fiquidemfaluti
publicte dicata virginitas crefcit meriio , cum caretpramio . Abfint ab drarij VC"
iiri puritate ifia compendia . Fifcus bonorum Principum non facerdotum damnist
fedhoHiumfpolys augeatur , Capiunt legata Ltberti , Seruis teiiamentorum iw
iia commo^a non negantur : tantum Nobiles Virgines , (^fataliumfacroruttt Mi-
tii/iri excludunturprddijs hxreditate qudfitis ? ^urd iuuat Jaluti public^ caRti
corpus dicare , & Impertf teternitatem caiejlibusjulcireprdfidijf l armis vefirit,
aquilis vejiris amicas applicare virtutes / pro omnibus efficacia vota Jufcipere} ex
huiujmodifacinoribus ortafunt cunfia Romani generis incommoda . Honoraue"
rat iex parentum Veiiales virgines > cb' miniiiros Deorum vifiu modico 1 iufiif
que priuilegijs : fietit muneris huiusintegritasvjqueaddegenerestrapezitas,
qui mercedem viiium baiulorumfacrxcafiitatisaiimentaverterunt , JequutaeiJ
hocfaliumjamei publica , d^ ipem prouinciarum omnium mefsis <egra decepit
Nonfunt hdc vitia terrarum; nihii>mputamus ajiris : nec rubigo fegetibus abfuit r-
nec auenafruges necauit hacrilegio annus exaruit : necejje fuitperire omnibus
quod R eligioni negabatur . Commtndabat enim terrarum prouentus vidus An^
tifiitum , remedium magis , quam largitas erat . Dicet aliquis fumptumpubiicutn
denegatum aiiena religionisimpendys . Abfitabonis Principibus ifia fntentiat
vtquoddecommuniquibufdamtributumefii in iurefifi efievideatur . Omnta
regitis , fijuum iuiquefeuratis tplujque cpudvos iuftitia quam licentia valet. Fa,
ueartt clementi£vejirdje^arum omnium arcanapr^fidia > & hacmaxime > qud-'
maiores vefi.ros aiiquando iuuerunt , vos defendant , a nobis colantur.
Re^aiioni praifatx Symmachi Vrbis Pr«fe(fti D. Ambrofius libertate ma-
gnarefpondet, validiflimifquc rationibus euertit, vt in cp. 12. lib. 2. maxi^
ine h's verbis . Habeant Vejiaiesvirgines immunitatem fuam . Dicant hoc, qui
nejciunt credere , quodpojjlt ejfegratuita virginitas : prouocent lucris, quidiffi'
dunt virtutibus . ^ot tamen illts virgines pramia prom^jjafecerunt ! vixjep-
tem Vefiales capiunturpuellji ,en totus numerus,quem irfuU vittati capitis ipur- j^
purat.tr um veiiium murices , pompa iedicd minifirorum circumfufa comitaiu ,
priuiiegia maxima , lucra ingentia ^prafcripta denique pudiciti<e tempora coege'
runt.Attoilant mentis,^ corporis ocuiosyvideant plebe pudoris.pc^uiu integrita'
tis,conciiium Virginitatis.Non vittd capiti decus , fed ignobileveiamen vfunobile
cafiitatjs:non exquifita,fed abdicata iennciniapitlchritudinis.non iUa purpuraru
infignia , non iuxus deliciarum ,fedvfus ieiuniorum : non priuiiegia , non lucra :
omnia pojiremo talia , vt reuocari fiudia putes dum exercentur officia : fuis cajii'
tas cumuiatur diipendijs : non eft Virginitas » quapretio emitur : non efi integri-
tas, quacunque tanquam in au&ione numma'io ad tempus folicitatur compendio.
TrimaCartitatisvifioriaefiJacuitatumcupiditatetvincere :\quia lucri fiudium
lenta-
DE SIBYLLISEARVMQVE ORACVLIS. 377
A UMtdmenlumpudoris eSl . Vonamus Umen fubfiiia largitatum conferenda Virgi'
nibus. ^d Chriiiianis munera redundabunt > quod tantas opes fufficiet artt'.
rium ? Autfi arbitranturfolis VeHalibusconferendum>nonpudet, vt quitotim
fibifub tmperatoribus Gentilibus vendicarunt, ydemfub Principibus ChriBianis
noHputent nobisfortem debere efie communem . jH^c , & aiia S.,Arabroiius .
Bti&s. de yirginibus Veilalibus fatii fint enarrata .
De Sibyllis earumque Oraculis .
Cap,
IV.
VEftales quoniam Ethnicas } & Virgines fuifTe fatis vidimus ; lubet etiam
de Sibyllis refcrre i quas ex Gentilibus natas, & in Virginitate fcrua-
_ tas omnibus fere innotefcit . Earumlibri apud Romanum Populum tanta ve-
^ oeratione fuerunti vt nobiiinimos viroscuftodes illorum creaucrit, omnibus
Ciuiiibus munijs cxemptos ; vt Dionyf. HaiinarcaiT. ex Varronis traditione^
libu^,. referat ; NuUam rem , ne facra quidem Romani tam diligenter , quam Si-
byllina oracula cuftodiunt : vtuntur autem eis ex S.C fi quandofeditionibus tur^
baturftatus Reipublicx, aut tn bellis infignit aliqua clades accepta eil -, autpro-
digia qu<epiam dubia , magnumque aliquod portendentia nunciatafunt , vt plc
rumquefit .Primitusa Tarquinio duo noi^iles viricreati, per quosdidi libri
cuilodirentur; fed anno 388. ab V.C. eorum numerus audus ad Decemui-
ros, quod vfque ad Syllae tempora obferuatum;inde Quindecimuirorum me-
tio fit, quorum munus ad Tiieodofij fcnioris tempora diminutum » cum me-
liorpars Senatus ciTetadfidem conuerfa, & inde coepitcontemnere illos;
& demum fub Honorio Principe Stilicoilios combuflit . Quibus curo cxte-
ris fuperftitiofis facriseil abrogatum, ficuti per Card. Baron.in Eccicfiail.
Annaiib eft annotatum . :
Q Apud alias quoque gentes in veneratione fuifTe Sibyllas tradit Ladlant.
lib.i. Diuin. Inititutcap.j. plures au(5tores antiquosreferens, qui easlauda-
runt; &Tiburiaitearumvnamnomine Albuneam, vt Deam coli iuxta A-
nienisripas, cuius in gurgite fimulacruminuentum librumhabens inmanu
Scnatus in Capitolium tranilulit» & aliarum ctiam duarum Sibyllarum ilatue
Rom% erant iuxta Roitra ex Phnio lib.34. cap. y. & refert La£lant.
Secundo Sibyllarum vaticinia probantur audoritate piurimorum Patrum ,
quteasin teilimonium nofirxfideiadducunt, & laudant; luilmus Martyr
in admonitorio Gentium » fic illas alioquitur t Vt cultum Dei ex parte condif
catis ,facilevobis praftabitur ex antiqua Sibylla Cumaa inlpiratione quapiam
per oracula vos edocente » qua nimirum prophetarum do^lrina proxima viden^
tur . Et poft multa de ipfa fimul cum Piatonis teilimonio enarrata conciudit;
De Saluatoris noHri lefu Chrifii aduentu , & de his omnibus , qut ipfe faHurus
erat , manifefi^ pronunciat , quarum notitia vobis necejfaria > quxdam prxexci-
tatiofutura eft ad facrorum prophetias virorum. Sandus Auguilinus in ex-
J pofitione inchoata epiit. ad Rom. deSibyllis, vt veris vatibus fic fatur.
Fuerunt & inter Gentiles prophet<e » in quibus etiam aliqua inueniuntur , quji de
Chrifio cecineruntificuti etiam de Sibylla dicitur ; quodnonfacil^ crederem , nifi
^uodPoetarum quidam Romana lingua nobiltffimus antequam diceret ea , qux de
innouationef£culi,qu<e in DominiNoftri regnumfatis cottcinere,& conuenire vi-
dentur ; prapofifverbum dicens .
Vltima Cumdi iam venit carminis atas .
Cumteum autem carmen Sibyllmum e/Ie nemo dubitauerit. Et antefan^flum Au-
guilinum Eufeb.in 4. Iib.de vitaConltjntini, id ipfum Virgili) carmcn eo-
dem modo cxpofuit . Vcrfus autem Sibylla: , ad quem alludit Virgilius efl hic;
Tunc
57 8 DESlBYLUSnEARVMQyE ORxiCVLIS.
Tunc Deus ^ magno Regem demittet Olympo . • A
Rurfus idem S.Awguft, de Ciuit; Dei lib.i 8. cap.23, quaedatn cafinina refcrt
Sibyllae Erythre* miro artificio compofita ; itajvt ex Jitteris verfuum intitia^
libus refukent hxc verba lESVSCHRlSTVS FILIVS DEI
5 E R V ATOR. Laiftantius vt AipraretuIimus.S.Hieronym.lib.i. aduerf*
Pnniin. Theophilus Antiochise Epifcop. lib.2. ad Autolycura ? Sibyllarujn-.
6 earumverfuum meminere . Clemens Alexandr. refert etiam lib-d Stro-
irat. Paulura Appft. hortatum fuilTefuosad lcdionem Sibyllanorumvolumi-
iiiim in rccondita qnadam fcriptura inquiens : Lihros Gr^ecos fumite, ^ Si-
hyllas agnofcite , vtjum Deum quomodofignificent , & ea quaftttura funt . Hi-
daffem fumite^ c^ legite, & itiuenietisin eis Filium Dei clarius & apertius e0e
fcriptum. Quod teftimonium fi indubitatum eflet, nihilamplius pro Sibylla-
rum audloritate defiderari poflet. ■ -. j ■ j
Tertlo ex odio peruerforum hominum & vcritatisinimiconiin in Sibyl-
linos librosj eorum audloritascomprobatur» interquos Inlianus Apoftata, ^
qui vt refert Ammianus Marcell. in hiftoria fua > Sibyllae carmina apud Ac- **
ramciuitatemignibus tradidit. De Stiliconequoque Honori) Cxfaris ge-;
nero ,fed proditore, refert Rutilius Sibyllina carminacremafle, ibi.
Nec tantum Geticis grajfatus proditor armis ,
4nte Sibyllinafata cremauit opus .
Etdeeifderamox.
AtStilicoteternifataliapignoi^aregni,
Btplenos "voluit pr^ecrpitare colos .
Qiiarto probatur audoritate Ecclefise, quaein raifla Defunif^oruin pro tefte
Sibyllam citat.
Dies ir£ , dies illa
Soluet f^eculum infauilla
TefleDauidcumSibylla .
Hxc autem Sibylla eft Erythrgea qu.^ de mundl fine ita cecinit .
Exuretqueigmsterras, calumque y folumquet Q^
Incendetque fores angufii carceris crci .
De eadem loquensToftatusquiel^.5. cftp.i8. Deut. ait. Huius multa di(?!a^
Bcclefiacanoni2auit, & recltat, fcilicet verfus illos , quos ipfa in Graeco
fcripfit , & quofdam poftea in hexametros Latinos conuertit » fcilicet:
ludicij fignum tellus fudot^ madefcit , '•-
EtKexaduenietper ffgcula cunta futurus .
Et caeteri 'qui canunturin matutinis Natiuitatis. Haec Toftatusde fuistem-
poribus loquens ; nunc autem non habentur hi verfus in oflficio Natiuit.
Qiiintocumeadem vaticiniafintderebus, qujB nifi Dco reuelante prajco-
gnofcipoterant) vtde Vita, & Paftione Domini , vt lesgeftasnarrarepo-
tius»quamfutura pr-eiicerevideanlur-; vnum taiitum Sibyilae Dclphicaedc
ChriftiPaffioneinexemplumadducam. "'-■"■''' •
Impinget illi colaphos , & fputa fceleflis
Jfiael labtjs; nec non & Jdlis amari
Apponet ef:am , potumque immitis aceti . D
Aliapleraque fibylimorum Oraculorura videin Biblioth.Vet. Patr.tom.8.
Praeter myfteria fidei noftr.« prsedixerunt alia multa : nam Erythraea
Graijs periruramefl^e Troiam ; & Homerum mendacia fcriptuium affirmat
apudLaflantium . Romani omnes Vrbis fux futuros euentuS) & fataSibyllii
nis libriscontineriputabant ;erfihanc famam conetur eluere Cicerolib. 2.
de Diuinatione, cum putaretureorum interpres in Senatu, quiRegem Ro-
msefuturuminiquifllmis aud^ebat auribus : reuera taracn &7Vw/7«ideligna-
uirSibylla, cum fcihcet Romani fub Augufto Aegyptumin prouinciamrede-
giftent; &c Perfonam , iipCuin videlicettotius orbis aeternum Regem; cuius
praedi-
DE SIBYLLIS EORVMQVE ORACVLIS. 979
^ praedictionisetiani tacite memimc TuUiuslib.i. ep. ad Lentulum ep.7. Ha-
betur autem hoc vaticinium Iib.2. Oraculorum Sibyllinorum his vcrbis .
S«/ pojiquam Roma Aegyptum reget ,
Trdnabit JUmmi tunc fumma potentia R egni »
"Regisinextiniiimortalibutexorietur
Rex etenim pnHus veniet , qui totius orhis
Omnia fsclorum per tempora Jceptra tenebit.
Communis ergo Romanorum opinio erat , vera de Romanis praedixKTe Si-
byllas , quare fepius earum libros confulebant , vt videre elt apud Liuiumj
Decad.4 hb.i. Decad.i.Hb.3. Decad.4. iib.5. Decad.^.hb.a. &Decad.4.
Jib.8. & 10. Ad quae vaticinia alludens Tibullus lib.2. eleg. y. cecinit .
TeduceR omanos nunquamfrujirata Sibyl/a efl,
Abdita quis fenisfatacanit pedibus,
Et Claudianus lib. de Bci;o Gildonico .
S /' mea manjuris meruerunt mcenia nafci
B lupiterauJpicySiJiJlantimmotaSibylU
Carmina .
De huiufmodi vaticiniorum au£^oritate Iuuenah's Satyr. 8.
Credite me vobisfolium recitare Sibyll<e .
Sibvllina Oraculaquantaj(intau6oritatis; &quid eadem praedixerint y^''''*'''^^-^*'^
paflim conuderauimus ; led quoniam iapiertJii ma iua prouidcntia lanu.
difpofuerat Deus;vt eius in hunc mundum aduentus vtrifo; PopuHsjHebrjeo
& Gentiliantecedentibus f<ECulispr2emonftraretur. Hebraeis vt inquitA-
poftolusadHebraeos cap. I. Multifariami multifque modis locutuseHPatri-
husin Prophetis;zc etiam figuris & fymbolis Legahum caeremoniarum:Genti-
bus vero idem aduentusfuitprsefignatusper Mercurium Trifmegiftum, Hi-
dafpem , & Sibyllas; afandis Patribus Gentium Prophetiffas nuncupatas .
Verum dumChriftiani contra Gentesdeillarum vaticinijs fibi multum prai-
ualebant ; prohibita fubpoenamortisfuitillispr£edidorHmle<5Vura, vtcon-
f- queritur luftinus Martyr in Oratione ad AnconinumPium Imp. proChri-
ftianis.periculum autem imminens Chriftianis in tali contrauentione colligi-
turexepiftola Aureliani ImperatorisadSenatumrelataa Flauio Vopifco in
vita eiufdem Aureliani his verbis . Miror vos Patres fan&i tamdiude
aperiendis Sibyllinis libris dubitajje , perinde quafiin ChriHianorum Ecclejiat non
in templo Deorum omnium traBaretis .
Dico lamenfecundo noncogi nos oraculis Siby'liniscertam praeftarefide. ^^4/*»« <"««-
Ratio primaeft.quianon eftde fide SibyllasSpiritufan(5lo afflatas oracula.^ «ru. '
fua edidiffe ; hoc enim neque exfacra Scriptura , neque aliunde pro certo
definitum habemus.Quamuis enim Patres earumteftimonio contra Gentes v
tantur ; non alTerunt tamen eiufdem audoritatis , atque libros facros earum..
oracuhhabenda; neq;id perluadereintendit Ecclefiajcum Sibyllam citat;
nam & D Paulus Poetas Gcntiles in teftes adducit > neq; hinc iicet argumen-
tari illos Poetas pro veris Prophctis habcndos ,
J) Etquamuismultade Chriito iVx prxdixerint, quae humanitusfcirenon
poterant non propterea inde certifumushsc ab eisdidafuiife , & non_.
ab alijsfalfofuppofita; ficuti Auguftus & Tiberius Impp. fanxerunt, vt ex
Tacitolib' 4. Annal. vel curnon etiam adaemoneeis fuggefta , qui ex veris
Prophetiseadifcerepoterat > vtaliquavera dicentibus etiamfalfacredere-
mus Seddemushaecipfa Deoinfpirante prtedixiiTe, numquid omniaaliaea-
rum dida fimiliterexcipiendaerunt? nonvalet illatio ; nam & Balaam fpi-
ritu prophetico muita vera pr«dixit,ac poftea diabolo fuggerente pcilimum
conuliumRegi Moabitarumdedit. Vnde licet probabililTimum fit Deoin-
fpiranteipfaseffe jocutas, quia tannen Ecclefia hoc- non definiuit , neque>
tanquam certum nobis propofuit, nontenemur dcfideearura oracula fufci-
perc
380 DE SIBYLLIS EARVMQVE ORACVLIS.
pere, quamuis contra Gcntiles, qui ea vt diuina venerabantur, eSicaci(nma ^
nobisarguiiienta praebeant. Videmusetiamquod GeJafiusPapaficuti non_.
approbauit,itanec repiobauitSibyllarun» oracula , reJinqucndo illacurru»
eaprobabilitate , quampriushabebant .
,, DeSibyllarum vitaquamquam nihilnobisferecerticonftet : rupponitur
l^um. tamencommunirereas VirginestuiUcjvtdeCum^a Sibylla VirgiJ. 3. Aeneid.
^£cunque injoliji defcripjit Carmina Virgo .
De praedidlarum VirginitateS. Hieron.lib. I. Aduerfuslouin. inquit ; ^a-
rum inJigneVirginitai eil& Virginitatisprtemium Diuinatio . Pr^Etcrea vfque ad
fene(flam V irginem permanliire idem Virg. inquit.
OlU/ic breuiterjata efl longceua Sacerdoi .
AnTdoIacolucrintfiVirgiliocredimusPaffirmabimus; fed appofite ipfe ad
fuam Religionem non ad veritateralocutus eft ; Et quamuisScriprorcs nihil
deeareloquantur;probabilefatiscftiIIas noncoluilTe Idola ; Primo , quo-
niam dafmonesoforesfuntVirginitatis,&libidinisamantes; fiigituraSibyllis
cultifuifTent^jeastandemin obJccnas voluptatesirapulifient. Etfiquisobij- ^
ciat Vefta!es,quae&Idolo!atrae erant > & tamen Virgines.Refp. non perto-
tam vitam virginitatemcoIuifieipfas> fed vfquead annos^o. & hoc tempo-
rcpoenarum timore non Virginitatisamore fuifief coercitas . Moueor fe-
cundo,quoniamcumeleuatse ad hanc dignitatemfutura pr«dicendi &fua_t
inyfteriareuelandi a Deofuerint, valde probabileeft non permififiein tam
enormcm ignorantiam aut culpam iplas incidere,vt daemones pro Deo ipfae
adorarent.
zxgintibusfiia. Tertio qiioniam etiam ex gentibus nonnulli faJui faifli funt, &probi fue"
aHquifat!" . runt , vt patet de bcatolob &alijs ; quoniam ex HebrajisfontibusadGen-
tes Dei vericognitionem conftat pcruenirepotuiiTe» &confequentergenti-
bus falutis Oihum non cUufum fuilfe , praefertim cum Deus auxilia ad hoc
fufficientia nemini deneget;& inter gentes nonnul/os fideles & iuftos extitifie
innuere videtur Dominus apud lo-ibi; Et alias oueshabeoiquanonjimtdeboc
ouilii^ illas oportet meadJuccre . Imo Toltatus qiiieft S.incap. 33. Num . ^
inqoitPlurimosGentiliumantepr^dicationem Euangely credimuivitam aterna ^
fuijleajlecutos . Idque caufae fu.tcur luftinus Martyr in Apolog.2. NonA-
brahamumlolum fed & Socraten^,& Heraclicum Chrifiianos appellat his
verbis ; Chriflum primogenitum ejfe Dei edo&i fumus,Verbumq',ac Raticnem ejfet
cuiui vniuerfifn humannm genus eji particeps S" quicumque ex prtefcripto ratio-
nisvixerunt Aicet impij habitifint t quemadmodum inter Gra:oiSocrates , d^
Heraclitus -, atque ys/imiies ; interBarbaros •vero Abraham j & Ananias, f^A-
zarias , cJ^ Mifael, & Elias d^ alijplures . Infigne valde eft quod ex Theopha-
ne re/ert Card. Bar. annoChrifti jSi.his verbis ; Hoc anno in longisThraci<e
Djiuris quidam homofodiens^inuenit arcam lapideam, quamcum purgafet, & ele-
ttajlet , reperijt virum iacentem, conglutinatas arc<e literas continens hac.C HRI-
STVS NaSCETVR EX VIRGINE M ARIA, CREDO IN
BV M . SubConfiantino&Irenelmpp. fuliterum mevidebit . Qiiod etiara
alferunt Latini&Graecihiftorici. Quisneget huncqui in Chriftumcredi- t^
dit , & de fuo tempore poft multa faecula prjedixerat , faluum eiTe ; & indcj *^
huncpotuiflealios agnatos & amico^hanc eamdem fidem docuiiTe , vt &
iiti quoque quamuis GentiJes > falutem confeqni potuerint ?
An f-i-^ihfu- Aduertendumetiamquamquam velintaliqui Sibyllasfurentesvaticinatas;
r:>titj\'Mticim*- e contrano tamen carmina fuafcripfilTe & Iibros compofuifTejVidenturcon-
'*• uincere,qusde ipfiuslibris Tarquiniooblatisreferunt Dionyfius Halic. ex
Varronis traduione lib. 4. Plin. lib. 13. Laiflan.Iib. i. C3p.6. &alij ; quorum
duas partes eamdem Sibyllamcremafle, acdemum tertiam partem coadlum
Tarquinium eodem pretio emere, quo ab iritio omnes ilia obtulerat • ConftaC
etiam SibyllinoslibrosRom^ linteis alTeruatos ; refertSymmachuslibro^.
epift.
DE SIBYILIS E ARVMQVE OR ACVLIS . 381
A epiftola 14. ibir MomtosCuntaHoslibrotlitteatextafMnpferunt : Necjioiij
Claudianuslibrodebello Gct^coait. ' .^* ^ "^'^
— — ^uid carmitfit pofcat
Tatidico cuBosB.owani carbafus Aeui .
Vnde pro certo iiabetur Sibyllas non eo modo , quo PythonilTx foeminsc
farcntesfolebant, oracula edidilfe ; erat enira omnino turpis, & indignus ni-
mis vtDeuseovtcrcturjqualis autem iiicfuerit, brcoiiierdefcribit S. loan.
Chryfoft hom. 29. in epift. 2. ad Corinth.ibi . frimutntraditur Pythiafce-
minafuifft qu<e in tripodefedens expanft,malignum ^iritumper injernum emif-
fum t &per .^itales partesfubeuntem excipiitisfurore repleretur , ipfaijuefolum
iiicrinibut baccharetur, ex orefpumam emittens , &-ftcfurorii verba loqueba-
tur-.i qiiibusnon dufidet vultus&habitus.-qnemfuas SibyiUdat Virgilius .
.Atvera? Sibyllx mentis compotcs oracuia prom. bant fuie lcribebant , aut
extra fe quiden] raptae,abfque tamen vllaorisdeformitate, autmotuum infa-
•n nia, fedquictx&compofitae, proutDei afflataslpiritu decebat , effaban-
■^.tur : &quamuis S.Ambroliusincap. i .adCorinth iupponatmalo & impro-
bolpiritu IbeminasfuifTe arreptas& Ariftot.ie£l. 30 probi, eafdem atras bi-
lis oeftu circa raentisfedem fuccenlb,exagitatasdoccar. RcfpondeoCom-
mcntariosiMosnon ciTelanfli Do6toris Ambrofij.Deinde cuiufcumquefint»
loquiipfum non de «feris Sibyllis, feddePyihoniftis,qu« a profanisScrip-
toribusciimSibyilis veris coniunduntur . Ad Ariftot.Refp. voJuilfeeum ad
caufas nacuralesoranes effeulus, ctfiadmirabiles,rcducere; cumque videret
foeminas vaticinantesfarere , & bacchari ad humorem meianchoiicum fiue
ad atrani bilem.quae infaniamgigncrefolet, recurrific ;AtSibyliafc noftrsno
infanicbant > & fupra naturae vires futura praedicebant .
Nccvrget» quodfupponiturgermanosSibyliarumlibros non smpllvise- orjtcuiasnym.
Xiftere & adtilterinoseffe .quifub earum nominecitantur , ac proinde nul "aantxcomia.
Jam fidem mereantur . Qiioniam & fi Romae poft beiium Marficum in cella ^'"^ "'/'"'"""•
Capitolinitempli igni fuerunt abfumpti.nondcfuitferameh a'ibi, &fumma
C dihgentia quaefitos, vt Diorys. Halicarn. Iib. 4. refert hisVerbis : ^ui nunc
extant } multis locis comportati [unt,partrm allati ex Italicis wbibus , partim ex
Erythris Ali£ , ex S. C legatis illuc ad tranfcribendum mrfjis ; partim ex alijs 'ur*
bibusetiam apriuatis hominibus defcripti, in quibus inueniuntur quadamfuppo-
Jititia: Ex quibusdeinJeexaminatis aJios, vtlegitimos probarunt, alios fpU'
rios rciecerunt Auguftus ,& Tiberius.vtait Card. i3aron. anno Chrifti 19.
Deo iic iam ilJos prjeparante ad vfum Chriftianorura , vt cx iJJis firmius fua*
derent Gentilibus Chriftianae tidei ventatcm.
Exhisigiturpatet , magnamquidcm fidcmmererioracu'aSibylJina, non /•««'pi;"' ^•^*'
tamentantam, vteisaffentiri nrceifariocogamur. Porro decera communi-
terfuifTedicuntur Sibyll*. PrimafuitFeryJcd , cuiHsraeniionemfecitNica-
iior,qui resgefta'^ A'exandri Magnifcripfit. SecundaL/^^rrf , cuius memi-
nit Euripides in Lamiae prologo. Tcru^Delphica, deq:iaChryfippus in Jib.
de Diuinarione. QiiartaC««;«4 in ItaJiaquam N^uius in Jibris belii Punici
•p^ annotat. Quinta Erythrtea , quam ApolJodorus fuam ciuem fuiffe affirmat,
^ eamque vaticinatam Troiam perituram & Homcrum mendaciafcripturum
Sexta Samia, dequaEratofthenes in antiquis Annalibus Samiorum reperiffe
fe fcriptum , retuht. Septima Cumana , nomine Amaithea, ab alijs Demophi-
lenominatur .0£taua /f<?Z('f/^oH//c<i in agroTroiano,fcribit HcraclidesSo-
lonis & Cyri fuiffe teporibus NonaP^ry^M.quse vaticinata eft Ancyr.E.Deci-
xazTyburtina nomine Aibunea, qua: Tiburicolitur vt Deaiuxta ripas Anie-
iiis. De quibus vide Rofinum ciujquefuppleroentum ;SoJinumcap. 8 Suet.
tonx I. cap. I. cap. 19. S. Auguft.de C D. cap. 23. Sixtum Senen.Jib, 2. Bt-
blioth. verbo SibyJIae . Aeljanumlib. 12. Var. iib. 3J. Scalios.
B b b De
iS2 DE VIRGINfBVS CHRISTIANIS.
De Virginibus Chriftianis .
Cap. V.
s
Ed praefati? Virglnibus Vcftalibus , ac Sibyllis in Gentiiitate procreatis;
I fatis pr»ftantiore$»& maioriadmiratione intuendae funt Virgines noftrs
Chriftianas , quge voluptates ixcuU & fextis iniirmitatemfuperantes prseter
innumeratormenta.fanguinem &vitamcontempferunt, vt Deo Virginita-
tis illibatum florera feruarent ; &omifIis quae de Lucia > Agnete, Cfccilia &
alijsplurimis effent dicenda : tria tantum in hoc adducam exempla,inter ad-
miranda potius quam inter imitanda fane fada reponenda .
Et primum de Euphrajia Virgine Nicomedienfi , vt refert Nicephor.Jib. 7.
cap. 13. hiftor. &Card. Baron. ad annnm^op. vbiSpond.n.9. quxDiocle-
tianiperfecutioneadlupanaritidem duiHiajcumiamabintromiilbmilitcim- _
puro vtviolaretur; fccojocividic , vt ncque vineque lacrymis ab armato I'
iuuene tueri pudicitiam polTet ; fiftere ilium iubet, oftenditque vellc fe pretio
redimerc quod prece non potuifTct : fagam le ac magicis initiatam carmini-
bus ab infantia,ijfdfemq; operam dedifTe dicit : rotum fibi eftc medicamenti
genus , quo qui lemel corpus iliinat» nullo deinceps ferro , teloue penetrari
poffe : tantura arcani fe ea conditionc monftraturam, vt fibi perfandc iurct»
nulli inpofterum padoriiniuriamilIaturum;quodcummilesincenfusanno-
rumgloria» £a(Surumiurei«rando fe obftringeret : puel!a liquefacftaquanL»
apud fehabcbat ccra,collum perbenc ac ceruiccs inungens , vim remedij in
fe experiri Jiortatainquitpericulomeofidem veneficio adiugam:ftringeiam
ferrumniiles&coiiumxjuDdmodo ipfa mihi liquamine communiui > petCj
quantum pptes ; ille cui ardorem libjdinis cupido experiundi medicamenti
pene extinxcrat , ferrum fecurus educit , inq; locum a Virgine defignatum^ ,
valide vibrat, actenerjecollum pueHaj confeftim fccat :pra;cidiiquecodem
idlufibifpempoiiundaEVirginisjac Virginimetum amittends Vjjg'nitatis . Q
Caefar BaroniusvircrBditionedignitate&fani^itateEminentifs. cumEu-
phrafiac prsfataEcxitam rc*-ulj.fret tom. 3. Annal. continere nequiuit fe , quo
minus Ludouicum Arioftem PoetarumhodiefamofifTimum ; vuJgarcm pro-
pterea.vulgoque plane ac triuio dignum appellaretjquod tantum facinoris in
Jaudata Euprhafiaad amatoriasnugastraduxerit cant. 2i.nec veritus ('ita^
cnim loquitur) tcmere,ac impie Poeticis impurifqucfigmentisiliud inttxerC,
atque e rebus facris procaciter argumentum fibi comparauerit : Adeo egcns
affedibus ; vt eos etiam foras deriuare potuerit
Secundumadducitur exemplum a D. Ambrofio eloquio mcllifluo relatii
vifgoAmmhe. y^^ ^ ^^ Virginibus; fedab alioprofanoPoctainmalum fcnfum fuffuratum
qua videlicet pia &ingcniofa arte Virgo qusdam Antiochena deluferit vir*
ginitatifuaeinfidiantcs. Haecquomagispublicos hominum afpedus cuita-
bat.eoamphus corumdemanimosincendebat : etenim pulchritudoaudita
nec vifa plus defideratur :Itaquefandta Virgo , ne diutiusalerenturillifpo
poiiendie cupiditatis» integritatempudorisprofelfa ; fic reftinxit impro- D
borum faces , vt non iam amaretur fed proderetur . Puella igitur pauida ne
incideret in infidiatores pudoris , ^nimum ad virtutem parauit ; tam religiof»
vtmortcm non timerct,tam pudica vtexpe(flaret . llli autem excogitarci,
coeperuntquemadniodum religionem tollerentj vtindeeriperentetiam ca-
ftitatera . lubent autem aut Virginemfacrificare , aut lupanari proftitui.
Hicpuellanon quod de religione ambigerct,fedde pudoretrepidaret,ita-»
loquitur intrafe : Hodieaut Martyrij j aut virginitatis nobisinuidetur coro-
na ; tolerabilius eft mentem Virginem quam carnem haberc ; vtrumquc bo-
num fi iiceat : fi nonliceat, faltem nonhomini caftae, fed Dcoiimus :fortaffis
&nos
DE VIRGIKIBVS CHRISTIANIS. 383
/^ & nos fcruando religionem , fcruabimus ctiam caftitatcm ; ita & ludith qu«
ornauitfc non amore fed religionis intuitu ; &pudorcm feruauit &patriani.
Itaquctaliinformataexemplo.animofimul tcnensvcrbum Domim .• ^i-
eunqueperdideritattimamfuampropter me , inueniet eam . D ucitur ergo pucl-
la Dei ai lupanar ; fed vbicunque Virgo eft , tcmplum Dei eft nec lupanaria
infamantcaftitatera »fed caftitas etiamlociabolet infamiam . Clauditurin-
tus columba jftrepnnt Accipitrcsforis>quispr;Kdam primus inuadat: At il-
la raanibus ad coelumlcuatis ; Chrifte , inquit, qui Sufannara de adultens triu-
phare fecifti, nepatiaris corpusmeum incefto facrilegij attredari, quod eft
tcmplum tuura ; vt quse ad adulterium veni, Virgo diicedara .
Vixcompleuerat precem:& ccce virmihtjslpecie terribilisirrupit Que-
admodum eum Virgo vt vidit trcmuit , cui populus tremens celfit, & ad Vir-
gincm dixit ipfe miIes:Nc qu.tfo paueasforor.frater huc veni faluarc animam
tuam non pcrdere rjferua me,vt &ipfaferueris . Quaii adulter ingreftus, fi vis
martyr egrcdiar : veftimenta mutcrrius , conueniunt mihi tua & mea tibi , fcd
o vtraqueChrifto.Tuaveftisme verum mihtem faciet,mea tc virginem ferua-
bit. Senetu velticris,cgomeliusexuar;vt meperfecutor agnofcat . Sume
habitum quiabfcondatfoeminam; tradequicorfecretMartyicm . Induere
claraydem qu« occultet membra Virginis, & feruet pudorem ; fume pileum,
quodtegatcrinei, abfcondatora . Etinter htc verbachlamydem milesex-
tiit. Sulpcdustamenadhuc puellshabitus perfccutor.s & adulterireino.
uitate illa obftupcfcens; vtintcrira Virgo ccruicem cenferetur ofFerre . dura
chlamydem tradit miles . H^c pompa in lupanari agiturcumJdcMartyrio
certarentinterfemiles& Virgo ; diflimilesinterfe natura , fed Deimifera-
tione confimiles . Mutato igitur habitu fuafa & ignota puella delufis aduitc-
ris & cuftodibus euolat de laqueo; & ^q lod nuHavnquam iam viderant
faccula^ cgrediturdelupanan Virgo . Ex adulceris interini foristanquam
lupis frementibus ad prsedam agnae.vnus quierat immodefiior iniroiuit ; fed
vbi haufit ocuhs rei textu; Quid hoc inquit elipPuella ingrefTaeft.vir videtur
Q^ quinimo miles ex Virgine ; audieram & ncn credideram , quod aquam Chri-
ftus in vinaconuertit:iammuiareccepit &fexus;Recedamusciro hincdum
adhuc qui fuimus fumus ; vt non in aliam formam nobis transformari contin-
gat ; & pudicus exibo , qui aduiter intraui .
Indicio rei damnatuseftmilespro Virg=ne,qui pro Virgine ccmprehen-
fuseft;ita delupanarinon folum virgofed etiam Martyresexierunt. At ve-
ro cum intellexifTet puella fententiam aduerfus militem Hberatorc fuum;fertur
ad locum fupplicij eam cucurrifTe certafTc ambos de nece ; cum ijle diceret ;
Egofumiufi^usoccidi,teabfoluit fententia,quandome tenuit.Atiila clamare:
In me lata ifta fententia , quae pro me lata eft ; moriar innocens , ne moriar
siocens : nihil hic medium eft;hodie aur rea ero tui fanguinis.aut Martyr mei;
fufficiunt membra morti , qaae mn fufficiebant iniuris ; eft in Virgine vulne-
rilocus,quinoneratcontumeliae;ego opprobrium declinaui.non Ma tyriura
tibicefTu-vcftem.non profelTionemmutaui , Quod fi mihi proripis mortem
non rcderaifti me fed circumuenifti.Caue ne contradicere audeas . Noli mihi
D eripere beneficium fententis.vt Martyr deuenia, qui fecifti ne violarer. Pof-
fumusvterq;fat!sfacerefententia3,fimepriuspatiarisoccidi. In te non ha-
bent aliam quam exerceantpoenam;in Virgincobnoxiuspudoreft. itaque
gloriofior eris , fi videaris de aduitera Martyrem fecifle , quam de Martyre
adulteramrcddidifl^e. Inhacpugna duo contendunt, & ambo vicerunt:
nec diuifa cft corona fed addita . Ita fan^i Martyres inuicem fibi bencficia
conferentes , altera principiura Martyrio dedit , alter efFcdlum .
Xertium facinus in medium proferam dignum certe memoratu arecentio- ^' V^gint cy
ribusannis. Expugnata fiquidem Nicofia^anno 1J70. Selimo Turcarunu, ''"'•
Regc , vrbe totjus Cypri opulentiifima , & fexaginta hominum millibus fre-
B bb 2 qucn-
3S4 DE COxMITIIS ROMANORVM.
euente . Muilaphus rerunifucceflii feroxexmanubijs, atqueomniprseda^ A
pretiola qu?sque nauigia duo, & ingentera JVlyoparonem fpoJijs onerat;
in priniis crgo cgrcgios forma pueros , pueiJalque tota ferelnfula con-
quifitas Myoparoni imponit, traditqueomnia quadringentisprjetorianis mi-
Iitibus Selimo Imperatori comporranda; vt elTent illa argumenturo vi<flori«,
Vehebatar eo Myoparone inter captiuasCypria nobilispuella, qujefecum
reputansquid tibi in Selimipoteftate euenturum effet» acpudicitiaemaxime
peJcuIum y magnumquid animoagitare cOf pit .Et cum aportuad duomil-
liaria piocefierant : milite nitratum puluerem extrahente ad vfum tormento-
rum jinteruenitibipuellacum lumine . Enimuero na(^a illa patrandi facino-
ris opportunitate , propius repente profilit, ac deliberata raorte ierocior, in-
genti lane aufuintraea receptaculaigneiacit-Emicuitillico feralis flama, ma-
gnoque fragoreauulfaa fedibusfuis tabuJata.atque in altum excuffa» rapuere
fimuleadem vifemiuftahominumcorpora , peimiftaque &cnng!obataom-
nia in aquam decidere fonitu miferabili ; caeteri aut col'ifi inuicem & confau- j^
ciati aut incenfi,cxceptique vndis expirauere. Necfeintra myoparonem ^
continuit clades > fragmentis hominuni tabularumque ex alto Jate decidenti-
bus»; corripuit ignis proxima nauigiajhorjeque vnius fpatio quantum erat to-
to rcgnoconquifiiumprjedxjhominumque quatuorexceptis; ex quibusrei
feriesdein cognitain oculis InfuJas, Muihphoipfoinfpcdante , confump-
tumeft. Sic puellanobilisvlta patriae ruinam , vltafuorum necembarbari
Ducisambitionem fregit : reftinxiteaflammatotfaces libidinis, ac pofteris
defenfajfortiter pudicitiseexemplum reliquit : Adeoftupore, fadiuenoui-
tate Imperantis Selimianimiim Virgopuella fregit.
Porro quamuis violentas fibi manus inferre ncc Gentiliumi nec Chriftiana
lexconcedat (^quod deSampfone S. Auguftinus ait, de Ciuitate Deilib. i.
cap. 21.&26. j qiiialatenter Spiritum lancf^um hoc iuflifle putandum cft;
Euphrafia, ac Cypria Virgo,dequibusdixiiTius , extra illorum cJaflirm re-
ponendse f«nt , quae txdio vel defperatione vits , eiufmodi fcelus perpetrafle
dicuntur . Sicut & Felagia Virgo Antiochena , qu« curr. matre , & forori- Q
bus Diocletiani perfecutione manus carnificis&:fenfent'sm Principis,cas
lenonibus illudendas tradentis, effugerunt : Pelagia e fublimi domus teifto
praecipitem fe dando , mater Sc forores aquis fe immergendo ; quos ob prae-
clarumfacinus S. Ambrof lib. 3. de Virginibus cclebrauitpraEConijs& fan-
^us Chryfoftom. duabus Orat. quaeextantapud Suriump. lunij : &haec fa-
tis denoUrisChriftianis Virginibus,quarum fimiliade Ethnicorum Veilali»
bus nunquam legimus .
Et hincagnofcamus quamdifpar fitvltsconditioillarum Ethnicarum Ve-
ftalium Virginum, quge iionoribus , diuitijs,& omni delitiarum genere affluc-
bant,anoftrisChriftianis Virginibus,qu3e pro virginitate feruanda,mortem
ron modo violentamaTyrannis, fedfpontaneametiamappetiuerunt ,vt vi-
dimus. A quibusnon multum alien^funtfacratae in clauftris VirginesChri-
ftianx,quaefpretisdiuitijs, &omnifoeminarumcultu; paupertate , vigilijs»
ieiunijs, & abftinentijs fumrao Deo feruant verammentis & corporis Vir-
ginitatem .
De Comitijs Romanorum .
Cap. VI.
ABfoIulmusinftitutjefcriptionis quaedeVrbe , Romanoque Impejio»
eorumdemque moribus crant dicenda : Diximus prxterea , q«a
Relioiofum culiumeorundem RoraanorumrefpiGiebant ; lam de ciuili &
PoliU-
D
DE COMITIIS ROMANORVM. 38$
^ PoHticoregimiDedicercaggrediemur; &primode Comitijs dicendum a
Populo peradis ad eligendos Magiftratus . Scnpferuni de prxdidis Varro,
Panuinus, Sigonius, Rolinus, & alij pJures.
Coininaacoeundo diflal; quiaPopulus coirehis&vnunjinlocum con- ^'>'"'"'<* vn<U
«enirefoleret adfcrendumdealiquare ftiffragium ; vndeComitiadida in- '^'^'*^
teiiiguntur»quando vniurxfusconueniret P-opuJus ; ad differcntiaan conci-
liorum, vbi pars tantumaliquaeius congregataeffet. ; :;:.:
Genera Comitiorum fuiffe tria; Ctiriata,Ceniuriata , & Tributa Jnter om- G'"*''*-
resconuenit. Calata Cowitia proprium & pecuiiaregenusnonefficiunt;
quoniam Calatorum aliafuiffc Curiata > aliaCenturiata Graeco vocabulo
xat^tV quod voco fignificat ; quamquam recentiori «uo nomcn Comitioruia
Caiatoruro in histantum > qusprocoUegio Pontificuni habebantur, velte^
ftamentOTumcondendorum caufafiebant.idque rclig-oniscuioldam & anti-
quitatis ratione . Teftaraentum CalatisComitijstenipore pacisfiebat bisin
_ anno , vt Prjeco vniuerfam circumirct Ciuitate, pcpuiun! conuccansjac tum
■B qui teffamentumcondcre volebat, ipfoteffepopulo tertamentum fcribebat.
Curiata Comitia.quod ea omnium prima fint) fueruntin quibus Populus CurUta CmU
curiatim fuffragiumdicebat;hoce{i, in quibus Populiper curias diuilifen- "*•
tcntia rogabatur . Curiam a cura didam :Curi«eranttriginta iike partcs , in
quasPopuIumRomulusdiftribmt; vt etiam noftris temporibusinpluribus
vrbibus dicuntnr Parochs feu R^egioncs .
Fiebant in praediiftis Comit js Curiatis quorundam Magiftratuu crnfirma-
tiones ,item Teftamenta & fimilia . lus autem conuocandi ( omitiahuiulmo*
diprimumpenes Rcgescxiftebat.deindemutataRepublicapcnes Confules,
Praerores, Oidatores & Pontifices.
Suffragium veroin Comitijstuleruntciues Romani ,&quidenihi tantum>
quiin curias defcriptierant , nempe qui in Vrbehabitarunt; quiautemex
Colonijs , vel municipijs , veietiam prouincijs Romam niigrabant , i)
cum in curiasdefcnberentur , patralua facrareiinquerecogebantur, & ea
Q^ recipere jquaeeiuscunae, in quam defcibebanturpropriaeftent.
LocusComitJorum Curiatorumfuitin foro; immoparsforia palati; por-
tafiniensadTemplum D. Maria; Nouse, vt refert Maxiianusin Topogra-
phia antiquae Vrbis ; & quamuis didus locusmuitis annis tecfto caruiffet ,
longotamen tcmporepoft Hannibalis aduenrumin Italiam » tedum impofi-
tun^ei fuilTe, idqueinde aC^fare reftauratum; &pIurimisftaTuis,ac Koftris
idemlocusornatus. In R.oltrisferebanturleges, agebantur caul«, &Con-
cioneshabebantur; lliud autem meiUorabiL' de Roltnseft; quod Antonius
occifiCiceroniscaputpr«Bcif',im , & ad fe allatum ,interduasmanus in Ro-
ftris ponicurauerat, vbiillefigpe Confularis , eo ipfo quoque annoaducr-
fus Anionium,Quantanul!avmquamhumana voxcumadmiratione eloquen-
tiaeaudiiusfuerat» vtcxLiuio ,Plutarcho, Dione, &alijs .
TempusCuriatorum Comitioium non crac certum, vt Populus conue-
niretad ferendumfuffragium.fed quandoque Reipublic^e neccffitas id requi-
rcbat.tunc conueniebantdiebus tantum comjtialibus .
Q Modus Curiatorum Comitiorum vt iufta effent . Primum vt ante illorum
tcmpusedicerentur abaliquoeoruin Magiitratuum, quibusid ius fuiffet.vt
iam diximu* : conuocabatur deinde Populus per triginta Liiflores : itcm co-
initia habebantur Aulpicato;nempe Auium infpeftione, de coelo obferua-
tionc,& rripudij animaduerfione Obferuabaturhoc.vtCuria prin.oad fere-
dumfuffragiumfortevocata, effetboni ominis ; fi contrarium accideret,
Comitiain alium diem prolerebantur . Tandem quod pluribus curijs vifum
effet, id ad Patres referebatur , vt ab eis confirmaretur . Populus inde fere-
bat fufft-agium non vniuerfus confuse , fed per curias vocatus ; quodquo
plunbas vifura effetcurijs , id ad Patres referebatur ; £/ inde contra fen-
ten-
5S6 DE COMITIIS ROMANORVM.
tentlamVatrum Popnlus confirmabat. -^ ^
Suffiagia ferebantur acurijs Vocalia vfquequo Anno V.C. DCXIV. cau-
tum fuerit , vt Comitijs , quibus Magiftratus crearcntur , Populus non voce,
fed TabelJa fuffragium ferrct . Ita libcrum iudiciumfuumin Magiftratibus
crcandisPopulus habcbat . Secutaehanclegemfunt&alije» quibus cau-
tum>vt etiam in ludicijs populi, in Jegibus iubendis, 5c vetandis, item in lu-
dicio perduellionis tabulae vfurparentur.
Centuriata ComitiaaCenturijsdicuntur; ficuti Curiata a Curijs . Ad
CnutcriMiaCe' quorum rationcm intelligcndam refertfcire, QuidfuerintCenturiae,&a quo
"""** inl-litutae ? Fuit autem Centuriarum au^flor Scruius Tullius vt ex Liuio, Dio-
jiyfio » Floro & alijs ; ex quibus iibet afcribcre verba Dionyf. lib.4. ibi : Sef'
uius iujjit cenferi bona omnium Ciuium cum iureiurando bontt fidei > adfcriptii
atatis annis > & parentum nominibus > atque adeo liberorum etiam , atque cott'
iugum : ad h^c quam quijque regionem Vrbis , quemque pagum incoleret : ei qui
non cenferetur poena propojita , vt bonis infifcum redaSiis , cajus •uirgis , fub ha-
ftaveniret : diuque ea lex Romanisferuata efi. Peradto cenfu cum ex fcripto -*>
&ipforum numerum , & opcs eorum cognouiffet , commentus eft inftitutum
Reipublicae faluberrimum ; vt ex quinque claifibus prsdidlorum conftitue-
rentur. CXCIII. Centuriae , & vnicuique clafliarma efl^ent praefinita ad
munusprxcifum. Centuriones deinde praefeiti , vt quifque erat virtuti»
fpeiftatiflim^ , qui centuriasimperatisperagendis aiTuefceret. Hi ordincs
fueretam Legionariorum , quamleuisarmaturaepeditum ; equitum vero de-
leftum habuit ex opulentiflimis .
ErantigiturCcnturiata Comitia j quibusPopuIus per claftlum centurias
diuifus futfragium ferebat ,' ita vt fuffragia coliigerentur ccntiiriarum ; &
quodplures Centuri<e iuiliirent, id ratumhaberetur. VtautemCcnturiaru»
iu etiam Centuriatorum comitiorum auftor fuit Seruius Tullius ex Diony-
fio & Liuio .
Dc caufis Comitiorum Centuriatorum refert Dionyfius: Seruium TuIIiura
Regem tria Comidjs illis peregiffe; vtputa Magiftratus creaffe, leges tuliffe, ^
&bellum indixiiTe; quod inftitutum etiam polt aircrtam in libertatem Rem- ^
publicam permanfiffcex antiquarumrerum fcriptoribus.
Perfonae quaruminteruentu ComitiaCcnturiata pcra(fla funt ; triplices
confidcrandcE funt . Aiije videlicetquae iushabuerunt Comitia centuria-
ta conuocandi ; ali^ quxfuffragiumin ijs intulerunt ; ali« qu2e his Comitijs
prseter priores adeife oportuit . lus igitur horum Comitiorum habendorura
fuit penes Magiftratus maiores tantum; & quidem pcnes Confules,Praetores,
Cenibres, Diitatores, Interreges , Tribunosmilitura Confulari poteftate,
& Didatores lejjibusfcribendis. Perfonxquaefuffragiumtulerunt, fucrunt
Ciues, qui in Centurias defcripti erant , quique ius fuffragij habebant : non
tantumquiin Vrbe Roma fed etiamquiextra Vrbem in Italia habitabant,
ciuitate tamen cum iure fuffragi) donati erant . Neque omnes Ciues qui in.*
Vrbe habitabant.ius fuffragij Comitijs centuriatis habebant ; qui cnim a cen-
foribusignominiaecaufa vocabantur;fiplebeij cfTcnt, adimcbaturijsiusfuf. ry
fragij ;&referebanturintabulasCiuiumeorum, qui eoiure carcbant , nec
erant inalboCenturi.Tsfu^fedtantum vt pro capite fuotnbuti nomineaera
penderent.Prseter cosautem, de quibus diximus, etiamquafdam aliaspor-
fonas his Comiiijs interefl^e oportuit , quarum tantum nomina hic recitabo .
Fuerunt autem illi, in Comitijs quidem Magiftratuum candidati , Diftribu-
tores, RogatoreSjCuftodes, Praetores,de quibus aliasforfan dicemus.
In locoinaugurato CenturiataComitiahaberioportebat, non tamenin-
tra pomerium fed extra,vtdocet Agelliuslib. ij.cap. 27. quod etiamcon-
firmat Sp. Pofthumius Conful. Locus autem Centuriatis Comitijs deftinatus
erat Campus Martius, quem Cicero dicit ; Confularibusau^icys confecratum;
quia
D£ COMITIIS ROMANORVM. 387
j^ qtiia Imperij coniularibus aufpicijs omniaTere peragebantnr , qiiaE publicc
ineocampofierifolebanc. Itaquedeeohicaliqua adijcienda.
Fuit Campus Martius , qui alibi etiam Tiberinus dicitur , Jocusextra Vr-
bcm Romam prope portam Flumentanam: Martius did^us, co qvod Marti
facer , vel dicatus cffct . Seruienim Tullij Regis temporc iam tum Marti fa-
cer fuit , in eoque Comitia Centuriata habita tcftatur Dionyr lib. 4. Pofte»
a Tarquinio Superbo vltimo Romanorum Rege in proprios vius conucrfus ,
poft eie(flos Reges a Bruto& Coilegarurfus adpriftinam condiiionem re-
dados eft: qua de rehbet adfcribcre verbahaec Dionyf- hb. j luniusBrutuh
& P. VaUrius hotta Tyrannorum Populo diripienda dederunt , a^rum quem illi
priuatimpojSederant , inopikus explebe diuijerunt , vno tantum Campo excepto ,
qui/ttut eii Vrbem inter&fiuuiumilsiam ante Marti facer eratypratam eqws &
iuuentuti in armis exercenda accommodatum.ld Tarquinius conten.pta rehgione
Juis oppteuerat fegetibus ^Jicutifatis apparet ex decreto Confulum deeiusfrugibus.
^ Cum enim omnia Tyrannorum bona agenda , ferandaque perwijifient Populo ;
" ^uicquidfrumenti erat in eius campi areis,velin Hipula,vel tritum lam, nonper-
miferunt auehi , religione vetante iuferuntque toium effundi in 1) berimiEt nunc
^uoque eiusfafii manet monumentum ; ben^ magna Injula Sacra ^efculapio , cin~
iiafiumine ,confecrata^frumentiaceruisputrefcentibus . Hxc Dionyfius. Mar-
Jianusin AntJ4u.ie Romae Topographialib. 16, capit. 12. refert de Campo
Martio praeter natiuamloci, pratoruroque amoenitatem, ctiam ornamenta-.
&ftatuas lUuftrium Virorumin Capitohoerciflas , illuc tranflatas. Strabo
ctiam lib. j. elcganter dcfcribit hisvcrbis. Campi enim admirabilis magnitw
dof& cttruies pariter curfus , & alia equeftria certamina expedita fuppeditat i
necminus tam muitispiUm, trochum ,paUHram exercitatione trafiantibus , a-
liaqueincHmbeHtiaJtmulopera . ^id perennes folo herbas , coronatofque ijq;
gdfiumlnisalueum coUes ifcenicarum ofientatio piiJurarum eiusgeneris ipefJacU'
Japrttiiant fVt dijicile &inuitusabjcedas . Hasc ille . Varia etiamludicrain
hoc Campo exerccbantur , vc docet Horatius. TumuJtu exorto deledus in
/^ eo habebatur :clarivinmortuicremabantur:5chic Campusferefcholaerat
MihtiasRomanae, vbi iuuentus ad palunjomnigenere armorumexerceren-
tur,caputpetendo,lateribusin{iJiando, poplite fuccidendo ,iniiliendo>
reiilicndp, pundtim potius quam caefim feriendo ; & interim tamen affidue
fcfe protegendo , item iaculando . Pars ibi Tyronum piUs.lapidibus , fagittis
inanu,funda,atcu laculandiscxercebatur. 1 um veroialtufofrdelatitudinem»
autval i aititudinem fupcrare ; priecipue autem curfulocum occuparc^ »
fugientem affcqui confucfccbat . Erant etiam cqui lignei in campo , vt iniili-
re , dcfilirc , dexicra, laeua , inermis , armatus , dtftndo ctiam gladio futurus
cques addifceret : verosetiara equosdomaret, & futurisprae ijsaifueface-
ret. Nec prEterundura quoi PomponiusL^us , & Pliniushb^d. cap. 10.
referunt: Ab Augultomirabile Horologium ibidem fuiflfe conditum iirato
lapiiead Obelifci magnitudinem, &habuifrelineaseafdem , & in angulis
quatuor ventos cum inlcriptione , vt Boreas fpirat ex opere mufiuo . In hoc
igirur Campo prope fluuium locus erat , qui Area vocabantur , vbi militcs ,
t\ vt dixi ,cxerccbantur.
Erat & locusalter, cuiincluiebatur Populus , donec decreandis Ma- ff^t».
giftratibusfufFragium tuliflTent , cui nomcn efTe voIueruntS^/jr<f, aut Ouilia
vt bene Seruiusad Eclogam Virgi/ianam : Septa proprie funt locain Campo
Martio inclufa tabulatis , in quibus fians Populus Romanus fuffra^ia ferrs con-
fteuerat \ fed quoniam h^cfeptafimiliafunt Ouilibus , duo h<ec inuicem pro Je
ponuntup . Hiclocus quipriffidJ gncis canccliis poflea marmorcis fcpiuseit;
ideoq; propter fimilitudinem caularum gregisOM//? ditftum :nam vocatusad
Comitia Populus,dc diftributus in Tribus.vcl Centuria-; manebat in Campo,
pofiea vtqu^quecenturialaturaeratfuifragium jintroducebatur in iepta^
per
Z8S DE COMITJIS ROMx\NORVM.
pcr anguftum Pontem , neque tunc alijs Hccbat effe intra fepta : quam ob rem ^
Mariusin Praetur«petitione ambitusfufpicionem dedit, quiaeius feruusin-
tra fepta eft deprehenfus . Liuius Decad. 3. Jib, 6. CitatisCenturi^e fefiiori-
bus , katumficr£tum in Ouili cum hic colloquendi tempus .
Vt adinltitutum thema reuertamur.Circa modumCenturiatorumCo-
mitiorum : Ante eadem Comitia erat confuetum , vt ex audoritatc Senatus
fieri oporteret j fcribit enim Dionyf lib. 9. quod Trlbutis Comitijs non eflet
opusSenatusaudtoritas ; in reliquis maxiiiAe eius necelTeelTet accedercj:
deinde prsemitti oportebat edidum.ad quam diem conuenire deberet Popu-
lus. Id veroedidumin tabellafcriptum piibJice proponiiolebat. AnteCo-
initia Legum condendarum feruabatur , vt Legislator concionem haberet, in
Qua PopuJo neceftitatem & vtilitatem Jegis proponcndae oftenderet; deinde
etiam recitatet Scpubliccproponeret , vt Populo poteiks fieret eam co-
gnofcendi otiose;ck vt inde Iicerctlibrarijsdefcribere,(iquis^ellentlegem
apud fe habere : vt ex Dionyf hb. 10. Qiiemadmodum in legum,fic etiam in
ludiciorumComitijsobferuabantur» vt triundinoaccufatio promulgarctur ^
vtdocetid Ciceroin Orat.pro domo fua
Inipfis CenturiatisComitijsobferuarierat eratfolitum , vt nifi captatis
ante Aufpicijs iure poterant fieri : quorum aufpiciorum duo erant genera., >
Obferuatio decoeJo)& Auiuminfpe(ftio . Ei igitur qui C omitia habiturus
erat , parendum eratobnunciationi : & Magiltr.tus tantum maiores pote-
rant obnunciare^non autem minorcsj nempe Confules , Praetores , & fimiles;
captatisaufpicijs &facris peraflismilitesprdefidijcaufa in laniculumintro-
ducebantur , maxime prifcis temporibus , quoniam multi holtes circum Ro-
mam habitarent.veriti Romani, ne dum ipii Comitia Centuriata agerent, ho-
ftes per infidias Vrbcm aggrcderentur vt refcrt Dionyf lib. 37. Ordinarium
autem ac legitimum erat , vt ex Candidatis crcarentur Magiltratos ; & in ta-
bcllis nomen eoruro fcriberetur .
Trilntn. ComU Tributa Comitia fuerunt , vt apud Agelliiim l'b. i J. cap. 27. cum ex re-
^^** gionibus ficlocis ;hoc cftperTritJus fufFragiumfercbatur. Erantigitur Tri- r-
bus Populi Romani partcs diftini^se Jocis in Vrbe diuerfis , & regionibus vn-
dique circum Vrbem per ItaUam d fperfis , fic appejlata? ; aut a Tributo dan-
do ; aut qnia primo tres tarttum fuerunt , vnde ctiam Tribuni dicfli . Earum.*
primus auiftorRomulus, vtrefert Dionyf lib. 2. his verbis, In tres partes
ciiuija vniuerfamultitudine,finguli!pr(tdarum aliquem virum ducemprapofuit :
deindevnam<fuam/jue ruyjumin decem partibus , totidem fortifjimos viros eis
pnefecit: Has curias, illas Tribus vocare voluit , Jtcut vocantur df hodie . Fue-
runtautem earumTribuum nomina hxz: Ramnenfis, Titienfis,&Luceres.
Ramncnfis dida a Romulo pri no Vrbis conditore : Titieni?s a Tito Tatio
Sabinorum Rege, quia Romulo pr3cliOviflus,abeodem in VrbemRoraam,
& Imperijfocietatem receptusfuit; LucercsaLucrctino, vcl a Luco Alyli
inquem multifuga delati ciuiiateque djnatifuerunt; vt voluit Plutarchus in
Romul'>,& al;j .
Cauf<ETributorumGomitiorum habendorum generalesfueruntquatuor ;
prima ad creandos miaores Magiftratus ; altera ai Sacedotes collegiorunu D
cooptandos: tertiaad legesferendas :quartaad ludicuim exercendum .
Triburis Comitijsvocandis non erat vnus deftinatuslocus, quemadmo-
dum curiatis, & centuriatis :Hinc interdum inCampo Martio , interdunu.
inComirio , &aliquandoinCapitolio, aliquando in prato feuCampo Fla-
minio Tributa Comitia habita.
Indicebantur hjec Comitia ab aliquo Magtftratu , qui ea habiturus era t ,
idque vtplurimum triundinoantequamhaberentur . In histotdabantUTta-
bellae quoterantCandidati, quorum nomen receptum elTet.
£t ha;c attigiffe fufficiat de Comitijs in genere .
Ex
DE COMITIIS ROMANORVM. ssf
/^ ExJiuiufmociipopularibusvetenim Romanorum Comitijs feu congrcfli-
bus apprehendamu&dubium&inconftantempopuli animumvelut O^esru, c»nfi^r*^,
ahernisailtibusreciprocum , multifqueiadlationibusaurnaufragijs femper
infidura . Vide acclamationes fadas Galbae roagno Imperat. nec multo poft
iacetinhumatumcadaucr ,inglorium>calonura pedibus calcatu;quam fiTcda
primode Ottonefparfaiitura deindein Octoncm vna voce,omnium laude;
xndein Vifelliuro, cxinde in Vefpafianum contra Vitellium . Manlium in-
tuere , cuius vnius dextera Capitolium ftetit ; flon fiaret Ronia n fi Manlium
Fopulo Komano dediflet Deus : & iJlius non mulro poft fanguine Capitoiina
funeftatamoenia; vtnobisexhisproponatur ingrata Populimens, femper
alia.nunquam diu eadem : Nam quantosj({i vetera recenieas) fteiifle in Po-
pulo fuperiores arbitraris ? omnium gentium , setatumque hiliorias reuolue :
nec e centumquinqucfuamorte» aui intercarosfuorum amplexusvitamfi-
niuifl^e , pro cerCo habeas ; qui exilio» ferro , veneno , aut inter tela vitam po-
fuerunt.
B Nouorum dein de cum auidiflimus fit Populns , vetera femper praefentlum
defiderio faftidit : odit adeovetera nouorum cupidiflimus ; ad h ec feu dolo ,
fcufanguine.feu benignitateperueniat ; iuxta habere confueuit . Impetu
namqie ferturfluminummore» qujepraeruptis aggeribus , caeco lapfu .nullo
boni maliuedtfcrimineinobuiafcuiunt: fimiiismari ^quod modoinfetran-
quiilum» moJo leui ventoruraappulfuminas coeloiaculatur, femperinfidum
nec vmquam minustranquillumt quamcum tranquillitatem fpondet , men>
titur .
Sednequc veraafalfisdiftinguitPopuIus: rapitur adpropofita > nondu-
Citurrfic vuIguscreduIumnimiseft»5cadnocitura pronum. Hinc fatuaiJlx
confilia , & line deleeftu in res properat » de quibus eum f;ro poeniteat , nec
futura profpiciens , nec praiterito ummcmor : &feremendac:jspafcitur;
vera an falfa pro eodem habet ; fatisnimirum ipfosplacitura dedjffe , quae
cnm ferefaciIiuscredanrur»foecundiufqueferpant;rit vt vera, tanquam fe-
Q^ mina bona > tunc demum primum inferantur.cumanimorum ager toturzi-
zanjsoccupatus tenetur , fera nimis prudentia. Primafunt,qu« fortiusil-
iabuntur&mouent;quicu«nquc proindeprimusoccupauit > primus poiTc-
dit> necabhac oolTelTionefaUiHimarumlicet rerum quifquani illum repel-
let: tantum valet vacuos > & ad amicafibi pronosplebeios animos occu"
pafi^e.
Nihil vero medium in Populo : aut enim abiccf^c feruit : aut fuperbe impe-
«t ; vt vere Tacitus : Nthilin vulgo moclicum, terrerey ni/ijpaueant: vhiper-
linuermt , impun} contemni . F<«mineum in populo peflus , autignauefcit,aut
fa;uit:fufpic onibus veromuliebri more, tanquam fluminibusinnatac:mini-
msiliires maximas, Sc tanquamlaef^ maieftatiscriminafunt ; tam calidus in
ferrum , quam in minas & fufpiciones . Ita ingratitudine> & inuidentia graui-
dumcircumfert pettus:punircin alioimprudentiamluam vult , praemiaro
alter-usfelicitatcm non vult.
Vulgi 6: Popu iquanquamfemperferevarij &inconftantesfuerint anlmi
Q motus, vtvidimus; non fic prifcorum Romanorum comitia , & congreflus
fuere , dum foliusvirtutis, & publicaefalutisfcopum prae oculis illi tantum.,
Jjaberent:nulto nationum ve fanguinis difcriminehabito ; ignauafiquidera
nobilitatenihil turpius» nihilabominabiliusfuitillis .
Quoniam de Comitijs Romanorum iam diximus ; & cum in fimilibus ho- f"T^^ ?"ul^^(l
minum coetibus vtplurimum Ratio ftatus praeualeat lufto ; lubet hic inqui- Hjnio stamt .
rercdamna.quas Reipublicajafferat haec Ratio ftatus, qux efthaerefi ?Pro-
ph-^^a lercmias cap.9. poftquam ingemucrat ; ^4is dabit Capitimeoaquam, df
ocutis meisfjntem lacrymarum i <^ plorabo die ac no^e interfeBos filia populi
mei:{\xhA\X.§luia omnes adulterifunt, COETVS PK AE VAKICATORVM.
C c c Adiil-
390 DEREGIMINBETMAGISTRATIB.VRBIS. '
Adulteri) nomine prQXimisillatainiuria.fignificatur Deo irrogata idololatrla. A
.t.*M^>:- C<£tum autemprieuaricatorum,yoc&tcQti\i€niiimhon\inyitopirovnitii debac-
cliantium, ac potiflimum in proximos iniurioforum . Adidit etiam Propheta:
]^t extenderunt\ Huguamjuam quajtarcum mendactj ,& nonveritatis ^ confortaii
fimt in terra ■ fcx Hebrajo fic vertipoteii;& eiacularifecerunt lirguam fuam»
iioc eftiadcuiD fuum admendacium , &(. non ad veritatem roboxaueruntfcj
in terra: Adeo vtfan^flimus vates , quaiiexpreflis verbis referre videatur
maximum illudmalorum omniura , quomaximaexpartelaboratinterhaere-
ticosfaecuJum hoc nolirum nequam ; quod itahocfcelereinfame eft j vt c6r
plere videatur Amorrhjcorum menfuram» iamiam euerUoniproximara > ac
ferroignique damnandam . Atqujcum verborum veritasfat, quae Rempu-
blicam congregat , congregatam conleruat ,conferuatamqueabomnitem-
porumjhoftiura atqueinuidi«incur{ionibustuetur,atquedefendit;itacon-
tra raendacia velut lagittaseiacuiantur, numquam veritatem:atquc ea ratione
inaxime exiftimant contortare fe ipfos poffe.llatumque fuum communire ,ac
ftabilireia_tmis. Quieum aretfii verrtatis via deflexerint, demalovolun- o
tatis peruerf.r4^/»<i/«wexc3ecatiintelie6lus^grf^yi(«/; a peccatisnimirum
ad errores .afceieribusinhaerefes; Et me non cognouerunt dicit Dominus;q\i\z
nuiia.eft tam propinqua atheifmo haerefis , quam quae Deoprsefert flatus
conferuationem , ea , inquam , qu« Ratio ftatus dicitur . Quae omnia merito
conkquimr : Et dabo lerufakm in aceruosMreft<e.» & quia dereliquerunt kgem
me4m,&c. .,..,.
De|le^imine & Magiflratibus Vrbis: ,
-^ Cap Vll '
-{• !ti:: :~i'ir. \ :\ ■
PEruenimus ad Regimen Vrbls, & Magiftratuseiufdem defcriptlonem;
quoruraordincs,munJadignitates &priui]egia funt nobis explicanda : r'
cuius regimen Polybius lib. 6. omnibus aliarum gentium Rebuipubiicis ante-
ponerenon vcretur : illius naraque aeuoReipublicae Romanasformam non
iimplicem ,fedmixtam &compofitam fuiffcex Monarchia; Ariftocratia &
Democratia ; ita vt in Confulum poteftate Monarchia fiue Kcgnunu;
inSenatusaufloritate Ariflocratia ; in Populi maieftate Democratiaappa-
ruerit : quam fententiam ex veteribus quidem Dionyfius , & Cicero ; ex re-
centioribusautemCarolusSigonius,Paulus Manutius, Nicolaus Grucchius»
& alij feqiiuntur . Romani enim antiquae Reipublicie au(^ores quidquid Po-
licicasartisin exterisquibulquegentibusobferuare potuerunt , id omnein_.
fuamRempublicam transferreomniope, atqueoperaconatifunt . Vuilial-
pandusinApparatu Vrbis& TempliHieroibJyrait. part. 3. pag. 336.
. . Viciflitudinesregiminumin noftra Vrbe a potentia vnius perRomuIuntj
uo/»tio. inltituta, cumadiibertatem fanciente Bruto tranfifiet; ac iterum a liberta-
teadpaucorumpotentiamfub Pompeio,Crjifro, &Cxfare ; ac etiamfub
Lepido, Antonio ,& Augufto ; demumadillam vnius potentiara mirocir- D
cuitHreditumfecit;ficuticompendioseTacitps innuitin principiolib.i.his
yeihifi.-Vrkem.Romam a principio Reges habuere Libertate <& Confulatum L BrU'
tus inflituit.DiBatura ad tempusfumebantur : necjue Decemuiralis poteHas vltra
bienniutti , neqUe. Tribunorum militum confulare ius diu valuit • Non Cinnteynon
SulU lotiga dominatio . Et Pompeij , Crajique potentia , cito in Cdfarem : Lepidi
atqueAntonij armayinAuguHumceflere. Inde apud Ezechielem cap. i. non
abfquemyfterio raagnoineaprima vifione quatuor animalia proponun^ur,
qu« iuxta plurimorumopinionem figurx erant quatuor orbis imperiorum.*
praeccdebat atitem Rota pr.rdi^is fingulis aniraaiibus , vc indicarctur quo-
modo
DE REGIMINE ET M AGISTRATIB. VRBIS. 3 9 1
/^ modopercircuitum regimirie voluantur.-cuius reuolutio adeo conraturalls
cft, vtquod fcribit Tacitus de Rcnia vti hiftoricus.prajiiiderit iam antey\ri-
ftoteles tanquamPhilofopliHS^.Po it. hisverbis; Ei obhocforfanRex ab U
nitio repertus ejt , quod ci£i~ ile erat viroiplures excellenti virtute reperiri;prd-
fertmcumtunceiuitatesparu£for€Hty Q^uod idem eli: vt diximus ; Vrbem_j
Koir.ama pnncipio Regeshabuere. Scquitur ,^riftotcles , Sed cum pojiea
contingeret , vtplures pari vrtutereperirentur , non amplius tolerarunt Regem j
fed commune quiddam qu£rentes , Refpub/icas ronftituere ; quod idem vtdixit
Tacitiis; Libertatem L. Brutusinlhtuit . Subdidit etiam Arilioteles : Cum
'vero JeterioresfaBi , lucrum /ibi quxrerent ex gubernationeRerumpublicartim ,
pa-iCorumhincpotentiamexortamfu'jfecreJendumeJt , honorabant enim diui-
tias: Exindenamque procedit Pompei), Craffi,& Ca;farispotentia)& Triu-
uiratus Augufti Sequitur Ariftoteles , Ex his veroinTyran>jidemtranJiere :
Ecce quod inquit Tacitus, Pompeij , Crallique poteniM citoin Cselarem ;
Lepidi atquc Antoni) armain Auguftum ceffere.
.B Hifce veroreuolutionibus extitit priirum Regiapoteftas i^udTK cmz-^'^'''poteJ!.is.
nos :qnon!amC«efar& Augul^us cum repenjlfent Vrbem difcordijs diftb-
lutam jdominium illius obtinuerunt,D. Aiigult. deC. D. hb. 2. inquit : Ea li^
bido dominandi,quie inter alia vitia generis humanr immoderatior inerat vniuer-
fo Popiilo P.omano ,pofiquam in paucis potentioribus vicit,obtritof ,fatigato/que
cateros etiam iugo feruitutis opprejfit: Cum a!i)s p:eri(q'ie vrbium fundatio-
nibus hoc idem contigerit.vt refert Salluftius in C atihr&m ; Igiturinitio Re-
ges,nam inter^is nomen Imperij id primimfuit . luftmus hift. i. lib. 1. Princi-
piorerum ,gentium, nationumque Imperium penes Re^es erat . Ardiot. 2.Polit.
Fuerat enim antiqua ciuitatum gubernatio paucorum 1 ^ Regna . Denique plu-
fibus exemplis in facro textu : Genef cap. 4. C^ain prim.-E ciuiiatis in Orbo
fundator antediluuium ) Rex ipfe cum fucceiToribus extitit ; ita poftdilu-
nium Babylonia vixextru(fla Nembroth CapitejTepotensinterra , vt in Sa-
cro textu , & refert O. Augult. de C. D. iib. i , , cap. 20.
#-• PoitRegiam potentiam in Vrbe Roma csreri Magdi-atusconfecutifunt;
quorum ah) Maiores, aiij stf^ Minoresetant , de quibus A. Gelliuslib. 13.
cap. 14-. Maiores Praetores» ConfuIeSjCenfores ; neque tamen eorum om-
niuminier feeadem poteftas ; ideoquc inter fe colleg.e eftenon poterant .
Maiores Centuriatis Comitiji Hebant. Minores MagilTrUus creandis xMaoi-
ftratibus Tributis Comitijs dabantur jideoque de prasdidis in progrefTa
phirareferemus.
Senatorum originem a Homulo inftitutam efle nemo ambigit .-quippequi rteSeattomm
Vrbis parens & conditor , cum iam nouam Ciuitatem viribus & robore i«- w^;«e.
uenum affatim a le munitam cerneret; ron n inoris momcntifore ratus, (i
eamdem confili) opefnUilfet>exprimonbus ciuibus qul tunc aderant >cen-
tum Patres numero elegit ; quos ob honorem Patres , ob ^tatem Senatores
appellauit, quifummum quemdam Magiilratum gerunt . Qni vero ex his
primoribus centum Patribusgeniti funr , P^j/y/r/jffunt nuncupati • Huncor-
dinemTullus Hoftirusexpleuit, Albaafe diruta, Albanifquein Vrbemin-
Jj du<^is rtunc Tullios> Scruilios,Quintios,Geganios, ClodiolqueSenatores
accepit.
Exadis autem Regibus, BrutusConfulexhauftum bonisviri-sSenatum in-
tuens,primoresequeftrisordinisadfcribiin Senatorcsoperam dedit, illofq;
ConJcr'ptos Patres appcilauit . Penes hos quidem Senar-)res fempertotius
Reipublicae furama innixa eft,vtne Regesquidem , Confuies, aut Didatores,
aut alius quifpiam Mag:ftratus inconfulto Senaru quippiam moliretur; adeo
vtc*im TarquiniusSuperbus pleraque p'-2eter^.enatus auiftoritatem decer-
reret;tumdemum air.iffo Regioromine Tyrannus appellaretur.
Senatores lunttripUcis ordinis;ali) enun Pacriti),ali) Pedari),nonnuIli Con-
Ccc 2 fcripri
%92 D£ REGIMINE ET M AGISTR ATIB. VR BIS . "
fcripti appellabantur. Patririj funt hi .quigeniti funta centumPatribus a^
RomuloeIec^i<=: Confcripti>qui Regum ,Confulum, Cenforumue decreto
inSen3tumle£lifunt : Pedarij , qui non haberent fententiae diilionem iiu
Senatu,fedin alioruro fententias pedibusirent; & ideo Pedarij nuncupa-
ti; feii quodeHcntex hisqui pedibusirentin Senatumad diffcrentiam eo-
rum>quifeliacuruli veherenur.
Ordo confulendi Senatus :aliquando mos fuit rogari illum > qui princep$
inScnatuaCenforibus pofitusfuerat: aliquando vtctiamhi prius rogaren-
tur.quiConfules defignati effent^vfu tandemintrodudlum, vtqueoiConful
jpferogaffet, is prior ex fcntentia verbafaceret.
DemodohabendiSenatus A. GelliusUb. 14. cap.y.inquit, Haberiillum
folitum perhas perfonas, nempc Dirtatorem» Confulem , Praetorem) Tribu-
num Pleb. Interregem ,Praefcdtum Vrbis:extraordinarioiureTribunos mi-
Jitares,qui proConfulibus cffent , Item decerouiros,;item triurouiros Rei-
publicse conflituend«creatos,confulendiS?natumiushabuifIe. _
Loca habendi Senatus per augures confliruebantur ; & Templa appella- ^
bantur : vnde&in Curia Hoflilia>in Pompeia&in lulia^cumprofanaefTent
loca , templa per augures funt conftituta .
De TemporehabendiSenatum: Anteexortumfolem» autpofl eius occa-
fum Senatus confultum irritum elfe.
DeAetate autemSenatoruro; eriamadolefcentibusSenatorum ius ingre-
di Senatum fuiffe ex vereri inftituto ; quo minus tandem in Senatum illi aetati
venire liceret > Papyrij praetextati fa<ftum in caufa fuit > ne cui paucioribus
XXV. annis natoSenaturaing:edihcerct, vtre/ert V. Maximus, itemPlu-
> tarchusin vita MagniPoropeij.
Senatoriaeperfonx etiam Vxores nuncupabantur , item Adoptlui filij;
dumodofefeinadoptionemdedifrent^antequam Patrcs in Smatueffentdu-
^i . DequibusoronibnslateDionjf. lib. 2. LiuiusHb. i- A. Gelliushbro 14»
§}utilores. cap.7. Feneftrella &alij .
Quaefionbus creandis origo vetufiiffima efl ; ipfum etiam RAtnulum & _
Numamduos habuiffeQu.^ftores, quosnon vocefed Populi fuffragio crea- *-»
tostradunt Scriotores; quod vero publicae qu«rendae pecuniaj praepofiti
cffent,appcl!aros aiunt: Nonnunquam autem maleficiaconquirereQuaeflo'-
ribus negocium traditum ei\ , ex quorum exercendis qu3Bftionibus> Qiiasflo-
res di(flos fuiffe . Etiam quia de capite ciuis Romani iniuffu Populi non eraC
permiffum Confulibusdicere > proptereaQiiaefiores conftituebantur a Po»-
pulo, qui in capitalibus praeeffent rebiis . li appellabantur Quaeflores par-
inierrrsm po. ricidi) , dc Quibus etiam in lege 1 2. tabular.
ufias. Romulo abhumanisfublatoflu^uantibusPatrumanimisquo pa£lo Rem-
publicam procurarent ; & ne eamdem rcfXott vacuam vi^ aliqua externa a-
doriretur :Centum Patres decem decurijsfa(^is, fingulos ex fingulis legunt»
qui fummje rerum pra;effent:exijsvnuroquiinfignibus Imperi) &fafcibusef-
kt , decernunt . Quinque dierum fpatio finiebatur Imperium , eo pa£lo vicif-
iiminter fefortiebantur. At veroplebs cum querereturpro vno Regecen- r\
tinn fortitam effe : perroittunt Patres,vt quem Populus Regem lufTiffet , ita_»
dcmum ratus haberetur : Tum Interrex concione aduocata Populus RegenUf
DuuK!.4mea. creabat > apud quemfuromarerum erat.
tiu/cs . Duumuiris capitahbus vnius tantum augumento triumuiri colleg« fadU
funt>qui capitalibusquseftionibus praeeffent , &carceris rerumcapitalium
agerent cuftodiam> ijque capitalesnuncupati. Eorumdem interuentu in eos>
pr4fciiuiy,ii,. qui cum Catilinaconiurauerant animaduerfum eflvtmerainit Salluftius.
Vrbis Prxfedius a Tarquinio Superbo Rege habuit initium.cum Regibus
proficirciopuseflet , penes Praefe<£tum Vrbisfumma rerum relinquebatur:
vbi autem Imperium propagatum > totius Italia; iurifdid^io ad Pr«fe<ftum Vr-
bis
' DEREGIMINEETMAGISTRATIB.VRBIS. 393
A bisdclataeft. Omnia eniin crimina, quae per Italiam adirittcbantur.Prxfe-
<ftus VrbisUbivcndicabat;acctiamintraccntcfimumlapidem> fi quid ad-
mifTum cflci> ad cognitioncm Pra;fecfti Vrbis pertinebat . Caetcrum quo (cj
extcnderet Prsfedi Vrbis lurifdictio.rcfertur ab Vlpiano tit.ia.lib.i.Djgclt.
&refertFencftrella dc Magiftr. Kom. cap 6.
Confularispotcftasrcgiaepoteftaiisexemploinftituta. Exadliscnim Re- ConM^.
gibus duo viri crcatifunt , quibus praeicrquamquod annuii Impcrium datum
eft, niiiil aiiud immutatum cft ; itaquc lictores , & fabeam , cxteraque Re«
guminligniatcnuere. Quod confulere rempublicam deberent , Confules
nuncupati ; iniun(flumque vt omniura curam agercnt , qu* e republica (okl,
arbitrabantur . Primi Confules poft cxawlos R.eges tucrc L. lunius Brutus ,
& L.Tarquinius Collatinus ; apud alterum tantum eorum exiftebant Ii<5lorcs
12. quicurafafcibus virgarum fccurim praEferebant . AbEihrufcis finitimis
popuiis afciucruntConfules fellam curuleni, togam> & pr.ttextam . Lidlores
di<^os aligandocxiftimant.quodqucm Confuiesprehendi.ligariq; iu(Ii(fcnt
" prxfto eifent . Confularis poteftas dcinde infcrior coepit cffc rcgi<e au(f\ori-
tatis , & indclibertatis ia^a funt lemina . Conftituebarur Confularis pote-
ftashabitisperConfuIemfeiialtcrumUlorum, fiue perinterregcm.aut dit^a-
■torcm Comitijs,qu2 tribuum,centuriarumq; conuentu & fuffragijs conftant;
ijfque rite peraif^is.in quem poptilifuffragia concurrebant, is crat Conful dc-
fignstus. Ita exfincprimilibri Liuijicx. 4. Dionyf &c.
Oi^atorem Albanos prius habuiife . Apud R.omanosprimus Di(flator D«iff4;«/.
fawlusefl T. Largius ; LatinoeniroSabinoq; belloimpendentequadraginta
Populisin Romanosconiuratis, Diftatorem flome creari inftitutum . A
furamailliuspoteftate nonfuit iusprouocandi , & an maduerfum in caput
C^iufquc Romani ciuis, Sc totius Reipublicae poreftatem habebat . Li(flores
& vniuerfa regum infigiia Di:1atori attribuerunt . Diflator nullo alio pa£lo
crcari confueuit , quara cum vis aliqua mai 3r de improuifo oborta ingenrem
Vrbi cladem minitari vid^retur, prius non nili a Patnbus , velutplvraquo
^alia. Tandem vtcajtera quoqueidipfum immitatum eft : Bellojenimfquod
Populus Roraanus cum Falifcis gelTit , ScTarquinijs , primus de plebe Di-
^ator creatus cft C. Marius Rutilius . Hunc Magifiratum quoniam amplif-
fimusefrct, non nifi fexmenfcslicuitretinere : quod verofuturos didlare^
Magiftratus folitus cffet , appcllatum cffe Di(f^atorem , ait Varro . Huius
etiam praetextu Magiftratus L.Sylla»ac deinde lulius C«efar Remp. oppreffe-
run.,tyrannidis inuifura & infarac nomen euitare cupientes.Et haec de Ditfla-
tore per veterun difquifitioncra : vt cx 2.Liuij lib. & Dionyf circa finem.y . ■j-rihu>msbhhis
Tribunis plebis creandis initiura fuit fecellio plebis a Patribus in montera
facrum;cum de libcranda a nexibusfoeneratorumplebe ,fpcs quibufdatru
Ccrtisindicijs vcrfatur.quaBturaquadamac niniia lufionc protrahi videre-
tur a Patribus ; quod cum ingentcm trepidationem ijfdem Fatribu^ incuflif-
fet,dura omnium militum robore Vrbem cxhauftam cernerent , fi bclli vis ali-
quaex parte irrepfiffet.Mcrenium Agrippam fummae tunc au(f\oritatis viru,
plebiparitcrac Patribuscarum legatum ad comprimendam Popularemfe-
r\ ditionemdecernunr ;qui graui vfusorationepaccmcum Patribusiniuit : in
cuius foedcris pa<flioneconuenit , vt plebeiosin Vrbe Magiftratusobtine-
rent. Duos ergo Tribunos tum habcrc plebs coepit , Tres deinde , jdemuin
dcccm Tribunis in plebem Romanamfuit iurifdi<ilio : quorum tanta creuit
au(ftoritas, vtquicquid SenatusdccrcuifTet, itademumratum haberetur.fi
Tribuni approbaffent.Tribuni di(fti , quod tunc in tres pa: tes Popu'us diui-
fuscffct, auta tribuumfuffragio,qu3etuncquatuor erant. Stabantautem in
Vcftibu|o,vbi habebatur Senatus, & quaecunque Senatores decreuiffcnt.Tri-
bunis animaducrtendapcrferebantur; vtfi pro Republicaforevidcretur^ap-
probarent T. literam in tergoadijcientes. Caetera ad arbitrium reijccrcnt;
nec
B
confulis ,
JEdtlespL
3 94 D£ REGlZvIINE ET M AGI5TR ATIB. VRBIS .
nec aliopado rataiudicatum iri. liiudetiam inter Tribunos obferuatum, ^
fi csteri omnes vnam rem probalTent , vnus vero id prohibuiflTet, plus caete-
ris omnibusineaprohibitione polieret , &reliquos omries facile impedire
pofTet . Vide Liuiumhb. 2. Dionyf. Lb. 6.ante finem. Fencltrelam de Magi-
Itratibus capit. 10.
neTrdcimfuUri EeiloaPopulo RomanocumEquisinfelicitergefto j maJrimoqueterrore
totefSaee, Vrhi iliato; tunc Conlul quiin Vrbe remanlerat, Proconfulem ceauit , qui
obfelib collegrE aiixiluim afFerret. Cieatuseltigitur ProconlulT. Quintius.
Qj,iodvero pro Coiifulibus mitterentur.eorumque vicefundluri effent, Pro-
confules funt appellati ; cstera qnidem Conlularia inlignia ijfdem conceflTa
praeterquamquod fex dumtaxatli^^oribus vti iniuncfium clt.DeJegata quam-
uis iurifdi£lioneProconfulinitio vteretur, propria tamen iurifdiiiioeidemL.
poftea competere eii inititutum ; obieruari ctiam coeptum > vt quo quifque
anno Conlui tuiifet^lequentiProconful remaneret» & varias Prouincias cu
Imperio fortirctur. Poteftatemluam Proconfulnifiin eaprouincia» quam_»
fortitus ell, exercere potell:, quamuisvoluntariam . Lites quaj feriofaani-
madueriioneindigeut , iunimatim diffinirenon debct : qu.^e cognitionem no
deiiderant ,fummatim animaduerfapoterit pronunciare . Non habentibus
Aduocaturaobinopiam» feii aduerfarij potentiam vltroexhibeat.LiuiusirL»
princ. lib. 3. & latius in I. Digefl. tit. 16. ■.■:-^:.
At vero quoniam negociorum prouincialium muititudinem per feipfurtij
obire Proconfulem dif^cile eft^Legatum Proconfules habere lolenr, quinon
propria fed mandati iurvfdicftione vtitur , quem prins etiam quam in prouin-
ciamperueneritjfabttituerenon pote(};li negocium aiicjuod grauelegatogc-
ciirrerit, Proconlua remittere debet; vtlatius in tit. i6.1ib. i. Digefl.'
Aedilitia piebjia pro vetuiliilimo Magiftratuhabenda ; mortuis namqiie
Confulibusfeiialiterdetentisapud Aediles plebis tota Reipublicse fumma
refidebat. Crefcentibusautem plebisopibusjitavtetiam Di(f^atores ac Po-
tiricesdefuoquoquecorpore prsefliarent, -duos xdilesplebeios a Patribus
creandospeaiicerunt. Duostandem Aediles crcatos a luHo Caefare > qui r*
quoniamfrumentopr3eefrent,Cerealcs appfliati lunt; & Aedilcsalacrarum
adiunijquam gerebant, cura-appellatosefTe/CurHles veroijjquiexPatribus
creati funt,quoniam fella curuli veherentur. IVIunera aediliumhtcerant, vt
locorum difcretioeuilibetordini pro dignitatein iui;s 3c theatrisarrignare-
tur ; quod fi feruum quifpiam aut iumeritum morbofiim aut vitiofum pro
integro.fanoque vendideritjedidlo Aedilisemptorifaccurreretiir ;quod </e-
rocloace public.<«, & aqtiseduiftus, caeteraque aediticialauta , munda,inte-
graque Sc expedita afTeruarerttur^Aedihumoi^ieiuifi efTe ;denique quicquid
rerum vitiofarum pro fincero, fraft im prointegio veniirec.ediclo Aedilium
rcdhiberi folet . Vide ex princ. lib. 7; Liuij Dionyf. Iib. 6. Gellius cap. 21.
lib. 17. ^^1^^1.2. lib. I. Digell -i^-JJi!^:^.:. ;h::- .c;;;, . ^r:;: : . -.;.;-
Decemuiri legum ferendarum caufa creati» qHlIegesSoIonis Athenis Rb-
mam allataspromulgaruntin 12 tabulis ; vt inquit Liuiuslib. 3. Anno tre-
centeiimoalteroquam condita Romaerat, iterum mutaturforma ciuitatis a
Confulibns ad Decemuiros, queadmodum aRegibus ante adConfules vene- L/
ratjquidelitibusiuJicandis conftituti, apudquosdelibertate etiam & ciui-
tate fuberat ludicium. Tranflatio Imperij mmlisinfignis , quiation diuturna
niutatiofuit; Iccta enimprincipiaeius Magiffratus ninlisIiiJcuVla^fr^re , aib"fil-
nentesaPatribus ;crud^liLatem,& luxiiriam exercebant. Hiap-G Tyrannisci-
tolapia eft ; t-epetitumque vt duobus mandaretur Confulum notoeniSc Impe-
rium. Vide Dioryf circa finem 10. libri & fequentisper tot. '•
Pnfeiiifs An. Anriona; prxfeduram habuiffeinitiiim volunt aliqui anno i8. poft exa(?ios
"•"**• regesT- Geganio j &P. MinutioCofT. quo tempore annonae maximacari-
tasfuit ;miffique in Sicilamfuere P. Valerius 6c L. Geganuspro aidducendo
fru'
JDUemtitrt,
' DE REGIMINE ET MAGISTR ATIB. VRBIS . 395
A frumento . CuiusopeMagifiratustfgregiaPopuloRom. penuria laboranti,
iWpeopcranauataeU. cum cnirp MagnusPompeiusagerei atquee Sicilia cii
magna vi frumenti foluere pergerct, ac gubernatores clafTis non fe comitten-
dos faiuienti pelago diccrcnt , illam falubcrrimam Reipublicae vocem edidit;
Nauigafe necejji ejje, viuere necejfe non effe.Vidc V. Maximum cap. 3. 1, 9. Lii
uium lib 2 ante medium , Fenellrellam cap. I f . 6c alios .
AnnoLXX.poftexadosreges , tresePatricijs creati Tribuni militares Tribunusmilit»
confentienteplebe.omnem Confularem au£loritatemhabuere. Sexto anno
iiis Imperij,R.omaniadConfules redijt . Officium autem Tribunoriim niili-
tumer^tincaftfis miiitescontinere> & adexercitationemproducere, vigi-
liascircuire, reifrumentari^praselTe, querelascommilitonum audite., va!e-
tudinariosinipicere; quoniam is, qui taiofficio prxeft,dare& obferuaro
caftrenfia omnia debet. Tribunorum militarium duo pcnera,primum corum,
quiincxercitucrcarifolent : alij quiComitijsdefignantur, exlayio iib.4.
U tit. 2.lib. I. Qigeft. .l- •; : -
** .Gura ccafuseirctauflusj ScConfuIesnon fufficerent , duo creatifuerejad ^'"f""''
quoruro cenfione.cenfuram vel arbicriucenferetur Populus; &ob id Cenfo-
res ippeJiatkCreabantur autem quinto quoq; anno;ciuestunc/ic notabatur,
vt qui Senator'eir?t eijceretur Scnatu : qui eques R om. equeftrem dignitate
perderet;quiplebeius nonelTetin albo ccnturiae fuae , fed ad Jioceflet ci-
uistantummodo, vtprocap'te fuo tributi nomineaera praeberet.lidemcom-
fjIetoquinquenmoluftrabant.&facrificiumSuouetaunlia faciebant, exfue
ouo&tauro ♦ Cenioreimagiftrimorumerant .acenfendo, deCiuiummo-
ribuscaftigandis ; vel a cenfu , quod quinto quoqueanno Popuii Romani
cenfum agercnt. lUud quoque Cenforibus negotium datum eft,ne in fceno-
remodusexcederetur. VideLiuiura iib. 4. A.Gellium cap. /k. Feneftrel-
lam cap. 17. . - ^
'. Aricini atque Ardeates cum de ambiguo agro faspe bello ccitaftenti mul- jjeTriumuiAt
tis inuicem cladibus fefli , Populum Rom. tandem ea de re iudicem confti- coior.u dedwen.
^ tuere Triumuiros igitur deducendiecolonijea Romanis creatos . Pertine- "**
bar veroad huius MagiitratusofFlcium.vt &agros nouiscolonisdiuiderent ,
vrbes dciignarcnt» ajdificare volentibusareas partirenturcoinmodis regio-
ribus ciuitatem diftinguerent , leg bus ac magiftratibus in(ignirent,& ad fpe-
cie optimi tabernaculi Rempublijam effingerent, ex Liuio lib. q. prim. Dec.
N Jtare debemus omnes Magift^atus Prjetores appeliatos;fed Patres.quo
temporcL.SextiusprimusexplebeConfulcreatuseft , FuriumCamillurru, ''^'■'*''* '
pnmum Praetorem V rbanum , qui ius in Vrbe diceret , creauerunt : mox vni-
co Pr<etore non fufficiente, quod multi peregriniin Ciuitatem venirent,
alius creatus eit Peregrinus ; eo quod plerumque intcr percgrinos ius diceret.
Capta deinde Sardinia , alijique prouincijs,iotidem Prstores quot prouin-
cicCin ditionem venerant , creati funt; partim qui vrbanisrebus , partim qui
prouincialibus prjeeflent. Diiflus Prastor quod prje(it;feu a prseeundoqua-
(i pr^iretiure &cxercitu. Ob Magiftratushonorem regia illierant infignia
Confularelque fereapparatus, Ji(fiores vero non ampliusfex, fella curulis,
O trabea , cTteraque huiurmodi tradita funt . Liuius in iine lib. 6. Feneftrella.^
capite 19.
Cum improbitatc foeneratorum plebs Romana magnitudinc aeris alieni r> S^«»?««fi-
pcneobrutaefrevideretur , eique difficultati Prinopes plebis fxpiusfuc- "'^^^i""]^'
currere tentafrcnt^inclinatis tandem ad concordiam omnium animis : quinq;
viricreati funt > quos a dirpenfationepccuniaemenrarios appellarunt , qui
rcm difticillimam tra£^atu , & p^erumque parti vtrique , femper certe alteri
grauem; impendio publico& ia(5turafuftinuerunt. Tarda enimnomina iner-
tia dcbitorum quam tacukatibus aerarioiummeniisin foro pofitis diffolue-
tunt.ltaexlib. 7. Liuij.
Pr^feai
3 96 D£REGIMINEETMAGISTRATIB.VRBIS.
Prxfecfli praetorio apud Cjefares erant , ficiit magiftri equitum apud DJ- /|^:
D*Puft!f»[rt, ^atores , nam cuni fecundasapud C«farem parfs gcftarent, praelTentquc
t»rft . clifciplinae publicae em.endanda; ; adeo a paruis orta principijs creuit au(flo-
ritas t vt ledla Principis fententia , a Praefecflo praetorio prouocatio fit fubla'
ta ; nec ab eiufdem fententia minores ajtate polTent rcftitui . Ita in iib. i. Di-
gcfl. lcgejvnica tit de Praefedd praetorio .
vt Frtifeitfvi- Augufius cocrccndorum incendiorum caufa: feptcm cohortcs opportunis
fffifm. Vrbis locis difpofuit,ita vt binas Vrbis regiones vnaquseq; cohors praefidio
tutarctur Tribunis , & fupra omnes Praefeiflo vigilum praepofitis . De incen-
foribus, efFra(floribus ,furibus , raptoribus apud Praefeiftum vigilum cogni-^
tio efl;vt quoq; fceicrum omniii quae nodurno rcmpore committi folcnt ; niii
(i qux tam atrox tam famofa pcrfona fit , vt ad Praefedtum Vrbis remittenda
videatur. Vtin lib. I. Digert. tit de Pr«fcilo Vigilum.
irttnrmr c-t- Procurator Caefarisintcr ipfum Caefarem, & Popuhim ludex erat confli-
^*^*'' totus Huic Magiflratui principalis totius rei licentia commifTa efl>ita vtquic-
quid ab eo negocioruni Imperialium geftum cfl , proinde habeatur ratum., , B
ac fi ab ipfo Caefare fuerit pera(^um : fed fi rcm quafi propriam procurator
tradat,non putant dominium transferre;tunc transfert.cum negocium gerens
Caelarisipfius confenfu tradit ; ncc alienare rem Caefaris, fed djligencerne*
gocia eius obire iniundum efl . Et h«c fatis vt ex.lib; i. Digeft. tit. 19.
Qonfiieratio . Magna profetfto fuit R omanorum foHcitudo in Magiflratuura dcleftu, di«
uerfte eiiam inter fe potefla is . Vnde in hoc^argumento rccogitemus & nof
quales Rexfeii Princepsdebeat adlegerc Magiftratu$,qui Reipubhrx pra^-
fint. Audiatilieinhocdelccflumonentemlethro, Exod. 18. Proindede om-
ni plebs viros potett tes , <^ timetttes Deum , in quihusjit veritas , & qui oderunt
auaritiam , & covjlitue ex ijs > qui iuclicent Populum . V ult poten tes , ^iteln'
tueantur peribnam diuitis , quiquc valeant 'virtute irrumpere ihrquitates :
quos ncc egeflas fpe praemiorum ad illicita trahat ; nam in Deut. capit. 16.
Munera excacant oculos fapientum , cb* mutant verba iuHorum ; (3(t a re de A. /r
Seuerolmperat. inquitLampridius: Si vnquam iudicem Jurem vi^ifSet t pa-
ratum habebat digitum j vt illi oculum erueret . Hoc bene intellexit Euripides
apudStobaeum.
Oblata quamuis dona amicorum manu .
Nunquam recepit ifpiritu celfo negans
Bmancipare quxfiui mores fuos .
Deligatergo Rex» quosgrauioraetasmagnoqnecoIIcAa vfu expcrientia,
integntafque , & caiii morcs animus fibi conflans , & periculis maior cora-
«lendat : quos in audiendofaciles , in comprehcndendoceleres , in de-
cernendo lenes, in inueltiganda veritate diligentes , ftudijfque & laboribus
addiiftos deprehenderit ' quibufq; fides omnibus vitae commodis antiquior »
omnibus opibus carior, quorumq; eruditionem fandli mores ornent. Sequa-
tur Rexin deliberando illud Lampridij in A. Seuero \mp.Si deiuretrafiare-
tur , folos cl'Mos in conjilium adhibebat \Jivero de re militari > mtlites veteres ^
Jeues , & benemeritos , aclocorum peritos . Etinhoc maximefplendet Moyfis D
magnitudoanimi , quodnulluni filiorumvirtuti lofue praerulerit in militaris
Imperij fucceflione : &quodnon oportetfilijs Imperium , autregimen c6-
mitterc , niii mores principatus congruant , bcne Ifidorus Pcluliota hbro 5.
cpiff. 289.
T^einvnuni^ Praetercanc conferat Princeps in vnum prima aut plura regni muneraj;
omaiaeonjertit.. Aemulationcmhdec prouocant , proiiliunt ex inde odia , quae folo plurimura
ferro , ticfangui.Teponuntur. Auguftuspublicamuniafolebatdiuideres ac
nouaetiam excogitare : vt cum pluribus benefaceret plures obftri£los tenc-
ret , In vnum vero omnia priraa munia regni contulifTc , dominum prope de-
legiffc
' DEREGIMINE ETMAGISTRATIB. VRBIS. 397
'• lcgUTe cft;Sccum abhuiusmanu regiafere bcneficia fluant, hanc dexteram
pro regia phjres habebunt : cumq; bencfacere is plurimis pollit , deiiindlos
■fibiarctiusplurimoshabebit, quam vt;regiaiJIum dilfoluat manusautfalus .
Seergo, regnumqueindifcrimen Rcxconijcit, quilquisin vnum primaom-
nia conijcit . Sed neque amat hunc ipfum , quem tot honoribus opibufque
Princeps obruit, vt cuius vitam omnium semulationibus , odijs , ferroobij-
ciat : adeo vt inter beneiicia non putem reponi pofie nimium hunc Principis
in vnura afFedlum,cum fereingenribuspraecipitijsingens hic fauor clauda-
tur . Quo fit vt nimij h; R egum amores metuendi magis fint , quam amandi
cum rariflime aeternenr.plurimumque in odia vcrtantur» fecuribufque , ac fu-
nefiniantur. Plenae omneshifloria^funt.nec vJIumpropefa:cuIumfoecundius
noftro : nec tango quae notiflima in Gcrmania , Hifpania & Gailia tota eue-
nere . Prudens crgo difcat alicno excmplo infida fortunai munera > & inter
vifus ferrum ac prscipitia timeat» cxiha> vincuJa, fanguinem>populifurore.
Etfane perraro diuturna cito nata , nec ferunt statem, quorum accelerata_/
B magnitudo eft :ferunt, quorum lenta& tarda munerum acceflioefl.
Cum vni prseterea omnia committnntur, propior iam regnois cfl: . Et quid
faciliusquamamicos parare & regia /ortuna vti augendiepotentia; ? Quidfi
srarioetiamimperet ,quidvetatregia pecunia cos fibi obflringerc , quos
vctusnobilitas , noua egeftas audere docuit ? primis etiam quibufque regni
muneribus fidiflimos fibi prseficcre? varios dcinde regni proceres aflinitate
fibi conne(ftere? Quod vbi fit, quid ad regnum prsetcr nomen deeft : quid ad
nomcnpraeter audaciam? Meroujeos qui nouit in Galli« regno, & Cape-
tum , fcit quid velim .
Error denique eft > vni plurima regnorum munia concredere; nequc enim
tamvalidus aut ferreus quifquameft vtomnibus vnus fuflSciat , vnustam va-
riafolusfeliciter cxpleat. Nonfumus Angeli, vt nullanosnegociorum moles
fatiget , nullis frangamur . Homines fumus, atteritur haec caro & liquefcit:
ncquequas attulimusadresarduas viresreferimus : delumbatasfere & pri-
^ msuo robore deffitutasreferimus.
Gubernatores prseterea magnarumprouinciarunj nec perpetuos.nec mul- fZ^,lXZT"
torumannorum aPrincipeconftituendos . Libertatis fecuritas , Mamerco
Di(ftatore,S;' magnalmperiadiuturna tionejlent: Fuitin hac iententiaCsfar
cum Praeturam vltraannum ? Confulatum vltrabiennium non putauitpro-
tendcndum :fuo enimexemplo didicerat, quid Magiflratus prorogatio ad
occupandum regnil polTet.Quo vero longius diilitae prouinci^e > & exercitus
in manu efl ; hoc amplius periculi eft pofle:^ imperare nolle, quod vix huius
fajculi efl . Continuatio quippe animos fuggerit & audere nnilta fuprapriua-
tamfortunamipfa impcrandi confuetudo docet : & graue lane videturab
Imperijs , qu.« ipfa mora quaii in naturam tranfierunt , ad nulla defcendere ,
a fummis faftigijs ad ima vallium . Faciie namque vir fortis militum animos fi-
biconciiiat;duraaequatcum milite labores, obuio Scfortuito vtiturcibo.ve-
ftehabituquevixagregario dilcrepat , fegnesexempio facpiusquam pcena
coercct ,pr£edifque fuos onerat><?cc. Summatamen primaqueexercitus mu-
D niaregia vokintateconferri debent : dsi maxime prouinciarum, & vrbiuin.,
propugnacuia,qua2 haben.r Gubernatoribns erunt ne facile in Regem vateat
armare : aliquos etiam fidos defignari oportet cxploratores , qui difka>facta ,
confilia fludiose rimentur, & periculorum Regem moneant .
Maximam vciomaritimorumlocorum curamhabeat a quibusfererecno-
rumincolumitaspendet ; cum neque mariaclaudi poflin > & facilis hofti
aditus ) & expedita quiduis fuppeditandi ratio fit , & impediendi ardua .
Inquibus prouidendum > nelocahasc maiore prsfidiario milite impleat, :;-,^nU tv^du
quam propugnatio depofcit : impedimento enim iibi.&grauis mukitudo eft, -V"^".
locorumanguflijsar£iata>necvlrracommeatummiles admittendus . Exclu-
Ddd denda
M.tritiMorum
haiend» .
S98 D E L E G I B V S:
denda qtioque ab his locis ImbelJis multitudo, qus animos adimere militi fo- \
lct, 6c non minimam commeatus partem fru(ftu nuUo abfumere.
peiiiArmari Dabit etiani operam.vt cumin omniacie &Joco bene milesarmatus pro-
n.inemoforiet. ^^gj , ^„0, i^ rggnorum propugnaculis maximc ; beneenimarmatibenequt.
compodtipaucipluribusinermibusincompofitis , &imparatis^& inaffuetis
ad arma potioresfunt.
De Legibus . Cap. V 1 1 L
VT aliquidcompendiofe ad no>ftrum prouentum de Romanorom Lcgi-
bus quoqueproponatur , nefufceptomuneri omnino defuiffe videa-
niur; deearumorigine ieuiteraliquidattingemus ; cstcruni de particulari
legumperfcrutationecopiosecongeftain luftiniani Imp. pande(^is Ledor
aduertet ; dummodo rigidaJegum perfcrutationon recipiatur ; inquitcnira _
McnanderapudStobaeuminFlorilegio tit. 44. •"
Lex res egregia eil : at qui nimium refpicit
heges , calumniantis perfonam induit .
Optima ergo oronium atque aequiflinia ndXwrx Lex eft; quae tum nihil cui-
quamdeelfe , tum ea quae quifquehabet .'Cternaiubeteffe ; nam quemad-
modum cuique animantium generi tributa ad vfum ac viftum funt particula-
riaqusedam, vt diuerligenerisanimantibusnihildenegetur / nempeahtibus
aer, marepilcibusjquadrupedibusterra, certacuique animantifedesacna-
turaie domicilium: omnia tamen omnibus communia lunt . Cuiusad fimili-
tudinem prope human^eleges accedunt > & Jaudabilior ea vitae ratio eft
quam homijiumgeneriilispraefcribunt : neque ailud exemplum fpc£ta-
runt , qui ciuitates fuasoptimis & faluberrimis legibus tcmperarunt, in-
quit namque Euripides apud Stobseum tit. 44.
Vtilius Vrbi legibus nihil ejl bonis ,
Tercjuojpotens , pauperquetantumdemferunt, ^
Aequalttatis afbitro Ubramine :
Vincitque Jretus iure niaioremminor.
Celebranturpr^ter cseterasLacedyemoniorumleges a Licurgo Iat3e';Athe-
nienfium a Solone ; commemorantur &il!a;, quas Locrenfibus Zeleucus »
ThurijsCharondaSr GetisZamaxis ; Laudat eriam Cretenfium leges PJato
Carthaginenfium ifocrares : Romanasvero Polybius anteponereomnibus
•ron dubitat : cum hae ab ijs, qui caeteris hominibus ingenio ac iapientia prae-
ftiterunt, fummopere laudatae , praedicat^ique fint . Qiiare prudenteridem
PoIybiuS iudicat 1 quod duabus potcntiffimiscluitatibus Carthagine & Ro-
ma , multorum annorum bello & Imperio decertantibus , ad extremum fuc-
cubuiffeCarthaginem, & vi^am conditiones accepiffe , ob earamaxime
caufamputat.quodquotemporeintereas inciditcontentio ; tum & Car-
thagine multo quam antea negligentius , & Romse multo quam vnquam dili-
gentius Icgcs coiebantur : nihil enim fine iure pSTpetuum eit . Q
Videndum ergo quid fit Iufl:itia,quid lus : vnde dicatur ; & quot finteius
pofitiones . luHitia eB conslam & perpetuavoluntas , ius fuum-vnicuiquetri-
buens . A iuftitiaiusappellatur, ficutfilia a matre , Eft enim iusarsboni, &
?equi,cuiusmerit6quisnos Sacerdotes appellat,ideftfacra iuraminiftrante?.
Duplex eftius , Pubiicuni & Priuatum . Publicum fpedat ad ftatum Rei-
publicjeprincipaliter^Priuatum ad fiiiguJorum vtilitatem. Priuacumius tri-
plex eft . Naturale, quodnatura omnia animalia docuit : Gentiura , quod
apud omnes gentes aequaiiter obferuatur : Ciuile , quod vnaqusque Ciuitas
libiconftituit . lus ciuile duplex eft,fcriptum, quod confiftitin iexpartibus
Lege, Plebiicito,Senatus confuko, Principum placiio, Pra^torum edifto , &
in
D E L E G I B V S. 399
A in Pjcudentunirefponfo. Nonfcriptum iuseftjquod vfus approbauit.
Origo omnis iuris in CiuitateRomana ex lege 12. Tab. lumpfit exordium, orist iuiiscM,
Initio enim Ciuitaiis Roman^e Populus (ine certa lege,manu foiius Regis gu- " '
bernabatur. Au£ta liquidem CiuitateR.omana, RomulusPopulum in trigin-
ta partesdiuifit, quaspartesCurias appellauit , quia tunc Rcipublicse curam
gerebant , per quas leges quafdam Curiatas ad Populum tulit.TuIerunt & fe-
quentes Reges : quas omnes Sexfus Papyrius /no libro confcripfit : & ab eo
appellatumius Papyrianum ;deinde expuifis Regibus piopterviolatam Lu-
cretiara,omnes legesexoleuerunt^in defiietudinemque abierunt : & Popuius
Romanus coepitquafiyigintiannismagisconfuetudine, quam lege vti . Po-
fteane id diutiusfieret, conftitutifuntpublica audoritate decemuiri , per
quospeterenturIegesaGr>«cisCiuitatibus Athenienfium &Laced2emonio-
rum , vt dixit textus Inftit. de lure natural. 1 & non ineleganter ; quonim^, ^■^"■^'''•^''^
noraina ponuntur . Dilt. 7. cap. 2. Has leges in tab. aeneis icriptas , pro ro-
ftris pofueruntj datumque eft eifdemdecemuiris vnoanno ius prxdidas le-
B gescorrigere>&fiopusefl^et,interpretari:quianimaduertentesaliquiddeefl"e
prirais legibus , alias duas eifdem tabulas adieceru nt : & ita ex accidenti ap-
pallatsfuntleges 12. tab.
His legibus latis, coepit Interpretatio prudcntum defiderari , qux difpu- IZfo'!""^ "^'
tatioprudentum communi nomine appeliatur ius ciuile . Ex hislegibuseo-
demtempore aifliones compofit3efunt,quibusinter fe hominesdifceptarent:
quae pars iuris legis actiones , ideft legitimse adiones appcllantur . Ex his
fluere coepit ius ciuile : ex ijfdem iegibus a<^iones compofitje funt .
Augefcente Ciuitateeuenit,vt plebs in difcordiam cum Patribus veniret , ^'■"^'f"'*'
&fecederetin montem Auentinum, fibiqueiura conftitueret , quae Plebi-
fcitavocantur, ScLegem Qiecie conHituendi interefiet ■, poteftas autem efi^et
cadcm_..
Deinde ob diflicilem congregationem Populi & plebis , cura Reipublicie y„fi,T. *"" ^*'"
ad Senatum deduifla elt , qui fe coepit interponere , idque ius appeliabatur
^ Senatufconfultum .
Eodera tempore Magiftratus velPraetores iurareddebantproponentes e- ^'"'>''" «''"'^**
di(£ta vt quifque fciatj de quarediduri efientjfequepraemuniret, qus ediifla
PraEtoris> vel iushonorarium appellantur, quia ab honore Prsetoris venerat.
Nouifiimeeuenit, vt necefie efl^ei Rcipubiicae per vnum confuli ; igitur vrhcWutiitu.
conftitutoPrincipe,dataeft eipotelhs, vt quod conftituifl^et ,raiumeiret: '""'• '
qu^Principalisconfticatio vel Principisplacitum appellatur . Etmeliusab
vno foloquam amuititudine id prjeftatur; Ariftot. Rhetor. primo his verbis.
^met vnum ttancifci , &paucas facilius efi , t^uam multos , qui re6i} fentiant ;
& pojjint leges condere , d^ ius conftituere .
■ Lexeftquod Populus Romanus Senatorio Magiftratu , veluti Confulo*
conftituebat. Vel lex eft, cui omneshomines decetobedire . Legis virtus
haec eft, Imperare , Vetare , Permittere , Punire . Senatufconfultum eft,
quodSenatus iubet atque conftituit. Non enim ambigitur : Senatumius fa-
cere poflTe : hinc Vellianum , Macedonianum , 6c alia multa .
J) Confuetudo eft ius non fcriptum, ^uod pro lege feruatur, cum deficit lex, Confueiudo .
primaDift. cap. confuetudo . Nam cliuturnimoresconfenfu vtentium ap-
probati legem imitantur . Inftit. de lure natur. j)\ Ex non fcripto . Et eft con-
fuetudooptimaleguminterpres L.fideinterpretationeeodem tit.
Quod Principiplacet, legishabetvigorem ; quicquid enim Imperator Cor.({imio.
per epiftolam ftatuit, vel cognofcens decreuit , vel de plano interiocutus
eft,veIcdi(fiopra2cepit;legem efl^e conftat . Iftse leges appellantur Confti-
tutiones , vt voluit Euripices apud Stobaeum tit. 44.
Aequum eH malos
Melioribusparere j & imperium pati .
Ddd 2 Et
400 D E L E G I B V S.
Et quaedanilegesrunt gcnerales, ^uaefine dubioomncs Jfgant. Quaedam A
Perfbnales » quae nec|ad exemplum tiahuntur :quia quod Princeps alicui ob
nierita indulfit , vel poenam irogauit > vel alicui fine exemplo fubuenit,
perfonam non egreditur ; & illud appellatur Priuilcgiura ,quafi priuata-»
lex.
_ .. . Attigimusfatispronoftroinfiitutoopere de fcriptarumRomanarumle-
gum origine ; quia prius non lcnbebantur eiulmodi , vel alia lex ; licet cele-
brentur columnae dux a filijs Seth fili j Adam ere^tse lateritia & lapidea,qui-
bus artes infcriptae effent > quas ipfi inueniffent aduerfus incendium & dilu-
uium>quorum pofterioremin Sjriateftatur fuo tempore extitiffe lofeph. i.
Antiquitac. cap. 3. in fin, Tamen ab V. C. ad annum vfque trecentefimum fi-
nelegibus viuebat Populus Romanus, quod ancipiti belIodiitra£^us effet;
Liuiuslib. primo &3.&inl.2. deOrig.iur. PofteaDecemuiri legura con-
dendarumcaufacreatifuntjqui Athenisreuerfi,legesi2. Tab, inforopro- -n
Legesprimum pofucrunt > in aereincifas. Halicarn. Diodor. Liuius ; cuius«ris materia_»
M*r.t^j«/i«? fuitapudGraecos , Latinofque ad infculpendasresmaioris momenti.vtlc-
gts , foedera > edidla , priuilegia, &c. quae in templis etiam reponebantur ^ fi-
cut Mofaicxtabulxin arca facratiore tabernaculi , templiue^ vt demonfirat
RychquiusdeCapitol. Rom. cap. 30. ProserehascaufasafFert Lorinus in.,
Deuteronom. cap. 4 verf 1 3. ante finem • Vt intelligantur leges ab omnibus
quemadmodumilliusmetalli tinnitusclariinmuseft , ex quo proinde lubae
campanaeque ; vt omnes nutriant ; ficut aere fitomnium quibus nutrimur ?ef^i-
matio ; vt abflergat omnia vitia.ad eiim modum quo xs adufla rodit & incidit.
purgat;renititur putredini ;denique ad quamaamperenn;tacem .
neemsumqua, Vndc proponitur quaefbo[: Quare Lds corfcripferit Decalognn- potius
rein tabidn\u- jn lapidcas , quam iu ligueas > au: papyracea» tabuUs . Sedredepoit Lippo-
**"'' manumrefpondetNouarinussncap. 31.Exod.num 416 in fin. Voluit Deus
his faxeis tabulis fignijicare flabilitaiten , ^ firrnitud:nem legis fu<£ ; vt enim
gentesincidebantkges fuasin <ts ^quofipiijicarent eas debere ejfe inurolatas; ita C
Deus injculp/it Decalogum fuum in lapides ,vt declararet fe potius coelum & ter-
ramaboliturum, quam Deealogumfuum.
. Obmutefcantqu^foimpijLutherus, CaluinuSj&alijnouatores, cuni-»
tex eipnji, iis ^jcuntrDeilcgemin tabulislapideisfcriptam , propter eiusduritiam , im-
poflibileinhaccarneeiufdem confequiimplemenrum ; maximein dile«ftio*
ne eiufdem Dei ; vt in primo Decalogi praecepto . Quonjavn refpondetur
non poffe folum diligi Deum in toto corde & anima , vt in cap. 30. Deuter.
verf. 6. fed poffe etiam mandata feruari ab his qui diligunt Deum , vt apud
loan. capit. 14. ^m habet mandata mea &feruat ea ; ille efl > ^«/ diligit me\
EtcognofcuntureiledifcipuliChriIli,exeoquoddiIe£lioneni habeiif adin-
uicem propter Deum, vtidem loan. cap. 1 ^.ibi:In hoccognofcent omnes, quia
difcipulimeieHis ^fi dilefiionem habueritis ad inuicem . Quamuis porrominus
. perfe£la fit diledlioin hac.quam inalia vita ;tamperfeda tameneffe inhac
potell, vtpraeceptoimplendo fufEciat> ad vere denominandumChriftidi-
fcipulum , amicumque immo & perfciftum , vt Abrp.h,e dixit Deus in princ. -^
cap. 1 7. Genes. ibi Ambula coram me,& eflopcrfefius . Et apud Maf.h.cap. ?.
in fin.inquitChriflus : EHote ergovos perfe&i ^ficui & Patef meus per/e^ut efi.
Dauid teftaturin toto fe corde exquiiiuiffeDeum in Pfalm. 118. de ipfo-»
quefcribitur teflimonio Oei, quod eum fitfecutus in toto corde>cuftodiens
mandataeius,facienlq;quod placicumeftin conlpedu eius; vt in 3. Regca»
pit I4.verf S.quodquefueritfecuitdumcorillius, vtin Adt.cap. i^.vetC22.
Vt omittam loiiam 4. Reg. cap. 23 verf 2J. Aza.a. Paralip. cap. i j.vevf 17.
lofue; inlib.lofue c. ii.verf 15. &parentes ioannis.Luc.c.i.verf ^.Polfu-
musquaedi£t£efunt,c6iiniare verbis Chf 'ii\i,Luc.i7. Reguum Dei intra ws efi.
Quod
D E M I L I T I A: 401
jk Quod fi rcgnuniDeiex praeceptis feruatis: quomodoprsetenditurimpof-
fibiliseorumdemobferuatio?Ratiocinaturautem Auguft. ferm. 191.de tem.
por. quod non praeciperet , quibonusaciuftuseftDeus 1 nifi etiam facul-
tatem , qua id facercmus > fuilTct largitus ; talia namque pniscipiens homo ini-
quus iiaberetur, & de Deo talia concipi impium eifct . Eamdemque opinio-
nem depoJlibilitate&facilitateprjeceptorum Dei probat» poft plurimas
Patrum audoritates , ^& rationes teftatur Lorinus in cap. 30. Deuter.verf.5.
ante fin. & verf 14. col. 2. Sc feq.
DeMilicia. Cap. IX.
p
Lura recenfuimus , quae prifcorura Romanorum Politiamrefpiciebant.
Primo circa Religionem iam vidimusjde Sacerdotijs : inde de Comitijs,
Magittratibus» & Legibus;modo de Militia , qux ad Politiam quoqjpertinet,
B & cum fatis diffufum iit hoc thema ,longum requireretvolumen ; pauca de
hac Militia attingentes iuxta Romanoruminftitutum> muneri noftro fatif-
feciffe cenfebimus .
De hac inquitTuIlius: ReiMilitarisvirtus prtejlat Cdteri! omnibus : hac
nomen popuh Romano ,h<ec huic Vrbi aternam gloriam peperit : hacorbem ter-
rarum parere huic Imperio docuit . Aliqua Milici & Duci de ea praefcribercj
intendentes,fortiapotius Romanorumfaifta,quam verbadocebunt : & prae-
terfuprarelataanobislib. i. capit. 2. de eorundem exercituum difpofitio-
ne&ordine.
HoctamendeMilitedicipoteft , ftudium omne in armis & militaribus ?''/'««* ^^'/'"^
equis, non in lcortis oc conuiuijs extitilie . Soranum laxa excipiebant , cam-
pusfudorembibebat ; ctiam in pacelaboreSc incommodisbelliimpati dii-
cebat>in armis dearabulando , campum decurrendo , foirammolienuo ; vt
quantoplusinexercicationibusetiam in altapacelabo aifec , tanto plus de
^ vi(itoria fperaret : exercitatio etenim plurimum valec, & molliora membra la-
boribusobdurefcunt , ac callum quemdam perincommoda induunr ; fed
multo hic opus fudore.vt labore confequaris>quod natura largita non eit;nec
vno impetu obdurandum corpus . Incuruas arbores lento igne & frequenti
inflexuinreftum deducas: vimd adhibeas.franges, non fleites;eadem infir-
mando corpore miiiti eueniunt ; ne dum bella ingruunt» ignauo alfuetus otio»
dura refugiat . Plurimum in omni mihtarium exercitacionum genere valuere
Romani : hinc traditum a fcriptoribus in ardua & longa conrra Cimbros pu-
gnanullumfudantem, nulium Marianum militemfufpirantem vifum ; priores
exercjtaciones corpora indurauerant> fudorem deterlerant . Hinc optiraus
miiesilleeft.quemnon adduxit moiledcpinguefolum>fed faxa> montiumq;
afperitas, autdura tellus, &retrofterilis, ac nonnilidurisligonibus,&fu-
doribusfoecundata ; e duro nimiruni fortior miles venit, ignauuseraolh;cum
fere naturam loci corpora fortiantur .
AlTuefcatdeindemilesaudire Pra;pofitos> nofl^eordines, intelligere oc- oMiremiHiam
JD caiiones , differreimpetusfortunaminter dubia.virtutem intercerca nume- ^J^'
rarc ; plus in Duce , quam in fe rehquoque exercitu reponere > maximumque
certameningloriaftatuere. Primamilitis laus eftparere ; & impcrataexe-
qui : Ducis veromunus eftconfulendo>prouidendo > cundando vidloriara
fuisparare.
Animismaxime&viribusbellicccres, non militumnumero peragantur; Animis&viri.
induftriamomnemindeledlu Duxponat. Veterum Romanorum nosexem- ^«^ »<"""''"«"'
pla doceant . Lucullus perexigua manu tribus ^prselijs fexaginta fupra tre-
centamilliatrucidauit.ingenteiquepraelioquarto Mithridatis ac Tigranis
duorum potentiflimorum Regura exercitus deleuit, terra marique ndor ; vt
j fint
numero ,
402 D E M I L I T I A.
/int, qui fcribant, peditum millibus duodecim , equitum non totis miJlibus ^
duobustrecentaarmatorum railiiafudiiTe . Paria quoque inPompeiorepe-
rimus.-inLufitanis, ac Hifpanis, in Oriente & Occidente etiam maiora:
robore Scanimis , non numerometiendusmiles.
uHesviartarttm Variaium nationum e gente varia militibus Romani vfifeiiciter ; Cajfar
tjatimtm. ante alios,quemfecutiaii) Romani Impp. Hannibaleiiam Hifpano &Gal-
lomiiiteroburfuftinuitRomanorum ; cum Carthaginenfes adpr^dam po-
tius quam ad pugnam videretur feruaffe . lam tantabel aaRomanis in Ger-
mania, Anglia, Belgio, Orbeque totoperaiftaextenioferemilite ; hincau-
xiliaiilis &auxiiiarescopi3e ; Et confulcum illis videbatur, quam oppugna*
bant gentem, in fe mutuo armare; smulationem vero gentium diuerfitas pro-
iiccabat; cunjprofus quifquegentisgloria fortiter profutura aemulationcj
dimicaret; quam accendereetiam verbis Ca^far, Drulus, Germanicus,Agri-
cola , alij q; conlueuerunt .
Cauendum camcn ne miles externus validior fit, nec liumero tuum vincat:
&fanetunc beneuolentia, praemijs,fiduci.E oftentationeari^iusftpecolliga- ■"
ri militemexternum quam domefticura; docentmagnus Aiexander , HannK
bal , Cisfar , Pompeius & alij .
oh/irutndami. Obferuabit miles diligenter magnorum Ducum confilia, res geftas , mili-
lut. taria ftratagemata, audaces conatus,infelices, felices, prsemeditatos, inopi-
natosfucceifusrgentiumdein interquas vcrfaiurmores , ingenium, locorii
iiaturam , fluminu , maris , & reliquorum omnium : hoftium molitiones , ani-
mos, dolos, prudentiam, potentiami & ppes; qu'bus maxime rebus hoftis ca-
piatur;fimphcis ingenij anfallacis fit: in crudelitatem anin mifericordiapro-
r.ior: durof:Kuoq; ingenio, anmiti &facili ;an pecuniarum &munerum aui-
dusficprodigatlua analienaconcupifcat, &rapiat; fingularum deniquevir-
tutum vitiorumque hoftifum curiofior indagator fit . Certus magnara ab hac
fcientia & bene gerendae rei ac vidorix partem pendere, quorum ignoratio
florentilTimis regnisingentia damna perperiffe conftat.
otiumnonper. Nullum ab atmis feu laboribus otium Duxfuispermittat ;notum illudCa- C"
mitnna:tm. ^gjjjg . ifjgyfj^ (^ torpedoplus detrimettti ajfert , quam exercitatio . Et illiKa Vo-
pifci in Probo . Niimquam militem otiojum perpejjus efi, dicens annonam gratui-
tam militemnon deberecomedere . Etiam in lumma pace fudare , & periclitari
doceat : deeii; hoftis non deerit vigilanti in omnem fortunam laborum mate-
ries ; armabit in focios , & hoitili inter contubernales velitationc , quid time-
re , quid fugere , quid prolequi , quld impetere , terire , prceterire in hoito
debeant, docebit ; quando referre pedem , quando inferre ; quomodo con-
currere > iiftum vitare , arma tollere, deprimere , mutuo tutari, animare lafla-
tos ,opportunum pugnjelocum praeoccupare , fsllereetiam & circumue-
rire hoftem, fugam nonnumquam fimulare.vt holtiles foluantur ordines, infi-
dias incautis Ifruere , terrorem concitare; qua etiam arte peditatus fe aduer-
fumequitatum , paucique aduerfumconfertam turbam tueantur . lpfein_.
his Dux fpei^ator , laudator , praemiator erit ;laudabit ftrenuos , fegnes plus
exeir.plo quam verbis incitabit,magis ramen vitia.quam virtutes diflimulabit .
Venerationemdeinde apudfuos fibiparet ; accumfocius ipfe laborum ac \j
perictlorunifitjftettamen fua Duci veneratio, necquicquam committat,quo
fuorun? contempturapatiatur. Prjetereuntisexeniplum Ducis apud Vopif-
cum vide in Aureliano ibi ; Nullum vnquam diem pyatermijtt , quamuis fefium
quamuis vacantem , quo nnn fe pilo , ^fagittis , Cdterfque armorum exerceret
oj^ajs.x.t\n Traiano Cafi^ius . Tedibusfere invrediebatur , quotiesfMmina tran-
feunda baberet , ipje auiduspedibus/icut miles traijciebat .
,. Cumotiummilitifitvitandum , ne concidat animis , ne adpericulorurru
nomen expalieicat, ne languelcantmembra ioijiJaboriDus roboranda ; ita
& aliquam voluptatera concedendam , quam prsemia comitentur , telorunu
iadtu.
D E M I L I T I A. 403
A iai^u > lucflatione , curfu , amica velitatione . Fadtum a Pompeio & Traiano.
Adde natatJonem,qu3e nec Augulius crubuit Nepotes, nec Cato tiiiuni doce-
re : neque enim femper pontes, fa^um a La:lare in Aegypto > ab Alexandio
magno fspe .
Prjemijsfortiafuorum fada Dux decoret. Facflumid aRomanis & Grae- Pr^'"<»bcntm*'
cis ; Hinc ilisciuicse coronae > murales» obfidionales , nauaJes > aurese tor- ^
ques.arraillje ,haft.i2,equi,agri,pluraquehuiufmodi , qu^e pJurimum ani-
mum addebant ; ac etiam in hoftile ferrum & mortem cogebant ; vt eadem.,
coniugibus & filijs , poft mortem illorum viuentibus, ad ardua qu^que maxi-
misanimisintrepide obeunda monumentumeffent.
Poenam& ignominiam ignauis quoque irrogabant Romani . Fa,l\um a „
Senatu, cumcaptiuos vltroaPjrrho donatos recepillet ; decreuit enimvt *
exijs, qui equo meruerant» peditum numero miiitarent i qui peditesfue-
rant > in ftmditorum auxilia tranfcriberentur ; recurium vero ijs ad priftinum
_ militiaeordinem propofuic.fi quis binaipoliaexholtibusretuliifet . Sed &
" cum Hannibalfcxmillibus Romanorum captiuorum redimendorum pote-
ftatemfeci(fet>conditionem fpreuit ; raemortantam muJtitudinem armato*
tum iuuenum , fi honefte mori voluiftetrturpiter capi non potuiftc . Vaiidum
remedium adignauiamreprimendam ,aniraosdandos; ita medici grauiores
tnorbos afperis remedijscurant>etiara ignibus&ferro. Errores tamenrai-
litares vniueriimnonacerbius corrigebant Romani ; Prudenter Cerealisi
Scipio,Otho, GermanicuspaucorumpoenaReip. confuluerunt ; plurefq;
alij feliciterfemper . In priuatis tamendeli<5lisfeuerumporius fe pr.tbeat;
fai£\um a Tiberio » qui militem quod pauoncm fuituliffet ,! capite puniuit ; &
Pefcennio , quiob vniusgallinae direptionem,decem commanipiilares , qui
raptamabvno comederant,fecuri percutiiu(Iit,tefteSpartiano , Irapumta
tamcn fcelera Dux non relinquet, ne induigentiain exemplum proceuat;nec
feueritate modum excedet ; bonitate maxime prxmjjfque vincendus , 6c ex-
ftimulandus eft miles .
^ Temperabitetiamnimium ardorem fuorum Ducftor ; laudabant ani.mos ^ritortemterAn
Romani,non probabant furore^.Cxcus enira turor eit;in inimicum ferrum fe- awj .
rarummoreimprouidusruit» dura non tamquod patipol^fit, quam quod in-
ferat malum confiderat : Scipio > Caefar , Aemilius fuorum imprudentes ardo-
res mora temperabant .
Siincideritin commotam militarem multitudinem, nunquamfe totocor- „
, . ,- 1 o • • • Commmo exer.
pore opponet; nec imitabiturratuosnaucleros oC inexpertos mans, qui ven- citutmnfeopfo.
tis&fludibus contraeunt , & irata in caput fuum exafperant maria obni- "'"•
tendo;fedperitorumpotiusnautarum more, declinabitflutflus , & f;euien-
tium ventorura rabiem , & cum prora non pofiit , lateribus nauigabit ; perq;
prudentescircumdu6liones cautus portum petet . Imitabiturque Menenium
Agrippara»non Pofthumiumlapidibusobrutum ; non Voleronem, fub quo
fra£li confulares fafces. Cedet proindeterocientibus, & mitigabitmollibus
rainas ; non mitefcunt mutua coliifione lapides , flammas euomunt , & mutuo
illifufranguntur . Aliquid]etiam temporilargiendum , non raro nioro fola.*
I^ feritas mitefcit . Inipfa commotione , cum nullam luror rationemadmittit,
^" limulatione opus eft ,donecremiferintfeilli vcnti & flu£lus.
Hoftilium confiliorum feriusindagatorfit . Plus fiepe ad vifloriam fuit, ff'^''/'V«/»^''«
confcium iniraicorum confiUorum fuilTe » quamprajualidumduxifle exerci- '"''■f'"'''-
tum. Starent regna &refpublicae,fihoftiliaiiudia, & molitionescognitae
fuiflent :nonfciuifireperijfliefuit; necquicquam facilius quampreefcitaauer-
teremala, &malis occurrere venientibus ; nihil difficilius quam ignoratis
meci/^ri . Ita in medico > fciuifle jegritudinem » prope fuperafiTe eft ; perimit
qui ignorat; quod & in medico , hoc in Republica > & exercitu . Proiup.dat
proinde in hanc rem pecuniam » quifquis magna fperat : qu«cunque aula au-.
rum
404 D E M I L I T I A .
rum admittit , proditnx confiliorum domini fui eft . Quanti veroreferat ho- A
Itilium confilia noiTe ,^ab Epaminonda habemus , cuius illud eft ; Nihilin Dur
celaudabilius, quam hoHilia confilia nofie.
^."'hXv""^''' Nunquamhoftemquis comtemnat:contemptus negieiflum parit ; indcj
■ ' * clades, &pereunt regna.-contemp^ifTe , arnia fubminiftralfe, animos exa-
cuilTe eft . Quid molhus ftillicidio ? i3c a tam molli eiemento laxa exeduntur >
& rupes : eadem contingunt florentiftimis & validiffimis regnis , qu« Orbi
fabulafaftain cineres redegerunt rquantasflammasfaepe dedit fcinciila con-
tempta. Deterioraa contemptoholleeuenerunt. NoJirobori tuonimium
fidere > aut hofti diffidere; tuta etiam x.i\\\z : timorprudentiam acuit , & ra-
tionesfubminiftratrobori) Scmoderaturvires > ne belluarum mdre in noci-
turariiant . Co gita tecum tacitusquidquid euenirepoteft : prsuidiftic e-
nim>prope vicifleeft .
HofiihuL fugien. Hoftibus vero fugientibus laxandam viam , pontemq; fternendum aureum
f.wif /«a;««</<u ScJpio monet . Fatftum hocaCa^farecontra Tend^heros ScGermanos , ab t^
Antigono contra Aetulos, a Themiftocie contra Xerxem ; cuius prseceptum
eft > non eflefortitcr inftandumfugientibus ,quo faciiiusahasfugerent . O-
ftendit exemplohoc fuo,L. Martius, quiperexiguadcfperabundamanuduos
Carthaginenfium fuditexercitus > quibuspaulo anteduas confuJares Roma-
n» acies impares fuerant . Pro animo nimirum & ferro defperatio eft : exem-
plurain Manliohabemus , qui cum ad omnes portasoppofitomilite vianut
hoftibus claufifTetjin rabiem magis quara in audaciam Thufcos accendit; fic
dum via fugae Volfcis claufa > raagna Romanis illata clades.Confule & Di(fta-
tore faucio. Adeo ipfam ignauiam neceflitasacuit ; & ferc defperatio bene
gcrendit rei caula eft .
fi^^T**'"^'^' Apparatum vero bellicum ante bellainduftria magna paret , commeatum-
que omnem difponat> ne rerum neceflTariarnm inopia exercitus laboret . Pri"
maproindeDucftoriscuraftt, aiealocaluos deducere.in quibuscerta com-
ineatusfpesaffulgeat, quamnecintercludere hoftis poilic J, nec perderej»
cui rei opportuna loca qu^ercnda funt:cauendum f^:rio ne rerum inopia pref- Q-
fus > iniquo loco, & numeroinferior in pugnam trahatur . Laiidati in hoc ge-
nere Marius , Scipio > Cdefar , & Pompeius ante omnes ; vi:erat ante Phar-
fdiicam commeatusinopia Csefarcmjfi vincerea fuis permiir«sfuifi"etrdnm tri-
buerunt.quod cratprudentix.focordis; i?c ipfenon fuofedfuorum pugna-
uitlinipulfu: viclusaCcEfarisexercitu eft> cuirerumpropc omnium egeltai
aniraos addiderat .
HosUiitimhco' Fuithoc magnorum Imperatorum , vt locorum> fluminum> montium..,
tumCt^^^nttto. viarum ,nemorHm, rerumque sliarum omniumcognitionem habcrenc> neue
hoftiliaa tergo propugnaculaintada hoftirelinquerentintuta receptui, in-
commoda commeatui , impedimento auxilijsfubmittendis , nuntijs dcfti-
nandis . Quare vt fecuritati exercitus per omnia confulcrent ; nihil hollilo
poft fe paciebantur , memores magna ex his damna non femel data : Damnat
in hoc Varum , & Viteliium Tacitus ,de Cxfare veroflludSuetonij eft : E-
xercitum mque perinfidiofa itinera duxitvmquam , nif perjpeculatus loco-
rum fitus. *^
Vt ccrtus aliquis locus receptui commodus , ac commeatui opportuuus ;
i'fiz«itridmT obferuatum a Ducibus, Ccefar; Nouiodunum erat cppidum Aeduorum ad ri-
pam Ligeris, opportuno loco po/itum . Huc Cafir , omnes ob/ides GalHsfrumen-
tum , pecuniampublicam > fuorum atque exercitus impedimentorum rnagnam
. partem contulerat . Quarefirmo iila locaprsefidio tenebantur in tutelam .
Speculetur perperitos , fidofqueitinera , perquaeducendus exercitus,
jjtnerajfecuUn ^,^^1^^^^^ vias, patcfaciat aditus , tuta reddat itincra; prxoccupet li qui col-
lcs:infideatfiquaenemora; nec in anguftumfe duciaiittrahi patiatur.Pec-
cstum in hac rc a Pofthumo Confnle > vnde natae Caudinae furc« .
Hcc
D E M I L I T I A. 405
ii»(.
AHoc etiam apcntiffimis traditum » ne hoftiietn aprum inercflT, copias di- ^*P'-^' «*
nidercnt; ledintegro exercitus roborein holtem irent. Peccatum in hoc ^,„.
aCxcinna. qui copiasdumperinterualladucic» ab 0(f\auianis caefus eik.
Vitellius etiam dum difpergit vires , fe & I mperium perdidit ; rtare poterat »
li toto excrcitu venienti Vcfpafiano fe oppofuiiret ; diuifit copias > & perijt.
Itafercfluminainvariosdedudia alueos rainus habent roboris. Coniun£li
Nero Sc Salinator Afdrubakm cum cxercitu l^raueiunt : Brutus & Cadius
dumcopixsdiuidunt) infelici errore cadunt: Manilius & Ccepio dum di-
fiungunt cxercitus , a Cimbris & Teuconibus vincuntur, qui cum fe diliun-
gunt a Mario caeduntur ; Pasrus etiam dum a Corbulone decedit > funditur .
Perraroin colloquiu muiuum Duces exercitus veniant, rarius Reges : non ^umIaHii}ar7o.
folent congrelfus illi felices exitus fpondere . Ita infortunatus Henrici Ca-
ftellaj cura Ludouico Vndecimo congreiTushiit, Caroli etiam Burgundi*
DuciscumFredenco Imp. Treucris, Caroiiquecum Eduardo Angliae Re-
geinD. Paulo. Etmaiorfere Oucibus, Regibufque admiratio in abfentes ,
B comtemptus in praefentes ; com plerumque abfentia miremur > laudemufque
nonvifa; nam in pr^fenribusfacile aiiquiii occurrit non laudandum, non^
veneraodum , non amandum > non cimendum ; vc plurimum verum illud fit;
Minuit prtefentia famam . Ac etiam» Ex longinquo maiejlai.
f>'^NequcalteriusmifericordiBleexponat miJiti^Dux. Facfturo a Scipiono Mifer,ctrdis.aL
apud Syphacera 3c MadiniiTam ; a Vefpafiano cum Agrippara ad Gamelien- '",Z"°"^'"'
fes mittit; ab Au»ufto & Antonio , cum fe Sex. Pompeio credunt; a lugur-
tha, cum fe temcre Boccho committit , a quo vinitus , Mario per Syllam tra-
ditur ; a lonatha, cum fe Triphoni & Ptolemenfibus credit .
. Periculisfe nonvltro &gratuitdexponat» nequein capitefuoomnium_« /f"""^'"""^
lortunas, vitaraquetcmere proijciat: non timidus led increpidus nt mter
pericula;interritusin arduis.non teinerarius;'audax dum fua & ReipubliC£e
falus depofcit ; extra qu«e non abijciat falutem fuam , a qua reliquorura falus
pendet. Quod fi qu«e maiorviscoegerit, non dubitetDecios Patrem , &
r" filiumimitari; non Cajfaremin Hifpania; non uniumBrutura in Aruntera;
non Codrum Athenienfium Regem , cuius intcritu fadum ne Athense occi-
derct;nonMagnuraAlexandruminterpericula,quarapoctilahiIariorem;non
Leonidam apud Thermopylas pro patria ftantem, occumbentem, fuofq; tre-
centos toti Afiae obicdtos , nouo raore aniraantem : Sic prandete commilito-
nes , tanquamnpudinferoiccenaturi. Paruerunt tanquam fi vi£loria promiiTa
«flct: non Marcellumfortiter in Gallorum Regem apud Padum procurrcn-
tera; nonCorneliura ColTum in Fidenatium Ducem proruentera, vtrum-
quevi:1orem; non Scipionera Naficam, quivltro fe DuccmobtulitGrac-
chan.^ feditioni toliendx .
Difciplin.ismilitaris tenaciflimus fit obferuator, nufquam illam impunc Dircipimt miJi.
infringipatiatur; meraorP.Rupilij, qui necgenero pepercit, cuius negli- "^ris <ii>feru»tor,,
gentia Taurominitana arx perierat. C. Cottas qui P. Aureliuni fanguine fibi
iundlum virgis caedi iuffit , quod cius culpa non caftra capta forent: QJ^ului)
Flacci Ccnforis , qui Fuluiura fratrem Senatu mouit , quod legionem cui
D praeerat.iniufTu Confulis domumdiraififTet; Pofihiimij Tuberonis,qui filium
iua fponte praefidio progreflura, viflorera fecuri percuti iufllc : Manli) Tor-
quati , qui iiliura etiam ignaro Patre Confule prouocatum a Tufculanorunu.
Duce Metio , vidlorem abripi a Lidore , & madari imperauit . Seuera hitc
funt: fatcor; & tamen fialrerutrumdeligendum, rigorera raagisquarain-
dulgentiam probarem. Nolo feueritatem ire in crudelitatera: non amo
Syllas & Marioscrudeles, non Manlios & Pofthumios in fuos fupra paren-
tura cleraentiam fcucros : fed ncque Mancinos amo & Albinos , quoruiru
indulgentia exercitus in Hifpania & Africa luxu & otio perierunt . Mcdio-
critatem amoj magis taraen in feueritatem quam in indulgentiam pronunij
Eee Tclim
4o6 D E M r L I T I a:
velimniiHtiaBDucemrnon magnaabilla timeridaranaj ab hacmaxlmapof- /^
funt, &dcbent.Et certeinhorainum vitiorumque colluuionefimoUitiam 6c
lcnitateni admoueris ► gcneriofioribus medicamentis opus y ferro nimirurru
& ignibus. Proinde rede Romanus milesfiic a Vegetio definitur: Eum ejjg^
qui fub Imperij Romani Jigna iurans in ca^ris habitet ; ad arma contrahoiia
expedienda femper paratutn-j duritiam pro Imperioperferre ■, &malumhofiile
tnanu militari ^ Republica B. omana arcere adfuetum .
crdmis cur/u Ordinismaximamcuram veteresRomani habebant. Qjiis enim nefciat
habend». quantos exercitus lcuis etiam ordinum turbatio perdident ? quam vaJidas
vero & nuroerofas acies imperitus mihtaris ordo prortaueritPXerxes inGr?-
cia, Cimbri, 6c Teutonesin Itaha, Aatiochus, Mithridates., Tigranes inl
Afiadocuerunt.
lam in inliruenda acie quantura raomentum fit , primi omnes Orbis ter«
«r/i^^^nlmli rarum bellatores » &cuentus docuerunt : nihil hic certi quidquara praefcri-
momtmum. bi potcft in tanta rcrunrvarietate , tam fubitis& incogitatis, fortuitifquo _
cafibus. PKidcntiaBproindegubernatorrs pieraquehiccommittenda. S«pe "
confiiium gladiatorura more in arena capiendura : exemplis haec fuis Cerea*
lis , GermanicusjFabius, rcliquiquepropeRomanorumdocuerunt. Anni-
bal, vtprimum Romanorumimpetum fufciperet » ferociam frangcrct, air-
xiliaincapite ftatuit; pro clypeo& valloauxilijsvfus: ita omnibus prope
in Italia prjtiirs , Gallica & Hifpanico fanguine triumphos fibi parauit. No-
bile Seipionis faiftum eft: cumenim cornua ex auxiiiaribus confiituiflet»
mcdiam acien* e Romauis: pugnse die ordinem nnutauit, in cornibusRo*
manos iudit effe, mediam acicm auxiiiaribus conceflit : quae res vidioriae ca»-
famdedit; cumfumroaceleritate procucrere iuflSflet cornua, tardiufquo
reliquosinfeqxiij fa^^um vt veteranns miJes Rormanus CarthaginenfiunL»
cornua, quaeex auxiiiaribus conftabant, perrumperentj necmagnocxin-
dcnegotiomcdiamveteranortimacieraioco pcJieret,, cam ex: vcteri difci^i
plina auxiliaresfere cornuaimplerent*. .>- ;',iv:D!cn: j •;; li • .:•; T-q
rrtpVutm Mti- Romanis vero vfitatiffimum fwit , tripKccm aciem infitHcre; vt mwtuoftit- r*
inRrufeRoma. currcrtnt , laflifque fubducentibus fc reccntcs intcgrique fuccederent . Fa-
nisvfititium . ^yj^ ^ plcrifqttc Imperatoribus . Caefar etiam in Pharfalico bello quartam
infl:ruxitaciem , qvtx illi viiloriani dedit; e validiflimis quoque certos fibi
non vno prielio Caelar delegrt> tum ad fobita ? & inexped^ata pericula pro-
pulfanda , tum ad ocairfartdum hofti extra ordrnem procurrenti .
Efui/atusvd. Equitatus aurem, nuncclaudebat exercitum tarquam cornibus > nune
riad,f,ofu,o , vno fclatcre contincbat , nunc pcr aciem difpergebatur > nunc totus iungci
batur , nunc per turmas diuidebatur ; vt aut vniuerfus procurrerct > aut tar-
matim; idque vclprolocorum natura, vel reieuentu> vel hoftiiiconfiitu»
tioflo^^
inBrbttn^o. Frequcntatum dcindc 3! Romanis , maxiraeinpericulis, & frequenti ho-
tmamfetuuha. ^j|- gqyij.a|.„ ^ yj j^ otbem adi fe tutarentur . Fa^fJum a L. Pompeio contra-,
Pcrfeum-, a railitibus Serapronij » a C.^farianis ii^ Anglia , & contra Labie-
jiumin Africa? fcliciter piurimum. Cauenduratamenhic ne abhoftium muL
titwdine cingaris : fecit Scrpio , qui cum in orbem pognantes Hifpanos per- D
fumperc non poflet, cxercitum circumduxit: quod tacile illi ob hoiiiumj
paucitatem , non finefuorum fanguinedeleuit.
^pportunaca. Doceatfuos Dux opportuna caftris loca capere, munirc: nodledieque*
rfris icca capti. confiHo , ac fi rcs pofcit » manibus etiam obniratur> &armis: cibo affuefcaC
dnmuntcidA. fQftujtQ^ laborantibusfuccurrat, firennique milrtis fimul acDucisofficia.^
exequatur; occurrat pauentibus , & vbi pkuimus labor, & periculum_i
Duxipfe&milesconfilio, manu,voce ; laudemvero ilrenuis; inualidisfo-
latium; trepidantjbus animos; exemplumomnibus oftendat: nihil deinde*
apud fuos remiflTum > nihil vero apud hoiles tutum patiatur .
Solemne
D'E M I L I T I A. 407
A -f SoletnBeapudR.omanosi exercitumfofla, vallojpropugnaculisclaude-
rci nenudosholtibusobijccrcnt, tuciorelqueabiniilijselleat; ac etiam-* vmio cUu^ert .
vtlaboribusmjlesairuefcerct» neotiopaulatim diffiueret.
Sinece(Eta8quacunquecaufanata>annon^, pluuiarum, frigoris, mor- proaiiieat rcte.
borum» hoiiili numcrolitate; cogatagmen retrocedere; imitetur magnos ftui Kecefaria .
Duces; paretomniareceptui ; animosmdeiu s addat, conliHa tegat; pne-
miafpondeat, fuos militariordinepcdem reterre cogat, tanquam aliquid
Bicdicctur in hoftem : caueatveroneautprjeproperacelcritate ordinestur- ^ *«••«» •^^
bct, metum inijciat;aut nimia lentitudine recipere fuos ad tutiora.cum ali-
Cernon poilit. Exempla defumetaPompeio Brundilij,a C«el'areapudDyr-
rachium,ab Annibalc contra Ncronem &Fabium, a Mithridate contra^
Pompeium . Scrtorius ctiam per varia loca fuos difpergit > vt Meieljo infe-
quendi fpem adiniat ; fa£lum idem a V^iriato . Iphicrates obfelTusin Thra-
-€iapliirimisexcit»tis ignibushoftcm falliCj fe fuofque periculiscxirait, iri-
_. .cautumquc hoiiilemexercitum a tergo inuadit, casdit» vidor cx obfeffo
■» fadtus.
Fugamctiamnon raiomilitiae Duces oftentarunt, vt hoftem fallercnt , & fh?aw%««.
prjefidentemtrahercntin infidias: fad\umaC«fare ScLabienoin Cingento- ^<'/""'"''»*« •
rigem; iParthis in CraiTum ^a Tomiride in Cyrum ; ab AnnibaleinMi-
rutium.Marcellum, Sempronium, Fiaminium .
.'.;; Temperandusmilitarisxftusprudcntia ; cum fere nimia velocitasiuxtJL. Mirt^ceien.
formidinem , cundtatiopropior conftantis fit; modo lentitudine vidoria- '"' prud.nna^
tum opportuna non neghgat ; nam cum m celentate ipes omnis polita nt , vt
praeoccupafTehoftem «riciifelit; tum improuida acceleratio fpesmagnase-
vertit. In quare Oucis prudcntiaraagnum momentumhabet; quihic cele-
ritatem, ibi moram inijciet .
Nequequidquam certi inceleritate&mora praefcribi poteft; nuncfcnim
celeritatem res depofcit , tardicatem alias . Hac Annibaiem Fabius fregit»
infolentem vicflorijs Ducem; i la Nero Afdrubaiem, cum fe incredibili cele-
r\ ritate Salinatori coniunxiffet . Romanorum pleriquem^gnumin celeritato
momcntum poluerunt: Scipio, Sylla, Marius, Pompeius > Caefar in Ger-
inania, Gallia, maximeaue poftPharfalicostriumphoS) dequoSuet.
lIIudetiamobferuatum> vtantequamlc vniucrfae pugnse committercnt» veUtaiitnes ti<
hoftilesviresieuibus velitationibustentarent : fa£lum a Caefarecontra Pom- '""'*'"
peiumin campisPharfalicis.&in Belgioetiam: ^itotidieenim equeBribus prX'
lifs , quid hoHes virtute pojlent , & quidnoHri auderent ,periclitabatur. Vt
fuorum nimirum& hoitium animos> vires.fclicitatem experirecwr) antequara
acietotaconcurreret. ^ v-
Matuntatem, prouidentiam> conlilia amabit; temcranos auius, vt iiu »«»,<«.
nauigandofcopuloS) vitabit> quilquisfe &rempiiblicam faluam vclet > quil-
quis poileritatis memoriam cogitabit: nec fo^-tuitos quofdam fuccefTus te-
meritate nato-ifelicesrecenfebit) quam infelices numero plures & funeftis
rcgnorum internecionibus . Sciomagnis Ducibus temerarijs conacibus for-
tunaCos refpondiife euentus ; fuit hoc felicitatis a Deo conceftje , prudentiae
D nonfuit: emillibusforfanvnum aut alterum enumerabis; C^faremenume-
rabis f^uos Adriatici maris flu£tus fcapha profcindcntem ; Alexander quo-
queOceani ignarus, viae, loci) fluminum, hoftiura ignarus, in temerita-
temgloriaimpulfus : felicitaspericulo eripuit ; quod fortun.E fuit, pruden-
tiselTe non potuit; vt bene Curtius: Vatendum eft tamen^ cum plurimum
virtuti debuerit, plus debuijfefortuna , quam Jolus omnium mortalium in po-
tejlatehabuityquotiesillumamortereuocauit} quoties temerhnpericula ruen-
temperpetuafeliciiateprotexit . Atquisfelicitatem hanc iibi promittet? non
eft tcmeritasfcliciLatismater: eftcnimcertiorfelicitas illa> quam raciojpe-
perit, fouic, auxit, Sedquarauisprudentisnonrefpondeataliquandofsli-
E e e 2 citas ;
408 D E M I L I T I.A.
citas ; feret vir prudens & ratione fe folabitur ; laudabitque priidentes co- /
natus felicitatelua deiiitiitos, daronabitfatuasfelicitatefuaiaudatos.-felici-
tasextranosplunmumeft, fortuitorum focia , frequentcrque itolidorunu
ibcia conatuum. Temerarios proinde aufus viiabit vir prudens, infortu-
«atismagnorum caiibusedotflus. Nequeraagnumelt temerarium eiTe; fto»«
lidorum Jiocfereell:: magnumeftprudentem eflisr prouidun^, circuinlp«-
(^umj patientcm. ir f, ■■.;.,.<.. ^; ■■■ .zt,- ■; . -'it
rruft»ti»T}uci Prudentiavero omnium virtutummaximaDucineceflaria ;n»agnoproin-
ruc«jitin». jg j^ rebeliicadeled^u vtatur.rec vetera offriadamnet , nec vetert probet
omnia > nec fidein adjiibeat omnibus , nec deroget omnibus .■ matura feriaq;
.deiiberationeinre omni eltopus; vtncque cei?ritate tanquam flamma fc.
TuacotTiburat,nequenimia Tarditate tanquam Irigore&gladeconcrefcat.
Singula difpiciat Jioitium vires, animos, pugnanci genus, peritiam , iwdu-
ftriara^mores , fitus,fuorumvires,anioios, mores, ingenia, anopibusca^
piantur» fpcautmetuagantur. lliudetiam ferio cogitauerit, niliil deeffe^ _
militi paiiatur, linguiifquederemedioprofpexerit , vtparatus infortuiiam •»'
omnem excubet, minimoquedamno aduerlaexcipiat ,acfuftineat: aduer-
fushoi^ilesiniidiasraentem paret . fraudefque fraude depeJiat . Videat ne
adiniquioraducaturJo:a> ne ad commeatudefiituta , ai valetudifli aduer-
fantia , ad paluftria aut arentia , ad aquarum inundationibus opportuna'."^
Stfinnremata Laudatain Ducecofilia Scitratagemata veterummoreinuenta. Pulchrum
■vettrum tn Dit- illud Camilli , qui Senones Gallos imparatos circumuerit, Romam fittt
(epob^ta. leddidit, liberam ecaptiua . Etillud Annibalis» quiinCannenfi pugnapro-
uidit, vtibiem Scpuluerem aduerfos haberet ; fugam dein fimulauit , quo
faciliusincautosopprimeret ; transfugas cmifit, quoimprouidosin ardor«i»
pugn.e atergo cxderet: fa^^um &fecuta vi£toria ,■& casdes omniumprope
maxima quas Roma tulit . Quis ignorare poteft Fabium Maximum , q'n faiu-
berrimis cun(fiationibus Annibalis ardorem tepefecit , &fregit; & foJa mo-
ra,nullofanguine, vincipoiledocuit. iVfarius cum in Cimbros exercitum
ducit> y^nnibalem fecutus , artemqueCannarum , primo nebujofum na(5^us jj^
diem, vchoitiinopinatusoccurreret ; tum ventofum vtpuluisin ora&ocu-
los ferretur, acie dein conuerla in Orientcm ; -fluamquam & arte fua vidto-
res exigua manutufi. hpaminonda verocopiofo.fubmiiTo ecjuitatu , pulue-
remexcitat, ne viJeria Laccd.emonijspoiret; inde circumdudto exercitu,
cum afronteexpeclarctur, a cergohollem inualit, & vi(5torredi)t. Elegans
illiid, cum muhebri velterailitesinduit> qui cum reliquismulieribusin ho-
ftilem vrbemaimilli , porta^occuparunt, «ditumq; luisdederunt. "•'
Simulatio magnis Ducibus neceiraria> ciim certo itinere expe^anteflLj
S^S-^*" ^0^^=»" ^lio a^gi-efll funt . Faaum a Q. Flaminio contra PhilippumMace-
donem , abAnnibale in tranfitu Alpium . Caefarvero dum metUmfimulaf,
incaiitum hoftem tiducia fui inuadit : omnibus deinde portis peditem , equi-
temque in non expe(^antes cmifit, & in fugam vertit . Ingeniofumomni-
no tuit Pitiftrati fadium .• ^UjS ceperat nauigia Athenienji milite compleuit : gua
faciedecepti Megarenfes , tanquam fuis, & cum Jhccefu renauigantibus effufi
obuij , inermes opprepfunt . D
conruUoDHx Confulto omnia L)ux agat ; eofquein primisaudiat > quoslongamilitaris
«^«r.' experientia docuit > quolque «tas admaturitatem compofuit: quique non
fperare tantum, fed & metuere prudenter didicerunt. Calida ingenia &
confiliafugiat: temperata fequatur & fccura : necfupra vires audeat > nec
infia illasle abijciat; memor nirais a duis praecipitiaadiacere, vilibuscon-
temptum : non credat nimium audentibus; & quos non tam animus &au-
dacia, quam fatuaqu^dam opiniofui in nocitura impellit. Nimis femper
caro temeritas auifloribus fuis ftetit : Varus apud Germanos mihi teftis . An-*
nibalis ftolidum etiam illud, cum nauium fuarum rcctorem interemit , quenu
paftea
D E M I L I T I A. 409
^ poflennttiirioredeltberatioiieadhibita, rei veritate comperta, abfoluit;
-dutn eiu&innocenti£ nil prstter fepulcri hoiicrem care poffet ; abfoiuit
fnortmim non profutura abfolutione, feira poenitcntia inconfultx damna-
tionls. <ff" w'
fi! Cura vero confiMoomnia Ducem aggredi expediat; ac etiam ei plures ^fiXwi" '
in arduisfintconfiiiarij adhibcnd>; caueatnc vlli, aiit perpaucis antc pro-
bati-mentemruamaperiat: nocuit non raro propalaffe fecretum ; quamuis
resfitpericuiisplena, damno proximapjnresconniijs admouere; nec fi-
lentium fperare prudenter quis valcat ex re non vulganda tot tubis &
campanis» quotaurbus, & ocuiis concredita; r hi'rni:nus militiaE Dox
apenetprimisexercitusfui dud^oribus. Tutifiimum torfan erit, fi militiac
Dux plur^ in deliberationem adducat , ac in vtramque partem (ingulorunu»
tnomentaexcutiat . Aperiunt fe reium difficuItaTes coilifionibusingenio-
ru<Ti , qua: in deliberationemadhibemus ; dum iinguli xmu'a quadam iudi-
^ Ciorum velitationefua firjnare, infirmare alienaconantur; expluribus dein->
■^ propofitis, deligat tacitusapud animumfuum excquenda militue Dux. Con-
fueuerunt etiam magnimiliti£ Duces vulgariumnonnunquam milifum >quos
longaattas, &cxperientia, & vetus miiitiadocuit , mentem prudenter ex-
pifcari> facilesaudire, nec raro profutura c veterana mentediicere . At
ironexhoc Duxaliorumconfilijseritalltgatus; qui audire licet poili. >iudi-
cium tam npenesferetinebit: nequeenim vnmseii fingula, aut no^e, aut
inedicam tam varijs adhibere manum , aur tot (imu! occurrere malis, tot-
que prouida hoflium confil'a euertcre, dolosretegcre, autanteuerterc no'
citura» autfemperprofuturafuggerere; & fecurius belii Dux rese multo-
rum confilio aggredietur > minoreque laborabit inuidia > quifquis plures in^
confilium vocauerit : habebitque amicos , quos habiturus crat aduerfarios .
lam vero vt nufquam magis , quam in beUo dubij exitus funr , ac nufquarru*
magisfortunaludit; confultiliimum omnino Ducifuacumalijs conliliacon-
fcrre; quoniam neinoprudensvnum caput fuum tot Iiberis omnium linguis
^ bbijciet , totcemulantium Scinuidentium iudicjs ; eoque magis quod mor-
taiium pleriqueomnes abeuentu prudentiammetiantur, «Scabeuentu icli-
Ci, aui infelici nomen induunt fatui & prudentis .
Prudenter multa inuenilTe necfatis: opereexequenda funt: etenimpni- Exinttmdtu
deniianon meditando , fed faciendo abfolujtur : funt non pauci bene di- prudihttr ctit.
centes, fanaconfilialuggerentes, res momentis fuis ponderantes, verunij '*"*'
afallo, bonum a malo, vtile&decorum ab inutili & indecoro fecernen-
ti;s; in rerum vero executione timidi, dubi) , lenti & inconftantes de-
teriora fequuntur , a melior bus deduci fe facile patiuntur . Non funt
hi ad mperia nati , fed ad confilia danda meliores . Sunt alij quibus
fere oratio inculta , & aridior, incompofita partitio ; fed prudens rc-
rum deledus, certa & coniians cxccutio: noluit Deus vtroque munerc
vnum , aut non nifi rariflime beare : vni p erumque diiflionem , prudentiam
ilteri largitus, felcitatemetiamalteri; itadifpertitdona lua » vt varia ter-
rarum&caEli ornamenta funi : nec vni agroomnia, nec omniavni regno;
«i^ mutuisfcil'cet h.EC muneribus condecorare volu't ; quanqnam prudentia..
Duci, indefelicitas, did^ioni vero tertioiitreponendaloco .
Nequeilli Oux rem committat, qui in deliberationibus j ant extra illas tjtntedendaii-
alteriusfentent'aefuit. Languide ta'isrem aggredietur, negliget etiam , ne^ i' exicuitn , q^i
damnare vota iuavideatur ;adeoque &gaudebitdeinrelicieuentu, quofen-
tentiam fuam firmct,: & vero vincere noilet , ne conlilium alienum fortuito
fuccelTu piobet .
Denunciatoribus non efTe crcdendum, monent fapientes; neque negli- Tyrtumatm
dj . ^ r \ r\ r 1 • quumio cre4in.
^ a tamen ommno, qu« denunciantur . C«larnegleau luo occubuit, cum dm»?
obiatam chartam funeilo& vhimo diefuo neglexifiet, hoiiibufque qua.Tu
acce-
410 D BI M I L I T I A:
aceepeiato obferatam reliquit. Sed &niraiacredulitas non minus noxia_. ; J^
pciierunthac plurimi. Belifarius Dux bello niaximus praepropera Impera-
toriscredulitateinglorium exitum fortitur. Hoflivero denuncianti» fpon-
denti;^ue ne facile tide ; peccatum hic a lonatha bellatorum maximo, cum.*
fefiliarqueMaLhathiam&ludamAbobi.&inhocPtolemseo credit; cura
omnes ptrierunt .
.; Pfoditioneni iaudo. non proditorem ; vteretamen illis,fedcumdclc(f^ur
prtxiirfrjtus pcc quidquam illis iudicibus aporaderc, in quo periclirari defumraarcrum
poUis .■ In manu etiam tua lit proditor , aut vxor vel liben > ieu laltem ami-
corura aliquis,in quemfceuirepoifis, neimpunitum ille dolum ferat. Prae-
mijs verd donandi illi liberah manu , . fed parca ante obfequium fubminiftrS-
da, poftillud vero ampla . Coniilra raraenillisnon faciie credas: fluxa ta-
men tide&labili talesiun»: ; vbi Ipes lucri maioris afFulferit, datam fidem*
fallent; tam diu vero illis vtere quamdm vtiles» nec vltra . Fuit enim mira-
bilein Aureliano de Heraclammone proditore; Ego proditorem amare non _^
potui, d)ClThenter tuli , quodeummilitesoccideruut; nequeenimmihifidemjer^ ^
uarepotuijfet , quipatrits nonpepercit . •...:; ; .. '.'t
niUritasvJ- Hilaritatcm vultus prseie/erat, comitatem'» benignitatem, imitetur ma-
/«.-. gnos.inhacre viros, Vefpa(ianum,-Titum, Gcnnanicum> Neruam» Augu-
ftum» Traianum &c. Vulneribusetiamgraues, jegrotofque foletur, laudes
ingerat, animos addatj e^entefquepecuniaiuuet, maxime quos verccundi»
& pudor a petendo retrahit . Fecit Adrianus Spartiano tefte , Plinio Traia-
nus, Lampridio litus&c
• Dodtusrailitiae Duxiaudandus.Talesexprifcis RomanisfuerePompcius,
iTudimmei. Cjefar, Augurtus, LucuHus» Syila, & parseorumdem magna, vtquoque
Grscorum. Sicaruerit ci-uditiQnelitterarumDux,nec minus damnandus»
Abaratro vocanturCincinnatus & Marius, ab agreftitugurio Hoftilius, s
mercatura Tarquinius PrifGus> a famulatu Seruius Tullius . Sit faltenw
in vererum hiftoricorum ledlione aliquanto verfatus > profutura djfcet»
gentiummoresj ingenia, robora , opes> animos, militarem difciplinaraL»; -^
belloruminitia, progreiTus, iinem, varios exitus; regnorum incrementa_.> ^
interitiis, caufas; quiddein cuiquemagnum, inopinatum, fortunatum , in?-
fortunatumqr.eacciderit, eorumquecaufas. Facit brcuis ledio quod vix
plurimorura annorumfaftidiofa experientia; imo omnium astatum , faculo-
rumqueomniumprudentem experientiam breui compendioale<i!lionenaiii?
ixx. Dux difcet ; nec quicquamfereinopinatum euenireilli poterit. ■:•.) k
Caftimonia iemper in Duce iaudata; immortalem fane illalaudemomni-
bustriuniphisnooiliorem tribuit Scipioni; qui exquifitiffima forra* vltro
oblatam , cumdote remifit, ncc tangcre voluit, nec videre tamcaftisocu-
lis , quam corde & manu . Facbum hoc idem ab Alexandro , vel hoc folo no-
mineMagno, cum Darijvxorem ac filias mirae pulchritudinis benigne ha-
buit, lolatuseft, vicemindoluit, habuitquevtmatrem, vtforores, nec alio
loco. DamnaticontraTarquinijfilius,Nero,Caligula. Hehogabalus; &
fimiies . Memorandum etiam , quod Aurelianus Imp. deprehenfum aliquan-
doniiiitemhoipitis vxorcmftiiprantem, pedibus diftentum aliigari iuflitad q
diias arbores, quarum cacumina vi attradta reftituendo , corpus difcer-
pferunt .
In munificentiamfemperfit pronior]Dux, quam ten?citatem ; quinima
in illoprofufiofempertenacitate potiorfuit; illa fuorumfibianimos parat »
haec auertit; adaudendura ilia praemiorum fpeaccendit^hsecterret, &pro
audacia ignauiam parit ; vulnera mercedem expeflant , praemia fanguis mer-
catur, quae aprodigamunificiDucismanufortiffirausquifque expciflat;- &
fere vilefcit fanguis cura prsemia^oftentes. Tantum prodiga qujedara mu-
niflcentia Ducis in railite poteft;^ fit quoq;in laudando copiofus, fortior
tamen
Ca^tmoKtiLj .
tihcmhfn: .
D E M I L I T I A. 411
j^ tamen facflorum magnitBdinc . Commendatum iJIud Germanici apud Ta-
citum . Propria pecunia militem iuuit ; "vtque cladis memoriam etiam co~
mitate lenirety circumire faucioi , fadt fingulorum extollere y vulnera in-
tuens ; aliumjpe, alium gloria , curiilos alloquio & cura fibi d^ pr^Uo hrmabat .
Addidamilitiftipcndiaex fidcnumcraricurabicjquod vbifit.puniride- UiUu,;» (n-
liiflapoirunt; cura contradurumfit, maiigneiiipendia numerare, & rapi- f"'"'"'/^''"'"'*^*-
nasvindicare: exfoluatquod debetmilitiDux, dcpuniat, ncc relutilant«$
inuenict nocentes j necdamnantcsalios: atvero nonexfoluere & fieuirc^»
barbariem &fcditioniproximum eft ; prjcmiarc & punire Ducis : punire*
tantum carnificis; abfoiuere & punireiudicis cft. Vis militarem difcipli-
nam facrofandtam dcintadtamppraemiabenemerentibus, poenasdelinquen'
tibus, vtrifqueconfuctadebitaquemiiitariaftipendiapara: fi quis in his
tardior,feditionemcxpedet, &Reipublicaeinteritum .
Mi!itaribusfeditionibusfortiter Duxoccurret; caufasiiiarum anteproui- seduhmbus u.
da curaauertat, puliulare fcmina nonpcrmittat; quidquid eft iadtutn., '^«"«''«"».
B cuellat; quidquid natum demetat, aut in herba fua fufFocet: magna hic
pietaseftf«euire> magnanullisfccuribus parcerc; & fanc quidquid in hoc
generecrudcle, pium; quidquidpium crudelccft; cum exhoc vno capite
omnium fcre priraorum Orbe toto regnorum funefta excidianata fint, & in-
fcpultacineribusfuis orbis impcriaiaceaDt. Caufse ex his varias; militaris
knprobitas» infolentia» beUorumlaflicBdo , armorum tjedium, veterunij
faftidium , nouorum defiderium, fperatae in turbido opes, honores: Du-
crnn auaritia, indulgcntia, ignauia, crudelitas , fuperbia, luxus, violata^
fides , aut maritalis thorus : priuati aiicuius nimia potentia , gratia , ambitio :
locorum alperitas, commeatus inopia, aerari) egcftas, maiigna ftipendio-
rumfoiutio . Hifcequippccaufis Imperiafereomnia militaresleditiones ex-
perta; qoantaslegiinusin Romano Iroperio fub Tiberio, Claudio, Vefpa-
liano, Nerua, Commodo, Pertinace, Caracalia , Maximino, Gordiano,
Maximo, Phiiippo, Decio, reiiquifqueprope omninoomnibus; vt merito
^ audeat Liuius : Aeternas opes tfie Romanas ^ nifi inter femetipfos feditionibus
f<euiant: idvnumvenenum, eam labem ciuitatibus opuientis repertam , vtma^
gna IfKperia mortalia efient . . r : rne .
Vtcaufajtollantur, & remedia feditionum perantur; Ducis efthocmu- Remfdia jiJi.
nus ; mutanda cnim belli fedes in locorura afperitate ; in commeatusinopia •'""""'•
prouidus iile cauebit , ne in hanc neceiritatcra miiites compellantur : maii-
gn«ftipendiorum folutioni occurrendum ; neque enim quidquam magis pro-
ximumfcditioniconcitandae: & dumaerarium exhaufit, prsdas ex hofto
permittat , aut magnis fponfionibus alat .
Auertendx feditioni Ducis liberalitas prodeft : fi videant milites modicis
illum contentum viuerc , & leui parabilibus - benignitas etiam comitafquc^ »
& vltronea etiara inferiorum nihtum compellatio .
Subinitium nefeditionescoalefcant, danda primum opera ; ficoa!uerint,
dandaprimumopera, vt copiai diuidantur: cadent tunc ilii animis . Et a
Dionyfio feliciter fa.^um .
D Deinfimonitaalicuiusadmittanr; grata fintcolloquia mollibus referta_,
verbis, culpamminuant, & in paucosdeliflumconijciant; non leuiad me-
Iioraincitamentocrunt;fa(£tum a Scipionc Germanico , Othone & alijs
fuccefl^u felici .
Fortitcr fe etiam aliquando Dux ipfc opponat. Fa£lum a Pompeio , Cx-
fare, Germanico; fed magno hic opusrobore, conftaniia, fiducia; vt inter
ruinas, & ferrum & barbaras vocesintcrritus perliftat. Nemo profpero
hoc-foccefl^u faciet, nifi magnaillum audoritas , gratia , aut ingens militaris
fcientiaeoDiniotueatur. Cauendumhictamen, nefe temere in dilcrimen.j
Dux conijciat .
Com-
Tacem mltUi)
rrim» (urtt fit'
t»tit ,
412 D E M I L I T I A.
Committendiititerfefeditiofi: auroqueSc fponfionibus grauidi, inmu- /^
tuum prouocandi ferium > & mutuam difKdentiam . Magnis propofitis prae-
niijs excitandi , quifeditionum audlores ferro> & quacunque re alia fuftu«
lerint : quorum ferro feditio extindla ingentibus donandi prsemijs .
Seditionccompofitanulla militaris muneris prsrogatiua feditionum au-
£lores donandi > ne praemia eantin audaciie exemphim : inuicemque difiun-
gendi» & pervariasturmasdifperriendi feditiofi, ne leui caufa , praeteri-
torumfpeallefli, iungantur animis&armis, quicorporibusiunguntur; vt
vero a feiundis periculi minus ; ita a vicinitate improbitas crefcit : fos-
cundiora nimirum malorum femina funt , bonorum facilius exarefcunt.
Amet Dux in bello pacem , & per arma illam quxrat . Fugienti hofti viam
ftcrnat ; &aperiat; namabvltimadefperatione praeda nulla, laus exigua«
fperanda» fanguifq; mutuo dandus ,ifq; fortilTimi cuiufq; & manu protiffimi :
a defperatione namq; in furorem itur ; furor vires & arma minilhat, ac tigriu
more coeco impetu ruit in ferrum ; nec quid patiaturintuetur. Sedneq;ca-
rere omnihoftc veteres voluerunt ;jcum hoftili metu Ciues in oflficio cotineri ■"
arbitrarentur; at vbi formido illa mentibus deccflrt, lafciuia & fuperbia>quas
fecundae res amant, animos inccfltint: & roborcfuoin nimisaita pace 6c
diuturna, regnum deftituitur : vbi cnim vniuerfim cefl^ant arma , adignomi-
riam itur, & pro robore mollities fuccedit.
Primaria tandem in Duce , & in miiitc Dei cura fit . Nulla fit fine Numi-.
nepi;gna: ante fignaDeus,&inipfis: antepugnam delidlorum poenitudo;
ne mors improuidum occupct ; ne in mediofcelere fuccidat vitam, ne antc-
uertat dolorem ; & non profutur« poenitentiaElocum rclinquat. Scio inj
pari corporis , vulnerumque, ac niortispcriculo bonos&improbos verfa-
ri ; fed impari exitu boni , & mali finiunt hanc vitam : aut vt vcrius dicam_i
alia , atquc aliazeternitate vitam hancclaudunt- Vna namquepietas omni
aetate , & gente triumphos nobilifiimos deimpijs hoftibus duxit . Nimis or-
binotaMofispietas, nimislofue: nimis veras pictatis triumphi in Amaleci-
tas , &Amorrha;os, &lerichuntina moenia tubarum fonitu fepulta, non_, rr
aiiud ioqunntur. lordanis aquae, fciflTa maria, penduli fludus Ifraeli funt in fa-
lutem, Aegypto in interitii; nimis etiam in Dauide noti Moabitae,Ammonit3e, .
Syri, Phililixi ; in Izechia Sennacherib; in Gedeone Madiam Gorgias, Ly-
fias, Nicanor, Apoll. in Machab.Nec quis in Chriftianis poteft ignorare C6-
ftntinuinMazentio; TheodoiiuinEugenio & Maximino; Heraclium in Co-
froe ; Belifarium in Vvandalis & Perfis ; Narfetem in Totila ; & alios pluri-
nios . Fuit his omnibus Pietas & in Deum fiducia ; nec ferrum triumphos dc-
dit: magnorum horum Ducum hoftibus necem contulit ferrum pietateex-
armatum ; animos certe Ducibus illis vna Pietas dedit & armauit, auderc
docuit,fidere, vincere; quamuis numero, robore,militari peritia, ferocia,
profperrimarum rerum felici fucceflu , locorum opportunitate , commeatu ,
bellico apparatulongefuperioreseffenthoftes; fola veropietatcinferiores .
Difcatabiliismilitiaj Dux: quantafperarepoffit, quanta Caeiodebeat, &
niiitcttir pietatem , qui pares ab holiibus vidorias amat : fequentur paria vo-
ta, mores, preces,e{feifiuspares .Idem Deuseft, quidedit; eadempietasfit? D
quaeimpetret.
^ ^, . HazcdixidcMilitia contra vifibiles hoftes; vt apprchendamus etiamj
contra inuifibiles hoftes militare ; nempe Diabolum , Mundum, & Carnem :
Militia namque efl "uita hominisfuper terram ,
Scripferuntinhocmiliti^ argumentoplurimiexveteribus & recentiori-
busauftoribus; inter quos annis praeteritiscruditifiime de Studio Militari
fcripfit Gabriel Naudeus Varijienjisy qui prxter praeclara & varia operjL,
niaximoJitterari«Reip?jbIica;beneficio per ipfutnin lucem cdita; fummo
quo-
QVOMODO ROMANA VRBS EXCREVERIT. 41 3
A quoque laborc ex remotidimis etiam Orbispartibus iniumera librofum.»
volumina congeflit ; & infigniorcm totius Gallise Bibliothecam difpo-
fuit : iufla & ^mpenfisEmincntifs. Card. Mazarini, incuius aula Bibliothc-
cari} officio ille fungitur .
QuomodoRomanaVrbs tantum excre-
uerit? Cap. X,
OVonitraRcsfacras, Politiam, & Militiam Romanorum perluftraui-
mus; quomodo Romana Vrbs tantum excreuerit, modo confide-
rabimus .
Veteres Romani Vrbis Cux gloris auididimijfemper omnibus neruis in hoc
_ incubacre.vt aeternampofterispattiaememoriamrelinquercnt:vnde &pru-
^ dentiffimepotentiafua vfireferuntur. Nam vtfinitimosin Vrbemfuamco- v,fiTjffni'u'
gerent, aftutcconfilio initorebellium oppidafundituscuertere: quopafto >»*r«"i-',
Tullus HoftihusAlbamceleberrimam vrbem vaftauit: Tarquinius Prifcus
Cornicolo vrbem diuitijs omnibus abundantiflimam exitiodcdit: Seruius
TuliusPometiam folo aequauit: Libertatispoftea tempore Vcios Vrbem-»
poftdecennalem obfidioncm fraude, &aftutia» non vi occupatam, dirue-
runt . Itaque priuati Vrbibus , & domicilijs pulfi , proinde fedibus deftitnti
proprijs, neomninodefalutepericlitaricogerentur, Romam propatria..
profedti incoluere. Hoc modo excreuit in fuis incunabulis Romana Ciuitas,
&tamopumquamCiuium copia intcr omnes tcrrarura vrbestotiusmachi-
s» caput extulit.
Idemfermemediumpaulotamen mitiusin ampHficandd» Vrbis proceflu AUmm-vrhiz
obferuaruntantcRomani: in eo, quod Populum deuic^umfuoimperioiam imoUtidviijfi,
fubiugatum, velvniuerfumin Vrbemrcccperunt, vel maiorem faltera par-
C temintramoeniaadmiferunt : fica RomuloCeninenfes, Antennates, Cru-
ftumini in Ciuitatem pertrad^i fuerc . NuJIa autem gens ciuitatem Romanam
adeo auxi(redicitur,quamSabinorum.Quibuscuni cogrefl^us Romuluspoft
longum & diutinum belluaj , pcpigit foedus hac conditione : vt Tatius Sabi-
norum Rcx, cum Populo vniuerfoV rbera ingrederetur , & intra moenia Vr-
bishabitaret .QuamconditionemacccptansTatius, Capitolium &colIera
Quirinalera pro habitaculo regio elegit. Hanc fccutus viam Ancus Mar-
tius , Latinos confimiii exemplo Politorio, Tcllena, & Ficana Vrbibus euo-
catos,ad Vrberaaftbciauit, monteraque Auentinum attribuit.
TamberlanesMagnusSarmacadamvrbem ampliflljmammirifice & Popu-
lis,&a:dificijs, opibufque adauxit; dum opulentioresexijs, quosdiuerfis
praelijs deuiccrat , illuc fedesfuas figere adigebat . Quani rationem obferuan-
tesOttomanni, cumprimura Conitantinopoli potirentur, multa familiarum
millia ex deui^tis vrbibus; carum potiflimum, qua; in certis artificijs in-
figniter excellerent; vtpote Mahomctes fecundus Trefibunda ; Selimus
irj primus Cayro ; Solimanus c Tauris ; alij aliunde oriundos eo tranftu-
lcrunt.
Auila quoque Romana Vrbs ab his, qui Voluptatis gratia focietatem_. ^ '■'M'
habitandi contraxerunt; vtnon rarocontigitloci cuiufdamamoenitateho' *"'■'""
Hiines allci^i, vioendi coniuncfiioneminierint. Amoenitas aucem iila, vel
perfe, acnatura iocoineft, velarte comparata. Ad naturalem atqueinge-
nitam amoenitatemacccnfentur ; purus& incorniptus aer, iiicund^ con-
ualles, vmbrofanemora, iioneiad venandum traflus, amoena fontiufufur-
ramina,flumina falubria; &fiquxfuntalla, qujehorainisnaturam afficiunt
& recreant: cuiufmodivifuntur Afttiochiasin Soria, Daraafciin Bithynia,
F f f Siuiliae
sttt ,
414 QVOxMODO ROMANA VRBS EXCREVERIT. '
SiuiliEein Hifpania, alijfq; locispluribus. Ad Artificialcm locorumamoeni- ^.
tatum referunturplateae , sedefqueartificiose extruifts, tJieatra , forniccs,
ftadia, paiseftrze gladiatoriae» fontcs artededufti, monumenfa , pi.^urje ,
ponces , aliaque huiufraodi , qua; arte potifliraum conftant; /ped>antiumque
ocu'os, acmentesmireafficiunt. Sic Samumproptertcirplum ibimagnifi-
centifiiri.c extrud^um viierunt innumera hominum caterua . Alexandria pro-
pter Pharos Infuiam, turrnnquc, quse ibivifcbatur, artc atqueopcreinfi-
gmter extruda , pafiim frequentabatur. Memphin Acgyptiorum vrbcnij
Pyramidesin fummumcclebritatis culmcn ercxerunt. Rhodon gratia vi-
fcndje ingentis Solis ftaiuje , quje CololTus dicebatur, excurrcrunt innumeri .
Eorum , qui Babylonem ierunt > contemplatum moenia a Scmiramide extru-
<3a, vix putcm iniripofie numerum. Atquc vt paucisomniadicam ; quic-
quid vifum , ac rcliquos hominum lenfus afficit ; adeoq; omnia, in quibus ho«
minum curiofitas acquiefcit , huc referenda veniunt .
Inter omnes Europ^e totius vrbes maxime ab cxtcris Roma frcquentatJL,
fcmpcrfuit ; cifienira hodierna Roma ab Antiquaiilaquammaximedifcre- *
pet, atque ex adinirandissedificijs & ftrt^uris nihilhodiefuperfit praeter
exiguas reliquias & fragmenta mutilata, ex quibus aniiquje Vrbis fplendo-
rem, magnificentiamque , & profufos Imperatoriim, principumque fura-
ptus, opificum diuina ingenia, &induftriamftupere &admiraripofirumus.
Certiffimum tamen cft ,quicunquehanc noftram Vrbem diligcnter & accu-
rate luftrauerit, folcrtiqueindagationenotaueritomnia, quse in eaferuan-
tur a viiis antiquitatum ftudiofis; fatebiiur , nihil vfquam gentium lpc(ftari>
qucd cura Roma poffit merito conferri . Atque haec omnia magis commen-
daridebent, quod praecJariCardinales Eminentiffimi, Principes, «Sc Ciues
ril habeant domi ivx, quod non liberaliter peregrinis videndum permittat,
tantahumanitate, tanta comitate, vtctiamcredcrc vcJint, abcisidembe-
ucficiumrecipcre, quod in cos vltroconferunt: tanta cnim in ijseftfacili-
tas, vtneminemafuisaedibusarccripatiantur, fcd domefticis feucre iniun-
gunt, vt amicc&comitcr omnia communiccnt polccntibus, eofqueincce- /-•
jiacula, hortos , fecretioraque conclauia tdmittant; potiffimum bonarum
Jitterarum ftudiofos ; vt contemplentur, admirentur, d< notent quicquid
fpedatu dignumeft, non folummarmoracxquifita, &pretiofavafa, ftatuas
ctiamex.^re, tabulas, numifmata, & fignagemmisexculta; fed&minima-.
qucequc antiquorum Romanorum fragmenia , ac etiam Aegyptiorum &
Chriftiancrum nafcentis Ecclefiae fupelledliles , feu rcliquias praebcntur
vilend.qs . Rxc etenim omnia monumentorum &confuetudinum prifcaruni_.
jndicianobisfunt; magnamqueeruditionemlitterarumpcritis pariunt: d&»
quibus praedidlis, necnon variaearbores, fru(fkus, animalia, & aliapetrifi-
cata, cum alijsnaturjereconditisfuntetiam in meo Mufaeoad montis Auen-
tiniradices: vt qiioque in mea gentilitia domo in Campi Marti; regionc*
plurimse veteres llatus ; ex quibus prajcipue illa luli) C<Efans Imp. in vltima
Uia fenedtuteab AltrouandoinfuooperedeStatuis Vrbis commendata . Sed
perm ftumpraeterea Peregrinis& exteris in domosPrincipum , & erudito-
rumvirorura, vt ipias bibliothecas exa<£te perluftrent, libros ex antiqujL, D
papyro, meirbrana, inreftinis, corticibufque confedosreuoluant, ac fefe
conten^piatione tam exceljentium rerum, fi fieri pofl^et, expleant, & fatient.
QuLt omnia praeterire fatius putaui, cum impoffibilc fit fingula annumerare;
vel ennumerata explicare & prjccipuelapides pretiofos cselatos & fignatos
capic tus Deorom,Impr. viroiu Illuftrium,diuerforu animalium, herbarum,
&arborum, variaq; emblematacontinentes; qnaliahodic( propterfraudes
aliquorum malorum, qui clanculum multa furto turp^ffimo fubtraxer|int)
paucis aliquando monftrantur , ncc aditus pr«betur abaliquibus ad huiuf-
modi fecretiora conclauia . Multique tiraent ea ignotis coramunicare , qu«
coniun-
' QVOMODOROMANA VRBS EXCREVERIT. 41 5
^ coniun<^aruntmuItis{}atuiS)acpi£luriS) 8c tabulis nudis & lafciuis : quae
forfan ab ahquibus ecclefiafticis viris propter artificum & opens venultarem
& excellentiam rolummodoieruantur: Nonnuii aucemfunt; qui malignita-
te deprauati faeculi» poftrcditumin patriam proteruefuis enumerant &naf-
rant , fcriptifque publicant > quac viderunt ; vt inuidiam > dedecus > & contu-
meliam concitent poffefToribus , a quibus comiter & perhumaniter funt ex-
cepti : beneficiorum immemores,ingratitudinem pro gratia referentes . Haec
malignitas&ignorantiaexcellentium artificumincauiaeft, cur hodie domi-
bus nobilium aliqui non admittantur» nifi commendatione amicorum id con-
tingat, aut]longafamiiiaritate , & vfu communicationis quotidianae eos quo-
xunifidelitatcm» &ingeniumperfpe(£tumhabent, in Muf^ale:retiorafua_»
adraittant , & amice communicent , quae habent preciofa . Hinc fit vt viro-
rum malo^-um ingratitudo viris bonis fit opprobLio , & damno inaeftimabili :
impediaturqueftudiumiuuentutis, & comitas , charitafque oranium refri-
_ gereturjac planeextinguatur . --,'!•:?!■:•« "i- >
*^ Sed ne araplius vagemur; & vnde iam eramus digreffi^tandem reuertamur, AbviUitMeVT.
Magnum momentumadhabitationem V^rbis habuit inhabitantium vtihtas ; *"*"*'"""'•
amoenitasenimnifi habeat adiundam comitemLucri , aut emolumentiali-
cuiusfruitionem > nihilaeftimatur : proindehac deficiente, non eii quod
fperet quifpiani fe multitudine incoiarum Vrbem aliquam amplificaturum_, :
fiquidem talis hominum colle^flio non coaiefcit , nec durat in plurimos an-
nos abfque incolaruui vtilitate . Quo fit vt non folum ciuitates > qus vi coa-
6tjeprimunconfluxerunt>verumetiam principatusac dominationes violen-
ter conftitut^, non diu durent ; aut certe acceftione ciuium > ac incolarura
minime augcanturrexemplumiatisiuculentum praebent Tartari» quiAfiara
diuerfisvicibushoftiliter inuaferunt, Alexander Magnus, Arti'a>Tamber-
lanes, Carolus VIU. , &Ludouicus Xll. Galiise Reges. Caufaenim harura
vicilfitudinum talis aftignatur: quoniam natura noftra coadlionis vincuia ad
habitandumin precifa regionefaciledifrumpit. Prsetereanequefolaloci a-
-. moenitas tanti eft momenti ; vt ob eani tantum multitudo hominum coale-
^ fcat: homo enimadlabores natuseft, ac natura aliquid operatur; hinc eft
vtpluresnegociofi quam otiofi vbique reperiantur , laboieque ipforum.,
fruantur.
Vtilitatis autem ratio diuerfimoda cum fit:accommodatifiima erit ad mul-
titudinem inhabitantium cogendam, atque concilianda ; Locifitus c^ opportu-
nitas , foli fertilitas y atc^ue apportandi enehendique commoditas ; Quibusma-
xime Romanus ager excellit : 6c nobis infra patebit ,
Congruumvtin hac noftra R.omafitusaptitudinemconfideremus; vbifa- DsfituVriis.
luberrimicolles, amoenx/alles>agriferacilIimiad pafcua, ad vites.fylua: ad
Ugnandura,eiufdemque fitusmedialtaUa; Scobidad rerura omniumincre-
mentahabilior, vt fupra capite 8. hbri primi iam vidimus . Sed vt clarius
Romuli prudentiam intueamur>in huius Vrbiseligendo fitu; ne in lubrico,&
inftabili fundamento tanta moles locaretur :perfpiciamus propofica per Ari-
ftotelcm 7. Pohtic capite J. vbi de Vrbis fitu inter ci^tera opportuna haec ha-
T\ bct : ytxWtiadterram, & ad mare dehat iacere : ncmpe nc nimisdiftans>nec
propinquusfitadmare: quoniam talidiftantia priuatur commodis a naui-
gatione, ac etiam proximitatejfubiaccret inimicorum incurfionibus . Se-
cundofalubris Acr cxoptatur , quohomines continuorecreantur . Tertio
Abundantia ; nam omnia in fe habere & nullius indigere, fufficientiseft;.
Quarto locorum omnium aptitudincm requiri ad aduei^ionem & de-
portationem necefTariorum . Dcniquerci militaris pentis afterentibus ta-
lem.efte oportere , vt ab hoftibus quidcmjnon facile innadi pofiit, ciuibus au-
tem facilis fit in aliena egrefiio ,
Quatenus Vrbs Romaiuxta mentcm Ariftotelis fuerit fituata ; rcfcrt T.Li-
Fif 2 uius
S 1 6 QVOMODO ROMANA VRBS EXCREVERIT. '
uiusdec.primalib 4. his verbis. Non Jine caufaDjj , hominefjue huncVrbi l^
conde.nd<e locum elegerunt , faluierrimos colies; falubris aer ofiror.firatur .
Iplumen opportunum,qiio ex mediterratieh locisfruges deuehantur; eccc facultas
necell^riaaduehendi . Marevicinum ad commoditates , nec eXpct/itum nimia
propincjuitate ad pericula clajjium externarum regionum ; hic dignofcitur vici-
nitas maris quo ad vtiiitatem , & diftantia quo ad pericula ; ltali£ medium ad
incremetjtum Vrbis natum vnice ; quoniam inuafio citis a rcmotis popuiis diffi'-
cilisreddebaturin medituilio Italia;) Alpibuscindae ; nec minusillaexpo-
fita incurfionibus propinquorum Populorum, cum fit vndiq;munita . Dedu-
camusergoexpraefatis) opportuniorem (itum non exoptariin augumentum
{edificatae CJoitatis ('iuxta opinioaem Ariiiotelis j co , quo noftraVrbs
ROMA extruda reperitur.
, ... Caufametiam inter aliasnon exiguamciuitatnmincreroentis praebet ter-
rx lertiJitas ; quam in agro Romano vjgere ; v idimus etiam lupra in capit. S.
Cum enim hominis vita duabus praecipue rebus fuftenteiur ; vidu fcilicet, 8c _
amidu ; & vtriufq; horum aequum ex terra comparetur fubfidium , eximium ^
ad hsec emoluraentum conferre poteft foli /ertilitas . Quo autem ipfius terrae
ioecundicr gleba > eo potior ad noftrum inftitutuni fiet acceftio . Cum au-
temnon omnisteliusferat omnia) eademumfeliciftima, atqueadconcilian-
dam acceftionemaccomodatiilimaeftciuitaS) qusecopiarcrum plurium a-
bundat . Qux Ibla caufa f«pe permultos mouet ) vt patria relida exteras fe-
des quajrant , vbi rerum oinniura affluentia conftat atque percipitur .
Sed nequefertilitasper fe & fimpliciterad ciuitatum ) Populorumque*
incrementa fatis eft . Mult« fiquidem funt regioncs^, caeque fertiliftimaf ,
qu3e tamen oppidorum , incolarumque numero miniroe abuodant ; Sicf
Pedemontium,quamuisomnibus ItaiiaE regionibuS)frugum, vini, iumento-
rum,aIiorumqueefculentorumfertiIitatefacile fuperior fit ; incolis taraen_.
minus abundat . In Anglia excepto Londino nullaeft ciuitas memorabilis »
licet regnum illud omnium rerum copia ) atque vbertate abundet. De Gailia
idcm vcrum cii;fol? Parifiorum Vrbs&pomerij amplitudine, & multitndi-Q
ne ciuium plurimum pra;ftat)& altcri Regnonon infericr ; quantunluisnoni '
in vfq;adeo fertili aut commodo iblo fita fit; non onim tanta ibi eft amoenitas
quanta ToureYne vrbe;non tanta reru abundatia , quantaXantoge aut Poie-
^iers ; nec tanta frutluum varietas quanta Landcdocke ; nec tantamaris
commoditas »quantaapiKi Normanos ; nectantavinicopia ,quanta apud
Burgundos; nec tanta fruaaentivbertas^quantaapud Campanos : nec mi-
nusasquiparanda ciuitati &prouinciieOrielens ;quin etiam iumentorumj.
multitudine Britanniae ac Bruges prouinciae tacile cedit .
Itaqueexindeconiedtarium cft , bonorum affluentiamnon fufficientem
eife eaufam ad focietatem populorum contrahendam.fed requiri infuper fin-
gularem congruentiam , modum ac rationem in vnum locum cogendorum ;
quod per idoneam > facilemque apportandi deportandique conditionem,fie-
ri apti{Iimepoterit,dequadicemusin pofteruro; quaeomniain VrbeRom»
maxime conueniunt. . -4
Aptaaduehendi deportandiqueopportunitas, partimterra^partimmari) D
jJnehendiep. gc fluminibus haberipoteft hic RomEe, Terra quidem : quo fuperficies cius
ortumut- magiscftplana )c6facilior :quodfit varijs vehiculorum generibuS) aut ef-
fedis, quseequorum geftatoriaiunt , aut idgenusalijsadminiculis . Idonea
quoqueprofcftiohoniintim frequens, tumpedibuS) cabajlis, rheda , alijfq;
Kiodis. Abfque dubio tamen nauale iter terreftrimultopraeualet: non pro-
pter faciiitatem modo ) .led & propter velocitatem ; nam breuiori mora,par-
ciori impenla, ac minorenegocio onerofiora quasque de locoinlocum Pia-
ritimo tranfuehuntur nauigio>quam plauftrahin terrisrota, Siccnim diuina
ordinauit prouidentia , vt cum hominem animal fociale ; omnefque homines
vnius
' OyOMODO ROMANA VRBS EXCRtVERIT. 417
y^ vnius tanquatn vniuerraliscuiurdamcorporismembraefrevoiuerit, fuadona
fic dffperticiis Citr vt non omnibus ex aequo nationibus onmium rerum affluen-
tiam concefTeric : tic enim fit ; vt dum alter aiteriusindiget adminiculo) mu-
tuaillaanimorum connexiocoalefcat. Id autem quo fieretcompendiofius,
aquarum flutftus ica diuinafua, & infcruptabili fapientia ordinauit; vt ad
onerafultinendaadiutiventorumflatibus, & rudentum, veloruroque admi-
niculis facialimequjecunquc cranfportarepofTent. Hoc medio fa(fta efl O-
rientis, Occidencis, Meridiei, Septentrionifquc apta difpofitio >atqueami-
cacong'Utinatio. Parum enim obflat,quominus dicamusomnem tel!urem_.
omnia aeque produccre propter commodam iliam auehendi, aduchendiquo
hucillucopportunitatera. Adraodum tamen parum in mariquifpiam profi-
ceret , nifi haberet portus ampliflimos , nauiumquc ftationes tutiffimas ; illos
quidem vt minus nauis illidariir ;has ne procellarum , turbinumquc impetuofi-
tatibuspercellatur, concutiaturque ; vthicinRomano jitore inter caeteros
_ opportunior eftiJIeadCentumcelias, feuVeterem ciuitatem, non anatura..,
^ fedartificiofiffimis operibus fub Vrbano Oftauo Summo Pontificefabrica-
tus . Hic obiter rccenfendum» Adriani Imp. tcmpore, cum is aliquandoCen-
tumceilas, Vrbcm vcterem fcilicettefociilandianimicaufa diu^rtcret^vtau*
^orefiCaEciiius j Ccllascentum ludicibus j vt fe ibi prxfcnte caufas audi-
rent> extruxit, quaepofteain Vrbisiuflxformam cum creuifTcnt; Saraceni
fiernardi Regis tcmpore ('fiiit autem hic Caroii Magni nepos , qui Iraliam_,
Longobardis pulfis obtinebat^ diruerunt .
Fiuminiim qucque vfusnon mediocrisefl:, corum prsefertim, quorum la-
t^eftdcriuatio, ptaefertim per cpolcntasregiones> quales funt Padus in^
Italia, Sraldis nFiandr a , I igeris & Sequarain Gallia. T jriibiu; &;Phe-
nus in Germania; necnon nobiii quamuis modico traiflu Tiberis per no-
ftram Vrbem Romam. Atqueparifermemodo, quo fabricatrix natura iilos
comparauit ; ita canales & fofrxyquaeex vnolacu > feu fluminein aliumde-
ducuntur; veris fluminibusopera humana a^mula aflimilantur; vtMedioni
^ praccipuc) & in aiijs Europs Vrbibus, iam vidimus .
Omnium veroEuropaEnationum traftus ilie Galiia» Belgicae, Flandria di-
iftus ) aquarum commoditatibus » atque vfibus maxime gaudet . Sunt eniiTu
ibi fluuij Scaldis » Mofella, Tenora , 6c Rura. Hi totam illam regionem vndi-
quccircumfluentcs, immen^s opibus propter idoneam nauigationem > &
jncrcdibilcm coramerciorum frequentiam nobiiitant. Hac vna re fupradi-
ftis regionibus , & ipfa tota Gallia , rauito eft inferior Itaiia ; fiquidem flumi-
na, qineintra Romanorumfines, aliafque Italiaepaites ex Apenninomon-
teinftar torrentium fjlueftrium vtrimquedecidunt, reifto curfuin Adriati-
cum, Tyrrhenumuemareferuntur; vnde nulla mora fiftendi curfum fuunu*
fubitumilis datur; quo fit vt nauigabiles Arnus ScTybcris exiguo admo-
dum decurfu efficiantar . ^
Caetcrum nequiscx'ftimet datadeportandi conditione, ftatim fequi ip«
famvrbis alicuius amphiTimaeperfcflionem; neccflc enim eil , vc euidcns
aliquafubfitvtiiita?, quaehomincsadcoalefcendjm aliiciat, vt di<ftum efl
D fupra ; fcd & prxter hanc edam alia peculiaria , quae homines ad mutuam fo-
cietatem cantrahendam aihcianc . Oe quibus nos infra .
Prifcos Romanosfpcciatiminfpiciamus inconditis raoribusalioquin pre- ^^^j, j^,,^^
ditos» flexiles, acfibiipfis confulerenefcios ; locuni quempiam elegerunt , muiuiud».
quem potiusquam alium incoiere maluerunt. Praecipuo hoc medio hi pri-
mitusfunt vfi: vt Afylura extruxerint ^quod libercatis, refugijque fedenij
appellauerej omnibufque ad id confugientibus immunitatem conf-elTeriC
Romulus; quo fane vulgi animos ad Romanam Ciuitatem mirifiLe a iexit,
populofamque eam reddiditinnumera fugitiuorum eo confluentium muititu-
dine . Caecerum cura mulierum copia deficeret, Romulus miffis per Hetru-
riam.
41 s QVOMODO ROMANA VRBS EXCREVEKIT. '
f iam ) Sabinamque Icgationibus , vt finitimos populos fibi raati-imoniorum iu- J\
redeuincirct» & vrbi (uxadgenarumpropagatione confuleret; cumvero
illiinimice negarentj quod jcgre ferrent nouam Vrbemin caput ipforum_,
crefcere;iic artemartelHfitRomulus.Ludosfe vouifleNeptunocum fimu*
laflet» ad eos publice celebrandos vicinas inuitauit vrbes>fpe£laculo publice
indito . Igitur cum plurimi eo cum vxoribus > ac nubilibus puellis concurrif-
fent; vbi tempusvifumeft,datofigno iu(fitRomulusabi)s,quibusdemandatu
idfuerat, virgines rapi > quas poft coniundlafibi Herfilia) inter popularcs
diftribuit, celebratis folemni more nupti;s.' nam ante nuptiarum diem hone-
ftiifimeeashabendascurauit; dumvimexcufat, acprolis cupidinem in cau-
fam vocat > folari eas omni arte conatus eft . Atque haec funt Romani Impe.
rij principia ; qusequeprudenteraRomuloexcogiiatah.iBC fint, exitus ipfc
ac tanti Imperi) magnitudo declarat .
iAunieipiiu. Alterum adminiculum, quo Romaaccreuit.in eoefl.quodCiuitates be-
ne meritas, poftea municipia vocatas, iure Ciuitatis priuilegi)fque donarunc „
illiHomani; Scadcapeifendamuniaadmiferunt. Dignitasenim magiftratus, "
ius ciuitatis , & priuilcgiorum vrbis > omnes eos Romam compulit, quibus
fufFragia , fauores , ac officia in Rempublicam collata ad dignitatcs & hono-
res obtinendos fpem aliquam inicijcbant. Hinc illa Romanse vrbis incremcn-
ta, hincillapotentia&populo Scopibus: quas miruminmodumauxcrunt
Nobilcs&ali) opulenti > quos magno agmine quotidie ad confluendum eo
iure Ciuitatis donatos» Romanorum proceres illexerunt .
, . , . Fuitquoqueprifcis Romanisfummacura> vthominum cupiditatibusfatif"
HixHta, facerent . Hunc in hnem lubinde res nouas, quseque admjrationi eiient vr-
fentibus > inftituerunt;hincil]i Ducumviif^orumtriumphimagnificentiffimi;
hinc fplendidiffima illa sedificia: pugnae nauales> pal^eilrse; venationes ferarfi
publica conuiuia , ludi Apollinares, fjcculares, alijqueincredibilipompa,
& folemnitatecelebrati. Quoeffe£lum, vt dum hsecfiomiead ipeftantium
animos oblccflandos accomodata hoc modo continuarentur, ad Vrbem Ro-
mara contJnuo peregrini vndequaque confiuerent. Atcue his prscipue me- Q
di)s Romanipotentia> ac roborefeliciter excrcuerunt: relht vt videamus
quidhacin re cumali)snationibus vfitatum fueritRomanis. Initium autenu,
de Religione ) quae omnium rerum eaput eft , faciamus .
9i2.ehgimt. RellgioniseH: tauta vis > tantaquencceflitas; vtprouldubio nontantum_«
multosinfuiamorcm pertrahat, fcdetiam multorum commerciorum capuc
cxiftat. Vrbes, vbi teligioniscultuseft prjeftantior, faciliorcra quoque &
illuftriorem habentaditum adpotentias &glori«acceilRonem. Hierufalem»
vt traditPIinius fuit, Orientis Vrbsantiquillima, &florcntifIima) tam reli-
gionisDeique cultu, quam totius regni refpe<flu: Hierofolymis viuebant
Summi Pontifices, Sacerdotes, Leuitas: peragebantur ibifacrificia : voue-
banturDomino vota; omnis fere Populus ifraelis ibi quotannistcr conue-
niebat. Scribit lofcphus > Hierofolymx quando a Tito Vefpafiano obfide-
retur, circiter vigefies quinquies centena millia hominum fuiife . Numerus
iane immenfus & ferme incrcdibilis , fi Vrbs ex ambitu , qui quatuor millia-
ribuspaulofuit amplior, ieftinietur. D
Magnaitaquereligionis vis eft in amplificandis vrbibus> ditionibus, iiu
illedtadis Pcrcgrinis : quod cum leroboam cognitum haberet , vt Tribu.s de-
cera Ifracliticas , quibus imperitabat, fuo dominatu coercerit; veram rc-
ligioncm idololatrica permutauit . Hic fuo fcelcre omnium primus dici me-
ruit» qui cupiditate dominandi debitum honorem &^cultum Dei magno
cumdedecorc miifumfecit, pofteritatique fic fupplantatae malo excmplo
praeluxit. CaueantPrincipcS) qui praepofterogubcrnandi modo legcm Dei
conculcant j nec vnqua ex memoria triftiflimum Magiftri fui !eroboami intc-
rituro abijciant;fedrefipifcanr> n alieno cautimalo) periculis eximantur.
Rcligio
QVOMODO ROMANA VRBS EXCREVERIT . 41 9
y^ Rcligio cultufquc diuinus in loco aliquo ad aljiciendum illuc homines maxi-
mumhabetmomentum: infpiciamusfanif^am Laurctanamdomum in ltalia_.»
Diua; Mariae Magdalena: cryptam in Prouincia, Monfcratum in Hifpania_.,
Saluatoris noftri monumenta in Palaeftina , & aiia (auif^a loca > quo magnus
vndique quotidiecftconcurfus omnium nationum, vel longidime remota-
rum; ibi Deus lummum bonum anxie de{ideratur, indefineter expedatur, 8c
quxriturabomnibus crcaturis. An nonfeinfocictatemamplificataeRomse
maxinieingerunt Martyrum fanguis ? reliquise Sardorum ? loca fani^a ? 5c ia
diuinis fuprema iudicandi poteftas ? An non afpera & inculta hodie Roma^
iaceretjnifiquotidielocorumfanditas, & religio infinitos hominesabex-
trcmitaiibusmundieopcrtraheret? An non dcferiapatcretj nifi fedes A-
poftolica , clauiumque potcftas fcdc ibi fixa multa millia honiinum dulcedi-
nefua delinita quotidiceoabirecogeret? Sed proh dolor pauci admodum
numerofunt Principes, quorum vita pro nitidiftimo fpeculo &exemplari
habeatut , adcuiusformaraEcclefi«componantur. VbihodicNuraa Pom-
Bpilius, qui tot Rom« augurum collegia? vbi Conftatinus, qui tot facra_.
gymnafia ftruxit? vbiTheodofius, qui tot vc^fiigalia ?' vbi luftinianusqui
tot priuilegia dedit ? IIlos innuo, qui fpoiijs Ecclcfiae , & faccrdotijs ditati,
Sacerdotibus vidtum , Ecclefiae Cenfum , pauperibus cibum, ignorantibus
veritatislumenfuftulerunt, Sed quid mororj? Religio diuitias pepcrit , &
filia de uorauit matrem .
Studiofos pr^cipuein Vrbes, quarum magnitudo nobis propofita eft,ad^ j3iSch,iii,
ducitcelebris (3cdo£lafchola, quajiuuentutcm certis propofitis commodi-
tatibusfuiamorc vehcmentiusaccendat; itaut potiftimum eo nomineap'u-
ribus feligatur, potiufquc hanc quam aliam frequentare ftudiofa iuuentu?
malit Academiam • Idautemfitcura adfcholae, & artiumcommoditatem-»
pcculiariaqu^dam&iioncftapriuiiegia infuperaccedant. Honcftadico, nc
licentiam dent fcelus fcclere impunc accumulandi , quod priuilegium turpi-
tudinis dicunt: kd vthabeant anfam alacriterfinc impedimentoftudijs in-
r- uigilandi . Porro m loco Academijs deftinato tempcrata & falutaris fit aeris
conftitutio, amoenusfitus, aquis, fontibus, fyluis, & campis vndique ar^
ridens;vbifolitaria &iucundafitaftud;js recreatio: ibiqueiuuenes feexer-
ceant ludando, faltando, curfitando, ludcndopila: & his conceftisftrepi-
tus armorum , & telTerarum conticefcat . Optime autem vaflTalli retinentur,
& peregrini inuitantur commoditatibus ad honeftas animi recreationes , &
commeatus abundantia; fi priuilegiaconfcruentur, dcfendantur: fi erudi-
tioribusccrti &honorificitribuanturgradus; & in primis fi copiafitcru-
ditorum profeirorum . Pompeius Magnus non crubuit fcholas bene con-
ftitutasintrarc : domitoenimOrientefcholam Rhodi, vt profefi^bres audi-
ret, ingreffuslegitur . Sigifmundus RcxPoloniaeedixit, nc quis vafallorunl
fuorumextrarrgnum ftudioruni gratia vagaretur; ne dogmate iilo prauo»
quod fuoaeuoreuixit, & fereomnesfcptcntrionalesimbujt, incenderentur.
Nihilhicdico deConftantino, Theodofio, alijfque vercauguf^is Impera-
toribus,qui Scholas, Collegia, Academias magnifice extruendo, Eccle-
D fiamChrifti plurimum propagarunt: &pariternihil magisbarbariem, vira ,
perfidiam, haerefim , aiheifmum, & omnium confufionem parit, quanij
Scholarum, & Academiarum defe£lio. Si ergoiuiti, fipjj , acreligiofi ve-
lint efTePrincipcs, non tollere, fcdfouere, noneuerterc, fed conferuart,
eadem dcbent, in quibus fplcndorregis, honor Ciuitatis, amor virtutis&
omnium bonorum inefl: influentia .
Fortunarum , farace, ac vitse falusin arbitrio iudicis eft ; hinc Vrbes, in^ TuiHfia/tn,
quv,busprudentifiimi, &iuftiirimi tribunaliinfident, plus frequentantur;&
adeas tanquam afyla acorruptis , indoiftls, maleque affe<iT:is ludicibus con-
fugitur ; vt ibi corruptse aliorum iuiicum fententia; , aut reuocentur, aut mo-
dtrationequapiamleniantur, Non
420 QVOMODO ROMANA VRBS E5tCREVERITv
..... Non infrequersfuitijs , qiii vrbes autextruxcrunt, autinhabitandas de- ^
DtprtHi iijs. ^gj.yj^^ ^ prseclaris priuilegijs eas donare : fecuti hocfunt, qui Vrbesva-
cuas , autpefteexhauftas, aut Martevaftatas, alioue Deiflagello exinani-
tas reftaurarunt : vnde his cafibus necefte habuerunt Principes nouos inco-
las adfcifcere, quos iure Ciuitatis omnes donaruntj qui cum familiaeorai-
grarent : ac etiam ab extremis periculis famis vendicaice Ciuitates , dum eos
qui frumentaaduehebant , priuilegijsdonabant.
Owwwi-o Vrbcmpopulofiilimam redduntcerta commercia: id maxime,cum pa-
tr»ifii^. triumfolura illasmerces , autpotiflimasgignit. Sic fola Infnla Molucca pro-
fcrt Caryophylum , Sabjea thus, Palceftina balfamum . Plurimum piper
fert Calicutia : Zelinamcinnamomum; atque aliaalibi. Pra^ftantiftimum fal
generatur in Cypro, faccharum in Madera» fana in aliquibus Ciuitatibus Hif-
paniae & Anglise . Huc accedit. praeftantia artium , qu-^rum exercitationes>
autrationeaquarum, aut abftrufsefcientize, quam foli incolae callcnt; hic
quamalibimeliores. Sicoptimaarraa fuppeditat Damafcus; elaboratiftima
aulea Athrebatum ; hololericum Genua , aureas texturas Mediolanum . Di- S
cimus etiam Mechanicas fere omnes artes omnium optime in China florero»
& praecipue cum apud illos populos receptum fit , vt fili) cafdem-.
artesj quasparens, addifcant &profiteantur: hinc quafi cum la(fle pater-
nasartes, &commercia imbibunt; tantamque aftequuntur perfeilionem »
vtnihil quod ibi defidereturinuenirchceat; quorum laboresin infulas Phi-
lippinas , Mexicum , & inde Siuiliam aduehuntur . Sunt etiam nonnullae vr-
bes ,in quarumpoteftatecertxmerces verfantur: non quidem quod fua ipfa
tellus illas effundat.aut ab incolis laboretur; fed folum quod ex alijs regioni-
busilluc aduehuntur; vt Siuiliaimmenfa^opesex NouaHifpania & Peruad-
ijeniunt;vt Lifabona& Amfterodanio,quibuslocisexIndijs Orientalibus 8c
OccidentalibuspraEteruehinerao poteft nifi illorum SaIuocondui£to & ve-
nia . Eodem modo ^antequam Indiam Orientale occupafl^ent Lufitani^ trans
niareSuezam , & hincCamelisCayrum ,Niloque Alexandriam afportaban-
turaromata;eofuas triremes Venetaeamandabantaduecftaiila aromata coe- x-»
mptunij qux deinde Europxismaximolucro paffim vendebant. Verum illa
commerciahodiein Lifabonam, & Amftcrod^mum deriuatafuntj nouavia
abiftarum regionumincolisadinuenta . Sunt& ali« yrbes, qux omniafere
commercia ad fepertrahunt; vnde taliaEmporiahabenturin OricnteMa-
lacca & Ormus : in mari Mediterraneo Alexandria» Conftantinopolis»
Meffinaj Genua: in Septentrionali prster Amfterodamum, etiam Danfi-
curajNerua: in GermaniaFrancofurtumad Moenum & Norimberga. Iu-»
his alijfquepluribusopulentiffimi mercatores fuacommerciaexercentj em-
poria conftituunt , vbi magni funt portus , flumina nauigabilia j vbi vias pla-
RxSctutx. Cseteiummaximum momentum eft, vt Principes regionis fu<B
ingenium , fitum , & naturam teneant ; fic enim refert Portus munire j vallis»
aggeribufque obfirmare.commoditatesmercium exportandarumj &impor->
tandarum parare, mareapiratisrepurgare , flumina nauigabilia reddercj,
commoda, &aptaemporia extruere, viasmunire tam easj quaeadmontes
quam qiiaepercampi planitiem vergunt. D
Qiialiterautemhic Romce Mercatorum commercia j emporium, & Po-
pulorum augumcntum in praefenti tempore magispolletinduci; indicauimu»
fnpra antefinem cap.22.Iib.i.pag.i 13.
De lurifdiaic Efficitur etiam Vrbs populofa lurifdicflione fuprema : hinc homines loco
»«-'• illiquafiadlWftosraro difcedere finit: hanc magnus litigantiumconcurfus
appetit. In vrbibus vbi fummacft iurifdidlio, tampublicae, quampriuatae
cpescoguntur. Ibiconueniunt principura ,ducum, ciuitatum.&rerumpu-
biicarumlegati: ibi caufs grauiffim£e[difceptantur: eo diriguntur appella-
tiones ; ibi negotia tam publica.quam priuata tranfiguntur : eo diticnis pro-
uentus
' QVOMODO ROMANA VRBS EXCRtVERIT. 421
A uentus conferiintur. Exinde Ciuitates pro rationeiurifdi£lionis in dics aedjfi-
cijs, multitudineCiuium > & opibusfplendidiores exfurgunt. Prifca Roma
proracione iurifditflionis &populofa fuit; quinquagmta miiifaria continuit
praeterfuburbla, quae tantaefuerunt magnitudinis; vtex vnaparte ad Ho-
ftiaffl) altera ad Odlicolim porrigeretur ; vt etiam nos fupra dixin.us c. 8.1. i.
Roma 6cplcr£eque Italiaevrbes auguitiores & maiores funt vrbibus Gailiae,
aut rcIiquasEuropae; idque quoniam nobiles Italiae vrbes iniiabitant, Galli oe nobnmmft-
autem fuis caftellis , quaj in-ftar palatiorum exajdificata > aquis &murls cir- ^'
cumdata, editioribufqueturribusitaobfirmata {unt, vt facile improuifam..
hofl:iumirruptionera& fubft''nere, & arcerequeant. Vrbes namquequ.ra
pluribus inhabitantur nobilibus , eo fplendidioribus > atque amplioribus no-
bilitantur^d^ficijs: quin etiam omnis generis aries, & mechaniciE magis
tum florent, femper ad fuperiorem perfeclionem afpirantes . Atque hanc ob
caufamaliqui Regesvrbes amplificaturi, publico ediftonon tantuni omnes
^ nobiles in vrbes coegerunt ; fed etiam vt quiuis fibi pararet palatiuni , quod
*^ inhabitarenr, illi mandarunt .
Principisfupremifedes cyik^c fatis viriura habet ad inftaurandam vrbemu
&extendendam> ad quam honoris caufatota regio fluat; qus vrbstotius Kegumfedes.
regionisveluti cor ¢rume(redebet; ad cuiusmaieftatem&honorenu.
cxcelfa palatia > honorifica tribunalia> altiilimaB turres> munitilTima caftellaj,
populi m^gna frequentia . Sic Roma in Italia > Lutetia in Galiia > Londinunt
inAnglia, &c. Invnaquaque regione necefrariovnam priraariam inuenie-
mus Vrbem, inquaRegiainftarfolisfplendeat;in quaprincipes ,proceres,
iudices > hifque obedientesCiuesvna viuant: in qua controuerfia;decidan-
tur, m qua Principum conuentus habeaniur, in qua cxteri I egati audiantur ,
in qua deniqiie omnium totius regionis oppidorum prouentus , tanquam t\-t
thefauro ad vfuspublicos&priuatos alferuentur; quibus fane rebusvrbes
mirificeexcrefcunt atqne augentur .
Sed ne extrema mundi climaia percurramus in his > quae ad ceiebritatu-m
(2 vrbium faciunt, in quibus regiaefedes olimfuerunt, vnica Ro.^na omfi!U)nj
vice fit, fi confideretur qualis olim fuerit ; perquam enim niultuni ab anriquo
illo fplendore hodie receflit .
Vt de amplitudine antiqua; Rom« poftplura re!ata per Plinium lib ^c.?.
' fubditilletandera: Mcenia eius colkgere ambitu fmperatoribus , Cenforihjfjue Amtluudo ath.
Vejpajianis annoV.C.Bi^ paflus tredecies milleducentos , complexa montes fe~ "3'«Kwf.
ptemipfa. £t infra: C<eterummunitaerat pr<tceljismuristaut abruptts monti-
bus , niji quod expatiantia teda > multas addidere vrbes in prima reojine .
Qiiibus perfuafum nobis videripoteft, venientibus Romam> coepiifc"«;di-
ficiavrbiadiacentiavideriab oppido Odlricoli ( quod ab vrbe diltatjj.
&liuspafruum millibus^ continuifqueaedificiorumftruiTturis id cmnej
vfque Romam ; adeo vt qui paululum eius via; confecifl^et, iam fe Romam in-
greffum putaret, vtrecolit Leander . Ideoque quod Vopifcus habet> Au-
relianum Imp. ampliafTe VrbisRomae murosad quinquaginta feremilliapaf-
«,^ fuum > quod & Cafllod. habet in Chronic. & Orofius Iib.7. cap.23. ^^ acci-
*^ piendumeft tantummododeipfius Vrbismoenibus> &feptem montibus;at
verofuburbia adeam dimenfionem,quam diximus ex Piinio porrigebaiitur.
IdmanifeftumfacitConftantiusImp. ex Ammiano> qui Odtricoio Romam_.
veniens, & fuburbiorum magna parte tranfa<fla, Horraifdam Perfam .\r-
chiteiftumlmp.eratorinterrogat; quid fibi de Vrbe Roma videatur? Ref-
ponditPerfa; putareiam VtbisdimidiuminambulafTe; adeo fplendidacon-
tinuaqueiaraex-Oflricolofuburbiorum aedificia femper fuerant fpeilata^.
Diony<iusquoque iib.^. fuifragatur his verbis . S««f omnia circa vrbem ha<.
hitataloca: multa ea, & tnagna : Jique aliquis ad h<ec ^efians 'velr- Romx
magnitudinem exqWirere t w c^ errare cogetur , nec habebit jignum vU
G g g lum
42 2 QVOMODO ROMANA VRBS EXCREVERIT': '
Um certum quo ifque/ii hac Vrbf prcgrefa ? aui%'nde indpiat ; ita Vrhi confex- /^
ta eft regio, pr^bei^ue ^e&antibus ofnicn.^m extenfj in wjinitm. Vrbis. Arifti-
Cit% quoqtie fic ait ; Defctndithac Vrbs ifcjue admare, ibi commune emporium»
communifque omnium , qu^ terra eueniunt , dijpenfatio : quacunque in parte eius
I vrbis confiiteritquis, nihilprohibet , quo minus pjrfter fitin med'o : vnaque
fiituravrbsperpetuain loniummareprotcnfa. Addere libet , q o magis mi-
remur; vt Plinium ieniorem telicmur, aJ LXX.millia pafTujtn Romamj
protcnfamfuifre, nonmodo vfqueadmare; vtrumetian) ipfuir. ;i';tus Oftie-
ie ad multapairuummillia perpecuis propemodum «.^ifi.iis ornatum fpc-
^abatur. Referaminidetiam verba Plinij iunioris in epili. adGiliumlib.2.
ibi : Littus ornant varietate grauijjima > nunc contviua, nunc iniermi/J(i te^a viL
larum, quteprafiantmultarum vrbiumfaciem,Jiue ipfo niuri ,Jius ipfo littore
njtare . Hscille.
Maitiftts fntti. Qu^anta autcm eius Vrbis tum maieftas eflTet, vel iid^ patet, quod millt.
qH&yr»ts, genatoreselTeconfueuerant: fedhorumimmodicui^inunierum correxit Au-
guftus ; cuilibetcenfu annuo aureorum trigirta mill'um adlcripto, v: Suet. **
niemoratinreformationeSenatus 0<ftauij .- & rccolitBudaeusdc Affe hb.a.
quiiibj. adijcit, cum ScnatoribusCenius adfcrij-tus efTet fingul's ad quin-
gentafeflettia.paupcrtati toierandae id erogaricoi.fueuifTe; itavtduodecitn |
millium Cenfus Senatorius paupcrtatis nomen non an.itte et : cum hodie iiu 1
facroPurpuratorum Senatu, qui duodecim huiufmodi milhum aureorunui
cenfumhabuerit, inter diuites confcribatur; praeteridquod longe maioris
feflimarioniserant RomaHorumtemporeilladuodecim, quaoi hodie trigin-
ta: adeoaureorum va'or efiimmutatus .
M„hi-ud ciuiu Ciuium Romanorum copiam tradidere in ijs plerifque Eufeb. i'n Chronic*
Kimaisrum . fubChudio, Frefulcus & alij ." comperta fuiffe aliquando ad LXlX. cen-
tena CLXllL miliia.&eoamplius; quamquam nonnullis videatur, noniti.»
ciues cor.fcriptos , qui Rom.£ degerent> fed qui per orbem Roaiani Ciuis no-
in'ne decorarentur.
Ssdquod nufquam aborbe condito contigii, erant CiuiumRomanorum q
R<)m»norunu-> ^^^^ tants , vt diucs non putaretur , qui annuo redditu fuis fumptibus legio-
CftS
nem alerenon potuiiTet; fuiffeque eiurmodiplurimos, vel indsconftat, quod
Lucuilus Pvomanus Ciuis ( quem Cicero <3c Caslar Xerxem togatum appelia-
bantj ad XX V.hominum millia honorificentilIi«'.>e h «fpitio excipere pote-
rat; nec tamen ipfefolus id potuitin VrbeRoma, quandoquidem viginti
Ciuiummillia&eo amplius in ipfa Vrbe compertamemorantur, qui cumj
LucuUo de diuitijs contendere potuiffent, vt ey veiuftis moi»umentis . Quod
fi forteambig^mus non vigintimiiiia Ciuium Romanorum tantae opul(tnti.c
extititfe : erant autem Romse innumeri valde diuites, ac pr.Tetermiffis reliquis
ftnt nobis exemplo duo Plinjj viri do^liflimi & diuitijs affiuentes. Senior
cnim praEtcrid quod Romanam clafTem imperio regebat, pecuniae pluri-
mum pofTedit; idque inde deprehendimus , quod cum procuraret in Hifpa-
ria , venderepotuerit eIe<£lorum commcntarios Largo Liciffioquadringen-
tismillibusnummum; refpuifte autem tam magnum pretium conftat ob id,
qucd fibi afflueretpecunia; fcripfit hoc Nepos Plinius ad Marcum lib.3. D
j^ilterigitur hic iunior Pliniusditior certefuitfenioreauunculo; namQuin-
tiiiani fili^e nuhetinorogatus quinquaginta millianummum, tribuit,idq; Mu-
nofculum nuncupat fcribens ad ipfum Quintilianum lib.6. Romano quoque^
Firmo (ibi ab adolefccntia cognito,vt in cqueftrem ordine cooptari ilie pof-
fer, donodedittrecentamillia , extatcpift. lib. I Ad ipfuraRomanumCal-
uinaaflini ccntum milliadotisnomine largituscft, cpift.i.ad ipfam .;C;iiui-
nam. SuoquoqueMunicipi Metilio Crifpo, vtsdEcueftrcmordinem ,Jn-.
quemconfcnbebatur,fefeinftrueret, donodedit quadragintamillia, epifL
ad Hiipanum hb.6. Ad alendos ingenuos pueros quingcnta millia coniuht ,
tnginta
QVIBVS ADMINICVLIS PARTA, &c. 423
^ tngintafcilicetmilliaannua. Epift. adCaninium hb.y.Quantum vero quoti-
dietuerit iftePlinius profufiorindomefticofumptu, in amicos) necefTarios,
-& calamitofos quoque profudcrit ? llla;, quas diximus> ingentes erogatio-
res nos docent, quantumminonbuserogarepotuerit. Erant pr^terea illi
Vills tanto ornatu & fumptu ex'cultE> trtregiam maieftaiem adaequauerint:
Tufcifui villa , fcilicet apud Tif rnates > ficur & Laurentum in lictore Tyr-
rheni maris, de quibus fcripfitfuis epiflolis , Regum munificentiam adsequa-
bant. Habuit plures villasinripislacusLatij: habuit Pr^eneftinam> Tulcu«
lanam > ac Tyburtinam; habuit &aliam quam potuit vendere nongenris mil-
libus ; vt ipfe memorat in epifioHs ad Fabatum , & ad Coreliam I.3. addita-
mentumvijlae vniusemitfeftertio tricies> ideft odoginta fere millibus aureo-
rum epift. adCaiuifium fiufumlib.^. Animaduertimusigitur liquido> quan-
tum fummi noflrifajculi Principes aprifcorum Romanorum munificentia fu-
perentur. Libet prxterea de Seneca rccolere, ter millies feftertium habuif-
fe > Tacito & Budafo teftibus: atque ita fupra feptem millionespoffedit.
" Nec e<£Senec3e opesconfcnbunturintereas, quasfupradixinius.
Excedebat igitur Roraana Maieftas omnem orbem . lureq; Cyneas Pyr-
rhi Epirotarum Regis legatus, & Conftantius Imp. Magni Conftantini filius
did^jtabant: Sefeinvrbetot proJpefiareReges, quot Ciues •viderent . Exter-
narumautem vrbium nul'a certe ex parte <reteri Komae comparanda, licet
aliquonomir.eeipraeferantur > velanibita> vel Ciuium numero, vel popu-
lorumadiacendum incredibili illa multitudine, de qua apud Mexicumre-
colitur.
Solitudini fane noftra h^c Roma effet fimilior > quam Vrbi> nifi fedes Pon-
tificalis ibi fixa vrbem augeret, viris Principibus, nobihbus , ac Prdatis; nifi
maximo hominum numero , qui fibi &fuis inferuiunt> vrbem repleret; nifi
fplendidiftimisaedificijs> aqusedudtibus, fontibus, vicis> alijfquerebus ni-
tidiflime vrbenraexornaret; nifi vcnerandis negocijs , quorum nunnuHacu]-
tum religiofum > nonnulla Ciuilempolitiamconcernunt > Ecclefiafticos red-
Q^ ditusimpenderet; nifi etiamhisrationibustot negociatores, tot artifices,
totopificia, eorumquecuitoresattraheret, &detineret. Rebus erooita vt
nunc> feuolimveriusRomseftantibus; non facile ea Vrbsalterivrbi, qu«-
cunque tandera ea fit» omn i ex parte ceiferit &c.
Quibus adminiculis parta Dignitas ,& ma-
gnitudo conferuata fuerit apud prifcos
Romanos? Cap. XI.
POftquam Vrbem noftram produximus ad dignitatem , & amplitudinem >
quamhabitus&naturafitu. > CiuiumquepotiflTmum virtuies, vt dixi-
musj ferrepoterant: omnicura enitendumeic agnofcere, quibusmedijs di-
D gnitas &magnituio iam iuparta> fueritapud prifcosilios Romanos tamdiu
conferuata? Necefl^aria, inquam> fimul & femel tria hsec concurrerant :
luftitia, Pax> & Abundantia; ficuti hsec omnia Romanum Populum ha-
buificAugufto imperante,teftaturTacitus primo Annal. his verbis; Etad
tuendam ptebem Tribunitio iure contentum ; nempe vt Auguftus proteflor
plebisluftitiamadminiftiaret : Vbi populumAnnona; ecce Abundantia:&
{equitnr : Cun^os]Jnlcedine oti/ pellexit; quod Paceni lignificat; vt volunt
cxi^ofito.^s in hunc locum Taciti .
luftitia tuum cuique tribuit, fortunafque noftras in tutolocat , nec eft -er- ^"^<'''>
ionarum acceptrix; potcntloreminubecjlloj diuiteminopi , gentilem inqui-
Ggg 2 lino.
42+ QVIBVS ADMINICVLIS PARTA, &c.
Jifjo.ciuem aiuens, patricium plebeio raininieanteponit; fed sequabilo A
jus vniuerfis impertitur . Atque hoc vcl folo iullitiae nomine , quae ooines iub
fe virtutes continet, optimas qujeque refpublic^commendantur, Hinc tan-
qtiam pro infigni iuftitise RomanisoJimgladius ad deterrcndos feditiofos &
fccleratospublice propofitusfuit. VtenimfecundumFcflum, apudeosin*
li^re imperij & armorum hafla fuit ( Proconfuies enim de Ciuilibus prouin-
cialiumcaufiscognofcentes, protribunalihaflam crigebant^ ita infacino-
rofos homines animaducrtetibus iilis gladius femper in confpcdu erat ; ficut
eruditcilludtraditlacobus Ra^uardilib.a. de Diuerf Reg. iuris , vbiitafcri-
bit : S£uit inuicem difcordantiutnrabiety & intertogas paceruptaj/orum li-
tibus mugit infanum : halia illic, &gladius, & carnifexprdfio eiJ. Huc per.
tinetquodDiodcTraiano fcribit; nam cum ?Txfe(\um praetorioi qucnu,
creaucrat, circumdaturusefTctenle» nudum eumiili porrexit: Cape hunc,
dixif; & fiquidem bent imperauero, pro me hoc vtere : [in malet aduerfus me .
Sic videmus gladium euaginatuni , quod in foJemnitatibus Imperatori , &
Regibus praefcrtur, indicare iuflitiam, vt terrorfontibusincutiatur, &in- B
fontesfciant; fe fubprotedtionefumnii Magiftratusabiniuria& vitutosef-
fc. Hoc quoque apudMafriiienfes vfitatum fuiffe, teflaturValeriusMaxi-
mus , ibi ; Cdterum d condita vrbe gladius elt ibi > quo noxij iugulantur , rubi'
ginequidem exdjus , & vixfafficiens minifierio; /edindex, in minimis quoque
rebus omnia antiqutt conftetudink momenta Jeruanda . Moribus quoque no-
liris receptumeftj quandoEquitcsaRcgibuscrearifoIent, vt gladius ciiagi-
natus illis tradatur , eorumq; humeri leuiter eo perflringanturj cum Comnio-
refadione,vtiufiitiamfoueant, viduas» pupilios» aliafque mifcrabilcsper-
ionas a vi, iniuriaue defendant. Sic Maximilianum primum huius nonr.inis Ca:-
farem, feruntlocadef^inata ad fupplicia fontium» venerabundumcumhac
voceSALVE IVSTITIA» pra;terirefolitum. Dc AlexandroSeueroImp.
Lampridiusinciusvita fic fcribit; Sivuquam furemvidifet iudicem , para-
tum habebat digitutn, vt illi oculum erueret ; tanto odio profequebatur lu-
dices , qui furtorum /ama laboraffcnt, vt fi eos cafu aliquo videret, commo- /-•
tionc animi choleramffcmacho eucmerct, toto vultu inardeiccrte.
Csetcrumdeluflitiaextart paflim tamapudfacros, quam prcfarosccm-
monefaiflionesgrauifiimje. Sic cnim extatSapient. cap.i. Diligite luHitiam ,
quiiudicatis terram. Et Ecclcfiaft. cap 4. In luflitia agonizare pro anima tua
vjque ad mortem : certaproiuflitia, & Deus expugnabit pro teinimicostuos .
InteJhoatvir princeps.quod qualisfueritipfarum reruma£tionumque, quas
agit, natura; tal*m quoqueex ipfis mcmoriam & famam , vel bonam, vel
malam confecuturus fit. Nec minus prircipatum gerens rcminifcatur ini-
micitiarum & dif enfionum , fi qux prius cum aliquibus intcrcefrerint . Non
enim adregnandumpromotuseft, vt vlcifcatur ; verura vtimperiofuo fub-
ditosetiam abaliorum infidijs fecuros, atquc tutos cuftodiat; & vtcuftos
redifit, &magn;KDesIuftitiaeminifter &interpres. Quin & deprehenfa
veritate, agnitaqueiuftitia, nihil moretur, quodius iubctpronunciare,atq;
cxequi idqueimpigreaccitra moram. Id quod paucis admodum curas eff;
quo fitetiam vt nonfolumplerofquein annos, fedintegram fermehominum D
aetatemlitespro^rahantur, fatigentque interdum ctiam primamatquealte-
ramfobolem, exhauriantur patrimonia» rabie veluti igni incendantur ho.
minum odia, manusexcitentur adcsedem, pericliteturquc falus ipfa cunu.
rebus . Addamus , quibus interim curis , moleflijs, anxietatibus vitam agunt,
qui litesgerunt:nihil fane miferabi]ius,nihil infelicius, nihil cglamitofiusifto-
lumentibus continu6laceratis,& diro mucroneconfoftis.hosnullarequies,
nuUa obledatio iuuat, nu.laq; vel amcenitas, vel illecebra mouet, fjeuis cru-
ciatibus laniatos; fed his toruus fcmper afpedus, caput minax, ccruix demif-
fa, ora pallcntia» geraitas, plante , ftridor , furor , blafphemiaatque dei-
peratio
QVIBVS ADMINICVLIS PARTA, &c. 42$
^ peratio tanquam ad pe^^petuzm jerumnam infeJicitcr raptls. Quorumraa-
lorum cum iudex caufa fit, non potfll quicquam cxcogitari fcelellius, atque^
imm anius, cum is qui debuit his omnibus malis mederi, is quidem fit qui
percutiat, cruentet, &fauciet; improbos imitatus medicos , qui in iedan-
dislanguoribus, fpe quadam ampliorisquxflus differuntmedicamenta^pro-
ditores, prasdones, xnterdum etiam homicidae . Oportet etiam cap^^fiTentem
Magiftratum» iudiciaqueexerccntem deponere amici perfonaii) &rangui-
liis,&induere iudicis>quialiud nihileft, quam iu&loquens &animatuni^ .
Haec cnim ^vt Ciccro in Laelioinquir J Lexinamicis faKciatur, •vt ab amicis
hotte^a petamus : Jimul (yrogati amicorum caufa honeHa Jaciamus . Neque
enimcftvllaexculatiopeccati, fi amici caufa peccaueris: cuicorrerpon-
dctetiam id quod Epi^ctus ait; Si iudicia re£le projerre voles, nullumcon-
lendentium » & caufam dicentium i fed ipfam caufam cogncfas . lulijti.c ianu,
fandapenctralia luftrauimus, in quibusxquuin, ac probitas rcligiofacum
obfcruationcvcrfatur; vbi cupiditas rationi cedit ; nihilquc vtileducitur»
tj quod parum honcftura vidcri poilit : eius autcm praecipuum & ccrti(Iimum_,
intergentcsomnes exeraplum» eft Romana: Maieftatistamiongo tempore^
percnnitas .
P AX, alterumillud, quod diximus amplificandac, ac conferuaiae no- ^^^
firx Vrbis mcdium , firmiter conilat ; ipfa cnim vacillante , aut rupta , omnia
in pcius rucrc neceffc cft ; ftantc vero quoquc firmiier confiftunt, & durant .
Eleganter autem de Pacc Virgiliuscanit.
?ax plenum virtutis opus , pax fumma laborumi
Fax belliexa&i pretium ejl , pretiumcjue pericli;
Sydera pace vigent , conjljiunt terreapace ;
Nilplacitum ejtjine pace Deo , nec munus ad aram .
Attendendum tamen diligenter eft, neamicaillaPacisfruitio ad temcrarios
tnultitudinis aufus, tacitamquaii anfam praebeat, qua in re illi, quibusid
ratione oflicij competit, taciteprofpicient. Eft enimPopulus, vt Platoin-
^ quit» ingratus.morofus, crudelis, inuidus, immodeftus; vt quieftexcof-
luuie turbae, &ftultisinfoIentibus colledtus. Quicquidenim laudat, vitu-
pcrio dignum cft ; quicquid cogitat, vanum ; quicquid loquitur, falfum;quod
improbat, bonum ; quod approbat, malum ; & quicquid cxtoHir , infame; &
ficubi fibi ipfi reli^um nuliislegum repagulis coerceatur: nullum luc ^tefte
Q^CurtioIib.io. j profundummarc, nullum vaftum fretum & procellofum
totcict flu£lus,quantosmulntudomotu6habet, vtique ti noua&breuidu-
xaturalibertate luxuriat. Hsec cnim» tefte,Liuio, natura multitudinis eft;
autferuithumiliter,autfuperbedominatur; libertatem quae media eft, ncc
^crncre modice , nec habere fciunt . Atque hic non abs re vulgato vcrfu di-
citur dc Populo , fcu Plebe .
Vngentm pungit, pungentem ruSlicus vngit .
Quod fi prajtcrea fuperftitio aliqua jnentcs multitudinis feditiofae occupat :
tuncdemumeabelluamultoruiA capitum, muhoatrociusfurit, nequc mo-
dum tcnere potcft, cxitumuc vllum rcpcrit; vbi aut fauerc feniel aut fxuiic
D ioftittiit; hocquc pr«textu fibi quiduis licerc putat. Quo ctiam QjCur-
tiusrefpcxifrcvidetur lib.4- dereb. Alex. Mag. vbi dicit; Nullares multitu-
dinemefficaciusregit-,quamfuperJlitio. Alioquin impotens, faua, mutabilis ,
vbi vana religionc capta cft ; mclius vatibus quam ducibus paret . Siquidem
limulata rcligioinftartorrcntiumcft, qui nullis obicibus retardari qucunt,
quominuscamposinundent & aiiquandiu noccant . lllud tamen probe te-
nendumeft; quod &Claudianus monet; illumlurorem efFeratje multitudi-
»is, licetintcrdum tcrribilem, attamen non diudurarc; nam caret euentu
nimius furor : Improba nuncjuam fpes Utata diu . Temerequeilli faciunt, qui
populoinnixi, & magnasresfufcipiuntagendasi &fufceptas fibifucceffu-
ras
Atnndaniii*.
4.26 QVIBVS /iDMINlCVLIS Px^RTA, &c.
rasfperant. Etenim quemadmodumcrefcente vmbra , vel decrefcente, cor- A
piistair.en ipfiini, cuius cft vmbra,.nequecrefcit, neque decrefcK ; itanec
«>e!iorfiCquifquani> diima vulgolaudatur; nec item peior, dum vitupera-
tur . Paruum iiamque prsefidij , inquit Comin^eus , pofitum eft in promifcua
inulritudinc, nifi contineaturaliqua necefiitate& inipeno; tameifi tempus
incidatjcumpopulifuror&repentinusimpetus, valde fit pertimefcendus.
Optimuni ) &:faiuL2reigitnrcoiitraimmoderatospopuliimpetuserit rem.e-
din.m; vtqiiiinatTtu bellumrecurent,exliibeant faltcmillud in potentia:Po-
lybiushis verbis : OHenditetncdo helliim, &pacem habebitis : videantvospa-
ratosadvim , ius ipji remittent . Ideoque Auguihis femper inimicorum fines
munitoshabuitjVt quoqueSalomon.
Abundantiam demun) alimcntorum , vt tertium ampliandarum Ciuitatum ,
carumdemque conieruandarura principale medium , facilem reddit vicfium .
Qtiidenim antiquiiis, quid acceptius multitudini, quam li villcibus, po-
tufqueparetur . Ob id etiam in vrbibus & oppidisrerum omniumaffluente ^
copia optimatibus cum multitu dine etiam obfcuris nataiibus , nulium eft cer- "
tamen , aut dilcordia in tanra vira^difilmilitudine & tam difpariftudiorunu*
ratione, atquevoluntate . Uli enimimperium &gloriamexpetunt; iftidum
vita; commodis abundant; nonita magnumfrucflum in decore , & dignitate
ponendum arbicrantur : (iquidem vt inquit luuenai. in fatyr.
Cererem , cb" Circenfesanxius optat ,
Ad hoc relpexit Csefar , cum duos creaifet Aedilcs, qui ad hoc folum An-
jion.rnegociumpraefideient; Auguftusenim ad Imperium iam partum fer-
uandum, tcite Tacitol.i. Annsl. Populum annona, cunBos dulcedine ocjj pel'
U;<\t . Eodemque Auguftointcralia domiiiationisarcana maxim:» curje eraC
Aeqypius, Nefame 'vrgeretltaliam, refert Tacitus 2. Anral.cuius necefta-
rium frumentum ab illa prouincia proueniebat . Huius annonse defeifius ma-
Kima caufa eft commouendi Pcpulos , vtftpius Ifraelitie , & maxime contra^
MoyfemjExod.i6. ScproptereaProphetalfaiasc^. dc illcqui k populore-
quilicus, vtairumeretfibiR.egnum; vteius inhabilitasoftenderetur, quoniam f]
nefciret annonam feruare; refpondit : In Jomo mea non eHpanis, nolite confli-
tiierenieB.cgcmfnpeyvos. Sicuti&fubminiftratio cibi fufficiens caufa aftu-
inendi qucmpism ad Principatum. Chrilhim Redemptorem noftrum , cun-Lj
iaturaffet turbas in deferto , ex quinque panibus & duobus pifcibus.
turba: Rcsem pofcebant, refert S.loan. cap.6. Illi ergo hcniines cumvidifient.
quodlefLisfecerat/igmim, dicebant, ejuia hic eHvere propheta, qui 'venturus
ejl in mundum . lefus ergo cum cognouipti quia oenturi ejfent , vt raperent iumy
O-faccrent eum Regcm ^JugJt iterum in montem. Sed iterum illi reuerli dum pe-
terent: Dom\ne danobis fmpsr pane hunc . £t tunc negans CliriftuspraEftare
illispanemmaterialemin Cibum, vt altius illoseleuaretad Dei menfamfpiri-
tualcm ; ijdem qui ante Prophetam , & Regem Chriftum acclamabant pro-
pter iolumcibum corporalem pra;ftilum : modo propter eumdem cibum_.
denegatum) exprobrant deChrifto, quodTitfiliusfabri, hisvcrbis: Mur-
tnurnbant ergo luddi d:e illo , quia dixijtet, egofum panis viuus, quideCaio de-
fcendi ; & dicebant , nonne hic eHflius lofeph cuius nos nouimus Patrem & Ma- D
trem.f Quoniam populus fimiiem felicitatemad rcpletionem ventris noiij
habet, indeS.Chryfoft.in dido cap.6. Ioan.hom.44..confiderat qucd po-
pulus ille praetermiflisftupendis omnibus miraculi.s, quae patrauit Moyfes
folum meminitdeManna, ibi ; Patres noHri manducauerufit manna in de-
ferto , &c.
Atq; h^c pro prxfenti argumento de Vrbe iam diu conferuata didla fuffi^
ciat. C^etera (vt fupreraam tandem manum operi addam) omnia,qu2K pro am-
plificandaVrbeadduda funt; pro confcruanda quoque vfurpari pofiunt .
Iiadera cnim rerum principia funt ortus , 5c progreffus .
^ NO-
427
A
NOTABILIA
ABfoIuta impredione horum trium Iibrorum,De Vrbls,
6cRomaniImperijfpiendore:ruperaddcndasetiam
aliquas A ppendices , feu Notabilia credidi -. q iix (i cut ad ar-
gumentum , & elucidationem niearum lucubrationnmj
nonerunt importunai nec minus fperoiniucundaLc(5bori
futura^ .
Erit autem vnaquasqj Appendix addenda ad Capitulum ,
•D paginam 6c litteram hic indicatam .
O
DePontibus.
Pag. 61. & fecj. Cap, XV. Tartepritna.
Voniam Romanam potcntiam, & magnificentiam etiam recognoui-
_ mus in Pontium extrudionibus fupra flumina > non in Vrbe nottra fo-
lum ; verum & illum fupra Danubium ab. Imp. Traiano mirifice fundaium *
&ab Adrianolmp.indedirutum. Poffem hic quoque referre Lutctiae Pa-
lifiorum feptem admirabili ftrucflura Pontes, quibus non tam a;des quam Pa-
Jatia fupra insedificata funt, qu2e Montibus pr*feferunt eorum ceKitudinem:
dequibusJiocelogium confcriptum.
Septem R oma tuos ne Gallis obijce montes.
Non nijinatura debile inertis opus .
Septem Parifijs mirandos fufcipe pontes
N on ni/i dminx mentis cj^^artis opus .
Quorum antiquorumLutetias Pontium aRomanis extru(£los fuifle, noneft
improbabile . Nonreticebotamen referre de alijsin Galliavifis; &primo
deilloquatuor Neumafo Ieucisdiftante> a fluuio diftus Pons Vari, tripli-
cem arcuura ordinationem hic habet; fuprema aquarum dudni , altera 5c
poftrema iumentis, hominibufque viaeih* hxc fex afTurgitarcubus, media
vndccim, fuprema triginta: vniuerfu-^ociogintaduospedesaltus eft, duof-
ue coniungitmontes . Mirum quo.ltam miriauifloroperis ignoretur :quara-
quam prifcorum Romanorum Inipp. reniteat in eo magnificentia . Alius
Ponsfupralacum Tigurinum, vnam eftextenfus leucam. Tertius Lugdu-
ncnfis odlingentorum paft^uum . Quartus Pons fandli Spiritus prope Aui-
nionera mille ducentorumpaifuum; vt fupra Rhodanum ha:c poftcriora_»
duo.
Addimus quoque>Londini in Magna Britannia ad opportunitatem, & or-
natumfluminislamiP.s fafliim eit.vtregnanteloanne RegePons efl^ete viuo
faxo nouendecim magnis fornicibiis tabricatus .* vtramque ripam Tamifis
iungens; cim fimilejn icngitudine, lafitudine, elegantia,&ftru6tara altera
Vrbs in Europa nec in Orbe toto hodie non habet .
De
428 N O T A B I L I a:
DeAlboVeftiiimColore. A
Pag. 2 J4. Cap. VllL lit. B lih.2 .
OVoniamdumdeRomanorijm veftibus fumusprolocuti, & varia ca-
rumdem gerera & colores agnouimus; praerermiffum fuitrcferreRo-
manis in veititu Album colorem fuiffeconfuetum; quia is, vt Plato vult.laeti-
tiae proprius , & Deorum'erat; liue potius agreftis illa & prima.gens fpretis
accerfitis coloribus lanae natiuum retinuit, ideft album . Ita Toga , Tunica»
Calcei, & omnis quotidiana veftis Romanorura . Toga, inquam, Alba Titin*
niuspoeta vetus.
^«7 in Togis CanMdis funt , tunicis fordidis .
Ageliius de Africano ; Eumque^cum ejfetreusy nequebarham dejtjfe radit fie-
que non candida vejle vti, nequejuijfefolito culturcorum . At Liberti nouicom-
muni Ciuium vefte apparebant. Tertuli.de Refurre(£l.Carnis ; Si famulum
tuum libertate mutaueris ; ^ vejlis alhx nitore , c^ aureiannuli honore , & pa-
troninomine; ac tribu menfaque honcratur . Togzigitu)- ilbi. Statius in Syl- B
uis . Albentique humeros induxit amiiiu . Nempe togam virilera ab eo colore.
Et Marrialis ; £/ toga ncn ta6lasvincereiufa niues . item : Viuat&vrhanis aU
hiis in officijs . Albus non adpallorem , {cd ad vefiem .
Sedinhocaduertendum,quamquam albi coloris efTent prasfatae Teftes a
natura; candidas autem feu fplendentes vefles erant, quae non folum infito la-
na: colore , fed ab arte cretam addebant invefiem, vt candffceret, feufplc-
defceret; hac ergo notadifcretia vulgo vocantur, quiproprie prenfabant,
feu ambiebantmagiftrarus , vc teftatur Ifidorus his verbis : Toga candida ea-
demque cretata , in qua Candidati , idejl Alagiftratum petentes amhiehant , ad-
dita creta, quo candidior infigniorque ejiet . £t adhocallufu Perfius, cunu
dixit.
^uem ducit hiantem
Cretata ambitio ■
Et hunccolorem eximie candentem fpernit a fapiente Scneca, ibi : Non r'
fplendeat toga i necfordeatquidem.
Pr.-Etereadiebuspriuatim, aut publice laetistogas recentes pleriquefu-
tiiebant, &vru nondumfordidas, aut obfoletas. Ouid.
Veflibus inta^is Tarpeias itur in arces ,
Et Populusfefto concolor ipfe fuo eH .
Ecceveftesintacftas, «Screcentesin fimilidixit Perfjus.
Scilicet hoc populo pexufque togaque recenti ,
EtNatalitiatandemcum Jardonj/che albus
Sede leges celfa .
Colorenimilleaprincipioinomnitoga niueus, "habendo fordes, trahebat
fqualorem: quod licet ferrent invulgata toga, nontolerabant tamen per
feftosdies; indeeft, quod per ludos Candidati IegunturapudMartial.&
apudPlautum in Aululariafcribitur.
^i veflitu , & cretafe occultant , &fedent quajjjintfrugi .
In hominestenuiores, quibuscum copia mutandstogSB non eflet; tamen.. D
vt nitidi, &meIiorisfortunx apparerent, fubdiesludorumtogulas fuas in-
cretabant. Nec Rcroanifolumin Isetitia, aut facris adhibebant hunccolo-
rem, fedetiamexterni. Suet. in Auguftocap. ^g. deAegyptijs. Fort^PU'
ieolanum finum prateruehenti veBores , naut^^jiue de naui /lexandrina, qux
qiiidcm tunc appulerat, candidati, coronatique & thura libantes , fauHa om-
nia&eximias laudes congefferant . Propter hastogas albas Fullonum.apud
veterescreberrimus vfusjqui maculas &fordese toga eluebanc addito ,ful-
phure & creta .* raro tiniftorum vfus .
MutataRepublica&Imperio labente, mirum quantum mutauerit vfus
veftium ;
N O T A B I L I A. 429
^ vcftium; &apudpiuco$ nifi honeftiorcs toga rcmanfit. Vulgus ca fprera-,
abijt ad Penulas, Lacernas, Tunicas ; eafque coloris pulJi : & hoc fub
Augurto » de qtto Suet. cap.4.0. Etiam habitum, veflitumcfue prifii/ium redu-
Cere Hatuit ; ac vifa quoHdam pro coitcione puUatorum turba > indigHabundut
acclamitatts ; ea ait,
Eomanos rerum dominos , gentemque togatam .
Negotiorum Aedilibus dtdit , ne quem poflhac paterentur inforo circonti nifi
pofitis lacernistogatumconftHere . Irrupcrant pcr belia Ciuilia Lacerna iaoi.
tum in Vrbcm , quas antca militiae & caftroruni . Propertius .
Texitur hac CaHris quarta lacerna tuis .
Etpoft Augurtum magisi ac magis cxoleuit . Adriani quidem temporibufi
vix in Senatoribus&Equitibusiusfuumtenuitadiuta Pnncipis edido.Spar-
tianus in Adriano : Senatores , & EquitesRomanosfemper in publico togatos ef'
feiuJpt,niJiJtacoenareuerterentur.
Lacernjeinvfu vulgi, pullae erant;nifidelicatuscflretquilpiam, quiamc-
B thyftini» autcoccineifumebatcoloris. Martialis,
Amator ille triHium lacernarum ,
^ui cocinnatosnonputat 'uirosejfi
AwethyHinafquemulierum vocatvejiesi
Natiua laudet , habeat d^ licet femper
Tufcos colores , galbanos habet mores .
Seneca epltt. 1 1 J. ^odvides ijlosfequi , qui lacernas colorisimprobi Jumtmt >
qui perlucetttem togam^ qui nolunt facere quidpiam , quodhommnm oculis tran-
Jilirehceat , Lacernjecolorisimprobi purpurcaifunr, quoniam infolens illc
coIoradhucScnecaetemporibus & audax. Slmiliter m Penulis, quse vul-
go item pullx : purpureae tamen qu^dam lautiorum . Dio Caflius lib 57. dc
Tiberio.
Pcreuntetogaadinteritumfcbijtcoloralbus ; &pulIaepIebd3eoranesve'
&.c%: hincpulltpaupcrtasdi(flaaCaIphurnio.
^ 0 vtinam nobis non ruHica vejiis inejfet !
Vidifempropius mea numina ; fed mihi fordes
Pullaquepaupertas, ^aduncojibula morjii
ObHiterunt.
Hincpullati,in Augufto. Sueton.cap.44. SdWAf/V, nequispuUatorummedia
f<»«M jtfiS^ere/ . Quod edi£tum lucem dat Calphurnij loco .
Venimus ad\fedes , vbipuUafordida veHe
Interfaemineas Jpfdabat turbacathedras .
Tunica Jiberorum hominum quoque alba ,. Ex Vopifco in Aureliano;
Screndum tamen congiaria iUum ter dedifle, donajle etiam fapulo Romano tunicas
albasmanicatatexdiuetjis prouincijs . Et luuenalis:
Suffictunt tunic<e fummis Aedilibus alba .
Obijcic VerriCicero, quod in officinafcdcrcfolitusfitcumpaliio &tunica
pulJa.
Calcci item albi . Martiali.*. ">"^ •- ' - ^
]^ Sordidior caenocumjittoga, Calceui^autem 4 ; .
Candidiorprimajittibi, Cinna, niue:
Deie^o quid inepte pedes perfundis ami&u i
Spartianus in Alexandro : Fafcysfempervfusejl: baxeasalbas babuit, nou
coccineasyvt prius folebant. BaxesproCalccis. h^\i\c[\xs\ih.ii.pedefquepal~
meisbaxeisindutum.
Foemin^e quoqucapud Romanosveftcsalbasdeferebant, &pr3ecipuein.
gc\iux, fi credimusArtemidorodc Interpretationefomniorum .
Quae dcRomanis funtdiita de vefle alba, idem intcHigcndum de He-
br^is, quilancenaturalicQloro nofl arte tlncia vtebantur; quoniamffepe
Hhh ipfis
430 N O T A B I X I M
ipfisin vfu JQtio veftiiim, vtin Leuit. cap.i4..i5, & 17^ vbi praedpitur, , qyoi 1
qui aliquamimniundinara contraxifsentjVefteslaua-fTentJ iScindc n'ultnoter
illos Fullonesr qui veftimenta purgabant : vnde AgerFulionym-prcpc Icm-
falem > vt jn4. Iib4. Reg. cap.17.1 S.ttinfacrotextu frecjucntes aHufiones
Jiuic arti, vtin lfaiacap.7. 3.& cap.36.20. &fandus Marcos deVeltimen-
tis Chrifti in Transfiguratione apit.g. Ve/imenta eius fa^a funt fplendida ,
^ candida nimis veiut nix , qualia Fuilo non poteji fufer terram candida
facere .
Necdemum praetereundus Ecclefiae ritus circa veftem albam de rcccnti
baptizatis > de qua Pontius Paulinus .
IndeTarens facroducit defonte facerdos,
lufantes niueos corpore ) corde, habitu.
•Et Ladantius .
Fuigentes animas vejlis quoque candida flgnat
Etgrege de niueo gaudia pajior habet .
ExpHcauicoloremtogaej ritum in candidatisi in diebus Fcflis: interltumj B
togae & mutatiorem veftis. Dixi de Penulis , Laccrnis, Tunicis, & Cal-
ccis. Addidiidemin Foeminis; Sc HebrseiS) ac etiam de Veftealba, quas
daturbaptizatisderccenti.
Ex Veftibus animus , & Indoles denotatur .
, ^ Cap.VIII. lib.2.litt.C.§. Sed paruapag.264. Parte fecunda.
VB I habeturquod Ami(flus veftiinentorum indicetmorum noftrorum..
conftitHtionem. Vnde Ariftoteles in lib. Phyfionomi.e c.9. & 10. re-
fert, quod complexionesj indoles naturalis , pafTiones, affecftus denotentur
principaliterexvulcu, oculis, nafo, i&fronte . Secundum indiciura fit qua-
litas , feu geftamen veftimentorum : v^ ex his dignofcatur apertean quifpiam
dffolutus, aut modeftusfit ; leuis feugrauis; bonje, fcu malje mentis. Ex p
vultu , veftitu , &agitatiohe corporisinperfonaluliani Apoftata denotauit
Gregorius Nazianzenus peffimum exitum de illo firturum : vt ipfc in Orat. 2.
in lulianumindeexclamaueritin ea verba ; Vt h<ec confpexi ,fiatim prolocutus
Jum : qualemaium Romanorum terranutrit . Vanitas & mores indecentes de-
notantur etiam in exceffu veftimenrorum ; ficuti mulieres ill.e reprehendun-
tufperll.iiam cap.i6.ibi; Pro eo quod eieuata fiii£ Sion , & ambuiauerunt
extento coiio , & nutibusoculorum ibant , &c Et infra: /« die iiia auferet Do-
tninus omamentum ^ttceamentorttm j cb*i Lunuias , & torquesj,-& moniiia , & ar^
m illas ,.£/ qu£fequuntur:''~^ %t\^':^^Si , ^iX^V\V»> -
■..v^vtmr. -. ;
De Vfa inuitg^di ad potum.
Fag. 3z5. Cap. XIX. lit. B. Partefecunda .
OVoniam iam fupra aliqua dixinnis de prifco vfu prouocandi ad potum C
^vulgoBr/«i^d'cfluraJ etiam apud Kcman6s commune aliqua-.
auucmus, dequoin lacro textufitmentio, vt in lib. Efther capic.i verf 8.
dtim fumpiuoAim Affueri conuiuium defcribitur fic loquuur de Vino; Vrnum
~^4oque vt magnificenlia regia dignumeM^ ahundans&' pr£cipuum poneban-
tur; necerat, qui nolentes cogeret ad bibendum . Vbiabufu? innuitur, qui
«tiamhodieinpiurimis Europae partibus pnsualet; vt prouocatus quifpiam
adbibenduni, inuitusquoque refponderecogatur, &in capit; vlt. propiie'
ti« Abacuc verf ij.legimus ; Vs , quipotumdatamico fuo , mittens Jei fuum,
'■& inebrians ,'.vt afpiciat nuditatem eitts . QutB verbadeeo inteMjgUiitur> qoi
amicum
N O T A B r L I A. 431
^ tmicunaadebrietateminducit; vt illum quafi alterura Noe in iudibrium fta-
beant Scderifum. Etiam apud Homernm de eodem vfu f^pius fit mentio y
VI Jib.4.. lliadum .
Dy autem apud louem fedentei confultahant
Aureo in pauimento , aderatautem ipfis Hebe •veneranda j
^ua ne^ar infundebat , ipfiautem aureis poiulis
Fropinabant inuicem , Troianorum •vrbem afpicientes .
Sic Vlyfl*es in OdyiT. porrigitpateram Aretae ad potum .
Arettt autem in manibut poftit poculum vtrinjue anjatum .
Et de hoc more apud Romanos luuenalis fatyr.c^.
■ ^andopropinat
Vtrro tibi , fumitquefuis contaHa labellis
Tocula I quis vejirum temerarius vfqueadeo , quis
Perditus, vt dicat Regi y bibel plurimaftnt i qu^
Non audent homines pertufa eicere Una .
" Inquit) Contaiia labellis; quoniam qui adpotum inuitabant, modicum vini
expateralambebat, Scindeillam adinuitatumporrigebat, Martial.
^«; nulli caiicem tuum propinas
Humanifacis Herme, non fperbe.
Et A puleius lib. 1 o. Heus puer , lautum diligenter ecce illum aureum cantharum
mulfo contempera , & afferparajito meo , fimul quod ei prabiberim commone-
to. ItaetiamDidocumparumbibiiret.
Tum Bitii£ dedit increpitans, ille impiger haufit
Spumantem pateram > d^pleno feproluit auro .
Potus ifte praeguftatus a porrigente, Vhilottjia dicitur i Grascis; hoc eft
quippiamadconciliandamamicitiam. RefertPindaricommcntatonvtpor-
rigens pateram ad potum , confuefceret eamdem inuitato donare, & vna cnm
potione poculum elargiretur. Quinimo Tiberius cuidam fibi ig''otooffi-
cium Qu.icftoriscontulit a nobilioribus ambitum ; &id foium , Qb epotamin
^ conuiuiopropinante fevini ampboram , Confuetumquoquefuit» vt Aichitri-
clinius , feu fympofiarcha ,feu modiperatorpraefcriberec numerum & men-
furampotus in conuiuio. In aliquibus(eptentrionaIibus regionibns moselt,
grande vinarium vas in conuiuio afFerri , e quo omnes bibunt , quod a prifcis
Grxcis Crater boui Dei t fiu Boni genij nuncupabatur. Abuius certegran-
dis , valetudini praeiud iciaiis , cui cahx diuinae indignationis , de qiio in facris
Paginis, refponderedebebit. Depraedidio Cratere BoniDeirefett Athe-
naeushb.ii.cap.ii.Metaniptronpoculumei^, quodiam cc£natis,poftqtiam
manuslauerint, prsebetur. AntiphanesinLampadeinquii; ToHbelUriabo-
ni Genij poculum, quod libandum, & plaudendum ejie monet. Diphilus in^
Sappho .
Archiloche mihi hanc ojienie Metaniptridem
Plenam , qua loui fetuatori libemut atque bono Genio .
Callias in Cyclopibus : Aceipe hanc Metaniptrjda Bond valetudinis. Phil«-
tetus in ^dcuhpio: M agnam Aponiptrida incujjit ,plenamvino par pari mix-
Jj to, & deinde Jlatim Sanitatis nomen efl effatus . Grjeci in conuiuijs, pri-
mum Deos falutantes, 6cpaululum e cyatho eiFundentes , libabant: dein-
dc amicos fuos nominatim appellabant , quoties Deos , aut fibi charos homi-
«es vocarent , merum bibentes : id quod, vt cenfet Pedianus , vulgo diceba-
tur , Gneco more bibere .
Hhh 2 CoIIo-
432 N O T A B I L I A.
Colloquium, ftu Silcntlum intcrConuiuas. J^
Pag. 326. Cap. XIX. litt. D. Parte fecunda .
OVoniam in Ccnuiuijs m^gis decet mutua nos conluetudiitc noftram iiu
amicorbcncficentiamdeclarare, quam ferculorum muititudine, &
epiijarum, qu^ plurimae fint inueftarum copia: incidit modo fatisc^por-
tu r a qi'3e ftio ; An in conuinijs Collot^uii*m » aitt ^ilentium jit magis accommoda-
tuml Et quamtumuispro(Uentioaijqui iitemioluant. Frimo ex conuuun-
tium difTolutione, vtexvltima Orat. in VerremCiceronii, ibi: Erant con-
uiuia in illojilentio Prdtorum & Imperatorum , neque eo pudore , qui in Magi-
Hratuum conuiuijs verfari foUt » jed cum maximo clamore ^ conuicio . Non-
nunqucm etiam res ad manus , atque ad pugnam veniebat . Itaque erat exitus
kuiufmodi , vt alius inter manus } conuiuio tanquam e prdlio auferretur » alius
lanquam occifus relinqueretur : plerique fine mente , i)" finevllo fenfu iacereatt
vt quifquis cum afpexifet , non fe Prtetons conuiuiufA , fid vtCaunenfem pu-
gnamnequitiievidere arbitraretur. Secundo hoc iJem probaiurcxconfue- o
tudinc Perfarum . Medorum , & Chaldi«orum , qui non coUoquijs , fed nuCi-
busfolumfenfusfuosprsecipueinferuicntibusin conuiuijsindicabantjvt tc-
fUtur Origenes addudusaPinedain cap.3. lob. in ea veiba; Pojihjic aperuit
Job os fuum . Tcrtjo Grcgorius Magnus loqucns dc Conuiuijs ti jorum lob,
i n q ui t : Pen}femper epulas loquacitas Jequitur ; cumque venter repcitur , lingua
defrdtnaiur . Q^uarto idcm D. Grcgor. in eodcm loco inquii : Vnde Diues epu-
{atusprius quotidie dicitur fplendide ,&poJi aquampetere in lingua memoratuTt
quiainterepulasvaldedejluereloquacitasfolet. Quinto Zcno philofophus a
quibufdam Principum Oratoribus interrogatus , qui co conucncrnat in con-
uiuio: Quid rcfercmus nosdetuipriefennaadPrincipcmrcuerfi.^ Ar/7<»//«^
relpondit Zcfto, quam\Athenis efje fenem, qui tacere Jciat inter pocula . Sip-
gnificans quanta valcat ex hoc in philofophum iaus relultare .
Q^amquam haec addudta pro Silcntio vidcantur vrgcre ; Coiioquium ta-
men intcr Ciuilcs pcrfonas magis accommodatum cenfeo ; vt intcr exquifita /^
ferculaaddaturetiamgratiadc fuauitascolioquij modci^i; prxcipit Eccle-
fialks cap.^a.verf^. (fuppofitocolloquioin conuiuio ) Loqueremaior natu
decetenimteprimum verbum; vt qxteri exhoc initruantur.Mutumnamque^
conuiuium Pythagoric« fchoiae cfTet imago; inquit enim Cicero libde Senc-
£i\ite : Ego propterfermonis deleilationem tempefiiuis conuiuijs dele&or . Et
idem in epift. ad Paetum inquic : Nec idadvohiptatemrefero , fed ad commu-
nitatem vita , atque vi^us , rem>JJionemque animorum , qu* maxim}\fermone ef-
ficiturfamiliari, qni efl in conuiujjs dulcijfmus . Homerus 4. 0 dyH! fingi t quod
Hclenain vinum conuiuij Pharmacumjuifciit ad abftergendum moerorem,
in quem locum Eiiftathius commentator inquit : S/ Homeri latentempruden-
liamfcruteris altius, dicit Macrobiui lib.j, cap. i. deliwmentum illud , quod He-
le na vino mijcuit , non herbafuit , »0« <wr Indiafuccus ,fed narrandi opportuni^
tas , qU(t hojpitem mceroris obliiumjlexit adgaudium . Sic quoque cibus <St vi-
num praecipuc lietificatcor horainis ; fi deponatur morum aufteritas .
Inhoctamen vtin caetcris abextrcmisrecedendum, nec nimium fit col» D
loquium, nec totataciturnitasinrcrplacidos conuiuas; vt inde A.Gellius
ljb.13 cap.ii. dixerit; Nec loquaces conuiuas , nec mutos legere oportet : quia
eloquentia in foro c^ apud fubfellia ; Jilentium vero non in conuiuio » fed in
cubiculo ejfe debet . Ex quibus qua pro altera parte adducebantur, di-
luuntur.
De
N O T A B I L I A. 435
A De Calido potu .
Pdig.^Zj. Cap. XIX. litt. D. Parte fecunela .
VS V S frigidi potus quamquatn apud plurimos prifcorum Romanorum
in delitijsfiiilTet. Martial. Iib.14. epigr. iis".
Non potare niuem > fedaquampotare rigentem
De niue commenta efi ingeniofa Jitis .
Quod etiam erudite probauit Francifcus Scachius de Salubri potu c.2. & 3.
Fuerunt tamen & alij multijqui ealidapotioneitafibi complacuerunt,lulius
Pollux lib.9 vt ad indignationem prouocarentur etiam , quando non fuilfet
apocillatore fatis calidafa<£ta miniltratiopotus. Senecade Iralib.i.cap.12.
Irafcuntur boniviri pro fuorum iniuriis : fed idem Jaciunt ^ fi caliia non bene
prabeatur , fi vitrumfra£iumt ficalceus luto ^parfusefi. Etidem lib.2. c.2?.
Parum agilis efipusr > aut tepidior aqnxpotui erogata > autturbatus thorus , aut
-j menft negligentia pofita , ad ifta cbncitari infania eil. Quibus audloritatibus
^ quantaecuraBeirctcaliduspoius dignofcitur. Pr^eterea idemvas quo bibi-
tur » a La*inis Calix noniinatur ab aqua calida ; vt inde Varro Iib.4. inquiat ;
CaliJe a caldoy quoci in eo calida puls apponebatur,<^ ealidam eo bibebant . Qiiin-
imocalidus potus adeo communis & vniuerfalis Romai deuenit» vt eifcnt
ib' tabernae , quibus aquacalida ad potum venderetur : vnde Claudius Imp.
tanqutmCenforhocidemfeuereprohibuit, vt refertDio; &deAmpclio
Vrbis Pfaefec^^o Ammianus Iib.28. hoc idcm prohibuifle teftatur ; Ne taber'
na vinaria ante haram quartam aperiretur , neue aquam vulgariam calefaceret
qtiifquam , EtCaiusCaligulatabernarium occidi praecepjt , qui in diebus
cxcqularum Drufiilaccalidamvendiderat; quafi vt aiftus impietatis eflct in
publico ludtu dc'icijs inhaerere; & Tiberius Claudius Ncro Imp. potus
intemperantise deditus populari lufu fuit nuncupatus Biberius Caldius Merot
Tt intcrprctatur Lipfius, a potus caliditate . Apud Tacitum quoque mentio
fitdc calido potulib. 1 3. Annal. his verbis ; lUic epulanteBritannico , quiaci-
C hospo*ufque eius diledus ex miniHris guftu explorabat; ne omitteretur iniiitU'
tumy aut mortevtriufque proderetur fcelus , taiis dolus repertus efi lnnoxia
adhuc » &prt£calida , & libataguHu potio traditur Britannico ; dein poftquam
Jeruore afpernab^tur ,/rigida in aqua eftunditur venenum. Addimus etianij
Philonem Hebraeum lib. dcTheoretica , viumtemperatam de coaeuisfuis
defcribens; voluit quod male fc habentibuscalidaprseberetur potio, his
verbis ; Vinum per eos dies non prxbetur %fed aqua limpidiffima , cdterisfrigidat
Calida vsro his qui interfiniores, traHantur delicatius .
Nec apud R omanos folum fuit calidae aquae vfus, verum & Graeci quoque
confueuiiTe, maxime dum malae eiTcnt valetudinis, feu astate longasuii vt apud
Athcii«eum lib 3 cap.34. « AlexidisPythagorizufainquit.
^qU4 d(Cofi£ c^athum i ^uamfi bi%i/iei
Crtidam , grauisfuit , & kboriofa Jutura .
Et cx Eupolide in Populis .
Ahenum caljacere nohis aliquem , &'aquam
T< lube decoquere , vifceribus vt auxiliemur .
Antiphanes in Omphale.
Aquam in olla tnihi qui coquat neminem afpicerejuflinebo ,
Nott euim benevaleo & Dijjaxint nevaleam : verum
Si tormina mihi ventrem , & vmbilicum cruciarent ,
Adefl i Phertato mihi dragma emptus annulut .
Idcoque apud Athenaeura loco citato pr^ecipitur , vt in hieme, & temport*
verislitealiduspotus; inaeftateverofrigidus. Philo Hebr^eus lib. de Vita-.
THeoretica> vitam tfmperatam fuorum coceuorum defcribens > refcrt vt con-
rauniteraquanafngidam biberent benc valentcs, qui vcro propter fcnedu-
tem
s
434 N O T A B I L I A;
tem &:segiitudine»n maJe effcjit difpofiti calidam fumerent aquani » vt in his 4
verbis inquit : Vinumper eos dies nonprabetur , fedaqua limpidijjima ; cateris
frigida , calida vero hii qui interfeniores traBantur delicatiut . Hxc tetigilTo
fufficiant > vt oftendatur etiam apud veteics in delicijs fuiffe calidum potum:
& quamuis hodie in Europa communiter fit contrarius vfus frigidae potionis
ex niue in feruore asftatis difpoftt^: vfus tamen calidi potus in pr^efenti apud
laponas videtur reftridus ; de quibus vt fcribit MafF«us lib 1 2. Indiarum hi-
ftoria; ; Aquam nosgelidam-, tlli *alefaBam aflatepariter & hiemepotjnt . Et
paulo fuperius ; Vfum vitis ignorant, oryxa exprimunt vinum , fed ip/i quoque
ante omniadele^antur haufiibuf aqua pen^feruentisy injperfi quem fitpra di-
ximuspuluereChia. Circa eam potionem diligentijflmi funt y ac Frimipes inter»
dum 'viri fuis manibus eidem temperanda , ac mijcenda amicorum honoris caujk
datit operam , certafque habens adiumparteshuicminifieriodica/as; in hisfo'
culus afjidu'^ Hat-i cortina } ferro liquato fuperimpojita ; inde vettientibus c^ a-
beuntibus amicis poculaporrigunt .
De Hofpiralitate.
Pag.-^^ 4. Cap. XX. lib.2 .
ED praiter ea, quae de Hofpitalitate aliasdiximus: addimus etiam Vrbem
Roraam abexordio iui Imperij fuiffe femper communcm virorum pa-
tfianj ; vel ex eo habemus-rquod nulli quamtumuis barbaro ( fi exuta barba-
rie frugaIitatem>C3eterafque morales virturcs apprchendiiret^ viam ad quof-
cunquemagiftratus ;im6ad ipfum Impcriumnunquamfuifteprsclufamretfi
redle calculum ponamus , inueniemus longe plures tunc aduenas imperalTa*
quam Romanos . Eadem & nunc hanc terraium Dominam ducit Fortunaj»
vt quifquam non falso dixerit .
HofpitibusmaterinatisVrhsRomaNouerca: '«
?lena dat externisvbera , Jicca Jitis . • r-
Hinc omnium nationura ad harc Vrbem concurfus , quae propterea hofpitia
incroduxere etiam nationaIia;fcihcetTeutonumjFrancorum, Iberori.m, &
ftmihum; cuminter mortales nilmagis focietgtem, humaritatemque magis
conciiiet, aciushofpitalitatis; nonCiuili ,fed nafuraf, fiuegentiumprimae-
ualegehociusintroduflum: &fane vuahofpitalitate nil apudhop:ines fan-
dlius, nihii Deoacceptius, facra Chrifti^norum ReJigio eamnon confilio
fuadetj fedpracceptoimperat : TrangeefurieKtipanemtuum, egenos VAgofq;
induc in domum tuam . Et in extremo iudicio dicit Chriftus apud ZvJatih.
cap.25. his, quiadexteris erunt: Pofsidete pareitum vobis regnum . Hofpes
eram , & colkgiRis me : Vt quoque malediftioncm pronunciabit in eos , qui
recufaffenthofpitium. Cumque fit etiamnon modopriuatcrum CiuiunL.,,
verum etiam ipfaruro Vrbium furama laus , priuatas & pubHcas domos patere
peregrevenientibus . Nobis in prxfenti omifTopriuaii hofpii!Jiermone;de
publicotantum; vtquamlongeineo Vrbs Roma caeterssorbisCiuitatey^^vt
communem omnium parentem decet ) excellat , demonftrabimus . D
De hfhitxtitaie PrJnium omnium hofpitiorum, quo Peregrini & aduena: quicunqae5c
a. cinfratnbus quocunquc tcmporc bcnignc &humanif!imeexcipiuntur, eft Xenodochlii,
'niS""'^"' ^*^" Hofpitium fan(ftifi[iin<e Trinitatis in Vrbe prope Pontem , qui dicitur
Xifti,aXiftoQuartoPont. Max.ftrudo. Habuithofpidumhoc initiumfub
Paulo 1 1 1. a Crefcentio Silua SenenfiPresbytero fatis teirue . Hic pius fa.
cerdos, cum multos videret Peregrinos per Vrbem vagantes auxilio quo-
rundara amicorum , quibus confilium fuum comunicauerat ( inter quos prae-
cipuus/uitetiamS.Philippus Nerius^conduxit domum, eamque coeniptis
icdlulisimpleuit, ac Peregrinos qucfcunquepro. 'Bdium capacitate, ItfXv.^
lotunique
N O T A B I L I A. 435
A lorumquenumerohofpitiofiircepit; inuenit etiam piuni inftitutum fautores,
vt breui conrtruxerit teniplum piuribus coeniptis «edibus circumiacentibus
pauperum hofpitio , templo iacerdotibus cultui diuino addidis .
Hofpitium adminiftratur a SodalitateLaicorum; exquibus egominimus
pr.^fenti hoc fandti lubilci anno MDC L.Camerarij munerefungor; quae
Sodalitas omnium necefTariorum curam gerit ; licet quocunque tempore ho-
fpitalitasfummahumanitate exerceatur; annotamen lubilei, vt inprxfenti
reperimurobingentemPeregrinorum multitudinem pium inftitutum magis
clucefcit; quia quandoque vnano(ftecnumeranturquindecies millehoipi-
tes; et fi rationcs todus anni quis fubducat , inueniet hofpitio exceptos fuifTe
praetento lubilcianno MDCXXV. quingentiesmille. Ingenshominum_,
multitudo in aedibus hofpitij proprijs licet amplillimis non continetur : vnde
alise circumuicinsepro annolubileiconducuntur ; Sccumob id ipfumtum
prcpter reIiquosfumptusmuItum«ris aliericontrahatur, illud infequenti-
busannis.quibusfumptusnon excedunt, folitumeftexfolui.
B Ordoquiexerceturchaiitatis, admirabiliseft; vt illico ac hofpites pe-
fcgreaducniuntprimanorte eis pedeslauantur, fouentur, & quatenus opus
ilt, mcdicamenta; praebentur feorfim a mulieribus viri; muliercs quidem obfe-
quiumrecipiunt i prascipuis, & nobiliflimis matronis» qusevicarias prje-
bentoperasearumetiara, qu3e ftipendioconducuntur;; viri a Principibus
viris, Prslatis, ac ipfisEminentiftimis fan<f^ae RomanaeEccIefisCardinahbus
alauationeducunturadmcnfam, vbieofdem lauatores mira humanitate, &
humilitatehabentcpularuro adminiftros: imoanno MDC. lubilei ipfe Cle-
jnens VIIL Pont. Max. lcx vicibus noftrum hofpitium inuifit, & alba fuccin-
•ftusfindone pedes Pcregrinorum fandis manibus lauit, eorumque menfae
aftitit ; nimium nobilis ftruftor , feu pincerna (vt ego tunc iuuenis recordor
iamvidifTe^ fupremum in fupremo Principe Chrillianae humilitatisexem-
pium , grata Sodalitas aeterna memoria , srcoque fimulacro donatum^
voluit .
CLEMENTI VIU. PONT. MAX.
QVOD XENODOCHIVM
PATERNA CHARITATE INVISERIT,
SINGV^LARl LIBERALITATE
SVSTENTAVfcRlT
SODALITAS OPPORTVNA EIVS OPE
CONSERVATA, POSVIT MDXCVII
Quoniam VrbanusOfflauus Pont. Max. Anno lubilei MDCXXV. non dif-
{iraili liberalitatc cum eidem hofpitiojcleemofynas miniftrauerit , & ipfo
quoquc ibidem inferuierit , eadem Sodahtas hoc altcrum monumentum.*
«rexit.
VRBANO VIII. PONT. MAX.
D CyELESTIS HVMANAEQVE REI DISTRIBVTORI.
aVOD ANNO IVBILEI MDCXXV.
APERTIS V TRIVSQ^VE M VNIFICENTIAE VALVIS
XENODOCHIVM HOC AERE PLVRIMO IVVIT.
NOVA SVPELLECTIII AVXlT.
PRAESENTIA SAEPIVS
ILLVSTRAVIT
SODAUTAS GRATI ANlMI MONVMENTVM
POSVIT.
Sicuti
436 N O T A B I L I A.
Sicutl ex prifcis Annalibiisnoftras Archiconfratcrnitatis; iam tutn aban- J^
jio quoque lubilci MDL. Hanc hofpitalitatem ferc incoeptam ; ac magis fub
altero lubilci anno MDLXXV. Summum Pontificcm Grcgorium Decimum>
tertium vna cum Eminentifljmis Cardinalibus> & Principibus eamdem ho-
fpitalitatem conftat praeftitiffe .
Vtautem ad noftruminftitutum themareucrtamur. Sublatis menfis Pere-
grini omncsprecescancntes, Scabfque alio ftrepitu ducuntur cubitum: vt
certemirandum , quomodo tot diucrfarum nationumhominum milliaadeo
concorditerin vnum valeantconuenirc . Hofpitij tempus triduum eft , ijs
vcroqui longinqucveniunt, diutiusprotrahitur : at quoniampio optripro-
prius Ccnfus in co lubileiannocftlongeimpar» conferuntur tunc multae &
maonse a Principibus, & probis viris cieemofyn^c; vt aliquando quidam in-
te»rosfumptus, leu paitem illorumin fingulos dies fuppleant; fed vt pluri-
mummosett fingulishebdomadibus cuifpiam menfae Curator» fcu vtvulgo
nuncupatur Scalco conftituatur : iftc namque ea fibi tota hebdomada aftigna-
tapartemcarnium, bcllariorura> fcu aliorum alimentorumin vfum omniura ^
corum Pcregrinorum deproprio apponit; quod ad fummam pccuniarum..
non modicam afcendit pro qualitatc temporum , & numero Peregrinorum :
& hocpotiftimum dum exterae Confraternitates proceftionaliter ex diuer-
fis Italiae ciuitatibus aducniunt, quaelautiftimc conuiuantur, ijfque nobile &
fumptuofum pracftatur feruitium.
Hoccertum, &grande miraculumcuidenti Numinisprouidentia; num-
quamhoneftisepulis defuifte quicquam ; adeo vt faepiffimecum nodlurno
tempore faris ingens Pcregrinorum numcrus adueniflet poft confuropta om-
nia ad vicftumillius diei praeparata; fa£tum cft improuilo> vt abignotisco-
meftibiia fiierint apportata fuperabundantia in vfum opportunum prsedi-
ftorum Peregrinorum > qui dc nouo aduenerant .
Scd quoniam miracula in noftro Xcnodochio fine intermiflione conti-
nuata contingunt; idcoque proptcrca quia quotidiana vilefcunt . Non prae-
termittam referrcanno i spp.prxcedentiadillud lubilei MDC.cum etiamj r"
Ecclefix noftrae argentea vala , & ali% ibidem neceflarise fupellecftiles op-
pignoratcC iam eflfent ad vfum hofpitalitatis in fequenti anno ; nihilominus
elapfo iilo lubilei anno non folum tunc omnes Confratres noftrimaximo
fumptu& Vrbis fplcndoread fanftifljmam Lauretanam domum progratia-
ruma^lione comp et«iam hofpitalitatis , Scipfi quocue pcrcgrinaruni; vc-
rum & fequentibusmenfibusex eleemofjnis, qux fuperfucrunt extantaPe-
regrinorum exceptione, Cuftodes &:Confrarres tunc tcmporis templum.j
noftrum conftrui fccerunt^mplum & magnificum in honorcm fandlifftmse
Trinitatis .
Nee dilTirailccontigit in principioalterlusfantfli lubilei annoMDXXV,
cum eadempenuria maxime perfeuerafTct a priraordio vfque ad finerailiiui
anni ; fcd quoniam tunc obijt D, Francifcus Contarellus, qui quamuis vi»
uens nunquam ex noftiris Confratribus , ficuti nec vnquara folitus noftrurru
Xenodochium inuifere; tamen Diuino Numine fubito impellente ifteditif-
fimus tunc moricns, noftram Archiconfraternitatcm, & Xenodochiuiiu* Jj
fupra quinquagics millium fcutorum abfque vllo onerefcripfit hjeredemj.
VndcConfratresaetcrnae memori.» monumentura talc erexerunt.
FRANCISCO ONTARELLO NOBILI GALLO, CIVI ROMANO.
MATTH/EI CARD. CONTARELLI NbPOTI
SODALITAS SANCTISSlMvC TRINITATIS
EX ASSE ABSQVE VLLO ONERE H.€RES.
IN OCVLIS CONCLVENTIVM AD VRBBM VNDIQVE POPVLORVM, -
HOMISI OB BtNIFICENriit AMPLITVDINEM
DE VNIVERSIS NATIONIBVS OPTIME MERlTO.
GRATI ANIMI MONVMENTVM POSVIT
ANNO IVBILEI MDXXV.
Vndc
N O T A B I L I A. 437
A , Vndfe ex his, qu« fuperabundarunt jn duobus pr«cedentibus lubilei an-
nis poli tam iramenfos lumptus inPeregrinorum exceptione; verepotuerit
Deiprouidcntia confratribusnoftrispraecipere, Colligite qua fuperauerunt
Jr^gmenta, nepereant: (icut & ilJiboni difpenfatores & diftribiitorcsin co-
xumholpitio&alijspijsoperibusfemperperfeuerarunt. -^^ \ p
Maximaeftquoquepecuniarum penuria, in quahodie noftra ArcWcon-
fraternitas verfatur , pr^paratis iam vidualibus & difpofitis domibus cum^
JeaulisnecefTarijs ad hoc prajfenshofpitiumin hoc lubilei anno . Summara
Bci prouidentiam credimus non dcfuturam; eiufdemque Chrifti in terris
VicaruimSanaiflimumDominumnoftrumJnnoccntiumOecimumfuppIctu-
rum confidimus ; ftcut & iam opulentara elecmofynam fubniiniftrauit • vndc
lam noltra Archiconfraternitas grati animi mcmor & iiJi quoque Monumen,
tumcumEIogioerigendumdeftinauit. --
B
.11 f
V/iJJJj
tiS
PEKO^
PEROR ATIO
VRbis, i^ Rbmani Imperij perluftrato fplendore: quo-
niam prae cacteris eiufdem Imperij dotibus 2b om-
nipotenti raanu Dei collatis , nil aeque fplendide
corufcauiti quamvt Vnigenitus Dei Filius humanacarne
alfumpta 3 ftatim feciuem Romanum , eiufdemque Impe-
rijfubditum inea defcriptione terreni principatusa Cjefarc
Augufto facfba, fieripcrmiferiti itaOrfius: Venjtdiceadasvti'
que CiiiisRomaaus) Cenfusprofefsione Romani. Vt illam fcilicet Vrbem
extoUeret , in qua Summi Pontifices , eiufdemque Chrifti
Vicarij fedem efTent fixuri, 6: caput eadem totius Orbis, om-
niumque credentium eftet habitura . Talis quippe fuit Vni-
geniti Filij Dei humilitas , vt ipfe tamquam fubditus in libris
Romani Imperij fe defcribi , ac fimul pro fe Cenfum folui
permiferit ,
Refcrt namque D.Thomas Dodror Angelicus: indefcri^
^tionefiluebatur Cenfisyfe/i Tributumin recognitionem debitx feruitutis , non
J*ne my^erio ; quia ille natus erat mundi Domimts , ^ Monarcha , cuius vices
gerehat AuguUus ; licet non intelligens , fednutu Dei ; fscut Caiphas prophetauit .
Cenfum namque Augurtus impofuit pro lefu.non autem
pro fe : vel faltem prophetauit Cenfum Dei Filio nato non
auro vel argento , fed corde & animo elTe foluendum , vt lo-
quitur D. A mbrofius , A ugujlus exquirehat Tributum vice ChriHi , cum
ipfe tantumjit Dominus totius terra ;&Cenfus non ejl auri velargenti; fed ani'
tni , quemfhi ChriBus expoflulat.
PorrofiChriftusnatusfeCiuem Romanum defcribiipfe
paflus eft : Ego illi tamquam Romano Ciui & Summo Deo,
ac omnium gentium Domino non alium certe Cenfum pxx
meis tenuiffimisviribus magis opportunum,quamhuncIi-
bellumexmeislucubrationibus de Vrbis 6c Romani Impe-
rij fplendoreofferrevaleojficutiextoto corde , animoquc
otoojdico, facro Tibi, CHRISTE, tuoque in terrisVi-
cario,totiufque Catholicae EcclefiaeCapiti vifibiIi,acSum-
moRomanorontifici INNOCENTIO DECIMO.
NDEX
NDEXRERVM.
ABVNDANTIA42<J.A.
ADRlANVSprimusio-^.B, AdrUni mors
147.D,
AEDlLbSplcbisj49.
AEDIFICIA.
Acdificiorumlaiis vnde petcndaxi. 3. AediHcio-
luniKomanorum alutudo.z^. d, Eorum ara-
pHtudo, &ornamcnca.2 5.3.
Acdificianue aedesRomanorun) priuacorum vr-
baus,^ ruftjcaf.jo.b.
Aeiius Tubcro concra rruinera inuidus. 148,3.
At^rariuiia milicare eiufq.curaj&Vciiicas.id.c.
A G G E R. '
Agger Alcx. Magni ad Tyrum, ^4.a. Scipjonis ad
. Carthaginem.(54.b.Cleopatra; ad Pharos^Iul.
Calarisad Bruudufiiim.tf^^.c.Iul.
/aCTcrJm genera pltirima.d^ c.
-/•gacrcs Hollandis & Zclandiar.^^.c^ftf.a.
iiogeris ad Rupellam a Ludouic.XlII. extrufti
Gelcriptio.68.a.
Alba i"eu Caniiluni. ^66.^,
Albcricus Marotiz Filius. a.
AlcxandriMagni Imperium repentcaudium.ja.
Alexaadri cclebredi<3um.5 .a.
Alexandcr qua ratioue obcinuerit Impcritim-».
4.a.
Alexandri Seueti beneficentia 2 lo.d.einfdem par-
iimonia in ccEuis 145, a. eiurdcm modcratio
&aft"ibilic3S.T45.d.
Alexaadtr Cardinai Montaltus.icS.d.
AJex.II. 1 1 6. b. Alexander III. 2 1 7.C. Alexander
VI. 118. b.
AmiciAmbitio20.aquomodoparentur.11. b.
Ainicorum pr2lidii;m ii.b.
An^or populi inexpugnabilc Principis munimcn-
tum. 147.0.
Amphichcatrura Titi 25J.a. eiufdem per Gothos
dclormatioS^.a.
Amphitheatrum Vide ludusin amphitheatris,
Animorum culiuraquantum pro/it.i(SO.d.
Annibal i^t.c. idcm oon niiirubnoCicincibum
fump/iffc fertur.i4^.a.
i^nacictuspfeudopapa.i 17.3.
Annonsr pt^xfectus.iSj.d.^^^.d.
Antonini Pijmodef^ia. 14(^.3.
A N V L I.
Anulorum antiqiiitas, pctymologia & materies,
2tf8.a.b.c.CircaAnuIosPychagorg preceptum.
idS,c. Imaomcsin Anulis. 258.d. Jn Anulis
Imagines Deorum, Principum, Amicorura .
^^■p.a. b. in Anulis Militum pidtus fcarabf-
us. ^tfp.b.AnuIi fignificatus \' Hicroolyphica.
26p,3. ChtiftiaBJ etiam anulis vtuntur,& eifi-
giant .'l^o.b. Dc vfu Anulprum. 270.^. In_s
<juo djgitofercnuus Anulus.27i.a. Aiirciis
Anulus ingenuotiferuJsdiftinguebar. i^r.ai)
hbertini argcnteo, lcnii ferreo vtebantnr. 371.
b.fuitctiam Anulusterrcus nobiJitatis Scbclli-
cf vJrtutisinfigne.27i.b.Anulorum vlusJibertis
conceiTusnon cximit illum a rcucrcjitia quam
domjnoexhiberedebet.27i.b. Anulihyemal^s
& a:ftiui.27i.e. AauliDaialicij.a^i.c. Anulo-
rum 'munus , 271. c. Anulorum muaus ab
Innocencio Tertio Ricchardo Angli* Regi
cxhibicum . 271. d. ilJorum Anulorum nu«
nierus, materia forma&coJor myftice qui3fi-
gnificent,2 72.a. Anuius adfignandum adhibi-
tus. J72.b, Dc Afiulis figiJJarijs St corum cuf-
feu aftimatione. 272. c.d, De AnuJis adclau-
dcndum;corumque deJineatio.27j.3. Anulus
adfubhaftandum fponfam. 273.^.291.^. Anu-
lus aliguando in teftimoniuin inuioiabilis con.
tineniix cradicus & feruatus.27j.c.
A V R V M.'
Aurum coronariura &coronje. 15.6. VJdvTriunr-
phus. Aurum coronarium qualicer tcmplis
donatum. i(?.c. " "^
Auftriacadomus reJiquias pofsidet Romani Im-
peri|.z.a. retiuet AquiJam Romani Imperjj
Symbolum.2.c. ; '
A V G V S T V S.
Augufli Imperium . 4. ». Ai!guflus Domini ap-
pellationem exhorrct . iiiiperio fc abdicat .
Senatorum prccibus Impcrium retinet . a. Au-
gufticIementia.l38.b.iaciIiEas.i45.a. parfimo-
niaiacxnis. 14^.3. Auguftifunus. 147. c.
APOCALYPSIS.
Apocalypfis delineatio. 127.C. ApocaJypfis fcnfus
myfticus,& obfcurus. 128. a.^ Curtamobfcu-
re fcripieric S.lo. Apocaiypfin. 127.0. Apoca-
lypfis ailegoricus lcnfusdc combuftione Ro-
niar. I^o.b,
AphiresKex Aegypti. 408.
. A CLVA.
Aquaper caoalesjn Vrbeai dedufta.ji.d. Aqua
Appia.J^.a. Aq;iidLi£tuum initium,&in-
crcmcntum . 52. a. Aquarum abundantiairu*
vrbc.52.a. Aqui duduuinnumcrus. 52.^,54.
a. corum ftrL(fturamateria|l"orms, &;impen-
fa.y2.fa. Aqua Virgo. ^j.a.aqua VirgoloJa po-
tuiidonca. 54.^. AqusaJi^ vrbis.^^.b.Ajqua-
rum curatorcs. J^i). Aqualufttalis & Afperlo-
rium.jtfy.b.
Aquils elfigics Romani Imperij SymboIunB.2.a.
^JIMA SEV INSIGNlA.
De Nobiliuiu tamiliarum armisad lon^um .^«fo.
& fcquentibus. Eorum eiymologia nominis,
defcriptio & vctuftas.id^o.a. &c. Arma h«c
plerumquc m militumarmis exprirnebantur^.
260.3. Diucriarum nationum diuetfa Armi_#
rcferuntur • 2<?o.c. Romanorum fioha.&Ar.
nia Aqiiila:' fignuni S: aauihferi Draconis Ji-<
lii a
gnum
I N D E X
oBum,& Draconarljlups /Igmim . 2<Si.a. No-
mcn Itnperatoris Vcxiliis inrcriptum . 261, b.
Obfcruata jn armis Gentilitijs. ad^s.c. Colo-
icsin armisi^infignibus.2tf2. D. Colorviola-
ceus raruiin armis, 255. d. Iconis in armis
oriiJO.Jtf^.d. Variar defcribuntur Leones in_»
Te§"eris,armisl"eu veQ.\h»s, 26^.6, Quaeinter
arma plus nobilitacis & antiquicatis prarrcferant.
5(55. d.
Amaldus dc Brixia hairc/iarcha eiufquc errorcs &
re(aatores& quantaex eiusdodrina pr«ccfle-
rintmala. loo.d.ioi.a.ii^.d. li^.b,
ArgentivfttS.yj.d.
Arthitcdonicxinuentio. 24.^.
Artium mechanicarumviihtas. lyi.b.
Afylum. 4i7.d.io.c
Auaritia2Q.a.eiusDamna.92. c. Auarorum infe-
licitas. 293.vide diuitiac.
AuouresSt Aogurandi ats.5 70, b,
fi
B
B A B Y L O N,
AbylonKomae typus & figura. laj.a, Ba-
bylonis nturi.2i.c, Babylon quomodo
capta. i25.a,
BALNEA SEV THERMAE.
De Thermis& Baineis ditfufc.j 14.& iequentibus.
De corum nomine , amplitudine & numero .
314. Theima: diuerforum .3i4.b.f. Balneo-
tum diuifio , & vfus. ^i6,b. Balnea ad fanita-
tem; & ad toliendamlallitudineni inferuicbant .
^16. h, Aliabalneotuni commoda, & vtilita-
tes.ji6. a. Balneis qua ratjonc vti debeant
Chriftiani. ^iy.b.Chriftum Dominum balneis
vfum fuifle probatur.j i^.b. Balneapoftexcr-
^itia. ^iy.d.De Vndiioncin balaeis. 318. Vn-
<7endi officio fungcbanturferui.j l8.c. Dc Vn-
cVionis inftrumentis, & cactcris balneorum-j
vtcniilibus diffuse . ^ 1 8.d. Balnea pro viris &
niulicribas feparaia. 320.3. Quo tempore bal-
nca pacercnt & dc Thermarum a:re l'c« Tintin-
nabuli. j^o.a. Balnea ante facriiicia.j^i.c.
Equices a Balneo dicti in Anglia.j^i.d.
B A P T I S M A.
Sacra Baptifmatis vndainnatum corporibusho-
minumfitorcm expellit.321.fl.
B A S 1 L I C A.
Bafilics CoQftautiniana; feu Latcranenhs ca-
fus & inccndium . 105. c. ciuidem reftaura-
tio. 105. c. 113. a. Bafilics Apoftolorum-»
pcrRomanos Pontifices reftaurati & ornacx.
i04.b.Ba(iIica& confefflo S.Pctri.ioo.b.i I3.c
Hemifphxrium ciufdcm.ioS.b. Bafilica Libc-
riana. lo^.a.BaniicaS.Laurentij Mariyris. 104.
a.ioj.a.
BENEDICTVS.
EcnediflusSccundus. iid.a. Bcnedic^us Septi-
mus. lld.A.
Belifarius eiufquc foititudo &prudentia. 81. d.
Belifaiius muiosVrbis iaftaurac . Sj.b.ioj.c.
R £ R V M.
B E L L V M.
Bclii func (icut St pacis iura . 139. b. Belli
tndi<^io per feciales. ;7i*a> Vide Militia_*
eciam .
BIBLIOTHECA.
Bi bliotheca inlignis Pcolemaci. 42.3. Bibliochcca
Vacicana. loi^.c.
BONIFAC IVS.
BonifaciuslX. iiS.a. Poniificiam refticulc l/itie-
ftatem loi.c.
Borbonici cxcrcitusinVrbem irrupcio. lo^.b.
C A C V S.
CAcusIatronumPtinceps.3<?9.d.
Cadalcrespfeudopapa. 116. h,
C A L C E I.
Romanorum Calceus, & foIea.2 57-d. Calcei
Iunati.257.d. Calcei lunati quid moneant.
i^S.a.Iunulaincalceis. 274.b.ohm nobiHcatis
jndex. 274.C. Calccorum color. 258.3.
C A L 1 G V L A.
Calic^ula cuidam equo nimlum addi^us. 2oj.b*
Caligulac luxusin coenis. 143 .d.
Cambyies obclitcis parcic . 41. d.
C A M P V S.
CampusMartiusdceo diffuse. 387.^.
Campusfceleratus. 375.f'
Capitolium cinfque Aedificia. 2 5.b. IIX.C.
CAllOLVS MAGNVS.
A Pontifice Romas excipitur , Donationcm Patris
Ecckfiar kadam confirmac, in Bafilica S.Pecti
coconstur .B^.a.b.eius erga Rom.£ccIefiam-a
rcucrencia p^.c.eiusfunus.j^y.d.
C AE S A R.
Ca;faris celcbredirtum .3. a. Catfarlmpcriuin_»
vlurpat.^.a. Cifaris Clemencia . 138.C. Car-
far Vakntinus Borgia. IiS.b. Caftimoniaia
Duceiaudata . 410.C.
Cenforcs. 153.^.395.^.
C H R l S T V S.
Chriftus.Cbriftiani.48. b.Chriftiani milites plu-
uiam a Deo precjbusimpctranr. ^S.b. edidum
in fauorcm Chiiftianorum MarciiS Aurelius
fancitintanti beneficij gratiam. 43.3. Alci.Se-
ucrus proChriftianisiefcribit . 154. c. Chri-
ftiani ad arcnam damnati. 58.3.77. a. Chri-
ftianisGcntiiium nominafilijs imponere veti-
tu m. 5 8.a. Chriftianoru grauiflima perfccuiio «
^dS.d. Chriftianorum rcrfecutiones decem.
77. d. Chriftianortim primos Nero perfecu-
lor Romx . 134. b. Chiifti Domini omn»«
aciio noftra eft inftrutitio . idS. a. Chrifti
Domini Hierufakm indie Palmartim ingredi-
entis Triumphus cum triuniphis regum cerrar
comparacur, & illius diei euangelicus tcxtus elu-
cidatur . ig^.d. & fcqucntibus. ChriftiDo-
minircgnum in carlo& in lerra. iS8. a. Chr»-
fti Domiui rrgnum a propheiis ptadidium .
188. c. Chrifii Dominiregnumfemfiteruum.
ijS.a.
l N D E X
I^S^a.ChrifiutB DomiTium Rfgem Magj ado.
ranr.iSS.d. Chrifti Euanj;chiiin in Indijsante
CoJumbiun pratdicacur, i tfa.a.ChriCii Domini
Bcgniiquate& quoinodo ciicatur non eilc de
hoc aiundo. 189. a. Difcrinien inier Chrifli
Pominircgnum, &rcgnumregum Terrar.lS?
a. Kegni Chrifti Domini pol\ gaudium lecuri"
tasi&duracio . 189. c. Chriitiani in Concilo
Carthagjnen/i hidis &i"pctt3ciJiis prophanis ar-
cencur. 194. c. Chriftians rciigionispropaga*
lio. 160.C. ChriftianiiGladiatotijs & Vcna-
torijs hidis abhorrenc. 220.a.Chriftiani adBc
fiiasdamn3ti.2 2o.d'a27.d. A Bcftijs dilaniari
propcer Chriftum deiiderant . 2Xo.d. Chriftus
Icode Tiibu luda. 25^. Chriftianorum Anuli
& qus (ymbola in anulis imprefla.270. b.Chri»
fii fignum,& alia Chiiftianorum Symbola.
370. c. Chriftiani inuicem falucanc pacem_»
prccando vel annunciando . 28o.b. Chrjftiana
, etiam fternueubus beneprecancur.28 j.a.Chri-
fiiani qnaratione balnejs vtidcbeanc. ^17. b.
Chriftum vfum iuifte Calneis dcmonftratur.
317. b. Chriftus difcipulorum pedes lauic *
3 ly.d. Chriftianorumconuiuiaqualia^jo. c.
^^^, Chnftum inijfte coauiuia morcRomano.
jjo.d.
Cybelcs Dcoru MatcrciufqucSaccrdotcs. J^i.c-
Cinna moricns hcredcmlcribit Auguftum.ljS.b
Cycus ciuiq'ie itnpcrium j,c. C yriDomus.22.c.
C I R C V S.
Circus N'axi'nu<. ig6.3. CircusFlaminius.i<?<5',d
CitcusCaracalI<c. I^^.a. Circus Vaticanustcu
Neronis. ijjy.b.Circus Salluftianus. ip^.a.Cir-
cus excr j ponam Lauicanam militari voluptaci
cytruiitus. 197. b. Circus quibiis Dijs facer.
ly^.b. Circi carceres. 197. d. repagulaequo-
rui!). ipS.a. Dcordine Curlorum. i^S.b.De
Mappx '.yj,no. ipS. b. de lignoTubi . 199.3.
Decius& delphinis, 199. a. CircorumObcli-
fcis. V. obtiiiti. Polkncias& viiitorislimula-
chra in circis . De turpis &Mecis.i99. d.
2oo.b. DeSpinaCirci. 2oo.b. Circeufes luai
V.ludi.
Ciucs Komani V. Verbo Roma .
C L A V E S^
Oaues B.Pccri miraculum operacjr Antlarich 16-
gobardorum llex co prodigioconcecricusau-
rcam clauem cum ea Romam crantmiccic. 84.3.
CIaudiusv£lopushiftrio. 145.C.
Clcopacra Aegypci Regina vnionemacetolique.
fa(!^am ab lorbec . i4j.c.
ClenaensSepximiis. 107. B.ClemensOdiauus ,
1 09, a.
CIoaca:deillisdiff<j«£. 54. & fcquencibus.
j Coelorum rcgnum vim pacicur. 205. b.
C O L O N I AE.
Coloniarum Roiitaaorum vcilius> gcnusj nunie-
rus, & dcduccndieasrauo,9. c.i.
Color veftium. V. vtftes ,
Coloftus Khod] . 2 2. b. Color Vioiaceiis oI:m_>
R E RV M.
Clcci. 1^5. d.coloffcum fcu Ajnphithcatrum»
2i4.d.2i5.c.
Columbi fclix nauigatio in occidentis Icdias.
I6}.d.i6i.b,
C O L V M N AE.
Coiumnxin vibe. 44. c. in vfum fcpuIchroruBU*
adhibicz. 44.C.3JJ.C. Columnx antc Balilicani
Libcrij.44.d,i09, d, ColumnscTraiani &An-
tonini, 45,c.47. b. Columna Antonini cgrc-
gium Chriftiana? rcligionis mitaculum intcul-
pam coacmct, Cuius hiftocia dcicnbicur. 47.^.
48 .b>
C O M OE D I A.
Comoedia quid Hc . 2J:?. c. Comcedi* etymo-^
iogia.23}. d Conioediae variagencra &no
inina. 2J4.a,.Com<cUia dcteriorcs imicandos
proponic,2j4.c. Rilus ioclque cradtacio in co-
mcedia, 2^4. d, Ridiculum quarc & quandoin
com(sdia.2 34.d, DeMimis,Moriionibus agi-
tur.2j5,b. Comcedia&Tragsdia quomodo
difticranc. ^35>(^< De Socco , & Cothurno*
xj^.a.lconescomoedorum cum Soccis.zjj.c*
d. Dcfccnsoblcenitatc. 2j8.a,
COEMETERiA.
ccemetcri a SS.Manyrum in Vibe, ^fi.b. coeme-
terioruin accuiaci D.Hicronymidcfcriptioaf-
fertur,5<$,b. dc coemcteriorum numine & vfu
alijfque adea pcrtincncibus. jtf. c. &lcqucn-
tibus . coemcterium Hebrxis propriuut viaPor
cucnfi. 59.c.6o.b.
commcccia tradanda. 420.3.
comiies Tufculaai^coruniquein Vtbe potcntia.
1 1 5 . c.
C O M I T I A.
Comitia. 385.3. VndeditSa. ^85.3, comiciorum
diuerfagenera. j8j.i. De tcmpotc & pcrio-
nisjcaufis & li.ftragijscomiciorum . 385. &fc-
qucncibus.
Conciiiiim Conftantienfc. 101.C,
Concordix vtilitas . II . 3,
CONSECRATIO.
Confecratio feu Apoihcolis. 35^.3. DeciusRi»
tibus & Pompalate agitur. g^tf.a. confccra-
tiinter diuosrdati dictbantur. j jtf. a. conic-
cratisflamcn & fodales & tcmplum addeban-
tur.357, a. confecratio ante Romanos in_9
vfj.357.b, QLii apud Romanos confccr3ti&
quibus Diuorum honores habici .357, «>'. Diui
cognomcn non dabaturviuis ex.5.c,358.a.
confilium fcu confuhatio. 408. d.
CONSTANTiNVS.
conftancinus ^^.d.cius piecas 2:c. modeftia.29.c.
benigaicas , t^^.z.l^d.d. cius cicmcniia_i.
158, c.in Rom, l*oniif,oblcqui3, 7.3. Impe-
rium translcrc ab Vibe conftantinop.srdificat,
»794,1^ Latcrano Paiacio £afil.Saiua(oii icdi-
ficac.79.b.
confticuiio. ^99'*^^
I' confuetudo .?99.<i.
CON-
1 N D E X-
Cejon* Vid. Triumphus .
Corpora vniuertaconftitutuni tcrjDinum trafcen-
. dtteaon vikat idiS.h.
CrelcentiUiNomentanus. iid.a.
C R V X .
Crucis Lignum obeJifcis fuperpofitum. 1 08. c.
CrucisJLignumin tedlisfcuJpium.^S.b. Cru-
ces coloriif in facri s expeditiontbus habuerunc
initium.a^diF. c.
DAcia in prournciam Romani Imperi j reda-
aa.47.b.
jL>3cici belli caufje : Dacici milites quales. 47. a.
DanJeJis ftatua Imperiorum mundi Typus . 168..C
Deeemuiri .594. c
Denunciatori quando credendum . 409. d.
Defperatso aliquando bcncgercnda: rcicaufacft.
404.^.
Deuaftationes Vrbium finitimarum per Roma-
nos. ^iS^j-
D E V S.
Dcu3 mabquomodo permittat. 3. d.
Deus vnicuiquc femperpraefens, ijj.b. A Deo
in omnibus incipiendum . I jj.c. Quod Deus
vnus lit . ij^.b. Diciator 1^3. b. Dignitates
produnt,noaprodu;cunt fcelera . 5. a.
DIOCLETIANVS.
Eiusrcsgeftz. yf^.d. Dcponic Imperiuia, & qua-
re. 78.b. Ccremoniaadliibitaab eoindepo-
fitionc Imperij. 78. c. Veneno moritur 78.C
D I V 1 T I AE .
Diiiitis Romanorumquomodocreucrint. 12. a.
Diniciae priuata: i8.a. Publicas priuaiisantcferc-
bant Romani. ip. d.
DuiitisRomanorum , a quo fonte prouencrint .
72.d.74.c. 75.d.
Diues quis babereturapud Romanos , 1 8. a.
Diuitcs apud Romanos & ex Plebe . 19.3.
Diuitia; Craili . 18. a.
DitjitJseSalomonis &TempJi Hierofolymitani a
quibusdcprzdac^. 73. a. 75.0.75. c.
Diuitis Pcrfarum . 74. a.
Diuitiarumcommoda, &incommoda,feu dam-
■ na. 17. 0.293.4.
Diu iiiarum caauciias & viiitas. 3 8. d.
T>i.miz auaris inutiles. 292. c. Ma^jnum auaris
flagellum pariis diuitijs non pofle, feu nefcire
vti . 295. 3.
Dominicus Fontana Architeflus . loS. d.
D^uinuiri. 371. d. 392. d.
ELeftio qualis tfte dcbcat ludicum, & Magi-
ftraiaum. j??' d.
Eloquentic vtilitas . i4p.b.
Elephantes funambuli. 24l.d.
Hphod. ^66. d.
Epi;lont5« 372.3.
R- E-R V M.
Equlces . 1 53. b, Equiies a 'JBaluib dfdh in An-
glia . 321. d,
Equitum variagcneia ; 155. C^ui&quomodo in
ordinemequitum vcnirent, &cqucftris Cen-
fus . 154. c. '.
Equocimium addiSus Caliguia. 205. b.
Equo cuidan} mortuo fcpulchrum poiitum in Va-
ticano. 204. c.
Eruditio, fine virtutc vitiorum matcrj cum virtu-
tefelicitatem paric;, 150. c. Duci oeccflaria-j.
3 I O. b. ^;
EuocniusQuartus. 118, b.
ExemplaPiJncipum populorumdocument3.i3^
a. 159. a,
Exercitiiad fanitatem vtilitas. ^lS.a.
Ezechiclis Vifio ^.Annaiium elucidacur. 1^5.3.
FAbritius Lufcinus contra munera inuidius.
148. b. ■
Facilitas amoremconciliat. 145. a. r
I. Famcsin Vrbc ValidiJlima tcmpore Belifarij. S^.b
Farnefianum palatium . 107. c.
Faftusodiorum origo . 145.C, Faunus Abor^i-
num Rex , di: Fauni foror , jcJj. b.
Fccialcs. J71. a,
F I B V L AE .
Fibularum defcriptio, matcria, forma, vfus, & di-J
uifio. 274. 3.275.3.
Fibula; tcftiaria. 274,3. »
FibuJa in eaJctis vidc verb.calceus.
Fibularum variagcncra. X74,c.d.
Fibula viris& muJicribus communcs. 275.3. ■«
Fibuls MiJitum Impcratorum,& fummi Hebrfo-
rum Saccrdotis. 275. b. c.
FibulaFJaminum, & Veftalium. 174. d.
Fibula ad virilia coercenda. dc modo, caufa & fi-
ne huiufmodi infibulationis late . 77^,
InfibuJatorum homiuum figurs. i^^.b.c.
Fibula mulicrum ad os , & adnares. 277. c.
Figurat indifterentcs Chriftianis permiffar. 60. b.
Figurs Chriftianorum etiam indifTercntes myfte-
rium rec onditum habebant. <?o. c. ■•'
Flamincs , ncfas illis fine pileo egredi domum .
570. d. )■■
Flammeus. a<S'i. c.
Fodinx auri, Sc argcnti. 13. d. In Italia fecu ndif-
fimx. 1 4. a. Ad mciaJla muhi damnati. i J.d. ^
Formofus Poncifex, aducrfus cius cadaucr exif
crandum fcelus . 99. b.
Fora Vrbis, corum numcrus&ernamenta. 27. d
28.3,
Forum Traiani. 4(f, a.
Forum Agonale, 112. c, . ,•
Frangipanorum familia, 100. c.
Frumenti in paupcrcs diltribucio . 285. d. ;
Friimenti diltribucndi curacores. 284. a.
. Fullones. 450. a.
' F V.N E R A... .. ..>
ijDc funcribus Roraanoruni. 341. a.
Funetum
I N D £ X
Funerumritus diffare dcrcnbuntur. 542. & fe-
quentJbus. Mulieresinfuneribus adN^nias Sc
hcrynias condu6l2 . 342. c.^^6. d. Morien-
liuni verbavoxobfcruata, & quarc. 342. b.
Moricncis anuli ei, qui carus morienti cffec tra-
dcbantur. J42. c Quisfpiricu m niorientiscx-
cipcret • 342.d. Lumina quis cJauderet. j ;; j.a.
Delamentationibustuncris,& fimilibusde an-
guftiationibus. 543. b. 545. d. Ludius teni-
pusfceminisconltitucirm . 345. b. Ritus diuer-
lus infuneribus nutriendi, leii radendi barba.
vel 'comam . 3 4 4. c. Apud qucs compri-
inendus luftus. 344. c. Plangendi qui mo-
liunturinanima. 344. c. DeabiucJone,& vn-
dtionecadauerum. 344. d. De Libitinarijs ideft
iuncrUmcuratoribus > £cftli]siiiiniltrisdeque-J
eorum munere. 345.3. Libicina Dca lcpul-
chrotum pr«Ics. 345.3. Plandus Sacerdss .
345. c. Curatiocadaueris. 345. c. Nouendia-
lesludi in mortui honorem. 345. c. Stipes in
ore I 345. a. Produclio cadaueris. 346. a. Cu-
preffus funefts domus Index. ^^6. b. Exe»
quiarum indidtio . ^^6. c. Funeris ponipa late
defcrib. j^f?". d, Pauperumtunus. 546. c. Fu-
iierisdu(Sor. 348. d. Libcri pileati funus ante-
cedentcs. 348.3. Facesinfunere. 348. c.
Funebris laus . 348. d. Rogus. 348. d. De coe-
nafunebriin rogoalia; aliadomtHerifolita.;.
. 341. a. Rogiluftratio. 349. b. Crudelesalijri-
cusintunere. 341. c CoUcdiio Cincrum, &
cius ricus. 3 50. a. Dc lino Carbafcino quo vte-
bantnrad colligendos cinercs.350. cDe vrnis
cincrum,& phialislacrymatorijs. 3 jo. c. Con-
luetudo cremandicorpora, quoufque manfe-
rii apud Romanos ,351.3. Subterraneum con-
dicorium in audloris vinea rcpertum deicrib.
351. b. Cadauera , quibus Aromacibus
incorrupca fcruarencur , ablque vifcerum ex-
tradl. 3 5 r. d. Romanor. cadauera arom. con-
d.tapoft plurimalsEcuIa abfquecorrupt. lzC\o-
nc tcperta. 352. b- Lucernaadfepulchrunuj.
35s.c.De varijsdefundtorum monumentis, &
lepukhrorum ricibus ornatu , &c Cnu. 252. &
leqq. diffuse. PrifcisAcui mos fuic mortuos
cxcra Vibeni fepclirc. 3 53 . d. In Chriftianorii
fepulchris , feu CcEmetcr^js Crux poni iolita.
354. d. Thefaurirccondiciinfepulchris. 355.
GEntiles ex gentibusetiam aliqui lalui fadi
func. 380. b. Gladiatores, vide Judi Gla-
diatorij .
Goliath en(3S Deo confccracus . 1 73 . c.
GOPHI GOTHORVM REGES EORVM-
QVR RES GESTAE .
GothiVrbemcapiunt &diripiL;nt. j^.b.So.d.
Gothorum Rex Alaricus Vrbem obfidet,& capic
79.C. 80.3. Milites acsdchominum prascipit !
abftinere a dircpcione facroru m le contincrej
& omnibus , qui ad Bafilica: fanCti Petri con-
E. E RV M.
fugilTcnt parcere . 80. b. Bafilica! beati Pctri
vafa iuflu Alarici magna pompa ad illamre-
portata. 81.3. Quare Deus permifcric Alari-
cum Vrbc potiri. 81. a. Gentilcs hancVrbis
cladcm in Chriftianam religionem referunt.
81. b. Alaricus Italiam deualtst. Si. c.
Gothorum Rcx Thcodoricus pro Zcnone_>
Impcratore perduelles dcbellac. Oricnrale
fruftra tcntat Imperium . 82. b. Italia vni-
uerfa potitiu', regnum optimc adminiftrar, ita
vt Romani ciusrcgnum perpctuum cxoptcni .
ip^.b.Crudelitatcm induit. lo; Pont. & Boe*
thiuin virapriuat, eius mors, & poeaa. 82. c.
VitigesGothorum Rcx Vrb. ingredietur Beli-
fario ad tempus cedit . 82. d.
GochiBahlicis Apoftolorum, corumquc miniftris
parcunt. 8j. b.
Gricia in magnam Itali* parcem transfufa_9 .
149. b.
GrcgoriusScpcimusPomifex Ecdefiafttca} hber-
tacis vindex. 1 00. b. 1 1 4.C.
Gre<^orius Vndecimus AuenioneRomam redit»
Sedcm &falucem rcfere«$. 105. d.
Gregorius Dccimusterrius .
H
HEbrJci in Tranftiberina regionc degebant ^
59. a.
Hebrxorum viliaexercitia. 59. d.
Heliogabalusarancas colligi imperar.33. c.
Hellcfpontus eiufque lacitudo. 6j. d.
Hemifphf rium Bafilici fanili Petri.i o8.b.
Heflricus Card. Caietanus. 108. d.
Henricus Tcrtius Romam occiipat. loo. b,
HercuIes^fJp.d.
Hercuics Gacum oecidic. 570, a.
Hcrcules Thelaurorum Deus habitus, 370. b.
Hcrculi ara crcdta , quse .Tiax. vocatur . 3 ^o.b.
HAERESES ET HAERETiei.
Hsrefcs ruina Romani Imperij . 85. b.
Hxrcfis Arnalrii de Brixia. 100. i i<5.d.
Hscrefcs Caluini , &£ Lutheri & damna inde Ec-
clcfiaj fccuca. 102. b. ExplicaturD. Paulilen-
tentia, oportcc harrefes efie . 103. a.
Karrccici ,Sc Schirmatieia communione fideljum
femper exdufi. 38. b:
Ha:recici Donatifta: , nec templum , nec locuiru»
obcincntin Vrbe. ^S.d.
Hasrctici Arriani ficdefiam fantStie Agatha: occu"
pant. 59. a.
Hserecicorum libri igni damnati eorumque no»
mina deleta. 59. b.
Hgreticus qui i Romanar Ecckfiatcommunione
diuiditur. 89. a. 90. d.
Hicroglyphica. 265. c,
Hicroglyphicorumi£gyptiorum oblluio,feu igno-
rantia . 44. a. intcrprctatio . 44, b,
Hilaritas vultus.^ic. b.
HiftoricinuniqiianioriPrincipcmpatJuntur.30.»
30.a.
Hol-
I N D E X
HollandiaaMechanicislatidatur. iji.c.
Hollandi eorunique coniiitio.p. z. iji.d.
H O M O.
HumanicorciiscapacicaSjinfaiiabilicas. l^.c*
HLimana iai^Uncia. loo.c.
Humanarum rcruin viciflitudo . ze. a. iS^. b.
i88.d.
Hominis vita fcena comparatur 249. d.
HoRor huiusfzculi .z<S. c.
Horologium ia Campo Wartio. jiJ^. c.
HorciPenfiles.^i.d. -. ./
HorciQuiiinaks. 2ii.d.
HOSPITALITAS.
Hcfpitalitas nullibi magis culca quatu Roms .
Hoipitalitatis origo & caula. 5^4. b.
Hoijiiialicatislaus.Si pretiofitas. 534. d. 434.C.
■ H jipitahtas Abraham & Lotb. 3 ? J. a.
Holpitalitatis Tcffcr^ de iliis &e oru m vfu diffuse.
284. & fccjuentibusiccm JJiS^.c. 541.3.
HjfpKalesDij. 35 5. a.
Hoipital s juppiter > feu Templum & Are louis .
HolpitatJ». 3J5.
Holpitahtatis owcia . 3 jtf. d.
Hoipitesquajre venerandi.33^. a.
Holpitesadorati, & quomodo. Jj^f. b.
Kolpitisquanta religio apud Romanos. 335.C
Hoipiiia pubhca . 5 ^5, c.
Holpiiiaoamium Kationumio Vrbc. 534. c.
Hofpitium , & Xenodochium fandiidimz Triui-
tatiSjde cius jnicio.progreffu inftituti';, ix fingu-
lariHofpitalitate , &c. diftuse . ^j^.d.&fc-
quentibus.
H O S T I S .
Hofiiliaconlilia indaganda. 40 j. d.
Hoftis non contcmrendus . 404.3.
Hoftibus fugieniibus laxandavia . 404. b.
HolUIiura locorum cognitio vtilis.404.c.
IAniisfignati nummiinuentor . 290. c.
lani veteres nummidelineati. 291. a.
lauumaHoui credidere fuiffe eumdem ac Noc&
Saturnum ipfum 295. c.jA lano lanuarii s
menfis. 291. c.
IDOLVM £T IDOLOLATRIA
Jdoiorum origo, Si Idololattii. 134.
Idolum Mutini, feu Priapi. 299. SancSi Igna-
tij Antiocheni Epifpc. MartyriUm . 221. a.
1 M P E R I V M .
Imperium Romanum , vide Romanumlmpe—
rium .
Impetij Afsyriorum, & ChaIdforuminitiutr_s .
Imperium Medorum, & Perfarum per riolen-
tiam introduftum . 3. c.
Imperium Grscorum quomodoinccperir. 4. a
IiDperia 4. mundiaprincipio , pcr violentiam-»
vfurpata .2. c.
Impcratorandclureficdominut mundi. pj. a.
H E R V M.
Impcratorem ftaatem mori oportere disit VeC-
pafianus . I4>. c.
Imperia cum adfummum peruenerinc nonau»
geatur^mpiiiis. i5o.b.
IncoQftanciahuiusfjcuJi. 187. c.
Inconiiantia plebisiSj.c.
Inuiff, in Indias Oriencalcs , & Occidcntales
nauigationesquando, & 3 quibus inftitutc.
i5o. c. Probaturdiffusein Indias Occideata-
lesance Columbum Euangcliuro Chrifti pe-
netrafle . i62.&kqq.
Indii Occidencales ctiam antc Chriftum natum
patefadtae . 163. c.
Ingenia mcdiocria laudantur. ijl.a.
Ingenia magna quarationc temperanda .151.4
Innocentius Setundus . 1 16. d. Jnnoceniius De
cimus. iiz. a.
Inlula Tiberis niinc fandii Bartholomgi .<?i.d.
Iniiicationisad bibcndu vfus, & abulus. 430.0.^
louii OJympij fimulacruin . 2 i. c.
louis lemplum. 61. d.6i. a. 122. d.
louispiuuij imagoin Columna Antonini. 4S. b^
IraMulierum 31 i.a.
ludariquos plaimos poft ccsnam recitarefoliu*
3 3 3. a.
ludarorumcorpora per baptifmum a fgtorclibe-
laniur. 521. b.
luds Machabf 1 in morcuos pietas. 4S.
lultus Sccundus pritnuin Japidem folemniterpo*
Uit pro nouQ Vaticano Templo . lod. d.
luramentum pcr louem Japidcum. 123.3.
lus, & iuititia . 396. d. 423. d.
luris varia gencra. 398. d.
lutis ciuilisorigo . 39)^. a.
lurifdidiio. 421. d.
lufticix iniignia . 424, a.
luftitis index giadius. 3 24. a.
ludicisrcdti conditioaes. 4V4. c,
ludexlus animatum.
LAbor omnis leuis eft , 'quf acternitate coro-
natur. lyb!. b.
Laboreomnia, & fudorcconftant. 204. d.
Lacerna, vidcRomviorum vcflioienta}, 8c iii_3
verbo Militcs, & miJitia .
Laudit Amicus ne crede ,mentituramor, laudas
hoftis credc. 127. c,
Laus vcra vnde . 267. b.
Lateranenfis Gcclelis cafus, &incendium.io5.c
Lcgati ritu rcccptuni ne indonati dimittautur .
148. b.
Legio Fulminatrijr, vcl fuhninea vndc fic di(Sa .
j 48. b
' Lco TcrtiuSjLeo Quartus.io^. Leoninara vrbem
ffdificat . Sj. d. Leo Decimus 107. a.
L E X.
I DcLcgibiis. 398.3.
{' Lcx quid fitilfgisvirtus. 3 99. c. '
I Lesnatursoraniumzquiffima. ^98. b.
I Lc2cs
I N D E X
.I.cgesdiuetfofiimcelebres. J98. c,
icgCsi2.TabuIarua1.5p9. a» De alijs lcgibus
edidisj conftitucionibus , & coafuctudinibus
apud F»omanos . 399. b. Priuilegium priuata
Jcs.^^^*** ^''^' legibusvixit perpluresan-
noiPopulus Romaaus . 400. a.
Leoes primum incifae in sre , & quare . ^oo.a.
Qu.are Decaloguin fcripferit Dcus in rabults
lapideis. 400. i).
Icgis Dei obferuatioponibilis t 400. c.
Libeialicas inDuce.410. d.
Liftores vndc didi . 393. n,
Lites quam moleft* fint . 424.C.
Licteraram vtilitas, &gloria. 149. d.
Licteracishonorexhibicus. 150. b.
Locus diSus Muro Torto, B.Petriprotefl. fcr-
uacus,8ccuftodicus. 8j.
LONGOBARDI.
Anthaiit h Longobardorum Rex . 84. a. A Lon-
oobardis Romiferuatur illifa . 82.3. Aftul-
phus Longobardorum Reit, vi6tus a Pipino
84.6. Eiusimpietas.Diuino ritu percuffusex-
tin<TUitur.84. d. Defideriui Longobardorura
Rex Vrb. obfidct: i Carolo Magno fuperatur.
Sj.a.
Lucernasadfepulchrum. ^52, c.
L V D I.
DeLudis, feu fpetflaculisRomanorum. 190. b.
Effufio Thefaurorum in ludis. 190. c. Do
Hiolibus Theatrallbus. 191. b. Qua racione
« Chriftianjs Impcracoribus Gencihum iudi
celebraci . 19X. a.
Ludi la:cula4es in magnz sftimacione habici .
19 2. b.
Ludi quare ab Imperatoribus infticuti , & quales
iaftitucadi . ipj*a.
LudiGrafcorum. ipj.b.
LudiDijs Gencium confecrati . 195.1. 197. b.
PopulusRomanusfpontein ludosftipem fpar-
gebac. 248.d- Deplan(^u.&fibiloinludis.
2 48. c.
LVDI CIRCENSES.
DcludisCircenfibusdifFuse. 194. b. 200. &fe-
quentibus. Circenfcs omnium innoccnciffimi
194. b. Circenfium origo, & frequencia. ip^.a
Theodofiu$,& Leo Impcracores Circenfes fc-
ftiais dicbas prohibenc. 19 J. a. Circenfes qua-
do dati, Siquibus. Xo2.a. Circcnfiii prsmia.
204. a. Vide de Girccnfibus eciam vide Cir-
cus.
LVDI SATVRNALES, SEV GLA-
DIATORII.
Sacurnalium quisinftitutor. 105. d. DiesSatur-
ualium . 2o5. b. Saturnalium origo , & fte-
quentia. xoc^.c. d. Saturnales , fcu Gladiaco-
lijludipcr partesdiftint^e quoad perfonas,mo-
dumpompam, &c. rcfecuntut. 210. &fe-
quencibus . Eorum ftudium maxime prfiu-
dicial<5iuuentuti. 205. d. GJadiacorij ludi li-
Tnicati, & fublati. 207.^. Gladiatorum con-
diiio. aoy. Serui damnabantur ad gladijlu-
F. E R V M.
dum. io8. a
Ludis GladiatorijsmonebanturRomani fortitet
pati, fortitcr agere. 214. b.
LVDI SCENICI.
Scenicorum ludorum origo. 34J. d. De Tragoe»^
dia, &Comcedia.Vid,verb.Traocedia,& Co-
nicedia . De icens oblcenitttc. 248.3. Cb-
fcenum quidfit . ijS. c. Mimi , &Pantomi-
ni infamcs. 238. c. Senatorisfiiia, quxarccm
ludicramfecic impunc Hberconubic. ijS.d.
Hiftrionurojingens fylua, &Iudorum diuerfa
genera, St varianoroina. 239. &c. MiriHci.
Z39. Pccaurifta;. 240. c. Cernuacores. 140.
HiftrionuBi origo, & nomen. 243. d.Mimi.
244. d. Mimorum capica rafa. 245.248.3.
De Salcationibus. 245. c. Salcacotibus quis
honorhabicus. 245.3. Perfonaruminuencio
& matcria. 247.3. &c. De mercede, &ho-
nore fc{nicisdato. 24S. b. c. Machinamcnta
infcfnaetiam hodie. 249. b. Teftera Thea-
cralis , V idc Teflera .
LVDI VENATIONVM, SEV FERARVM
IN AMPHITHEATRIS.
De Amphicheacro . 115.3. De eius partibus .
217.3. Venationes feu ludifcrarumin Amphi-
theatris diftindie, & ad longu m defcribuntur.
216. &c. Mirabilia in Amphitheacris exhibic.
21 5. b.c.d. Amphitheatri ordo in fedendo.
217.C. Odor, 2i8.b. Vela. 218. c.Spoliorum
2 1 8. d. Venstionis in amphicheacro origo , &
C2ufa.2i9. b. QuibusDjis, & quareomnisvc-
neratiofacra . 219. d. A Conltancino Magno
huiufmodivenaciones vetita^. 220.'c, S. Igua-
ti) ad Bcftias damnaci in Romano Amphichea
tro Marcytium . 221.3. Dc fumptu vcnacio-
num, de adue(3ione ferarum , earumque gcne-
te . 121.3.C. De huiuimodi fpc^aculorunu*
oeneribus, apparacu, circu i.ftantijs , &inftr(!-
mencis. ilz. & fcqq. Ferarum ludos maxi-
mcdeceftatifunt fandi Patres . 120. b. Dzj
Beftiarijs, fiue adBeftias damnatis, & corum
conditionc . 227. b. 228. b. Chriftiani adBe*
{lias damnati. 227. c. Ad beftiasdari horribi-
lc fuppiicium. 2x7.^. ExBeftiarijs, quieffenc
infames. 228.C. Poteftas Dominis perlegem
ablaca feruos pro aibiccio ad Bcftias cradendi.
2J7.d.
LudouiciXIU. Francorum Regis laudes. 6p.c,
70. d.
Ludouicus Pius donacionem Pipini , &Caroli
Ecclefi^ fadtam contirmac. 85. c.
LupaRoiiiuli , ac &emi nucrix. 359. c.
Lupercaliafacrificia. 359. c.
Luxuri.i ciufque damna . 144. b.
M
MAgiftratus, vid. in verboRomx. Publica
muncra diuidenda . 39«^. d. (Subernacio-
ncsamouibiles efte debent . 397. c.
Kkk
MANES
INDEX HERVM.
M A N E S.
M»nes , feu defundlorum animai humanofan-
<»umeplacaricredebaac Ethnici . 219. c.206.
c d.Seruosinexequijsimmolebant. zij.c.Of-
ficium mortuisgladiatorum , Sc vcnationum-»
fpcaaculo faecre arbitrabantut. aij.c.
^ M A R E.
Mare loca maxime difiun^aiungit . 8. 17. a.
Mare Hollandis, & Batauis quas vtiiitates afferat .
8. d.
Maris proximi veiJitatcs . 8. d.
Maritima loca cuftodienda . 397. d.
Marozia Alberici mater . 1 1 5. c.
MartyrcsMinii.2 3J't).
Martyrum Paffioncs fecundam rcddiderunt Ec-
clefiam . 102. a.
Matrimonium vidc Kupti».
Maufoleum Cari*. Xi.a. 352.d.
Maxitliianus Imperator. jd. a. Deponit Impe-
rium, &quibuscaeremonijs, 78. c.
Mediocritas .157.3.
Michael AngelusBonarota. 107.8,
Militarium perlapides computaiur, S< vnde illo
mos prouencrit. jo.c.
MILITIA MILITARIS ARS, ET
DISCIPLINA.
Militaris prudentia. 139. b. Multa de eaj
401. Prouinciales copia:. 6. a. Copi* Vr-
bjnac . <?• b. Pracoriani Milites. tf.c.Tiibu-
nusmiliium. 395-3. Exercitum Romani Pa-
cis, ic belli temporc alunc. 5.d. Cercos annos
cenfusinmilitariaftipendiadecreuit. 491. b.
Etiam in pacc miluaribus affuefcunt Romani.
Militaris e)tercitationis commoda. j.b. 401.5.
4o2.c.Claffcsin mariperpetus . ^.c.JSauaiis
miiitiaqualis. ^.d. Nauiam nunierus . 8. a.
Nauticaftipcndia. 9.b. Glaffesin fluminibus
9,b. Numcrus prJefidi; in Romano Impcrio .
9. c.
Militatcsratium. i<?. e. Obedire militum eft .
40I.
Militares coron?. 17^. d.
Militcs Roman. indebantur lacerna. 25 1 . c. Sa-
gum belli fuit infignc , 2 5 5. b.
Milito m in acie veftcs , & earum color. Z62.
Militibus a quibus traditi colotes . 2<fl. c.
Milites in Baltheis, & cingulis geftant Tefferas
principumfub quibus miHtant. 262. d.
MiUtaria figna. 254.b.vid e etiim in verbo Arma.
Miiitum&^Ducumcognomenta, ex inhgnibus
nata. 2<^4. d.
Militares Teffera: . 287.^ vide ecidm in verb. Ar-
ma,acTcffere. InMihtum anulis quare pi.
^us fcarabf us 1! 2*59. b. Teffer? belH, & Pacis.
187. b. Bdli indidio per feciales. :; 7 i.a.
Militum deleCtu induftriam omnem ponere deb.
dux. 401. Quales milites deligcadi . 401. d.
Qus mihtibus obleniand a . 402. b, Ocium_»
Bonpermittendummihtibus. 4 o 2. c. De_j
miiitum pr jmijs, 6( poenis, 403. a.
Mi/es Romanus a Vegetio defctipms. 40(?. a^
Tcmericas femper damnada, vitanda. 207. c.
408. d, Duci neceffaria prudentia. 4o8.a. btra-
tagemaca induce laudata. 408. b.
Miliiaria ftipendia foluenda. 41 1. a. Dcfeditio-
nibusmilitum , earumquacaufis, &c remedijs,
4 1 1 . a. &c. Prima cura pietatis in duce, & in_»
mihte iif .412.
M I M I.
Mimi martyres . 23 s. b.
MimiPantoini, &c. vide verboIudusfc?nici.
Miracula Orbis leptem. lo- c. Mitres Gbelifco-
tum inuentor. 39. b,
Moffrumentarice. 54. a.
Molcs Adriani, leu fandli An£cli . 114. & fe-
quencious.
Monarchia,vtplurimum vertitur in tyrannidem.
7<5. b.
Moncta vide pecunia . Mons perfoffus , & fceto
nauigabiiisredditus aXei»e . Jl.c.
Mors ciufquc cogitacio. 342. 52. b. 359. b, vid.
fuuera .
MorsChtiftianorum fomnu$,mortui dormientes
vocantur. 60. d. $6.c.
Mortuorum Chnftianorum cura qualis cffe de-
beat.44 2.
MVLIER, SEV FOEMINA.
Muiier qualis in vxorem eligendz. 3 1 1. a. & fe-
quentibus .
Mulierum ira maxima eft. 311. a
Mulierum aliavitia. 311.3.
Mulierum amor, qux pariat damna. 51 i.a.
Mulieri qux conucnianc , & contra. 5 i x. c,
Mulieri non commiccendum omne fecrctum.».
3 1 2. b. Quar niuHcrcm deceant . j 1 2, c.
Mulieru m cuitus & ornatus . 3 1 1 . d.
Munerum potentia. 148. b. 596. b.
Muneraclain erogata iufcipionem ingenerant >
148. b.
Municipia. 418.3.
N
NAbuchdonoforis ftatm vilio .
Narfes Totiiam fuperat e cflo dimjcandi
tempusdifcit. 85 .c. Narfetislaudes . lo-i.d.
Nauigationcs in Indias , aiiafque regiones diffita
& longinquas aquibus, & quando inftituts.
j5o.c.
Nedtabis, feu Ncchao Aegypto Rex .40.C.
Nemo potcft duobusDomiuisleruire. 190,^.
Ncronis aurca doinus . I6. h.
Nerug I mperatoris egregium lacinus . 17. a.
NicoIausTercius. I05. b.
Nobilitas vera. 25<5'. b,
Nobilitas vera virtutibusmctienda.l^^.d.r^j.a
Nofocomium fandiSpiritus. lo6b.
Nofocomiuin Lbterancnfe . 105. b.
Nofccomium lucurabilium . I08. a. ,
Nummus , &resnummari3 vid, feciinif.
Nuncoreus AegyptiRex.^o.a.
NV.
i N D E X
N V P T I A£.
De rJtU Nuptiarum - 25 }. b. Sponfalia» Ccii ftipu-
latio.395. b. Atrha, leu anultis. ipj. c. Cur
dacuranulus. 293. c. Aecas qua fpoalaliafieri
poffinc. apj^d. Dje nuptijs deftmats incii-
<ilio.244. a. Tnbus gcneribusyxores quefitat.
Vfu farre cocmpcione . 294. b. Auguriapro
nuptijs, 295. a De omatu IponfE. ipj. b.Co'<
rona redimiri fponfs confueuerunt, 295. b.
De texca cunica , & cinguio fpoafa:. i^5* c.
Cinguium vir in le(3ofolaebat. 2pj.c. Cia-
gulonomen Cefi^^s vnde nomenlnceftus€x
5efedu cinoiili legitimaru nuptiarum . i95,cl.
Cingulus, feu falciapudoris Virginei , 6c co-
iugalis caftkatis/ignum . ip^.a.
NubentcsIuQoni facrafaciencesfel nonporrige-
banc, fcdabijciebanciiffercurhuiustituscaufa
0.96. b. lugutn concrahentiS^us imponicon-
• fucuic .29<5.c. Veloobnubiloliticu ad virum
deducerenturnoui nupts. Z96. Velumillud
flammeum appelubitur. ^p^.c. d. De ncu
pomp^ & laciiii Hgni in traduccione fpofa: ri-
de lace . 295. ^ fequencibus . De pueris Pacri-
inis,&facibus nuptialibus .26"]. a. De Curru
Gcniali, & alijs ca;remonijs in craduclionej-
3p7. c. De nupfiali ceenj. 298. c. Fefcenni-
ni verfus decantari innupc. loliri. 199. b.Su-
pra fafcinum ledere noua nuf ta iubetur vbi
diffjsede la.jlo M"!tini,& [-'riapi. 299.C.
Exrituve^eri de Cel.bari hafta elucidatur fi-
milisricus pca^cedennsiasculi de impolitiantj
gladijfupcr capita contrahentium perNota-
lium poft praitui^oiconfeafum . 300. c. Do
atatc. Joi.a.Ex adoiefcentulorum nuptijs qug
mala ptoutniant . joi. d. Matiimonium im.
povtunum. 302. c. De conditione ftatus late .
- 303. d. (ifequejuibus. De folutione Maai-
monij«3o5.a.
Niptia:, qu2 & quibus , ft; qualibus caufis probi-
biiJe diffase jiO 5. b, fequentibus. De confenfu
307. b. De ^luralitate vxorum. 307,^. De nu-
ptijsintra tempuslucius. 308. b. Tcmpus lu-
^usdecen) meniii^m erat . joS.b, Cuui Virgi-
nibusVeftalibuscoQtrahere nd^is.^09. a.Co-
aiugijconiugum immunitatcs, & priuiiegia-».
300. b.Soionis placitum de f^minarum doce.
309. b.Pauperes, vt bonisdonati ; ne pauper-
tasa marrimonioillos abftcrrerec . jop. c.De
educacione filiorum. 709. c. Mulcipiicationo
fit folo ruatrimonio nifi educatio accedit.^o^.
c.Alcxander Seiieruspauperum liberostuis ii-
ptibus educari curabat, 3 10. d. Qualisconiux
apud Chriftianos eligenda.j 1 id,& fequentib.
Q^x i n coniuge cauenda. J 1 1. c. Qug & qua-
Jiier vxori committenda . g I2.c. Qualiter vir
fc gcrcre debeai erga vxorem. 3 1 2.c.
O
OBpJifcorum origo nomcn Maceria. j^.c.d.
Obelifcorum torma . 3 8. b.
ODeislcorumcausa extrudionis.^S. c.
R E R V m;
Pbeliicoruiu infcripciones, feu hieroglypHicaijr.,
38.^c.
Obelifci etiatiianteDiluuium fcalpti . 38. <i'
Obelifcorum differcntia inter fe. ^9, h,
Ooelifcoruniinucntores ^9. b. 40.3.
ObcIifcusLateraaeafis. 39.^.
Obelilcus Vaticanus-^o.a. quare finenotii.^Q-b
Obelifcus Exquilinus , 40. c.
Obelifcus CirciMagni. 41 -b.
Obelifcus Campi Marti). 41- b.
Obelifci norainc venium ftatu j domus Solis Ae-
gypti.4i.d.
Obehlci in Vrbemquando, S: quomodo ad«
ued^i. 4X.a.
Obelifci quadraginta quatuot po(J CaiumRo-
ina.TJ aduedi . 42. c.
Obelifcia Gothis z.confradi. 43.3. ABarbarh
deuaftaci. 108. c.43.d.
Obelifci a Sixco V.ere(Si . 19S. c.
"Obeliicorumexpurgatio, &confecratiol toS.d.'
Obelifcus ab Innoccntio X. in foro Agonali crc-
dus, 113, c.
Obelilciin Circo . Vide verbo. LudusCirccnfisJ
ODOACER ERVLORVM REX-
Odoacer Erulorum Rcx rerum fummamconfe-
quitur. 82. a-Purpura , &: nomine Imperaio-
risabftinet. Sx.a.
Otiumeiulque damna .7-7, c, 402. b.
Ouatio vidc Triuraphus .
PAIudesPontinae vndeaquas, vndenomen_9
hauriat.efi^.d. De eorumdero cxiccatione Sc
ratione eas exiccandi . d^.a. 1 1 3 . c.d. exiccatar
macnocum fcsnore feminareddunt.^Y.c,
Panaonjj a Domiciano domiti- 47. a.
Parabolani.227. c.
PafchalisII. 11 5. c.
Patritij, ^92. a.
PauljsTertius . 107.
P
■ I
ii
b.PaulusIV-io7.c,
A X.
Pacis vtilicas , feu neceflitas-. 25. b.Ex pace fe-
curitas. 158. b. Ex eaderocommercia& ani-
morum artiumquecuitura. 159.3.
Pax , & tranquiilitas Fiobo imperance. i^o.a
P E C V N 1 A.
De pccunia Nummis, &Moneta. 288.b. cd.
Reiniimaris acogniciolufto Lipiio refticuta.
288. b. Nummi nomen vnde. 288. c,
Pecunig aomen a pecude dictum. 288. c.Omnis
rcs familiaris pecuaialargicer didta. Nunc pro
numeratapecuniaaccipitur . 288. d.Triumui-
ri Monetales . 288. d. Pecunisr, feu numifma-
tum origo.jS^. a. Pecunia appenfa,&:nume-
rata. 2Sp. c.
Pecunia, feu monetafignata . 290. b. Antiqui
CorijsBoumloco nomraorum vfifunt.^^S.b
Idem noftris tempotibus accidit |in cafu de-
fedusauri, velargenti . 2po.c.
Pecunie,feu nummifignatiinuemor. ^^o.c.Iani
Kkk
veccres
I N D E X R E R V M.
vetetesilunimi(ieliaeacur,&clMcid3ncur.25)i.
a. Aroemeus nummusapudRomanos. 2p2.a.
Apud Ifraelitas moneta multo antc Rom.Imp.
fionata.2p2. a. Ferrea moneta. l6z. b.
Pecunije vis , &commoda. itf. d.
Pecunis affluentia , quf pariat mala . 1 7.C.
p E R E G R I N 1.
Pereprini omnes fumuslupcrtcrram. 334.^.
Peref rinorum infepulturatempusagcrex trigin-
ta aroenteis, quibus Chtiltus Dominus ap-
pretiacus. 341. d.
Pcreorinorum tantum corpora admittit ager Ro-
msdiausOmpo fanto. 341. c.
Pcrearinorum R omam aducatantium multitido
53'.b.54- a-34-t'
Periculavicanda. 4o<).b,
PeifecutioEccle/iidomeftica omnium moleflif-
funa . 8i?. a.
Pcrsecutio maKimaEcclefia: temporc Antonini,
& liiiaAi-.-jtf^S.d. "5<59. b.
Petri Leoni Aniipap» , qui d. eft impia vita , pef.
fimaraors. zoo.c.
Petn-sLeoniiaudtorSiculiMonarchis- 100. c.
Philippiduo Impcratores Chriftiani- ipi.a-
PyihonifTs furentcs quomodo miracula edc-
renc. 581.
Phocion donarefpuit. 148.C.
Piccatisprimacuraefle dcbet. 408. c.
P 1 L E V S.
De Pileo apud Romanos .378. b.
Piieus manumifllonis, &Iibertatis iymbohinuj
184.3- 278.^.
Pileum accipiebant (erui rafo caplte cum inanu
mittebantur-278.c.
Piico fuenntne vfi Romani, 8c quo tcmpore .
73. d.
Pilto olim Romani al'§que nationesabftinue-
runt:. 179. a Tempora quibus ius, & vfus ca-
putiegcndi fuitallignantut . 27^. b. Roma-
ni velaco tapite facrificant. In Li dis pileaci.
Sen;b s eiiam Pileum tribuerunt . z^^.b-o.d.
Qiii mos Romanorumindeferendohunore,;,
qiiem nos p'r|ftamus pileum auferendo.28o.a
Pipinus Francorum Rex , Altuiphum Longobar-
dorum Regem vincic . 84. b.
Fipini donatio in fauorem Romans Ecdefis ,
S^.c Primus amplificandi Ecclefise yiam ape-
ric.S^.c. Pyram ides Aegypti . 23. c.
Pius Quartus. lo^.d. Fius V. 108. d.
PUbs. 153. b. 155. b.
Pkbes, leupopullmores, fpecialicer inconfian"
tijE. 1 19. c. 139. a.425. c.
Plebis apatrjbuslcceflio. 3P3.C.
P O N S.
Ponces5"!.b.
Pons fancti AngcH . 115. b.
PonsTriumphalis. 116'. d. PalatJnus &Senato-
rius. 5i-c. Fabricius,5cCfftius- 5i .c.
Pons Sublicius antiquiilimus . 61. b.
Pons laniculenfis Vaticanus, Miluius , Traiani
fupra Danubium . 61, a.
Pons Darij . & Xcrxis . 5^3 . a.b.
Pons Caliguls. 54. b. d.
'onces fepteni Lutecix Patifiorum, &alij pontes
in Gallia . 427. b,
Ponsadmirabilisin ma?na Btictannia . 4x7. d,
Poculum buni Dei,feu bonigenii. 43 i.
Portus ad ciuitatcm veterem . 1 11. c-
Portorium ArLbia; Feiicis . 12. d.
Poteflatisduplex modus perueniendiad potcfta-
tem rcgendipopulum. ^.a.
Poteftasli^cularjsquomodo 3 principiointrcdu»
dta. 4.b.
Potefias qualicer , & quomodo fit a Deo , 4.d.
Potusjdc potu calido. 453. a.
Pr«mi)s, pocnifquc regnafirmantur. l^J.d.
Praffec^usVrbis. 3<52.d.
PrefeCtus Annoni. 2 83. d. 394. d.
Prafcttus Pritoti, & PrafcCtus vigilum. 3pi5".a.
Pr^cextaius tempore lancti DamafiRomaniPo-
tificis dignitatcin conlularipr^fert. tfj. a.
Prartores. 3(?5. c Principes iuucntucis, £ 54, c.
ProconfuIes.3 84.a.
Proconlulislegatus. 394.b.
Procurator Ccelaris. 596". a.
Prudencia Ducis ncccflaria . 408, a.
Ptoiema:us Philadelphus. 40. c.
OVadriga Pythis marmorea- 21. b.
Ql f llores eorumque munera . 392. b.
Q..inque yin menfarii. 39 5. d.
R
RAphaelVrbinas. 107. 3.
Ratio quam vocant ttatus, qua Rcipubli-
C2E aff.rac damna . 3 p. d.
Religionis vis , & ncceflitas . 41 8. c.
Religio qualiicumquc fucrit ca hauftafgre cdu-
citur. 136. c.
Robcrtus Gujfcaidus Vrbem occupat, Jtdiruit.
100. b.
R O M A.
Roinalaudcs, pag. 1.6. c. 3.3 10. d. ^^-b.&c.
154. c. MulcitudoCiuium in Vrbe . 10. b.
Roinacommnnis patria. lo. d.33. a.Ciuitato
donati , dr hoftes . lo.d-
Romxfoli Baibiri, & ferui peregrinantur. il.a.
Roma iTiundi caput) ii.diii^. b,
Roinar compatatio cumfcptem Orbismiraculis.
20, c.
Roiiiana Vrbis miracula feptem Orbis initacula
fupcrant. 24. b.
Romang Vrbis fitus, & amplitudo. 32.C. Situs
Vrbislaudatur. 32. d. 45. c.
Roma mari afiimilatur, Sc comparatur.^:;.^-
Romans Vrbis frequentia , feu inultitudo habi-
tantium. 33. c 34.3.
RoinansE Vrbis magnitudo . 33. c.
Rouians Vibis Suburbia eorumque magnicudo.
|4.a.
' . , I N D E X
?4^ 3/421^ d. Peregrinorum aduentantium-»
miilcitudo . 3 4. b. Vnde cibus fuppedjtatus
mulcitudinivrbis. Vrbis ftatuz.^j. a, Vrbis
pcr Gothos, & Vvandalos der.a(lationes.45.b
79.C.A Longobardis obl'cfla,aSaracenisdire-
pia.^i.d,
Roina Roma: fepulta iacet.^^.d.Vrb.depredatio,
&exiiiunicanicur a Sib^ih. 75. a. Validafame
ve xaturanno Donjini.^op.^p.d.Sj.b.
Roma qualis poft Barbarorum incnr.^iones , Sc
depraJationcsremanferit .8j. d.
Roma aLon?obardisilla;fa patrocinio Apoftolo-
rum . 84. a-b. Incerprecatio noniinis Roms,
gloriofa, 90.C.
Roma poftBarbarorumaflFiidionem , &deuafta-
tionem reftauraca . loj. c.
Roma per multos fucceliiueRom.Pont. reftau-
ta, & ornata. 104. a.
Romana vrbii cemplaper ipfosa:dificata,reftau-
rata, i^ ornata. lo^.a. S:e.
Romsftatusqualisin abfentia Romani Pontifi-
cis, 105. c.
Roma recens an cum antiqua conferri queat.
iij.c. Sicus Rjmsrecentis, 1 1 j.d.
Romi afyhis. 4 7. d. S^tus vcteris vrbis. ii^.d.
Amplitudo Vrbis anciqi2.42l. c. Aedifkia
Vrbis. 120. b. Veteris Vrbiszdificia . 120. b.
Noua Vrbistempla , Scxdificia. 121. b.
Romarecens antiq isanteferenda. 125. b.
Ro.nana rbs quomodo tantum excreuerit.^i ^.a
De vrbis percnnicate . 1 22. c. Rcfercur Hthni-
corum opinio. 122.C. Vrbis zie:as nomen_.
vnde . X2J. b.
Roma? Peregrini humaniter CKcipiuntur , ijfquo
am ce omiiia com njnicantur. 414.6.
Romidiuini honoce= habiti, vel atcribuci. I2^.c
TemplaRomarDezxdihcata, &c.i2,3.c.
RomaDca riiiiul cum Veaere adorata. 123. d.
RomaDcoramparenshabita. 124. a.
Roma BabvloDii nomine incelligatur apud fac.
Jnterprctes. 124.0. Qjare Roma appcliaia fue
ricBabyloa. 124.^,
Roma ethnica pctfecuta cft Ecclefiam , & a
fandtis Petro, & Paulo, eorumquc difcipu-
lisdebcllaca. 125.3.
RomiexcjdiumprasdixeruntSibylls. i2 5.d.Ter-
.tia fencentia deRoma, vt Ethnica quonda de.
ftruenda Qc eius ad fidem conuer/ione. 1 26. a.
1 2 ^.d.Tertia fententia prefercnda. 1 2 7. 3»
RomsChriftiana: dignicas ,iv' Maieftis. ido.b. j
CurRoma, &ali2E vtbestloris fui maturicatem
artecuta: non maius fumanc augmertjou» .
l(?5.&c.&per integrum capnt. Exinopiaali-
mcntorum ciuicates non augcncur.I^^d.c.
ROMANAE VRBIS RbGIMEN, £1
MAGISTRATVS .
Regiminum reuolutio . 390. c.
Reaiipoccftas .391. b.
ReaesabjnJtio 391. b. De fingulis Romana^vr-
bis Magiftratibus diftinde pet integrum caput.
De VrbisPrasfe^ao . 392. d.
R E RV M.
De Confulibus , Dii^acoribus ^ 8i Tribuno
Picbis. jpj.
ROMANA ECCLESIA, etjiomanvs.
PONTI FEX. ,
Romani Pontificis in vtbe Principatus. 87.C.
Romana Eccleha a Petro inftituta. 87. d. 16^4. c.
Feftum Cathedrf fandiiPecri. S^.d. Cathedra
lignea Izntki Petri in Baf^Iica Vaticana ferua-
tur. 88. a. Eccleiia» Cacholics vnitas.
RomanusPontitex Apoftolicus appellat.SS.b»
RomanaSedes Apoftolica antonomaftice djci-
tur . 88. b. Petri , & Pauli Pontificis primatus
88.C. 155. b.
Romanus Pontif Petri fuccefforjnon Pauli.88.c.
Opinio contraria damnata , vc hf retica . 88.d.
CathoIicus,qui Romane Ecclefije communio-
ne coniung. 89 .a. yo. d. Hirecicus, qui ab
eiufdem Cachcdiar.communione diuilus.
Romana Ecclefia mater , & radix omnium Ec-
clefiarum . 89. b.c. Ab Vibe mifli i beaco Pe-
cro ad pr^dicandum perOrbemdifcipuli.S^.c
Roma quare Sedes Pecri.^.a.
Romanx Ecdehzftacus qualis abinicio. po.b.
Eccle/is Romanscommunionemfutfararico*
naci lu nc hf retici . po.d.
Romans Ecclefix magnaDei prouidecia impol-
luca fernatur. 91. c.
Romans Eccl. pruiilegia a Chrifto.pi.b. Impe-
rator Rom. ius ni;lkim habec in Rom. Eccler*
92. c.
Rom. Ecclefis obedientia ab Imp. & Reg. exhi-
benda.92.c. Contra Rom. Ecclel.coucefla , Sc
afummo Pontificc non teneni. 93. b. Priui-
legia conceffaa Romana Sede no dcbentipfi
prgiudicare.,'93.c.
RomanaE fedis jn ConciIij.saudoritas. 9j.d.
RomanaSedesanemineiudicatur .P4.a.
Romana: Sedis fuprema aucioritas ab infidelibu*:
aonita.94. Agnitaab Hsreticis, &alijsfedi-
bus . 95.3.
Rom. Pontif. fuprema au(3oritas ab Impcratori-
busagnita , &defenfa. 95.C. Adfedero Apo- '
licam appellacio omnibuslibera. 95 c.
Romani Pontificis ficultasindifpenfando. 9(J.b-
Romana Ecclefiaab omnibusconfulta» & confu-
lenda.9<5'. b. Laici ab cleciione Rom. Pontifi- •
cisexclufi.97. a. ExLaicis, quifibiiuseligen-
di arrogauerint. d^.a.^p.c.Conc- habitnrei-»
aduetfus eos, qui viuente Rom. Pont.de iuc-
cefibris elcflione tradiarent. ^6.d,
Romana Ecclefia quomodoadminiftraretur pe-
dentc confirmationc Impcratoris.97. c.
Romana Ecclefia liberatur aConftantino Pogon.
a folutione pecuniaepco Pontificc ordinando.
93.a, Liberatur abcxpettationc confirmatio-
nis 98. a. rcquifitus aIiqu3ndo|Italis c>;archi
confenfus. p8.a. refutaiurerror diccncium ab
Adriano Poncif.concclT. fuifte Carolo Magno
ius eligendiPoncificem. 98. b. Ecclcfia; Rom.
perfecuciodomefticaomniuaimolcftifliiua-».
85.399.3.
Rom.
I N D E X
Roaii EccL calamuates vnde prouenerunt. io2,a-
Ecclefia in fidc illibata. 102. b. De Rom.Ec-
<Jefi£pereapi:atc lace. ii2.c. 152. c.
•r O M A N J.
Rotnanorum relioio» luftitia, &pictas.4.a.r3^.b
137.C.
Ronjanorum fides a laiKSoPetroIaudata.Se^.b-
Romani aliqui Jniperatores non Chriftiani Chri-
fiianam pietatem prffefertint. 134.3.
jR.oaianoruin probitas. 137.3.
Komaaorum cJementia.ij>8.b. Fortitudo. 140.3
/inimi ccJfitudo, S{ conftantia. 141. d. 142.3
Continetia.i42.c. parlunoniain ementis.142.
.d. Frugalitasin veftibus. 143. b. Fidei , & le-
crctorumcurtodia. 145. c- d, Bcnignitas Si hi-
hritas.145. b.Apud Romanos amor potior»
quam timor. 147. a. Virtus neciJiaudata , nec
htemunerata. 14. d. DojSirina?, & animictil-
JU5 ac etiam mechanicarum arcium cura. 14^.
a. i^x-ab.
Roinanorum milicarisprudentia . 159. b. Iufta_j
belloruminitiaiufta; beJIicaufcE. 157.^. i^Cd.
Dc prifcorum Romanorum virtutibus.i^z.d.
Dignicas Sc magnitudo quibus adminiculis co-
fucta,cum iuftitiapace, &abundantia. 423.
Roiii. mcdiocritatcexcelJucrunt. 157.3.
Rom. rejpubiicx Jaus . I 57.^.
llomanorumJibertas . i ^p.d.
Homanrum deprauati morcs, 77.!?.
Ko;:i. in Pontificem rebelJant, & Rcmp. anti-
quara rcfiitucre tentat, ynde in illos S.Bernar-
dusinuehitur . loo. d,
KomanQrumliixusinferiore ImperiJ2Euo . 14J.C.
Rbmanorum fcelcra excufantur. 155. pcrinte-
grumcaput:
Ro m.fuerunt nc v/i pi!co,vide Pileus.
Rcmanoium quis modusin deferendo honore .
Zto.z.
ROJVIANORVM VESTIlVfENTA .
Romanoniin circa veftimenta pecuniarum eftu-
fio. 50. b-Veftimentorum variagenera.251 .
Ronianospcllibusindutos fuiffc. 251-b. dcLa-
cernisRomanorum. 251.C Varie Auguftorum
circavcftesdecreta. 252.^. Vcftislerics bom-
bycinsepurpurea. 25-2.a.b.c.PurpuraquisRo-
manorum Prmcipum primus fumpferit . 255.
c.DcToga&muItipIicieius d-iferentia. 255,
a. cius forma , & vfu .255.3 ^66^ c.Toga pro-
pria Romanorum veftis tempore pacis.255. a.
42p.Togapoft Auguftum cxoleuit.^^j.c.Ve-
tcrum veftium colores . z62. b. 42^. b- Do
Albo veftium colore apud Romanos . 428. a.
Demulierumveftimentis dijfusc. 255.^. Ma-
tronshoneftioresquibus, mcretrices quibus
ftoJis veftiri folit^. 255. a.
Romani vetcres modeftiftime inducbancur. 2 59.
d. Virilem amieulum in fcfnis , feu Campo ad
ingbina tcgcnda, & libidinem comprimendam
^177. DeVuJgiveftibus. 42. <?.3.
_ ROMANVM IMPERJVM;
Romanilmperiimagnitudo. pag.i, a. j.b»
R E RV M.
Romani Imperij lymbolan) Aquila.paT.^.a. cius
cffi^ies , & prgcminentia, jbidein ,
Rom. imperator hiius vocatus K.om.Pont.2.c.
Romanum Imperium inlurrexit per potenciam-,?,
& S2cularem,pirude.itiam.4. a.
Romanilmperij fines, 5. b,
I^omanilmperi)" finesampiiati. J.d.
Romani Jaiperij fines quaJiter niuniti. 6.i.
Rouianuni Imperiuin quare in lantum excreue-
rit. II. c. 13 3. b. De Rom. Jmp. dedinatione.
yC. a. eius dccljnationiscauia.^t^.c.
Romani Impcrijdiuilio. 'j6.z. ^S.d.
Romani Impetii ijnis in Occidcntc. 8 1 .d,82.a.
Romani Imperiiab Oticiite in Occideute.n ctaU
latioin periona Caroli Aiagni. 85. b. Diuino
conhlio, iSi;conuenienterper Rom. Pont.fa-
aa. 85.b.
Romanorum plurimorum Impcratoruminfeli-
ccsexitus. 87. a. Ethnicorum opinio refercur.
122.C. Qu3Bdo, &a quibusRonianumlmpe-
riumdeftruendum . 125. c. Adconftitucndum
Romanum linpetium , virtus, &Ibrtunacon-
tcndit. 15 j.a.
Romani Imperii falus in Ciuium bencuoJentia_»,
&c contra. 147.3. SubRomano luiptriofelix
vitapax, & fecuricas. 158.^. De regimine , &
tnagiftratibus Vrbiir. 3^0. b.
Romulus, & RemusJittens inftituti. 149.3,
Rupcils, & eitis Aggeris a Ludouico Xull. cxtru-
^ti deiciiptio.i^y.a.
Rupelli obfidio. Cjo.c. Nauale prseliiim, & derii-
tio RupelJanorum . ^o.d, Q,iiantipondcrisil-
la cxpeditio. 71.3.
SAbinarum raptum .^ij.e,
SacelJumdidtum SanCla SandJorum. 105. b.
Sacellum Grcgorianum. ioy.a. Sixci inUafiJicjE
fandc-EMarisMsioris. io8, b. Pauh V. in eo-
dem Bafilica. lop. d.
SACERDOTIA ET SACRIFlClA.
DeSacrificij, & Vidtimg nominc, &origiQC, im«
molatione , & delibaiionc. 3150. a. &c. Val"a_j
facrificijs inlcruiencia, corumqiie nomina ma-
teria &forma eJucidantur, &de!inean{ur.36'2.
& fequcntibus . Dc aqualuftrali, eiulque vafa.
3<?5. b. De Sacerdotiis , Sacerdotibus, & alijs
miniftriseorumque habitu djftti!e.j5i;>.36(5'.&
icquentibus . Summus Sacerdos, & Tibicines •
357. b. Figurg veterislacrificij, eiul"que cxpli-
catio. 3<57.c. Dg l^ontificibus, & Reoefacri-
ficulo. 3 71. c. Lupcrcalia facriticia. ^6^.c,
Saltationes, v;de Ludus.
Salutandi vfus qualisapud Romanos. 280. a.
Chriftianifalutant paceni precundo. 2^0. b.
Qusrcftcrnutantem honorc profequamur, ei-
quefaJuteaidic.. nus. 28o.d.
Samniferccs Aegypci Rex . 41. a. ObeJifrum ex-
cidic-41. b.
Sathanas quoinodoligacus. tz^.b,
Satur'
INDEX RERVM.
Saturnus i lanoexcipiciir.spo. c. in eiushono-
rem nummus primo in rfu . 26i.a,
Sacurni lydus crifte diesioraufta . 2otf.b.
ScalaSand^a» io8.b.
Sc:na vide ludus rcenici .
bcipio Anciocbidonaspemit. 148. c.Scipio Na-
hca.37i.d, ,
Scholarum vcilicas.4ip. b.
Scripcurs iacia; cradudio peryz. iacerpreces.
42. a»
Secrecorum proditordici pocefl prodicor regno-
rum.l44.d.
Sccreca aniici pandens > rc perfidus cauendus.
145. a.
Scdiuones milicares tearumquecaufa:, 5f reme-
dia. 4ii.a
Scminartum Romsnum . 107. d.
SenacoresSenatus. 155.6.391.^.422.3.
Senacorum maieftas , &c munera , Sc qui in_»
eorumordincm adroiflj. i^j.c.^^i.d. Indi
gni pcr cenlores a Senacu emouebantur, &
quomodo • i j^. c.
Seaaioruinfilij . 154.C.
.Senecadiucs , &diuiciarum concempcor. 18. d.
Scpultuiar ritus Echnicorum , & Chriftianorum.
J7. d.
Sepulchium de iiHslate.jj2. &fequeutibus .
StrgiusSccundus. 104.C.
Seiuorum muliitudo Sc numerusapud Rom.ip.a
SecuftMs AE^ypti Rcx.^i.a. Obciiicorum ex-
truCtor. 40.3.
S 1 B Y L L AE.
Sib)'!!^:. earumque OracuJi.j 17. 8c lcqijentib.
Sibyllarum vacicinia audoritate 2>anCtorumPa-
crum , & Hccieiia:probantur. m c.
A Geniilibus prohibicaChriftianis lub pccni_t
moriis SibyllinoruiH^ibr. ieiSura. 179 b.
Sibyliaru vita Hdes religio numerus. jSo.d.jSi.c.
Sybyilarum ftacuz . 377. Siientii cuftodia reipu-
blica; neceflaris. 144.^. 4J. b.^op.b.
Symbolum Apoftolorum . 287. d.Simulatio Ou-
ci neceft'aria.4o£.c.
Sphinx.z^.a
Spiritus vi)i vult fpirat. 2^5. c.
Spolla opima. i S^.d.
S T A T V AE.
Stacuarum origo& augmenca muliitudoprctium
& ipecies. ?5-c.
StatuisDeorum honorhabicusab Ethnicis Ro-
maais, & per iJlas dsmoncs relponfa dabant .
; ^6» b. Scacuas quare Grzci nudas Romani tu-
nicatas ponant.jtf.b.
Statiiarum cuftodia . jtf. c. Statuaprimum Cgrc
ri Romf pofita. j<f.c.
Scacuas Cunftantius Vrbe dii^rahit. jtf.d. Earum
reJiquix a Barbaris fublatse, vei mutilais.^^. a.
Stcf hanus VII. Rom.Pont. a ledepultus.pp.d.
Scernticaiionuin luperfticiofa coniideracio dam-
natur ^iando Auguftino. 28 j.
Scern ^aacib.quare aue dicamus,dc quare eos ho-
noicprofc^uaoiur, videlalucandi vlui •
TEMPLA VETERIS ROMAE.
Templa vnde didia nncfaaa . jtfp.b*
'J emplum bon» Dear . ^69, c.
Tcmpium Dianz Epbe^nx . 2 ; .b.
Templum Forcunar in Ncronis domo.^^.a.
Templum louis Capicolini.^j.b.
TcmpJum dic^um Pantheon.28.b. 104.1.
TEMPLA RECENTIS ROMAE.
S. Agatb^in Suburra. 104.3. S. Andrezad Cli»
uum Scauri. 104. a. de VaJIe loS.d. S. Acgeli
in Mole Adriani,& prope diiSa molem. 1 1 J. a.
b. S.Bibiana:. loj.a. S. Caij. loo.d. S.Catha-
rin; adFunarios.io^.c. S.Cfciliar.io^.a.S.Cf-
fari|. 1 09. a. SS. Cofmc & Damiani.i 10. d.
S. DominiciinQuirinali. loH.a. S.Hicronymi
Ulyricorum.ioS.b. S.Iacobi IncurabiJiu.ioS.a
S. Ludouici nattonis GaIiica:.io8. a. S. Mariz
AngcforumadThermas.io^.d.ji j.c. S.Marif
inAqtiiro 108. a. S. Mariz i^opuh. 106. c.
S.Maria: in ValhceJia. io8.a- S.Marcinar.iii.a
S. Marciniin Momibus. ji j.a. San(Sift^.No-
niinis lESV. io8.a. S.Petiiia lanicu!o.lotf.c.
S.Pudencianac. lop.a. S. Silueftnin Quirinali.
lo^.d. SanciilTimx rrinitatisinPmcio. lo^.c
S.Vrbani excra porcam Capenam.loo.d.
Templorum Hcmilphjria. I2i.b,
T £ S S E R AE.
Dc vario Tefleraruin vfu . 28j.c.
Teifera Militaris. iSy, a.
Tetfera Frumencaria. 28j.c.
Thcacrali$.2c5^. b. vocalis, Sc muca.sS^.a. Pacis,
& belli 287.^. TeflerariJ 287,3.
Teircra:diuerforura Ducum, & Piincipum rcfc*
runtur. 287.3.
Thermx vide Balnea .
Thctauri in fepulchris recondici. ajj. a,
Tiincndus huftis. 404. a.
TotilaGochorum Rex Vrbem capit .
T R A G OE D 1 A.
Tragoedir ccymologia.229 a»
Tra^ccdia: Aotiquicas . 229.^.
TragQcdia: dehnuio.x^^.c.
Tragcedix finis, & vcilitas . %l6. c.
Traga-dif parresearumquecoaditioncs.l3ei{).
Tragoediz , Sc Comcedix quomododifferanc.
De Cochurno, ^Socco. 235. a.
Traiaui equeftris ftacua, &ciurdentftatuafupcr
coiumnam.45.b. Traianusdti^usherba paucci-
na.29.d. Eius mores. i^j.d. 148.3.
Traianus foJusin Vrbe fcpulius. 4<^.d.
Ticulus in luliiTriumpho', veni vidt vici. 180. d.
TriumphusAureliant. 178. b.
Triumphus luhi Cxfaris. 178.179.^.
TriumphusC.Marij & lugurcha:. 178.^.
TriumphusPompeiJ. 179. c.d. Camilli, &P. Ac»
milij . 18 j il.
Tiiuinphum gloria; quomodo Chriftiaaus aflc-
; quacur. i8j.b.
j Tropharavide Triumphus.
Turris Phaios . Xl% a.
TRl-
I N D £ X R E R V M.
T R I B V T A.
Tributoriim gencra. I2.b.
Tributaquomodoescreuerint . 12. c-
Tribucorum fumma. i2.c. Tribiitum Chtiftus
lokiit.i^.a. Tributum ludsorum. 15. b. Tri.
bucum Vrinarjum, Stcrcoratium , & Meretri*
cium. i^.a.Tributum caufatriumphi.14. b.
TriumphalescoronSjaurumcoronarium . 15. b.
75.b.l82.c.Tributumcoronarium.i5.b.
Triclinium Lateraacnfe Leonis Papg III. lo^.b.
De Tridinijs vide Conuiuiu m, & coena .
Triurauiri deducenda: Colonis . 395. b.
TRIVMPHVS TRIVMPHARE.
Triumphalisarcus . i jj.d. Triumphales arcus Ti-
ti , Septimii , & Conftantini . 174. a. Trophja
J74. b. Trophsa fpeciem quamdam Crucis
prifcrebanr. 174. c. Pro troph^is aliquando
columns , ara , & turrcs . 1 74. c.
Triumphi nomcn vnde . 174.^. Bacchusprimus
■ omniumtriumphumduxilVedicitur. 175.3.
Triumphi audior ilomae RomuJus.i^j. b.
Triurophanrishabitus. I77.d.
Triumphantiscurrus. 178.3. i
Triumphslisporta. 184.3. 179. a. Vis, & Pons
triumphalis.i79.a.
Triumphalispompaadlongumdcfcribitur. 179.
VE<fiigaIiacorumquediuerfagcnera.i2.a.
Vefpafianiprudentia. 159.3.
VESTA, ET VIRGINES VESTALES.
De ijsdiffus^. J72. &fe(Juencibus.
Veftalium inftttutio. 372.C. 37:;. 3.
Vcftfffidesleu templa. 5 /Z. ^.573.3.
Veftalium officium,dignitas,au(aoritas,& ornatus,
3 73- 3.374'*"
Veftaliuminceftuspocna. 374. d-
Vcftarignis pcrpetiius, de eo diffuse . 573. b.
V E S T I S.
Veftium luxusciufquedamna. 143, d.
Veftisalbadaturrecensbaptizatis. 430. a.
Veftium ami6lus indicat de nioribus. 4jo.b.
Veftes, vcftimenta Rom^norum, vide vetboRo-
mani. Vexilla vide vcrbo Arma .
Vewlla, qus in racrisProceffionibus circumfcrii-
tur. 281. b.
V I A.
Via: omncs Italia:in Colutnnam in foro erc(9am
deHnebant. 49.d.
Via Appia. 49.^. 50.C. ^'jAt Moaumema in via-!>
Appia. 5l.b.
ViaFlainini3i5i.a.i07.d.
Via lulia. io6.d.
Via Lata. 1 15. b.
Via Pia. 107. d.
Via: vrbis vetercs, &recentcs. 115-b. «o.b.
\^ig p.uiniebantur aRomanis - 51.8.
VisaPcnispiimum lapidibus ftrats. 51.3.
Via Regia ,quaperucnirurad Deuin. 5I.d.
Via ad Cilum , via Crucis. 2o5>b.
Viojlaniix iaudes. I9.d.
V I L L A.
Vills Romanorum earumqiielaus. ji.d.
VillaGordianorum .^i.a.
Vii]a:'Adri3ni reiiquisc. 3 2.3,
Villa Tufculana Aldobrandina. 109.3.^
y 1 R G o .
Virgoan poflicconcipere recipiendo fcraen abfi
que virginit3tisIa:fione. joj.a.
Virginum Chriftianarum cria admirandaexeni-
pla . jSz.&c.
V I R T V S.
Virtusin omniloco nalcitur. 150. d.
Virtus apud Romanos, numquam illaudata num>
quamimmunerata. 148.^.155.0.
Vittutes Romanoruro, vide verbo Romani.
Virtutemfpcsprfmij, & honoris excitac, IJJ^C.
£x vircutibus capcandagloria.^^.b.
Vicelliiluxus. i4j.d.
V N C T I O.
Vn6io Gladiatorum,&Lu6latorum.3i8.c^
Vndio feruotum officium .
De vndUonc vide etiam verbo Balnea ,' 8c Ther-
ma:. De Vnguento Beats MariaeMagdalcna:
Chrifti Domini pedibus ,& capiti impenfo, 8c
dc eius alabaftro .318.6. 33 o.b.
Vrbanns Secundus, 116. c.
Vrbanus06Uuus. iio.d. iiS.d.
Vvandalotum Rex Gcnfcricus Vrbcm capit, 8t
diripic , & ab eius irruptione BafilicsLate-
ranenfiSjVaticans, & Oftienfis immunesfue-
re. 81. c.
X
X
ERXESdi(ausLepusCaleatus .^4.8.'
Xenodochiumfanftilfimc Trinitatis . 108.
vide etiam in veibo Templu.11 > & in vctbo
Hofpitium.
z
Euobif ab Aureliano viu«fe conoefiujiu»
182. b.
\
j
StFf^
N
GFTTVCfATO?ilE<?te
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11