Skip to main content

Full text of "The life of Andrew Jackson, major general in the service of the United States: comprising a history of the war in the South, from the commencement of the Creek campaign, to the termination of hostilities before New Orleans"

See other formats


This is a digital copy of a book thai was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for Ihe copyright lo expire and the book to enter Ihe public domain. A public domain book is one Ihat was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary counliy lo countiy. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
pubfisherto a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request thai you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refmiti from aiitoniated ijiieiying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google ■"watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember thai you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for usere in the United States, that the work is also in the public domain for usere in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from countiy to countiy, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume Ihat a book's appearance in Google Book Search means il can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and lo make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover Ihe world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at http : //books . google . com/ 




IJber dieses Buch 

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahit wurde, bevor es von Google iiii 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bucher dieser Welt online verfugbar gemaclit werden soUen, sorgfaltig gescannt wurde. 

Das Buch hat das Urhebenecht uberdaueit und kann nun offenlJich zuganglich gemacht werden. Ein offentJich zugiingliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urhebeirechten unterlag oderbei dem die Schulzfrist des Urheberrechts abgelanfen ist. Ob ein Buch offentlich zuganglich Ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Offentlich zugangliche Bucher sind unser Torzur Vergangenheit und sleJlen ein geschichtliches. kultnrelles 
und wissenschaflliches Vermogen dar, das haulig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebraiichsspuren, Anmerkiingen und andere Randbemerkungen. die im OriginaJband enthahen sind. finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliolhek und welter zu Ihnen hinler sich gebracht hal. 

Nutzungsrichtlinien 

Google ist slolz, mil Bibliotheken in paitnerschaftlicherZusammenarbeit offentlich zugangliches Material zu digilalisieren und einer breiten Masse 
zuganglich zu machen. Offenllich zugangliche Bucher gehoren der Offenllichkeit. und wir sind nur ihre Hiiler. Nichtsdestotrotz ist diese 
Arbeit koslspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Veifugung stellen zu konnen, haben wir Schritte unternommen. urn den Missbrauch durch 
kommerzielle Paiteien zu verhindem. Dazu gehoren technische Einschriinkungen fur automatisierte Abfragen. 

Wir bitten Sie umEinhaltung folgenderRichllinien: 

+ Nutziing der Daleien zii tiichtkommerzieUen Zwecken Wir baben Google Buchsuche fur Endanwenderkonzipiert und mdchten, dass Sie diese 
Dateien nur fUr personliche, nicht kommerzielle Zwecke verwenden. 

+ Keine aiitomatisierten Abfragen Senden Sie keine automalisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Go ogle- System. Wenn Sie Recherchen 
liber maschinelleUbersetzung. optischeZeichenerkennungoder andere Bereichedurchfiihren, in denen derZugangzuText in groUen Mengen 
niitzlich ist, wenden Sie sich hille an uns. Wirfordern dieNutzung des offenllich zugiinglichen Materials fiir diese Zwecke und konnen Ihnen 
unter Umstiinden helfen. 

+ Beibehaltiing von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information ijber 
dieses Projekt und hilft den Anwendem weiteres Material iiber Google Buchsuche zu finden. Bitte entfemen Sie das Wasserzeichen nicht. 

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalitdt Unabhangig von Ihrem Verwendungszweck miissen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzuslellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch. das nach unserem Dafiirhalten fur Nutzer in den USA 
offentlich zuganglich ist. auch fur Nutzer in anderen Landern offentlich zuganglich ist. Ob ein Bucli noch dem Urhebeneclit unterliegt, ist 
von Land zu Land veiiichieden. Wir konnen keine Beratung leisten, ob eine bestimmie Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulassig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und iiberall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 

tjber Google Buchsuche 

Das Ziel von Google beslehl darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zuganglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei. die Bucher dieser Welt zu entdecken. und unterstutzt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen. 



Den gesamten Buchtext konnen Sie im Internet untei http ; / /books . google . coir durchsuchen. 



I _ 



t — 
I 



It' 



H^-, 






*-% 



. -- ^ 



- ^ 






^Ki^K^ 



y--. 



^5v 



:.A 



*VP ^ 






X V 



.'^-. 

^ r^ ^ 



I 
* 



'Sff^ 



- r. • 






^'•T 






^■ 






^b 



fij 



KLIO 



Beitrage zur alten Geschichte 

In Verbindung mit 
Fachgenossen des In- und Auslandes 

heraosgegeben von 



C. F. Lehmaxm-Haupt, m^d E. Komemamt, 

a. o. Professor der alien Geschichte a. o. Professor der alien Geschichte 

an der Universilal Berlin. an der UoivcTyilai TObiageD. 



Sechster Band. 

— Mit 3 Karten und 10 Ahhildungen. — 




Leipzig 

Dieterich'sche Verlagsbuchhandluog 

Theodor Weicher 

1906. 



^ 1'^.>.>*^ 



I N H A L T. 

s«iM 

ASSMAXN, E., Moneto 477—488 

BELOCH, J., Griechisclie Aufgebote. H 84—78 

BURY, J. B., The Homeric and the historic Kimmerians 79—88 

COSTANZI, v., Le vicende di Aminta 111 nel primo deceonio del suo regno 297—303 

CUXTZ, 0., ZurGeBchicliteSicilieas id der caesarisch-augusteiBchen Epoche 46G— 476 

LATTERMAXN, H., Inschrift aus Eleusis 140-168 

LEHMANN, KONRAD, Die Ortlichkeit des Kampfes Caesars an der Aiona 237—248 
LEHMAXX-HAl'PT, C. F^ Chronologisches zur griechischen Quellen- 

kunde. 1. Hellanikos, Herodot, Thttkydides 127—139 

Schatzmeister- und Archontenwahl in Athen 304—322 

Die neurSmische Unze von 27 g, eine alte Knpfereinheit, 
spater ev. audi fur Gold und Silber verwendet (Exkara zd 

Reglings Abhandlung) 525—628 

MEYER, P. M., Zum Rechts- und t'rkundenwesen im ptolemaisch- 

roraischen Agypten. 1 420— 4G5 

POMTOW, B., Eioe deiphische ataaii im Jahre 363 v. Chr. 89-126 

Neues zur delphischen otaai; vom Jahre 363 t. Chr. . . 400—419 

REGLING, K., Zum alteren romisclien und italisclien Munzwesen . . 489—524 

REUSS, FR., Die Schlacht am Trasimenersee 226—236 

ROSTOWZEW, M., Angariae 849—258 

SCHA.FER, H., Die sogenannte , Stele de rexcommunication" aus Napata 287—296 

Assyrisclie und Sgjptische Feldzeichen 393— 39» 

SIGWART, G., Rdmische Fasten und Annalen bei Diodor- Ein Beitrag 
zur Kritik der altereii republikanischen Verfassnngs- 

geschichte 269—286; 341—379 

5TRECK, M., Cber die alteste Geschichte der Aramaer, mit besonderer 
Beriick.<'icht)gung der VerhSltnisse in Babylonien nnd 

A^syrien 185 — 225 

WENIGER, L., Olympische Forschungen 

1. Die Fnihlingseinigung 1—33 

II. Das Hippodaraion 380—392 

WESTBERG, FR., Zur Topographie des Herodot. II 259—268 

MITTEILUIJGEN UND NACHRICHTEN. 

169-184; 323—333: 529-535. 

FILOW, B., Antike Denkmaler in Buigarien 532—534 

HERZOG, R., Ephesos nnd Milet 529—532 

KAZAROW. G., Zur Religion der alten Thraker. H 169-171 

KORXEMANN, E., Zu den SiedlungsTerhiiUniasen der mykenischen Epoche 171—176 

Der Jurist Salvins Julianus und Raiser Didius Julianas 178 — 184 

LATTERMANX, H., Za IG IP 1054c 331 

LEHMAXN-HAUPT, C F., Karisch-Chaldi-tchfs 176-178 

Geffckens Oracula Sibyllina . , 323—329 

Ein neiier Tigiatpileser 534—535 

MEYER, P. M., Zu Pramarres 535 

SOBERXHEIM, M., Beckers Arabisohe Papyri 332—333 

SUXDWALL. J., Bemerkungen ziir Prosopograjihia Altica. HI. . . . 330—331 

Personalien 333; 535 

EINGEGAXGENE SCHRIFTEN 334-340 

XAMEX- UXD SACHVERZEICHNiS H. l.ATTER.MANN) 536—542 

Berichtigungen 184; 542 



Olynpische Forschiigei. 



ist Dnr 13= ->-r t>-^f! r*"'."OTTtf ies Paoiiania^ riekaanr. V t, seiner r*ar- 

_r*r A>ar". -^i? der P?n<»e»i -5. I-j, *■, .is aas lier Scneak-fi- 

wie aueb :2 P'^.raz;' r" .E-^-r -r?if Awarz de^ Ajtar? -j 'Jlyrnpia. 

weJcher Vsr pf-rrp^atz -.-iit. ha: I::.) Fai Cnifanir. *?r otwrjre Teil lai 
dem Voropt-rpiaTZ'^ .-i:: f li D:*" ' r*'sainrn''(h'= ■:•« .ViTar* ^mex anf 
22 FaC tni^ ^tpf-r-K^r^ -*-;r><T pfl»^aT man aaf liem anwrwQ Teue, di?-:: 
VoropfTpiaTzt". n -f-..a''nT<^T!: (ii*- S'*henk'^i <ia3*rs«-n nii«=n ■^•' aaf dit? 
Hdhe de? A.rar- im: ^-pf-rr Ai- dor. Zain \"-in>pf<»rpiai2P f£faren v.>n 
jeder S«Tf- -W3*-r?*- A::f:;5::ir'^: fla^ .■frtf-k ab»'r v.-m V.-.p.pferpiatze bis 
znr Hahe d*^ .\.Tar- r.ar AifiSnz*- vijn A'-'-he" ... _Ia jedem 
J»hre wan^n lii- ^-r-r d^^n I.', d*^-- Mi^nat- Eiaphio* ab aad 
briniren d!" A-'":- ^i- d*-!ii Prvtane-no. Sle Ter!E;*chen ~:e 
mit dem Wa---- ■:-- A;pti»-i"- T.id ub»rrTunphei -■• d^n Al:ar. 
Mh ander^ni ^a.--^r .;:ir A^<-n'- zu >fr,n*-i zn oiarh*=-n, wire air a»iine?a. 
Und de-wec^n. ^lai'-iT T.an. -^i d#-r Aiphf-io- di'm uiTinpijrtn^n Zeas '•on 
alien flfetn am .t.^-ltI*-'. ..'-rr"- -re.ii»*i;rta ie i'-, rci" JiOi: r-ii" Oiruiwr 



VMIei'-ht i-t i^ '-•'■■. -•-'•■ .'■.■ 



jv^uig Weniger, 

dfofovciv ^5 inarfifai Jiff Ji^tveii kiOov nfnoir^ft^'of ro ii aito tijg 
ngo9ii<Kmf iz to oiw rot" ^toftov rfyjjof .-rng/x'"" ava^aeftovi .... 
xor' 6(0; ii i'xaator ^vXalavreg of [lavtei^ fijv ^rdxijv fm Siata 
mv 'Bla^lov fttjvdc MOfiiCovfUV ix rov Jti/vfttvriov ti/V jfif^avi 
yvedaartt; H rep vdaii roi^ 'A}.<fttiiv xovimatv ot'toi lav ^mn6v. 
vno ii u/.i.ov iTfV fetfffftr vdato-; not tjif)JTat ;iijAo* ov /iij nore 
^y/^vrjtaf xat rovie ivtua o 'Altfttos vtvoftiaiai iif t)/.vnniif ^tt 
notafttoy dij' fivXittta elrai <fiXoi. 

.\tii Knde (ler Allarpcricgest^ (5. 15, H) komiiit Pausaiiias iiochnials 
auf (Ijis Prytaneion zii spreclien, .Die Eifici". su bi'iiclitd it, ..liaboii 
ilir l*rytaneioii innerlialb der AUis; ea jst neben dcni Aasfiiang erbuut. 
tier sicli gegoiiObcr doni Gyninaeiuiii beJiutlct .... Vor ilor TOre d<'s 
Pr^-taneion stcht r>in Altar der ArtcmiH .Agrotcra; im Prj-Ianeion sclbst 
aber, wenii tiian vonibergeht in die Kapelle. wo sit* deii Herd hnboii. 
steht rechler Hand am Dingang ein Altar des Pan. Audi diesrr Hord 
Ut von Attrhe f;<^'»i>d>ti "<><) Auf ihni brcnnt den Knnzen Tag 
and tfvradc so auch in der gaiuen Nacht ein Kcucr, Voo dicscm 
Herde Rchaffeti sie, me icti »chon h(>riclit«t liabe, die Aaclie anf 
dcD Altar des Olynipiers, und das. was vom Herd tiberlra^en 
wird, hilft nichl am weniKstcn zur Ver{,'rOB<'riinK dog Altars: ro 
nf/vtartiov it 'll/,fimi ion /en- nj; "AXnio^ fno^^ nenoCtiiai it naffa 
Ttjv e|oJov tj Am tov yvitraaiov n^^v .... nprntrfwr ie n^o fier rtSi- 
Sif^mr ^uifio; ifffiJi" 'Afr/fitioi ' A/QOieiiac. ^v 3i ai'tip up Ti^ptartuf 
jwetartaiv ^v" 10 o'xtjfia. §v&a atf'iatv ij Icxia. Uatos tanv ^v d^it^ 
t^i iuoiov ^(OfiSc. Icti di ij iatia xf^eag itu\ aviri nfTTtwig/i^vij, 
xolin avf^i Ttv^f dva iidadr i€ ijntQav xal ir nutry vvxti daavran 
y.aterai. iirto rut'rij< tiji iatta: r/'r ritp^av r,ata tit eiftj/i^'a (j^ 
[iM xo/il^oPtti* ini rov lov 'OXi'ii-rtov ^caftov^ xui ovx fj»t<itti if 
fifyeltoi awteXtt t<y ^ii>tt<f lo ano tfjc iarlae initfoQovftsvov. 
Hiftrauf folgt die Bpsclirpibiin^ der nionatlichcn Oprerung. 

Von der Cberlflnchuu); des Altars mil MOrtel aus Asclie tiiitt AI[ihi<9UR- 
wasser weifi ancli Pluturcli {Ihf. Or. il p. 433), und dnU kcinea aiideren 
PIussoK Wa^cr dazu tiiuglicli nci: iv 'OXv(tm<} if;i' te^qttv TtQofSnXtttrov-- 
at ttf ^(OfK^ xai Wfi.TijyviWtfii- /x io€ 'AXifietov ntt^ux^ovrfz viam. 
ir/ifif ii sni^iofKrm noiufiif w^Fii iCvavim avvtiyayftv oiSt Ankli^^tti n^ 
f^fjpeai'. Bed dem nndorn KUisse mag I'lularfh an den Kladeos gedaclit 
babeii: dieser Ism liera PrylaDcion rid iiilhiTr, und tiilirtc scin kiares 
BcTgwiUistT duni Alpheios zii: um so anffallendor war, dali cr unbrmitzt 
blieb. Kndlich bericlitet atich der Sclioliast so Pindar {01 11 (10), 58): 
o Si iv X}lvfinig ^atfioi ov Jt't'oroi /| uiXov vi(tJo( ypv^adai, ti fiij 4k ioc 
'Alyittov. 

Das PrytJineion von Olympia ontbiclt also eine bcsondrrc Kapello 
{olxTfUa) fOr deo Opferhenl. Dieser Kapelle gfycnflber battpn die Kleier 



I 



Olt/tMjn»che Forertiungen. 



A 



vitiea SpeiiM?rauni (Miigcrichict. in dom sic die olvinpisclien Sipger be- 
wirteiea: P. &. IS, 12: iandexal eauaiogtov Ifiletou" xn* rovw tan ji^ 
irto^ tin! ngvtaveCoVf roiJ otnjfiatot rw r^*- Arrfo^ d;Hn-r4*5<'' n»V ^^ «« 
Oilv/4ma vixiu^^a; iatuottiv ir fOvii^ Uf ofxr^'/iart. ') 

Wenn beJ Xenoplioii in clcr Schildi'mng dor Sclilacht tod Olympia, 
01. 104. 1 (364 V. Chr). voii einpm Heilt/tiunie iler Heatia ^redet win! 
(Heti. 7. 4. 31 1: fnel firm* xaieiJiiBjof ek to fifta^v rm: ^ovifint^ntov xai 
toS ti]{ 'Eatiai itfoS xu't roi/ n^ tavta TfooatjxorttK Oed^iov, iftaxovto 
fti* ovSiw ijTrov xoi Aa^Qvv 7»po« riv /imnov — 80 ist dem ^usammeo- 
bang(' zufolgp damil iiichts Andprps, a\s das Prrtaiieion ^enieint, desjcu 
wiohtigstfr Kamn dip Hpriikapel!?, daj» ist rben das HeUigtnni dpr Hosiia, 
war. Cnler dem Zwischeiiraume zwischen Buleateriori und Hpstiah^iligtuiii 
und atLstoBciidcr Zuscliaucrhuhtin^l rer^tchi Xcnuphon da.^ f^atize iiiittlere 
und wesUichc Gebiet der Atlis von jhrvr nOrdlichea BegrcuzimK bis Qber 
die sfidliclie Terni^seniiinuer liinauK, von der nioht weit eiitfcrot daiiiaJB 
sefaon die bciden ]>an<cbButcn dcs BulcuterioD lagcn und mit ihrem 
rpiadratischen Mittelrauin ein liedoiitendes Ganzes austnachleii. 

Den heilijten lirrd in Olympia. welrlier ah «ot«j fOtia der Eieier einon 
gottesdienstlichcn Miitelpunki fftr die groBe olynipische Gemcindc Rebildct 
hat. zu der ini wHu-rvu Sinn audi die am Gotlesfriedcn bptei1i|^en 
Staateii und dereii Festfcesiandtschnften KchOrten. darf man xich alii einen 
nieht zu kieinen. al>er iiiedriKen, stcinernen Unterbau vtirsteUen. Dafi die 
KeueniUite urspi-Qngtich auf ebener Erde oder in eiiier <irabe eele^en 
hat. ist niOgli*'b. alter iiirht wjihr«eiieinlicli. Tbi-r dicwm Herde lodcrte 
Tafi und Naelil das vom Hoize der WelBpappiO unlerJiHlteno heiliRe Feuer. 
Denn wvnii fiberliefert iitt. daB nur von solclieni HoIze die Opferfeuer fOr 
den oiyinpisHien Zeus anfjezflndet werdon durften.^i go er^bt sieh ans 
inneren, wie aiiBeren (irfinden. dail aul der Feuendelle. deren Asche anf 
den KToBen Zeusaltar flberlrageii wurde. ebenfalls kein anderes Holz als 
du, ii) filcichiuiUJiKe Seheitc von TOrKeschriebcncr Lsnjje »;esclniittcne. 
dieses fianmes ^cfafannt hat. 



1> Hit A- toi-r^i r^ ^iMi/tari kana uar tier Speisesaal ttefflclat 6«ii], nicht das 
rniUge, raainbcMhriinktt QelaS. iu detueu Sillte der Herd niit dein cwigea 
Feaer Oand. 

2) So ftita ist Si'cctpvr m CtN:t««Ueu. I>«aii XeDO|ihoa uieiut die, Inid nach 
Rrbaunng An jtcnidempdaanKeleKte, Sltut Poikik. Von ihr sah iniin 01. 104 aiich 
dem P«ntat1iIou /.u (a.0. T, 4,:t9). Ein TItealvr ini Rewdlinllrheii Sina hat m 
in OlyiDjiia tiic ^ogiflten, .^)ion ilartim uichi, w«il luan sehr friih ileii Dinnyiuwt* 
dienHt na4:ti Stadt FM^ gelegt lialte. Vgl. anch I'hiloMr. V. .Ap, V, 7, Nf. 

S) P. 5, 13, 5; /«Ti Jl a {tii(iv /* toJc oiitittir tov Jiof, fyyav St avttjr :ii/aa- 
mtui ra fi tai Oraiei ^r<lf: xftiiyttlrav If/fi/taiini xal xbita nc^lxt'* ltd urdgl 
tiumtfi' ra ifi /.tlrm fiiyii HXa Moi vkXov JM^v ohitrbf. &, 14,S: rq< H 
ktf'Ktii ftirtii; Toi.: ffAm^ fi tor Jio; nt£ tlmltii mi n»' aiStvoi it/rJpnr tmr 
ttilmir oi If'f'oi j(ii!fti9t!t Koiii'i^i'ur irtX. 

I' 
S 



Lttdung Weniger, 

3. DftR Prytn-ncion. 

AuF (loin Brftiidopferailar iiii Tpiripfl von JeniSAlem aanirMPltc sioh 
von Zeil zu Zoit die Aschc an und niiiBte entfcmt wenltn. Maii hcniiUte 
dazii kupferne Scltaufplii and GefftB«. und der mit der Arbeit bctrnute 
Pricstor HqB dip Asclie vor diti Stadt an rincn windsiillni Orl PchafFen. 
In glcichcr Weise. k«nnte man sirli vni-Rtellen. wunle j«!en Tag oder. 
wenii vs ubvn nfiti)^ scliion. (lit- iibcillu^igt^ Aflclic voni olynipischeii Herd 
abgenoinnien und rlai) Jahr tiber irg^ndwfi vcn^-alirt. um sjo dann am 
19. Elapliios aiif den Hoclialtar zu schafTpn. IMn widorsprwlion aber 
die ausdrilckliclieii Worte des Berichterstatters (I'. i>. 15. it fffit ii iaiia 
x4^as xol avvi\ miwttjft^], und au» der BeliandlunK dcr AschooaltOra, 
dciien die iatia filckhgUfivUt wird. Ut zii stblit'iicn. daB man den H(>nl 
das Jalir fiber nngcfttsn lioli imd Vorkc-hningen fand. uni daboi itoinen 
eigentlirhen Uenif rinor dauDiiidcn Frucrstftttc niclit zu boeintritclitigeo. 
So wird cs vcrstandlic)). wcnn man ilin bei der Monal3Dpfi>rune obnn 
vrciteres als t>incn Altar uii»th. wic die aiidorn |1'. 5. 14. 4). Daa (ianzi* 
machle fben den Kindnit^k finer der drei altertumliclien Opferhtflttpn. dip, 
deni Zcae. der H«ra nnd d«r Ei-tliccdttiri aiis den Brandrpsicn heriiostcUt, 
durcli dip dargebrachton Ojifor von Jabr zu Jahr an HOho xunalimen. 
Die riia!i.senbarU'n Asit^lit'ii- und KtilderirCNtc. wctrbr >iirb. untennisclil mit 
der Unzahl kleiner Votive aua Ton und Krz. in den liefsten Scfiicbtcn 
der Altis gefuaden babeii. boweisoii. datl der Dionsi awf sdlclion Opfer- 
atatlpn alt unci ursprtin^lioh gewesirii scm unili. WTircn ps aas fpstem 
Stoffc Ki'twi'iti' Altjirc gcw<.wii. m liStte man die Briimln'sle wcgfreniinnt 
nnd die UragebnnK rein ftefegl. So aber lieB man sie absiciitlich an Ort 
iind Sitille lieficii.') 

Almliches Rndct sicli aua sebr alter Zeit da nnd Avn aiicb ini Qbrigen 
Oriprbenlaiid. Sp:Ll«r bai man die aliertfimlirbc Sitlp, da ilir oflenbar der 
Eindniok besondercr Heiliickeit anhafleto. nachaealiinl. Anlier Olyinpia 
waren die Aselienaltare d<-s Apollon Spntjius in 'Hn-ben und dcr Hera 
von SaiiniN biTtdiriit.'^j [>i'r Kiistr viiri Klin jirfirniibpr n(if deni hoebf^ten 
Gipfel des AJuos iu Kepliallenis hat »cli bis iu die NeiixeiE ein konisclicr 
Altar dpfl Zpti3 aiis Knoclion uiiil ArpIip erliallen. Daif arkaditirbe Ly- 
baion isl. iioeh hetile mil vcrbniniiten und halb vorsteinerten Tierkiioclioii 
nberdeckt. Auf der Kyllone stand ein^l ein ^leitber Altar des Hi-rmes. 
utHi cs gait alfi cin Wnnder. daB diiii die Asche von einem Jahresteste 
zum andeni. unvereehrl von Smnn und Wetter, liecen blieb.-') Zu Tlienuos 
in Aitolien liabcn Ausgrabungen der jihigsten Zi-il die uridk- OpfL-r»t5tte 

I) V|[l. P. », ia,8. N,8; 10. t'urtw&Dsler Of.,ro\lM.lV,DU Brmum,S. lit. 

3) P. 5, 13,6; », 11,7: 12,1. tber cicn niis Rlut iler 0|ifflrti«r« herge8t«l1teu 
Ait«r in Dldymol ;>, 13,11. 

3J Vgl. Aioos: Welcker, Gr. (Utttrl. 1, 171. Schol. Ajt. RJi. 2, 297. Lykaion; 
P. 8, Sft, 7; V. SUck<-lberg, OWiber 4. Ktil. &. I. B. Carting Ptlop. I- 903. Rylleiie: 



Oljfmpuche Farachxmgen. % 

ilfv (lorl vcri'lirlrii .\)H)l1(m ztitjitrc erffinlrrl. pine dirkf Schiclil Asrhe 
and Hie rerkalkten Knoclipn gpopferler Tiere. '| In Ferffamon hat Cmuenes D 
(]97 bi8 I&9 f . Chr.). Ans Alie nnctiHliniiMKl. oin Hciligtam der!<olbpii Ari 
crrichtet. dcsscn ^roBartipTPr L'ntorbau roii Htimanu ^ntdwlrt iRt: der 
Hellfiiisnius wuBte Alics und Neues xii vpreincn. Ks tneliren m\\ di(» 
linwci«'. da6 in dor I'rzfil dcs helienischen flottesiiensies diesc pinfachsle 
Art der Oprrrdarbringunf; die ^pwAbiiticlir war, 

Fftr die Aulagt dcf olyrnpisscju'ii Ht-rdpR i;** der zu Noandreia in 
Troas aufRwIwkte Altarban besond^rs lehrrcidi. bi vierp«ki(wr L'mfaBMinp 
vnii Qnaderstfinen. 4,80 m Ian;;. 4.10 on brcit, barg or einc Fflllungvon 
Erdp. kleinen KriocbrnstfirkcH und Asclie.-l Bildotc iin der olvmpischen 
Sotla zunaclisl ciii steinerner I'ntergrnnd den cigenilicheii Herd, auf dciu 
Kencr an^pmacht wurde, »t> blieb diefK>r altein flbri^, wenn am 19. Kla- 
pliiw die groDc AbA^herun^ erfolgit war. Da nnn abcr die Asdie don 
TafT und Nacht vorbrpiinrndpii HoI»n iin l.anf oinpt; Jaliros ^istip zimabm. 
so koiinti- sii" nif'hl dir §:anzt' Zril tpline I'incn nnigebenden Hall gelas^eii 
vrcrden. Es? war nutn'ondi^. dall man die Masse mil eincni aUm&lUicl) 
hftlier aufitK-iKnidcn Raiidc von feucrfestcni Stofle. sci e."* Ton Steinen 
Oder vou Zic^olwcrk. urngab. oiws in der Art. wio e» in Neaudrcia ge- 
sehehen ist.*) Nalftrlich bwlurite es danti aiifh allniilhlich erhOhler 
Stufen f(lr die Hfiter des Fetiers nnd fOr die Opfernden. Bei der Hcr<l- 
Fcf^inf; wurde die I'mRehunf; Mnilztiun wiwkr cnlfenil iind dann die 
Ai«che voreichtig abgclioben. uia. mit Wasser aDgeriihrt. aid dvo Hoch- 
altar des Zeii? tkhprtrageu zn wcrdcu. Dies and Tatsachen, die sieh, 
ohne datJ es sehriftlielier Zeuptii^'c bedarf. flus deii I'mstflnden prspl>pn. 

Man kann alier nneli weitor srIilieBen. In der Decke der Herd- 
kapclle niuU eine LHTniin^ rMm Abzuge des Baiicbf ^cwesrn scin. AUoin 
der Herd kann nichi unvnrmitlelt unier dcin HypaithroD f^e^aadeii haben, 
KonKi war in pcwArtigt-n. dnll gelccentlich oiii starker Rt^cneuB das heitige 
Fcuer auslfiechlc. Danini bediirfte es eines sohfttzcndoii Raiiohfangs.*) 



ebd. HSO. Genimui. rfem. aMr. 1, 14. UauiellK* erzililt vou AlUru der Hera auf 
di-ia Vorgvbirgc Ukiniun I'lia. X B. 1. SICl 

1) Btilagt :. UHmtA. AUg. Z. St. 13 v. DltnsUi!;, -.'4. JHDitar 19U5. 

2) Ki>lil«Kcy, Xtmiria, 51. Ik-tliuci Wiuckeluianiii'iiivgraiam. S-Wf. Vpl. 
audi Aiv t'unde von Petwifa in Kreta aiu ilUchUKlier Zeit; AnJtiv^f. Bxliskm- 
witteMchiifl Vlll. 5. IVi. 

3) Eioi; nJinlUhe Anlage und von h£chiit«ni Alter ist der ruixlu uiuniauerte 
.Altar' fiber eiucui Onb aiiT der Borx von Uykenai. Nnch Sdiucliaidt iSdtlie- 
tmamtu AMtfn^mffm S. 18*1, no cini^ Abblldang g«g«ben iat) vrar tlas eigeDHlmlichfl 
Werk L'iue Opfcrxrube, wie Me ani-b In Tirj-as und andcrwarU gefiuiden tflod> 
VRl'cbiL 5. IM. ReiHcli h. Paaly VtMowa I. ? s. r. Attar. 

<) jr(rrTr(i<io;tv 'm altJiukedoDiscben K6nlgBliaasc bei ndt «, 137, wo die Sonne 
hindun:lisrbc!iiil: xa:ir>i Arl.itopli. Vap. US; uit rolirevail^em* Schlot, aeboL: 
xinvij' i/ xiinitt^wri). iari it ti oiviigi'MiJi^ t^^iJ (cur imjenftiat, SI ot a xastrii 



A 



Ludu-i(f We*iii/er, 



Durcli (lifl 111 Bgeschw urate iJpckc niuBto dip Kapelle dor HordgOlliii den 
Eiiidiiick pincr scliwjirzpii Sliibc riiiU'liini. riiies ;i6lo3^gov, deni verraucherten 
Hrrdraume dcs altrOmiBciieii atrium vergleichhnr. *) 

Oh ill (>lyni[)iii die llotilka|)ellc. wip iiiidpn^'rirts. eiiisi die riinde 
Korni fiiiHT TIidIos hatte. Ut iiiciil tviigpficbcn : dii' i-rhultt-ni'ii Kc-stc ujiicclien 
dagegen. Wolil aber kaiin der Hen! solber von rnnder (Jestalt gewesen 
Hein, Dip (iiiindlaficn dos iVyliineion sind fiufirefimdpn. Ks Ih« itii Nord- 
wVMtpii drr Altis ^t;ilw<1rls IuiiUt ik-ri) Ili-raiiiti aiu .MiliJinitc de^ Krdiios- 
hftgels, da. wu dlfscr in eiiiPin 8udwp«tliciu'ii AiislAider vorspringt- Nicht 
welt daVDii eiitremt niuU das Hpiligliim der Ki'd;;nniii itiit dem Stmiiioii 
iiiid dciii Allarc dor Ttiomis jie«i-sfri seiii. EHo l-ajjp am Berge. so nahe 
am (iaion uiid am Hoi-aiempd. koimzfiicliticl das PrylaiiPioii als einos 
der rrQherrii Hauwprkt^ vun Olyiiipia; audi seine Baiiart l)racu^ liftlierefl 
Alter.^l Atidfi'seils isl zti lieachteti. dull das TeiiieiiDS dorl iiber ili« 
n'^elii)3lii);'f' Korm pines Viprccks liiiiHu.ss)>nni;<. Ks isi unverkennbar, 
dafi der ursjirilnglicli rcchtBckipj zugegcluiiitCMf lu'ili(t?i> Brairk ersi spftter 
uiii deii Bail dcH Prj-miiciiiii mil tlw wcluiiKPii. der I.anCHachse dps Mptrooii 
entsprorliciideii Riolituiig von NnnlnunloKt nacli Stldsildwcst erweilerl, uiid 
daS die neup Aniaec durcli Hinausscliieliiint; der westlicliPii Uiiirasstiiigs- 
mawor iii das Gebicl dor Altis eirilH'Ei'weii wvrdeii in. Jabrliunderte lang 
haf das alto IWtaiieion iinveraiulfrt bt-standcn: erst in der R5inprztnt lint 
mail pineti grQndlichen LJmbau fQr riAtifc freUaltpn. Die Mossun^eii babeii 
nir die giiechiseho Anlage ein Quadral von H2.()5 ni Seite prgeben'), 
d. i. 100 fllyinjiisehc KuB wWv pin I'lprbroii. jeucs liieraiispbcr MaB. daa, 
der Broit'e dcs Stadion onlspreclieinl. audi bei der SUdweslseile den I'elopioii. 
beim Hippodaiiuori. bei der ityziintini,scli(?ii Kirplie. bciin Einsange zum 
Stadion iind aiideren AnlaRcn x-on Olynipia zuprunde liect. 100 KuB im 
Quadral. das war tiCiiU^Piide l-'lilebe. inn auQpr der Hprdkii]ielle itiit hid;- 
reiidicndcm Kauiiir fUr JHufendcii Holzbedarf mid freip Bt'WPt^uns der 
Feut'rhliter wie d'er Opfeindeii anch eineii tfpeiBcsaai uml eiiiiKe aiidere 
fielassp zii uiiifasiH'ii. deren man bcduj-fUv 

Sowoit liich orkeniipn ISBl. war in der Mittp der Sfldaeite eiii ICinfranft 
von der Altis tier, weleher ilurcb ciiu' kleine Voriialte niit 2vvei Silulen in 
Art einc« Pronaus ^rndniis in eine quadra lii«phe I'plla von MO m Smte 
fdhne. die allezeit iinvpraiidwl giddichpii isi. iind dcren Wflndi- mini Telle 
noch Htelieri. DieiH' Aidagp liat don Mittelpunkt des Iranzen gebildet uiid 
wird daher von Dnrpfeld pewiB iiiit Reeht fOr die HerdkapelJe in Antiprucli 
genummcti. 



I) [t(kn»^(,t^ eigenUicli tier Vueibalkcn des Dachvii, uacti Etjin. M. 57fi ino lof 
fitXttlttoSai i-ao zoi- Kt^vov- \'gl. Aeach. Ag. tSbl /c /tlhiitpii xal ilo/<oi>v /^earhti. 
Stf- V, A. 1, 7S$ ibi ct cvlina rrat, unie cl alri-m dict¥tn at; atrum enim eral ex flttm/. 

i) I'ffl. Hochfrat U Beitr. V ^ 38 f. DSrpfeld o;. // Text S. S8. Tafel XLIII f. 

S) G«nsuer U»t- and Wut«eitc S2,oa, Nord- uud SjidHeitc 82.80 lu. 




Dn» PrjUaelou von ftlfinpia. 

Krsaozangxveniurh lira griechurtien Gnimlriiuies naHi W. rtoerpfeld. 

AJUrdieii!!! gingvn. Rildptp diese Halle Pincn Darchgangsrauni. dor von 
Tier Sciten Bupanglich war. so dieBte tier nOrdliche Hoi sur WranMaltuDg 
dor PVibsfiketio for Siw^or und niiderc Ga«tc bciiii olynipiscbcn Hoch- 
ftstP: dvnn er Iii^ grgt^nilbpr der llprclkupplle. wIp i'uusuntJis (5. I.S. 1*2, 
aheti S. 48) von dom Hcfttiatohon schrcibt. nnd i^estatlctp Pinen Au-ihlick 
aof das heiligp Fcucr. Der kleinwc Siwnspsaal an der Westseilc. in dera 
ein rfiniisclies Trirlinium scfundvo wnnlrn ist. wnr fflr dir tii5li<*hen 



Mahlxeitoit der ()|>ferhcaniteii ausreiehcml mid wolil^ft-igiiet. Uiilor deu 

Bauanlagen har man d'trt ClberlilWIx^pl von Kach- iiiiil Tafplgcrilt. nicht 

bluU DrcifflBf-. KP88el. lieckeii. I'faiiin'n. Weiiikellen. Lcucliier u. dgl. vim 

Erz. soiuleni audi xahlrciclu' SHiftrbpii vim T(>iiS'*«cliirr. als Srhflsseln. 

TeUer. Nfipfclu-ii, NJ^clikru^i'. kiUjikt itrfOrdril.') Uir liitiKc Halli; uii tier 

Oetscite wird als ^lOUerpr Wrsainiiilun^rauin pfodient liabcn. Si(^ stand nii 

ciner von drci Siulvii gost^tzton Stollf imcli Osli-ii uHen. Fieilich ist 

«iiF tier Ostseiie der '/.Ufiann von lier Altis lipr schr pur, woil der Kmnos- 

hdgel lti» at) das (icbftude lieraiircii'hi: docli Icfi;!*' triHri daraiif iti ()lyin{iia 

kciueii groBen Wert.*) 

3. Der Alplieios. 

Dif' Abftgcliprun{( dos lii>iligen Hirdc!;. wclclic «ni Id. Elaphios vor- 
genommeii wnrdp. hattc den Sinn einer darcligieifeiideii Keiniping. L>ji 
der Herd inniYlialb iiiiuw (icbiludds Ibk. iiiuBipii die wacliwridini Aselicn- 
nmssi'ii ctidlk'h dutch ihru Hfilio l^^lig tind zul(>Izt fCr di<> \'crrichtuiigeii 
am heiligpii Keuer tmertrSglicli werden. War aber die AbiiAchomiig not- 
wctidig. so ist niit Sitrhorhoit anziinohnieii. daB sic sirh. im Hinbiick nid 
die BToBo Hoiligkpit dor Herdsiaiie. in dpi Konii fines wolilgerepplten 
und .ttiliidi^ ri'sl^in^ctztcii RituK voIIzokcii liai. W'blitp man dio durcli 
Kener und Opferung f;t!W<»iliten Bratidresle nicht schlechthin beKeitiKoii. 
80 war efi eiii kliigpr fledanbe, sip fur dip VprgrSBerung dpy Hofhaltar« 
zu boTiutZPii. dessen Ansoben dadiirch wiiph^. Dieses Anschon half 2ur 
Sicberung dw Zeusdien»iteH g^eiiiiber dpn Anspruthwi der Hera und 
andercr Gollheiten der Yorzeit und. daiiiit zueamnietibAn^'eiid. zttr 
Feetiping des RcKiuicnts der Elcior. nauienllicii ge^teiiQk'r d»;ii Pisaten. 
Der Zou«altar war audi in OlyinpiH allgemacli zuui K&ii)g(< dor AltSrc 
pfewordeii.^l 

Zu dpr Reiiiiguiig des Uerdps mid seiner Kapelle und ziir Bpreitimj!: 
des AecliPiiteipB fdr dpii Hocbaltar geliOrte Was&er. Die OotthPit ver- 
lau^ golcUcs SMS lebeudigeui Quell oder flicQcndeui Strome.'*) Da» l>ci 
['auuaniai; voni Alpheios iieri(dit<-lc lilUi sfhlioUfn. daU aurb dns Uprboi- 
buleii de:^ Wa^iiprs aiiti deiii lieiligeii, durrb eigpiien lioltiv^fdiemut ge- 
weihleii. durt-li deu Mythus x'erherrlidUen und ati sicb lifichst eindrucks- 
volten. gewaltigeii handeaatroine. dew Lieblioge dea Zeus (P. 5. 13, 11. 
10,7. 14,6), an bestimitile tjwtiesilieiistlidie Form gebuiiden war. Die 
Ab&5cheruiig lag nadi I'aUHanins den Hpheni ob, dpren TiHigkeil ja aiieb 

1) PartwHnglw 01. Text IV. Di> Bmuen, S. M., 19». 

2) Vgl. P. 5, 15, !!: van man in Alhen [)&Udien iiuDcilri blofluu die Kluior 
etrafiea. 

8) ,itatti)i erici DeoDt Piud&r O. 18, ICH (151) Ui-u auf deui Lykajuu iu Ar- 
kadieij, vgl. E. Curliuo. AUSrr S. 5. 

4) Ini ruiuiHtb«a Vestadi«u»te vtav det Gebraucli vou Kohrcuwusser aua- 
dricklid) verliriteii. Feitiu |», tGl UKIIcr. Kinc altc WuiwcrliMlunp war nbrigcnn tin 
olyinpUdKD PrytancloR vorhaaden. 



8 



OtympmTte Fortehungen. 







soafi stftDdiK tind erblicih an Altar iinJ Opfer i^rkiiupfl isl. iind die aos 
(Ipm Keupr die >^ukiinfl drulen. Diese heme standeii audi rum Alphcios 
in breuiid(>rciii V(-rliilltni«. Pie i^oBartigf Sxcnc Ih'i I'indar, wir [amoa, 
der Alinherr der laniiilen. in KiiHtprcr Nnchlzeil in die HutPii dpK Strnmee 
sleigt iind die Cflftor tun Se^oii flelit. hat iin Altprtnine kawni ihroseleichtn 
und crinnerl un Jakob:' Kint;en init Jaliwc im A. T.') Dpf Alplii^ios ist 
der S(^t>ii!«{>pii<ler des l*i.sHii'iif;aus und mit ihm atif das iiintg8t(> ver- 
bgndcn. Seiirc Uczirliung ta den Siwlcliingcn der Utnwoliner. wflcLc 
Sip()(*lunKcn liio wiv^ /««•*« iiit«tininicnffl.<ts4>nd vprtritl, iat aohr versiAodlich. 
Das St'liopfeii unii HcriK-itrageii in G^faBcn atiit dcni wMhspliidcn, jr 
naelideni drei biit ffliif Stadi^i voni I'rrtanvion pnircrnteii FlDHHe. der dtp 
nlytnpisrhp Widennit iin Sflfleti alK^hlielit. nitiCte sich als erne Prozesslon 
gesialieii. wio Hydroiihoricn audi anderwiins.^'i 

Die Kaleiiderzoil dcs cliselicn Monals Rlapliios rntispriehl ini Grobcn 
unsprm MSrz. I'm diesr 7pil fOlirl der Alplieins. von der Srhnoeschniflze 
dpr urkadisfhpn <icbir)(<> gc^bwcllt. tncbr norh a!s ^otist. die knikigen 
Besiandteilp mil sich. H-«lche sein Wattser ungenipUbar tnarben und ihm 
jahrauH. jahrcin jenp gelblicb-weiQp Kftrhuni; geben. vuu der cr den 
Namcit hat.*) Daher isi es woh! bcsrciflicli und luag der WaliHivil ent- 
^[irpplipii. duB t«ii-)i geradt> mit solcbpin Kluilwass^r dii- van Kelt iiml 
Knorhenspliitern durchseUle Holxasche auslaogpn und zu Pineni spilen- 
arti^ii Tei(j anrllhrcn lioB. den man nichi bloB ohnc Schwjpriekeit «nf 
den Hochaltar dps Zpus auftragen konnlp. soiidern dpr aui'b ini Kreieii 
bald Mikbc l-V^ligkeii gewauii. cbiti er Wind and Wetter aui^hiplt and zu 
halil»areii Stwfen Piisiarrte, auf dencQ man die Hohc des Heiliiftums 



I) PJoJ. O. 6. M f»ii>. I Slos. 33. 27. 

S> VbI. ille knigtfsgcDden JuDicllDgtr und USilolmu ouf d«m faithvti«nfrlp)ie. 
Femer llenyvb. JnrvwdCt xofuC t«r I'rtxV/Jvr a', k) tv t^mit xvtf'^ffO'd t/^ IV 

ticptfttvt (Of,- .itJ((ici,-. CJ.V. II. 2SS5. Wle die VM(al«D In Rom udO LavinJuiu 
ails (juell Oder l-liiU dux Wa«scr liPTbeihAlten, so schSplte man *■» in Jerusaletu 
aus der (^cIIb Stioali iimt tru$ »> iu den Teiii|ielbftr. 

3) 'A/.^tiit; uder Aifii', iPiml.l, Wi-iBwaswr iai-to:. /.trxin |[e->vc)i. SuM.)- 
Wcniick, OfynffXii, Kim Oflrr/nUrl ni tJ. fVfop-. $■ l^l- .I>a» Auge niirdc MCb uii'ht 
zurcc'lit tinden ~ wenn uicbt die weiU (>>sa« des StroDital«i uud das ))l«t)(l«nd 
weilli- Itctte de»sclt)cu Jnmitlen iles dioliteu diinklcu Grfiiu iliiii KictituoK uihI 
AnonlnUDgdcrtifeliirKi^lantlscliaft angib«.' A. BoelUcbsr. Wymjwd' -H nacb Booking, 
MmaMtr. d. Jitrt. Ak. ISSl S. 3lfi: Am FuBc der Hotwu, die den Aliihtios auf 
Mia«n unt^rn l^ufc l>eftli?tit«u. ,li*rgen bci Olympia r.iritdirli rnticiitig cDtwii-kehe 
Kouglomerale, Oesclii^bi* vuti KreidfgeslciufD. nie sie nocli beule der A. aas 
ArkadJeii mltbritigU bnpdidi Mlinanr und graac Kalke, gniie Sandnlciae und 
nauientliclt rote, in'lnlh-be und M;liwaTze llomsleiDe. feat vcrklU«t durch vin 
kalkigL-H Bindemitti-t.' Daxii di<> Kiiri« von Kauiwrt, geognostiHch li^arMtfl v«u 
ItHcking \>e\ A. Roeltklicr a. n.. Taf. IU. Vgl. A. B.*ctUrlitT, MUrnd: AUs- H- 
I»7, Bedlam u. MK>-fOT. ^l f. 



9 



i*~> fjuiwtg Weniger. 

ei-HtieiE. Ed \st [nddich. <fatt die .V^he <ipr Weillpmppel znr KenfteUmiK 

dieses Teiees b«sondera iieeuniet war. and dait das Verbot. aaderes Holz 

fflr die OpfemiuE zo vervenden. uif solcher Erfaiiniiuc benifate. M Sieher- 

Uch liai man datwi aurh dea aofinren Banil de» Bochaltars nut Tfinch 

aJs^epatzt and ^hOn I'erziert. baDsn-oUer. als es mear bei der too 

i£. Cartius zaer^ renjffentiiL'btefl. bescheideneo HnneDeschara. einer rier- 

eckie^u. :iu:$ Kohlea- and .Wbenresten liersenelltra. tdh aoilen mit Kalk- 

pucz ubertiliK'bten t^fer«tatte vun i).:ir m Htlhe and 0.3JH m Bmte in 

vlerii Rundbau iiebeii deni . Theukoieohaose i^esi'behefl [a.-) Bei diesem 

kleiut^ii Heruuii iielieu ^^cti V-i bi$ L-~> ^Stiu-kliiiEen. alao das Erselmis tor 

tiu'lir als iwtilf Jahre lane iiunier wiMterfaoiter Venjcbdaemniesarbeit, 

abblilttoni. Die wn-bi^hnle Malervi. wek-fatf dabvi zam Vurseheine kam. 

vriliU' Blotter »n brauneii Stentcvlii. einiiiol mit einer Rosenblate. sowie 

zu|{i.'ht}rit!:e iiiscbrifteii. siiid ttat-htiiw -Vi^mvii-henirbeit ohne Kuimwert. 

Bi't di-tit HiM*bnltan' dtv Zeus wird man e^ in fleii-ber .\rt. aber sohoner 

Xi'iiiavlit Urtbi'ii. .Viit' diese ^N>t^ kunnte da:> irrutle Heilitctum in jedeni 

Krilbjitliiv s^'iiiiT Wtlnk' omsprwlieiid liersestvUt werden. und das durch 

di'ii k'Utoii Jabnit-rtntic ^I'Oik'r jivwurdeue ^'biuui'ke W'erk lud zu iieueii 

l)tirt)i'iii)tii<iKt'i> di'i' t'niiiiii(i-ii 4 !entvtiide etri. Suivbt* Abttluchunf; (wvi'aAf, 

uAfrit/'K, ibvHuMt^) der Altan' war allKvinetner Bruivh an den ifuttesdien^t- 

tivlicti SlAIU'ti dvi' tlvlU'iifii und Ubemtl ui bei^nimte Zeiten iKeknQph.'*) 

Auoh vU'iii ^intiKiunvk- dvs Heixk-s iiii t^ytaneiun win! man :$ie ani 

l!» Klt*(i)iiu(i tiioh( ^otsajti h»b*'«. Aber vyrher bane itt der venHucher- 

trii KttiitiiKH' der ^■lionieUeiiitV.'Kei tw tun. tiin alle Hittdenii:$se far eiii 

(hililivh U'dv'iiidw Ki'tivr tu bewilijceii. 

t. I'vi Hv>vUalUr. 
l>ie 'hu^i'lHN litiU ilif Asfho vt'ti dot *Hwi itnia s*'ltwlt und auf den 
Ht>rliHlliii iU'M /v(ii4 tltH-iUHKi'ii wurdt'. der st-iti WHi-h^tutn. wie es heiSt. 
tlti iiiclil tu\» Mt-HiKMoii \oidnnktv. U-kumlfi. dati der ulyutpiscbe Henl 
i\\ ilt<i W'li'liiuiiK dt^ /eu» in alteniAi-li«iter tteziebuii^ tttaiid. Auf deni 
tiiidti'ii AlUin> wi(idi> ltt«lii'b vim den Kleieni. aulik'nlem aber. wie es sich 
Mltlli', \»'» rmHllt'iiU-ii. d li wii I'll^ern. weli-he relijtifees Bedilrfnis 
imrli drni WrtlltHlitl^t'ile des KH»tieii lU>Ue« irit-b. am ^lAnzendsteii natflr- 
lli'li Mill dell eiiii'ii, ui\< \<>ii den aiKleni. alio vier Jahre bei der groBeit 
I'lMirKVii" dei /eii» m'i'|deil Uei jtHlem dieser Opfer ping der Zug der 

li M,|L. |'iiii«i«iuu< t>. 11. UluuKd't. dult mttii ilait lluiz ilcr WeiUpappel beDutze, 
Hi'll II.'iwLIkj lion llitiiiii Mil" tlviii '1'lii'f.iiii'torlamlw voiH Ufer dea Acheron eiu- 
H>'llllill liitlo'. Ul l'vlli<H>'l>'liU>t(VIKU'. 

Ji I. linliiN. /'" .lll'iff iv« lAymtHa, Atili. Harl. Ak. 1881 S. 21 IT. Die 
|'<.||l»l>lt ll.w tlilllllU- Hill lllll Uttii'" S. ib ist ulwulnhTiBii. 

<i) V»l lllll riiloimlA liii' lieu i>lieriieii Ailli'i Im olyrii pise hen Hippodrome 
I.I I fiiti- II, n-. I I ,.'i',n... .■i.ii,,, .)Xif!*(iv nr fiiu xtxiifin/ufii^. S. Ullteii S. 70. 

10 



(MymptecUe Forsrhungen. 



11 



Teiinehinendpn rooi Herd iin l*r>laiu'i«n iins. und jiu Ihtii kclirtr n 
wiptlcr zurDck. Dn» \A&1 sich z. li. nm nlympiKclien Moiiat»opfrr iiach- 
weisen und ontspriclit dcr BllRfnieiiicn Silt^". ') All*- Opfw fflr die liimm- 
lisoheii (jfiltcr. hci itonen Ticre Ke«chlarhtet wurdpti. waron niit Heisch* 
inahlzcilpn dor Darbrinscndpn verbiinden. Haltp man iliv liutthcit nut 
den her)[ebrachlcn (ctiuiidttdtleii Sclicnket- udcr ROckenslUckeii ab((efnnden, 
so bereiteten von Attn. wai> Qbri^ l>licli. und das war dcr LOwuiiantei). die 
Meii^rlioii Hire Mahh^il. KUr die Teiliteluiipr an Stjiatsopfcni kpscJuiIi 
dies ini i'rytaneion. in diitsBn Kaiiiiioii aic audi gonosson wurtlo. Man 
bricK das Flciiirh Qlinr dent l-Vupr auf dcni h(>ilif;(>n Herd, llrsprflnglicli 
weniK!>ipni!>: dpim ett ist niclii walirsrlieinlirh. dnB vun Aufun;; ati sriion 
bewadcTC Kadicn iiii l*r>'lancion Rpwesen siiid. War es aber der Fall, 
so blieb dgfli der 'iriindKcdaiikc bestclivii, daii dcr Hertl lur Berfiitiinj^ 
der Mnhlzpit bp8liinmt ist. Daher waren audi die gruUen FeMiiiabUcitcu 
iti OInnpia allpzrit KottpsdipiDttiirlio Aktv iiiit <<i^<>ntiiinIiohi>ii Furnien fOr 
WeinRuti. (rebel und HviiiiieiiRPsaiiB. Schadp. daU religiose Scheu deo 
PauMiniaK vcrhindcn hat. Nahcri'M zu bpridiicti: die Kenntni» der Tatsacbe 
%*enlajiken wir tbm: ..Was sie bei den Traiikopfern ini I'rjtanctoii zu 
sprecbeii pfle^oii odi-r aucb. was (fir Liciler .-^io !<in^en. sdiien mir nidtl 

ziemlieb. cbt^nfalU in mcine Darsldkin^ aufzuuohmcn Allvs. was 

8ie iia Pr^taneion ttiiifren. ist in doriseher Mundan: ner abt>r die Licdcr 
gf<dii>htpt hat. sagen «p nicht": 1', .i. I.'). W: moaa di im laTy ttnor$ale 
i^ty 0fUnr ir %if TtQvmrtiff Kotft'ffn^'tfr ^ Jtai vftvovs onoioi'S (ti'jf<fir, 

ov fif rjr elx'>; ineieaya-ffoSai *m lavia i^ tw lofow onooa H 

^SotHnf if r^ nQi'ttn-flif, gxm-^ utv AFtn' avtaiv tj ./lo^toc, odut if o 
nMijVac rif TO ^Ofiara, di! ?,(yoran: Uitit und foite Fleiscbxlftpke. mil 
Mehl iH-strritt utiil am Spietle t;d)nit<*n. ilazu Wdii. der Sitir geiiiiiU niit 
Waaser gemisdit. das waren vor Alters dip elnzi^eii tle«laiidleilf oiniw 
!<Atdicii Maldo9>. wIp ill dea SdiildemiiKCi) Hniimr^.^l DaB man »<pAI<>r 
grSUerc Aiisprucbc nmcbte. bukundet die Aiistdluiig von Kfidien: selbsl 
ein Kridipnrhpf n-inl |,'pl4?i^nllii-b prwAhat.") Die alti^ Zeit aber legte 
mehr Wert auf die iMen^e. als aul die Kunst der Bereltuof^: es nititel uns 
oaiv an, wenn wir boren, dali iu Lakedaimon die KOni^ doppelte Flei&di- 



I) Pans. 5. U.4: !&.:) run den oljmpisi-hi'n Uoiiatsopr«ni. Allgemclu Cor- 
nutus p. lliO Ombu: .t/i-Stittci ii ('£iTTiR> .'^(tivtrj mil ^<i)r«lrf ytriaVm. xtf itf 
f«rri|fi' riyiti.i-ta9ni r« «t* iiVif; yii^/ffiw xe) H rvxiji awitnnc^iu. tinlti, xiv x«It 

■if Bei deii llcnieu iu Uiympia lH'kaiu«a ilit Slegcrloiieu ein Stuck lier g«- 
opferlea Kuli ; 1'. 5, 1^ 3. 

3) \'g}. Jlocifat UK BfJIr.y S. 190, 1. Dk El«l#r Idstetes GroB«a in der Kodi- 
kuiist 00(1 batten doeu bleiut dea Apolloo Opwptia^oa; Tgl, PqUidqd fr. TO. 11 Fr. 
CAth«u. 11. 346 b. Clem. M Pt^y. p. 32) and fr. 80 Pr. (Athen. p. 442e): Epi- 
ImUcit bci AtUcn. p. t;A.>r. Eillcr Oprerwrin Im Prytaodoii xu TliaMtfi nacli Tliro 
pbfBct bd Athruaios p. 3ia. 



11 



I -2 Ludicig Wenitfer. 

purtioiieii erhielten. Die :?ine. am Oemeindeherde. dem Heiligtnme der 

Hestia. das vom Opfer znrfirkbefaallene Fleisrh zo brateo and daoo zn 

verzeliren. niarht das helienisfhe Sprtchwort 'Eati^ 9vnr TerstSodlich : 

^Selber essen niaeht fett-. Die Ansleger erkUmi vs so, daB beim Opfer 

der Hestia vom Fleische aichts for Aadere mit^nommeD warde. ^ Es 

ward eben alles selber aufgezehrt. uod das Braten anf dem Herde war in 

Wirklichkeit nirht so sehr ein Opfer for die Herdgdttin. als eio Zabereitea 

der Malilzeit fOr die Opferoden von dem Fleische. das bei den Opfem 

(tazH Dbri^ i!:elassen war. wobet dann freilich aaoh die HerdgOttin dnrcli 

triefendes Fett, das ihre Asche durelidranK. und jeoen aus ihrer Flamme 

oniporsleiKt'iiti^n Fettdaiupf. den die liotter so sehr iiebten. zn ihreni 

Ktflite kHii). Bet den Mahtzeiien gait der Ciott. dem geopfert war, als 

di>r (lastjceb»'r, insofem. als er gleirhsam von seineni Altare die Speisen 

entttniulle. DaB atif tleni Henl auch Wein^sse and bei geringereD Yer- 

Hnstaltiinjien HoniK. Mehl. Weilinwieli umt dergleichen. von der Flamme 

niiffi'iililicklit'li Verzelirtes. dar^braelit wurde. also anrh wirktiche Opfe- 

runv: hd Hestia erfol(;tt\ lAbt strh verslehen nnd wird auch berichtet: 

I'. \ U. 4: i*i'vvin it 'Cnff f*^' ipwii,' sodann 15, 10: ttvovoi, 3e dexotov 

KVK i^'tnvv Xt^arwtor j'«j> ijt*9v .ti-^$ pfftayfiero*^ fttktn tfwuiiuJtftv fni tcjv 

i^iii/ttiii' ' lii^^iaa^ Jf xui xilwrcs' fkcitti in' (ri'rcur, Xftt wvip X6<"1'ro^ fJTiovi^- 

Anf dem Moehaitari> lies Zeus wurden tftglich Opfer dargebracht. 
l>nU HiK-h tA^lit'h im olynipis«.-he» Prytaneion Speisung stattfimd, ist nicht 
hi'doiulori* iM'ieH^t, verstt'ht sii-h aber von selbst. Auch dem GrOBtcn der 
lUtltei und ei^'vntlieheii Inhaber des Hciligtnnis wurden nicht an jeglichem 
T«Hi' Time mwhiaehlei, st>iulern aiieh fftr ihu biidete Honigknchen mit 
Weiliinnt'h uiiil der ttblii'he WeinjtuB fflr gewOhnlich den Inhalf der Dar- 
liriiiKiinK tluivh deti K«Uiemer»>lhytes.*> Dagegen kounte dnrch Auf- 
liewtilmiitii \m t>jdeiHei»i-h dafilr gesorgt werden. daB man im I'rytaueion 
tllKlich VtxiHl hnlte, und daB da.^ heiligi> Feuer nicht mQBig brannte. 

AIk S(H>i«ende keuimeu in erster Reihe die Opferbeamtcn in Betracht. 
die I'liiiiKil in jedem Monat wu einwn datu bestimmten Tagc alle Altftre 
tier liiniiiillHvheh tinttheiten, zn I'ausanias Zeit neunnndsechzig, bedientcn, 
der Tlienkt'l mil neineu tieliillen und Amtsgeiiossen, wie die Tafeln im 
riVliiiii'ii'H "le Htifftlhilen. =•) In der atheniachen Tholos der Hestia war 

I) |iliit|i>iiltiii », HI lfHi»v««. Ui.\ i».A>0 - »! yaif'Hatin tft'orrfs oi'dtf dff 
iH.ui I.,, ItM.M ; /.tMii'li. i. II l,|M»wwt. Ui: l>. SIT) - "It" f»ot?)-«e ^c ior« nwAniori;, 

rrlr'ill il*(l.l 'iiilii l<i(l'nf .H((l-l'li't'*''t'< IV' i't'l'i'ttV- 

J. r .1, 1)1. 1(1 HiHi.i <U nit l>i xf.i i'mc i^i .-nsrtiYhf'O'i «■■''" " i^'toTwr xui 

H I'liH-. ., I.>. II' fx. i.iix .»* li u:i ii'"'- .«i»«S' ifidimr t.i) ;T((Fraii' 'Hkiloi Twr 

,., ,,-'•. ■•« ,, ',..!(.■•. Hull iIb- Ojifw awf aU*'« W Altiren monatlich an etaem 

ijiiHiiiK l.t»i>' "t.itlluu.l, li«l'.> U-li lim-llH H«M in meiner Schrifl: Der GoUes- 
,h,„«l ••' i'l<i».fu> S IS iiH^«cs(.iwl«*n. Naditier Wernicke, Arch. JeArh. 9, 88. 
I'lp i'|ilMili..uiil.ii ln.li.illiii.l \kI t'iiw^- ->, I.'. Ill, HutA/Vfl/ /// Bfilr. V 8.209. 



Ott/ii^>ia^ Fttrtthun^n. 



13 



tlglifh fnr (Ko PniAtmt drr Ti$th horoilct. iind HnB dir aflatim (-lieii- 
danrlhsl Idelirh zii (iasto waron. liraagL rlor Name iiiid iM ubprlipfort.M 
Duraas IflBt sirh MrlilifQm. daQ aiirh die olympistrliMi Opferbennilnii, 
denen das Opfcrflciwii dem HerkoinmeD xi^nijtti zukniii. tj^lich im Pry- 
tanciuii Tntrl ^dialli-n )i<ii>4<u. AiiBt-r ihiicn wtinl(>ii die TliPorpn der am 
(iflttcttfriedon beteiljgton Staalcii. (erner <iolo}io. die man thrtn wolltp. 
Cicsandtc iiiul bohe Beainto. Difhicr and iindciv Mflnnor von Vcrdionste 
xoKetogen.') >*aeh den Agonen aber wnrden die Sieifer betrirlet. Altos 
PereOnlichkeitcii, die irK;ciidn-i4> zii d^r (iotiiirit in dieniitlirtipr Rraichung 
standen. Hie Sieger durrh den Kotinostweig rfjenso fceweihi. wie tlie 
AltAra, fiat (lie man ebon sulrlte Zwcige legte. So vctsleht inati nuch, 
wamni die ListPii der OpferbeamiPti. ale dcnn Anilseet)Sud(' das Pn-laiiei«n 
gaJt, willirt>Md dcr Tlipokoleon bloU den ntclil Htnndig iti Olympin solhst 
Angceeeaeoen vnn ihnen. tind anch nnr hIr Wohnhaos. ZBgewie^en war, 
die Cbersclirift ^/w U^ irujtPn: denn wcnr sie audi neben Zeus die 
Opfer der andern <idtler eu heanfsirhliecn mid nanienlHcl) daii gemein^tne 
MtmalHopfer aller zu leilpn batten, so naliinen diese andeni liiltu^r nobon 
dem oberstcD Inliaber ron Oknipia dainals nar die Stctluig oris- 
anpehftrigfrr Uaale ein. 

Findet die Spoisung im IVlsncion vom "nacfae ties Zeus slatt, in- 
sofeni als die Opfertiere dienem <lnrf;ebrHoht waren, so ist es cinletiehlead, 
wift dicsein Ootte mi» Fag und Recht nuch die .\sc\ie gehdhrto. l.ieB 
man also dr>n Hochallar di>^ Zens rtus der ciitencn Asebe sJi'h selber an(- 
ttauen, »o hat es einen guten Sinn, wenn man dan, was alle Frilhjabre 
roin hmligrn HenI enlfernt wi^rdcu iiiiitltP, auf o\wn diesrn Hoehaltar 
mil Qbertrug, und vs tst sebr bef!;n>inich. daH er geraile dadureli in die 
Hfihe vuehs. 

^. Dii!i K<'>tiiitftnpr«r nnd Keine Ablnsnng. 
Ein Prytancion m a\» StAttc gcdacht, an dor, oder von der au»- 
gehend, .T^rnn-tK, d. i. hocbgMtMltc obrigkeitlieb« PersAnen. ihron Dicnst 
Tenichten. In Olynipia bililet das Prylam-ion die Sakrislei des gansen 
HeiHgtunis. den Mittelpiinkt der geisllichen VenraUnng. Es ist dort. wie 
an andern Orion, an die Stetle des KOni^sIiausee getrolen. Iju alten 
AnaktenliauBf pflegte iiu Vorhof untcr freiom Hiiiimol oin Altar do* Zeus 

1) Pollux 8, 133 q^oXihi. if g ar-r»i*'.ii'Ot-r ixAattn Ijfiifiti; :ui>T!fxorja r^ 
tnr :itrrraio<jiDtr tltivi^i, i/ nifrtartiofia *«(■ Hwych. itleno^, o ^' taaiiTfi 
llltifn it' rijl Ilpvitmiifi ^atvtir. 

i) So eiDJKe Jalirc vor 135 v. Clir. die drei GcMiQiltvD *ler Hessenicr iiacli 
der Inschrlfl ant B&tUron dnNike d«i Paionitw: xidttun nhrni riti rwr; «(.j:rtcr«,- 
fxl 'MY xMwcr im!<i¥ 01. V, Iiuckrifl N, Ui. Der lalt^nitx dv» Staii(Ibllil* eines 
Oeaaotltpn diT Actiaivr ist vur tier SQd»«itc ilcs Prjiaaeion ^i-fun<l«n: (H, II. ITS. 
PreuDcr. Ualia Xttta ^6fi. uod iu Kosclien LexikM. I. 3, tiMU idU Bi>i«pii:le 
voD anderwirt*. 



ii 



fihftupitehe T'ovtchnngtn. 

Da6 lias I'n'laiK-ioii vAn Olstnpia elnr verhflllnismftBif; nltr OrOtidiui); 
Rewpften iflt. watAc obon aiis jwinpr I-aitP am FiiB<' rtrs KronoshiSpcls 
ITWfhlossen. Doniioch reicht ps keincdwops Ms wi ilcn AnfanRpn dor 
olyuipiaclien (iottesvcrphrung. audi nirlit dps Z^'iisdieiisiites, hfran, der 
iloch spjnerseils erst die wpiblichen Oolthpiton abgelOat iind in den 
HintPrf[Ti)nd ^edrSn^ h«l. Warm dk- Einricbtiiii); dtoscr rprflndfrteii 
Form des tiottpsdioiistes. die Itestellun^ Apr utaallichni Opferbeamt^n und 
die Erbatiiinjr des Prylaneion, erfolgt ist. wird sich niit voUer Siohcrficit 
kiiiim ertnittrln lass^'ii. Viples sprichl dafOr. daB »« zuRlpich niit don 
llbn|>eii fjroilrii Rffornirti. fib«r djc wir iinderwirls gehandeli haben. ') 
eret um Olynipias .'»o (ii«0 r. Chr.> geschehen ist 

Prrlaneioit und SlnaUihcrd i^cbSn-ii Qhcrall znsAmiiiPD. Diis f>nitP 
dor Opfer. welche jedpn Monal an dpm dazii bestimiiiton Tage von dpr 
xtnit^ ieria aii? Kpbraphl wiirdcn. fand auf dprn AlUrP dps Zpus Jm Temppl 
dieses Golles stall, einer OpferBlSlle. die schoii bealanden liabeii niuD. 
ehe das Hiiu» di-jr (Initr.-; darulHT grbaiit wunlr. Deiin dios isl auf riiirr 
mit ulten Votiven stark durchi>ctzicn Schicht ^'Ctichelifn, dip rinj^s uoi dea 
Tpmpel reirhl, besondcrs abcr im W. iiud NW. hemerkhar ist.'f Wean 
Ari^loteles die fiffentlichen Op(rr in nolche scheidct. wclche I'ricstern ol>- 
laeiMi. iinil Holrhp. woldin vom ttcuipinsampn flerd ausginf^n iind ntn 
Doamten mil deiii Titel Archonlcn. KOtiige oder PrytaDon besor)^ wurden. 
90 findcn wir die zwclic Art der Opfcr iin gct^^hichlliclK'n Olyinpin fast 
anssohltoBlirh vcrlrelen.*) Die WflrcIenlrflKPr dor Klpier, wplche dip 
SipIIp dcr piiiHtit;eD Kdnigp in djpi^r Vorricbttin^ tlbcmoiiimon liattpn. 
fObrlon den uiieh HridprK'Arrs jkrebraiichien Til(>l vnn Thcokolcn. Ks ist 
besieichnend. daU ibDeii Sohne uud Enkel bpim Opfer helfend znr Seite 
3landen. illinlicli, wie rinai den alletn Anakten, z. B. Acliilleas und Fa- 
(roklo« dcin IVleus (II. 1 1, 77i>) viIit dip SilUne Aw Laokomi ilirviu Vatcr. 

ft. Dam tieiltgc Feucr. 
Wean da£ Kener auf dpoi Herd im olrmpischen Prylaapion Tag und 
Noclil unlerliatten wurdc. viu aiiaftaxov rtif im wahreti Sione dc» WortP«, 
eo batte dnK. ^mix sih^fieehett von d«r Spci^nborvitung Ifir dip inlitndic 
anwpiicndcn Bi-amlct). i^inen fniten ('iruiu) in dent Bodilr(ni!^s« der jabr- 
ane jahrein. sei eg regelinflBii; forttaufenden und wicderhoUen, odor uii- 
regelnilfliK. vric ea das heben braclitir. sich darbictenden grOSeren oder 
kleincren OpferutiKpn. Denn nltes OpfprTeupr muSte voni heib'gcu Herd 
pntiioiiiiiien wenlen. Mati iiat sicb zu vei^Pgonwilrlifion. dull Kouer- 
anmaclicn in alter Zcit cine nichi Icichlc Kuost, nnd Kohlcnfflal auf dpm 
Herd ein .sehSizbarer Desitz war. de-ssen zoitweiliger Verlnsi ini Haus und 

1) UacAfat II liritT. Y. S. 3?; III. Bdtr. V, S. 191 C Vftl. iJwn S. 51. 

2) Vgl. Hochft»t t Bfitr. jr S. 133. li»t. Kurtwiiiglcr 01. Ti-xtbd. IV, 
Bnmien, S. A T. 3) Oben S. 59 Kam. 3. Vtxhfat III Hair. Y. S. 205. 



Id 



16 



Liidtrui Wenigin; 



itii fi«llcMiion.s|f rliir rceoliiiJiBiKi'ii KrroriloriiiKco lU-s I.Hh>iii« in Fragi* 
dlplltc Mild Hndiirrh Ijwifliiklidii' Siflrunpprn vfr»n!asaPii koiinlf. Wenn 
oiati (laliiT in tien HSuitoni bcflisseit war. Glut anf il«iri Herd auch (lift 
Xaoht abor sitniiiipnd zu crlialtpn.'l iini iim frUlicn Morcrcn sciii Kflchcn* 
feurr nnfacli^n 211 kriniiMi^ mo war fflr den lioili^on lli-rd iW Siaatit- 
genieindft nnvorselirt fortdaucriMlcr Brand iiofh hci weilpiii notwendieer. 
Die Herdflaiiimo bildele die hVuprtiiidle (ftr dio andrm AllarbrJindc alle- 
iianit. Aiif di-ni llcril im rVvl»iuiinii zOiidvU- man vor jc-dciii Opf<>r die 
Knck^ln an imd zog ilnniit in l'roz(>^ian an die oiiixoliip» Ali»rp, 11111 Auf 
ihnciH dip Ktainine zii f>nllaclit>ti. Sn stolipii Hi-rd iim) Altxr in doppellcr 
BezichiniK i» Piiiander: dcr Herd Hperidpt deiii Altare das iiOligp Koiier. 
iiiid dvr Aiiar speudet ah OrKt^ii^abc dcii Speiscauieil au di-n Herd. 
I)enn naeh rolUogenem Uptor k<?hrU* die l*rozP*Hioii zn der Ilf>rd«t3tte 
xortlck und hemtelo daselht't di(> oigfene Mnhlz^it. Was von Slaatsopfcra 
gill, darf audi von andorii Kcsdilnsspii wrrden. iiismfprn. als audi dip 
|iriviii(>ii tiidil .>*Hl)ftlaiidi!;, somlnii iinli-r Aidsiclil mid Milwirkmiji vim 
Opft^rbeanilpn untertiummcn wurdcii. nur dntl niaii nadi geerlielipncr Dar- 
brliigiiriK nirlil im Prvtanrioi). xnndern an dcr rigpiirii WrtliniiUittR »p\n 
Malil lioreiloto mid vorzohrto. 

Man hraudiie hoilii^s und vor all<>in roinps Fpiipr. dn<i ninpnrflnriinito 
and dm Fptlrauch in dif* Hdho wirhein lioB. fiir Opfer nn dio Hiinnip|»* 
hewoliner lind durflc pidi iiirht dainit hpeiifisrii. ziifjllliitcr (ic)o^cnTit>it 
die vcrzelirpmh? l-'lamnir zii piitldinen. In Olympia kani iioch dazu in 
Bctrachi, daU aiut dein Fmer niif doni Ilncha1lar(> dos Zeus die Woi»> 
sasTinfi durch die ^iachvprstandicon Sdicr t-'psdiah. L*ni so indir niuBlp 
auf rt^ine Kfaiinuo KC^elifn wi^nlpii. Ha.l1 man dies foitt. so tui sirh das 
VorslAndni!) dor llrrdfrpm^ niii 19. liilapliios wpitcr atif. Mit ilir iiegann 
ein Neuanfani; iiUor Optcrini); fflr da.s khozc nun folRpiide Juhr. Ki: wird 
knmn r«rifflirli iicwcscii »;piii. lid rk-r Abaschpriiiit; i\vn in zwfllf Muiinten 
)i<>rlil>i?lastpfpii Hnrdp;4 dpn Krnnd lebpodig 1:11 PihaltPii. uoiin mat) ilin 
niolit mit Sdiaufd udor Siob anflins nnd riann wioder nxif dip initiler- 
wdlp ri'ingrfcslp Sliilto flticrtrue. Wnlirsdioiniidipr isi ps. daB man 
neues Fpiipr bcsiinrte: dpnn inidi rum l-'euer e!a»btr man. wenn ps lange 
^braiidit war. daB (^ vprdorWn und sdtSdlich sei. Ob ahpr nacli Au^- 
lOsoliung des alton und durch^jrdfpiider SAubcning dps Hcrdps reinc 
KInmrnP anderswoher eeholt iind daitiil frisdies Jahrpsfenpr anftpfaelit 
wurdt*. (Kktr ob man anf kiiiiKtlidiptti W{>|c eiii Notft>tier pnlzniuUlP. laUl 
eich ans den prhaJtencii Narhrirtilpn nicht omiitteln. Iler^itdtan^ von 



fvzt^i<^i' ^ fth •'mpti ytitovti ahKot, trr^ffiR :\v^i itiu^i-, Vra ^r; .infffi- akXaStr 
ann, wf 'tUiiuii iti'Xliiiai xiiihimro. VkI. Ovid. Utt. 8, Wl ff. fa iter SchlMpmnjc 
rva PliUeniun utnl Baucitt, audi Ro»eggera WatMrtmal, wo dvrkldue I'eler in <k-r 
MaekbarKCliaft in cinctu Topre t>u«r holeii giiift. 



18 



(Hffmjmeke ForacJum^tm. 



17 



neuptr. rfincni Fencr wiirde mil dein Jtaihanisrlipu Wppcd dcr flcrd- 
tvffiaf^ and ihrt^ ZubcliOm. d4r:<^ii wpitr AuiMlelinung uoch gewigt verden 
soil. E>ebr wolil tibereinstunmen. 

Dcr GehniDcli A^s Feoprbolirers zur Gcwtnnun^ reiner Flamoie ist 
uraJt iitii] ubiT ilu> ganze Erde vcri)reiUt. Anch die Helleiien luinaUn 
Uin fruli und waiidiiMi ilin ati. ■) ItideH febit ^» aiich fur die Eiitli>hnaBe 
dF« Feners von anderswo im heUeniscben GuUesdieostp kciiieswe]^ an 
BeispieJeii. ^ach der Scliiw^ht bei I'lalalai muBlt' auf firhpifi des pv- 
tbi»cb<*ii OrakeU allc^ l-'«uor. aU vou den Barbarou beflnrki. aasgel&scbt 
und nvae reine (>lal voni heilif^en Herdf dra ApoUon in Ddplii etit- 
nommpn wcrdon iVXuX. AriHid.'^). Anrh gpitpr nocb. im zweiten and 
ereUTi JabrtuodcTli^ vor Clirislo. holltf eim priosicrlicbp Frau uaicr nianti- 
licfarni liclril bi-ilii^ Fiiaer io cineiti Drcifuflt- 7Ji Wageii von Delphi 
luch AlhcQ. Wie die Hfiteriu des Feu«r9 ia Lakedaimon ^lb«r dca 
Kaiupn Hostia ffihf1«. so darlile nian sich jei)« aUischc Pyrpfaurog ufTcnbar 
ais mwisthlidic StellvGrtrcterin dcr Herdgfttlin. -) Wenn die Aiigpier das 
\'v»\ d(>r l^riiaicn IxT^itigcii. bultmi sic tfnnt^^ Foupr aus detii Heilii^utiie 
der Artemi!< PyroniH auf deni Kradiisgehirge in ArJcadien. Erne jftlirliche 
RciiiiKunu. vi'w in Olytnpia. naliui iiiau auf Leuiiioe vor; da." Fi-uer wunlc 
nuf iii.-ini Tii^i' aiis^fli^Kflil. wiihrcnd dercn riii Ii4.>ilign( Sdiiff au& l>v)u« 
neuoa bpsflrgto.') 

I) Nacti fljymirm SSrrr, 108 war Heroics dfr ErtJDilvr il» feueneags (das 
v. ion f. welter Bert(-]iti>(e ist l&ckMiliaa dimI Uafaer unklar). Haaptatdle: Setai. 

ritiTtf tfq'tJ la ^fi»ttrfii,1ifttyii iiiJ.ifXo4{ :tff»i x6 nvp /Yytvar. tiy to ftir iarir imiov, 
5 xaiitltfi 'Wopfi',', Outtpof "*( rtttfiiaX^mor tfirrtrirtf, ««H» f^tttpillonf-; t^ «T«fEf 
«rp<^i<«ii-. Efnicehfntl audi Tlieophnut //. pi. :>, 9. 6 IT. Plio. 16, ^08: Itritvr erg« 
HffMimt ligma itfnttnqMt rrmeijMI aifrUn. cmfn'oi/c nuHfrin aridi fvmilit, fintgi rvi 
ftJioruM farillimii oMiMfrfM. Seneca (fu. Hal. 2. ti. Vgl. KutiB, UerMiMmft il*» 
Ffutr* S. 36 ff. I>ie Feuerboliruug besclii«i>it aiiHchaulkh <tl. SctimiUt, iMlMlr. 
/. EihmUigit 35, 11)03, S. ~MT. DaOdii? Allt'O i>i<-li anrti iliircli AneinaDderschlagm 
vnn SU-incu ZM bclfcu su^liteu. zcigl Sophokles t^il. iyS; ^r(>f<(: crwlhnt v. 3R. 

:t> ItiscliHn V. ScliatiEbau^e U. Atltemr in Delphi. IMUenberger. fjyniye* n. CCS: 
• . . fi^tv tvr iiyin- ffiixoiti fjt Jftjifw xtti nntJtopuvtr ««J i^r X%-^if9r Ifyaytr 
U^tput^irqe 'Knitt^iM' 'A»\>^iii. Auf »iD«r andora cbewJaher a. U. 716 \lxf3 'AX\ 
KtiOfioi tirfgiirori i'Ai/^raloi] .lolUai, trai,iiui xal bihon; dicxt/faroi xoti U iby 

r«f tf 9io!- *tt) rof ifuxifot- [id/W «]«! aftwTt tnr rt xofitstiAnuia* [xni] irn- 
avfoffiv iya4l,data »; fv*{j[iteu xiUittfrtt. Auf einer dritten im Huseum ta Delphi, 
a. 0. 611 nr^ofae if f-/ J(^i»(r| Ttp,^' tir»>i('ar«i /< £i-nuT||»i4wi-] (i Nameo). — 
rrieaterio Oer MmUr in Lakedaimoo sdbst 'jhot/n aoAMv^ geaaoBt : vm is&s. 
I43.V I43ti u. «. Audi Ifir Arfcadico gab cs cin Pncslcrtum mit dcu Tttd '£atii: 
(Jtc /f/ot J rvt jMiii-ar fflir *.'l«tM<*»>'> ^'s'' ['"uii<rr In HuM^en Sjtx. 1. :f, ^liJ. 'JA39. 
Per }«(iciv 'Tryv^P"* ^£ axp(MU«(vi; liuile eineo Sitz ioi PfODyiHlMhtater zu Athcn. 
3> l.eniaien I', tt, I5, .V I,«dibos: t'hilojtu. ff<v. U p. 74u — xa^clt/tzm 
lA* if .lyfuro,- xci xkS' f>iftfiivr fro. (aberlii>fcrt xatf j-'ni t«f fior;) mi) o^/rrriui 

Klla.Bi-llrlCdw nlM-n (l«>fMrkU TIi. i 

IT 



\iJwiff Wenlger, 

Oljmpia lag vou E>olphi n-cil cntfcrni. wenn man zn Laii<l« rtimn 
wolltc, ^i^ SMahri nlif^r war an£tct)«r: sio mlitf aneh wahl im Monat 
{^laphio? nocti (Oinz. Andero HpiliizHlnipr sin<) iif^hen item pythiD«]ien. 
itim ala xmr^ Mia nj'c 'EUdA); gall, fltr einen selbet so bedeutendon 
Millflpnnkl KtiiK^dJrtii^tliclicn U-l>CTi!t ^chworlich in Bctriiclit zu zirlKMi. 
Dip Annahme cigenrr l-'raeti^in^ ron wildpin Fnier, das lur den (lottes- 
dicDst gciAhnil wurde. hat also viel fQr 9ich. 

Dor Ktuprdirnst in dor Herdkapolli« mn& mohrcrc'ii AngcstoUten flber- 
iraccn Kcw'wieii mIh: deiiti fuwr koimii' die siandigp Wacbo niclil aiishallpn. 
und mifli llir iwci w«r »i« eti anplrrngcnd: (Ibcrdicw iiiuBtt' fiir Kraiikhi'its- 
ffllle Fdrsorge gelroffen w<>rd«n. In Delphi und Adien hatte man i&lt«re 
Friiticii, die nirlit nioJir durch olicltdio Pflicliton KP^Hindon wnrcii, damit 
betmut. Aaoh in Lakodaimoii und in Tcfroa b«orfilPn Krancu don Dienst. 
In Naukratift dantegcn duril* kein Wcib das Prytant-ion Iwtrfitcn. ') Von 
Olyinpia ist nicbts dberliefert. Da abor wfLlirend des Hochfestm keinr 
Frail da^olh^t ^tduldct wurd«, so i^t anzuiteliiiion, das auch die flat drs 
bcili^fn Ki.>utTs au( dvr *<hv^ itttia im I'rytnncioo MSniivrii ublaf(, und 
da die Sf'ht^r dip Hf>rdr<>inigiinR ni bpsor^pn batten, so vird ibnen aitcb 
dip Anlsirbt (iber dif [•Viierwarht ftbortragpn gcwosen «ein, wenn sde auch 
beflondere Lculc dazu bestellton. 

7. Kaleni)i>rzrll. 

RRdfutsain Tilr die F^ier der Henlfp^iuiK und die lieiligpn (iebhiucbp. 
die mil ihi' rerhiindcii waren, ist dip Wahl des KalenderlaRe!*. Da I'aii- 
»aiiias an amierer Slellc (0. 20, I ) erwabnl, daB die Frilhliiig^leicbe in 
doii Flaphids fiillt. Ittidcti wir bfstatiiit. wiii> schoii an& tb-iu N'miK*!! mil 
Siobflrheil zu pnlnrbmcii w«r, dali dipritr Moimt dpr dritU' iiaeli der 
WiinersomiPtivfeudp ist and deiii altischen ICIaphpljolion. di'lpbisrhen 
TbP0Keiii(K«. cnt^pricbt. t'berall in (iriorheidand iieliin(!ii die Monalc iiiit 
drill Nttiiien Elaphcbolion {-Ikmi dioiw Slcllv im Jabr citi und siiid der 
JuifilBtiUiii Rpwidmot.-I 

Der 19. MonatMaK nllgcmoin ^alt in Athpn nebttt dciii 18. nacli altpm 
Herkom ition als Kpini:;unepii und Sflbnnn|;pn epwidtnot.^) Der (inmd 

1) Deljiiti mill Atli«)i betiefTptiil ». I'lat A'limn 9. I.alc<>ilaim(m uikITi-^vu obeu 
S. «a A. 2. Vgl. f. t), H^-i. MnukraliH: Athen- 4 p- Zt, 149 41; nur die Floten- 
K|ifel«rlii war ausmaomioon. I>le cm allieuischen Diuoyitoiittieatei' vfrzvichnete 
}i(i(/ii Earlui K'll .J»(,f<*«v irt'i 7(*i'i»'<:,- untl 'A'diiri; 'l*o(/»«iwr f;elii'>rl iliT I{« riU'Dii'il 
un: aiirli i\W itt/iin tiii'limiai ill Mitylfiii4> CIG. JI67U !kI ugu uinijcl'iibrt Vgl. 
Premier b. Rosi'her l,tv^. t, 8, Sfiia Di,- itiiliiK'lii^n VcslalhincD koniHi*ri iiiir nilllpl- 
bar lu Uelraclil. 

fi) V|(l. BiHohoflT. de fiuii» Cr anlitfniorilti» (Ldfic. Sluiin 711 p. 40$). Becker 
Aatrd. 1 p. 249 'Kiiaft),iohiif ■ . . (xi.fittr/ M A.th tuJi' iii'ufiuv. a'hirti Hf /itoi Toi- 
t\v /tttorta tfi iLa^q^Al^ 'Afif/nSi. 

3) Scliol. ile«lod. Opft. SIV !>. 234 Vollb.: ritv M-iiofatiej/oriir w: xvl t^ 
lnntiMmi4t»Atiff rA ^Atpui rwr 'A9ifvntnv xaSaffiot; nsoAOhain jtaJ nnarpunalCi 



id 



Oli/mpifehe Foi-»chttnffen. 



19 



di«acr Einiiciituiig IflBt sieli uiclit iiiRhr crkeDOCO. LAtbrroicli fOr Hie 
olympisphen VorganRS aber iei die in Alhon am 19, Tharcplion (Miii Jnnil 
bpgaiif-wie Keior iler Kanynterieii. denen Itald (laraur flic Plynleripn 
folKten. Bfido grliJ^ren zueammen Qnd warea fftr das Fegvn and Waschea 
dps HeiliKiums der Aiheiia im Ercchtheion bostimmt. Trofen die KalJyii- 
(erien auf ik-ii 19., so tick*D die I'lytitprien aiif den 6. vom Knde, nach 
andemi ZcMignis auf den TDrtf-txtpn ilejt MonaUi. Am Tagp der Plyntcrien 
vnrde das Bild der G&tliti Tprli&ngt; die Tompcl tinispaiinto man mit Seiten. 
Er gall als ein Unheitalai; ersler Ordniirig. ') Dicscii nlbenischeii Cebrauchcn 
iniiu Maiiclic^ bi-i di*r Rviiii^uiip*feifr in Olynipia ciitsprorbcti habcn. 

jndes hat der 19. (Clapliias der Kleier einen besoricleren, knlendflriach 
brdoiiieiidfii Sinn, der diirrh die. audi andi>ru'An.4 und nelleicht allKemeiii 
Ublicht? Bpnutzuiig Acs 19. MonaUlages for Reinigung uod SohnnaR nocb 
riiohl erscb&pfl ist. GeDanes Nachrrflmon rripht iianilicli. daB vom 
19. Eiaphiofl an geradf hundorl Tage Ms zuni Jahresscblusse vergebcn, 
nAmlich elf bis zam Knde des Klaphins selbpr. xodanii 30 -|- 29 -j- 30 = 89 
fflr die fulgendcn Mitnato.'''l DaB diese nindc Zahl auf bloBetn Zufalle 
bembc, nird Niemand behaupten. Sie hat vi&lmohr einen ganz bewiiSten. 
kltig walirKcnoiiimeitcn .Sinn IcatharliKcbiT Art. Dieses Tagrsdaium 
gew&htle einen festeii Anhalt^puiikt ini Aiiachluli an die Monatfizeil. mit 
anderti Worten an iten Mondtaur und dicutc ^oiiiit tur Herstcllnng der 
Z«it«nordnang. Wir haben Iwi andi^ror Oele^iiheit daraait den SchlnB 
gpzogen. daU dau eliiwhe Jahr itii Sommer hegann. Cnd gewiB. die 
hnnderl Tage gewinnen erst ein recliles .Vnsehen, vcnn sie auf einen 
»Q irjchtigen j^eitabacbnitt liinzielcn. wie der JalinwcliluB iKt. Obrigens 
win! d«a Neujabr iin Somnier. wie in Delphi nnd Athen, aufli dureh 
andcre llevreiegriinde gestfilzl, die Inlher beigebracht wordeit mnd.^) 
Hi^izu komint nun die natftrlichc und hienitische Bedetitung der Zahl 
Hundert Oberhaupt iind in Olynipia beHonders.*) Au« die^eni gottesdienntlicb 



ii •t'iXox»p»i Ifyu kkI' lipftotriio;. f^i/ypnl rwv :ttnffiar Svifti^ (IHe CtHTtiCfe- 
ning ist verderiit: es aelieint ein Natui? aung^fallen, *i«lleidil Itiefi e«: xa) 
'lattfOi. u/npoTtifoi . . .) 

1} Phot. Ler. Kt:i.l.vrt'^ni xa) :t}.trriipia ' lofttav vrh/umt' ylvortui pi' 

rrii tt xiutfutv xi^tyhtrtt^ xai ti'i t'Jof xtiTtrjeni.li^irfii. oBfv r'r tnti; fi&iuajo lear 
KMOffa^r i^r lUitgnr xair^v Ji:ifftanor Mtf^rnfiPr rcfii^ivir. Poll, ft, Ul .t#(m- 
Vjcmytfttit rn I«^ fityar tv tnle n:tat(pcm tit a-na^^tiitu, tuav (li.ivTtjphii j«<! tirti 

2] Rechnet raan deu KUpliicM xit 30 Tagen, ho erhllt man li + SO + 30 + 39, 
alu) ebenfalh 100 Tagc. 3) Sochfrat TI. BHtr. Y 3. 14 ff. 

4) Uan verg)nirJi« <!»« AbzXIileit (i^in/ttXoYfJv) von eiDhunderl Ta($m liei 
ticrodol [, 47. — IOi> Dlympisclii- PuO. das vi«l)(ebraui'lit<; Uali eines PlethroD, 
s. oben & 51. 



19 



so 



Lvdwig Wcniger, 



kathanisfhen Gniiide lag es den Sehem ob, darObcr ni watlien {tfvhi' 
lavni). (lall dor fc«tgeeetz(^ Tag (fir die Hordfcgung in kriiiem Jahr 
wnbiKpljaclitcl blicb. 

Die FniliUngsir«inig:unft d(« olynipi^chon Hcili^nuis n-ar abor nicM 
aiif din CieschSftp dpr Hprclfefiung;, dps Wasserliolpiis, dor ABclipnalwr- 
tragung and dpr KniPtisning des Feaon*. oml aiieh iiicriit a»f Hen einen 
Tag dps 19. tClaphios be^chr^nkt. Dies iet an sich walireclieiidicli nnd 
wird diircb dio tfttigcro DRuer ilhnlicher Veranstnltun^on iiiKlcrwErt^ 
naliei^leKt. Indee lilQt sieh dor Nachweis aucb nmuitL«lbar itihren. 



8- Dak Kr<>uosi>]>fer. 

Seine Bescbreibung der Heiliifianier dee KronoeliUgela be^iint Pausauias 
mit Piner ^ottesdiMistiicben Vcrnchtunf^. die am TacP dee Frtihling^antatiKs 
vollzogpn wnmlp. ..Aul der H6he des Borpps", przAhlt or t>, iO, I. .opfcni 
dip suj^iianiitrii KOnig:o tU-in Kronus zur Zoit dpr Tag- tinil Nacbt- 
glciclie ilea Frtthlingti im Monat Elapliitis bei den liljdern': hm 9e 
no agovi r^ xofivyj} &rovifiv ot BaoiAat itaXoi'iiiroi ic^ Kii6v<f xato 
letjfie^tav i^v ^v tip ij^i 'l:iaiyl(p /itji'i nana flifioii;. 

Von Opfeni iind andpren g'^ttPsdipnstJichpn VprriehtuniEren za Ehren 
dee Kitinoa auf scinpni hciiiKcn H&kcI im pii«atit«phcn Lande n»ho dcni 
KIiiB xMphpins t\i feslgespliien Jii-itPn durcb luaanmiPiikommonde Eleier 
hat sich die C'bcriiefeniiigaudi bci Diony^iofl von llalikarnossiii^ 1.4. /f. 1,34) 
criialtcn: to JSs <rfOfia t<|' Ao'yip (tiJttulicli in Rouil nric p^r, meni:^ ^fi}**, 
dfu^aior oimnai tlvoi xa'i Ji* avro rove 'Eneioi'i avx ^"f^a tfitloxa)^>i<fat 
{vif X6^) itvjft^ rat' iv "iiitii K^ovlov Aoyov, oc Mni' ^* rfj tUadiiii j*?) 
mtuiftoi' niifaiov 'AX^eiov, /rri avvtiy Ifiiov lop liyorov voiii^otiec HXhoi 
&9aitcts 7.ai a«t^Rf( TL/taic otmovit^ jri-^aittot'crtr tv [ifpiffft^vot; 
Xnovoii. 

Der Krono^litigel »ddieBt di« Allifi iiach Nurd(>ii nb und erbebt sich 
als eiii onten zipinlicli breiter Kftgel bis zur HOhe von 123 Metern. Der 
Dienst des Krouos tjalt aucb in Oiyinpia als :ilter. wie der de5 Zens: 
schoii ini Koldi-nen Alter soil Kroinw cinen Teiiipol Kcbabl habpii iV. 5. 7. fi). 
hi WirklicJikcit wsr sein* Verehrung msammen mit dpr tier Rli«ii von Kreta 
her eingefSbrt. Die Reziebtingen zu diescr Initel Kind durcb tfckriftliehe 
Nftcbrichtpn bezcni>t tind dnreli Fiiiidc bestiiligt.') Am Ki'unoiibfigpi lagr <Ia-'! 
Heiligtaiu der Gala uud einc idaiscbe Grotte.*) Audi die selir aitc Opfer- 
8tatte der Klioa wcKtIicli vom SIvtnion i»t nidil wpit vom Kronioti pntfcrnl 



OP. 5,7,6. 8,1. I4,H. i;,Jl,fi. 1(3.3. K. Ciirlius, GcwA. r. Of. Texlbamll 
der EtyrimisM S. I6f. PnrtwSnglcr, dxl. Tcxttiand IV Brmitfs>t Kt-fsixltir S. 218. 

•i} PImi. 0.b.nn.. daxu Schol. uiid Bovckh. Jixpt. p. 141. Audi in Allien 
lag oin Tenpel da Kronoa nnd tipr RIica im Ili-Elrk« ()«.■> i>ttiu|ilKr1i»n Zeiis und 
nahp deiD TeineniM dpr o!ynipi.when Errigottin, P. 1,18,7. 



to 



Oti/mfmrhe Fortchuu^et*. 



SI 



nnd ebpiiM die d^ Kureten Hi>rak)es. Voni Kauipf^ it«s KroDCiia mil 
Zeus ttasolbsl eraaliH einc rcrpinipltp Saiec, ') Bevor Zens da* olymplwho 
Keili^luiii v(in der ErdKOltiii flhemahm. soil Krono^ dessen Besiiz mil 
Helioe K^leLll haben. iiiid die Erinnerunff daran bewahno pin ^ineintwiucr 
Altar d*.*r bvidoti. Wip der Uerg seinpii N'amen von Kmnos. habe da*: 
Land Elis den seinen v<nu Somiengotl orhalloo. So dift im Eti/mi^tcum 
Magnum (s. v. ^HXte \h i'2S) erhaltpne Cborliofonine;; flffo mi< (tor) Jia 
Kn^aaaSai njr XUvfiaiav uUQa t^v A* ut'i^' Jtaeethly^aar''Hi.t6i ie xai 
KffovtK- ytiufiiefAa H lei- xng'/imoi: xoiroi ion ^imfioi dft^oiv at'iufi- fv 

(Vv it ij W.K f^x^ lotf v^v mrJLvi'/ifvrj inmrvftty; tov Saoi- Das einstige 
VorliandeiiHpin dps Doppelaltars fflr Kronoe nnd Helios zu bozweifeln. 
lie^ keiii Gnind Tor. Wenn er alier w«der in der AUarperieKcse. noch sonst 
wo. erwflhnt wlrd, so darf inan darautt itchlifficn. daB e« kcin andercr 
gewcseii ist. als der auf BerKeehflhe, an dcm dip Itasilen ihr KrflhHnfpi- 
opf?r kraclitpn. I)i(> AVmnigung de? Vrvatorx Kroiton niit deni Sonneii- 
gnttp vrQrdc HJeli aus dor SoDnenboobachtang am Tage dor Gleiclie. auf 
die weiier iinMMi einiug:ehpn ist. ijal erkliln^.') Die MSche auf dem 
Gipfel dfs Ilflgi'Is. nuf wclrhrr dcr Alliir rin.st i!T«taiidrii, liat Wolckcr 
noch c-rkanrl- Narlij;rnlniiigrii h»heii niclils i-rgptien.^) Wahn«ciitMidii.'li 
ixt aac:h diwo OpfcrsWtlfl niir ax\» Asph*- and Kncx-honreelen erhflhl ge- 
wi-scti nnd danim spnrlos rer^chwunden, B«ichtensweri sclieint die An- 
gabe von (iell*): „lsl der Stavrii Kcplinli Id. i. der Kladeos) paasien, *o 
dirht man »\t\i recht?. der Berg des Sattirnus zur I.inkcn: nachdem man 
bei diesem rortlber. drebt man sicli ab«rnials linka. ein Tumulns xur 
Rechten auf doiii OipFpl dt's BergW. Leider ist alwr nioht klar. ob mil 
dein Bergo dn^ Kronion leeiiipiiil int. 

Von (l«n i»echs DoppelallSren. welclie. der Sage naeh run Herakles 
gwtiflet, in der Aliis sUuidcn uad bci der MonatsopfemnR ihr Teil Iwv 

1} P. ^ I4,y. T,9. (Plot.) (f< /fwi'. i:ii <lcr B«rg soil fo^hcr K%ove*>» B«l>^^" 
liabsB. Uas Wort gibl k«iiien Sinn-. ilalii>r tst Horcliers Voruhlaj;, '.Ipnofpor xu 
16068, auptediena: vgL Sdtvl. Ap. Ith. 1.930. Ml. Strait. &75i. .Nsclt PiutJar war 
der Berg va der Z«it. da rHnom&oj herncbte, nnt^h nanonloii; ilanu Ix-tiannte ihu 
B«aklM DScli KrODOS: I'iud. O. h,VK i>.4. 1,179. «, 110 11, 6». 

9) '//;ioi< tta0t6^i helut Kmnon in eiiu>m von Stanley lierausgegelM>&eii 
ctiald&lscfaeQ Orakel aach VeLvker, (.'r. (iWtrl 1. \V>. VgL Piad. (H- 6, 109_^(e4) 
vip;|f;i9[a niifittf ttl.!,1ator K^yior DOif Sfliol.: /*' ije avarH-lay a(M»ro; i 5^»ih; 
fitu'rii. Aber <:A/,Jnt<iv' i^l uiclit tod iitin ibculcilcD. — Auf cincf Felskuppv nabe 
dttm altrn Titane, 60 Siadien von Sikyoa an der Grenze I'lilia«iii^D«, »«lt nacli der 
OrtMaite dtr Titan ui«r>t gvwohat tiub«u. Kr gall nts Brw)«r de« lleltos nod 
V&diter d«r JabrMwiUn : P. ».ll,n. E. Curtiiu fVItv- U S.MI. Dieser TiUn 
cntaprjclit oireDtur dcia ulympUtlicn Kronen; Tf;). anl«B S. 71 A. i. 

m W'eleker, TagtktfJ, r. gt, Ueii*, l,»i3. R. Monge, der 1890 doTt irar. hat 
vin gceratienes Loch gesehcn. 

4) Setiifnfhl rm Uvrta, S. tC n%tU llalltKfl'er f^vutpia. Altff. Ki/yiL lU &. l-»i. 



SI 



'22 



htid^ig Wanigcr, 



kiiiiitTd, war v'wwv fni KitniiiN mill Klji>» bcsljiiiini, X^'xwf- Xttiiicn iiitlimen 
ill del- Lllckp geKiniiilrn bubeii. die iiii Tcxlc dps I'ausaiiias iiarh dir V,r- 
wftlinung des Opfccii iiii Z«ustfm|)(>l zu hekla^ei) ist.') Danach la^ der 
Altar nielli allziiwoil entfcriil voiii Hause des (loltos. Uas Vorlmndeiiseiii dps 
tibeii (>rwSliiitt<i], [fir Kruiios ;iltHiii citlcr filr Kntiios tind Hi*lios geiiiciiiHniii 
bpstimmton. wflrde diircli den EtcippeluJtai' keineswe^ in Fra^e j^esldll 
wcrdcQ, Denn audi audem dcr in 01yni|)ia vercliricii ClOiier lic^a&pn 
iiivbr nis viiif? OpFt-niliitli' dattctbst. Datl dor aul iloiii liiMgr iTirit-hlfl 
gewe!«eiif bej ri<>r Munat^opfrninii; iinler den )>iJ Alt:1rr>ii nii-lit ft^naniit 
wird. kann nicht auffalicn : donii iWm IfllSi i^icli darauii:, dnU spine llediouung 
nicht den Theokolen. sondfim bcstnideren 'Wllrilemiftgerii Eusland. erklarcii. 



9. Vie BaMlleu. 

DaM Bergopfer am Tage der Krrdilingsgleiclie war den siigenanntpn 
BaaUai Qbertragen. Wie vrir obi?ii (S. .'>K) sahei), bat man »icli darunter 
priesterlicbe Bcaintc iii dcnken, wclclio, etwa wie der Arclion KOiiir oder 
die ifvXo^aeti.et'; in Atheii. als rejes BacrifkuU dio oiiiittigou 0]ifcr dcr 
l.undpfikOniiiP vrrs»bon Darf diw zwar ntirb von den andern cliisolipn 
OpferUeainten hehaiiplet werden. so las doch im Wcsen des Kronosdienstes 
so Tiel AUertUmliclies. daB man es fOr nOtig biflt. diescra (iolte ge^ca- 
fibcr, der dcm guidcncn Zeitalter aiifreiiOilf, lUis KOniyiutii seiner Opfcr- 
prii'ster dein Nameii nacli zii pihaltcn. 

Von fincm solcUeu ('ric^torlumc bvi den EleiLTii witUtv man bisher 
nur ms dent Zeufniis dos I'Husaniaa (S. (l.^), wdclieni ja anch dip alleinif^e 
Kcnatnis des <tlciclieiii)|ifer.s vrrdnnkt winl. AeirA lindi'ti ?iirlt yijaoijfiec 
audi in einer. l>iHO sUdlich voiu l'hili|)peioii aufgef<mdeni>n Iniichrifl, eincr 
eljacheii Rlictra, die. auf eberncr Tafcl ciRM;«graI>cn. dereiiist, wie die 
Nagellfichcr bewoiscn. aii gcotgnoter Stello anfgehSngt gpvrcseu isl. Das 
sohr liohe Alter dcr Hrkttndp. dnli sio iiAiiilieh Uber 01. TtiJ binanfrelcht, 
ist durfli die ErwAhiiung eines finzigen UHlaiiudiken gesicherl. In der 
Rhetra ist den ^amAaei iieben dcin Inbaber des _hOcti8len AmlCB", 
OQ fifyttitar i/^.wp ^Z<»*. iintor AndroliuiiK oiiier Strafe voii zohn Mlnen 
unbefoblun. dafiir zu sorgen. dali ein Mann nanieiiR Catrias. der Stihreiber- 
dienale Lat, nbne elisclier BQrger zu scin. ffir aich. seine Kaitiilie iind 
seine Habp denselhen Rechtssehuti genielien solle. dessen sich die Bdi^er 
erfreutea, iusbesondere, wcnn ihn riniir durcb Opfvr »L-Iiiidigcii (?) soUte.^J 

1) Dt« »eclia Doppel&lt&re uacli Her^>(l<.>ru» bei tkliol. Ifmi. 0. ^. 10. AlKdl^- 
2,7, :i.b. V. 5.14,4. b; die LQckt^ i.«t m. ¥.. mi 211 ei-^niti?ii: 7><m ii fsl tvin 

^w/iffi'l wii tsvxti Ktt^itn'jittv r, St-altf nlt>.nTt!''H(/i,t .liolriii Otaroiv mh'i .taoijiAi 
'A»^ya. Auderc Y«r»udt« >. iiei IlitzlgBlUuucr. 

3) Ot. V Itachr. 11, 'i: '.( ,-(t«i(Mi roi,- J^iuttoi^' ItifTfiitv ^fitfi*- Xiel yntttr xei 
t*rrui. i <if y tr*; itfittufii-Dfit. /Kpp','- "'P fc>.fliV nl ^ /r^ifttrm- I-r p | itaie op 
fiiymov tHoi £x^i xal tot ^u<nlan, ^/laM tn-aii nn \ isoxtvv* ^sumoi nur t*ifli- 



Olymiim-fu F(»-s<Jiun^H. 



23 



VVie viele Ba^l«n u-ar«n, UBteich nirht ericfvinen. Aus dem Kronoii- 
opfer in5fhtc man siat zwei, als Vcrtrcter der ciostigvn LandcskAuigp vuit 
Etis and Pieatis. scblieBen: nucb ilir gleicJic ZaU von KfinJFfcii id [<akc- 
(taiiiinn Ic^ diva iialii;. DaU tici raiisaiiiH^t sovrolil. wic in drr Rliftra, 
<tpr I'lurol. nirbl der I>uh1. f^ebrauehl \M. konimt nirht in B<>trnrht. Wurde 
(las Holienopfer diircli hoMtndero AQgcstolIlr dargi'brAdit. iw soUte man 
sphlieBpn dtlrfen, dalt dor Ziif; der Optorpr, d- i. anBer den Baailen ancli 
der Scher mid drr I'litcriM'amtfn. nichl voni (.ttMnpiinlt'lu'rd iiii IVytani'ioii 
ausginf;. Alleiti da^ Zouiruis des Arieloteles (BiiU. G, n, Ihnennt gerade 
uucb Rokhe KAnigp untcr den von der xon-ij itttia ana Opfernden. >) 
Audi ill Olyiupia ii^t der Herd dvs K<)uigsliau^L>^ durdi dvo iiii PrytaiiuioD 
crsout wardcD. Man prkennt. daU in den Busileii iticlit ino sciir eigcul- 
liclic Pricstcr dnt Krono^. nli AUutllicbe oder nrsjirQuglirb slaailicti gU' 
dachli' WardenlrSger eh veratplien sind. Vielleicht rtarf man so^'nr ail- 
nehnifin, daU diesc OjifuHcOiiiKt-- in der iilleelcit Zd( iiat'b Bcseitif^in;; der 
Monarcliie tnit nllcii StaaUopfcrn Imirant gvwc»en, spSlvr abur diircli 
die ThcNikolen prnetzl wordeii sind. iind dat! ibre 'Httigkoii Achbelllicb 
allein nocb aiif das alien flmlictir Kronosopfer boschrtinkt blicb. Fiir den 
AaagaiiK dieses Opfens voin Herdt* dcs Pr>'laneion spricbt vor allem der 
CniMand. tUtH nirgends sonst in OlYnipia. so rid vvir wiisseiii roiiic^ Fcncr 
7.0 bolpn war. Dazii knmint der kalliartiflphp ^utiainrnenliaiig init der 
Hcrdr<>^n),' am III. des gleiebcn Monats. Eadlich hat nach alter Auf- 
Tassutig dio HerdgAttin in der iiAchttlen Bezieliuiig 2U Kronos geslaiideii. 
DcMiJi tiestia gall als Tochter des Kronos schon iu der Tlieogonie (v. 4.M) 
nad ebenso in dem ibr gowidnietcn H)-ninos |r. 13); im Hymoos auf 
Apbrudilo <v. 2'2) lieiUt sie sogar seine erslgeborcnc. 

Bei der Abilsdierung Am Genieindeberdfi im Prytancion wnrcn die 
Seher die Handehiden. Ihre Anwescnheil audi bdin Kmnosopfer ist sdb«i- 
versUndlich- Wic iliuen nadi Pausania^ die Wahrnehmiin^ des Kalender- 
datuitis dcT Henlfe^tig iiblag. s^ in6rhte man ibnoii Qbcrhaupt die Ord- 
nnng <ie» KalenderR Qbertragen denkcn. Lebeaelilngliebc tmd erblicbe 
Steltung. sAwie ein sliindiger Wohusitz in oder nabe ba Olvmpia. beJfthigle 



Jiotinwv xit{dHtvtcli tot Zl \'(J}.vmioi, tztirxot ^i x Hi.ar»iirKi. imi tiklti ^ixiua 
f:uni\ttiii I! ^ftiatfyia' ttl 5 ftI[\-i%ot, Xi^riov it.i«riv/rw fy nifntf<t\€ii' «/ vt/Jdc 
thr e/ncSirrr; ^xniav iftetntm. fr jn7 Xfcfttaitii rVrixf^"}"- '^ ffi^f'S IfiAtBtot. 
zeal nntfice fi J-pn^ir; ta?{t]fi jfc niiwfoi. |n' i|tc* (ii*]i»r/w[i,\ it {!il]r*ii tnfii; 

'Okvfsitn. Die Oeulnni; lui ^welfclhiin. Id ileiu Inliatwr ilc» liot'hslnn Ainl«« slelit 
Abr«a« den hoclirien StaaUbcaniten ala Vor»t«lier tier [l»>ilcii. EIkt ui<Vlit« w 
iler Tlic«liDl scwesen srin; clenii andi diesva Atul sdiiriat in alter Selt ilurcb 
eta«n Einzigea venreteii gewesen zu sein, wie das il«r Bdlanoilikea. Vgl. 01 V 
Itudtr. n- l.Bi 4,1. MaoDemame Itaifiic. lletQit!;. Ilizxptix: e- Beii-sdrr a. v. 

fdj) r«fc Itfiertfir o rofio;, ttXi,i inio rqc woivia iaxiat j^^omi fqf ivk'' '<'Ao>'o* 
At ») iiif n^yniiKi tartnvi, o) Ji ^iitiiiitS;. o) Jr :tffnuytli. 



iS 



34 



Ltulioig Wefiiger, 



»;ie ror auttcru dazu. «iiie no scliwmigc iind tiochwichlijTp Aufgabc, bei 
der dift CberlieferiinR von Geaclilechlo za lirschleeht (lOcliat lOrrfprlich war. 
ZQ lOsen. Daza kommt ilire Rpzirliung ziiin Ari.«landc. wclrhr Aw Wcis- 
sagting Ulit eich brachtr: dean :^ir inuI5teti iiiit freuiden VerliAltiiisspri 
vortraul stHn, weiin sie ftbrr Miiriclics Ai)skiiitfi erlcilcn soUiimi, imd Sflline 
der beiden Hauser, laniidcii »■»■ KlytinclfD, fflr die cb duhcini keino a«8- 
rf-ichf>ndp Vi>m'(>ndun^' p\h. t;iictit<>ii uiid rnridnn .Sti'ltttnu itn Aimland. 
[n Delphi und in Atlien sowohl. vrie iiii Dheiil luid urn Ainmoni»ii. 
konnten eie lernen, wie man hinicr dae (JehPiimiiB der Zeiicnordnong 
kommt.' I DaB man in Olynipia die Monatskalt-'iider der am Hoclif«8te 
bctPiligten Staaten kaiinte. vprlanj^e Eiberdies der Spondophorendipnst. 
Dcminjicli Mfltpint aiich die Beobaehtunf; der Jabrospiinklc den SpIhtii ob- 
gfilegen zii liaben. ii'Ahreiid die iJasilen die eiKentlich<? Opfennig leitpten. 



la Die KrQhltDgsgleiclir. 

Deni Wortlaiite der Cberltefernng zufolge nintl man nnnehnien. daB 
das Kronosopfer aid deni Berg alljflhrlich dargoiirachl wurdc. obpleich 
oine spltenore. plwa tPtra<^teriscbo BpspIiuhk derikbnr ware. Wir werdeii 
Bohcn (S. l'.i). duB gotiesdiciiMllidhc (iiUndc cine Jnhnvfeirr bestftligeii. 

Vater alien CniMSuden setrt dae Opfer der Basileii DevliHchtiini; oder 
Berechnunjt dw Fi-flh lings aequinoctiani voraus: dpnii ini Mondjahre konnte 
kejn bestinimtps Kalpiidcr datum dafttr einon Aiihali bielcn. Vicllcichi ist 
in dpn Worloii xm uXXan ■ti/ial^ bei DiimyKioH (abeii S. (>.')) die Reob- 
Bchliiiig der Gleiclie iinter irgend welchem begleitenden Zeremoniell 
Keiiieinl: ancli der Auadruck <iJ(>(it,(iA'0(,- );e«if«i mag daranf deoten. Es 
wjlfe nicbt iiaiif; gevresen, diost Wwrtc liiii:tiizu»etzon. wciiii die Kcicr. 
wie gewfihnlicli. an eineni beatimmten Monatatage slall^efunrlen hatle: 
denn da firaueliie der ScJiriftRCellcr hloG diesen zii nennpn. 

Die Krmittclimg der Tag- nnd Nachtgleiche ist ursprlluglich in der 
cinfachsteii Weise vor Hich gegangen. Man koimie den kDruestcn, wic 
deu Ittng^tei) Tag (lurch SVabmehmiiDg des Soriiieniiiir^iqs und Sonnpii- 
unterganfis ini Winter iind Sonimer am Horixonte fostatellen und djiniu-b 
durcli Meeittun^ die Mtllo lieHliniiiieti, firllicli uad iteitlieh, vielipiclil aueli. 
iiul^r Znzieliuiig der Sternbilder des Tierkreiscs, diircli I'rOfung und Becb- 
nuHK kuntroUieren. Audi war eg uicbt schwer. sicli die hiii IHorisunr 
ermitleltei) Piiiikle «'iu t'fir alletiial an mivcniiiderlichcn Ki>uiizc-iclK>n, (slner 
Borgspitze. l-'elsklippc. Talsenknng nnd dorgleicben. zu niarkleren, auch 
auf dem Bfitge itpllist diirch bleibonde Vomehlnnfjpn kenntlieh zu mschcn, 

1) Die Wirksatnkeit von Seherit, aua den OeAdLlediterii der lamiden vor- 
uvlmilicli, uber aaeh licr Klytiaiicii iind Tellladen, ISilt sicli bei den takedaimoiilem 
und Mefsenicrti. in I'liakU, Tcitea uiid Hantiueia, in Sybarij* iiuit Krolon, in Syrakuh 
imrt Mb'SHDA. mif Samni nml hri den Pemnm iiadiwpiftcn. Olier Hcj[i«hini((eii 
vuu Olyaipin zuoi Ainmooion vg). P. &, 15,11. 

a 



Olympiache Foraciinniftit. 



2b 



wie iHe» amlerwiirw geschchcn ist. Meiii Kreuiid Rudolf MepKc hai 
1890 auf iiiciuc Bittr (lit- Aiissicht voiii Kronioii djuaufliiii gepiUft, ob 
»)ch ie»K Slellen ziii- Aiiknfipfnng der Sonnenauf- und t'Dter^in^ an ilen 
JalircspDiiktoii. darbictc^Q. Kr schroiht: ..<'^ilich sM\i man cirei Hflgcl- 
reiheii und Bi'rezClfife liintcmiiaiutpr mil iiictirfachor (ilicdcnuix. Wpstlicli 
zunMrli!«t liri'iltT llri){d viui Uruva. daiiii lucihrfacli Kczacktcs HOgcllimd, 
hinter deoi bedeiitciulc Itoheii eiu wenij; siclitbar werdcu. Sadlich Qber 
(loui Hflf;ellaiiilc fin holies rifbirffc. draseii wratlicho Krhfbung am Ki-5Blen 
ist, viell«ichl dai^ S«iinkoti.~ 

Dii> |tr()Uiiriif;(> Anla^e der Stnn('lu>i]gt? bci Salisbuiy iiii eadlieheii 
Eoglanrl zeigl, wii- krin aii(k'n*,i Wrrk. wi-lcbc Muho die Mcnsflim dpr 
Yoraeil gjcli ee^iebeii habeii. nm dip wicbtigmi AutJ^angi^punktf fftr die 
Zeitre«biiUDg zii <*rniitt<>ln. In einif^r Enlfemunf^ von <)er Hauptanlagc 
des BauwerkK stoWn Docb lictilc drci Sleine. die den Aafgan^ und Untor- 
tianK dcr .'Minno am iaussiEfii imd kOrzestcu Ts^ bezeJctiDeii: der viprtc 
ist nichi mebr vorhaiidt'ii. Vum Opfcraltar aiw. thr in der Mltle des 
Hcilij^ums lief;:!, konnte man gennu die Soune ilber deu Stein am Horiznni 
(.Kriars Ik-id" genaniit) eni[>orstoi(i;cn selioii, N'ocli lieiitc pilgcni jsahl- 
reiche Mpnwhen am Ta^o dtr Somieiiwcndc dortliiii. um die KrHrbrinnng 
ZII bcobacbu-n. Das Bauwcrk »iill bis nahc an das zwettc Jahrtaiiiicnrl 
vor Cbristo zurUckreichen. Bei dem cinfacber angeleKteo sogenannten 
Tcmpel von rallfriitsb auf ilrr )ii>bridi-nin6R) Lewis am Lwh Roag and 
die RCwaltiKen Sieinc in der Komi eines RiesenkieuEcs aufgeswllt, desson 
Anite ftciiaii vou Nord nach Sfltl und von Os^ naob \Ve8t gl^riclltet sind. 
Das hot den Anliatt aucb fQr dit Acrininoktien.') 

Spurpu Abiiliehor tieobacliran); fiiidcn sich aurb in Criochenland 
auf Stitten KOttcedienstlicbpr Bedeutnng im Altertume. Nacb Kuittaihio^ 
vmBtcD Manchc ron cincr Hfibln in DcIoh. aus dfj- man jjthrtich die 
Sunncnwondon rnnittelte: f'«(w*i Jf qaat amlXaiov eivai fxti, tt ol tiii 
Toi' ijXtov 7.(tj exof iat^ftttovrtt^ t^oitai. A' «> ztri roi' i/iUuv to d/njXatov 
0*for, xtri rovvi ii}),ov*j9m t¥ ttp .>>9» i^imiB iffUMo',') .Man elaulit 
jefzt die Somient;n>t[p am Abhange di^ K>'ntlio.t aufgr-fnndrn zn hahen: 
„(tf matin vtrs te wiow d'avril un rayon rfe t<Jeil ^ittatit contre la mon- 
lagne pcnlire dana la caveme el la ranpttt tm mtiant tout rnlUrc".^} 

1) Nacli deni Bcridilc vod II. E. Gber deo Vvrtng vou Arcbtnbgid in drr 
Tr«i>tow«r SU-runarle, TilgU.he HuHtit^tum, VmlfrhutlMUffiitilaffe B. SIS CBerlEfl). 
IC. SupttutKr IfftH. iiud ilcm Aa&aUc ron Arete Gogarleii ebd. u. 327, ST. ^|>l. 
1901. Cbcr die Irlzleii L'utersiiclintigen vou Norman, LtH-i-yer uiiil i'enrose 
•. JfAMcAmer A'ig. ZritMHff. IMlagt: u. 83 t. 8. April IM.^. 

2) F.IUUU1. ud 04. 15, i02 'fjpfiy/ivf .rii9i':«ep««f i'lHi ((k..1(() i,t)J<Mi,. \He 
GberllereruDg iii venlcrbl; mri' froc Irae irJi statt wf tixiti. and ii' i> xnJ ttii- 
SiiJov to at^lbtaov ttatt r mrl iii.iov ^iiTToirti alt- 

3) LeMgne, BeekmHia nr /Mm, Pari-s ifflti p. 77. imn:bu«r b. Paaly- 
mtaovv. IV, M73, ». v. Di'Iob. 



i 



ss 



huduiy llVtt^^, 



[ti Alexniulriii gcHclialt Hip Sonnenheobsrlitun^ durcli pino f^atiK 
klciap KoDsterflffnunti iai Scnipist*iup«l. ') 

Anoli ill Delphi sctzt die- OrdnuiiK tier SHialluuK nnit daosch Am 
Kak'iHleri; sclioii friili gleichv Uotnilliiiu^ii voraus. I£iii auOfrrhalb <ieH 
lVril)i)loK Kpruiiilrnpi' Son 11(^11 woiser ^oliflrt in fl(>Sti>i-<> Zeil.'-i In Atlilia 
deulel dfr N«tir- ^/vxa;lt,ttrj( nul Bt-zicliiiiif!; xu /.vxdfiac, JhIii'. eigentlicli 
..liiclitwuniicl-. Man hut ilaiiiit ileiilsche KeriniHilien. wie Sonneiiweii<lstein, 
\Vini<l<-Utciii. Suriiijocli, Mitta^joeii. vcr)(llchi.Mi . E'ui Ort \m TIivlivii in 
l*li[Iiioli» Jiielt Heliotropiuii, Viclloiclit gvii^rt hierlier auch die merk- 
wfinligc Naclirirht bei PuuKHni»ii, ilnQ imr ticni (liiifel <te« Borgoiii (Ibcr 
tieiu AsopoKtal in der Nillie von tSikyon Titsn. der Umder doe Hflim, 
zucrst ^ewnliiil lialie, der etf ver»taiid, i\iv ZfiK-n des Jnlirct^ r.u lK-ob»cliten 
imd w(;mi die Sifone deii Sanivn Enclirr und die [''rilrlite der ItAunie reifea 
laase — , eine fthnlicUo (lestalt, wie der Kronos von OJyniiHa.") E» leuchld 
pin. (lall die fri>iii<>gendp Hfthc eiiies IJor^o» f(ir Kcjbachturi^rn. die «neD 
cjflendn HorJzuiil LTlordcrn. am bettleii i;ceif(ne( isl. 

Liutgni Anhalt bot aneli dip Messnitfc dcs Scbatwns u!u dio Mitta^- 
Htundc>. Bei deni Mangel an VAirvn waren die Alten darin ebpiisijwohl. 
wic in diT WHtimelimiuig ilrr (icstirtmufgiln^. schr grulil, mclir, als wir 
heule iiiit< vtii'slcUei). Welclier fcinercn lliifsinittel sicli die (it\in|)isch(!i) 
Zciicnurdnor fQr die L&sua^ ihrcr Anfgabc b(.'<lieiut liabcii, wisscn wir 
niclil.'l HereitK in Knde des iterlistcn Jalirhnndei'tK konnten di^ Hellenei) 
don aiiit Habylnnicn cingcfUbrtcD (Inomon benntion. ciiion Stab. der. 
senkreclit auf liurixonlalfr FJienv iilpliend. geiiauo Uonbuclitiuiit; d4>r LSngc 
oeinea MitlagsscliattenK erinfiglicliU>. Auf eulcht; Weiiir war man iiii 
Stande. die SonnenliObe nnd aiis diespr Weiidet! und (ileicheii nnd Qber- 
Itaupt die Jabri'sxciton xu iMSStiniiiifii. .\naxiiiiaiider, 01. sB, 2 {bil v. Cj 



I) Kunia. hi*l. wl. 11, IS nacli NUNi^n, M. Utu. 40, iv, i: /nmtm pfreriftut 
ah ortu toli# ita eral a/ilala, ul dit i{aa furral inttiliilum nimtilarmm Nolit ad Nrtntfu'n 
mtulanduiu inlroferri diligenUr tfmpnrihmi obta-wilu iuifivilimlr tamuliKm rtt(NHS 
mttit per raudem fetalram ilirKlm w ct laira Swj>i« iUwftrttrH, ita nl iifrpn-iitnit 
j»]mIo otcwUi talutatiu Sfrapi* virierHnr a Solt 

•i) Tliterecli, Cim iL Toff&jrajAic tvn UeljJii, Abb- UQnch. Ak. 1840, S. 21. 

8) P. 3, 1 1, ft avaaipi^aai Hi ^{ tqr a^itr iiattaai tt al9ii tdv 'Aaainby Mii 
*i mffi'^i]!' mnii'i riiftuiy, ivtnrSti Afyoiiiiif oi ^SJ)r«i(«i>i Titnttt nijt^ntn itffiZtor' 
liiffci if^ m'-iur adfifiir 'lUlor, xat arti'i ivhor ritiSijrta Tiriirvr l« ;;iv(ti<rr. icxtir 
ii ftot dtfvhi; I'yimn li Ttirrr tit^ lut^'i voi Ftofi ifi'i^S'ti vn) oititt tj'uai aaiffiatu 
xnl drri^tar civ*' '«' :tt!it:lfn xitpifiii. ircl f:ti ji^t adt/.>ti>i fro/tia&if tor'HUw. 
\'g\. 0l>eD S. lili Altai, i. Scliiailer, Umllrj^kim d. Indog. Aiterl. S. 391. VttewT 
aetlemtmet S. ViS. 

4} Htiwi luilu- via Ui;liotrvi>ivu mi ciucr Muu«r ilcr Poyx; Philt^liorot i>- 
ScM. Aruttpl,. Af. 99i. Kin andcres war auf d^r A«hrndina iii Syraknx, Pint 
Oiw. IV Mhea. 5 p. »7. 



» 



(Hympiache Forsehunyeti. 



27 



ii4 Jalin- alt, soil ilcii linoiimii lici ileii Hflk'iirii cinireffihrt liaben:') 
nacli I'liniuK (2. IH7) vtpltiielir seiii Schfller Anaxiniene?. 



II. 7.vUvti'>rt\ iitiiig. 

Die iinvenlniKseni' Mllhe. welohe die alten Vfllker auf ilif ^piiaap 
lu'iiiiltplunR der Jalircspuiiktc verwamll liatitm. (-rkliin 8ir)i au« cli-r groUi'ii 
Bcdciituni; ilersclbcu fOr die ErkL-uiitnis dvs Sonnenlauf^ iind die Qe- 
wiiintiiig rineii kalpiidHrisrliPii AnlinlU. ([hUp man aiich iiiir eiiie tier 
SonrK'H wen Hon ausliiidig goinaclit. sit wiu- dag i}/^ mi aui ^gvbcii: maji 
bcsatl oiiip ADsgaiigiistelle far die Borwliiiuag: der groSeii L'iiilntirffiu>it 
d«M( Tagfiigvstinis tiiid Ihres Verhaltiiisses lu der kleineii des messendeii 
I'laneteu. Wenn 12 ilondo und ll'/iTagr vorObcr warcii. so wiederliolte 
sich dereelbc VorgNng. und so koniitp niuti die Zalil alter Tage der 
Zviseliftizuil und dsiiiil den Sonne njabntf fe!<t<<tellen. und seine Ausgleichung 
mil dem Mitndjahre von 12 MoiidHmlfliifcu. d. h. die Verreclinunp- des* 
Dbei'scbusso:! Qber 354 Tag«, war furiaii eniiQglidii. Davon auegeliend. 
war mail ini SUiiid. eine Regeliiiig dnrch Eiii- wler AusscliaUm xii cr- 
sinnen, die kunslvolle ['eriodos von ncht Jahreii einzurifhleo iind weiter 
zii b«ssen). [>ie Aurtciliiiig in TctraPicriden iii>d der ^ei^treirh t-rftindcne 
MonalsweoIiBel der I'anegyris waren die lelzten Kolgerungeu der nlyin- 
pischen GleiclieidicnbarhtuDg. Man bmoichnc dait iiii-lit als Hypotbeseii. 
Irgendwann imd irgeiidwie iiiuB das gosriiehen scin. Stebl aber die Tat- 
SHChc \vs\, m ist drr ICUrkscliluB aiil den Weg nalicgclcgl. und diescr 
ffihn aof die Keobachti)iij< der Jabrespunkte. Wir dflrfen Paii^niait 
daiikbar sciii, datl er ciiieo Vorgun^ fibcrliefert Imt. der solebo Beobaeb- 
Vojifi bostiiiinil voi'aiiHS<>lKt; es m dan eimifie Zeugniit fflr eiiie achtbare 
Gpi«ll^sl^rlM■it. deren man !»ifli an den fflhrendeii Orion, auBer Olvinpia 
voniebnilicb in Detpbi ucid Allien, spflter aucb Kndere'iirts, die Erkcnfltuin 
weller FtirlKesobritteiier bonfluond. iintcrzoK*^') '"'*■ 

Wenn wir nmi abpr wisscn. dalJ die olyinpiscbo IVriodo naeb der 
Winlcrwonde liereehiici wur, inRofeni, iIk der nilelisle Neuuionibiae 
ihren Anfang bjtdete.^i ■so mw\i e;- anffallen, dnli nirht drr kflrze^e Tag, 
sondern die KrQblingegleie hc> ziini Zeitpnnki eiiiet> sq eiecnlRtnlichen 
Opfi'rs tiiid daitiit ziiiii OeKenslandf der Beobacbiung K^'n^cbi worden isl. 
Vi«lleirht lagcn liiiinde verHcbolIener Cb«rtiefprung ror. die tnit dcm 
Krono«dicnHt iin ZuxarnnieDhiinKe .-itanden. So warde aurb in Alben elil 
KronoBopfer iro KrOIilingsmonai Elaphebolion dargebracbl. und xwar am 1 J. 
Man hnlie es aNii dorl an den Vollmondsta^ gebnnden: dabei wurde cin 
Kaclieo nut zwOlf ErbCbiingVD, itinttvov <itait*6fitfaXtn\*) dem Gotte dar- 



ir .liaainiftori, xti^n futu ^afmi/ifoi ir nttrto^t^i )in»plt:. t^o^ttie tt Mat lanfiiffia^ 
a^/uiirorii: xal iut>0«urunir! itattiUfraat. S) VgL Hochfot II, Beitr^eV &. ttl.,\i IT. 
S> ClA 3, u. 77, -a. t'W ^iS. Die lusihrin Kcliort in die E*i»«neil. 



28 



Lndwig Wentger, 



BehrHcht. Aliriii cs inophtc hijcIi die riisirlifrlicit ikr Bfobjtrliliing M 
Vfinlerliclieiii Wetter uml clif Srhwierif;k<rit cinrs liciligen Aktes iintcr 
rrciorii HimiiK'i imd nut BcrKX>gli(iti(> <lie Aii^i'tziinfE eiiicr Wintci'feirr ver- 
liincfprt liaUni. Viclleieht war sie nrspruiiifJicli iitii ilic Zeit ilec kiirztston 
TagTi' liP^AiiETPti vrortlen. uiiil iiiitn lialtr hic nachiiinlt^ una iloin .iiiticfQlirtcii 
GniiKlc verlc^.'l Bei bewOlktPiti Miiiiniel [i\&l sich der SuiineiiaiifKJtiiic 
nicht erki'tiiitrti. An iiihI (fir sicti i.sl ja tier AusgntiK von dor Wjnier- 
wcmlr Jtt)! villi dor Nadir Oc(it'l>*'iU': ili-iin niit ilirbesinnl Jus nouo l.ictit 
uihI wiiiii reclit pigcntlicli das npiio .lalir. 

Indps dm-f iiieht iiiibcaditot hloihcn. (InB aueli frotte«dioiistlichp Ver- 
ricliluiiKP'i V0T1 dciii abiiUiJ|;iy siiid. was man hii K<*pIlBpliaflliclien Leben 
al8 „Sais(in" m hezejchucn pflpgt, Ini Wiijli-r KicliPii die LciiU* nirhi m\t 
Wallfahn, sDiidern bleibeii still daWiiii. Wie daher in Delphi die dre! 
WinternioDate Mr die Weiitsiif^img Umptts diiHsnut bildtton. dniiri a)>i>r am 
7. Hysios Tbeophanio nnd OrjikolprBffntiiiit mil iimso erBIJpppni OlaiiZB 
lwf;ai)f(pn wiirde, iler tititl splbsl iiacti latiKfr Alm'osi^Dhoit wiodeivrscbieti, 
wk- Jilinllch aiich in Delos narli »erh»nionallic1ier Wiatemihe die apol* 
liniBclie Fcstifiit ncii eiiiKclettct ward,'* m bedeutfft dio HerdfeRunR am 
]!>. ElapluM^ vorbunden rnit der l*>iieti inning des Horhaltan' iitid iluinit 
der Opfpning, die WiedererfiHiiung der lieiligeii (le-'wIiAltraeit heiin 
Eintrilte des bosseron Roispwetlore. 

Hierzu koinmt. dnB die eiriraclu-n Battonikalendpr dor Vnnrit an die 
^-ieliva volt Frabliiit; unci Herbst aiiknilpften tind daa Jubr ?<-li lech thin 
in Sanimnr iind Wiutcr einlcilten. 7oij/(*(iii/ ftt9^gicv ^an xtipiZro^ »o! 
H^vi sapt Aristuteles (Problem. ^iJ. 2B). Die eintnal gofundeiiu Tago«- 
zalil des Stmiipnjahrii trail die MAglirhkeit tin Hie Hand, den Alistand der 
vier Jahrespunkle von einander durcli Aufteihiiig festziistelleu nnd diircli 
Tageszflhliing xii kontrAllieren, so dnQ. wenn man dcii etnen liatte. die 
andern iniwliwi-r zii iTinitteln wurvn. In cinem IKiI.'i von Briiiict d« Preelo 
vcrfiffeutlichtpii Pai)yriis des Loiivrt^ sind die AbstJlnde dreier .lahre»pimkto 
VOB einaiider ango^ebcn: x'on der Somnienivendp his inr Herhstgloiehe 
iiaeh Eudoxos iind Denmkritos fli. niieh Kiiktenion ItO. Kallippos !)-2 Tage: 
von da ziir Wintrrwendc nach Eiirinxos i''2. Demnkritos IH. HiiklrTKin 80, 
Kallippos HO; von da zur Frflhlingsijleiohc nach Eadoxos nnd Detiio- 
krito8 S»I, Kiiktemon 02. Kallippos HO. Das Obrige lilfit sich erpSnwn.") 
So ergibt wich eiii Dnrohsehnitt ton Plwaa abpr 91 Tasen. Dieaer Zeit- 
raiim bot eincn Anhalt fflr die KestKtellung der andern Funkte, sobald 



I) Die rSmltdisD S«Uiniulli-n wnren uin dio Hniiiia; ■!« <lau«rt«ii void 
17. Dezemlier an aieben Tage. In Griechenlsul iageii die Kmnien Im Somiuer, 
Prelkr-Robcrt J3, I. S. 

i) I'nller-Kobert 244. 1. .\hnlti-ti In Mllel nnd Motapoot ehd. 

8} Von dvi Kralilinf^iflctchv xut Soumerwemte nacli Kuil^^xos 91, Demo- 
krilOK Uj, Eiikt«iii»ii ^3. Kulliiipoc 94. Vgl. UiiK«-r, Ztilr.^ S. 74^. 



S8 



Olt/mpitebe Fonchungfn. 



3d 



man erst den rinen sirhrr liatu-. Solchi" Kmnliiis Itnniitr alwr «nrh zur 
PrfifUDK tier Sonnenl>eobaclunng am Tagr der Gleifhe benntzt werden. 
Than fur dir Gfiiitui^kvil waren die imiiicr rracutcn <-i^rncu Wahr- 
nphniungeii nioht zn pntbehren: cine NarlililKsi^kcMt trfirdc sirh durch 
soliwfr zii lAgi^ndoA Wjrr^l j'f'rilrlir haboi). 

Zur Zc\l (lc>r cr£l(>n Olynipiade. TTti v. Chr.. trnf dip Frldilingggleiclio 
aur den 'liK MArz.*) Detn {^egL^iiDtxT sctiHiil tias Krgeboiti, wvlrhcs olyin- 
{liifchc Beuhaclitrr fflr die Cileielip rnndeji. pitieii rtwajt (rfitirren /.ctlpiinkt 
gebofPD zii IixIk'I]. WVnitf^ivns miiU man dies »uh don iiQD.sl libcrlieferlfD 
Daten antikcr B«>ob«cht«>r fur die Julircsptinktc seliliefion : 'f 

Eudoxos: iS. Uin, 2f>. Juni. 26. Septbr, 26. Dezbr. 



Demokritoti : 


27. , 


- 27. 


1^ 


•>il 


H 


•iti. 


Euktemon: 


2(>. , 


_ 27. 


H 


■2G. 


• 


24. 


Kallippots: 


24. . 


. 26. 


» 


2». 


■ 


24. 


Kipparchos : 


23./24. . 


. 2«. 


„ 


2«.'27. 


- 


34. 


Caeear; 


•2h. . 


« '2*. 


H 


24. 


r* 


•25 



Wenit es skh auch von selbst rerstelit. daS die |-'r(llilin|C!q;leirbe ioi 

hellenischen Jaiir. als eiaRiii Moadjahrc. nicht riniiiai wir da^ andcrc. 

ant deuf!clbpn Monat«Ui^ lioJ. io solltc man nach don Wortcu das i*a»- 

saaias (oben S. <).'>) voraussptzen, dali hip wpaigtitpiis iiiimer in dpii RIaphios 

gefailpn s«i. Dieser Monat lAUt sieh aas den .MoDdpbng«n fflr die arht 

Jshre eiuer OkWPieriJi mil aDnftbeniikr SicheriiPii altgrpoien. Hmw der 

Vorau.sM>uutig. i\a& der Schaltuionat iai 3.. t<. nnd ». Jahrp dpr I'priodos 

uni dtp Winterzeit 4wie iu Dclptii und in Alhcui piiif;eleg1 wurdo. unii 

daB der Elaphio^ -J9 Tii{;v zAblte, dancrte or nach FleisehauPts KaUiidvr- 

kompt^ndiuin. von kleinen Ungpnaiii){kpileii ab^es^faen. iiii Jabrp 

77(> V. Chr. voHi 12. M^rx bie zum 10, April, 

775 „ _ 2. Milri „ „ 81. Mara. 

774 . _ 19. Kebniar ^ « 21>. Mflra. 

773 „ „ y. Mftnt , „ 7. April, 

772 ^ „ 27. Febniar „ „ 27. Mftrz, 

771 _ _ 16. Febniar , _ 17. Mftra, 

770 » _ 7, Mara „ „ 4, April, 

769 . _ 'J4. Kcbruar ., _ 25. MAra. 

Der frAheslc Moua(s»clilu6 triOt dauueli in dic^r erstcii Okla^teris 

auf den 17. Miiz, der sp&tcstp auf ilcn 10. April. S*4zt man nun die 

Glciclio auf den 21t. MiVn: an, ao tridt sie viermal in den Monat Klapbios, 

I) Oeoan 2». Uim uSt t'41' Pari^crZdl. Ath<-nj.'iche />-U llDiJ«t hub •lurclt 
ZulQgulig TuD 1 Si. m- 34" 1tk.>cd(h, Virrj. Qmmmkr. i>.43]; die olympbche bt 
einige Miimlen fruli«r. I>pr Zciuttcmpel Ik«l S9» t?' <•>'■ 5. U ron Fenro {Flasch 
bei Baameister I^eaJm. i, 10-H): d. i. 19" 17* 41" d, U von ParlB. 

2j El«i I n^r JUtlr.^ S. Ut: Riidoxoa. n(>i!nokTita<), Kuktemoa (an 400 v. CbrJ, 
Kallijitius <Dui 330 v. CtirO ua<^b Geniimrs; Hiimarclius uni l80 v. Clir.] aach 
FUlNMiOK, Ca«Mr (4^ v. Cbr.) nnob PIJoJus. 

M 



30 



lAtdu-ig Wenig&r. 



viorinnl in ilvn folifciidcii. SelKt iii;n) »w niit (ten itlli>ii At^lrotioiitt'ii 
frailer, dwii Hiif ilcii '24. Mitrx, sn fiilll itic niir /.wciidhI in ilcii iiAchsli'ii Monai. 
In (len mfialPii FAllon wird ^ir nocli in itcn l-HaphioK xu lie^en koniincii. 
ImiiK-rliln i8t dir Anj^he tleei l*niiRai)iai«, ila^ <lii« Kroimttopfer an il«r 
KriililiiiKsgleicliP ini Munal Klitpliios bUittfiincl. nur in liPsclirHnkiciii Siiiiic 
rirhtig. KQr ili<> Sarlio s^lhst linl iI»h HomiisFAllpii ans dcni Kalimt^n (U's 
Monats keiiir Bodeutiiug. 

Die WrscliifiliMiIicit dw Snnnoii- iind Mimdlaufs lirinpi <■« iiiii sich. 
(UiS ilcr Tflp der HcnlfcKXinR. nflmlipli <ler I!'. Kliipliitis, meisl vur, v«r- 
cinzell aber aiicli iiatJi ilciii f i IcichfiilHg*' tAllt. Iiii Jalirc T7ij v. Chr. 
trifft cr. iniiuoi- unt«r dor Voraussotziintr. dab dii> Sehalliitie ini 3.. 6. und 
H. Jxhn* dcr IVriodc voiwnimiiiifii winl. iiiir ilcii 'M). MiirT. 775 auf 
(leii 20.. 774 niif den Si., 7J:i Hiif deii 'JT.. 7I'J auf dt'ii 17.. 771 au( 
d»i ().. 770 auf den 35., 76*.» auf den J 4. Mare. Der Unterachied be- 
trOge daiinrli, wcnii man (lie Gleirhc auf Av\\ 'iH. MSrz an^otzt. iiiin- 
dcstens I. hfleliateiis 13 T»ko: ^M man s\o nuf den •-*4.. mindpsicns 1. 

id. KntliaT^ix. 

Vta Kroiioso[ifcr am KralilinfcsBiifaitc. auf I-'induiiK- \\vr Ta^' uiid 
Navlilglciclic iMTiilifiid, ifil Mfincni Wpspii riiidi fine kallinrtiBrlin Vor- 
richtnng. Dpnn ZpitenordniiDg Kf''6rt rar I.,U3tralioii uberall und an erstpr 
Stclle. Dor Umstand. duG am l!i. ElaphioB. iiur wpiiipe Tagr von der 
Tag- mid NaPhtsIfiirhi' putfenit. juicli iliiirh HprdfpK»"J! i""' Emeuiriiiij,' 
des Mochaitars cine grolie Reinigun^ vor^enommcD win), fQliri i\\ der 
Erkeniilnis, daB bcidc llaiidlinigen auf dasselbe Zicl gcriohlet sind nnd 
vcifiiil zii I'iiipiii i^rolii'rcti (iaiiKPti fjchrlreti . dfu luif cino {laiizc Roibf vOii 
Thkoi Hii»^edplint w;ir iiiul alU' Mi-iliKliiinfr von ;;ani! ()lytii|i)ii niiifaQt hat, 
wonii audi Herdfpgans und Kmntisopfer als besonders be<lptupridp Eimel- 
Iieiten sich hprauslipbon. 

Dcr Tag lU-r licrdfesimf; war an den l.auf dew Mondrs fjobimdcn 
iind dnrt-h (l4>n liiindfrltil^^pn .\be<taiid vniri ICnde dps .)ahre8 sinnreicli 
nnd leicht erkpnnbar fostgclegt. Das Glciphenopfer war pbonso an don 
Laijf dor Sonne KPhuridcii, dalier seheiiibar sehwankcnd, v'nw bewo^Iiphe 
Feicr. wic bri ims dfis Osterfest, aber cbeii niit deni Unterscliifile. dfilJ 
bei un8 das Sonnenjalir Ausgang und festc tirnndla#:e bildet nnd OsUirn 
ein lunamchfw Fest ist, bei den Klcirrn ubrr das Mondjalir die (Inmdlage 
bietet nnd da.i Kronnsopfer rin Holarisrhps Fost i^t. Her Zusamiiiotibang 
mit dor jfthrlich am in. KInpliios crfol^endon Hcrdfegunf^ i!!t es deiii- 
zufolge, der eiue jilhrliclie, nichi letraf'iprischc. Veraiistaltnnir audi dps 
Kmnoticipfprrt rnn'cisl. 

Verbundeti init diesen beiden. auf /{eilpntirdiiung beruhenderi. Ilaupl- 
aktcn. entfaltele itieb nnti einc sdir itmfanpreichp. alLe AnU^on des 
hfiligoiJ Orts und alle pnllesdicnplliphen Aufpabpn dor Angestfllltwi in ihr 



80 



Oh/mj'ifche 



»wi^^. 



Bcrpifh zicticiitli' Diirchsirlil. Miistpniitft. AiiRlM-sscniriB ntid Neii«r(linm((. 
wic sio urn S(>hiuiu<c tier ^-hlis'liton JiihrcMzfil ziir Eiiitoitiiii^ iitid Vor- 
beroilun^ dcr Imld zii (■rwartf'ndoit Dnkralpn Atif^xhf>ii audi aii um) fKr 
stch itiirpniieidlirli vm. So KToBes AnfrAiinipn pitrfrt mnii grrimllirh imtl 
fflr eiiien lArifrereii /Srilraiiin Hiisreirhond. vorziiriflimen, Notvrcndig nar 
re sicherlich in hoJiciri Gnul. Ein so enlwickcUor (UtanliciiaU wio er in 
Olympiu bpge^et brachte «ino Menge voii L'neaiibprketl mil sieh. Miin 
<ttfii(^ sich diMc MaiUien ron Kett nnd Bliil. HnnchenreMfn, Ascho und 
Hnlzknhlpn vot. die Spurcn rips Wrkelirs znhlrpirlicr Mciischcn nnd Tierr, 
dClrre Hniimlilitllfr und vi*upli('mdes iriikraiil. dazti Slatib tiiic) Soniioiiglut 
cincK nfitUichcn Soniincfv. SlHrinvcnvflslunsm uiid WolkenlirOcIic dffs 
Wint<<rft. Ftrner die Wirkun^ iler al) und eii Torkuminondeii Erdltchoii 
nnd dip rhorscliwonmmnfrt'n 2w<«ior. kmiiii 211 bAndii^rndpn Klf)S)>^. dt'rfn 
Wildhcit dnreh den rntfTKanf; von Olyinpia hestAligl ist. liowiB wird 
iiwn in dfr stilli'ii Zfit des Winters aUgcsrhlossen itnd lUKwleckt Imlvn. 
vas geMliont werdrii mnUte. nnd was man \m dem. zwnr kfinrn Tag 
ganz ^ockeiiden, »ber in dcr I'chtecht^'n Julire«zcil dooli iiiir inati hp- 
Iripbonon. GoUcsdivnat pntbehren konnte. Nun der Friihiinp tinb^tc. iiicli 
(><t wipder uuspackcn. wpsr^uniPii. ki^lirpo. wasclion. putzen. anfitrpirlipn 
nnd emctipm. nie e$ die Wftrde eiiiea so e^vtten tleiligliimx verlnngtc. 
unU SI) weit die )litlel i>s rrlaublm. 

Im Laufe dor Jabrliundene i^iellien ^icfa wecli^elndv IkHtQrrnienH' cin. 
In ivbr alter Zeit w-ar, \\-i<- wirsaiu'ii. riacli dcr toU-n Jnhreszeit die Wieder- 
ertffnung dps Erdorakpls von Uwleiiluns. Spiiter. ali; die olympische 
Weissa^n^; an den /piixnltar tind detwen Ogifer Ftekniipft war. verKiand m 
Hcb von ttelhflt. daB das nen anf^pntzte. dnrrli den Jalirei<ertnig der hriliecn 
Asclie wieder beln"icbtliph einporsewacbaene Hi'iligtiiui mil der Emcoerung 
drs f^«'pibti-n Fi'ticrs aucb f>iue Auffri?>pliung lipiner blmpyruniaiilie erfuhr 

Dafi man niclit htott dein Konijre Afr AUhrc und seinen droi klcineren 
Rriidirn aiis Awln-nteij;. sundern audi alien fthriKi'ii Opfei-siaiten. den 
Kerneufriedlnifeii, Tempplii. Kai>clton und Kcwcililen Stidungen aller Art. 
aueli don Thrsuun-n. HalliMi nnd DiniiKljeebaudcn, gcbillirirndi- SurKfalt 
aii!(<Mloiben lieH. wird dnrch glciches Tun an anderi>n Orlen ^rmlichpr 
Verphruiig bci dpn Hellenen nnd ini Aiwlnnde beitiaiigl. Hi** Itlasteniiip 
der Atlif; war ansziibesKern. Bilunie ni(iUh>n b^geitigt odcr diirrh 
angemessene Vorketinin^i'n vi>r deni Kinifpheii bewalirl werden. *| 
KinK«!unkpiip Altiirc licli man behuisani pmp'irheljpn. Der Pnroa, 
ana dein die nicirteu Altftre hergestelll warcii. wiirdc mil Ol ^esalbt. 
mit neaem Stn«k Qborzoifcu udcr uiiftr^trictien.') Wie an Aer Hcro^no- 

1) lin Sl)nn(irjidii.->tcr uaKi{c»]>artr l.5clii-r vor dn Dstxclta Am Tem|irfn 
It. AfKleri», tgl. mam Abb. i>er btHiue OHmhim in 01.. Wciiuar 189j 8. IJT 

i) Si«lic oIm;ii S. 5^. JlUnltcli aiiil«rnnrls; x. K liei dcin aus deu livk«ti 
HCmern Avr Opfcrtien* p-machlen MUre des Apollon in I>di«i (Plut 7*m. 81), 



81 



Si 



Ludwiff Weniffer, 



sdiara ill ilrr TIiiMiki»lciil(n|«'ll('. .sn ini aiirh nil ri«iii Kiirptciiailar in (l«*r 
Nfthf den Srhntzhaiiseii der Sikyonier Aic «uf|;c«chi]iiorte Stucklngc Docll 
deiitlicli lu orkciiiien. Audi die Tvni pddJielier (-Hurderten norRfftltif^ 
Bpachliiiiff. Aim Zonslciiipol. fflr doii iiiuii dio nuiriiittnipn Dafliziepcl er«l 
aiiK Nhxiis. s|i!iCi*r voiii HrniettoN. ifiiiji bvi.nj£. iiiiiBlcn ^eJegeiitlirli ganzp 
Ri'iheii npurr Tufetn rin^cz<)|tt-n wrrden.') Dip lundjimiiiuni; dev buidcii 
l'lDsi<o uiid die !>cbon Frtlh X'orfinndeiK^i Was^niloitHiiKeii uiid Abeugiskanftlc 
bitanspnit'tiloii in'-iMii4l*'rc AiifiiirrlcKtiiitkcit. VicJe,-; NV-hp wurdr gwidiaffpn. 
iind der mkciis in Olyinpiw angMtelltf itiiiiriU'iitter hatte in dieitMi Ta^pii 
uud vorher alle Hilnflp vidl Ariieil. AliRAiipK&t lieU man besoiti^n, 
irei;gi«beti. Manche:?. das Wrrt besaU (iiixl durch Heiligkeit Huseeioiclinet 
war, an luidfre Stolk uborUaKcii.^l Au( dtese Wci^ ist t. \i. t\nA unite 
H^raion at eineni Musouin f&r ultorKimlicho Kunstwt^rkp aux Hoiz mid 
(iolddtenbein (teworden. Denn die Hesppriden poiifirten ursprQnglich 
piiipr f;r5ll{>rpti (inippp an iitid stand(*ii im Scli<it£haiisi> ilor ICpidaiiiiiicr; 
riip Atbcna war nm deiii Sebiilxliaiisc der MeKanr. Kmc iind Dt-niPter 
Htammlcii an^ dvm Clmniynaioii. die ICun'clikc und vcrmittlidi audi die 
niyinjiias aiijt dem Philippnioii. Spiiler kiiiii n«cli anderex liiiizii, wie der 
(Ifrnie!! lies IVaxitcle^ (lie eitenie Apbrodite des KIcoii tiod lins vcr- 
Koldotp Knjthlpin dps BoC^tlin);.'''! Kosnuden: liervarzuh<>boii ist dip l-'iir- 
fOTue der l'haidynt«n fitr da^ JCpushilil dc^ PI)eidiH.s. dip zwar jederzeit in 
Anjtprucli Ki^iiaiiiinen wurdc, aber nacli den feiicliteii Wirlertaceii do|)]ielt 
die Tfllifikpit der dnzu bestellu-n Wsrter aw I'lieidms llpsdjledit erfordertc. 
NatHrlich katii es auch in Oljiiipia vor. daB da." (ifitterbitd hei »ololier 
Arbeit odor auob. wenii man den Tempo! scbeiierte. verliJliiirt wurdo.'l 
IDin li-libafles Win»:c)mftpn inuli in diPKeii l^nzpstagpii lu Olympic 
Kfttiprr»rlil liiiben. drr rnKtloseii Tftti^keit zu verfrlcichen. dir heiilzulajre 
in rtn(;ni proUen \S'cUbad an Gasliioren, (icsellsdiaftsrilumcii. I'romenadeii 
nnd andeni Aiilafrcn i-ntfattt-l wird. Mibald die Jahro^zvit NJcherPK Welter 
verspridit und ilie Aiikiinft xablreicber liaste h^v«i!*tphl. Hnrkoiuiuen 

Iloniolle, fiult. dt mrr. Hrit \W> p. 4»<n'. i/i>.ttvni\ den Altilreo tier A|iliroditc 
hiRiteiiiLut )□ AUieu iiucli cIik-iu Oakrate vou 3$4/3 v. ('hr., DitlsDbemiT Nyltdiw' 
11. 55*;, sa i^tpinit-c-w:;, ilc* Plutoo in Elemsits DUU-nlj«ri;«r a, i). ii. 6S7, 140 {stftu- 
Iflifvii xiti »oviii«ai Xfii itrirmatiiX Vgl in [(a)i«n fIL 1.577. 11.18. Vin.TS (niicv 
liMtrt, ilealbare). In JeriiHaU-ni wurili.- ftiiw; tolclii: C'jertrindiung vor deui Pasctin 
und vor I-aubliiitten vnrgonnni)fl«n. - V'rI. o. Piichstein. f>pr AUar tin 01. Xmg, 
Jahrb. Hrt A'vi: ttiMt. XI, isye, S. 60. 

1) K. Oui'tiuM, Um*. e. ol., itl. I S. <&, SS. Abgiogige beautsti! man B«)egeatlicli 
fSr die Aafidditiuug *Jer Opferljeeintcn. 

Ui n(>Xir/xTM'f in der Oprurlisli:, h. Of. V Inschr. n. Kit, 14, zwisclieii 01. 181! 
(S6 T. C.) und l«3 (34 V. <;.;. - \\Tttr«bi;ii alter V(itiv« 01. Erg, Tcxtt). IV. 6. 

3) I', i. 17. 3 (;[ii"i'i;> AX i-ar((>ffcj. — VrI. W. Ijurlltt, Vbet Pattaaniat S- SJaif. 

4) p. A. II. 10. H, 5. W. V, IwKUr. n. 4iM 7VYo»' *A«oi-or '//(»«***«./'■. t"'' <^t<i 
^tMor. itaiSvmiir rev Jiov »>'' fJAr/i.Tiot . WIcd^TherHtelluii;; dec spai^k Rencmlcncu 
Ufi-ubeiDS Aard) Dainoplion P. 4, 3l.i>. V^l. Ok Verhin)^n$ (!«» Atbeaabfldea 
iui trct-LlhcloU uben S. If. 

M 



fXtfmpUehe Fortrfiun/ien. 



99 



iini) die litnreiftrhp Kan»t ko prcflbli^r Kleriker. wie etip im prie$i|erlichpn Ad<>l 
von Elis dnrch Tradition imd Erziphunc anfigehlWpt wnr(!en. vcrstnnd 
(iipse Oinpp untQr BorQcksiclitigang von AbGrglaubeii imd ZweckniSliiRkeit 
in angcmeSM'np hipratisclic Korni lu l)ring«n. 

E? iRt nnzunelimen. AaQ diese Ta^e dee grofien Aafiltnincnt< anrli mil 
AuBoningcn dor Entbatt^anikcit veiiiDndcii waron. Dt>ii) Katliartii^tclion 
pfl^ d&m Dilastische vRrbunden su s«tn. Die Tago dcs R«iniguitgsgesr^bafls 
waren r^fif^ai anotfgaist vor alien andom: w«r an Dineii Wichtigce tinter^ 
nahm. koniitc aiif ttblen ErTol^ recbnen. Dor regelmAflige Goltesdiensi 
iitofktf; die mit dcr Reifiigune bc^cb&rttglei) Keaniten tnigrn ihr twhlechtestec 
Gevand. nnd (Ho (lotter Helbet n-aren verdrieBHcb, wie [faiisherreii. wenn in 
iter Wohnonii; gesrhenert wirrf, oder bieltoi sieh gam fern. Wa« von 
den Plynloricn in Athen erzihli wird. gait Ohorall. aiieh in Olytupia. ') 

War aber endtich die groBe PrDhjalirsreinigung zu Hude geTQlirt, 
so stetlte sich auch heitere Stimmnng: nnil Freude an Feierla^n ein: die 
Gottheil {(iHIle sieh wohl tm swhmucken Heilij^m. and die Verwalter 
ibrwi Dien»te!i koiintou dciii Besiicb aiisvrArliger Verebrer mit Berahignng 
und Hoffnntif! auf (ievinn ent)e:egcn»ehen. 

E» braurht kantii pewa^ iii werden. tM es anch anfier dieseii Tagwi 
und (fir lieaondere Gelcstnheilen. wie sie das Leben bringt. Veraiilaasunjt 
zu Herdtelluuj^en in Olympia ^ab. Die I'ant^yris brachte alic vier Jalire 
anBerordentliche Anforderongen dieaer Art. Manchwi gehftrle in die Eke- 
cheirie. nanientlieh Alles. was die aufwArtiften BraiehnnKen anting. Eiiie 
(.ireiize zii liehen. isl unmOKlieii. Aucb ftall die jilhrliehe Endilings- 
reini^ng niebt einer einzelDen Gottheil oder tiin& hesonderen, »ei es 
grOUeren oder geringeren. gottesdienirtlirheR Feier. twndern deni gesamten 
OljTiipia imd alien dasclbsl verehrteii (IflHern iind Heroen in gk>ich«r 
Weise. Endlicli bleibt zu beaeliteii. daH der olyinpisehe 'Aeue and in 
alien /eiteii Hera, deren Kochfest an daa nAmliche Jahr und die Penta^tleria 
gelmnden war. aueli auBer der Panegyric (P. .>. \?i. lOt von zablretrhen 
Pllgern groUe und kleine Opfer erliielt, Neben ihncn betMiiieii andere 
Croltlieiirn in Olynipia Dieiiitte und kcijicxwugK iinbedeuttrnde, ztini Beispiel 
Rhea. Demetpr. Arternii>. Man wflrde irren. wenn man meinte. daB das 
groBe Heiligliim in den /^wisctienjaliren der Olytnpiaden leer stand, nnd 
dalt der (iotiegdienst gewiBgennalieii ini Schlunimer lag. Danim war ds« 
gro6« Kcinignng ini Uonat Eliphioa, ein Jahr wie dav andere. notwendig 
and warde mit bewufiter Sorgfall vorgeuomnien. 

IJ 9. ohtn & \V. Pint. AUi. »4 -if^ai 4!^ 3"<1 rA ifyic nfe^itfyiim ttffyr 

xtcXi-vnt-Tti' "•*!■ /r tali /tniiotti rwr £:iOfyi*tur ri/r ^filpar rafr%f 
«Tp«jfr«)- 'Afttjuthu rofiUlflT^iv ai ^iXofitormi atv »{•*' tr/iivtii Mimt 
Tponi)(;|t>M(Vi) t'or 'Afjti,fiiiS^r ?,■ ffiAf /tnpfi^rit'.-irftfOoi xtii Arfti.nrmr iarttfi, 
-Xpa. hfft. 1.4. 12 '.4!hfr«H»f yrcf oMth; fr nrfrfi rj itftlf^ orilmi; trtorSalnr igfnr 
rokirifinri Jlr axtm^tf' 

KIIM. Bctutcc ivi aliru UncUulila Yt I, 8 



u 



Griechische Aufgebote II. 

Von JnlioH Belocb. 

Bis anf cli^ .Milte dcs h. J»hrhundertji iitt BoeotiMi .i&inem Nachbar 
im Sadpn militarisch nichl BPwachsen gewi^son (vgl. X«iiopb. Denk- 
tv&rd. DI 5). Allien konnte ia der I'piaiatralidenzeit PlalacAP und RIpu- 
therae von BoroUen af>rei&eii; alii die Bwwilcr nnch deni Stiira der Ty- 
ranncuherrschah lii Atlien den Verench machten, die verloreuen Stildte 
wieder m gpvrtnnen. wiirden »ie von deo Athencro kiu Euripos ^schlagen, 
ebeoso eriagen sic dieseii bet riatat-ae (479) iind bfi Oenophyla {4bl\. 
Diirch die letiterc Schlacht kani bckanntlicil Ranz Bneoticn bis auf Thebnn 
nnter alhenusdic Hcrrsehafl. Der Sieg dtr Biwoti-r boi Koroncia (-liH), 
der das Land befmte, wurd« nur fiber eine verbs) tnismifiii; scbwachr 
athi<«i8chi> H<»(>r*>sabtpiluno pi-fnobten. Erst als die Bflrgcrsohafl Alhens 
durrh die I'ost gelichlcl war. hat das boeotischo Lio»amtau(gcbot boi OMion 
(43-lt w vennocbl. in offpnor Kcldiirhlacht ab(^r das athenL^obe (iesaint- 
anfgebot den Sieg zu rrringrn. In dieser Si-hlarlit waren beide Heerc 
an Zahl der Iloplilen iind Reiter sidi annaliernd ffleich, die Zabi der l,eicht- 
bewiiffni'tca aber iiuf albcnischor Soili- vii<l ^8or (Tbuk. l\' !U. 1^. Aiich 
w&hrend der ersten H&lfte df>a 4. Jahrhund«rte wird dii^ inilitarisrhc* 
LeiBtanEsfflhiirki'it tieidw Landschaftcii elwa gleieh gescblllzt. So zSlilte 
in der ScUachi am Ncnieabacli 3y4 das alhenisclie Heer nach Xenophon 
{fftU. XV 2, 17) 6000 Hoplitcii nnd 600 Kcitor. das boratische. .ila die 
Orchomonior nicbt mit zur Stelle wareii"'. 3O0O HopUten imd 800 Roiter. 
einsrhlieiitii'h d<>r Qrchomenier wfirden also ancb die Boeoter gegm 
•>tK)0 Hopliten i^Shll habon. denn anf niphr aU '/a ^^^ f^saniten Webr- 
kratl Bon>tien8 kann sicb da^ orcbomenisrhe Kontin^ent dorb nirhl bo- 
lanfeu baben. Und an anderer Stelte (Denhv. Ill iil erftrlert Xenophuit 
die Frage. woher es dean komiue, daU die Athvner, obwoh) an Zabl 
aicbt sebwScbpr als die Boooter. docb diesen seit den Tagen von Koru- 
ne{a nnd DeliAn in Feld nieht mehr K^^waehspn seien. Damit stiinmt 

ss 



Jtilius JiMofh, Grieehtschr Atif^ate Th 



S.T 



(lenii Btich abpmn. was wir s»npl flivr dip Stirkr bonnti.-iphfir Aiificpbotp 
_m dieser Zeii wissen. 

Die ersten ADi;aben Dber dip StArke t-iDM bi)eotittchi>n GcsAnitauf' 
^ebotps erlmlliMi wir l)t'i ricIi-KOiilieii Hw S<'h!ac!il bei Delion: hier 
IcftmpfteD lOOO Keitcr. 7000 llopliten. 500 Peltat^ten. tinil filNT lOOOO Mann 
Iciohter Triippcii (Thuk, lVi>3. 3), ond xw»r wjircn dus die Kontingcntp 
Kliuitticher Bnndei<>^ddtp iThak. r\' ill tmo naowv luv n6Jitmv\ uiid die 
Allcr^liutsen his etwa zam .iO. Jiihm \». obrn V M'l). Dip Znhl iter 
leichlen Trnppeii let. win iiiad xieht. ^nz ini grubpii gegrilTeii: e? kOnnen 
anoh pinipp Tauspnd mehr fevf»n\ sv\n. Wpnn Diodor (XJI B9. 3) 
die StArko dor boootiinchrii Kiiittnippcn atif .nicht rirl woniger als 
20000" angibt, so hat er. oiter lielmebr seiu^ Quelle, die Zahlen bet 
Thukydiilfs i^infach Kusamiiieimddicrt. Wa» Mich midM Qber bo«otisch€ 
Aufii;:e)]ote bci Tbukydide^ fiiidet, »teht tail diecer ADgabe ini bcstcii 
Einklang. Di« 2200 [(oplitcn imd lirKl Reiter. dip im Sonimor Hi aacb 
Aer Megans zoscu. hildpton. wio Thukydidos aii»)rackliph eagt (TV 72. 1). 
nur den klmiK^rcii Toil der hocotiselien (ioeamtii)ai>tit. !iii Soiiimcr 11K 
wurden 5<HH( Hoplitf^n. inXH) Mmin leiclitp Tmppen. .tOO Reiter und 
500 -HatDippen" in den Poloponnee geeandt (Thok. V 57,2). iiad zwar 
nnr ausK<>wSbltp MamiRrhaften Or^ta^ti, Thiik. V ({0, 8). Wir kfinnen 
»\m\ itirlit zwfifolii. daB diftSM lle«r cfTektiv ins K^ld f-est«llt worden ist. 
Dann niQEScn abrr aucti die AngabeQ (iher dip Stflrkp <l«; boeotiftflipn 
HeereA bei Delion sich auf die EOekllv^iarke beziehea: denti wenn Boe* 
otien .'HMtD Mann aiiscewflhllpr Hoplilcii aafptellpn konntp. su ist klar. 
ilaO das Gpi4aiiitaii%eboi pinige taii:4Pnd Mann stnrker ^in iiiuSliv Uad 
dip«ps L^ffoktiv int4 Fcid ftestolilp GraaintaufpO'bot wit-dcr iniifitc schwiiciipr 
aein. als dip in don i-ietpn vpnti»ichnptp Mannschaft. U« von dpn 
HK.IO Reitpm. die bpi Delion itPkSmpft b»l>cfi. <• .lalire spflter nwr die 
Hftlfir in den Peloponnes gescliickt wurde. w) liep der SrhliiB nahe. 
daS auvb die iOOO iiii Jubre W^ iii den Pplopunnci^ ^'u»i)dtL-ti Hoplitcn 
nur die llftlfle aller bopciiiachen llnpiitPD );phildet bnben. tiodati Bup«lipn 
dainals cin-a |UU(NI Hnplll<'» gczAhlt habpu wQrdo. I'nd dn die ZabI 
d»r bopotiscben Hoptiton in dieser Zeit dpr Zaid dpr athpniseben Hopljlon 
Mwa elpidi katn, Atlion abor. wlo wir gwelien babpn \a\wn V ;J7;i). Iin 
Jabre 4-M lOUOU lloplitcii iui Alter von t!0— (!0 Jahreo lmlt«. hu werden 
wir aucb in Bocotien iIIp WpbrfSbigen vom 'JO. bis ziiiii f!0. Jahrv zii 
vcretehpn baboii: davon infisivn ?egpn 2WK> im Alter voa 50 — flO Jabren 
KPstanden liaben. KodaB kooO aiif ilie .Mlprsklns.'^pn vom 2il. his ziiin 
.'ill, J«hn> entfallen. alsn reirhltcli so viele. aU nach Tlmkydides \m Delion 
g;ek4nipfl baben. Die schon obcn (V 344) beigcbrachte Aiigabe Xeno- 
pboQs ilbpr di*f :^tirkp dos buputiKirbcn ll«?res in der ScbiaclK arn Ncmea- 
bacb |5U00 lloplitpii und >it)0 Keilpr. nhne das KontingenI vnii Orcbo- 
mpni>!i) stehl dainit iin bp-sleu Einklant;: \«l es ducll klar. daU <ta» Imii;- 

3fi 



3$ 



Julhu Betodi, 



otisehf AufgclMit \wi DetJon, wo es aicli uui die Verteidi^uiig de« eigwnen 
[,ande» liHtidpIle. sUirk(>r spin iiiiiDlo. ah bri (niiciii Feldzugc nuBer Landed, 
audi wenn dieeer Dlit panzer Mncht unternommeti n-urilc. 

Damil Hind dio An^tben uiisi^itT I'riimlrqiidloii frscliOpfl: was liie 
nhgdcil«t<'n C^urlt^n (Diodor, I'liitar^h mid I'aueaoiad) biclon. darf inoht 
ohnc scliarfc rnifiiiiK vi>nvi'ndi'l wprdcti, deiin sclbst, wciiit -lie giiip 
Quellen vor sich tjeliaht li«ben sollten. so steht noch keineswegs fest, ob 
H\p den richtigeii Gebrauch davou geniachl babeu. Was wQrdeu wir wohl 
niit tier Angabo Diodori; Qbor die StSrke dw Uoeoier bi>i Dcliuii (obon 
S. 35 J anfang(>n kiiniieii, dip doeli Thutci,' (tides onlnoninipii int. wenn 
tins Thukydidps selbet niclit crbaltpn w&rv'r 

So Ist die Anga^to Dindort) Qbtr die ZusaiiiuiensPlEung' und Stftrkc 
dee HeWM, da« itn Winter .liit/H die Kadmcia iK-miirtiiie (XV 2(ij, voll- 
stAndiK wertloa, weiii^tens in dcni ZiiH»iiii)iriiban^o. in deni Dtodor sir 
giebt. Er orxilblt tins, mif dip Xa«liriclil voii df>r dfiiii>ki-alii<rbpTi Erhebun^ 
in Thebon hfilleu die Athflnpr den StraloKon Denioplion mil JOOO Hoplilon 
und 500 Rpilpm ilt'ii Thel>ant'ni zii llilfc (fpsandt. Hticli spi Klarkpr Zuxu§! 
aU8 den ilbri^en boeoti^cheii SUldtcn gekoninien. sodaB die GrsBnitzahl 
dew tltpbani^clien Heores sich aiif I.2000 HupliU-n nnd 2000 RetUr 
belaufpii habf. Nun wissen wir aber huh X(>nophi)ti» bier absulul 
zuvprlA!iti<ig4'm Koricht. daB Athen »irb oftizipll itberliaiipi an derii An- 
piff aiit dip Kadiueia niciit betcilifft hat: ntir zwei Strategen zagon 
dpM Tlipl>aJi(Tn ci^cninHolitiij r.n llilfc. und os i»l klar, dall sic nicbl auf 
eigene Hand eiii Hepi' von '>itito Hopliten. faat das ^esanitp utheniRche 
Aufgebot. ati»bf>hcn konntpn: vs h«iidt>lic «icli vipluiplir niir um dip 
Waphtmannsclmft. die an dM Gnvnz* slaiid (X*n. Nell. V 4, 10. 12, Tgl. 
(JnitP, Jfist. of (Jr. IX 31)7 IT. und Stern .Spint. iirul Iheban. Jfeifemonie 
S. o9A. Doriwil 1HH4I. Nun war Demojibon Kollp-dtc dcs Chahrias bpi 
di^sspn VerteidiKunu Thebens gcgen AResilaos in dicseni selbpn Soinmer a7K 
(mHne AUiaefie R>lHiU S. 311, und jptzl Kirchner Demophon in Paiily- 
Wissowa V I. Ii*2): und da Dindor die StSrke dpH allipniifclicn Hppre«, 
das dam»lR nacli iiopolicii zty^, ani .XtUO Hppliloii tiud 'JOO Rpitpr angibt 
(XV 32, 2), 80 hann gas kein Zweifel scin, dali es ebeu Heap Zahlon 
»ind. dip pr vorp'Pifpnd option nul dt^ii (TKtpn iilhrniM-liPn Milfr^iit^ nacb 
Tlipbpn ftbcrtrftgt, der ja Jm Laufr deesplbpn attisctipn Jahrex ;<(ultf^pfnnden 
hattc; di*- Difffirenz in der Zabl dpr Rcitpr kaiin bei der whlpclitpn Cbcr- 
tiefcmni; drr Zublon in imsorpn Diodor-Handspliriflpii nicht in Bptracht 
kotnnipn. und fn ist jn aiicb »n si(di klar. dali ruHu pinpni Hirre vim 
.VKXt Hopliten und PeltaHten. das in pinem ebeiipn Landp wie Boeotien 
operipren soUte. iiichi not 200 R«iier IwiRp^Wii haben wird, Nicht 
mindpr iinriphlig \si pm, dalJ dvn TlR-Ixniom bci dpr IJ^^tiirtntttig der 
Kadmeia Zuzug au» andpren bocotischen StildtAn gokonimen wire, vtel- 
uielir ergibt .^Ich atnt Xvnopbnns Erzahlimg {HcU. V A. H — 1'2) Idar geang, 



81 



OtifvhiikJit Auffffhelf n. 



S7 



ilnQ iiur die Thehnnpr srlM m\ rier Rrhfbung beUnliet waren. ') Noch 
im fnli;pndon Sotiimer. bci Agesilaoe' l-'eldinig naph BoM>ticD. slanctm 
Thespiar. I'lataeae, Taiiagra (Xeo. HHU V 4. 49) and die wRstbncotischeo 
Stddic ant »panHiii»rhrr Sv\\e: Zuxtig kOnntr den Ttif^anrrn i\\tjt> nurh 
iUdiaIp hJWitilenK aut< Alcrapjihia und «twa norli stit! Anthndon iind Kopap 
fi^koninir^n ^in. PaQ niiu dieter Teil Boeotieii? imstando Kevrcspn 8«iii 
(ioUlp. LVMl Rt^iior Hiifzuslellen. \i\ voUsUtndi(>'ausgpsclilDes»n. da ja tifim 
Roc»tJpn liiVlistcns KXKi Rcitvr xu stHlcn )ni stiiudo war-h Ttit-brti unil 
rm^fbung kOnnen allein hOrhstPti}! dk' Mftirtr dt-r (tpsaoitzahl. also etwa 
500 fceslellt halK'n. valirsrhoinlirli nur ein mchlirlios Dritlpl. Narh dem 
allem sehoint iiiir klnr xu »<^iii. dall Diudvrs Quelle Ithorliaupt gar keinv 
urkiiiiilliclip Ai)KalK> fiber dip StArkc dcs ihebanisclien Aitlgebotes. sm 
Mt bei drill Sitirni aiif die Kadincia, sci ejt bci dcin Einfalle des Ageailaos. 
roi^leKen hat. -Km ja aach der NaUir der Sachr narb tiicht Mnhl 
der Fall «iein kimnle. utid daB »ie einfach das boeotische (jesamlaiifi^hat 
in Uralinung geslelll hat.') 

Bemer isl die Angabe, daK boeolisrlio Heer bci l^utttra hab(> 
»inni» Mann Jtezihll (Diod. XV.Vi, "21: p-i war dav fieRanitaa(Hpbnl dsr 
Thebaiiftr iind der tlhrigeii HoeoierM mil Ausnahiiie des Kontinf;eiil» von 

l> \i» &l>(.'i-iaH:lit. daB Kruniayvr {Bcitrxige III W) Inttxdviti dlo iialdva bei 
MmI. XV j6 FM iinberangan verwvrti-t: iioch inelir, daB er die AngatH- Dlodors 

itftftiatt •!} "-'■ (f ivir iiiirvr .tot.fmt tnr 111:11: tljf ttmivtlnt :t<>iJ.BtV •TTpRftArCc*!' 

inri^f:$tottiv* ctiifacb uittenlrockt, rind daflir X(^o|>lions Aognb'' etnsetxt. diU <Ii« 
Thebnnvr ulldn skh uii dviii ^tuiiii auf Aiv Kadutia beUiligt hritlci). glcichwobl 
aber dio ZRbl«o Diodon r-^lliilt. Kloe Kokhe KoDUunlDleinDK elnaoder wider- 
spreclieoder (^iielien sulltea wir bus docli b«ute itlcht mehr gvalatten. Lad auf 
die^prririmdUge l>aut daun Kroioayer scifip Ansiclil litier di« llobe der Wehrkrvfl 
Boevtlciis aiif. - ticKeti Krvituivei' jetet audi Bii6'>It, i/rrma W, WI. 

2] Kromaypr a, a. O. S. j:* iiipinl, b*i ilea Kei(«ti seion die Uiinip|ien mil- 
gerccJiiiPt, init clem tiefrcindeDdea ZofiatJi .wis gvwtMinlich in Hoeotiea*. Vn 
llndet sich Aenn aach aiir dne dDXJKe Angabe uber die Stirfce der bo«otl«oh»n 
Reiteri-t. bci dvr da!< ilcr toll vJnf*. (vgl. Biuolt a. a. O.j Kroiiia)rr bmuclil eich 
nur seitif Hgcoe TabeDc auf S. ^ au^Qsehen. ntu nidi davon zu tlbrn»us«D. Da 
wan- t» iiuiucr nocli benser, aanmehaieu. ilati in tier Zald Avt It'-itcr b«l l>todor 
via IVstrpJiler sleckt, and lUXi staU 3000 tu Ip-svd i»t, due EmrnilntioD. di« «ich 
frclllcb palaN)cnt|>biM:)i nirlil iHsonden eiD|irdileu wilnle. Wer gleictivobl lu 
di«aoi- titlima rtiiio ftreifim will, konnlr daan anaehmen. rlaB Diodom Tallinn Rich 
SDf die BaqcertshI Tliebfus betJehen. die damab In der Tal unKefllir w)Ui be- 
tfagvii liitWn iniiQ; imI vh doth ktar. ilall Mcb aiicli du' Bilrgifr d«r uiiterea Ver- 
fDAgetiNhla'>Hfii. ilic krluc il»pIileuriiMtiuit balteii, aii der Kloiicbllelliing der Kadtnciu 
betelligl habeu muftsvn. and dall Diodor a.-iAfrei sagl. wwre bei »eiii«r NacbliUsiRlc«it 
in der luilitarint-hen Terminologle kein lllndemi!). Aher irh gl«iib«, daS wir 
fHodor uud ^i^laer Qa«llv mit elaer «>lcli«u AnnaliiBe TielzDrlel tbre antnn. 

3) tianc ebrtiMi Hiiscilt a. a. U. S. 442: .Dt« 7000 Hoplitvn iicheineu k«iii« 
awlorvn xu t«in, ab dip 7000. die liei D«lIoa rocbtra*. 

4) Ulod. XV bi.'l tt iV 'Enaiiitrnriui nefitfftii rof c «(i,*cjor; rot; {v i^JMit} 
OTftttiiii jmifii/ic: xtf} rnr triliar B«iPiTtar for« fi-HtoPi. Daxn bemfrlct RrOnafer 



SB 



3S 



JuHits Belocb, 



UrchiiiiK^nux iDiod. W ft?, 1). Naifirlich haudelt cs sich dabei luir uiii 
Hopliteii iintl alleiiftiUs uocli I'ollustcit. jcdenfall^ uni reffulAi'e Infantme. 
<lii (lie Irre^iiUrpii in (iieser Zcil iibt'rliHii|>( niflit iiiclir iiii I'V-ldc vct'wniidt 
wurdpii. wit- die Rciler hi imsorcr "Psaiiiteii DlwilieferuiiK stoU npboii den 
KuBtrupppii liMtoiidem KosShIt wordcn. hjer also voti Diodor einfach aus 
Flficliti^kcU ribevKHn^Mi Kind, itaii hal rrnier K^^iiieiDt. die LN^tarlicnienls. 
die die fasee des Kithaeron uitd llelikoH IwscUt bi('lli:ii. wareii piclit luil- 
fjierRchnvl iKrutuayer h. a. 0. f^. ■<!)). aber das isi ciii Irrtiim, dpiin Aii- 
gabeii iibor (iesuiidaufgebotv benehen i*ieli i^tcls aiif die votle Soll.«t^rke. 
uhne Rficki<iidii auf eiwaiyc Dpuicliieniiiep" odei soiislini" AbBfliif-e lobeii 
V 344ft'.): UbriKen!<ku[Uiiit auf die i-'ra^e kauin iMwa.s an. Deini die (ianu- 
wachi am Hrlikon war su iinliedeutend. daU Xetioplioii den Sieg der 
Spartancr Qber diesc .\t>tcihiiiB uicht cinmal der ErwabiniiiK wcrl findct, 
aiich war ihr AiifQbier I'haereas (Paus. IX 13,3) iiicht Hnctitarrh: deoii 
obgleicli ei- bci der Vertcidijninj^ seiner Steiliinp fiel. tindeii wir M Leiiktm 
(loch noeh all« 7 Ho(>i)tar(^hcn (I'aii^. IX 13. 7). Am Kidiaeroii befeldigte 
HlIrnlioK!-' der lUteotarch IJttkctiylidaH: da nbpr die Itiiwiter selii' w«hl 
wuliteD. daU das feindliclic Hcei in [*liokit< staiid, voiu Kitlineioit her 
nlso kein iLiiiFall zu erwarteii wai'. sn katiii ev sicli hier iiiir am eiiicn 
Beobachtniif;!:po<iten gegen feindliche Streifscharen ^jeliaiidelt haben: e:^nid» 
eineni Keldherrn wie Kpameiiioiidas wcrdeii wir am wenigston ziitraueii 
wulleii. dnIS er seiii olinehiii .sclioii srbwaches Heer diircli uDnfltige 
Deiachienin^eii iioch weiler geschw^clit Imi. DaU cr en nivlil fni^Uii ]iut, 
zeifjl Kiir 'ipnfl^e der I'lii^laiid. daU iiiir eiiier der sieben Hoeotarclieii nach 
dem Kithacroii ijoi^cbiekt Murdc: dicker Oftizier kmin also liJSelisteiis ctwa 
','; dcs boeotiechen Hei^rf^M unter inciiieiii Kefebl ^f^babi liaber}. mil anderii 
Woricii. die beiden detHcbierteti Korps an den (irenzen kiirincti ziisammeii 
iiur etwfi liHXl Mann !<tark ^ewesen sein. Und auf taiii^ejid Mann 
inehr mlpr weiiiger komint bei Zalik^n, die doch aiif game Tausende ab- 

ra.a.0. S. 61) A- 9) .ubo von itcu diiiieren istodteti oift-Tibar iiiu' i-iuidiii^ xuvur- 
liaaige Maiiuscliiillfn'. Atwr ef*«o,- hdBt .tauglich', und der bMtiuiiiite Artik-'I 
'.eigt. ilaH allc lim xllcheii einbcnif^ii wmiti-ii; dull *k\i bei KjMimeitiaiiilKs' Hrur 
audi selii iiriir.iivei'l&.'ikiKi' Bleinente licfamlen. sajteo Xou, Hf(l. V! 4, 'J uuil 
Hauii. IX 13.8 au^drii<!k1illl; leUt«r«i- nuf^t auUerdfin. dull die 'i'lie«|>ier. uNu ilu" 
■lli-riitiEiiviM'ia.vsiKsic Rtfmciit, u-.rAii/ifi im ilcni Heer wprcii, iliinii abei natiiilit'b 
auch die Maunsch&fleii aiia den iibrigeit boentlfiRlien StMteii. KromayerH w«JUM'e 
Bebauplunfc alit-r. Kpamejnoiidas Itabi* die uiixuvcrtBMiJiieii Bk-uifnii- our auf 
NetittiipCKten vcrw^udel, sU'bt gaui in <ler Liift: e» wiire ila* LIuzweckmriUig^tL- 
gewesea, was trr bJitte inn kuRii«ii. iitKl » ixt klar. iluli i- 11. ilie YbCMpitr. wJirL-ii 
aie iu dlfsvr V'^w vrrwvntlet wordfii, sicli gdil^tct bubt-a wiiidL'n, zu der Enl- 
KcbcidimK Euiit lluu|)ilie«Te xu ^UiUeu: staudeu siv ducb annifttelbar vur der 
Sclducbl auf dviu Puukiv. Kpaiiii-iDuiKlttN iiu Stkbt- ^(l lifHru, obgleich ide nicb 
bei Hciuem Heere berandeii. Iter Vet-sudi, itfe liOOii Mann bei Dlodor iiui auf das 
thclianisehe KontliiKont in in-tU-\tfn, fi\U alw plait r.n Bodcii. Ani-h hler ttlbninl 
Uusolt (S. Uit.j durchaiu lult iidr uberciu. 



Oriechische Aufgebote IL 



39 



gemndct ttind. niHii viel an. Wir Krhrn j<i)ctiratl». liaB die Wehrkraft 
Goeoticus iui Ja]iri> 371 nicbt wesentltcb hoher gewesen Ul, al5 eiu faalbcs 
Jahrbondert fiDhor bei Delion. 

Bcsvtiligt wirti due durrb die Angabe Hlularclm (A^. 24). wonach 
die -Thebaiier" .nodi nielit iloii zn'OUtpD Teil" dcu< Heers von 70000 Mann 
gcbildet )ijliu>n. mil detii Epameinondati itn Winter :^<0;6^ iii Lakonion 
Giofirl. Das w&ren also MHM) Hopliteu uud die fiot£priThi;iide J^ahl Rt'iter; 
denn fifVOft Hi>|)[ilcii iiiiiten bereit* iiiehr al« dcu zwfilften Tell des lleere 
ausgetitaobt. und 4000 Hopliten nacli nichl den funfzelitit^n Tei). Und ee 
ist docli klar. dall man ku eiiiem so wichtigen Untcraohnien einc mAfiHchsl 
grofie Tnippeniahl bestimmt haben wird. also, da Boootieii nichl {^iiz 
von StreiUtriLfti^n entblAftt wcrdvii koimtv, etwa dii Zwcidritlclaufgebot. 
DaB Pliitarcb hicr vou ,Thebaaeni', oicht von _[Joeotern" spricbl. darf 
naturlich nirht ur:giert werden. da boide Bezeirhuungcn in dor Uteratur 
det} 4. Jahrh underlie, der Pltitarchs Quelle doch dirckt od«r indirckt an- 
gehOren moQ. bpsUndig al^ synonym verwmidet wcrden. in dersvlben 
WttBA, und in denselbeo Absicht. wie heul die h'raniosen die AusdrOcke 
Allcmands and Prnssien? als synonym brauchen. Boeotien war anier 
Epniiieinondiui pin straR zrntralisicrUT UiindpKslaal mit oinhciUirliQni 
Hecre. nnd ^f^ cibt denn aiirh in der ganzc-n iint^ gehlieb^nen alt^n 
Liternhir kelne einziRe Angabe fiber die StArke cinos eiowlnon boenlischen 
llundeskontingent.'f. snndrrn ntir Qbor die des (ranzen Hundcsheeres: es ist 
klar, dait audi unsere Angabe in diesem Sinne verstacdeu werdeii niuS. 
Anch vrltrde die Zaiil fOr da« thcbanische Kontingeni allein %-iel zii hoch 
sein: denn Tlicbcn kauii nicbt vrolil nielir als ciu Dritlfl de« boeolischen 
fiesarnlaufgelMls gebiellt haben. din;^ hfilte ako liiOOO Hopliton betragen. 
imd da es sirb liOchsteos uni ein Zweidriltelaufgebot liandeln kann. so 
wftrde das GesamiaHfgcliot sich auf iiicbt wenigcr als 32000 Mann belaufen 
habcn- Es niflfltc sich &\m »eil dcr Schlacht bpi Delion verdrpifacht 
baben. und ps bo<inrf keinor Bojiierkun);. daB cine sokbc Anualime vdUig 
nnzntAssig sein «-ard«. 

Aqs den nftehsicn Jahren haben wir [oIg«Dde Angaben Ober die 
SlJtrke boeotiitoher Anrgebute: 

8fi:> (zH'eit«r Zug de« Rpaiueinuoila« In dea Pdoponaea) 7O0O liacn zu 

FuB. gegen COO Reitcr (Dlntt. XV 6S, I), 
3£S (Zog HHch Tbesaali^a Ear 8efr«ititig d» PrlopiilB.") 8000 Hoplft«ii, 

600 Keiter (Dioil. XV 71, 3), 
8«4 (ZwciUr Feldeag gcgcn Alezaadcr voii Pheiae) 7O0O HoptKen, 

700 ReUer (PIiiI. ftfoj*. Z\. 35: Dlod. XV 80, 2. der nnr Ton 7f)00 axfo- 

fiita' Kprichli uiiil (lie Kuiler ufcht besAudera erwUiol). 

Oiew Zalilen etinnnen unter eioander so gni Dbereio. daB aUe diese 
Ileere ohoe Zweifel nach dem gleictieo Prinup gebildet waren. Und da 
cs sich urn FeldzOge in grOBere Entfemnng (den Peloponaes imd Thessalien) 



40 



40 



J\Uitt9 Beloch, 



hondelt. so kann A\» AufgHbot uielit wohl luolir &l« Vn t'^'' waficnKhif^ea 
MaunHchaFt bfllraf(«D tiabeo. Ua nun aber Atut bomtucliP Zw^Jdrittcl- 
uifgebol im Winter 370/ijH nur .'lOOO Hoplit«n lictra^eii hmte. so \v\ 
klar. dafi iti iIpii /^allien fdr :tK» iStitniiirrl ^itU lmndp!i^rnO!)Si!M4ip KoD- 
tiitxentc eiobe^iffeu beiu luU^wu. iiAmlicli <lie KoDtiagenl^ der uiitlel- 
f^cdiisrboii Staat(>ii (Pliokls. Lokm. Ruboea. Herakleia. Malts) die 
Epaindnoiidaa schon zu M-inciii t^rateo 'lu^ nacb iloiii iVlopouno^ auf- 
fCebolen lialu^ tXeii. HM. VI U. L'.ti. Daei labt sirti iIhiiii (fir KiiaiuciriMnilBti' 
Kwciten ZujK iiuch <leni Pplopoaue!< 1.%^) aurli direkt brwei^en, dean 
Xeaopboo {S^l. VU 1. 15^ spricht ausdrQcklirh roa den .Tliebauern unil 
ihr«n Bundi^oiiit^seii' H^^mw *eu oi •i/u/iujriit |, wuIh'I uijU-r t^^tdot 
hier wie (IbcntU in dift'Piii Tcil d^r IJrJionika die l{o««l<>r Qberbuipl 
ventandeit siiid.'l Audi wareii die KewAliiier di>r flbrigfn iMiefiiisrhon 
Siftdte jii ^ar ki^inr ltuude:<^ii(>s»eii dcr Thcbanor. mindeni Bfirf^r deMflUnn 
Staateweeeus. Aus Dtodor ubcr en{ib( sich, daB die 7000 Mann und 
tiOO Rciter. ilbcr die Epauicinondxii bei iieinuiii Aii^riff auf dcii Isihiiimi 
verfOgU*. soine ^an» Madit bildelen: dean die Ueiemer. die Qber 'iOOOO Mann 
ijl)ilti>n IXV 88. •!), waiTii .fast drviinal so stark' \iitfiof igtalaaioi*; 
onoc toSi iiJ.i^Hnnvi bIh er. Fol^lich sind mittel^riecliische Huiidi-s- 
kontinftente bei Diodor liier in dcr ZaJU dee boeotiscben Heeres eio* 
beif^riBcn. und dassclbp muB daon iiaturlich aiich bt'i dcii Aogaben fiber 
die AuszQ^e ran HH nnd :)t>4 der Fall «pin.-l DaB Plutarch iltiop- 31) 
die 7000 Mann des Pclopidas im Jahrp 384 ols dcssxca noUtat bezciobnet, 
hal njditfi auf sidi. da eiii Ausdruck einer solchen (Juelle nicht eeprefil 
vrrden dsrr und auBvrdrni djpso Tmpprn allcrditigs xutn ^fiBt«n TpiI 
aue Boeolern he^landen halK-ii iiitlsseu. Da wir aber nicht wissen. wie 
hoch aidi die StArke der BundcdcDatingcote bojatifen hat. 9o ergibt sieh 
aiiB Aen hicr bwprochenen Znhlftn nirhts ffir dip Hob? dee boeotischen 
Aufgvbotes. 

Tni ..heiligeii" Kriexe sotlen die ikieoier HH gcgen Fhilonieloe 
13000 Mann aufg:c8idlt haben iDiud. XVI 30. 4). An dcr RicliiijB^eit der 
Zaltl kann keiri /woifd xein, da da» phokist^he Hcer daiiiab fiber 
10000 Mann zfthlte. und d«r<?h IMiO Acbaeer verstirkt war (Diod. a. 0. 
8 — 4). Narli doiii Abfall run I'bokis und Eaboca waren den Itopoiem 
von thrcn mlttolgiiorhwclipii Biimlesninioss<>n nur nodi die Lokrer jtp- 
bjiobpn: (la (Ijiwi' abvr twiioti ^vgvn Aiv Phukcr iui Fdde tMaudcu. kaun 
Jhr Auff{obul in dpf Ziihl doK bo<fotischpn llocrtw ntrbl oinbofi^fTpn Hein. 



I) Rmivrnl wcnlflii til lien Itclinilka sum letnteu Male VI .\ iZ ervihiit. 
Iiel (IoIi>K)inlLti|i voit K|M)RielHi>uda»' eratom Kiiilkll in deu P«loponuea: ruti da iin 
lidUxn dlt' llotxitvi nur iiocb Hii,MiJi. 

'Ji It'll liftKv (Im Itcrolta llin'iflktmiig S. Ii!4 aiigudeutel. Krotnay«r hiltedime 
\iiOl«liol« »\nn iilrlil (ibno wdtprx Priininii aU »usHrhli«8lirh lKiMittiidi« an- 
mIiku •IDrrau. 



4J 



Oriechiacke AufgeUoie II. 



II 



EbeBBOweDig die Thetwaler, die bereits uif ei^ene Han<I eiu Heer \im 
6000 Mam ztKMiiniiirtigcbrM'lil hauen. uiul vuii dvn I'hokcrii geM.-bUgpii 
wordcn wareii. VVohl ab«r vekre m auffalJi'iid. weiiii dit' HoAObr bei 
(Wes^T (tplc^pnUfil vuii ihrpn |H<l(>|Miiiri(^isclien litindr^enwuen keiDP 
L'tilt-cslQIzuDu prIialU'ti hfltteii: cteiiri dcr Kriet; zwiitthcii diewn Staateii 
utid S|)ana iM rntl iiii folfrt^iidea Jahtv ausgnbrodiiMi. Dull Diodor vim 
ihrer Hilwirkunft b«>i dcni Kclflzugo Kef^cn I'hokU iiicht« crwiUint. hat bei 
der Kii»pp)i<>it setups ItcrichK'S nach keiner Seilp biii t?lwa» zti bedeulen 
l->rD(>r trat Hoooticii cbeti uiii dipsp i^Pii iiiit doui Satrapcii Artabazoe in 
Hfliidnls: ini fqlicciidyn Jniir iO|{ Paiiiiii(*iie>i mil oinrm )Ie<>rf> von .1000 Mann 
7.H m?in<*r L'nlerstitlzune narli Asieii. pin Hf^er. das der Naliir der Sache 
nacb haiipitiAcldioli aiie Sotdneni besiaudeu liabeti tuuU. die luit Arlabazos' 
Geldo (^wurbeii warcti. wpim aiich die Oftizivrt Bueoler waruii. and wdl- 
.\bteiluttg boeoti»;her Biirg:ertTvp)i«u bpim Heere sewMen soin vinf. £>ie 
Ciefieiileixturi^. die Arlahaxus den Ttiehanern ffir die-se lliire )kiI. kann 
nur in reicheii Subsidieu bet^tauden lubca: uud die Veniiutuug iiefft -schr 
iiabt'. dali die Tbebaner mil dieWD Subsidicn vin Soldjicrfaccr oulffcelelll 
haben. das sip zunftrhM mni KriofEP f^i^r^n I'hokis brnurhten. and dnnii 
narh dern Sipjif iibcr Fhilonielos uater Paniniene^ nach Asien sandtou. 
Ea liegt also nicht die ^ringste NoligniiK zii der Annabine I'or. die 
13000 Mann, die Boeotien gegen Philoaielus ins Feld ge«tdtt hat. aeien 
aosadUieSHcb bocotisclie Bflrt-ertnippen ifpwcsen. Aber allerdin)^ wcrdeu 
At Soeo(er hicr. wq an iiiren eim-npn 'irenzpu gekUnipft wurdi-, ilno ganiv 
Macht anfgeboten baben. aleo, wie bei Delion. alte Wehrpflirhtigen big mm 
!iO. Jahre. und das wflrden dann etwu 8—9000 Mann f^eve^cn sein. da 
vjr u»T keinen (>nind lialivn, die niiliUmcbe LciKtungsrabitlkeit der Land' 
Bchafl unt die Mitti- des IV. JaliThiinderts nipdriKcr zn srbaurn. ala 
70 Jahre frOber: viel diej- wlnl dna Gcgeatcit aiiziuiebnieu 3«tii. Der akhi- 
boeotiwhe Teit dca HesreK wBnlt> eicb alco iiiir auf eiwa i .><KK) Mann 
balatltea baben. eben die Zabl. die I'amnipnoK iiii foli^endcn l-'rtlhjahr 
naeb Asien ffihrte: sndati wir a\m die pelopunnesisehen Bundesfcenosaen 
Tlipbeas nicht einnial za beinOliPn brauriien. urn die ISUUO Mnnn toII- 
mmachcu. 

Ee gibt ubi^r noch eineti anderen Wejt. auf deni die uii(;ew5hnliFh 
hohe Zahl der hoeoli8«heii Tnippeu aol dic^em Keldzuge Mch erklftren 
lieite. Wir haben ireseben (oben V:{.^h. daU Alhen narli der Schlacht 
bei ('baenmeia xur alticpnieinpt) Wehrpflichl ftl>encefi:an|i:en i^l: diMteUie 
Einrirhiuni:, nder doch etvas. itoe ibr i<ehr nalie kointnl, finden wir in 
Boeotien iiii III. .lahilinndert. Ea Ut »!«« hier i-iitwo<ler Boeotien dem 
Vorgan^ Atbentt ^(•(ulgt. ock>r tiioKckehrt. UaU dip atlienif^-ben Mililflr- 
kaialoKe einiRt* Jahncebnip eher hepinnen. ali! die hoeoti>i<.'bcn. eniueheidet 
in keiner Weite, da wir Oberbaupi nur 8*br weniffe boeotisebe Ituichriften 
(voa Grabschriften natQrIich ab^eaehen) aust tkm IV. Jabrhandert benUea: 



a 



42 



JuUh» Belorh, 



viebuphr wiire t-s an sicli walirRplieirliplior, clnli nine handniacht. wie 
Uoftotien, mil eincr aoIchcD Rofonii den Anfanp RPiiiaciit liat. als cine 
Seemaclit wie Allien, und m liegi imlie. als Urlieber an KpaineinonilaK 
KU (ienkeii. tier jn fllr seiiif ..iriipcri»lisfisclK'" Polilik RroUc militSrisrhr 
Krafte n&lig lialie. Natiirlicli lieU tlie Beform eicli nirlit id der Weise 
ausffihrcn. <IhU man cinott gcli&ncn Tagcs »Jlii)tIiclio unbpinittelto Bfli^r 
ill rnifortii. d. Ii. in <)if I'anlmplio stockto: man Itiitlc ilanti zwar cine 
Manse bewatlnpter Meiisclicn Ki'liatit. *\wy nocli laii^p kciiic Soldaien. 
und Kpaiiit'inomla}) ware der letzce gowesrn. sich ftbor deii Wert solcher 
Mnsi^en )llii!«iuncn lu maclieii. E? Mid) niir der We^, den ina-n audi in 
Athon pinj(e«chlappii lialU-. dall mim auch dii- S6lino di-r uiibciiiiltRlu-n 
Kla^'fiO'U aU Epiiehon (-intitclll^, iiiid mo zu Soldaten auHbihlotP. Wenn 
man daniit bald nacti Lenktra dcti Anfanic ;;emac])t hat. so konntcn 354 
tiereils^wa U auf (inind der all(teineinen Welirpflicht auscebildelp KlaKSeii 
rerffl|;bar sein. von drnrn rin<> jode tiiiiidi-ytcn:' doppi-lt w i^Utrk wur. hIi' 
sic olinc die Rrforni gewe»en t<ein wflrdo. was fnr <!»(> (icsamtanfpebot 
aller VVi^hrfiiliigeii voit '20 —50 Jaliren eiiH* VcrstiLrkuti^ uni roiclilich die 
HSlftP hedpnlcn wlirdn. Wcnn also dieseg fiCftanitaufKobot mr 7M\ dpr 
Schlacht bei Leuktra elwa KOOIl Mwin betragen lial. m iniiBte fs 354 
etwa 13000 Mann stark gewesen sein. eben die Zahl. die Diodor angiN. 
NahcrcB iinttfn. 

fni woiteren Verlaufe des Kricftes (Sol, wne es stiheintt Kandlpn die 
BoAOkr ciu Heer von 4000 Munn Ittc^oiI iind 500 Pferdcii in dvn 
Peloptnines (Dind. XVI -Hi), 2). Oiehoiiienoo. Koroneia und ('hnrttino warm 
in dicaer Zeit x» den Phokeni abnefalleii. wodiirrh dii" boeotisclie Webr- 
kraft urn etwa ';^ Keschwadil sein luoflite: aiitierdem iiiuUte iiatUrlirh ein 
selir bedeiiteiider Teii des bof«ti«clien Aufgebot* (icb denki'. kauni weniger 
alK die llillftel kuhi Srhutze der Eleiinat ppiien dip Pbnker zuriirkbleihen. 
die allerdings cben daniatt< infolge von 0»ciiiiurchu!<' Kroner Niedcrlape 
gegpn Philippos sehr gescbwflclii wamn. Weiin sich also auch eine Be- 
redinung der bopolisclien WebrkraU aut dir«i' Anjrabe nicht prfludeii 
UBt. so wird i-s do<'h «-»brBcheinlich. daB sie pinscblieBUcb der ab- 
gefallenen SiSdte. nieiit unter lOOOU Maun botra^en bal. Doeb i«t frei- 
iicb dabei nichi zu veritesaen. daS Diodors Zablc^nanKalien immer nnr 
Diit Vorsicht beniitil wenlon dflrfcn. 

Ktwa ilidttdbt' Zabl. litOOO Mann zii KuB und 500 Keiter. 3oil 
Bototicn 2"f (segp" *!>« Kelten ins Keld gcalellt habeii (Pau8. X "20, 8|. Es 
iet das die letzte Anfiabe flbcr die StSrkt' innos boeotischen (lesainl- 
aufgcbots. die tins hus ijeni Altenuni prhallen int. Dafiir ^ind line «us 
dent m. Jabrbundert eiiu- Kcihe oftizieller Urkitndeti aufbewabrl. die sog. 
MitiUrkulaloge. die iinti gestatten. die Heeresstfirkc zwar iiieht des ganien 
Baades. aber doph etwa licr Halfic der IJundesHtadt? mil annShemder 
Sidierbcit zu berei'hneji. Kh siiul Verzeidiiiisse der jiingen l-eule, die 



tf 



Orirchitehe Aufgebok IL 



13 



iiu 'H). Lobvuijahre au« ilciii Di^nst a\s Epll(^lM■tl «ntlui<««u wurdvu. tini 
furtuti im Khefc^alle ali^ Soldalm lu (licneii. f;ati£ piiuprechend il«n 
l^phebenkataluKeii iu Alhcn. Wir UabMi .fotche Verzeichnisw fflr Akrai*- 
phia. Aiilliciloti. CImrroueia, Chorsiae. Hyellos. Kupac l^badeia. Orclio- 
iQvno)^. Tlitbon, Thvspiac: auBt-nloiii (ttt Aegwiitlieiia. Ert-iriii. Mt-garti aiis 
(ler Zeit. cU diew StAdle juiii boeotisphen Bunde gehOrten.') Die Cber-' 
schrift lautet Is. dio Indices ju den IOS\ &. 755— 7.i7): 

ti'i anry^vm-Oa /ijnrti //((>{. In Lf)ii)i(l«in undvlDiiial In HyetUis (d. nntca). 
tfi Afiirrui- tutt/oin'aaii (eJonuU r/'iti iifniof f'mpinttiu:nui. Jn OrcltuinemM. 
toiSt ^ ifijitaiiy In Aegmtlieoa. 
loif aSiyfi^trVo ii; itfu'jtor iv re tayfuiti: ixler alinltclie KuruiiHu. in 

CliaetoDels, K«(nra, Tliebeu, 'ni«s|>lae. 
tott [Mfypdirni** (f; tnJr vf\iitfi^uv i\- ini iakittii [xql ill' tac bt-iarn;. 

••iiinwl (lOS I 17*?: in Tlicspijw- 
■toi i.tty^^l•Vv:rto i* KiXitei. tiuioal (JGS I rtSI) iu Kufnt!. 
tvt iat^fxtrAu io'i ^ftiftivr ^r lllt\iftinfvftvi. riauml {HfS I :!(l»i. la 

Akra«jiliia. 
trt KuypiV'TyVa (*,■ ^tf,1nr /r .TfiLrof'<>(>(i^'. fn AkmcpliiH iiml emma] 

tIGS I SiSi) Id Cliaetott^H. 
rrf 4kit}-(>iV'''>'V" ^•' .TfAtofffpni iioO alintkhc KvtiDcla. in Antlicdnii, 

riiOMiae. llyeltiiii, Kn|MW. 

Dnraiu' erfpbl xich xunftrli^l. ilnU die Riiitra^uiig der jnn^n I^nle 
in das Verz^ichnis dcr Dicnsipflichlieen hei onricliieni mlcr voUpndelpm 
•iO. I#bpnsjalir geBchah. Ciinz «'ip i" Atlien. KbMiso unzweifelhall isl 
(St. daU dip KntnloKC die Iteine WafFen^atlua^ antreljeii. dir Njlmtlich«]i 
in dem betrefleadeii Jahre dicDstpHicbti^; Krwordciirii Kpliebeii nmfassen. 
Wo dafCPgcn ciite botftimmto Waflengatluti^ aoRp^cbcii w-ird. Ii«^ ztniSfhct 
dip Vfrniiituiip nahp. dab w au.-* dpiii bi'lTeffendfii .labr iiofli andcrp Vpr- 
ipiplitiissw (fir die Ohrigcn WafreiiKatnmeen (,'eK€l»en Imi, DajKeirfii jtpriphl 
aber. daB in Hyrllos. wo soagt tiiT o/rer^dt/'arifo fft rnXm^Qo; die kc- 
wohnliche Koniid l^it. i-iruiial tl(fS. I ■iJ*l7). uiid zwar tiBenbar synouyin 
damit. m dnef^tfrav^o /iKonf^if,- fiebraucht wird: nuch win! in den 
mhr zahlreiehen fH\ MilttilrltaUluKeii aii? dip^r kleineii Stadt einc 
andere WalToneattuiig als Hvltophoron nipinai)^ enn'Shm. Cberhaupt i:ind 
ErwAliiiuiiKPi) voii Hoptitpn i» den boeolinclien MililArkataloeen sehr seitpii. 
Sie kuiiiuHii nftiidich ini icaitiMm nur drrirnal vor. jc einmal in Tlie:«piap 
(1747), Kopae (278lj. iind Akraephia ('illG}. vrAhrend aJle iibrif!eii. 
ndit uthlreichen KalaloKi>' uiis Kopae iind Akraephia iiiir Peltnplioren 
erwlhaeo. and in Tliespiac ^nst die l-'onnel etTteXuXvlfoiH ^ fi" ^^rjfiar 

1) Selt ii-li iMw VenciclinlK^e in in^iDei- HfvWhi-Hnif S. I67fr. euent lIl^• 
liaadell liabe, sluil ille iMeotlsclicu lusoliril^eii Im eraten Bande ites Or^M* 
iiucfifUommui Gnten'ar trjileutrioimili* (Betliii I'^Vi' u[vsaniiuiflt wurden: audi bat 
DBMr Ualerial ai«ll iu dvr ZvisfUeoxifH oklil uulitrlnichUicli verinclirL Wlr Mrlieii 
infolffedvfiwn jotzt in luaDchea FuDkteu klarer, als dim daiuil-' lUoftUi'h war, und 
icti oinS dsruiii him- nocli i-iuuiitl nuslTkiirlicli auf iliv»v Kolalogc Kiinii'kkuiDiufii. 



U 



n 



Jniitis Bfloch. 



/( tayfia f(<'l)i'aucht winl. Dazii kuiiiiiit datin weilt-r. ilaB ilii- K<itatiiKi>. 
in (leuen oniXtai iThrsjiia*' unti Kopael oder ift-Qta^aifoi (Akraephia) er- 
walinl werdi-u. zu ileii ftllpstfii KulaloRCii KetiOreti. da die Naincii drr 
Vatcr ck-r juiit;en Sotdateii mid ilitcr Offiziere (1747. ^781) udtr wunigMtpri" 
dec intztpren Ci'iUVi iiu I'ttlmiiyiuikon stolien: sip UPhSren also nooh in 
die prsto HiilfU' des 111. Jahrliundprltt. wttlircnd die KalaloKC in dpneii 
l*eIl(ij)Unrcn frwSlint wphIcii . fiiwr diiriiliwos keiri Patioiiyinikrtn tiinlii 
zci^cn. uiKJ al»o in dir 'i, Hfllftr drt« III. .Jfilirliiindcrl». eum Tvil nuc-li 
tiuclt Hfiiter. ta seteeii siud.') Unter dimeii llni^tAiideii wprclpn wir ati- 
richiuei) DifisKcii. iliili iiiij lU'T MitU- At^^ HI. Jalirlmndcrts — olwa Infolgo 
dcr NiMlprlngf von Chai'mnci!! ri4.'>j — in Bopoticii citio Aiidpninp in dcr 
llpwaniiung der Inlanterie fingetrplen ist. in ilcr Wriso. d»B an dcr Strlli* 
doe KctiwiTPii Schildps i^vusog) e\n Ivichlerer Si-tiild (.t/Ati,) trnt, was 
wieilpi- niit dt'r Aniiiiliiiii' tier inakfdmiUclien SniiiHiie xiisainiiiPiilifliigon 
wtrd, <liu iiiit l)i-iilt>ii ilnndvii gpfuhrt wi-rdi'ii riinSlc. uiid iili>» Avn t'>c- 
hraiieh Am ficliwpi-en St^hildrs nuxschluQ.^) liiii itolrltpr Dhprf^mng ziir 
niHkpd<Miisrli('ii HpwnfTmmp ist bekaiiiitlic!) in (jrieclieiiland in (Heeer Zeit 
iiiicii sonst prfolKi. /,. H, iinter Klpomeiie* iii Spaila (Plul. Kleum. U. 23). 
und aiiT Anrcfpin^ FliilDporiiiciiB ini HchaciBphcn IJiiikIc; bi-i dcrn lU'richt 
iiber diose Kefnrm wird ausdrtieklioli liprvo!s<'li«b4>n. dall tlpr wjhwpre 
Scltild i!ii*ef6(\ niit tlpui tciphteo Schildc ilcr Plialnngilpii vprtaiwHit 
wurdp ll'lut. Pliilop. ;i|-") 

WtMin Iron dcs tilion Ruliiiios der boeotisciipn Reiterci ilicsf Waffen- 
gatlang in uns^eren KaIhIo^ii nnr einmal erwiitiui v^ird (1TJ7), fo erkUit 
sicli Ati» M>lir ciatach d«Tan:<. daU dii> R^ikir iu (iri«pboiilaiid kpiiipswpg:», 
wip in Roni. Pino bestimmlp Katogorip dpr \Vpbr])fli*hlip;pii bjldpten. Man 
nabin allprdings audi hipr iiur die wnhlliabenderpti RQiigcr zu dicspin 
Dienst. abcr nur so weit sic kftr|»crlicli dazii Utuglich warcn. und so 
lanjie sic ee bliebeii: waren aie en nichl iiu'lir. so iraien sic in die Keilicii 
des KuBvwIks zurBck. So Imt z. B. I^cfatii!. dcr dock gcwiB pin Behr 
wohlbabpndpr .Vtiinn war. bci Oplinn alw Hnplit Kpkiimpfl H'lat, Stfmi>. 
221tt). Oaruin iintpri^ohpidet dor cinzigc boeotisolic Militdrkataloic, dor 



1} Einc Aii^nalimc bildvt KISl nss, w>t ilic Nhiiii-u dcr Vslcr dt^r K|ilifl>uii 
loi GfrDDtiv, ilk* (Ii-r Vilur dtT PulBiuurcliL-u Uii Piitiuui luikon WeliL-u C*'i« 2716), 
vin einzigcH futruuymikoD tindi.-t »ich in dciu KiiUilr>$ 2S>)9 nii» Myetluif. 

1) WpDii ill tli-n Militnrkaliiloievu voii A<-tto«thpaa iliitde <!«)• 111. .lalirtiuiiderts) 
licli am litidi.- U^-nl(.'rkl lind«t tor im'.iii'i I'tdtvm !' ^tim, bo bewcittl das (Hr tli« 
Art ()er Itewiitr'niiiig ni'^hts, da uk al-^li tla'ii'l nor or» ein Kamprsiiiel Imndolt, 
d»s auch Honst in dlescr uiid si>&terer Zett in l)i>eotlsi:hen InsGlirlftcn er^-almt wJrd. 

8) 'PUmoifiiii- . . . /iujiffi' nrroi't «(i'tJ fi^i' liv^tov xal So^atot ii«!tiSn IttfttU- 
Jttil 0t'i{Hvii<ii: Cnicr TumU kaun titer, aus ilvin obvu Un Text anKc^ebeucn Gnuiile, 
uur der Ivichtv Scliild venrtsnden wcrdeii. livr hohkI :tiXti, hdQt. vkI. ArJHtol. 
fr. 498 Kom; ^i' rt^ 1/ nikt'i cotJv ("riT i>fe ^joiifw. fffftP^ fxi/tijjeoi (oM (ioAf irAAV 
nfyiii tij filiKt i^tfffiatt fittfutxiiftrii. 

4a 



J 



Griechinche Aufgt^ote IT- 45 

die Reiter erwalmt, die zu dieseni Dieiist bostiniinton Epiiebeii niclil von 
den ZQni Hoplitendienst bestimmten: es stand eben keineswegs fest, ob wer 
hente als Reiter diente, anch niargeu Docli als ^oloher dieneii. und es war 
ganz sicher. daB er naoh 10 — 15 Jabren zuiii KiiBvolk versetzt werden 
wflrde. 

Daraas ergibt sieh also, daB alle bueotisrhen Militilrkataloge, sie 
rafigen flberschrieben sein wie sie woUeti. die Gesanitzahl der in deni be- 
treflenden Jahr in das Heer eingetrctenen Wehrpflichtigen geben: ein 
Ergebnis. das auch durcii einen Btick aiif die Zahlen selbst. ini Ver- 
hftltnis zu der relativen Bedeutuiig der einzolneii Gemeindei), seine voile 
BestJltigung findet. Die Zahlen sind folgende: 

Akraephlft. 

(ti!fit:ifri(>oi HundesarcUoH Namen 

IQS I 27lfi Dorkylos 34 

.1*/. toi(oj*<;( 

BVH 23, 1S93 S. ISI3 Dionysodoros V, 

l!t3 Agatharchidas 21 

196 PoliuHtraloa H 

ll>7 KaphUia.'' 2\ 

IH7 AUiania^ 11 

11*8 Kaiphi[sotim|os s 

I9S Agathokle.s 7 

20(1 LukiriDs IH 

lUSl 2717 — wenigstens 27 

'2719 Strotopliautos .. » 

A re li fill 

:i7iy Agasigiton I •I 

2720 Ariston S6 
■JT21 — weiiigst ens 23 

256 
Mittel l» 

Antbrdon. 

.Tti.ioif •iiji, Ruiiilfsarrltoii Nam en 
IGS 1 4172 Kteii^ias weiiifjslers S 

Chaeronefa. 

^'l■ tf'. ji'cyftr.Ti: Ar<'llii)i Nuinell >r r« ti\;iu:Ti: Arcllull Naineii 

ffi.S I 3:!92 — 12 uiiediert — 11-12 

3293 - 11 .. AuhtmeiiPS I. .'» 

329ti II. S297 F,lpiDe> 7 .. Automenes It. 19 

3298 - II ., Kiidanifts 1^7 

iinediert — W^—X> I2i;— 129 

Mitt el 14 

Gan/. kiir/.licli liat Sotiriadis iiei llaftia I'siniski-vi in der N»lit' von Cliaemiii^ia 
fine Reilie vim >Iilitr<rkataloKen i-ntdeckl Athen. Mill. .'td. llSi: er li&t die gnUk' 
Freundliclikeit gelialjt, luii- die.-* nocli uuedieite Material iiiit/.uteiieii. wtifur iili 
ihm auch an dicser Stelle den Itesten Dank saiti-, 

4it 



45 




JhUus Betoch, 










Choretae. 








7lti.TOIfit^l 


Ai'clioti 


\ amen\7\F i.Toip 6 If III 


Buixlesarchnn 


Namen 


IQS I 2389 


Meliton 


1 1 2390 

1 


SoRtratos 

Hit 


3 




4 

tel 2 






H;ettofl. 








:ifi.To^iH>cti 


Biindesarchon 


Nam en 


nrf.TOift'liiai 


Rundesarf^hon 


Xamen 














137 


leS 1 2809 


Apollodoros 


10 1 lOS I 


2821 


Mkias 


5 


2810 


Aristomachofj 


20 


2822 


Thiotimos 


15 


S811 


PtilloxeDos 


7 ! 


2823 


Agatharchidas 


13 


3818 


ArtiolaK 


17 


2824 


ArlstoB 


7 


38IS 


PhiloD 1. 


6 




2825 


Damatrios I. 


14 


3814 


Hipparcho!! 


10 




2826 


DamatiloK 11. 


5 


2815 


PhUon ir. 


9 




2827 


Euklidas 


9 


9816 


At 


9 


2828 


— 


10 


8817 


DiODjusios 


11 < 


2829 


KapliisotimoB 


7 


3818 


Kaphisias 


13 


2830 


Kteisias 


9 


2819 


Eumaridas 


15 1 


2831 


— 


8 


3^0 


Poti(laich<>» 


to 




2832 





S 






137 


241 










Hittel 


10 




Kopie. 


1 




L«bad«la. 




iv ifuXixnq 


Archon N 


amen l/ntan/fTie? Bundesarchor 


Namen 


IQS 1 2781 


Uelantichos 


27 j IGS 1 3067 


— 


ea. as 


T*iroyie«i 






3068 


('liaropinos 


26 


2782 


Agatbarchois 


17 




OrehomenoB. 




2783 


kles 


G 








2784 


Heironicho.t 


G 


n(>aTor 


Bundes- 




278B 


Kaphisodoros 


10 


f-'fft 


liaTfvu 


#r( archon ^ 


amen 


2787 


Moasikles 


U ; lOS 1 317 


5 Philokomos 


75 


2768 


Kaphlsian 


10 




3179 Onasimoit 


i;i 


2789 


Nikaristos 


j 




8180 Oamophilos 


60 






95 


196 




Mill el 


12 






Mittel 


(15 






Thesplae. 










by layfitt 


Arclioii 


X 


amen 






IGS 1 1750 


— 


uber 


39 






1752 


— 


ubei- 


60 






1756 


Kaliikrntptj 




22 






I7r.7 


Timt 


'as 




28 





14» 
Das Mittel warde 37 sein. Da aber die beiden ersten Urkunden unvoll- 
Htandig sind, bleibt diese Zabl hinter der ^'ulirlielt zurilck. Auch IGS I 1750 
niusHen etwu CO Xameu K^standen liaben. Die Kataloge aus den Jahren des 
KallikraU's um\ Timeas gehoren erst ma 11. Jalirliundert. Fur das III. Jolir- 
hundert werden wir ein Mittel von nenlgstenin 60 annehmen iniisHen. 

In (lie vorstelientle Cberajcht sinil iiiir vollstaiidig oder docit aii- 
nfthemd voUstandig erhalteiio Katalogc aufgoiioimneii, aulier bei Anfhcdoii 



41 



Ori»^itrh^ A»fyef>ote 13. 



47 



un(t ThMpiat^. ftir Hie kcin Kolctifc Material vorla^. odor doch crsi h\xn 
spaterer Zeit. Pie thebaniwlien MililirkataloRp sind flherhanpt hoiseitp 
gelassen, da sie erst deni Aafanpo utiwror Zeitrwhnunp angehOren, und 
niiBvrdrin unvollslfindit; Kind. 

DaB Hip Zahl der znr KinstfllutiK ^clait^en Jfingtiiigc von tHnent 
Jalir zmt) aiid<>rti lilarkc Schwaiiknngeii i^igt. liegt in der Naliir dcr 
Sache. da os sieh Taxt durcliwcig iini sehr klein^ Zahlen handpll. wo dor 
Einvrirkting des Zufaltx m» weitea Spipl bleibt. Rpi tW MilU^l^adi 
Orrhotnenos sind deiin audi, suweit miser frrllich hier noch i<ehr be- 
sclirSnktcs Material eiti Urteil K^statlete, dip Schwatikuiigen vicl weniger 
shu-k. Docli (iflrfpD dime Sohwiinkuntrii-n kciii«awcga auHHchlicQIii^h auf 
zoftlliiere UmstJind^' zurfirki.'cf&lirt werdeii. Wir sehpii rielniehr. wii- 
flberall die Alleslen Listi?i) Aw f(r06t« Zahl Nampti zoigon: so in Kopae 
Diid Akracphia die Katalo^ der Hopliien (bes. tfr^ayopot) ge^enlilipr 
den Katalogcn der mXtofOffai. in Thospiao die KaUdu^e uui« dvm III. KCgcu- 
Dh4>r dpnrn aiiH itoni II. .lalirltundprh auch in OrrhomrnoK wehil der ftlteste 
Katalug (Ar«hon I'hilokoQios'l dip grV^Stc Zaiil Nanioii aaf. Das kann 
zum Teil mil der Ahiiahinp Aet fiovAlkeiuDK zmumimenliitiiRm). fiber die 
I'olybios klngt (XXXA'll 4. 4): aber schwfrlich ist da^ der alleinig:*'. vAvr 
aucb nur dcr haopuaohlicbsic (Irund. Wir werden die Ursache \iel- 
mohr in enter Linie in der Xerfabrcnbeit dor dITontliclicD Ztistftiidc zu 
RDchen liaben. die in der zweifen HJllFte dps 111. JahrtiiindMR in Boeoticn 
einlrat. Schon die (raurief Kiiianzla^p dor boeotisctien Gemcinden niuBte 
znr Folge lia)>eii. dab diLx liixtilnl der ICpliobie inetir uud iiicbr vertie]: 
isl docli auch in dein benachharten Alhen. und zwar wie es sdieint in 
noeb hOherem Orado. in dieser Zcil etwas ahnlicbes einRetroteD. 

Docli Rchen wir ztinSdiRt hierroii ab. and iiehmcn dto Zahloii ciafiuh 

so. vie sie itich aui« An G<<sanillieil di«aor Urknnden er^ebeii. Leigen 

wir (erncr, uni aws dflr Zahl der ZwanziKjahriRon die Gesaraliahl der 

Webrf.1bieeri zii hejiliinmen. die VerhiilttiiHiahleri dcs liRuii^en l-'rankmrb 

ziignind<>. wunacli die ZwiiDxi^a linden <*lwa 4% dcr BcvClkvruug von 

20—50 Jahron. a% dcr Bt'TOlkerung roa Ifl-tiO Jahreii. und 2.5% der 

BovOlkcmng von fiber l« Jahren Mlden.') Wir rrhalten demnaeh 

(olKende Zalilen: 

«)j«hii«ff 80-oUjilirlK« 18— COjahnae uber ISjSJirige 

Akraeplila 

CLaeroneiu 

Cti«iBia« 

RyettM 

Kopai- 

I^bodeiu 

Urchonienoa 

Thetptae 



IS 


4&0 


14 


3.W 


9 


W 


10 


fiM 


12 


3U<> 


M 


6J0 


6S 


ICOO 


60 


IMO 



907 



5150 



<t940 



asfio 



I) 8. die ZuMinn>ei»lcUii»)|( iu iiiHner JtrrtUnnHg S. 4S. 



4B 



4R 



.Inliyts Bdoeli, 



Da Biwfitien. vitn ilrn Krwi^rhimtf" i" \.nkn» urn) tou »ler Nfe£;ariK 
ab^«»ehpn. ini III. Jahrlninderl ini (ianzen IT (irimciniirn z^hlrr, bild^n 
ili* (iWkcti k SiftdiP Plwii (lie Halftc tier l,an<t»pliaft. wenn vrir rtir 
Naiiptfllaill Tlichpii hcispito l^i^seii. Von Hen in iin»en^ Lish" felilenden 
Stfldtcti staiidfn dip KloinflAdI*' Ttiiffho nnr) Siphnf* Ptvr» Cliaoroneja iind 
('hoi-KJac ptf'irii. Haliartos mwn Kop:it'. Koroiicia i^lwa Lt>hadt>ia. Aiithnlori 
ftwR Akrapphia. Tanagra rtwa TheRpiHr. Flataesp wird flwas ^&er ate 
HyellO!*, Oropos flwa? klriner a Is Orcbonienoe Kew«<eii sctn. Thftl>en 
wrrdon vir in clipncr /Ht rtws »uf '/^ voii giijiz BM^otlcn vcrniificblaf^pn 
ddrTon. Dat* ergAbr fftr die gunze l^ndt^rhnft mchlirh .il>0 Kpheben. 
piwa i;45()0 Wphrpfltrhtig^ von '>() -50. 1>«M«) von 1«— «0 Jahren. 
Djpsp Zahlcn wflrdfri filr das Kntk* dps III. .lahrtmnderts Mwas j.u hocli. 
ffir den Anfaiiff iW Jahrliundcrtt^ iiirlil unbrtrarlil licit iii niedri^ sfin. 
Doch ist natQrlich sii hprilriiHirhtiK^n. daH anBer dem AbfcariK durch 
TodpsfSlIf. (\or liifr aiWn in Roc-litiHn« ccrHIi \M. »nfh nnoli dcr Ab^aiiK 
(larch AuswamlcrniiR und im l.;iiifp dor .lalirp ointjetrptenc DiPHStunlaus- 
lirlikcil in AbziiK K^^'niHit wpnipn iimlj. litimerhiii la.sscn iiiumti' Listdi 
kflinen Zweirel. dun lioentien im Jahrr 21M ivhr wolil imstaade war. 
ppc;(>ii dip Trallipr pin Hpcr von lOfHlo M»ti" 7u FiiB und MiO Rpiicr in* 
Fp|d zw stellPii. wii- I'ftiitianiatii atiKiM, wonit p!« die .Viiinnsclialt voiii 211. 
liiB ziim Mi. Jultrp xii don WafTpii hef. 'I (>b ps piii soIHiph Hoor wirklioh 
aiifReslpJIt hai. i-<1 ja eine Kragp filr sirh: ivniil aber miili Boeolien 
danials f(i>)C('ti H'OiH) 2i> 40jiihriicp LpiiU* in den Listen KofAlirl hahpn. 
Zur Schlaclit bel Sellasia hat BueotiPii daiin 'J00(» Mann zu Fntt und 
■200 Roitor gpstollt ("Polyb. 11 fift. 4): doch war da!» nsHlrlich bpi weiiem 
koin <iP!ifimtaufcphot- 

Dir Zahl vmi ITDDII Wi-hrpWiplitiirPn im AltPr vun 20— flO Jahmn. 
die sioh aoH unspren Listen ereibt. isl iini ptwa 50 % h^iher als die 
Zaiil dor hnpoiisrlipn Kftreei' vtm HoplilPiiscliatziiiiK 2ur Zeil der Sfldaplit 
bei DpIiom iIKXM) WphrpflichliKP)- l*att nun die liOrfferlirho lipviilkeruiif!. 
oHer near dio wnhlhabendoTi KlaiMCii dipttpr Rpviilkenir^ sich in dor Zmapiipn- 
zeit in diesem Vprhltllnit* vprmelirl haben sitllten. ixl uanz aiisgeschlosHPn. 
vor alioni aiMk»rpn ahupsplipn whon wfe^n ripr ZprstfinuiR Tliebens dtirch 
Alrxandcr, i'l-nirr isl zii prwiiKPii. ti»8 dip Ziilil dor ziiin Diciiin oiii- 
Rpstellten am AnfanRP dps ITT. Jahrhnmlerts nicUl nnhetraditlinh liOher 
UPwcspn scin inuU, ala siph aiii* iiiiA^rpn iiipisl iler 7,Wfitcn HJllfte diPtiPfl 
.lahrhnndprti! anfiehorigpii Listpn ereiht. Km Iwetfltifcl sich uns also, was 
wir sphon obpr) rprmntrl button, dnB iini :)<)(l v. fhr. in Hnontion ganz 



1) Die Angahv, timiMn-hr Tiuv ftoitorMV <(tainalHO)iiieTIU'bQn)liuhe AutigoiiOH' 
NcGTvT) Pokmai'dit bui <Inetcu Landun^ in lloeoUvn im Julirc 31} tin HjICMkiirp.'' 
v(.ii 2SKW Maun m FuB umt )S(«i Hf\^fm RO-stellt (Wml. XIX 77,4; (sf f«r nnsere 
iCneckc nielli xu lirauclieu, ila, vtit cIa*< Verliiillnf^t xnisclicn Ileitt^ni und FuU- 
trupjieii zelgt, due i1«r befdov i!«hl«n Tenh>ri>l Nein hhiII- 




Griechische Aufgehote II. 



4t) 



wie in Attika die allgemeiiip Wciirpfliclil fGr tlcii Dicust iin regiilarcn 
Hecre bestanden hat. oder doch der Krcis dcr Dienstptiichtigen sehr 
bedeutend erweitert worden ist. Da nun die Wehrkraft Boeotiens bereits 
im heiligen Kricge ctwa dieselbe geweson ist, wie wir sie aus nnseren 
Listen fQr das III. Jahrhundert bereclmet haben. wahrend sie noch znr 
Zeit der Scblaeht bei Leuktra sehr vie) geringer war, so wird es sehr 
wabrscheinlich, daB die Reform eben in der Zeit zwisehen Leoktra and 
dem heiligen Kriege eingeffilirt worden ist, wie wir schon oben rermatet 
batten. Boeotien mag also am Entscheidungstage von Cliaeroneia gegen 
Philippos ein Heer von 10000 Mann anfgestellt haben. 

Es ergibt sich nns demnach die folgcnde Cbersicht Qber die Wehr- 
kraft Boeotiens; 

1. Vor der Milttarrcform: 



i 




Gesamtaufgebot 


Aaft;ebot 


£. , 

-t 


Reiter 


gauze I-andschaft , OrcboiuenoH u. , ga„je Landschafl 
j Cliaeroneia i 


i 


Hoplit u. 
, Peltasten 


, Leiclite , Reiter 

1 ! 


1 

Ilopliten ' Reiter 

1 


Hopliten ' tieichte 


424 


1000 


' 8500 


10—12000 






.»_ 







4IS 


— 


1 _ 


— 


— 


— 


500 


5000 


5500 


894 


— 


1 _ 


1 _ 


800 


aOOO 


— 


— 


— 


371 


— 


— 


- 




6000 i — 


— 


— 


370 


— 


, — 


•- 


— 


1 


500<) 


— 








2. Nach der Militarreform: 




- 


Jalir ; 


Gesamtaufgebot 

(gan/e 

l^ndNChaft) 


Aufgebot zu langereo 

Feldzogen (ohne Orclio- 

menos, Koroneia und 

Chorsiae) 




(1 
j 


Reiter j Hoplitei 


1 1' Reiter 

'I 


Hopliten 










1 




354 


13000 


1 ~ 


- 


— 






851 


- 


j 500 


4000 






■2-i9 


-m ! loooo 


— 


— 












(ganze Li 


indscliaft) 






221 


— 




— 


•2f 


10 


2000 





Ich kOnntc bier schlieUen: aber die neucste Behandlung dieaer Frage 
durch Kroniayer {Beitrage zttr alien Geschkhte 111 5Gff) erfordert ein 
kurzea Nachwort. Kroniaver weiB natijrlich rccht wohl, ilafi die irregularen 



Klit>. Beilrif^r luc illrii Girtcliii-I'ii^ VII, 



50 



50 



Juliiu Beloth, 



Leichtbowaffneten seil detii pi^loputincslsclien Kriege aas ilea griethisclieu 
HiHtivn vcntdiwiiidcn: aber die Frafie. ob lieiin die Wehrkmtt dcr untcrcn 
Klassen der Btirf^crschaft infolRc dcifson iiicht in undrcr Wi'ise verweodel 
wunlm ifit, liat or sicti filr Bopntirn fio w«nijf wif fOr Atlika vcirgelegt, 
oh^lfieli ihii 8chon die Entwickolun^ dcs rAiiiisclion Hcorwt^CiQs darauf 
Iinit4> ftihrcii riiliisoii. I'm miri imizdE^m ,.(ilirii> KQristPici iiiid KDrrektiiren 
in der Clierliefening eiiie befriediKende ViTwcrtimg des Hilnitlicben Uber- 
lieferici) Materials, mil Biuscblutl der bobercD Zahlen zu K^winiicir 
(S. 65], teilt er dio uns iThallcncii Aiigabou ilb«r die H6he boouiiscbf-T 
Aufgebote wmacbst in 3 Kfltegorien: Tliebeii, ..Oslbopotien". und „Saml- 
boeolierr. Aber sciii Uegriff _Ostboeoticn". das elwa ^Z, dos Areals, iind 
ZOVo der BrvOlkcnitiK iler gaiizen LeiidBchafl enlhallen soil (S. 62) stcht 
volislAiidig ill der Kuft: denn liii- bcideii uiik crbaliciit-n AnKabcii Bber (!e- 
KaiiitaiiFKebote ..Ostbocotieiis" (Xeii. ITell. IV "i. 17, l)i»d. XV 52.2) umfaiti;eii 
i<3uitUehe buButiavhe Stiidte mil Ausiiabiiic von Orclionienos (wnbritebetnlieb 
mit ChaerrtiioiH), das zwnr zu don aiisebnbchstun Mittolstiidten der l^iid- 
Kfhaft itcbOrl bat, aber dorb b<>i seitieiri sehr bt-sclirankten (lebiet kauiii 
mchr als etwa '/; der (.!e&8iiitbcvfiikening des Landee gezAhlt haben kann 
(nach den MiMtiirkatnlugou etwa 3000 Border Qber 18 Jalire, voa etner 
Ui'sanitzabi von etwa 210001: itas Ist abpr einn Zahl. die {jt'gcnuber der 
Ki'hlerirrenze. die bei unsereii aiif (taiiEe Taiisende ahgerutid«teii Angaben 
bleibt, Qberbttupt knuiik iii Belraebl komrnt.') Nicht boitscr stobt cs Diit 
den angeblichcti thebBniscbrn AiifKehoten, drnn die Znbl Ifir S7lt/8 isi, 
wio wir ge^iehen habeii. lobeii S. ;^i>| kriliseb tiiilialtbar. Lnd wird auBer- 
dein roll Diudur, der »i«^r Kibt. keiiieswegs aiif Tbcbeii nlleiii bezoKen: uml 
die AtiRaben ftlr 371 und 370 beziehon sich. uni in Kromayers Terminologie 
r.u yprecbeii, die trste hiiF ..OwdniRilii'ii" (d. Ii. Bopiitieti (dmc OrelinirH'mis). 
der xweite aid ..Saiiitboeolien" (a. obeu S. 37. 39). L'ud was endlich die 
Angabeti Oijcr die Aufgebote ^.SanilbticotJens" atigebt. m iiiiiB Kromayer. 
Hill sie uuter cinimder in Cbert'iiiistiiiimuiiff zu briiigen. zu der Aniiabiiie 
preifen, es seien bpi Delion nur di« Jabrgiioge hii* 40 Jahre. und zwar 
uur ■■'/g der MariUNdtafl dieser JalirgiLngc. ini jibokisehen Kriefte dagegeii 
die voile Maniiscbad bis zu 50 Jabren autgeboion wonien. Una letztere 
isl audi bitchi'l wabrr^cilieiniicb ricbtig: dafjegeii sine! KioiunyerH An- 
nabiiien fliier das Aiifgebol bei Delioii nicbi intr ganx vvillkQrlioii. sondern. 
wie wir geseben linbeu, aucb iiii Widerttpnie)! mit Tbukydidcs. aus dein 

1> Eine xwcltc Aiigs1>e (Plotl. XVI 3», i), die Krciiiaier r<lr »^o ..Uettbocotivu" 
iu AnK|)rueti niinmt. Itexieht &i(-b auf Bueolieu mil .\ii4tinlin)'' vdii Ordiaiiieiit>i«, 
K«rotK-in uni] C'liooiBe; ktxlcFo Stadl war iv uubedt'uteml, dalJ sie uiflit iiiN 
0«wiebt fiUlt, uikI itor .\bfall von Koruoctu win! ziini l>tl ijurcli CliieroDeia aiis- 
gegllclii'i), (Itu* Ouiiials trvu gcblJcbciL war. Docli tioiumt tlicse Aogabe l&r UDsci-e 
Untersuclmng Oberhaupt nur sub»ildi&j' in itetra.elit, da ea sich dabei am kefti 
Oesamuorgebot baudelt, uudujr aiclil viiaB«u, wdcbt-r Briichtoil dci* wehrfahigrii 
Mauim'liuft ilaiuab in.- Fidil g«rOckl fxt «. olicu S. 4'.'. 



51 



Orieihigetie Anfy^ote SI. 



5i 



sieh »rgibl. daU audi liier die voile Maotiscliaft h\» zuni M). Jslire auf- 
KplwtAn wordcn tst loben V 342|. Ab«r audi h'pqii kIt Tliuk>'())de8' 
Zciifpiis Qicht liHtlcD. kiinnu* ilocti kfin ZttciM seiii. <IbB die Boeoler bei 
I>dtoii niclit geriugerc .Vn^ireiigaiitit'a ^eiiiacbt liab«u als im tieilij^D 
Krie^: IibjkIpIic u Mch doelt fflr ihrcii Bund uni Sciii oder Nirhueiu. 
Wetm aUi Kronmyer di^* Wdirkrnft ..Samtbowtieiis" an .VoUkriogern", 
d. b. Iliiplitcii. Roilern und IVlUiiiten. roii '>(f— ftO Jahren aaf aiiKcfAhr 
13000. von IN— 70 Jalircn auf Ober 20000 veraQschlagT, »o ist das zwar 
fOr diu 111, JulirhundiTt and wtibr^lieinlidi nrtiOD Tiir die ZpU der eretcn 
Schlm^ht bei f'haeroneia ( 3iiS v. ("hr. | rirhtig, fflr die Zeil des peloponneHiirhefl 
Kricgi-^ alM-r tH-deulciid zu hocli. KroinaytT bat ebon iiicbt in Er^i^ng 
^eauiffpit. dnU d^r Kreiii der \V«br|>flichli|;8Q im l^aufe dra IV. Jubrlionderte 
erweiten wonlen iifl. und 9'w\\l sicb w) grawtingen. die [it>erlii>rcr|(!ii 
Zahten uuf eiu Proknisiesbett zu leiifeo. in da« siv dann wobi uder iUwl 
lijncin iiithMOD. 

4. U^r P«Ii>y»iiBi>». 

Pbrr dip SWrke der Wehrkrafl der Feloponnesicr finden sich hei 
Thnkydidce iiur ganz vereinzelti> Anj^aben. dio in koiner Weise aus- 
reichen. uni uni^ danadi uiii (iosarrilbiUI za inacbcn. ja ouch nnr, um 
Ton dcr Sutrke des Aufgebutcs einra einzigen der pelopoDnesischen BuDdes- 
staaleu. mil Au.saalin)e etwa vnn Korinlii, eiui> genfl^ende Anscliauungf 
3EU gewinnrn. Snnst bAren wir nur. daJI keiucr dioscr Staalen, nie der 
Kriechlsclien Staatuii Qberliaiipi. so Tieti> Hopliiea uud Kcitpi- aufznstellcn 
venuodii4>. wi«> Atbeii uiii Anfan!; des pelupuonesii^rbea Krie^es (Thuk. I 
HO, :ii, wAbvi-iid aiidoriTKcittf diLs |K-ln|)i>niic»i»-bc ^weidhiiclaulgi'bot dotn 
Gesaintnufgpb«t .Mlipiis well tiberUf^n war (Tbuk. i 141, il; 143, .'>). Das 
IdzU-re wOnle iiii» freilidi »dion eiti Blick aiif die Karte gddirt baben. 
Wcnn Thukydidea, Daeb aeincni ausdrflpkUcbPH Kingpstflndnis, nidii ini- 
sUuidn i^weiiPii ist. Hivh uber die Sl^rki^ der Wdirkruh iSpartas lu- 
rerlAssige An^abeii zn verschaEfen I.Y <>M, 'i), su ist ibni das offenbur audi 
fflr die flbrigvu Staaieu uicbl ni<>glirli Kpwesen, imd er bat hier niclit 
oinmal den Vtrsucb gcmadit, wie or c» nu dncr Stdle fOr Sparta lut, 
dime L&cke dnrrh SdiAtziing uder Berechnun^ aiuzufOllpn. 

Spin Vur^ngpr Hptodot u'ar wcniger zuriiekhallond gcwescn. Was 
TUuk\'didcs fflr die eigene Zeit nidn za bieten veniiochle. weiB Herodot 
una fflr dip '/,ia\ dpr Prnv^rkrir^i- zu gelwii, dn gi-nauvK Vvrzeichnie diu* 
StArke der griecbi«chpn Konliiigeate, die 471) in dpr Schlacht bpi Platapae 
gekilnipFt Iiaben. Das Verzoidinis hat langp fflr due autbeiitischc Ur< 
kundc gegolieti, und Kill luanchein nocb imtner dafOr, obgleich idi sclion 
vor langen Jnhrun den Narhwds gefflhrt babp. dnS M. wiu die Zahlen 
iin^dil. nicbu wdler ist, aJs eioe vou Herodot selbst geniachte Zu- 
sammenfltplluRg. niif Gnuid d<'r Ants^bauuii^. die er sicb von der Wehr- 
krafl der eiiizetupii Sduiliit gebildcl bnlt<- {Das grifthisehe Hrrr bt* 



&« 



JhUus Beloeii, 

JFCatente, Fleokeisens JahtiUdur 1888 S. 334). Und zwar drlickcn dieee 
ZaliloH dui! GfsaiiitaiifgplK)t aiii*, das jerW Sta«t naoli Hpindoti Anwfilif 
ins Frld zu alelloii ipistandt' war: Spiirta t. H.. das nacli Hcrodot 8000 
Bi)rg(>r zilhlte (VI) 234), erscheint im VerzeJcliiiis mil 500O Mann, eine 
Zabl, die etwa pincm Aiifgnhot nllcr Wchip(liplitip;p!i bis ziitii 50. Jahre 
ciusproclioii wttrde, unter Iterllrksiclitij^uiig dps AbgajiRH an Dicnst- 
untauglic^hpii uzid suiislwic vcrliindcrlcn. Woiiu doiniiaoh ilio Zahlcn 
Hprodotfl fllr die Gpscliichtc der I'ersorkriofte aufih {janz wertlos sind, so 
sind KIP ffir die Rrkciinlius der iiiilit:iri»r'li(!ii l.i'isliingyrnbigkeit dor 
grtechischeri Staalen in Herodots eigeiier Zeil keincswegs oline Uedeuiung; 
ihio Glanbw(irdi;Kkvit niuQ [reilicli von Fall ui Fall untersiicbt werdea. 

Rin ilbnlirlipa Vemeidiiiis win* Horoilot f(ir dip Schlai-ht bei I'lataeae 
gibt nna Xenophon fflr die Spblacht am Npmeabarh, 394 v. Chr IHell, tV 2, 
l(i — 17. s. oben V 34J). Anch liier liegen, wie wit geselien haboD, 
kciiieswegs amlbcbo Aiigabpn Ober rier KfFeklivstarkc dtr wnzcliien 
Kuiitintfcnie zu Grimdc, soailcni Scbatzuii^ffii dcr Stflrkt* dcs (iRsamt- 
aafgpbotps der riniplnen Staaten; <la iliesc Schritzniiffpn aber von pinem 
hprvorragpndon Miiitar wie Xenophon tierrilbrpn, der den leitenden I'er- 
sOnlicbkpiten in Sparta sehr iiabo sUiiid, so dtirfon sic an mid (Br sidi 
einfi viol hiiherr BedeututiiK bcftimpriulu-n, als die Si'liaiznngeu Herodols. 
Einu Prafun^' voii l-'nll zu Fall is1 freiticb auch liicr uiierlJlQlicb. 

Irh stelle nuD zariU.cli8t die Zuhlvn nebi'nciimnder, wio slo voa 
H»rnidi)1 und .Vi'iiupluin gpecbon werdeii , soweit sie dip ])elopnnnpsiBchpn 
Sljiulcn bi'troffpn. pin-srlilieBlich dor ihros Volkstums. wic ibrcr Gcst'hichlc 
nAcli luin Peluponnes gebOilK^n Mcgaris. 

HerM. IX 5(8 \«a. HeU. IV, a, 16—17. 
Hopllten IlDplUeii [.cicbt« 

- 7000 — 



Argon — 

Wykenip, Tiryns. -HV) 

Korlnlli fioon 

Uegara SOW) 

Sfkyon SOOa 

I'lik'Ius 1000 

Al^|;ttI■n 500 

Epiilauroa SOO \ 

Troewsn lOOO ' 

Hennlonc 30u j 

Tegea 1500 

OrcliomettDs &(fi 

Ells — \ 

L«preon nKiO f 

Spartn lOOoo 



30OO 



IMO — 



8000 



9000 
iWOO 



im 



Sowcil eine Vcrglciehnn^ inOglirb ist, sind die Z»blen Horodots 
dureliweg b6bcr aU die Zahlcn Xcnupliuiii); nur pinmal. bci den Stadten 
der aigoli.whpn Aktp, tritt dan onigftkebrte Veriiflltnis oin. Nun bczielten 



» 



OruKhieclie Aafftbote II. 



»S 



?icti Herodotus itahlen ja Allenlin^ anf eine ?M\. die iim Kf^D oin 
lialbeo Jahrl)uit<)ert liintcr <l?r SclilacJic am N*»mcal>ach ziirQcklicgt: ee 
isi aber schr unwahrscheinlieh. dot! die Webrkraft A^t pploponnostscheQ 
Staateii sich in liiosor Periode vcrmindcrl halwn sollic (Tergl. Deinosth. 
Fkil, Ml tO|, SrliilUuDji^cn. die nirht vod sehr saclUcandiger Seilp vor* 
genominen warden, p8eK«n da. wo ?9 aich urn grfl&crc /aliloii hamlclt, 
xa der Ro|!;4'l za liocli austmrallea; wir wordcn »ls« Kchoii darnm geneigl 
g«in. auch abg(><'e)i<>n vcn der liftlicren Aulorifjit Xenophom. dip iltahlcn 
dieswi leutercn fiir zii^'orliissigor zii hallcii. DaB es sich bo verhfllt. ist 
denn aacti for Sparta unzwoifelhafL ww uiiien gezeip^ worden wird; es 
blmbt al^n nur finfh jm BiitprstidiiMi. wie pk mit K[>rinlh iind t^ikvoti stcht. 

Cbrr dir Wehrkraft Korinlhs habeii wir bei Tliukydidps fotjjende An- 
|tal)en: ini Jahre VAh rO^Mc die Stadi ji^on KcM^yra 3000 Hoplitoii. 
nobpn 30 Triprcrn (I 27, 2), doch wurdon dann nar 2000 Hoplil^a auf 
der Flotce E-iiigpsrhifTl (I 2!t, l>: es m mAglich. daB in cini-r diracr 
Zahlcii pin Fchlrr sleckt. Ali* ini Souimpr \i\ Mi'gura auf dcin I'unklp 
Htand. den Aibencrn in die Hftnde zu fallen, sandton die Koriathier der 
RiadI -.'TOO Hopliten zu Hilfp lIV 70. II: du die Retliine vuii Ucgara f&r 
dip Koriniliier von dpr liBchston Wiehligkeit war. werden sie ilire Rtnze 
Maclil anfgphntm haben, elM>nso wip dait bpi diespr Opicepnhpit dip 
Itoeoler Retan habpn (H' 7:J. 1). Dncli lag wahreclieinlich norli damals. 
wie ini Jabre vorher. eine knrinthisplie BpsatEnQg von 500 Mann lobue 
Zvrdfpl Hopliten) in .Ambrakia und l.pakH8 (IV 4'2, .^1. sodaB dan (ipsamt- 
aufgehot jiieh aaf 3200 Hopliten belaiifen baben wird. Im (lerb^t dessolben 
Jalirrs. naeh der Schlneht bpi Deliou. sandien die Korinthier don Boeolem 
pin Hilfskiirps vnn 2000 Mann (IV 100, It, und elH-n.«o stark war du 
korinthischr Kftitiof^ent bei dem pploponnesisrhen Bundcflieere. das im 
Sontnipr (18 bei Noniea rpr»aniniclt wiirdcf VA7. 2). Da die Boeoter zu diewni 
Hwre von cinor (lesaintmacht tou 7000 Hopliten (obcii S. 3.S1 SOOO 
Iliiplilpti !)lp]ilpn IV .')7, 2), uiid Knriritli, daii deni KnegSDoliauplali so 
viel nSher la^. docb wohl kejne geringere Anstrengang: geinarbl habcii 
wird. so kotumcn wir ancb liicr aul cin (Jcsanitaufi^ebot Ton etwa 3000 
llupUtca. 

Mit dieitpm FIrfi;ebnis30 stehen die Angaben uber die Kimpfp 
auf dcni Isthmos bci Nikiaa' Laiidung im Horbdt 425 nicht in Wider- 
sprueb. Das alhpnii;plip M(>pr Kflhlte daiuals 2000 Hopltteti und 200 Keiter 
(IV 42. 1 1, nelwt KoutinKPnten ans Andrw*. Knnsnw and MilPl. dcren 
StArke Tlnikydides uicbi an^ibi, and die also nuiuerisch nicht weeeollioli 
Ids Gcwiebt gcfallen win kfiniicn.*) Die Koritidiipr versiichten mit der 

I) Eromayer (firifrA^ HI KK,.*!) nelzt ilieso Konliogente anf ^mioilMtrns 
soon Maon" an, mit llrraftins auf Tliiik. ]V M, l, wo bci Gch-genhcit Ucj- im 
folgeadcu Jalire unlrrooiaRienvu KipetHUoo nacb Kftlicra iOOO miltuiMcbo Uopliten 
cnrUint «i-nlen. Atier r^ ist lingal anrrknntt, ilatl dfese Zahl venehrteben odn- 



b^ 



M 



Julius Btioch. 



HAlfte ihres Auf|:e)]ols detii Fcindf die LHiidun^ strcitig zu mnvlipn. 
warden aber mil einem Verlasle voo 212 Mann auf die lldien Eurdck- 
goworfon. Hicr i^rhalteii sJo VcnftilrlnitiK Aarth Aw ntulcrc HAlfio ilirc^ 
AafgeboteK. uod ilie in lior Sludt als Ri>scrvf zuriic-kgeblicdoiinii ilUrren 
MannscbaMen. worauf tiii> vuii nftieiii die OfTensivR erKi'E*i(pn. Die Alhpiter 
glanben. daO Konlingente der NarhVMirstJidtp den Korinlhierti xu Hiirp ge- 
kommpii Kind. iimJ Rfhen iiifolpe dessen auf ilire Sfhiffo zurUck (IV \'X- H). 
Zu berucksiohligvii ist <laboi, ilaU die Maiinsthaft uiis Avm licbift niirdlirji 
roiii lullimofi nicht ziir Stnlle war, und -itVO koriiitliisrlio ilopliteii in LeiikaK 
and Ambrakin staiiden flV 4:!. 3). 

HierauK orijilit sic)), daU dt« Hillftc U(^ koriritbiiiifheu Aafgebol« pineui 
atlienischcn llcer von noni^ flixT :20(Kt HoptiU'ti luiiiinritirh hri neitPn] 
niclit K«wachsen war, die Atliener es sicli aher Jtulranlen. aueli mil 
dcni gaiizoii ^koriittliisfhcR Horrt' den KanipF aufKunotiiiiei). da i^ie nur 
<Iiireli don Clanben. die Koriiiihior iiatten ana aiidoi-on Sudtcii Wr- 
siArkiitigrii erbaJtpn. xuiii Rnckzti^ iHsliiiiitit u-iirden. Aiich isl es kbir. 
daU daf gante UDteriiclitnen keineii Sinn imd VerKtand Kehnbt hllt(«. 
wenii Nikiaa niclit flberaeuRl gcwcsen wSre, init seiucn hOclistens 3000 
MaoD Apia Koriiitliischpa Gossmtatifgebute inehr als gBwarhsea zu sein. 
Er kiinn deninach die Stlrke die«<0R Aafg«b(>te<t auf ni<^bt mehr al? elwa 
30O0 Moplitvn vprniischlaf(t haben. Anch liipr also tindcl Xeiiophoiis 
Aa^bc ibre Br-sUtiguiiK. Diose Aiigabe wird idlcnlinK^ iiarli imlen bin 
abgeruudet sein. und dai> kurinthiM-ho Aaf^ebot zur Zeit do» korinthischen 
wie d«s pelopoimesieclion KiieKt'S i-twa 3.'»00 H«plit*.'ii itetragt'ii haben, 
und eiii»cbliemich der nQitt^i'-nfoi gegen 4oOO Mann. !■> konnen 
naltiriii-b aiifh .^fKH) Mann K<'we<toti m\n, wie Hemdot aiigiht, desscn Zahl 
itirb aiRn auf die (jpsaniisumnip ailer im korinTJiiscb^n llo|ditonkatalage 
terzeirhneien Mannschaflen (roni IS. braw. 20. Ids ziiiii tiO. •lalir) br- 
zi«hcii wQrde. 

Wenn aber Koriiitli niclit iiiehr als etwa 3A00 Hopliten ins Keld stellon 
koiintr. so ist obnc weitoros klar. daB dai: bonncbbarto Sikyon uicht 
3000 (restcllt babun katiii, uie Herodor anfribt. Detin djut KikyoiiiMitie 
GebtRt war knuni halb t-o ^roB nl9 dan koriiithisrhe V6G0 gegen HHO Q. Km.), 
und auch die Stadt Sik)'oii kam Korintli bei wcitcin niclit Rlcich. Wonii 
alsn Xenophon die niili(ilriHcW Lpietuiigsfahigkeil Sikyon« auf &0%, 

l«tir libertriebeii ist Ciu*iUB Bi^'t!livi-ang S 2-2V), kunnten ilie MileMer docli bei 
der t^aiidung ilcr Athrner iin .lBbi\- 412 dic«en voi- iton Tomi ilirer ^^'i^eueu Stadt 
nirht niehi als 8(Xi tioiilltcn ciiig(f^i'(it>t'>lU'ii iTIiuk Vlli 3.V r:. Dainit mit 
Krotnayers gaiixi- Rfi>?i- liming vliiie wHfirfi* /ii^uiiiiikd, alk- »cinc Ati*;alZL- miisscii 
urn 'U—'lt veimirnlert wenleu, und wir wilrdcD unf^eAlir lUe^elbeii Zatilea er- 
hallOD, die kh otieii im Teite, unit scliou In incinvr i?ei'C(ttrii)ny g^cben habc 
TrHlzdem kfilt Kromayer stdi xn dom Vorwurf bora^btt^ ii'li IiStle „da8 vo^ 
licigtndc ZmirdU dps Thukydldes hi ivlllkdrlk'lipr Wcisi- fur moln Syalfiii zurecht- 
gurnavbl". Kr hatte diesen Vonviirf aa eiuc gaue aoflere Adn'*9<; rlrlitcii snilcn- 



4 



fi& 



Grifrhiidie Aiifgebote J I. 



55 



Herodol auf BO"/., der I^uitungsfAhigkeit ron Kohnth srhAtzen. so nitiU 
diosos VorhSlliii? ctwa der Walirlieit enlspreclion. uml vtir werden die 
lloplitenzah) . dip Sikvon ins Fi>l<i stfllen kunnte. nnf ctwa 1 70(1 big 
h^lcbstPiis 'iOOO voraiiAchlagPti konncn, XcDctphon. d«r Hie SUrko dos 
sikyonischen Aufg^bols in mader Znhi zu 1500 Hoptilen angibt, isl alftn 
fiurh hier Herodot gegenuher ini Rei'lite. 

Das ISBt sich auch nocli ant andereoi Wcgp nachweiseu. Kacli 
HertHlot T(!niiuchU' I'hloius 10()(> Hoplitoii ins FVId zii sti-llcri, was uii- 
frefShr rirhtig sein vrird, da die Stadt nach Xenophon (^<^. V 3, 16) 
ptwas flbor Ti^HKi Bflrger lAliltc: ihr HoplitenaufRphot kann also jedonfalls 
Dur nm einiKe Iiundcrl Maiin liOher geweson sein. ats Herodot aiiplit 
Nun Kielltp zu drm llilfsziigt tiach Mc^ira iin Somnicr 42-i Sikyon iiOO, 
PhleiuR 400 Hoplit«n (Thuk. IV 70. I): da beide Stadle an dem Unter- 
n^-limcii in (sleiclior Wi'i*e iiiteressiort waren, wird die StArke ihrcr 
KoDtingculc annilhemd der ItotdtTscitigcn [^islungsfiUilgkoit cntsprechon. 
watt (pr Sikyon auf eintf HopIit<>nzalil von 1500 — 2<X)0 Tfilirt. [)a.s winl 
dann vcit^r )>(>5tJlti^ dnrch die vVaK^be. daS PerikW ini Jahre ^.V-t mit 
nur 1000 Hoplilcii das (^nz« aikyonisclio Auf((obot vor den Toreu dw 
Stadt in die Mucht getrieben hat,') Auch hicr wflrdp die Zahi HertMlot* 
otwa der (reAamlzald allcr Hoplilen ini Alter bis zu B4t .Inhrfn entsprerhen. 

Was ron Sikyon inlt. hat ^anz eb<>nso von Mcgara zii i^cllpn. Aneh 
dii^ war rinr aiisHinlifhi- Milti^Lstaih, die hIwt hiitti-r Koniitli woil zurQrk- 
stand, iind deren Gcbiet (-170 Q.-Km.) nur etwa die Ili^lfte der Atisdehniing 
des korinihiit-hcti hatuv E» isl nl»(> ganz aii^KCsrhlossen. daQ Me^arn 
anch nar anni^hernd no viele Dopliien gpstflll hnbpti kOnntr. wici Korintb. 
Gber mine militimehe Lcistung?fikhi^eit haben wir aii» khHsiitfher Zoil 
nnr die Angabe bei Herodot. Ana apatorer Zoit hOren wir. daQ die Stadt 
279 geuni dir Kdtleii 400 Mann stHltr (Pans. X 20. 4). rioch win! i\m 
ketoeKwei^ ihr (jpcamlaufficibot kc^'^^^h sein: aucb war M^ara damats 
virtscbafllirb sebr hcral^koniriicn. Xa» doni Endc dcs III. Jabrhunderts 
habon wir zwei Mi!i(arkataIr>Ke (JGS. I 27. 2S) und einen Kpliebenkatalop 
{lOS. I 2il). die im Mittel 22 Xamen gchpn. was einer Zab) von 550 Welir- 
nhigea im Alter von 20—50 Jabieii cntaprccheji wtlrde lobeo S. 47). 
Dazu kotiimcQ dann die bcidi-ti. Irilbvr von Megara abbftngigtMi. damals 
selbstindigen (iemcinden I'agao und Ae(;<»sthena. Vor Hem letzteren haben 
wir aus dipser Zoit einige MilitarkatHlogc (70^'. I 20i»— 223). die iin 
yaxininm 12, im Minimuin 1 Namen geheii. im Dorchechnitt jibflich 7, 
entgprechend einer Zahl von gegea 200 Wehrfilhigen xwLwhen 20 und 

1> Thuk. 1 111,2, Diod. XI 88, ^. DaS die Sikyunier ircrJij^f) kampfteii, sast 
allfrdjiigs nur I>iodor. ukhretid bei ThukyOiUef -iirnir.rvt roiv !t(>i>afiie''>ffi steht. 
Da iadeft die ^tadi iiur '', Siimde ton d«T Ktbite lag. and dat (>^hi«t xebr klelti 
war, BO waren ill«Sik)onKT in dcr IJigc, dcm Feiude Rcbon whr l>il<l n«(--h !ciiKT 
Ijindiing. sjiStMtPiiK iin nich«ten Tagc mit Ihrer Oeumlmaebt eDtgre«#tiautr«PD, 



M 



m 



Jtditis Seloch, 



hO Jafarou. Au8 Pa^ae hahen wir ki>ine il<^rarli>;eii tTkiiitdeti: rpctmpn 
wir aber dies** Stadi uiigpfSlir Ai^^stlinia f^lcicli. so wlirdon t<ir)i fur ganz 
Mcfrari.* otWA lOOO WplirfJlhiifP im Alter von "iO .'iO .Ifthren erneben. 
Danials gehOrto die Mt'jpiris zu Bnpntipii. tiiid <*s Ihti-scIiIi' also m'srtzlich 
ilic allgtuneina Wchrpflicht, die aber kcino»wi>^ iiiehr t^tren^ durch^effllirt 
wurde (obcii S. i'i. lu dt-ii Tiigcu semes GUiizes wird >Ii>);ara kamu 
weniger Moplitcn gexiiblt liabon. als am Kudo dea Hi. JahrhuitdiTb Wfhr- 
pltichtigc ilherliHiipl; vi<<ltt?iolil niiHi livlriiclitlich iii<>lir. I,<>({pi) wir aim 
in EnHangcluni; bcssorpr NachriclilcL. zwur nidit die absuluteii. aber die 
VorhiSitniszalilpn \m Hcrodof ziigrmidc. so crballcn wir fflr die MegariB, 
wie iCir Sikyoii, l.'ttKl— 20W felddienslfilliigf.' Hoplitcii: da die Gcljielc 
iiiigefAlir fi^eich groS sind. audi Met^ara als Stadt wohl knuni hinter 
Sikyon znrilckstaiid. wird dieses Ergobnis dor Wahrhoit iTnmcrlnii naho 
koiiimen. 

Da sich ans bisltpr die Ricliligkeit der Angaben Xenophons gcgeii- 
dber denen llerodots bewfthrl lia?. werdcn wir audi fQr die Stadle der 
argulisclicti Aktc (Kpidnurus. Trot»zen, Herniiontf. Ilaliei^) damn festlmlton 
n]i)t>fi«i]^ uiimoiiiehi' als di^ ri^rhaltniijniaBig hf>deiiirndr- Ausdf^hnung dieses 
Gei)lctcs (ca. I'mO Q.-Kdi.), die hOlicrc Zahl, die diesmal Xcnoplioii gibl. 
empfiehll. Docii lianclelt ea sich uni pine vorlialtiiismSBig gcringfnuiffp 
Diffprwiz, dit: sii^li iiricii nTiler vermindcm wHrdc, weiin wir aiiiicliiiicii 
wollen, daB Xenophon liier iiach obeij bin abgemndet hat. Sonslige An- 
galwn iiber die Wt'lirkraft dieser Stadto «lclieii uns iiiclit zu gebote. 

Kflr Aepiiia habpii wir nnr die ArRahe lIprodolB: was wir von der 
Starke dor acginctiwJien Fkdte litircn. nflnic iins allerdings erne elwas 
liflhere Hopliieiizahl erwarlen laasen, sodaB Hcrodol viellcichi audi bier 
wmcrschatst hat: e^ kimp sich aber bei der Kleinlicit dor Itisel pur uin 
wenige (lundert handeln. Veigl. meine BevUlhernny S. V12, iind obcn 
V3S9. 

Es bleibt uoch die grQBte <ieiiieiiide der argulisclien l.iindscliafi, 
Argos sclbsl. Nacli Xeiioplioii konnte es 7000 Uopliten ins Keld slellen: 
cr fflhrt dic^e Aiigabe nber mil eineiii iKfjovio em. gibl iiii' alBu tiur 
rait llesen'o. Einen ilbnlicbcii Zwoift'l fiuBerl TJmkyilides hd der ihiu 
vcrli€^[enden Aogabe fiber die SlSrke der Argeier in der SdxlaHil bei 
Mantinoia 418 (V fiJ*. 2). weshalb er diese An^abc ftberliaupt iinterdrCickl 
haU*) D«6 die Argeier in diescr Schlaehl niit ihrein gesanitoii AnfgebolP 
geklluipft haben. tiegt in der Nadir dor Sadte. uud wird bcstfitigt dardi 
Thuk. V 75. 1. wonach die zum SebiiUe der Argeia snrClcbgebliebene 

I) TllUki V G8, 2 t'tffiftfiin- <l( )'tHii;yEi .... otx Sv f>tv*i'ijnjy I'txeiitm-;' tii fAv 
yup .UtxtAtiifuiriiit* nXifiai Siii ri^f nolitrlt'-g rw /tffv:nof if/roftto, ttvr it" nf Ji/i r» 
itr»ifanttior tmiaaiti f^i n: nUfln nk'^tti) ijximttta, Dafi I.etiten" geht in en*ler 
Mriic fltif die AnwiVr, tVw jn tl*n 1)aii|rf)ie«tand(Hl riea gegen die S]>artai)er 
kJUupftiDdcQ BauilcAhccrtis au-Miioclitvii. 

at 



Orieduaehe A«fg^ot* Tt. 



J7 



Beeatznng {^vXoMi) nichi einmiU dcin Aiif^boip voa Epidaurue gicu-arbeen 
wsr. <)a!< iiiolit \\v\ uh^r XKlO Mann geicithit liabeii kaiiii. Tmlzdeiii 
waren die Arf;vieT oebsl tlen Kleonaeern and Omeuten hei MuDlineia. 
ubzQgliHi Aft 10(H> ^o/aJc;, aber verstArkt durch lOtK) uthcnisclio Hojiliioit 
(was sich hIwi iius^lcii-iil). n iiiiic'rii^cli budcuii^iid &cliuii(-li<'r al» die G liikt*' 
daemon isfiien Moreti (elwa .16110 Hupliten) itnd die Kontingentr t»ii 
Tcgea, Hpraea iind Mncnnlicn iThuk. V 71. 2). die nisammpn nicht wohl 
ludir oLs '^ — 4iXJti lloplihMi ^trziilili Iiabcn kOimeii (:<. untcii S. n\\). 74). Die 
Argeier kOnnen also nirht slArker als h — 6000 Hoplitea lEPwesm seia. 
Das sliiDmi zu dcr Angabc dca l.\sias (v. iJ. Ftfr/. 7 1, wonaeh die Arf^ier 
nicht slfirkiT warea. ais die Atbem^r nach deni Knde dra [iclopouacitschcri 
Kripgi>!< [oi'div ij/iuiy Milopi, was tiaoh dem Znftaiiiitipnhangc auf dip 
militartsche Uesstuaggfihigkeit R^ht): Atfaeo aber koonte damals niehl 
melir ala tiOOO Hnjilitcn ina Fcid stelleii (olx-n V 347». Wir werdon 
aber in der Scliatznng der ar^eiischen Wchrkrafl aucli oicht wcscotlioli 
tiefer berab^hrn wolleii, donri es ist klar, daB die niilitSrisrho Leistungs- 
^bip;kcit Ton Ar^os schr rid ^OS«r scin mnBte, aU die ran KorinUi. 
da die Argmcr aonst iiii korinthlitchpn Kricgp niclil hSllPii daran dcnkcn 
kOrineii. Kohntb ihrern tSlaat E-iiiEUverleibea (Xen. Heil. IV 4, ti); audi 
zeigl die ganxo (ipsdijchtc beidcr Stadlc, von I'bcidon bis auf die Zeileu 
dc« actiadschcii Rundrs. daB Argos Korinth v,-plt nberkf;ttn war. 

y&t die dnzdncn Staat«n der Argotis cipbl olch ana dctUDod) 
folsendc StArkc der Wehrkrafi; 

li-lddieiiBlIifalf[r oar I V-Kui. 





Q^Kai. 


llupliten 


Muplitca 


ArgOH 


1405 


aUUU-6000 


4 


Korintli 


880 


SMK> 


4 


Slkyitn 


3IVI 


ifioo—awo 


4-6 


PMHu-'i 


180 


1000 


^ 


Uegaiis 


470 


loOli-SOOU 


S— I 


IHe Akie 


I2«0 


sooo 


2^ 


Aogina 


lOU 


50U 


J 



4IU5 lSUOO-18000 3,5—4 

Eilio RcitCTci habeii dto Staaten der Arf^lia zat Z«it dcs pelo- 
puuD(<sisrhpJi wip d(>!t kurintliisobci) Kricgps novh nicht untprlialten, Oas 
(JcsamlaiifKrehoi an Hopliten isl fvichtich doppdi M stark, als da« Auf- 
^l>nl Burolipns an Hopliten nitd Rdtcrn ziisaminen. wjilirond drr KlAdien- 
inball Itoeoiipni} nwae mehr als die Ilfd/te dee FlAdicn in halts der ArKulis 
bctra^. Wenn dcmnacb dit' Argolis iin V'L-rbfillnis zn iliror Ausddmiinfi; 
ciuf elwas jrrrtBere niiliiariacbp I.PisttinKsfrdiickdt zoiEt. als Bnootitn. m 
fiudet dies in di-r stiukervn Entwickclung des Sudlewesens in der Argiilis 
Heine KrkJamnK, Dbrifcens ist der Unteradiied so Kcriag, dafi or innerhalb 
der Fehler!;renze bleibt, die dureb ilie BearhafTenbeit dcs tins £U ^ebolc 
sldii-adcD ^latcriala gegeben Int. 



55 



la 



JnitM B^ocii, 



Wniileii wir un^ jrixt zit S|>»il». Klii^ wir iiicJcB zur Bciracliluii); 
tier nberliererten Ileerpszalilcn i;c)i roit^n. winl c& nAtig ftoin, auf dio 
8[NirtitniM>lio MilitArorganiRation oineii HIirk zii werff>n, da oin ririiliKC'^ 
VArstSmlnis jcnt^r Znhloii uiir so zu ^cwinnon wi. Ich linb<.> <l»s We^nl- 
\\v\\p. (lartitipr zwar her(*)t(« BevMkernng S. 1.11 fl. beinprkt: JndeB altf* 
Vomrteilf lassen sich iitir 8chwer enlwiirEeln. imd so iniifi ich h\n iioch 
cinnial aiif di«se l-'niuc zurOckkoiiimeii. 

I'nspro beideii l)aii]>t(|iio))Rn Thuky(lulc>« tind Xciiophon slinimiMi 
ilarin flbereiii. lUB das siiftrtanisrhe Hoer in rinc Anzahl taktischpr 
K&r|>pr !>tflrilt war. dip aus ]o IS ZQgon iKnoniolienl li(>^l;iiid<>n. iind 
ciiir Kric-gsMtarkc vuii .'i — 60l) Mami liallcn. Diosr .,Ba tail lone", wie wir 
sie nponen kOiin«n, beioirhnet Thukytlidefi als ^Lochen". XcDophon als 
■ Moren". Da heide in ilpr SacliP dasselbe nieinftn. iind dip Abweiphuug 
aiMterldioUlirli Jiii Naiiipn lioKt. go tcclictnt ovidcnt, daS Thiikydidc« don 
tiiplinisHiHii Aiiscfnip|{ (loga. dor dcr (cnillpn MpIii-zhIiI gpinor I^het fromd 
eein mnBte. nii) Ab«icht vprmieden hat, u-iilircind Xetiopimn fine solrhn 
Rflpk.'iplil nidit mrlir 711 nrliinrn liraiirlitc, d;i die firKcirhruinc /idea peit 
Ipliikmlpji' Sietr bpi Lcchaeon in aller Mundc war, namentJicb am.'h in Allien. 

Nnn bpzpiohnftt alicr AtJx**? '"' nffitiplieii spnrlanischen Sprapbgpbraurh 
oiiip L'ntonibtcilURR der Morti, und nvar. da i>r ti Murrn und l'2 Lnclioii 
KhIi, tlit* HiilftE^ df>r Mnrii. Allcr<lln{;K h^ttp nat-li Xen. iitaut d. S/oked. 
1 1. 4 die Morn nuH 4 Lophen bestandeii. sodati cs also 24 Lochcti giigvbrii 
lifltlc: abpr dii8 ruiifl, wie iSnf.'st erkiinnt worden ist. eJti Sthreibfchler 
spin, da XpBifi()lni» an •? StL'llen dpr Hcllptiikji (VU 1, 20 und '>. 10) dip 
Zwolfzahl (icr Locheii ausdrfipklicli bcEPUgt, uml zwar iimfaBtPin diese 
12 Lophcn, wio obeiifnlla aiisdrftckliph bp7eugl ist {Hell. VII 4, 27) nicht 
bloB di<' Sptirtanpr. Bondeni auch die Ferioeken. Man bfl( nun, uiri 
lien Oberlieferteii Text dor ^nxtS. naK. ixi tvlXrn. daraul liinRPWipapii. daB 
Xeiiopbon in den llrllcnika die Loclu'ii erst naoh Lviiktru crwabiit. die 
Moron aber seitdem nicbt mehr. und daraui* gpiitrh l»H»pn, cfl niQsse infolge 
diftscr Schlarht pinp Andcninp in iler ilecreisor^aniRation eineotrptpn aein, 
wobei die l,oclu»n an die SU'Ib- di«r Mnreii RUtrHten. iitid ziijjlpipb \\\ zwei 
dcr allKii LiHiIieii zii cineni iieuen Loclios vereiniijt w«rdoti wftrpn. IndeB 
der Grand, wanini Xcnoplion an den bcidcn angcfflhrton Stellen, und oe 
stud die pinzi^pn in don lldlvnlka, in denen spartanischp Locheii Obpr- 
liaupt orvShiit wpnipn, von Lorhen stall von Moren sprirhi, iet ein gam 
aiid«rcr. Kr braiicbt nJlenlich beidenial die Wendung toiv imiFxa Xaxon' 
Tpffrc*he2w. nur loxmv SmSfxn ovxmv n'l TQtti^ tniil zwar ohnp alien Xweifol 
aaa stilisiischni Rriekiiirhtwi. tiiu dun Ansdnick 1 Vi Moreii zii vprmoideii. 
der ja ini <!ripnbiHt:ben iiocb \iel i<diwerfiitli|;er ist. hIr in den inodemen 
Sprarbcn. Uud dopb wird cs auch houte nieinandpiii einfallen, von 
einem (ipneral. der '« spinpr Division zu irgeml einem Zweck detachiert, 
ZII .sagpii, cr Iiabe dazu I 'I'j Regimen! bestininil. sondern wir sagen ein- 



S» 



Ormihitelte Attfgfbotf II. S» 

beh 4 Bataillooc. f£s liegl also aiirb nicht dor Sehatten cincts Gniiides 
rar die Annahme rar, daft die Morrn nach l^uktra ahgeschafli wordon 
vrSrPD. Vieliiiehr wcnicri Morcii uucli von I*olybi»w (bci Pint. I\top. 17) 
crvrAlinl. nir wigxPii alleidiii^x iiirhl, iii vr4>lrli<>iii /uxnmini'nltingp: da ex 
Pthtr ilcr Mora cine Staikc: von iKM) M<inii eibt. also ri^iclilich ^0 "'„ mclir 
His sie in dpr klaKBisdi<>n 7t>ii ^liabt lial, t)u wird ee itplir vahrscbnolicli. 
daft seine Aiiealte sirli Huf das Heer des MHrlianidas imIit NhIiIj! hrxirlit. 
Wenn rs aber noch danials Moren KPK<^ben hat. so urinl die Annahuic. daU 
sic in derZwtschenzeit ciiiina) HtigeschMfFl wurdvn wilrcD. tur reinen WillkQr. 

Nichl bpiitier stehl en mil rier lichauplang. Ptt hitttcn wilhrciH) dee 
korintliiiM'hen Kric^fcs Qb^rliaupt kcinc Loehen bestiindeii iRiiiuilt Hernifs 
40.4*26). Sic Kn'iitdpt sicb aut zuei Sx^Wm dor Hellenika i\\\fi,t-* und 
IV A, 7j, wo gesagt winl. tlaB der Kftnig die PoleniarcJicti imd Pciiie- 
kostereii zuiii Kriet^rat bemfen hat>o. witbi'end die Loeha;;en fibergan^n 
werden. DaU iniiii sio nichi in di'ii uberliek'rlLMi Text biiieininteriioHereii 
<btrf, iet rreilicb klar. Abor daraits Fnl^ nncb lanf^ nicbt, daB ofi damals 
ketne Loehagen f!ef;cbon bal: Xeuophun hiil sip einfacb daruiii Tiber- 
ganeen. weil es si»lhslver?iandlifli war. daU. wenn die Peniekoatcren an 
rinrni Kriegerale Icilnabuicii. aurh die ibtirn vurgesrtzlrn Locbagen dasti 
hemfen warden. Va will sageii : .Die OFfbtiere vom Konipa^ierhef auf- 
vrirt^". A)!i» lABt !!ieh nbcr auf ^rieo)ii.««b riielit in dicker kurzeii Form 
ausdrflcken. mid urn niin iiirbf allp ('Imr^^eii auffOhren zu uiUssen. nennl 
er die h&chsle nnd niodrigste. Abo das argummtunt ex sitentio kanii 
hiei' kciiii* Anwendun^ linden. Aber aacb ganz nb^eai^heii davon bat die 
Ei^fffihrnn^ der Bezeirbnime fivffa dorh utir dann eioci) Sinn, n-enn etiiv 
neue, den l^cben ftlnTse(iribielf lakttgehe hiinbett f^ei^baflen wurile: die 
jua^a sctzi da« Ite^teben d«« loxoi rnraus. and damit iat dic»e FraiEo. 
(lonke teb. cndiiiiti^ i-rlcdiirl. 

Und nun zurnek zii Tbukydidra. Vemachl^sieiinK der nMizirllen 
Terininologre rflrlit sirh iininer. nnd aurli ThnkrdideK isl dietwni Srhieh- 
«ale nicht enlf^nn^en. Er weiB, dnB dnr l^chos aus 4 IViiu-kwHyen bo- 
stand (nebenboi gesagt. cine BeslSligmis der Emendation ^oxayoi>i dvo 
bei Xenopboni. da er aber die Hezeiehnung X^x'*^ ^^^ (I**!] lakli^chen 
KOrper zu Hi Knotnotien (dif fto^rt nnrb ofliziellem SpracliKebraiirbl rcr- 
wendet. M) siebt er sich peEwiiniren. der I'entektwtys i KrininiHten hi 
Keben: die ..FOnfeigschad" wird ilim zu cincr Kompaftiiie von i"2»* Mann. 
Und doch lalSt der Nairn- keinen Zweifel. daft die aevn^Mttri'^ iirsprilii^lieh 
nieht mehr aU elwa .SO Mann gezAbll. al»o niebt ntebr ats 2 Knomntien 
nmfaSt hat: in derNell>en Stdrke linden wir sie nach XetiophonK ^anti. 
noL vor der Seblarlil bei (.^uktra: ea biltle dwell die hfiebste innere Un- 
wafanfcheinlichkeil aiizunebinrn. daB sie frAher einnial unf dav Doppelte 
ibrnH ursprflnglicben F^standoR itehracbt, und dann wieder tntt deii ur- 
spriliigliflien ItcMlaiid rcdiizirrt wordeii sd. Wir scbeii. aueb Hierdnreh 



«0 



6n 



Julhw Bfioch, 



bratdii^t sirl) una die Aniiahme. ilaU ilio (iltedcning dps lakpdaeniontsFhen 
Heervs. wie wir sje ana Xenoption kennen. ivhoti zar Zeil dra pelo- 

pi>nnmii<4-lifti Kricgrc unil frflhtT lN*gtaiid4>n hat, init andt>reii Worlcn. daB 
»ic ^lykurpsch" ist. wie Xcnwplivn ja auch ausilrfickJivli sagl. DaB 
Xentipboii audi cKe erst iiti arpliidamUrhen Kripgp peschaffpne Relterei 
onirr tfayn lykargie^hpo l^iiirichtnnccn fr«,*ilhni. cntwortet dio-sos ftpngniB 
kpiireswcfrx. dcnii is liandi-ll sicli datM>J nni <'ine .Xcucmng von roelil 
Dnlcrgeonlnpler Uedeutunf:. die ilen Kern dcr spArt^nischcn Moercs- 
nrRaaisalion %ikm iinberabrt licit, Diesen Kero aber batte Xenophon 
nicbl niohr lykurpisch n^nnon kfiimcii, wonii a«ip wieliligsti*r Bt'StuucUcil. 
die Moreii. f-rsl am V,nAc drx pelojionneDiitrlton Kriogeii. alfio unler seinen 
eigeni'H Augpn. gcsrliaHpfi vordon wikre. 

Dorh es lattt aich ju au.-* Tliukydides scibst dcr Bcwcis ffDiren, daU 
dii' Moron wlmn lAir 7M\ dra pfl(i|Ktniiceifichcn Kriirgcs lirttlaiidcn hiibrii. 
Hi-kniiriiiic)i wiirdp nacli Xenopbon jrde i\qt «! Mor«n vun eineni dpr 
() Po)4>r)i(u-clipn bDffbb'gt; nuD orschcinrn uticb Ik*! Tliukydido« (V SH, 3). 
pan2 win bci Xcnoplion, die l*o|pman-lipii rtpn !,i>cha{tfn in dorsfllben 
Weiao Dbprgeonlnet, wio dies? den lVnt«kostpren, nnd iIipko wiwler den 
Knomolarrheo. d. h. also, jeder Poleniarcti hattc eine b«stiinmlo Anzah] 
Kocha((pii un(cr seinoni BeWiI. Duiiiit erledigt sicli die Annabinc, die 
I'olpniiirchi'ii Sfion zur Zeit des pplop(mnesis<;heii KririieK !i»bc SfabK- 
offizipre ohnc eiii bestiinintes Kommando gowosen. in der Art rier athpniechen 
Slrategen scit don I'erserkriejicn. DiPRp Annnbnif* liSltn QbriKcns schoii 
an und fOr sich die hftchsle inneiT UnwahrschpiDlicbkcii; denn es wdrdo 
aicb darans die Konso<|iienz ergebcn, daU die Poleniarclien am Endo dps 
pe1opoiin«^i9phiMi ICrk-gcs von ( ieiicraleii zii BataiUoiiskomiiiHiiilaiiU'ii 
doeradicrt wordeii npien. gerado imigekelirt wie die Stratcgen in Alhen, 
dii- iiii l'('rHcrkripf,'P aiis Bataillonskoniniandiuitcn 7ii rjeniTaleii wiinlpn. 
WAre das aber doth (;eachebeti. so nidUtpn sie in ibrcr Stelluug als 
Ociiprnli^ fliirch anilpri> Offizien- iTwlzt wnnlpn seiii, denn wenn Sparia 
im V, Jaliriuiadert filr fjr'Hi*''''' SppzialkomnmndoB it hohe Offizlerc be- 
dnrfle, so iniiBte das itn IV. Jabrbtmdert \m dor ftestoigorten Macht- 
Blellunji des StHUles in noeli Iifihprem MaBf' €lor I'all ^ein: da nun aber 
die I'tpletnarrlipn napli wie vor die bfirlisten Olfizierp nnrb den KDni)^n 
geblinben sind. so ist klnr, daii ilire Slelluiie it" V. .laliriuindert keinc 
andere, weniffstens keine liOlicro geweaen seiri knnii. als im iV. Sie sind 
aliw audi damal» srbon l{ataillr)nHkc)tiimniKlaMb>n i^wptioti. 

Das findel dann weiler in Tlinkydidps' BeaohreibunK der Schlneht 
bei Maiitineia seine voile BesiatiRiinil. Oort betiphlt der KOnig den Pole- 
niarchen HipiKinorrliis mid Aristtik!e», mil iliren 2 I.ochen (wOrtlich ..die 
*2 Locben hutlen", iv» kixovi ix^vm), von dein rechlen I'lfi^el iiacti dem 
Zenlnmi r.a rfloken (Tbiik. V 71. 3): sie leisteii dem Befelil keine Folgo 
und wcrden dalHr spiiter aiis Sparia rorbannt (V 7*i, I). Der FaJi iet 



^ 



SI 



•kchitche Aufgebote II. 



Al 



ganz analoi; <lcr InsulKirdiuBtiot) tlc« -Locliogen" AinDuipliitretoa hri 
PlaUeae (Hftroii. IX .VJ), niir daB tlietw Iptzlftro unl)ps(r»ft lilieb. Also 
wartD aiioh Hippo iioiilas un<l Arisloklcs flip Konimanitantfn der bi>i(l<m 
^Lcwlieti": auob wflrdoit sonst iiicht si(\ soiiclem ilio b)phagtn znr 
Stnifp gpzo^n wonlpn .spin. Da rs tiiin aWr aiich Lorha^ien im sparla- 
njftrheii Hwre bei Mantineia gab. uiii) dieee docli nucli Trup|MMi iinler 
sicli gchabt lialM'ii iiiii^^cii. uiid zwar. wiu dor Name zc^igt. Lochon, so 
<!rgibl sich. daB die Loohoit der I'oleniarchpn k«ino Locheii im tevhnisciifii 
Sianc gewcspn t!«jn kOnncu. d. Ii. ulso daU cs Morcii ^twpscii sind. Wcnn 
Buaolt I'a. a. 0. S, 41ti) )ii<!r pinwondet. die hpidpt) i'oIomarclK-n haripii 
fiicli, ali^ il<^r Rrfdil crtcili wunk-, iiit^ht bin dm Mdrn [^clien. sondern 
in dpr I'mgebung dpr KAnigs lK>fanden. denn na^yj^hiv bezdclme etnen 
uiQiidlich prtpillcn Befeld, so wird die Knigc f;''^t«tt(>t seiii. wic sioli di>nn 
TluikydUk'S. itline podaiiiiwli wcits^liweitig zii wcnlon. undcrs hittp aus- 
driirkon solleii, wenu dpr Befclil xwar ..inrnidlielr. nhpr dun-h die Wr- 
initdunp rinps Ailjiilanlcii crtpilt wurrtr. t'hri^.'cns ist I's ja gar nichl 
ausgeeclilofscn. daQ A|^ in IVi-son lu den rolciiiarclieii auf deoi rcclitcn 
PIflgel livraiirill. war (kicli die f^aniu^ lakcdaoiuouischo Schlaohltinii-' kauni 
einen Kilometer lang. und der KQiiig ^tand im iCentnini. sodaB er ii»rh koine 
.i Miniitpn uAtig liuttp. nui aaf don reeliU'ii Klilgi?! za kuniiiicn. Indeii 
dcrcli bernieueutisclip Haarspallerei ist nocli oie eine liiBtorisrliP Krape 
cntecliiedea wonlcn. Wolil abcr ist es klar, daS, wcini i>-s sich bios 
daruni x^liandrll liSile. xwoi Lorliajiieii deii Befebl ziini Wprhselii ilirer 
Stolinng^ zu Rolion, dor Kuiiig nicbl zwc-i iiciner hAcbsloti Ollizicrc ols 
Adjulanten vprwciidet haben wDrd«: und in jedtMU Kallc wurde pin 
Pulemarcb genQgl habeii. Da der KOnif; aln>r zvrei i'uleniarcheii den 
Befebl ^bt. und e.s sicb um tvfci Locben haudeli, so i»i klar. daB <>s 
«itb cWn uiu die -Lochcn" dic»or zwoi Foloioarch»'n bandi-ll, DuJiwIbt 
ergibt siolt aus der Insubordination. Wann »u\\ sie crfolgt sein? Ab der 
Kfini); den „in .xeitier Tnigobung bdind lichen" I'olcniarrben don Bcfchl 
gab. naob dem reditea FlUi:el zu reiteD? Natlkrlich nicht. deno sonst 
liiitte cr sicb audore Bolcn j^cwitlUl. Alsu die Polemarrlieu riden ah 
mif der Absicbt. den Befebl dos K&nigs uiuniufubrcn, Wenige Minuten 
spftler waren sie nnf dem rpcbten l-'lilRel, und da wjllen sie plOtzJicb. 
atlp bpidp, den erbaltonen Etefehl. diMi sic nofh soeben gcbiUigl batten, 
in den \Yind gesrhlagen babon:' .Man siehl, in welcb' widersinnigen 
Folgeningrn cs fflhrt. wf-nn man am Riicli.stabc» der rberiiefemug (oder 
rieJnielir dem, was man dafOr b.1il|, klebea bleibi. 

Nicht nielir bcwei»l dw Einwaiid Kromayons, die Polemarchen k6nnten 
kHnc BataiUoDskoniinandeure gewetten sein, weil nicht sie. sondern die 
l.^cbaf:en die Tiefe der Aiif!<it«lltmg bestinitnt liAltpJi (Thak. V <>k. :|). 
Denn die bcidcn Locbeo. in die jedc Mora zeriiel, brauchen ja nitbl 
geoatt gleicbc Sturkc gcbabt zu habi'n, iKidali abso. da ji^er Locbos die 



63 



S2 



Jnlhu Selach, 



^eiche KrcinllSngt' IihUc ilucti ilip Hefp viTKchk'ilen sciii kunnlr. L'ocl 
wean KromnytT wcilcr moitit. die licidcii I-ocliyn. ilic ArIs vom rcchtoa 
KlDgel nnrh ileiii Centrum nof. scion iiiclit spnrtJiiiische. Hondcrii Uutides- 
gonQsewohc ^wciwii. i^o ']M aiirli dm einp gnnz halltosc K«'liauptnng. 
Henii (!»' I'ttlemarphon haben iiiiiner nur spnrtRnischc Tnippcn Ix-fpliliRt, 
wfthrend die [!unil(-skriiilini;i-iili> liekiiiintlir'li uiitor ^tvayw stiiii<!t-ii. ViH* 
niclir tiandclt e^ i^ich uiii <iic ^/a«{t)(ujuoriwi- ofJym^ die iiuch Thnk. V 
67,1 nuf (l«n Aii&ersteii reclilrii FlQf^l slanden — fU//a< iin <!«geu8alx 
zti An snarlaiiisflipn Hauptttiaolil iiu Zcfilruiii und auf (lorn linkrii Klflgfl — 
n-ic Koclity urid Rfiston'. DcllirDck uml Kduan) Mcyor ridttig gcsphnn 
habcn. Biisotc — tier Qhrigtns (tie beiiten Lnchcii natflrlirli aiirh aJs 
spnnanieclic iiiiairlit - lifttte nichl widen-^prechcn »oll«a (S. dSUR.). 
Deiin, wcnti Ttiiikydides die Liiif;i' dor Kruni ilcr spailanisrlivii I.inie 
auf 4-18 Mauii anKibt, so tut cr daw iiiir ziini Zwpck Act lt(>ri?'chnung der 
GpsamUt3rk« des spartan isclioii keen's, aher or sagt kcinoawc^. daK 
di<>s(- -I'lS Mann oine forllanfcndc Liuie •{oltiidel liAtien: <^iiz im (iegenteil, 
da cr (lie Spartunrr auf ilnti rcrhli-n i'"Iugel niclit Iwsimdcfv in Aiisalz 
briiiffl. iiiiiSKeii sie in dcr Froullange vou 4W Mann inbcKiiffcii sein. 
Dns gibt flbrigons Busoll. iiaclidem «■ a zuof«l in Abrrde gcgtcllt but 
(S. -lOO). iiachlriiglirb i^elbat zu(S. 40(!|. nieinl ah4>r. os batton niir oinigi* 
.^cschlosscno EDuiiiutien" aur deni rcdileii Klti^^'l grslandoii. Abor eine 
Detarhipning einer Handvoll I^eute auf „t[ie wrbwierigv StelluDg aii der 
Spitzc des rcciitrn Ktflgel^", wip Busult selbat sa^, vrire i^inz nntzlos 
gewcscii: vs miiB alsw cine starkcro sparlanischc AbleitaoK dorl Kpstanden 
liaben. Tnd ferncr vorniag icli Afps nicIit fOr so kopfloi; zii hultrn. zwoi 
].(H>hRn atis ilcr zusaniniciilifmgpndon SohlarUlliDto zn Ziehen, und sn «ine 
Luckp zii reitieii, die nichl wenipor fforahrlieli m>\vpsen wilro. «Ib dip, dip 
pr sfhiicUeu wollte. Wenn cr t-s p-taii liattc. diuiii ballen dip bciden 
IVIeniurtbeii tmlicti guoz rccbt gelan, dem Befchlc nicht zu gehorchen; 
dann wilrde sie das ^parlanisrlie Kripss^ericht aher aiich nicbt veniilwll 
habcn. Afps Bcfohl ist viplmcihr iiiir v^i-stjlndtipb. wenn cs sivh tin) 
l.oirben liandcit, dip auf dem ftuUpntten rpi<blen E-'Ifi^el i^landen. und das 
StigX ja Tliukydides gaiiz ausdrfirklich: no?ij//ciiUv dm lop 3(^ov titQuts 
iro ?.6xovi .... nap»/.y«"v . . , ., vo/ti'Cwv Kp if' iavrwr it^tt^ eu 
Tte^tovoiav eaeadai xii... d. h.. er mcinitc. seiii rpcliter l-'lugoi wOrde 
ininier nocli fiber den feindlichen liiikon Flftgol liinansra^n, auc-h v«dn 
die beiden Loobon fortgvzogea wflrden: also ni(i^s4>n die beidon l.np)ien 
die iliilJei'ste SpitK<> Amm Flflgpla geblldot haheii. 

Rs kajin aacb dom alien nicht der geringi^te Zweifel spin, daU 
Tbiikydides die Moren des spartaniBchen Heeres als Loclien be- 
zoiclinot. Aber frrilioli nicbt dio Morcii ulloiii. Tliiikydid«K ^prirht 
nllmlieb bei dor Bescbroibtuig der lakedaeinonisHien Scblaehtordmiiii; 
zuem von dpti Skiriteu, Brasideiu^m iiud Neodamoden, uiid f&lm daiin 

63 



J 



OriecJiische Anfgthote IT, 



GS 



fort: fimt' ^dtj Aiufimfniviot ovroi i^ij; xaiiiamaav ton; ioxot'^, almt 
sind Aaxdatftontn avim die n\u Spartialeti nnd Poriocken kombinicrten 
AbleiluoKen. iiii Cr«f!(^n^atz zii (lea Abtt^iluiiKcn. die keine Spartiiileii ciil- 
hieltoii. Wcitrr unti-ii iiher. wo cr (Ijl- Orsitiuti^lHrke borofliiK-t, Dtigt cr: 
AozM ftfY fOfi ffidxorto inni artv Sntfftxiuv ortmr l^tuotlimr: <^ Itanilell 
itich also hier nichr liloti mil dif ^^axfJatjiovioi nrioi <!;i)n8t witrp dor 
Zusatz avtv £xi^ntir QberfiUssle), sDiiderii uni die LakedaeninnJcr dbrr- 
haapl. und datl Thukydidcs die- Bnisidcirr iiiid Nptidamudet) zii diesen 
frerecbnet hnl. zeigt die erelp der swben ungefnhrten Su^llen, vie es ja 
aucli iu (ler Nalur der Saebe liegt. Wonit die Skirilou von dor Hc- 
rcflinuiig ausgescJili)ss«u wvrdeii^ so crklilrt aieh daa solir einfach daraiiK, 
daB Tliukydides ilirc Zaid iHOO Maim) kanntc. V'w 7.aM der Itrasideier 
nod Ncodamoden dji^c^en kaDQte Tbidnrdides nicht: da sie indessea bbne 
jcdvn Zwc-ifcl c^cnso wk- die S|)urlaiicf dclWt in Kaoniutien und I'ctHv- 
koHlTeji forttiierl wareii. und eJtic ei{reiiE? Abh'iluag bildelon. no bat t>r 
ihrp StArke der ptno-s ^partani^hpri ^Lochos' ^lejchgv!*ctzt. Was h'Mtv 
er anph sonsl tun solIonV Ks bandclte sich ja niir uni cine c&az uiiijefahrc 
i!c-nTbiiui)|;. .Ittli-iilallN war dicsrs Ynfabroii vii-l vrrKlJ^ndigcr. als woiin 
er, ohae die Leeer nber dea Sschverhalt aufzukliLren, die Braetdeier und 
Noodaiiiod^n einfacli boi Scito ^t'lassen liAlte. Ob Thukytbdc^ niit soinom 
Aasatz das Kccht« ffetroflen liat, od«r nb die Brasideier unci Ncodainoden 
niclil duch stArkcr gcweson siiid. als or annahni. ii!t eine gum andere 
Krage; es konimt abpr liii^r darauf nicht das Geringste ao. 

Wcnn also ciner dor 7 Lorhrn bri Tlmkydidc:! aus dm Brai^idcient 
nnd KtHidanioden b(^tand«u hal, so lileiben <> -I-wben**, d. h. Murcn, ftlr 
das sipartanisdu' Atife<'but im i>ngcrcn Sinnc: mil andcrcii Worten, wir 
liaboo hoi Tliukydides genau dira<-lbo Kinlpiliinf; dos spartenisplion HccrPti 
wi« bci Xeaopliun. 

Nun ist i>s unzwfifdhafl. dull Spanialen und Priioeken in gpln>nntm 
AbleilanKt^n fonuicrt warcn. Ui>kra(e:< treilieb cnahit luis, Spailiaten 
nnd Ppricwkpt) Kfttten Soholter an Scliultrr fickunipft ilitnath. 271 l» i$ 
yuQ laii Cfijatficii aU ij/e)r«t fiaaiXtV'f, xat' tiviea a»ft}ia^iatatttatiai offietv 
wkofi): aber wohin wQrdon n-ir koinnien. wcnn wir pointierto AuMiprlivhe 
einos Rbetors wOrllich versU'bcn wolltrnr Viehiicbr warm alle tfriecliiscben 
Hevrc nucli dcDi TcrritoriaJKVtilL'ui gubildot. und dati dati spartauisvbe 
Meer keine Ausnahme mnchle, orf^bt airh ftcbun daraiui. daB die Skirilcn 
einfn eigencn Lodios gobildct Lalwu: was den Skiriteu abcr rocht war, 
war dcnObripen I'erioekcD doch biilip. Auph siud dip Spartiaten ja miuniter 
for aich allcin in» Kvid grrurkl. oliiir dii' )*(Tiucki>ii abxuwarU'ii. was 
aich( mdgtivb gowe«en vt&jv. wenn sie zur Enrichuiij; der KriegiKlilrkc 
(Dniatz aus den I'erioekensTildU'U be<l«rfl hiltteu. Die An^aben Ober dio 
GofangonMi von Sphiditcrift ^Tbuk. IV S8, 5: ungelahr 120 Spartiateii 
unter ciuer (iesaiiiizubl von 2^2) zmgeti uns femer, dall das sparlaniscbe 



M 



fi4 



Jflita Bdoch^ 



.\a%cfc«l mr Znt tk** pt^npounesaAetx Kricf^ xa annilhfmd etridiea 
Teilcn sna Sp M t Ul wi bimI Petiodta hrrtmrtwi kat'h wnu die PmoHios 
eiwu zahlKieiur varai. so crfcUit adi dm danuw. daB zn dm 6 Mom 
dpr ■— ■rhliefllJHi Attn Vrrwkm btBtehatde skiritisFbe Lorfaos htDzatntl, 
ond daU das Ritlrritorpp wabrK-heinlirh kei»e Abtcihiii): zur Itfvatnine 
ron Sphaktma ee^clli hat (iiAlieiw Str^k. S. tSi* nnd Bamlt a. a. O. 
S. JOTB.i- Wte Annahnip lit^ alm> :^r uahc. flafi je«lD Mora »a» noem 
«pBrtiali«-hco uod tiofta pcrioi^sehvn Im^os f:etnMpt war. Zar UewiBheit 
ertwben win! sic riurrli die brkanntp Anealie des Atistoleles, diB ps 
5 Rpafliatuclie LM-hpD gah r^-hoi. ed Aristoph. T-.y$iHr. 454 mid zn 
Thnk. V H^ cauprccliett'l den 5 ICoiiien. to die Sfiaita gtuilt war: abo die 
Spatrtiatra habcn mgene Loc-Iifn ^-obililpi. unfl folRlirh auch die t'erioeketi. 
(uneo serhstcn Rparfiattseben I><>cho<i bildelc da^ Ritterki>rps. dessen SUrke 
(3fif» .Manti) iicnau drr SlArki" der ftbncvn LocliPn Piitspricbt and du 
ebenfalln im MorenveihaDde slaiid. deno wi-nii ra nufiwiialh der MorM) 
ffestandea h&tte. wunic c« Tbukydidc«< bci seiner Ikrerhnunc der Rt&rke 
dc8 spartanischrn Heenw in der Srhlarlit hei Maiilincia uiclit flbeiT;an(fen 
habeii. nm »o wenJeer. aIb er es in der Be^ohreibung; der Schlaciit auii- 
drficJtlieh erwiihnl. Aiicli gehe ich itiehl. was das a-pifta «^\- rtpwfi;^ 
liofttti. da)> naeh Xeii<)[ihon Aan. nok. X)II, ti in der uoiuiUclbariMi Nabe 
d<-a KAni^ stehl. andeni gc^esen tfcin kOnnte. als <^cii das Rittrrkorps: 
aoch die Aaalo^e dw makfHloDisdieD «)i;/(«, daf< ja dein spartan iiielien 
narti^ehildet ist. UBt die«i<>n SrliluQ zwingcnd ersrheim-n. ~ Man hat 
bier einf.'«wendel. dax Rittorkorps 6oi andcirs organi.4iert irrwesen, als die 
flbrigen Abtciluns^n dnt sehweriwwafTnpten FaBvoIkcs. es hflcte n&mtieb 
anter 3 Mippairreten gestandcn nud ware also in 3 Konipa^icn zn )c 
10(1 Maim zerfalleii. bAltc aim uicht in dcti RaJimen der Organisation 
l^epaltt (Kromayer a. a. O. 193. 'A. der aber nirhi von 3 _HipjMirchefl'' 
hStte redeo soUen, und Busolt S. 404). Aber ich vermag beim bcslen 
Willen nieht zu rerstehen. was mit diesem Kinwand bpwiosen werden 



1} D»a qdUt dicMcD l£0 ^p«riiutvD such Aw • lu/'t <•>''(■; ciabeRiiir«o eind. 1st 
klar, deno sonst wfirdm die Spartiulen «tSrk«T als die I'erioek^ geweMn sein. 
Die verdurbcac St^Jlc I'buk. V |}, l ^vtr yu^ o\ £ititfxiiiuii xdwr :ipvio(' tt xui 
ofioJait ipfliu ityytiffi inl oatiirllch Itoln Gefccagreml (Bofioll S. 409). ebcnsowcnig 
dk Allinlf, in die die OefauK^nen Iteleu, deim tie v«rloren iladurcli iikht nar 
dA« Reclit, AiDtcr zu beklcidiMi, soadtrn auch llandelRgeschiAe abzascliliellon 
(Xhuk. IV 31], und ilnvoa wurdeii aocb die r:to/itiotri betrolTen- Dafcegeu find 
unlor den 100 Spartlalen, ilie nach Xeo. Htii VI 4, 15 liei l^uktn gekainpn 
baben, nor die VollbflrKer zu verateheo; dpnn wcnn es damals nicht gegen 
l.'iOO Vollbfirger g;egi>be» hatte. wnrde esnnmuglidi gew^sen Kin. das RiUe^rkorps 
vcdkAlitlK f» Italt«n, das attsscblicUltcli aue VuUl>HrKcni lieatand. En lit^ ab» 
krin (iriitiil vor xa bezwcifelu, daU mii-h dnmali die Mor«ii aus jc ^in^m K{iar- 
UaliHclien uoil citicm iieriorkischvu Lochoa beaianOeD hubcn; wir brauchcn nar 
anxunehtnen. dall nebcn dm 7<>0 i/it/t'o' -1511 irntffiorii in drr Schlacbl gt-kampft 
liat»n, and dieae Anualinie bat dock gewift ntcbta miwaliradieinliches. 



n 



Qrift-hiKke Aufgeliote IT. 



A3 



soil. WeDn lias Ritterkorps nirkUch in 'A HuiidcrlSFliaftnj zu 3 Enuiiiiilii'n 
cinRcteill war — dcnu 1I118 c» iu Enmuolica zerticl. iat doch selbst- 
TOn;laiiilIidi. und es li«|^t iiirht der goringste (inind mi rler Aniialime 
var. t\\osi4^ EDnoniotion luttpn einc aiidorc St»rk<> gelmbt. al« iiu ulmgen 
Hcorc - - so lictf i\oT fi»nzf* Untcrsehied darauf liitmuii. dall es it Enomotien 
icilhlli\ stall S. wit! die iiliriiicii l^irlipn, aUu nur li — 4 Maun mehr In 
der Froat; die Abweicliuiif; ist sq iiiibedeiilead. daU ce die ^rgste Pedanterie 
gewesen wArr, v^no Thukydidi^s hei geioor BcTCphiiuiii* dor SUfrkc dc« 
spartanisclioii Hmtos das hiittL> Iu'n'urhcbi>n wotlcn. [Joch es handelt 
gicti hipr ilberhau|)t urn ciae );anz ftnindlosc Anii»liiiie; viplmchr ist an sidi 
klar. dati da^ Ritterkorps cinen Olierljcfobliihaber geliabt liaben niuti. nnd 
das war, Dach Xen. Heil. Ill 3, !> der n'^trj^piauN* im iitnayettiiv. Ob 
di« bi'id^ii aiidt-rcn Hippiiifrt'tt'ii ibrii iiii Koitiiiiuiido iHiigcurdni't waroa, 
oder (lb sic untor Hcni Kutiituauilo dt'» allcBleii I lippagretpn je zwei Pcnta- 
kotitypn iK'fnfaligt hahcti. wisscn n-ir nicbt, und ist ffir uns bier ganz 
gieidifriltif;. Xenopboil. vom Staaf d. Laked. III. 4. auf we!che Slelle 
sich Knimaycr bcnifi. Iianddl iiiir von dor AusbobuuK doe Korps und 
bewmt aliio (tlr dcsscn Oi^nisaiion gar iiichts. 

Die Mora war demnarJi nichts snderes aLi eiu apartialiscber Lochos, 
deiii oin ptWH cbcDsu starker poriorkisfbcr lochos Eugctcilt war. in gaaz 
df^nwlbt-n Woise, wie txxr rOmiiwhHn Legion buiuitrsjj;ea0ssi8che Konlingenle 
in gleicber StSrke binzatratcn. Und wie die BezetchnuBg ktfiu. dio eigentlich 
nur dor Bftrgcrlei^^ion ziikoiiiiiil, dock in unsercr Cbcrlicferung echr hSuBg 
das zugcbj^rigi" Ilundc^ktititinftoiit tnilumfnUt, so kunntc in bczug uut dan 
spartaiiiiMrliP Ufer unter Lnchos aiill<>r der spartiatischen Abteilung anoh 
dio diescr ziifcotcillo Periookonabtoiiting mitvct^landei) wcrdcn: dor spar- 
liatisrbo Lochos war eben \>ei <Ier Mora die HatipUaohe. DeiUKi'iiiaB 
lii'iBi Amotu[ihaiTti>8 hei Ilcrodot ifX .');*! /.oxr^/mv rov Uirnnyt^wr Koxov, 
nnd dnoh i«t kein Zweifel. daB pr I'olemarrb ^rweeon ist, denn er erhiell 
S«liio Befohlc dirckl roni KSiii^ 4bozw. Re^nten), wJihrend er »\e oIr 
Lo«bag(> vuni t'oloniarehen o-rhalton bStte. In deniselben Sinno bat 
Thiikydides diu Bezeichnun);: Hxo^ in dor Itoturbreibimp d4>r Sclilavlit bei 
Slantineia verwendet: er lueint din aparliatiachen Locben luit detn zu- 
RcliOrigen Fvri<}cki.'i)koatiiit:cnl. 

li'b glaubr ^ezfii^ zu liaben, <laB in unserer Obrrbcr«rung jiber dio 
lakc'darniunisi'ho Hcorcsor^anisation koinorlot Widorspnu-h Ijc^, nnd dail 
diosp Organisation von don pprsorkripgen bis anf die Zeit nadi der 
Scblacht bei U-uktra unvrriiiidprl gobliohon ittl. abgfrsebeu natOrlich von 
taktischcn Nciuivhupruiigen, wir der Aufatetlung dor Rcilvrvi uud due 
Neodaraodenkorps im peloponntsiBcheti Kric!gt>. Das wird nock deuUicher 
werdcn. wi>nn wir jotzt atif die Iiorrsohende AnsicJil Pinen Btick wcrfpn. 
wie sie ganz kilalioh von Busoll toriniiiiort wordon isl {HertHes 40. S. i'i'-it 
Danarli bAltc- Spuria ini Laud? dor roirblirb 100 Jabrc von der Srbtaobt 

KIU. DturWe aw *>i«ii (iMfDicM* Vli. A 

6€ 



Julius Belixh, 

bei Plaiaeoe (-179) big zur Scblacbt tiei Mauttueia (3C2) seine Heeres- 
oi^ouisatioii ni«hl wonigrr bIh 4 Afal gefindert: »Br ZpW der Pcrserkriege 
ware dasHcor in 10 Lochoii fomiiprt gowosoii. zorZeit dps poloponnosischen 
KriegCK in 7; danti wilrE>[i. am Mnde dieses Kripges die LoHu'n gaiiz 
abgesfhaUt worden iind pine nciie Einteilunp in (i Morcn an die Stelle 
gctrtlcn. die abcr. sonderbarer Weise, aus derselbeii Zabl von jc H Eim- 
tnotimi bcBtaiidoH, wic frflUpr die Lochcn: dano, nach dem Aatalkidan- 
friedcn. wgrcn di^e Moren wieder in je 4 [.ochcn KOteill worden, sodaS 
jpder dpr neuen Locheii 'y^ *o stark war, vrip die alten Loehcn dos 
V. JahrliundorLt: endlich, nach dem Tage von l.euklni, bubo m»n die 
Moren wiedu- abgvscliufft, uiid iiur nocti die Loclicn bestehen lassen, 
dei'Cn 7.a.h\ jetzt aber auf 12 rediixiert worden Roi, Das allet)^ wohl- 
^nicrkt, ohoe dnC in imsereu Qucllen aneli nur ein Wort von diesen 
K^or^anisalioDen gosagt wUrde. Vnd das soil in d^in konsf>rvHtiv.sU^n 
gritrrhisdipii Slaate geschehen sein, dfiii Stiiale, der alie seine Ein- 
hchtiin^en atif I.ykurg zurQckffllirte. w&brend das neiieruiif^i<i)clilij;e 
Atbeti ill demselben Zeitraume seine Hecresorgaiiisatioii fjanz unvi-raiidi-it 
golasHeu hat. Und woun aich wcaigsteni; nech oin verniiiiftigor Zweck 
bei all diesen kHlf^idoskupartigpii Andcrungeii erkentieii lieBe. Aber iiein: 
die Sache I&uft dnrauf hitiaiis. daLl die Spartaner eines sehOnen Tagcs 
gcsagt huben: wir wolteii das, was wir bishcr Balaillon {A6xo(\ geiiannt 
baben, jetzt Regiment (/«(>$«) uenuea, und eiues uDdereo sclifiuen Tak*-*^: 
WHS bis jetzt Komiiagnic {neinrjHoeivi) HieB, soil forlan Bataillon iX6x'>i) 
lieilicn. 

Nun win! uns frcilich versicherl, diese Keorganisationeii seiea nRMg 
gevfcsen, weil sii-b die Ziilil iler Spartiaten bcJitandis; vermindcrt hltte. 
man haite darnni ia iinnier atei^ender Zahl Perioekeu einslelieii mttssen. 
uud uui diese besaer in dii^ Hand zu bchaltvii. liabt- man dii- Zaiil dcr 
Offisiere veniKhrt. Aher bei der angeblirhen Iteorgianisation am Knde 
lies prloiionnesiscben Kriegei* wdnle die Zaiil der Offiziere vieliuehr ver- 
mindert worden sein, deuu 7 l^ochen (Im Sinne des Thidtydldca) haben 
147 OfAzicrc, a Moron (ohtio Glicdcning in Laclien) nur t2t!. BtiitoU 
meint freilieh, man habi^ bei dieticr Roorganitiation dii> Zabl der I'eiite- 
kostyen verdoppelt. sodaB 150 Offiziere heranskSnien, aber das ist cine 
willkQrliehe Annabnie. da die Zabl von 8 Pcntokostyen in jeder Mora 
erst fQr die Tolgende (drilte) dieser aiiKeblicbeii Kcorganl»alioneti hczeuf^ 
iat. Doob darauf kumnil bier nicli(« an. denii aiirli wenn wir IJiisolI 
seine llypotliese iiigeben. wird die Zabl Her Oflizicre doch nirlit f^flUer 
aJs rrOher, die 3 Offiziere mebr macben ja keinon Uuterscbied. Allcr- 
dings soil napb Buiinit g:leiclizeitig ein(< KrHAIiun^ t\vs KffoklJvstandcs 
der einiclnen AbleiUingen eingetretcn «pin, die iitMU-n Moifn sellon 
nSinlicti jo 720 Mann gezUblt haben, wfkhiend die alten Locben nur 1)40 
gezflhlt hAtlen. Aber aaeh das let etne gaiiz willkflrltcbe Behaiiptnn^, 



OrierhiteJie AiifgAole 

denn wir habcn fiber ilif StSHcc dc^ spartanischen ftccresahleiluiigvn nor 
ganz aDg:d^hrp Antrabpn. dip oin<> so w(^jtf> Pchl«r^nz(' las)i<>n. dafi sol^^h 
fpino H<^rp('hiiiin^oD, wio Bueoll sje anstelil, vnllig in iUt Luft stehen. 
Die in 4 I^ochrn grtcilte Mom, wie sic zur Zeit der Sclilachi bei Leuktra 
bewlandeii haben boII. wOrde danii frciiich 2!* Oflizirn-. das game Hcwr 
also 174 Ofiiiiei* gczftblt haboii: abt-r diwsc Veriuehrung urn 27 Offiziere 
geg^Bber dpr Zeit de« iielnponnefitschen KriogCR titSode nafi«r allem 
Vprhfiltnis zti der Vormplininf; dpr PmockeD iin Hecr, dif> nacb 
Busoll zur Zeil des peloponnesischfiii Krieses weiiif; iiiphr aU dit Halfte 
("Vii '^'^r i^P'' ''*"" S<-hlaclit Iwi Lcuklrfi ^j'e dcs BpfitandcH der Jloreii ge- 
bildet Iiaben solleo. ITnd giuz ahgeiieben daron ist die VoraussetzQDg 
sclbst. auf dor dicker Erklftriiiij^v«rsurb bondit. nSinlich dai; Siiiki'ii der 
spartartiitchcn iiOrgcrzahl iin Laufc deg V. iind IV. Jahrliundpna, durch 
nirhl^ in erwpispii: viflnit^hr haben wir m hipr mil eineni roii den 
Saizeu zn nm. die einer dein anderen nachselireibt, olinc zo proren. Doefa 
darQb<-r au andcrciii Orlc; irizwiscbcu vorwcist- ich auf mcitic Seviitlienmg. 

Also dipser Krklarunpsvprsucb fOr die angnbliclipn Arnipereoi^ani- 
salionen fJdIt plait 2U Boden. wie das ja aucb nicht anders aein kann. da 
Uiese ArmecroorgaQisationen cJjcii dureh nielits bezeugt sind, und nur Kooi* 
hinalionrn dor Noucmtii ilirori Urspruiig viTdaiikoti. Uiid da.s alios nur. 
utii nichl anncbiueii zu luOssva. daS Tliukydides bei der Beecbreibiing 
der Seldaelil iiei Maiitiiieia don Temiiniis Mxoi in anderem Sinno gobraiiclil 
lial. ids die spartaiiiscbf 31 ililaven^alltuig. 

Und nun ztir Botrucliiiiiig der fllKTlieforten Hwroszablon. Das lake- 
ilaeuionisehe Aufgebot in der Schlacbl am Nenieabach belrug nacb 
Xonoplion fiOOO Hoplilen: daU rs Hii nofiamtjiiifgrboi war. wini von 
vondicrein waliriicbeiolich ilndurcb. dsil uucb Aihon, Bocotien und die 
StSdto der Argolis mil ibren (losaintaiifgpboteit z.ur Slelle wareii, oder 
doeh wenigsiens vqu Xonopboa dainit in Roebnung gestotli werden. Mter 
KClbst. w(>nn das niobt dor )-'all waro. mid. wio Kroinayor nioinl. die 
Obrigoa an dor Scblni-bl Ivilnebiiiondon KuntiiigonU- nur iius Zwi-idrittol- 
aufgcbotcn bei^laadon li&tten. wQrde daraus fOr das spaitaaiscbc Aafgebol 
nocb lange iiichls fnlgeii, deim aueb beii Kfiuig Agis' Zug gogon Argos 
im Somnior 41 x wnrtn die spartantnehon Bundo^noitRon mil Zweidrittpl- 
aufgobotvn bolciligt. die Spartanor sclbst aber niit ginzor Macht aa»- 
gcrflckt (Thuk. V 57: 60. 3). Uod noch Dbier slebl es mit der Befaauptiing 
Krouiayers. zur 7.r\l dor Schlticht iialx- oinc Mora in Orcbuincrios. eine 
zweito ^wahrsrheinlirb in Korinth" gelenen. Karintli stand ja mil Sparta 
im Kriegc, und aucli seine Haren^tadt Leohaeon ist erst ini Jahre nacb 
dor S<'hlacbt aui ^enieabache von den Spartanern erobert worden. sodali 
also bier xur Zvit der Schloebt iiiiniOgliob eino ^tparlanischv Besatzang 
gelegen baben kann: und die Mora, die wir t«pAtor. I>ei Agrailavs' Kiiifall 
Id BoMlieii. in 0rcbomrno8 tinden. kann wlir wnhl erst nach der Srblachi 



lis 



6» 



Jtdhu BelocJi. 



(lorlhin ^sandt wordon scin. Jcdrnfalls .stchl in nnsercn Quolion niohts 
von einer fifiheren Abspiidiinp: violiiiplir liaben iioch an dor Schlaclit bei 
Narj'x, die dor Schlaclit am Nemmlifttb iiiir kurxr Zrit vornuslicgl. spar- 
tHiiischc TrupT>cn niclit ipilgcnotumen'K also standeii daniaU offenbar 
nocli keini> stilclinn ill Mittelgrioclicnlaiid. 1^1 (!».'« aiior richtig, fo hlr>ibt 
fUr dip Absondiitig einer Mora nuch Orcliomenos Tor der Schlacbt am 
Nemcabach keine Zcit. 

Die Zahl von 6000 Hoplitcn Mcht donn ancb im bestcn Einklang 
init dvm, wb.s wir minst fiber dtr Starke spartaiiiscber (iosaiiitaufKebote 
aus deni V. iind IV. Jalirhundert erfahrpn. Zwar Herodol sprirlit von 
10000 spitrtaniselieii Hoplitcn, die M ?)ataoac xrkAmprt bfttkn: alxr 
vir hab«n seboii obeii (losplion. svm Horodot^ Zahlenangubcn ven sirnl, 
selbst da, vru ea ihin leicbt gewescii n-iir^ sicli zuverlSssigcs MatcrinJ zu 
verecltaffen. Cher die Stftrko des sparinnisohpti AMfgobote aber hat sellmt 
Tlmkydidcs nichis sicberes zu erniittein vermocht (V tJS, 2>, und ps isl 
mir stets aU dor Gipfol dor NaivotAl orsc)ii<>non. zii glauboit. daB Hcrodot 
far die Zeit der IVrsprkripge da zuverlSssiRe Zablon zu ftpben vormooKt 
habe. wo es Tliukydides ffir seine eigpne Zeit niohi vorinoolil hat. Dali 
Hctxidot die Webrkrall dcs erstcn Ki'iecbischen MilitJlrslaatei' QbrrschiStel 
hat, isl piiyvbologiticli ja schr begn^iflicb: abcr ebon daiiim boUli-ti wir 
Ncueron kritischpr soin, and nirhl in detiiielbon Kohlcr verfallen. Das 
ist ja das bcvvundcrtiswrirdicfste an dcm inpartauiiteheii Slaatswoson. daQ 
OS inifitaade gcweseii isl. Irolji der K^'ringen Zahl Beiuer littrger die 
frilbrendi' Stolliini;; in (Jricrbciilatid zu erriii^oii iiiid ilunJi so Ijuigtr Zcit 
zn bebaupteo (Xen. ^cx. noX, I 1). 

fianz andcrs laiiton die Zalilen bei Tliiikydides; rarb ibin bStle das 
gpartanischc 'lesainlanfgobot boi Manlsncia nor libSi Hopliten gejtflblt. 
und oin»chlieUlipb der Skiriien -tlS4 Maim. Die Zahl berubl auf ciner 
Brrefibmmg. dcron Elemcnlp nns Tlmkydidcs vitrlegt. sodaB wir naeh- 
prllfen kOnneii; iiml ps wird naoh einer solehen I'rtfnnK allerdinfis wabr- 
scbcinticli, daU Tbukydiib-x liier in diis witjEtt'geiif'i'si'lzle t!xtri'i>i t{t'f»llen 
iet, als Herodot, and das Hpariaiiificbe (leer zu ninlrtg gesebilst lial. 
Selioii aiis dern fuiBi'reii Gnuide. weil er die Si-blat-lu bei Matitineia als 
die grDtite bezeichiiet, die seit laiitter Zeit zwischen Oriecben gekiimpfl 
TTordeo sei (V 74, 1 nleitsnv h] x*?"*""" ffy'ttti rf^ imv 'fi^T;ivxmv); ibe 
Zahl dor Kflrnpfor innB aiKo Krtil,ipr rcwpsco seiii als fl Jahre frlllier bei 
Delion. wo auf jedfr Spite (il(M) Hopliten in Linie standen. L'nd da das 
lakedacnioni)!plie Heor stflrker war als das [Lo«r der Gegner iTIiuk. V M. I : 
71, 2), so kann es kautn weniger ala 9 — toOOO Hopliten frezAliIt baben. 
Von Bundesgenosseo ubcr waren nur die Te^featen. Ileraeer and Maeimlier 

1) D&Q eiftilil Mi-ti mil Sitilierlioit una d^in St.'hwi!iy(Mi iiintt-nir QuoIIod, diu 
iiidit vcrfclileii wunUii, eine so wictitiKe TatiHche wie I'ineu Sleg der Thebaner 
iiber eine spartanischcs AMellnng herrorrahebpn. 



4 



(SVucAMcAe Ai»(s^x^ 11 



69 



zur Slellf. die zaeainnien kaum fiber 3—4000 Hopliten gestellt hab«n 
kAnnpn, 90 daB das laki^daemoni^Ue Auf>;ebol niclit woht auf vrenigpr 
als 5— fiOOO Hop)it«n vcransohlagi vferdcn knnn. Das wird dcnn uucfa 
darcli «ine rrflfutiii dt>r Kiruelattttfitze liOiJl-lliffl. Thukydides veraiisohlagt 
die Enoiuotir iin Durrhsclinilt auf H'J Mann, die Mora also aiif 'i\Vl Manu, 
wjkliread 8iv ini horiiithiarhi^n Kriej]^ uml bci IxukUa uach Xenophon 
ctwa 600 stark war: und t% ist kctn Gnind abzusclion, wmliaUi sic bci 
Slanlineia schwifcher (;(>n'<^(ien SMn solltcM. dean einc^ Verni^hning der 
ZmIiI \\xvc apartanisohen Bfirger in dor Zeit von tlH — 371 duri-li iialur- 
lidien Znwaclis ist in kcinnr Weise walirscbeioiich, und EinbdrReningen 
sinfl ill dirscr IVrimIc nirhl crftdgt. rrmpr hat Tlnikydidf,-; tlii- Slarke 
der Ilrasideier und Ncodanioden walirschf-inlich za niedrif; ge^iclifltzl: denn 
Hie m-aren zusaoinien mil den t>lH> Skiriton don Mautineiern oehsl ihreti 
arkadiachen Uundcsgenusson iind lOOO ai^iischon Hopliten an Zahl niirht 
gewaciispii, «s wflitle atK<r eiiic Y«rHUirkuii];: iiiti 2 lakalaomoniscbc 
Moreu {K'iXA) Maan) gcnfigt bnben. das Gleichgewiclil lu-rKiiKtrlltm 
(V 71, 2. 3). Die Stflrke der Mantiiieicr (und ihrcr Bundt-sRenQseen) gibi 
Diod. XII 7K, 4 auf .iiichi viel vrvnigor als 3000" (Hoplitvni an. also 
etva auf '2600. waD ungefahr rirlittg sein maU, da die Mantinpior bier, 
vnr den Tnren ihrer Stadt. ikcb ulinu Zvrmrel mit ganiipr Maclit im 
l-'elde standen. Danacit wfirde sirb Tttr die Ncodaniodcn und llraeideier 
wne StSrke vou niud l'>00 Muun crgcbcn. Gcgcn 1000 mUsseii es 
weiiigstens gewpsen spin, da die Sparlaiier 9f* viole zwoi Jahre frfllier 
als Bc^Atznnji: nach Lcprcon ^fsandt batten (Thidc. V 34, 1: 4'J 1): «fl 
kOnnen abor aattlrlich auch sonst noch ?{eodanioden zur Veifagnng ge- 
standea hahen. 

Dos epanaaische Heer bei Maotiaeia war also in folgender Weise 
zusanmiengosotzt : 

Die (i Moren 8(00 

SkiritCD tOO 

&B«d<^ier und Noodatnodcn 1000— I SOO 

«200-5700 

Da«i kfimmpn dann weitor die spartanisohcn Heiter, 400 Hfordo 
slark (Tbuk. V bh, 3). uml die Koi]liuf;«nli> der arkadi^lien BuDdesgPiiusiieD, 
etira S— 4000 Hopliten <s. oben). Was die Starke dea feindtichen 
Heerea an^eht, so gibt Thokydidcs nor die Zalil der AUicncr, 1000 

1} Bel Leuktra vrareu die Bftrger roiu Sft— d&. Jabre auffceboteu iXou. BA\. 
VI 4. 17}. Xacb UantiiH-ia war mKnt da« Oe«aiiitMtitselra<( ta^geriickt, woron 
dann der 6. Tell, dli^ a1te>>ti,>ii un<l juogsten JahiKftnge, aacb Haose lurScktteochtckt 
«Bnl«D; dft« iiiiUs«n al»o etwa di« Leiite voa 18— SO imd ;on .SS—fiO Jafareo 
gewe»eo sein. 7 voa Al, bIho der ^. Toit aller aiifgeboteoen JahrgauKc. Iia 
h«uU{teii FraDltreich bildcn diese Altersklaa«en elwa 15% der uiDuIiclieu Be- 
vaikcmus KOD Ift— Oft Jahrea. 



10 



70 



JuUiu Betudt. 



Hoplitcn und 300 Raler 4V 61, U und der arKeiischen Xoyddti. lOOO 
Hop)it(?n tV67, 2). Die Muiitiui'ii-r and ilire arkadi^cheii Bundosgcnosseo 
m&geti. wie wir )C<>6clien liabeii (obon S. t>i)). etwa 2—3000 llopliten 
goahll haheii. ilic Ar^'eiw im ganz^'ti. oitwclitipfilicli dor Klpimacpr iitid 
OrncaLen, ptwa .i — (JOOO Maun. siidaB iliis KHUZe veibftiiilpte li«?r Ptwa 
&— UOOO llo|iiili-ii (fi-xahlt halioii iiuu*:. (;c^eii H lOOOU Hn|jlitcii iiitf 
spartan! M^her SHte. 

Xiin liat Kroiiiaycr (a a. 0. S. ITUff. I!H»ff.l kilralJi-Ii die Kphjiii|ilmi^ 
auf^etttcUt. dor k^iBcvc Teil dor I'oriopkcii hJlItt' hoi Maiiliiipia pTf^plilt. 
lis liStlen namli(!h nicht sSnuliche Perioek«ii imil AusitdiliiB der Skirilen) 
in den Jlorenverbflnden gestandeii. sonderii mir dip I'prioeken ties 
spartauisobca Sladt^ebielcs; uur sic tiiid die Skirilpii hatteu also an der 
Sclitacht teilgenomiiicn. 

Und alterdings irniBto Sparla wio jede Hauptsladt aiif dip Bewoliner 
dcr Kloinslildlp dcr I'rovinz oiiio starkp Aiizlpltuni^skrart QhoiK ps koiiiitP 
alw) nicliI ft-lileii, liab lahlrpiphic ('n'werln-tR'ibciidf ati.s d4-ii Pciioekcn- 
genieinden in Sparta eich niederlieUvu. Aber dic&e Periopkeii bitdctvn 
hier pine Bpvfllkeningiiklasii'p. die f;;(-iiau dpn in Rom a iii«ji S8i^i>n 
Latinoni oiilspricht: wip diese in ihren (lebiirtsoileii Ucimalsbcrochtig:! 
biiob4'ii, und dori ibrpr Dipiistpfliclit Kcii1itt*'ii. imiB es aiipli bei dpn In 
Sparta ansflsaigen Periopkeii der Fall gowesen sein. Meist freilirh wini 
dieee Dii^iistptlidil gtMiitit liabcn, da die in Sparta miSHs^i^Pn rprio«ken 
wohl in der RcRel in ihrer llcJiuat kcJn (initidcigetifuui besalJea, nod e« 
in Sparta soLwerlich «rwcrben konnten. ini iibrigcn vfrwcise icli auf 
die ATi8f(lbruiig(>n Huaolls iffemm 40, 11105. S. 387(1.). der Kromavors 
Hypotliwie aiisfohriicher widpripgt hat. als ale es vpitlii'ut. 

Also ki'in Zweifol. dati die Spartaiipr init ihroiii Gesaiutaul'Kebol bei 
Maiititipia K^kitjiipft habcn: da noti diOHiv GoDatritauff^bDl nicht mcbr 
als '(iOOO Hupliten ficzJlhll hat. aa int klai'. daB dip i>()00 Ilopliten, 
die am Npiiicahacli f^pfoi-lict'ii babuu. vbenlalls eiii Geaaintaurgebnl t^pin 
mfUsen. Allenlings wareii die Kpc^damodcn 394 viel zatilreichcr. als 41H: 
da aber 3000 vtm ihncn bei Agesilaos in Aslen sianden (Xcn. Hell. Ill 
1. 4: 4. 2 vgl. Diod. XI\' 36. I (. so viird ce acbr unwahrspheinlich. da6 
atilicrdcm noch mcbr a\s otwa 2000 in der Helniat kuf Vurfng»ii« 
gewesen «ein sollten. So rechnet audi BuboII {». a. 0. S. 431: 1 JOO bia 
1800 Neodami»dpn|, willirond Kromayor (S. IK'i) sogar nnr etwa liOO Nen- 
damoden in Aiisatz bringt. 

Daraufi erg;ibt aich dann writer, daU audi dii' liOOO Mann, mil dencn 
KAniK Pausiinlas uu Jahrc vorher uach Boeoticn xczogen Var (Diod. 
X.rV' 81. U. i>benf8l)s cin Gosamtsaufficbot frcwuseu siud. udcr. was bior fflr 
WIS auf dassplbe horauskommt, Diodora QiipIIp dies lloer aU Gesamt- 
aiifffebot angps^ehrn lint. Dngpgen milmien dip 4000 Mann, die Agis ira 
Jahrc 400 nacii Elis fahrte (Diod. XIV 17, ti, wo dnrch eiii Veraehcn 



11 



Grieehiache AtifySote IJ. 



71 



I'aitsauias statt Agis (;enannt winll ein '/> Aufgebot (4 .Morer>) genreeeit 
sein, analog deni Aufgrbote bci Leuktra. An«li das spananrsche Aof- 
gebol, das Agesitaos iia Winter 370/61) nach Arkadicn ftUirto. kann niclit 
wohl stArker g«wesen 9cin sis HODO Mann'); or liatio nSitilicH, aufior 
scincn Lakodacmoniprn noch 800 Vcrbannte aiu Tegea (Xoti. Heil. VI 
5,10) iiOO Veifcannt* ana Boeotien uod Argon (Di«l. XV 62. 1). das 
SfilHiierkwrps des Folytrwpos, das 10<IO Mann stark E:ewe8en zn sein schwnl,') 
pniUicli die Konliu^pnlc von Hcraca uiid l^))rcDn iHdl. VI 5, 11) die 
ebcnfalle oichl tiotcr 1000 Manii gezAhlt habcn wenJcn, zusatnmen also, 
weoo wir GCIOO l.akeda<^nionier rerlinen, fiber i^tOOO Mann. Orgen ihn 
slaoden die Mantineicr. Tf^atcn and die mcistc^n audcrea Arkadcr mit 
ihrer Gesaaitmachl. oin argeiiscbes Korps toi< nm^fi»', HfH. Vt 5. 16) and 
di« l^leier. Icutcri' ahni^ i^wpifel anch nur mil einciii Telle ilmift AufgrboM. 
Zahlrii werdfR aiif dieeer Seilc nickt augegebpn, niehr als H>-12(KiO 
Hojilitcn werdfu es aber iichwi^rlicli gowi'son sciu.*) iind daB die Gegner 
Agpsilaos nnmcrisch Qberle^n waron, gcht aus dcr f^anzcn EraAlilung 
bei Xenoplion (ifet/. \T J, 10— '21} deutlich Itpn'or: ns ist demnach klar, 
dntl Agcsilaos' Kpartanischc Tnippen nirht stArker gewesen sein kOnnen, 
a\s ich obeo anKCiioiiimcii liabc, 

Hficli»tenjt dietiplbe Znhl ron etwa 6000 Uanti crgibt sich huh ffir 
die Starke dps lakedaemonischen Aafgebnlci tin Sonuiier des fol^ndeit 
Jahres. 36!'. Daniuls wiirdo inr VerteidigunR des Istlunos ein Bundesheer 
von 20000 Mann zusauimeDgezogcQ; davon stellten die Atliener. Megarer, 
Korinthier and I'cUeuccr lOOOO, die Lakcdaemonier mil den (Ibrigen Bundes- 
gonosscu ebcofalls 10000 Mann (Died. XV 68, '2|. Die Bundesgenossen, die 
hiPt io Betrarht kommen, sind die Sikronier. Phleiasier nud die StSdic 
der argolisehen Akte. die anch bei eioem btoBen Vi Aufgebot gegen 
4000 Ilopliteri ins Feld Ktellen koniiten. wShreud die Achaeer mit 
Leichligkeit 2000 Mann aufzubringcn im Stande waren: es ist demnach 
sehr unwahrscheiDlich, dalJ die Sparlancr mebr ab tK>00 Mann stork 
gewesen sind. Auch bei Manlineia, 862 v. Chr.. kfinuen sie nicht sttrker 

1) Ifci Uuktr* «arca 1000 Ukcilactnouii-r gcfiUeu; die-tcr Verlust wai" olwr, 
•K&it die Prriovkrn und NrodamodcD lictriffl, olinc n-citerCK aim »l«ri i*u-ljlich vor- 
bandeocn HeiwrvcniaDuschafU-D ui crutzen. and wan die Spartlatco finlliHt angelit, 
M geofigte ilie IloTaiixtehan^ dvi illtesteii und dcr jSogftten JfihrgnDse, am die 
Lochen winter annnlierud vullinldijK zu niachen- 

2) Nacli !)i<id. XV fi2, I hitt« Polytiopos* anAirowri ftiv imkUm /jklat^ f{iil)al>1, 
wUiieod Xvs. HtU. Yli), II onr von dem ii' KopirVi^ avrfiliyiih'ov StriKav oi' 
BoK/rgMtvi ^fx* »]>ncItL Bei Diodor Utgt aUo oBeubar eioe VenvecbscliiDg vor. 
DaA dte anu tegcntisclien Verbaooten bei Agesilaos' llocrc wuren, wird nlcht 
Ucriditfll, ist aber selbstTentSndlkh, da der Zitg eben tarn Zweck ihnr kncJt- 
flUiniu)< tn die Ueiniat uDturaomnieQ wonlc {Hell, Vi 5, ICO; anch spfttcr babeo 
•ie auf R|)artaDisclivr S«ito (c«'kampR \HelL VI ft, 34). 

Si So reclioet tuch Krumayer (S. Iffi). Icli Uenke. dafi die Ekier cl«a 3U00, 
die ArgeEer S— 3000, die Arkader i>tna S—fiOOO Uaaii *taHt gewewn sein mSfieo. 



n 



75 



Jittitis £rf«Vr, 



gewesen sein. Denu ihrganzeti Uuudesbcrr xablt« :i(.>i)uu Maun zii KuO; 
dftTon ivareii fiOOO Athener (Diod. XV 84,3). die Eieier nnd die Achaeer 
mQsfifii ctwu jo 3000 gcsloUt hahcn. (lie Majiiineicr tiud dii* QbrigicD 
mil Spmlii verhilndetei) Arkader i)iindu»l(>u» dipxolbi- 7m\i\. wahnicheinlich 
niolir. sodaU wir, M .\nsaU dos Rparlaiiiechen Aiifgobats aiil litltlO, nocb 
Qbeir die 20000 Maun Diudors lioratiskonimcn and annehnicn mtisscn. 
(laC (lie 7.nh\ riacli iiiilcn bin abKenindct isl.') 8(^chs Jabr spilt^i'. iiii 
heiligcn Kriege, kJimpflcH dio Spartanor. durcb 80W» phokisfbe Soldiior 
veratftrkt. g^^n die (lesaintanrgi'bote vtm Mpttaloptdii;, Me«A«iK>. Argos. 
Sikyon imd oin Korps von 40<tO Bopotprn. nnd iwar waren die Ver- 
hDndeleii doppelt so slark als die SparUiier (Diod. XVI 3ri. 5i. Setzcn 
wir die MeJ^senier zu 3000. die MeKalopoIiteti zu 4000. die Argeier zti 
MKH), die Sikyoiiier zu 1600 Hoplitcu an. eo vrfpbt Etch (flr Aan Uuiidce* 
lieer, einscldirBticIi der Ho«oter, cine Stflrke von l7.V)(t Hoplitcn; dan 
sparlunisclie Heer ware also etwa '.M)00 Mann -^Uiik yewc?en, ^odaB al>- 
sflglich der 3000 pliokisehcn Soldiier fDr die Sparlanor itelhst nuch bier 
6000 Mann Qbrig bleibrn.^) 

l^ei Megalopolis Cd3l v. rlir.) snW Ag^is' [[cer 20O00 Mann gezAhIt 
habei) (Diod. XVll 62. 7). Mit iliiii verbllndel vraren die Elcieiv Arhaeer 
und die Arkader. mit Aiisnahine von Megalopolis. Staateii. die. uhne sicb 
besnnders anxnstren^n. .lelir wotil 1'2 000 Hapliten inx Keld stelli'ii tonnteii. 
Atich aus deiii ilim gleiclifalls vpiijdiideten Kieta (Diod. XVII 4«. i) 
werden Kontiiigonlc bcim Heer gewesen win. Kndlieli halle Aps im 
Jabre vorher hOOO der griechieebeti SCldiier in Dieuet Kenomtnen, die bei 
Issos fOr die Perser ^ekHnipfl batlni {Diod. XVII J8, 1). Dus vrgibl eu- 
gammen scbon ohnc das spuHaiiisehe IConling:eii( niebr ala '20000 .Mann. 
vfir iniiKsen also die obigen I'osten surk reduzieren. wenn wir fflr dieses 
Kotitingenl iniicrliftlli der von Diodor aiigegebenen Oesanitsiarke des 
Hceres Raum btliiiliui wolloii. Ks wini luitiT die«en UnisU'iiidcn ct-hr 
lUiwabnebi'iniii'Ii, da.Q dnx spnrtatiii^clu- .\ufgi?bot lucbr aJa fiOOO Mann 
gezahlt haben itollte.-'*) 

1> Alinlk-h re>:hnPt Krumaytr StAladitfritlrr 1 l!JO. 

2) Kroinayor, tier auiiKt auf Omduni .Au^bun liotit^n (junicbt IukU "iH Me 
M«r, «o "iv iinlH-qiicni «iii«t. nirlit gvll«n lneAi.-ii; .ik^r Giing der lln-iiiniiisc kenD- 
wichne sle al^ Ol)Orta'iljiiB«eu" (S. I8« 31. Abur wir wisseii von ileiii Verlanf 
dlene.'i Fel<lcuge» viel zu wcaig. uni xa ciiicui wIcUcn l'rt«!l bcrediUgt za sein. 
Vena alter durchau* efne CliertrelbanR atalulert uerdeu i«oll, oo koiivLo sie pben- 
»i>KU( daria llegea. <lall Uic verbuiuleteu Staateii, sialt uiu Diu^luc Migt, mit iliroio 
fle«ia[ntniifR>'l>ot(> mir mil eincm Ti'lli' Uirer Stirk<- ain (.'nUobeidenik'n Tug* zur 
Stclle warcii. i't>riKeii> liabeu die ^iiiail^iiei' oil geuug itucli i^uscu grolii CUei^ 
maeht daM Feld lit>)iuii[tt(>l : man denke il B. aa ilfe ,thr)in<>itlo$e Schlachf. In 
UDserem Falle abcr huadt;!! (» nicli idOit einaiul um «tacn Slei^, souderu iler 
Kampf blteti uueot^chiedva. 

S) Kromayrr {S. U*S,<) meliil unter Bpnifuns auf Wiwl, XVII 62, ch warcn 
kein« fioldoer bei deni llcere gevesen. Kr bat Diod. XVll in, 1 flbers&Keii, wie er 



•a 



GrUvhiKhe Aufyelote !!■ 

^*altl^licll tcfte irh anf solche UerMhiiunRen nnr sehr nerinpen Wert: 
i«b habc sie iluniiii in iiivincr £lei-t>U:fruny durrliweg vcrmi<>(leD. tirtd biu 
hier iinr aitfi dem Grande daraaf wm^aanpa. weil von anclpror iseit? 
tier Ven-uoh gprnacht wimlen i!<i. »tif liiescni W(»gf zii mgpti, cUs 
s|tarUiiisthr (jcsaiiiiaufgcbot iiiflt<8C wespiitlich t<tdrkcr als liOOO Maan 
gcw),<:)en sdn. Eiii soldier Ik'wciif h\ audi schoti dcswegen riicht zu 
fnhren. w'ffil die Zaiilcn. von cletien wir auRxiiechpn liabon. ohnc Aus- 
nshmc auf ganzc Zdintausoiirir ahKoniiiHet ttiml: rin Hcfr von nind 
20000 Mann kaiiii aber iu Wirklielikpil t'bpiisoKui 17000 wio "24000 
Mana gezAhIt liabcn. Du mm iiutlordi^in An^aiion ubcr die SUrfcn dcr 
Einie)kontiD(;eiile fasi dnrrhaus fehlen. iind atich in den weni(;en FAUeo. 
w'i> :4iv vorliaiulen sind, kciiiot^wp^s fflr utibeiliiigt zuvorliUsi^ gelteii 
k6an«n. so ist klar. datt anf diMCui Wego etn g««icherte3 I'lrfcebnis fiber 
Ait! SUlrke eJoes Kiim*lkotiliiigpnts flberliauiit nirht gewonnen wprdpn 
kwin. Wir kOnitpn niclit Oher Wahnidifinlirlikcitpn hinaiiskomiiipn: and 
ila giatibo idi dciin nllcrdin^ Rf'tct^t u\ baboii. ilaQ dit; Wnbntdioiiilidikcil, 
das spartaniHche Aurgebol tiabv nicinals tlio Zahl vou (lOOO Mann Qbt-r- 
Htirf;en. ^ro&rr iM. nU Hip Walirscheiididikpit <lpr pntcpfEPnfllelipiid^n An- 
nabmc. Ja in zwoi Filllen. nnd grradr dpn n-iphtif>9tPD. dpii Scbluchlpn 
bpi Majitiiieia iind Megalopolis, ist diesc Watirsdieintidikeit io ^roQ. daB 
sip sidi der (ipwiShdt srhr nfthprt. Driin wir siiid sdbst bei «nem 
Ansalz von nur t>00i> Mann zu der Annabmp gpzu-nn^^n. daB die An- 
gabeii fiber iii<- (iPsanitfilSrke dw sparUmiKchco Bundcsheeres bpi Diodor 
nach nnlen hin abixemndet sind. Ahcr auch abgpopben davAii iflt es 
ininicr nfllzlipb. tins die Dinfte koukrel za vprantidiiiuliphen, iind naniendioh 
bictrn siildip Bcrpt-hnuiipen das einzigc Mittpl. iim die (ilaubwdnllfkeii 
tier uns ilberllcfprtcn Angabi'ii filicr die flcsaraistflritP dcr Uecrc zu prQfen. 

Der finind, wanini die Sparlaner Qienials niehr aiti etwa HOOO Mann 
ZU einem Keldzufjp aiifepbotcn liaben. liegt aiis^pblicfilidi in dpn poliliseben 
mid ftozialpn Xnslitndeu ihres Staales. die et( nirlil rat^am er><chetnpn 
lieQen, die rerineken in weseotlidi littherer ZaIiI al.s die IKir^cr zuiii 
IHcii^I hpraiiznzirben. nnd die Heitoleii. weniKSlens in ii^Olierer Zahl, zu 
andcren Zwceken als zuui Be^tzungifdieust aaOer Lander, wlcr zu Keld* 
zu^pD auBerbaib des ejgpntlichen (Irieclienlands zu rerwemion. wozu die 
Bfli^rtrtipppn and die ibnen beigrgebenen Pcrioekcnkontin^entp grund- 
silzlicli iiielit lienuigezogen wunlen. Darum hat sidi in diesen Ver- 



audi iiidite ilavvu nelfi, dali Krvla mil Ai^is vvrbiimlel war. 1)» arynmatimm or 
tiUalio iiMiQ ri)ii'i'liau|>t iiiit groUer Vonicht angewoo'let ironlca, uAfu<'uUie)i eineiu 
Scliriflhicller geKcnnltcr, iler w mrblSsaig exceritierl wie Diodor. Venn ilas spar- 
laniwlip Aufgi^but \>m McgalotKiIiB «irklirlk, wiu Kroiiiayi-raiiiiiminL 8— lOtOOSIanii 
gvzihit It&lte^ Ml ttliubcn fiir eSjutliche RuDde^kcpnUnKcnlc nur '/ — tOOO Mano (ibrl^, 
Ktatt dvr 10— I9tl00, dir KminayeT Ncllist alleiii auf t\W |i«loi>uDn?AtHflieii BtitiitM- 
kuuiingtnte rrrJinut-. 



74 



74 



Jntius Beloch, 



tiiiltiiisson nii?]it<< gi^JIndon. sol«ii|ro <lic alio Ordnuug iu Spuria ItpsUiml 
hatte: iiutrli Kleomcnps liat bei Pnlluntioii ('22S v. Chr.i niclit meiir hIk 
MKHi .Miinii utiU'T scineu) Befebl ((pliabt (Plul. iOeoffl. 4|. Erst die 
SuEJalrefonii. ttic Kleotiieiu's iiriil daiiii aurli railikalor Nabia iIiirdi(!:<'lQtiri 
lini, gnb <lic MOftliolikvil, das in Luk»»iiii.'iJ »i> n.'iclilich vfirhaiuU-iif MaleriHl 
an Mannschaltrn in slflrkerein .M»Be fftr KripgMwerkp verwendbar zn 
niiiphpn. Klconienos liatir bei Scllasia i^offcii *-*no(M) Marni (Polyb. TX liii, 7). 
(luviiii warcii liOUO Mann spliwcrhowallTiftte spartaiiiscbe Barker uiid 
NrodniiKKli-ii I Hill. Kleom. :i«. vgl. II iiiid 23). ilber .j«00 LeiclUbewaRnete 
iind S4ldii(>i- (Polyb. II ti!i,d, rgl. 6^, 10). der Ri><?l Perioekcu uod Bundes- 
gonoRseii iPfilyb. II tib. 7), telitore offonlmr iiiir «•*""« "" I^ahl. da Avr 
gaoze IVIopoiines bis auf Sparta boreiU atif AntiKOiios" Spite stand. Audi 
(lie Bciierei (Polyb. IT «.'►. 10) kaim imr wenig zahlreicli gpwown seiii, 
liatlc docli aiicli Antigonos in tier Schlarht niir I'-MO Pferde (Polyb. II li.i, b), 
unci war ilaiitil dcr fciiidlielin) Ki-itiUTi uffeiibar Qboi-li^^i<!ri. Iiii gauzon 
wird hIsii Klcniiipiie^ etvm 1 4000 Mann lukuniscrliE- Tnippeii gohabt 
liabpn. Nnbis hattc spSter, i95 v. Chr.. Qber lOOOO Mann «i>lfiher Truppen, 
iipbGii 2000 Krptcrn. 2000 Areoiern nod 6000 Sftldnorn fLiv.:J4. 27, 1; 21t. 1 4). 

Nirfit so yut nnti'iriditcl sinii wir iihi>i- dif Welirkraft der ilbrigoii 
pclnponiicsisclien Land^cliaften. Gljs. mit TriphylJen der Pisatis und 
der Akrorcia stcllicn uach Xcnophou am Nenicnbacli 3000 Hopliten und 
400 MaiiD IcichtPF Truppen; dieselbe Zahl von Hopliten battc i>8 nadi 
Thukydides (V .i8, I: 75. b\ scliOH (IS gcgen Sparia nostoUt. Das leritterc- 
kann nicht wohl ein (iosanilaiifKobot gowescn scin, da Tkiikydidcs das 
soiiNt hfriiiTkl. und in diesern Kallt'. .seiner Ofwohnlufit nacb, Hherhaupl 
kenn" Zahl Rcgebeu liaben wflrde. auch wflren 3000 Hopliten als Gesaml- 
aufgcbol eitier so ausgodolinlcn frtichlharon und dlchtb(«vnikerlen Land- 
scliaft uiiffallend wpnig. Ks wird »icb alwi um ein Zwcidrittclautgobot 
li!indplii.*«nd aupb Xonophon win!, niit Ufirksichl awl die weile Knt- 
frriiuiijr. die Eleier am Ncnioabacli luir mil -,<., ihrer Slitrke in Ansatt 
gpbraclil babi'n, wabrciid cr die umlicgrmdi'n (ionifriiiden mit ihrer voUen 
Macht in Kochnnne: stellt. Dafi wilrdf also fiir das eleiischcr Oci«jiiut- 
anlgcbol in nindcr Zahl .lOOU Hopliten crgeben. .\nrfere Angaben, die 
zur Kontrolle dionen kOnnteii. habon wir nicht. 

Ober dii> Wcbrkralt Arkadien!< liabea wir bci Herodot die Angabe. 
daB Tegea I.iOO. Orcliomenos tiOO Hoplitfn ins Feld Btellcn konntcn. 
fiegcQ diese Zablen wird aidil viel eiiuuwenden sein: habeu doch die 
Te^aten uacb Xenopbun am Neuicabadi gcgcQ 4 attisctic Pliylpii. also 
340O Hopliten gekSmpft iffeil IV 2. IH. 19), wobei allerdinRs die WOfilich- 
keit bleibt. da6 den Tcgoat^n, wie bci Mantineia ilS, ntich andere 
arkadiscbc Konlingcnic zur Scite standen. die Xenophon der Kttrze wegcn 
abergangcn bat. Mantiopia muB Tcgoa iui Macht iMwa gleich gesianden 
liaben. wie donn nacb Homdot (VII :i02) beidr Stfidtc v'm Kuntiugcnt vou 



^ 



74 



Oritcbuche Anfgebote II. 



73 



]P MMJ HoplitOTi zii I.pi)nitlH!i' HtH^r iixrii TliHriiiopylap stplllt*!!. Iiii Jalin> 
420 sandte Mautineia den Eleieni pin Korp^ sun ItMHi Hopliieii in 
Hilfi- (Ttiiik. V .^0. :ti, lial also JMlonfatts einr vici grOfieir Zalil auf- 
sicll«n kriiinpii. 7.v!e\ Jalirp spSter I41M) win) die StSrkf di's luuiititieiiiicbeii 
Au(g<>lHits auf tiahi* ail :HHMt >lanti angptfchon (Diod. XII 7»t. 4| wonuiU-r, 
uie sifli atiH (It'iti ZiisaiiitiiytiliaiiK LTKihl. Hoplitpii zu verslcheii sind. 
Die Parallplsielle Tliuk. V 58,2 zi>iin, dafi tlie AriKabc sirli auf die 
Mantirifrier iiud ibrc BiiiidesgPnossPH bt^ieht. vm (tbrigctit? an sirh 
end«iil i»r KWiibo ist «linc Zweilcl dio AiiRalH* Ix-j L^'ciias If. d. Verf. T\ 
20 verKl«heti. daB die Mantineter ^nocli niclit SODO au Zalti" (^wesen 
viren {avU f^ia%iXlov: Svnti), denn ps i»t beiii Zweifel. daB Mantincia 
wpit inchr als 3000 Ilflre'er eezShlt liat. Da Mantineia iind Tegea im 
V. Jnlirliiindcrt Ik-i wfitcni dir l)i-d<-iiti-iidf«li^ii Siiidti? Arknilimtt wareii. 
kOnpen wir siclier s^, daEi keine aadert arkadischp Gemeiade, bis aiif 
die (IrCudnuj; von Megalopolis, ciiio aunShcmd xo grofir Xahl von Hop]it<>n 
ins Feld zu litelkn vfimiochl bat. Docb fchtt jcdc n&hcre .Vjifiabc: Dur 
daU Arkadicn eiiie fQr griechit^che Yerbiilnissc Helir beikiitendo Trupiieii' 
Hiacht aiifstcllen koiiiiie, unterlieKt keinero Zweifel. Naheres In inctncr Be* 
voUcerxttu/ (S. 12:) f.). 

Fdr Aeliaia Imben wir aits deni V. J»hrlinii(k>rt uberhaupl kHni> 
Aiigabc. Aos dvm r\''. Jabrliondcrt erralirrn wir, dafi die Acliueer den 
vorbQndcicn Phokeni iiii lioiliKcn Kriege (354 v. Chr.) l.WO Mann zu 
lliifp f^psandt habcn (Diod. WI 30, 3). zwei Jahre daranf. narli Ommiaichutf' 
Todc. 2000 Mann (Diod. XVI 37, 3). Awf diesclbe Zahl RchStzt Aescbines 
tjT. Kkt. !>8 vgl. 94) cinigp Jobre ap&ter das acbucisclic Konlingvol sur 
atlipiiisrhpn [luiidpsamipe. Das achaeisfbe (lestntilaiiftipKtit vvird doiii- 
uach. fiir die!M> Zoit. auf niindcstons itOOO lioplitcn zn Toranscbta^cn Hieiu. 

Uin dip .Milte des III. Jalirbundorttt (24J v. Chr.) soil d«r achaeis^rhp 
Ittind, zii drni dunials nniier deni cigcntlirben Achaia nucb Sikyon kp- 
bOrle. eogar 10000 Mann ins Keld zu slellen veruiocbl haben II'IdI. 
Aral- Itt): d«bi*i niof^a Ssldnvr gcwesen scin. niid c« i»t fenicr walir* 
Mbcinlicb. dafl danials aticb die uiileren Kla*3«n zuiii Diensle beran- 
gexogen wurden. Dirieons ist es sphr fraglich. was die ganze jVngalK' 
wert ist. 

Wcnn wir dcnmach auf direkteni Wt;gf filter die StArke der M>hr- 
krafl ron Arkadien mid Aebaia z\\ ^icberen Erfcebnissen nicbl gelaDKen 
knnnen. .so ist t>8 niO^bcb. nuf indin-ktom Xit^c oinca Sc-hritt wcilcr zu 
kommeu. Wie Diodor tu\\^h\ iXV .31. '1). wunle boiin Ambnicb doa 
boeotisclien Krieges 3TH das peloponncsisdie Baadesbecr in 10 Armee> 
korps geleill. ron denen die Staaten dps Felopoiines sclbst 7 stelllL-u, 
und 2war Arkadicn i. Spuria, Eli:*, Acbaia jo 1, i>in *>. Korps vmrdc 
TOD Konnth und Megara. ein 7. von Sikyon, Pbleiuti und ikn SUdten 
der argolisfbpii Akte {fcstoDl. Es liegt iu dor Naltir dcr Sapbe. dnB man 



7ti 



7« 



Jtilitts Beloch^ 



bet drr ScIiOpfung eiiier xolrlien neiicn Or^aiii nation clnn HiiZ4>ltie» Korp«i 
^weit al8 mfiglich rlic f>:lcirhr StArkc ^bt. was s\ch ja hicr 3<')ion von vom 
)i«rpiti (lariii HiiKitprirht. dall die arkailisclipn und arRolischcii KoiitiD^iitc> 
(iiif jc 'J Arnieekorps vertcilt witrden. Aurh ist ilii. wo wir nuelircrfiiimi 
kftimcii — und das ist bci i von den 7 Ariiiepkorija tier Fall — die 
Starko aiiriilhcriid dieeelbe: m Mrug dua Gi'i'jiuiliiui'^obul Spurtas <>000 
lloplitpn. d)Li von Klitt gegen 5000. Hra von Konnth nrul Me^ara lu- 
sammcii .lOOO— :):»00, das von Sikyon. Phleius itiul dpr Aku- .>MH)— fiOOO 
Hoplitcii.') Wir weiilfii deitniHcli Am AxiincUol voii Achaia aul J— tiOOO. 
(laa von Arkadicn auf etwa TiOOO !lo|iliIni vcnuiKrhliiKcii dflrfon. Die 
StSrke des jjeluponncsisclien fiesanitaufneboles. pinfirlilieliiicli von Mc^ura. 
lihcr aiissoliitL-lilicli van ArgUH, Am nirlit mm spartan iseheu Biiude ge- 
liOrtc. wiirde demnaeli otwa 3«fl00 Hopliien bolra^en haben. Ein '/., 
AufKelml, wie es Archidainos heim BeKiiin des pcloponnpsisrhen Kricges 

1} l\n<iDityL-n Kuiintriikttoiii'ii kLimuini liier xuin tiL'liitrijrEii'li. Er nliiimt 
xw;ir jiiii-li un, JaU ilic Anncekoriw i't«a gliricli start iviiifii, st^fxt livh «ber ila- 
iliji-i-li in W i(kT4|inii:li mil seineii eiineuen AnHMt/,L'u, die fitr dat Klhyi'nisclie Avmee- 
kurjiii 500O, fQr ilan ktirintliUrlic iiuniilirrml i-lifiinovlcl. filr dan spa rLiu lite hv sogar 
tiOlM llfljiliten ergeben wunlen, diiKci^fn fiir tfascleiischr nur 3IM.V) Ho|ititt;ii (uliur- 
hII */j Aulgwlmle ijerBfliin'l). Zur tliklaruiiij; dii'ses SIIBverhaltiilsses wird die 
llehau|itiing iiiift^cjilellt, ilie Biimleitiiliuileri, die ciiii! Marine lie<iuQi-n, nireu ..(br 
l,uii(llconfili)fen1e niclit ct> stark licraugezogen wortlen". uU t\\e ubriKcn, nu 
Ijiitlcn also ..uln-r viti mdiv Mcosrlu-ii material vcrfiigl. als man natli der KoriM- 
cintelltiDg crwartcn Hullte, unil dies nali'iilii-1i auch eiogeset/.t, neon geradc kciau 
AnIorderuiiKeu tut See geslulll wnrden" (a.a. O. S. 209). Alier tu der i!«lt den 
|)vli;p<>(iu<:«iKi.di<.-n ICriegei>. wo der Diiml doi'Ii audi redit bfdcul«Dd<^ Flotleo auf- 
geslellt liat, stud alle Ifuudi'sstaaten xn Kelilziigeu Jtu Uude otiw Vntench\»\ 
mil il*r gleiirlii'i] Qiifiti- ilirer ulxTliaiijit vcrfiigljurcn Mniiii»chnft herangexugi'n 
w-onlcn, und wir Ikabtiii in untti-rer fherliuft-ruui; niclit den Kerin^ten Anlialts- 
jiiiokt fiir die Aiiiiiiliiue, cluU spntvr i-itir Anilimin^j: ditriu eiu^vtremu h«1: audi 
au iind (Tir Mich Iiat vs sifbr wpiiis Wabrsiiielolicbkcll. dsB man loi oiner solcben 
Andrruiig gi^'selmtteo seio soltlc. durt-li die i\iv I.t^istuiigitl^liigkeit dea BuDde& xu 
l.audv niclil iniweKHiillich ^pschnhctil wnnlen wiirc. AiiUonleni n\)v.T, nml ilan 
fillt nor!) nrliwcRT in^ ticwitlil, iviirdc (Jlv )ri?lopoiiue»lNcht> BuudpMlotte durcli- 
aii> iiiciil von (Jen .SwestJiUteu ilnrArsnlU alleUi ge.stellt C«ie Kroiiiuyer unuitumti. 
sonilerii <liv LcUliing nunluauf atlc Biindesglieder repartlert, sogar auT ilasbioiicu- 
tandisdie Arkadlen (Tliiik. VIII 3,2). MoBgebetiJ fiir ilii> \>rl«iluiig war hivr die 
lioanziclle LelntUEifiHlTiliifjIceit, wit liei ilen A iif(t(;l>ot<,-ii xu [.ntnU- ilii; iniUtirUt-lie; 
bvidc^ frganxli' einaiider, uml >•» vtin eine olTeiibani L'nBerfrlttigkelt Rewesen, 
wemi man nerade die n-ichsU-n i)tJi(ll«. wif Koihilli nml Sjkyon, den flbrlRsn 
gei^enfitier hattc entlantun wolleo. Nit'lit bcMSer hcffrumlet i-it Kromayers weitere 
BeliiiuptunK (8. 'ilO), nux die Pviioekcii ti&tt«u das erete Bui>desarnieek.or|)B g«- 
Idldet du!> Niisrtanisdie Aufgebot der i; Mon>n nn<1 die Netidamoden al>er lifttten 
HutkrJiulb di.T KorpsciuU-iluoK ){Q8tandcn: iiucli ilafSr feliit jcder Aolisit iu uoeorer 
Clierlioferuntt, dti> vii'Imuhr licru'litet. dit- Juxniniitorioi. aUa DieliL bloU die 
P«rioeken, »ni)ilerii aurli iliv .Sj>artaDi'r ai.-ll>i>i, lilttlcu div it'"'"! /"c'l dvit BoudvK- 
lieeret nebildrt (Died. XV 31.it). DaU Kroraayors VcnDutuoK aoi^li aus Innorcn 
tirandon iinlialtbar i^t, liabeu wir i>t>eu k»>Hicii (S. "n). 



77 



Oriechactit Aufgebote IL 



77 



WUA Altikn rolirtr. wunlf! iiImi rtwa 2r>f>0O llnpliicn ^.'i-zAlill lialKrn. ihIit 
vie!mclir, <Ia vtin den \i acli»pisch<^ Stftdtr-ii Hamals nur IVIIenn mm 
apartanisclicri Biirido ^liurte, nur «twa 'J'J(KX>, audi woiiii alio KoiitiDgonti* 
ToilzaliiiR Jiiir Stpllr> wnrcn. was k(*inpswoK« (ipr Ksll (^wcson sein wini. 
Dips Hoot wfirilo in rtwji fnlpcnder Woiw zpssmmenftewlzt jrcwpspii sein'; 



Sjarlancr 


4O0O lloplileD 


Korinlhicr 


2O0O ^ 


Kontin^nte der AkU 


awo „ 


Sikyoflkr. Mei^nrer, PhleiasiiM- 


anoo » 


Elpicr 


3000 ,. 


Arkader untl Pelleaeer 


8000 „ 



?3O0O Hopttten 

Daxn wurdf'n dann nofh ptwa 5000 bopolischp Hoplit(>n zu nyhnon Apin. 
im gaazpn also oino SoUsmrkc von 27000 Hopliteu. I-Jti fif?ganiUuf^l>»t 
dea peloponmisisolirn Rundrs Inatfirlich nlinn Boeotien) wQrde also. 
wciiiffgU-ns atif ik'tii I'apipri-, y:iCK)0 Hoplilcn gwtfllilt liabi'ii. 

DaB diei^ Xaliten jeilpnfall.'f nirlit zu iiipdrij; «ind. 7.f\^ ilir fol^ende 
riwrsicht fiber die SlArkc pploponnesiaolipr Buiidesherrp, swwwt in nn!»eron 
Qaellen Angab«n darDbi>r voriipgen: 

*it>, vor Pylo>; I^Ot» Mann xii KnB (DkmI. XII SI, 3). (tHlrn-i Itallcn div 
PeloponuMicr iJuiiiul(« iiocli iik-lit. 

401 (odrr 40<;), lli-« dcr Agis beiin AngritT auf Atlirti: UOOO n>ip1iU» 
{Mi.ititz xi!-.' ixkoyifr), elieosoviele LdrlitbcwafTiieU. 1300 Kuiler ;i)ioil. 
XIII T3, 4). Du uiitrr ilcD Koileni M-* iHieolUcli* waren, werdiiu wir 
uiiielinieii uiut»tu, dafi audi aoter deu Hi>|ilflfn ein bocotbdics Kno- 
tlngent geuiseii 1st. 

394, am Ncnieabach: J3O0O Uann m Fufi, .'<00 ReikT (DUxt. XIV 8^. lU). 
Gk haadelt sicli. «ie wtr oben geuben balien (V 34t). in licr Hauiit- 
Hscliv uin eio GeKanitauficelii)t. Di« Kurinlbier und Pb1«taiiier fehllen 
(Xeu. firll. IV \C, 'ij. rVeiiMi dif Megnrer. watt iiticr xum iirofitvn Teil 
dailurcli uu!(){egUclii>» nunlp. ilaiJ tli<^ Avliavrr an iltrr ^cltlacht Ivil- 
nabinf^n (Ken. EfU, IV -i, \»). 

319, viH- Tlieben: Qbrr 18000 Maun, und (oder ilarunt«r), 11)00 Kefter (DInd. 
XV 33, 1). Daiwi warfii uline ZwelM Koullii^iilc aus den boeotisclian 
KleinKlSdteD. hhk PIioIcIk and LokrlN. delleiclit audi aim Akamanien 
(b(od. XV 3o, 3;. i>ie l^kedaeoionier wlbM solleo 5 Uorcu lu d«in 
lluer Kfsiellt lialifn. ilocb ist watirsctteinlich dcr aklrilUcbe l»cliuit in 
AiVM Zahl cingi.-rcclinet (Diod. XV 3t, 1^ 9odai) (th »ic]t Uii> cin Zwci' 
drittelaufgebot hsodelu wQnlH. 

371, UH Uuktrn: intiOO llopliu-n uml 100(1 KcK«r (Pint. Ftfhp. W>, 3400O 
lliiplileu und ISUi) Ki-itcr ^Kruntin. Strat. IV ?, 6). WOOO Uaiin 
(Piilyacii. II 3. A und M\. l^eUlerc bi'idf An^iilii'n slml inaDln.i fil»er- 
triebeu. U(p Lakcilneinoiiier wtreii mil 4 AInren. aMn mil ',, ihnw 
Aargebot«» £ur S1ell« (Sen. fiat. V] 1. I; 4. 17), *oii ikni Bundn- 
geiiaiueu halies nfTeiibar die ii)i>Ut(>n sefHiilt. 

Diese i^alilen bewnispn jcdenfalU. daB dip llistorikpr der pliilippiscben 
Z«U dii> Wehrkraft des Polopoiinw nichi hOlipr. ixler vielniplir uoch 

78 



7K 



Julitix HtloiK (iriechixche Auftf^mtf JT. 



»i(vJrifit»r artgwirlilafidi hahon. als Pt; sieh rins aus dpr nbiRpn Borpphiiiing 
exKoben hat. Nur cine Aiigalw* ffiJIt fiiis tier RciliCi heraus: nach PIiil. 
JVf. 33 soli nAmliih ArcMilaniPs' Heer bd dem ereten Einfall in Attikd 
(431) (iOOOO Hoplitcii f;eK.1lilt Imljcu, narli Auriruticiii (fr. 45 be! Sdiol. 
Sopli. Oed. Kol. Bit?) ear lOOltOO Mann. I'lutan-lis Zahl wftrdo nur 
iinlor dor Annahnx- zii liallcti Hi>iii, tInB dif Idcliton Tniiipon darin in- 
boKritTcn tiiiid: die ninde Za)il Androtions kennzcichncl sich aclion al» 
Holchn til^ DUrrtrcibnii)!;. I^iiisclilioQIieli von Arliuin iind Argot;, aber nh- 
zQglirli Mpgariui. hat dcr Pftlupoiinrs also unis -Inlir 400 v. Thr. nind 
."iOOOtt folildipiialfiihige Hoplilen gMiflhlt. Zwei Jahrliiindortc ^piitcr sctiStzt 
Polybios die Wohikraft des acjiaflisclien Bundps, d. h. des gaiizen Pelo- 
poiinps einwhlieBlich dcr Mogaris alfcr ohnc Aejdna, aiif 30—40000 Mann 
i.XXIX H.S). DieHP Zahl ist mit der von iins fllr die Zcit urn 400 be- 
rochneWn nicht direkt veiRleicIibar, da wir nioht wlsscn, wio die Dionst- 
pflirht ini acbapisclien Uuiidf fjrreKfl' war. Aber bis zu 40 Jahroti winl 
man boi dor Aiielit'liuiig ddcli auch danialti irogangpii sein: und 30 — 40000. 
also ini Mittel ;j.'iO(Ht, 'iO — 40jahrige entsprechen fast genau 50(K>0 
.MflinK<rn ini AlLi-r voii 20 — AO .lahrrn. I'olybioifi' Znbl also ittoht mit 
iint<prciii obigen Ri>»uIihIo ia ii^tpni Einklaiig. und sprichi jedenfallti dn- 
fQi-. dnB dicse R«8idta(p nicbl zii nic^H^ simi: donu wir biibcn kcinen 
(Irund, cine woaontlichp Alinaliuie der bOrgerlichcn Bevfllk^rane dp-s Fclo- 
ponncs wjllirend rios IV. und HI, Jabrliimdcrts rorauszusetzcn. wohl aber 
ist PS rnflslidi. daB man aiicb Iin achapiaebcn Bund© deii ziim EHenst in 
dpr rpgularcn Infantine vcrpflirbtf'ndcn C(ui«ii« lierahgcat'tzt bat. wie 
da^ ini IV. od<>r III. JahHinnilprt in Bocoli«D, nnd in der Zeit Aer 
puniscbpii ICrip{^e in Rom f^plielien iid. 



J 



79 



The Homeric and the historic Kimmerians. 
by J. B. Bury. 

dt^ft& r' ijii.iof oxiAwrii ti nnoni iytnat, 
g 6' ti s(if«9' WrrF /iit9fffoor 'SbetitroiO. 
Arffn it Kiftftt^iair ({ri}(Mui •fiJHOi; rt rtihi tf. 
9^ »cJ vt^tif/ xUKCixftiiiTti. oril Jttn' «iioi-e 
Sftlio^ foi&mr xatniipitnai AxtirtUMr, 

oi'O' Si' (Tr rf^' M y^iar d^' «fptiru#(>' .Tperp^x^vmr, 
aXX' i:tl rf{ /lAaij ritmai itiXottt fl^atow. 
rtfii tthr fr»" ii.9«rxti fxfiAHtfur, r'x i^ ri niXts 
tilil^tlt'' diTAi iT Rrr# niefa ^iov 'iLiKsvaJo 

Ody»6y. i. 13— K. 

§ 1. The Italian (heory. — Th« iheory of Eplioroa who songlii 
the abodv ol the Kininierians and llie scene of tlio Nckyia br the shon^ 
ttf I^kc Avpmiis in lUly. lias Im-^-u n>sti^itateil by M. Victor B^rard. ') 
Tliiii i? porltaps lh<- li<a^t fortunate uf alt thi' identiHcatiun? in Ins brilliant 
and slininlatiniE book, whirh. when all dpUuclione arc made, is o contribution 
of higb value to the study of llie Ddysitoy. Hut in bis iroalnicnt of lh(* 
Kinimcriuti problem the defects of biH method uro particalarly apparent. 
Two critinsiUB can be made which, it S4vnin to me. ingenuity is powerless 
10 ftvado. 1. Tbero is no trtiop of the Kimmerian name in the ncigh- 
bourhond uf Cnmae and the l.iicririe Ijike. while (he theory Isnoreti Ibp 
existence of the acltinl Kiminpriim! of the Euxine. M. B^rard has indeed 
failed tliroughout to Fecofcniae the translation of OdTssean adventures 
from the Euxiite U\ the Wvst. Tiiis wa;^ placed in its right light liy 
Wilamnwitz-M&llendorR, and it would not in itself upset, it would only 
riiastcn and modify, the tenor of B^rard't* (general thesis. If a Phoenieian 
Periplus. as he haa so plausibly sought to show, was a source of our 
Odyfisey, another «onrce was an old<'r 'Oilys^ey'. uf which the wonders 
of the PontHS were the motif. '2. The Okeanos is brought nnthin the 
Mediterranean, and idenliSnl with a clianticl eonnectiug the Lucrine Lake 

La nMdeni H rodgatA. 11. 811 sqq. 



Rf) 



J. Jt. Ihiry, 



Willi r!n' 8M. Tliis niidsHinH prci)i»jjilioiris rioiiiandpil by the rjcigciwiw 
(if .M. K^nnl'rt rooniislniotioii. hiil \s il«p|f alrnoKl siinicioiii tn iirnvi* that his 
im-tlicKl, oxrltisirrlip' |iiirsiir(i. Iciuls into fiitiil riTor.s. rnilcr llii* rhiviiiciHn 
nbeessinii, violent liandt* have licpn luitl upon Okraiios; his iinnie has been 
liichirMl hv H Somilif fiyfiKtIf>Ky, wliirh iidinib' of iiii or(iii valence with 
Luoriniifi. wwuiiiinK timt Lticrinus tiHg saniellnnK to do with lucrum. 
Rut UiP dpiivRlifiii li not likely to [wrswidp any unc. Etytn(tln|;><^ Hm 
an indispensnbic plank in M. Hc^nird's nmplc platform: but. gnmiing that 
sdtiir of thcni are right, the weak point is ihal Iti^ hns tiot laid down, 
and adlii>riil lu. fixed and invariable ruh-H fur llie rcpr¥«onlation nf Sc-iiiitic 
sounds ill (Irpok. I dn not mean to asserl that llie same Spinitic letter 
was always reprtidnced in tlie Kanie way. but I submit that if variation 
is allowed and it« eondilioiis are not iitriclly ascertained, there is the 
widest scope for arbitrary spf^eulation. As for Okeanoa (which corresponds 
exactly In t^anseril ft^Ryanaii). I may refer ia the illundnative iroatmeiii 
of E. 11. Berffcr.') 

The problem concprninB; ihe Homerie KimniPrianu. «« I conceive it, ia 
to iliiWovcr llio innlif for plAcinf;; them by the .shores nf Okf<anoit and 
as(<oeialin^ them with the land "f kIkisis, Tlieir simlcHe condition caiinol 
be accepted as a sudieienl reason. \ clew. I believe, is prci^ervcd, but 
in a remote place where few would dtoam of looking for it. 

ii 2. The Problem of I'rokopioH, de Bello CoihieolV. 20.*) — 
Ill his history of the (iolhic War 'Prokopios gives a stranffe aeeouni of 
an inland in the Nurtli Sea which be calls Oqittia and diNttn^ui.slics from 
Britain Ifigermnfo). It lies 'north' of Britttin. between Britain and Thnlc. 
Il can be xhown otherwise, with rertainty, that Tliule in Prohopins means 
Scandinnviai^J so that he conceived Urittia as i^itnated in the Nortli Sea, 
eant of Rntain. And areordiiiRly he stales that il lies not fur from the 
coast of the continent, opposite to Ihe mouths of the Rhine, nli.' baov 
dno madtoiv dtatoaCwr xajarTitgv fcor tor PtJvov iM^oktHv fidlt<na. Hi» 
ih'Kcription of llic icltiiid iii p<irlly Icgeiidai-y, parlly hisloriejil: and the two 
elements cannot he i-eeoneiled. On one hand. Brittia is inhabited by three 
peoples. Britons. Angles, and Frisians, who liave polllical relations with 
the continent, for instance with the Vami; on the other, h is a ghostly 
land to which the souls of dead men arc rowwt across hy dwHlcrs on 



1) Mj/thiMJie Konatigraj^iir ilrr Orirrhftt (i;«^\ I "'jn- 

2) Kil. Ilniiiy. vol. 11. :i8<) hijii.: wl. Com|iar«ttl. vul. Ill, l<.'>si|<i. 

.1) Tlicr itleiililteatina is Mtabllslif;!! Iiy B. G. 11, I.'j ([i. 2in ed. Ilattry). Wlit-ii 
the llcnila reucli the flioiieH ot tJi« Ueeaii In Deninnrk Ihey take ship and itsvIi 
Thuli- which (fifyiiitt, f; Hym-) i» more ttiau tea lirnrs larfE^r than ilrilain. This 
can rcfrr out)- to the Srandinaviun jii'iiinHtilu. Tlip luidtilglit i>uu aud winter 
dail(i]e«» of llie iiurlli is tlicn desiTibed. Aiiiony llie itili:ibi1anlJi zirc metitioued 
rarrot If. SIS). tJic GauU of Swcilen, and Sx^ifUfiroi (p. 317), jtrvMininlily Finiiif. 



The Hamtrit 



Itigltrrir yCfmnnrianit. 



w 



{hip DiHinlanil. This account hm ner^r been saiisfaplorily analysed. Wo 
have. Fintt of all. to answer the quMlion; whoiioo did I'rokopiofi derive htfi 
inforniatjoa? 

$ S. The Kource of ['roknpio!:. — This notio4> of Britiia is i 
pmpow of an episode in the hision- of the Vami. which iUsclf hH.s no 
connexion with the subjvct of the writer or the hi«ti>r)' of Justinian, except 
MO far «« it was c-unlempomry. lie has recorded the course of the Persian 
war ap to the end of A. D. 561. IV cc. 15. !«: he has described, in c. 17 
the introdnnion of ihe silk industry, in ev. LK — 19 JuKtiiiinn's dealiiiKS 
with the Kutritcurit and Utignrs: ami in c. 21 he retiuim'-s llie Italian war. 
The 20''' chapter is a piire digression introduced by the vordt* xtna ie 
nv xpot-or tovtov. Hence it seems probahle that jilxl at thit* lime ihe 
epittode came to the ear» of I'rokopios by ehann.-. Mis itiforraation was 
oral. He tells as so in regard lo the ^host-legend, and implies that he 
heard it from more informants than om*. 

anoviai4tatn lU* dnayye^nwor dxrjxoiat; m^laiut 
twv iijJt dvit^mnmr ip, 598 ed. llaury) 
xaintQ ae\ n^oc nvi^v tx^QoftevCi ar<i(ii9fiwv, oV 
&ii rtvv (iiv TtQaaaofi^atv aritoi'^oi irav Ab Xoyen 
avfijuooi taxt'diCovto ytyer^rai (p. SI'Tj. 
Wc can infer llmt lie derived die iilor>- from natives of that pan of 
the world tNorth Enropet. whom he questioned on the subject, and there 
can be no doubt that the whole of the material in diis chapter depended 
on similar aources (cp. oi imxoi6*oi Kyovaiv, p. i>!l7). 

Can we deiennine more parricularly who his informants were? On 
this point li^ht is thrown by another pa-ssagr in the B. (>.. where the 
hirtorian deals with ihc iKeoples and Reoifrnphy of ihe north ocean. The 
mention nf McrnI atixiliariea. in die army which Nar^<o« took to Italy in 
A. D. 5:iK. 3iieaesis a digression on the character and history of the lleruK 
exlcndins? over iwo ehiiplers iM. 14. l.il. HavinK i"hl how s^mie of the 
HeruLs. after tlie great defeat which they eudured at Ihe bands of the 
Lomburdti. (prrd)al)lY abont A. D. 'A>^) withdrcv lo Tlinle, Prokopios 
de.'*cribe.'< Tlnile. What he tells, he tells on Ihe authority of persons who 
had been there {tmv H ij/40f fvttMt aymonntof /ffcrSavo/iifr, p. 'ilH 
ed Haury). 

He then eoes on to relate how the other Henits. who had been settled 
in the Rmpire in the retrion of Sin(tiihiniini (after the defeat of 508). ?enl 
messeiiscr!* to Thule (Scandinaviii) »!<king their kinsTUen there to send 
tbem a king. Having scleeteil a man of royal descent the aml>a<i!iador<t 
set out: hut the kin^e detnfoiate died in Uenniark: the ambassadors returned 
to Thule and found another. He and his brother, wilh 200 young Heruts, 
Irarellcd southward with the envoys. Btit mciinwUilc the southern Heruls 
had changed dicir mind and decided thai they ongbt lo luUt the Kniperor 

KHo, Haliric* tai •»» U«*«lilcU< VII A 



82 



J. B. Bnrif, 



111 pIioosw n kinff fnr thnnv Jutitininii appninU'd Sunrliins. a Hprut who 
had long reside*! at Coiislimlinoplr. Wlini the i*«iiipttny from Thiile was 
Hnnouncod to lie approaching, SQartiiais propoi^ed to march agaiiiKt tlieni 
and put thfim all to dcalli. His subjoctji clieerfully followed, but when 
he was a days joiirncy from th** canip nl the rival kini;, he wolto up 
lu find that ihcy had all ilpwertod him. He retiimod to Constantinopic 
and \h& Kiiiiwror dolprniined to restore hini to th<? kinf!s)iip. 

There can ho nn doiibl llial the details nf Ihr eiiihn^tny of the Hends 
to the north wore derived from Herul informants at Constantinople, and 
wc can hurdly hesitate to identify of fii'tievSf ^g '^ftfii atpmofifroi »» Heruls.^) 
As thp fioulhera Henda niaintaiiiMl eoiii muni cation with the north, Trith 
T)enniark and Scanrlinavia. they wi*n> (hi'' natnral (jnarlpr Inirn whieli a 
Koinan writer in Jiistinian's time iiiiKht t<eek to ^in information about 
northern Kuropet. For they served in the Roman anny. and, as tlds 
t'pisode JlIuBtratPS, had ctinstant relations with Constantinople. Socinfi; tlicn 
that ill all probability it w&et Itonils who supplied I'rokopios with liin 
mat/rial for [I. 14. 15. It is reasonahlc to eonjeciiire thiil he ftnt his 
riat<?rial for IV. 20 from the same source. 

§ i. Idcntifieatioii tif Brillia. In onler to identify the mysle- 
rious iHlaiKl.') it is essential to allow for a I'mkopian element. — that 
ia. for th« intorprctation whieh Prokopio^ put upon the information which 
he received. Vot an island nnitworinK In hiit t!O0Kruphieal eoncrptioii of 
Brittia does not exist; while, on the other hand, if he had not expressly 
dislingiii»hed it from Britain, no one ronld rail to ituppose that he meant 
Britain thonch he dcii^rribed ii wronKly. The !>oliition of the dii^erepancv 
is that his (Henil) iiiforniantx meant llritatn when they spoke of 
Brittia. This ean be proved by four considerations. I . The name: Britain 
is the only Brythonie island. 2. The Ion;; wall which divides Brittia in 
two parts (p. MXi): eviilently tlir Roman Wall of NorlhiitnlMTlaiid and 
Combcrland. 3. The three popuhms nations. AyyUoi le nm <Pff{<moni xal 
o! t^ n^atp ifitovriim Bqivtutrei (p. .'i'JOl: an i.-^lnnd in which .\nglet< and 
Britons live topethcr can only he Kritain.^l 4. The notiee of a Mtttwn- 



1) On roforrhig to Dahn'o Fmliaii(m mm Oiimrta, I liiid that lie hoit uot«d 
ll.is (p. GO, rp. p. 61), 

£} Itclguland, ItngKii and Jutland have all bwii sufiHtntoil. Sev De Vit, Quali 
Bnfanni nhltittno ilalo il pro/jriti iwmr all^Armorica. IH8S). 

3; TIr- oiuisMOu of Itie SuxuiiK lias no KJitTiill'Hiife^ but the inenUoii nf the 
Fri.iianK is tm|iortaiit. II hIii>iiIiI itv leKiiFilcit. I think, a> a (m.^twortliy tfalimonr 
that Fiinianri, ,i^ wk slionlil a |>Hori ex|ini^t. t.o«ii iiiirt in the Teiitnnir i:oni4UP»l 
of BrJlaiti. The interestiDK i|ueHtiuii in wbotber the hill (hitae) of ll«dc (H- K. I. \h) 
vrent a Fri.sian pEoplc. Philology »howH that tliL-y had nothing tv do with Jutland. 
Sm the imiKtit.int discaKfiioii of the qiie^'tiaii l>y W. II Stt'vri)«oii in liiii ('<t. of 
AsmKs Life of King Alfred (ISOtj, 1i^G;w|<t. Etiti-t. he puiiiLH nut. nmnl tinvc tjeen 
the tree form of thr Damp, and h« rvcogiiixeit it I. id SaiXotiUfun Enriit In nlelter 



The Homme and the higtork Ktmmrriavs. 



8» 



pnrar)' pxprdilion or t)ir AiikIo? of Itriltin a«nin»( the VHmi i>ii ilio rcmtincnl 
mnnot Iw oxplitinocl cxropt on tin- liypuilii-His ihiit Itrillm in Kritain. 

Dill llip iiiitn'elH which hi^ inforntnntx n<lili'(l hindered I'mkopios from 
rcvognisiiii; Brittia as Britalti. ihnti^^h thi> iilentity s^'pins 8n iinmi^takabli* 
ti> m. These fables were three: 1. there were no horses in Briitia: 2. (he 
ii^land. whirh Is concriii'ed a» :Mn'trhii)g loiighthvi-aYs from emi \a wcKt. is 
ilividetl I by llie lnii({ wall running; from north to hoiuIiJ into two portioits 
of which tlie eastern has » f^ood and pleasant cliniAlc, ihe wcetcru sucli 
that a man cannot exist in it for half an hour, and _the naliveg ;;ay^ 
IhHt if yoQ {)aH> tntm east of the wall to went of it you die straightway, 
and anim&ls in tike wise: 3. the legend of the shades (pee below), The^e 
wonders rrnbarra«<cd and milled Prokopios, a» Tiibboi) rightly ^w, „The 
IJreek historian is hinie^olf ^u n)iir(>iindi>d by the wonders which he rrlntos 
that he weakly attempt) to diRtinguinh the i>t|jind»« of Hrittia and Hrilain 
which he has identified by so mHny inseparable eimimsiances".') ll seemed 
to ProkopioR inrrf-dihie lliat the logendt^ whirh were told to him of tiriitia 
could rvfiT lo Uhlain whirh had hecii so lonf! part id the Roinaa Empire 
and was qailc familiar lo the geographical knowlcilge of the Romans: 
eonseriapntly he roncltided (hat Krittia niiut be a different iinland. If he 
asked his northern informanlK where it v:n» and they (old him (hat it 
was uppatite tu the riiontli.-i of the Khine. this bint enabled him to locate 
Britain's .Doppelgun^erin' l>eiwt>pn Britain nod Tliulc. 

It follow.') frnit) thitt analviiiii that hiittorinnit have erred in their in- 
ference from Prokupio(» that Britain aftrr the retreat of the Rumamf; from 
its sborea was sn entirely cut off from eommnnienlioH wiib the eontinenl 
((iaul) thai il .was lost amoii« the fabnlous islands df the Ocean".') 
There are other facts whirh are iiiconsitflent with euch a conclusion, but 
Prokopio^ himself. »o far as he proves anything, proves exactly (he op- 
po^te. tlrilain i^ tu him so fully a terra cognita that, when he hears 
fabulous legends abinit it. he cannot believe that i( is really meant. 

Our analysis shows the mourre ul the.ie legends. Tliey did not ori^nate 
iu the Roman world: they did not come to Constantitiople from Gaul: 
they were current in northern fiermanta, in the regions of Di'nmark and 
Seaiidtna^'ia. 

$ ■). The Ipffpnd of the island of ghosts. — Having thus 
cleared the way. I will now reproduce the strange legend of the shades, 
which seemed to r«t Britain off from the world of living folks. 

of ni>*odelK'rt U> Ju»tiul&a {Kpp. Mtr. H Kar Aevi, U.G.B.. I, ]'&). ami 2. in 
Beowulf's Eotftia. Now FiM, king of llic Kf^tena .18 -Icw^ritjvil »» king of llie 
Frisians in Wti1.tilli. Itne ^T, aud hit ixrople are called l>y III is name lu Ueownlf* 
(p. irw). Til? itntir* in I'roknjiiim in*j cliiu'li tlii" a>n»c:(i<iii. 

I> Otxtinfanil yaU,r^3»(va\.tV.i). 157 b. IGKed.ltiiry}. I retnct UiesUKi;p«lioii 
Uiat I'ri>ko|>)'i!i woh misled by tli« (lUiinctioii tKlwi^tn Itntatit ami Brittany. 

i) OiUliuii. ib. Su Uury. Laic- lUmuin Empirf. II, S^. 



84 



./. B. Btirij, 



Tlie fishi>nii(>n »ml farmers who riwoll nn ihc roiisl of l)i(> iiiainlnnd 
near Uie iiiniith.s of (lie KliJiio pay tin tribute In the Kraiik kin^ beciiuse 
they liavr another serrice to perform. At ihi; ilour of each in turn. 
wbpQ W has lain down to steep, a. knock in heard, and the voice of ait 
nnKeen visitant stimiDons him to tioctiirnni labour. Ho gOi>» down to thfi 
sca-bcncfa. as in the ronstntint ul a dn^aiii. luid liiiils btuilti heavilj 
Isdeii with iuvigible fonns. wherein he and thom* others who have 
rewivod the stipernatiiral call embark and ply the oars. The voyaee to 
the shore of Brittia w nccomplii^liMl in the »pac(- of an hour in thee>? 
Khosily skiffs. tliou((h the boats ol mortals hardly reaoh it. by force of 
both sailinf^ and roving, in a day and a ni^ht. The invisible pa^seiieers 
disembark in Rritiia and the oarsnion return in the lightened boal«^ 
hearing as they depart a voice speaking to the sonls. 

§ 6. Origin of the legend. — This story has been compared 
witli the fullow-inp lines of Claudian.') 

Eat loens extremuni pandit qua Gallia UtUft 
Oeeani practentus acpiis. ubi Ferlur Ulixes 
sanguine libato popuhini ntouisse silcnteni. 
illir unibraruni trnui striilun? ui)huitu?n 
Behilis anditur fnicstns; Himulncra coloui 
pallida dcfuncta^ijue uident migrare catoruas. 
hinc dea prosiUit I'hopbique egreofia serenos 
infeoit radios ulnlalaque aethora nipit 
torrifico: seiitit fiTiiJi- Hritatiniii mummr etc. 
ir it is supposed that the inylh originaled within the Ruiiian bordora. 
in the sphere of Roman inflnenee. it might he pintisiblo rn ascribe Its 
motive to the legend of Odysseus. At the same time it is to be 
observed that, if ibiK were so, it would be very remarkable that the talit 
aa told to Prokopins should offer no trace of such an ori^n or inRiience. 
It did not even remind Prokopioe of the Homeric uekyia. But, as we 
have established that the myth was derived from a source entirely outsidr 
tlio Roman wnrld, we may reject this orifpn without heititation. We have 
to do witli a legend current in north Gomiania among peoples of the 
Lower Elbe or Denmark or Scandinavia, and brought from there by 
Heruls to Corit;titittiiio[ito. 

And this legend must have been very ancient. \Vp have seen tlio 
double character of Brittia in the iniaginalion of the iiiformanta of 
Prokopios. !t is the islund of shades: but it is also a land of the living 
which e^n play a pan in ronwmporan- liistorj-. Clearly its former 



1) In fiu/tnwm, I, 133 »q(|. Cp. Corapiir<?tti', Procopo. Ill, p. S]7, n. 1. Tx«ti!«« 
quotes the l'roko|iiaii pa:isai<e in liis coinineut on Lyko^liruu l:fU4 rqtfan.- di ;ur- 



The Homeric atul Uw Uvsiurk Kimmcrtana. 



S& 



cliarafter is an inlieritance from dsy^ of (lie distant past, when ii vas 
less frc()»fule{l and loss wellknovvn )iyilicinhal>ilauisti( ihc (noiiiiavulnl coast. 

\Vc shonid not overlook tlip geograpbieal error wliich places Britita 
opposite In (he niouitiK nf ilie Rliiti<* ai a distaticc ni ahoul 21) iniW. 
This may bp sifjnilicani. Il suggests itiat the original locality of thfi 
Ic^nd wa.s further west, on the iiorili coast tif (iaiil. whrj-c Hritaiii in 
opposite and tlio sliortciit distanc<> i]oe» not greatly oxcccil 20 Komait 
miles. The Irgend llien would liav^* migrated eafllwanl. 

$7. Bearing of ttio legpnd on the Homeric KiminerianE. —The 
existence of this legend nn the shores of the oceaii in northwestern Europe 
Kci'mit lit havr iniponancc for Homeric rriticiHiu. and also for (he early 
historj' of Europe. The main groand for the view iiiaiDtained hy Ephoros 
(and worked hy B^rard into his itiaomry) that the scene of the iivkyia 
was on the wesleoaBt of Italy near Cnmae, was the fact tlial there at all 
pvenia the world of gliORts was located by ancient tradition. Bnl now 
we can say that llie world of ghosts was also located hy another inde- 
peudent ancient tradition on the shores of Ocean. Tliis tradition was pro- 
Bprved till lalc tiawe on llio North sea and in ihe iicigliboiirhood of the 
Cimbrian peninsula, and the knowledge of it came to Constantinaptc 
direct from those regions. The eqnation of the Cinibri and Kimmerians. 
which was proposed by Ihe distinguished historian and traTeller Posei- 
donivs. imniedialcly suggests il&ell. flc eue^«ed that the historical ICimuie* 
rinns of south Russia came from northern Europe. This is a <juesHon 
to which I will presently return: in the fir«t instance, we must keep 
the Homeric Kimmeriann separate. It haa bn>n often urge<l that their 
description preserves a note of the northern winter, the long Dighl. Thi.s. 
Kerger remarks. ..bQrgt dafQr, daU die Kimmerier aus dem holieu Norden 
gekommen waren.'') It shows at least that the Knunierians of Homer 
were aasociated with northern Europe. 

1 may refer here to the passage in the Orphic Argonnntika which 
deacribos the passage of the Argo from the Kuxine to tlie western Ocean. 
Here thcKimmerians'l are planul far away in the north, on the way to the 
British istsads.'l The tale dale of this poem does not entitle us to 



1} JfjrUfanle K^mmgniplur, p. 11^. ■£) V. 1180. ed. Abel. 

3) V. 1160 rq«oi«r 'hprlifv (c|t. 1181 r!,aov'UitylA(i). It » Hup]>um.-il tliMt tliin 
mi-ntlon of Um* i» ilue to the late |>o«t hiinrieir. But it neeniH to nie, t>u tlie 
contraiA-. almost inconcelvabiv that hi Ule Kofuaii tiuf-H any oue nouM liarr 
ttioitghl urdiiMritiing the BrttiNli ixlaiKh as .leraJan binnih'; anil I ^loald reRani 
llu- )>lita*r B» evidence for the «i«vi tliat th« whole I'oiileit was substaiiliall y 
ileri^«1 from au aucieut |M>ein. Then- was ronslant inlcrcoune (and perhi|in> 
liiigui!>li<' contitiuit]^) IrdwaeM Irrlanil and wt;«li-ni Gaul in very nirty tfoiw; 
■ud .Ivernlsu' ).<i ju.'it Ihe name under whkU vre luisht exi>ect that these ulaiHlx 
would have cume t«i tite kn»wl«dgv of the Gre^k* of ManMrilk-fi, through th« i-ou- 
linental Iveniiaiis. Tlie nuuii; lerne iirubaMy occiirrnl in a Mhsi«iI»ii PeripliiTi 



u 



J. B. Bwif, 



ovcrlitcik it. Tlwrv is no reason lo suppose that this gcti^raplij if the 
iuvoiitioD ul tlic RUlhor. (iruppr't is uiiiloubtetUy right in obwniiif; thai 
tliio portion (VT. 1055— I20ti) may very larnpK lii- baiMxl on the oMer 
ArffoiinutikA dittiiif; Erum Uie limp uf Pcisistnito&.'l ll in ijtille po^jble 
that we hitv4^ horr a lofiition of thr Kitninrrians in the north derivpd 
from a sixth n'liiiiry snurre which in turn depended on an older tradition. 

Bnl hiiwpvrr this may Imv we have !^uffici«it data for bringing the 
lloiiit-rir KiiHnKTiftJis into relation willi ihe historica] Cimbrians. The 
Kimnierinii!! arr stamped a# a pcuple of tlic north, dwell on the shores 
of o(«an, riaoe to the world of ^ho8t«. A peoplo of identical name, the 
Gmbrian^. tullil the fir^t two cunditiontc and a fable of tlie mtrld of 
ghosls on ilio shores of Ocean, has come to us from ilieir neigh boarhcMMt. 

$ tt. Hov did the legend travel? — Tlie knowledKe of these 
norlhera Kimnteriaas and the sho«tlaud on the Ocean must have reached 
the Arfx*t* >n one of two wav^. It must have come by the vecH bv 
8MI or throaffli Ganl. or by the east overland. 

Ob ihp fir$t a.<$Qmption. the name nf the oceanie Kimmeriami would 
have rMcfartl the Greeks throufch Phoenician explorers i>f the coast of 
GanL and thb hypwhw M would aeeord with the infercnre, stated abuve, 
Ittat the tahle was or^tsaUr located in north (lanl. In that rase we 
ikmM have to si^oee that at that time (sar. abont 1000 B. C.I the 
hMw «f the Pi Ma ia m or (^mbriaie was not in Denmark but far tu 
the w«n. TUs b mm in itself nDlikely. The Cimbrians of Donmark 
!««■ to hiTt been Gtrmuixd Celts, and it is probable that the>- were 
tovrih iW maaaac ol a race whidi had once wider f^eogrsphical $eais. 
h K aa ifaiiaw naiertare thai the norupatton of Intlaod may liave had 
«■» Masai e— atti — with the trreat Cimbrie ntoTemem whirb dtsSivbed 
GhI wmi taty torn* ibe ctoe cf Uie 2- cemar; B. C. The AAntKi 
<■ ife M knk «f Ae Xaas. in Ike later Tonfma. w¥re anoibtr remnaBl 
acCtoAaiE to C a w a r .*> We havr hardly material for determining the 
patoM» idMiaas ti theCSaahn to the Belgae. adrocated br RklgcwaT:^) 
Ivt fe sBMB mfmtMi' to rmuwet the Kynur of Britain, the name by 
vbdi *r Wetaih «fll rait ibemsdnK. «-ith the Ciahri.>t 

n iIm* PV wki aa traders, who had »ilcd as far as the oortk esMt 
•I Caal, kwwrd (be (Itabrian name and heanl of the sspcfsiitwa of 

if Iht tak half af the ftaith catoty B. C. aa ahtch «as fiaaiiil Hm iM^*k 
» ■» > ■ •« AagMBtoa AMb, prmmA la the Latia ntniom o( A^Ham (^ ¥ Man. 
*^ Mia. A ttla^O- :^ A«t-a««. rw m^^. IO»at<- Tha iiiiigii to Um 
A n iaaa lM mt patai I thtak. to a ttUI caittor omtMi. 

t) ». a. ll> n :!mb» :>|HBka vC t^MArl «««( or the Dbiv :. l 4. 
4> Kto^ Af i/ i'r<w» I, aatt. 

&> C^ ntiK l«M- ftriMi. IST He viiOaias (f !■■ <■) « .r^mpatiW 
(C|k AU>>%n«caX 



r/te Homeric mui the lugLnc KiniWiriatu. 



87 



(l^lioRtlaiid. lli« gonesis of tlio HouiPric ppisotlp could be explained. The older 
Odi,-N«eiLH siiory, in which ihc Fuxiiir (aa in Hip Icgemt of tlie '/fp/w nam 
fiO^ovav) woti the tlivatre of the iLdvvnturot. nicntiuiicd tliv Kininu-naiiK. 
When the scene was trntisferred to the west, these eastern Kimmeriniis 
became Ihc Kiiniiierians of Ocean, known froiu Phoenimii report, nnd 
lite pEa«e of the n«kym wait al oiice deiPrininMl. On this assunipitan. 
evprylhing depended on the coitirii]<>nc4> uf twii oatncs, independently 
kiiowti. 

The alternative explanation would be that tlie siory tntvelM ea«wai,-s 
am) this wDuUI naturally imply that it came with Ihe KinitncrianK of the 
ElixiitP, and that they were in fact Ciinhriant!. If tim could he made 
probable, the hypothesis would have the ip'ejit advantu^ of simplicity. 

§ i). The bislorical Kitnmerianii. — I am tioi RoitiK to discuss 
hen- the various views which have been held 88 to the eihni>Ii>)jica! 
nffiiiities of the Kimiiieriaiis. hut will start with the opinion of Toiimseliek. 
which iH also held by l^ehmann. whose jnd(rrncnt of llie Assj'rian erideiipe 
desen-ps the greatest atteiilioi).') Theiie scholars hold that the Kinnnerian!^ 
belong to the Thracian group. 

I accept thi» view, but would go on to point out that there is something 
more to be Miid. Tliraciaii is anibiRUous. There were pore Thraeians. 
and there wore other peoples, counted amonn the Thracianii, but differing 
by certain distinctive nii4toinx.^) The tiiust important ellinol<^icat test 
for distinguishing the pure Thraciaiis from the pscudo-Thrarians (including 
the Gelai and Trausoii who were mi.\ed up with them, is perhaps the 
ru8iom of tattooing which was practised by the former and not by the 
latUT.^I 

It is llierefore possible to count the Kinnnerians as Hiradan in the 
.same sense as the Getai. and yet hold thai they were inimigrants from 
uortli Europe, living in a:«uciativ» with true Tliracians. ili-cf;ut|, to uec 
the expression which Stralw employs of the Scordisci ujid Boii. in later 
times. Hving ainuiig Thracians and Itlyrian^. Tlii* view has boon developed 
at length by Ridgeway.') In eotiitideriiig the question, it should always 
be remembered that the Kimnierians pnjper iiuty have been (he niliiig 
race over a population of different origin. 

There is a point in the Homeric evidence which most not be over* 
looked. The tall Laestrygoninns (it ha« been suggested^) that their SUtnrc 
(loinls lu a Celtic nr German people) are the counterpart of the Kimmerians 
in one revtpect. The long days which tliey enjoy indicate the northem 



I) Cp. VirluMndlM«ge» rhr Berliner antknfol- Gt»riUAaf\ tSiW fk SIS: and 
I'. F. Lt'htuiiiiii. Hie Ki»mm^enMS dtr Armtnur. lu VerUmdl. ila Xftl. inlerMt. 
Oriraiialittoi-Koiifirmtet m Bttmhitiy iiMi i,Svkt[un II B), Se|iariit-AUIruck, |i. ^■ 

^1 HcruiJolus. T. 3—8. .1) Ih. S. il Op. n(. 9V6^^^. 

5) Su Ki>l((«»«.]r. 



8ft J. B. Bury, The Homeric and the historic Kimmeiians. 

Bunimer.') as the long Kimmerian nights indicate the northern winter. 
On the other hand the description of their harbour corresponds closely. 
as TOn Baer pointed out. to the harbour of Symbolon (Balaclava) in the 
Crimea.^) This second point of connexion between early Greek knowledge 
of the northern Euxine and north Europe may fairly be urged to support 
the view that knowledge of north Europe and the northwestern Okeanos 
came to the Hellenes by way of the Euxine and not by way of the 
Atlantic. 

The main point of this paper, however, is to show that the Homeric 
Kinimerians and their setting have a double relation, on one hand to the 
KtfiftiQioi of the east, on the other to the Cimbri of the northwest. This 
is independent of the question whether Cimbri and Kififie^ioi are one: 
though, perhaps, it may help to establish their identity. 



1) E. von Baer, Keden. Dritter Teil (1873), 13—61. C'p. Berger, op. cit. 26. 

2) Cp. Helbig, Dm hom. Epos, 14—15. 



10 



99 



E!ne delphische ffiatrn im Jahre 363 v. Chr. 

Von H. PamtniT. 

Bio Autouonito unci Uaverlelzlirlikpil des Jelphi^cliPii Staalsw^geitA 
ifit eeit dem Ende des prsten lieilippti Kripffpt! tM-i sUpii allEfmein 
griechiscli(^n KriedPnHSPhlKsiipn iiiiinpr nufs ncue ft^ij^em'tEt wordcn.'l 
Trotzdem bflBtc Delphi regelmAliiR s^nc Solb8tAndi|z:kett Hri. so oft « 
dc^ Naclibam odcr dm rahreiidcn ItcUcnischcn Staalvn von Wert orsdiien. 
den reltgifiiieii KitiHuU diosi-s KirchrnsiAutcs poliii«ch atiszuniitzcii. Wic 
sich seine Bewolmer rii soldier jeweiligeii Vernictitang ilirer Aniflnomio 
Terhiolten. wird kaurn joniats aneodputot: dail dennocli hei dPTartiKen 
Anilsseii Marke Spaliungcii uiiier den Iflhrenden AdelsK'^sfbiechiern pni- 
Btanden ^ein inUssen. tie^ iii dcr ^flIll^ begrtliidei uiid i&lit sirh unter 
anderm aos den Nanien l>ewreii«en. die den Mit|i;liederii o'lnzeliier Familien 
oetontativ bvi^legt mid Jalirhuiiderte l»nf? von jhnen gtffOtirt worden sind. 
X. K. ^Kaf€iX6i. jfdxwv and spliter ttavaiToAoi, fPilattiiiHtH."} Da nun 
Delphi^ Aiiuiiinmie n«turg:eniflU ron denijeni^eD Staale am mei^ten be>droht 
vfnrde. in dessen Grenzcn seiii (iebiei lag and zn dem ee einst neliOrt 
hatte. vdii )'liokit«, t'o wird mini » priori eiiic aritipliokisi'bc Hiiiiptpanei 
nnd eiiic pbukcrfreundlicbc Minderhcit unter den Geschlccbtt-ni ruraus 
iwtzen dfirfen. Diese Gcf^sktzc nijlsscn sich jc nach der politiBchpn 
CoDBtellation weiler eniwickell haben. indeiii die ^ne Partei mil deti 
Kcinden der Phokier. also vor Allem mit deii Thrssaleni utid Boeotem, 



I) D[«s liai scbon. wi« jcli uaclitraglicU sehe, L' K^iler aut^tefabrL Aihm. 
MM. 1 (18-ii>) p. 17. 

3) ThwuMdtw und Lakon berttita uiu 35i> v. Ctir.: polfUuli menl^r betleatsani. 
ab<T ilocti tiit<-Ti-K«aiil Mod folgcnilr mvi^t \cm Stadteo cjitlflinte dcdplilNche 
Nameu: '. iKioaoikajKiv. '.i/wKwi-, 'Ax»tl*irtj^. 'Etfftfiti-t. Xtan-yStut^. Htutayi^:^. 
Hoi-f[ii^'}. kof4^9<nifloi. .Vraitifii (vg). <tie ac.liacivchi- Staill Am. VII 7, l« u. i\ i, 
fUtrvUtr; (meJat Ehtr»>i'i gesrbrieben), Tn^arrlrot u, a.. (Iti> MUuUicli wtion seJt 
der Ultte des IV. Jabrliuaderl" nacliweUbar Kiwi. Uagegea wird man l'(c(«t«itarr 
nicht Ditt iler ihraktHcliPD l^ndxi-haft Suri>«doaiK und dem GfHcblocht der Tim- 
kidcn i>crt>inilvD drirf<ii, ila der Naiui- 8«tt deiu IV. JabrliusdeH iu HrlU« Uaulig 
lie|;«guel, vgl. t'ick-Uecbtel, p. 3J1. 



»0 



H. Ii>i»tote, 



^vejtf^^hjr1 (rel(>gentlich mit Sparta sympathimert iiaben tiiuB, ') walirend liic 
Miudcrhi^'il mil d^rcii Freundon. b(<soiKlcrs mil AiIipti g'mf^. Der tirund dcr 
ZiiffeliOriKkeilzHreineiiodfr andereni-'aktioii lagfOrdieeinzeliien Gescldcciilcr 
zunftcli^t ill iliriT AbrirHiiiiiniiiK uiid Hcrkuiifl: aJli> doris^chcn Abkfimiiilingc 
tirid ilio nun Nurdgrii'clK'iilaml fltaiiiiiiendeii Tlinikidrn. sowie piiii^c iir- 
8|>r{iiifi;lic)i tlicssaliitcho l'iii)iili<'ii wnrcn aiili)diokisch gpsiiiiit. wiilirpiid die 
t!(?rinf((^ Anzalil von Sippeii ;ieliii(>igciicr I'liloKycr-fferkuiifr 211 dent ^lamiii- 
vcrwaiidtoii Voike dcr Pliukicr iieintc. Sodaiin in piivalfii ndiT Vpriiiiijiriis- 
vortcilmi. die eeitens der vinttutin-it-lieii StaaU'ii rinzclneii delpliisclieii 
Kamilion zuf^wpndei wordeii seir w(>rdRii. iiowie in drii diii^li g(^eti)<eitigr 
I'roxoilie unci l£licj*i-liiifliiiii(;cn K^kiiQpfton iiaiuk'n. '( Dit Uiitorscliied 
zwiHchcii (di{;ardiisdi iind doinokmtiscli rcgiorteii Siaiiteii ttcliciiit dabei 
iiui' wonifc ine Gewiclit {(efallen za scin. 

Die IfildmiK tiiosor politisclien i'urleipii koniilf sicli crm ttcit dcm 
Aiisgang ck^s VI. Jtilirliuiuk-rts Ianf;«im cntwickclii. Was von dpIpliiKclicii 
ttiacftf frdlicr lit^t. kartn sfinen (imiid mir In »ii]K>liliscliPiti G(^clii<>HiW- 
Iinder utid in Familicn-Kcindsclinftcn i^liabt haben. I-'Or boido Artrn von 
ciatftii, din |i(ilitiseho iind dio uiipniitittclio. isl litis oin cliarakli-niiliscbes 
liri.spirl iibcriicfiTl. lA-tMi'ics ist von Ulrich KflldtT tin Rhetii. Mtts. .'»3. 
(189^1 p. 185 eq(^. zusamnienbllURcnd besproclieii iind daliert wordeii.") 
£s iat t'ino biiiliui? I'VIkK- dor Gi'sckk>elitiT dva KrHti's uiid Orsilao*. die 
niit dcr tfiinzlichpn Anfli'dttniiK itoidcr oiidi^. iiiid ^^cliiH in die letston 
Zoit4>n dcr alii^olutoii Adolsborr«cliafi in (irieclienland, tOr wek'Iie sic 
cliarakterisiiscli igt. Diese otdoK in Delphi ist . . . . Hpftter anzuttoizen. als 
dcT Atil'nilirldfsKyk)?!) in Allien: bip bildet ziiBarinnen mit dnn krisaHschcn 
Kiics. dpii lleziekum^eti zii Kioisos nnd dev Anwosetiln'ii iiml W'irkwimkeii 
dcr attischon Kmifiration fflr uiis den Inlialt der Gcsclnchle Delphis iiD 
fi. Jahrhtindprt" (Kolilpr p. ISS). 

D»8 einziKc Heispiel finer ptijitinclifii tnaaig in Ui-lplii. vmi deni 
wir Kunde habpn. lieRl zwei Jabrhmidprlr spaier nnd ciitbrlir! nocli dpr 
Renuiioiwi DarstcUunK. Es soil vcnsiicht wcrdeii. diese zii Kchpfi obwohl 
wir die Talsachpn nur indirekt auB Npben»|Uollen prsch lit'lioii kBiiiioii uiid 
die AugabKn (Iber ^io iViiUorsl dfirftigo siiid. 



I) Alx AtiliitEiKtr dicser Partei sind xwpjlvlsoliiiu Jk- VSter der lu d«r voriguii 
AiiiiiiMkuhK KVa&»utfiu Per^uiien *Haatc).it;< '.-Icanlt^tupoi, ttri^ttyapai. A«K(fr auf* 
xafatwm- 

i) Dlisieii rrivatb«£ii-liuDKCii ilirt-i Vfit«r vi-nlaiikeii die meistun von dou iu 
dvr vorvoHgui AnmerkiiiiK xuKainiuciiK<-!>lellte]) iJiilpliiiirii Jlirf Xaoieu. 

3) .Clier etne Sielle in tier Polltik den Aii^lolel&H'-, Die Qiiclleu: Aristotelea 
h)i V 13(n l>. 37 1111.I Pliiluri-li I'ran-rpla rriyubl. grr. »it (825 K) gelieii zuruck mif 
eIiK' Kt'MirlLiNaiiii- Vi^rliij^e, .ritic iiolilim'lii! .Si'liTill .J^|/) muufar. in ndcliur ... 
die tlK^uroliaclie Erorttu-uiig dut>-li Kri»<|iK'le uut> di-r liciiclijoliti- urliuterl mid f{^ 
MuUt Wkr', K6hler p. 4^1. 




Einv lielphimhe tiatt^ im Jahrv -VtS v. Chr, 



01 



t. Dm attlsche Uekret ion Jabr« MS t. Cbr. 
In (km attiechen Volksk-schlull CIA II .i4 roni Septcuibor 3«» v. Chr. 
heifit eB iiarli Aen ['raptvri|)teii;') Ktfauroi ttnev nt^i eov Xfyi* 'j4<tfv- 
*tl{'rtr,i o JtJL^]c^i zoi ol (isi ai'ivf, f^'i^ffiaOm nfi j*oti/^\ toi'c rrpot- 
iJ<iorv, oV (If ^a'xcuffi n^o«)pet'ftv A- nS* dr,fioM, itQoaafoydv '.-fffw-atttnjr 
x<w lo/f /Jet' ai'tor e/f <»!■ J»j;»or tU t^* ffpw»T,i' ^JwAijoiin' zciJ ji^r^/tuittfrn, 

4nri3ti 'AviQatixoi •> ffftttriinj |if^i>/ii-i;tior<i)r]') ns^ toi^; vofiovi rcuv 
'^/jyxMi'o'ruir zoi toi"; ^f'ufwv flmlyaftv li {nyi'yiav\^) xnt' ' JaiVKQiitoifi 
juii nuv (in aifior, otOii ^oyuiu'aai Vfoii'x^rijr xai TOtV /fn' airrot', zai 

«i? OfVffff a^ffJero ^erffJjfJnt mTi i)i;ti(u4, wfc /i«t 4ixa? inf 

xata 'Jatfx^diovi xai -wmr ftt-i oi'toi' Yfyemfiitai ^ 'Afi^vniooiv d%eJ.tT^ 
MWii' tlif ti^ u alnatm 'vldTjfx^anjv ^ row]?*) /in' fft>to» ditxitv Ml\^r 
uta ^ to KOii-o|r iijj fl«'-i*(iK njc ^((^lur) - oi» . . . . a; xm 

n,; _ . _ — f airf') — — ana — — - — aytt _ _ _ 

txntmmtoT iw nofff w, «t>l«ff<ii |i* 'i4fffrx(iURfV 

Wrt TO"'? /irt* oji'tov /ni "^fna \fi: to n^praittoi- <»*: at'qto*\. 

K^aurtu eintv' t« fiiv aiXa xaitanfp n^'i fiovXrt nt^ tor U<f\tf*Qanje 
i .4iX^«i X]fy$i, tirai St 'AatPXQOtijT 'A3tjraTor xai ^x/arone (irtot>. xai 
fii-ai avmv ^'iT^i 'fOtitoc av dnorpdi}it^iat xai thj/fop xai yi^in^iac' rm- 
fitAtiatfat <f£ avtot' xai tijii ^ovk'qr t^v dfi ftovMvovvoi; tdr lor ijl'tjiai. 
tivtu 6i avitnt Mil dtfXtta* otxovvit Ujtij'i*r,cn. n^r Si if/ijyov dnvrat nt^ 
tti'iov iotV n^vrdvfii roK finci i^r 'AxafianiJa /i(>iTn»*i'O)i0[; /r r^i 
itiftittji ixxJ.tjalei. thvi 4i roTc ima 'Aasvx^iav; ixmTTrmxoot iooifietav 
utSdntfi 'A9Tivaio4;- 'AQXtSitivft. 'A^iato^^vmi . Aiifitnifiax^ iYiJtarAi«ii, tla- 
tgOMXti, 'Aqx^cUi ,1/n'iiiri, 'lixi[. .x\ediei,'Ulyr^a](iQXm.'^) Eimvutait. lii ie 
ipt^ifurfta viit dixq^att>ot elc, am SchluB: Knkfoai 3i 'Atftvx^dn^ xm ttivc 
ftna 'AcivKiifftov: im ^Aria A' » n^vtar/ov fc av^av, 

') 'Aartxt{TiT^i n lti.fii\i Ut voii Kiilik'f I'rgiiiixt. 1 — *) \t^it¥ipiirAv Kr> 
giounK von Klrchhoff. || — *) rifi^iyiav eiKun/.t Kahl«r, tier vain «n>tea Itucli- 
■Utwn nocli t luf i)t>w Steini^ U)': dailitrcli wlnl )\in\\\v>ti% i^iritminv hiiifnllln. D — 
*) Slalt ileit allgemdn rvxiplvrlea Umlavriirti^ *nl tiA: halte iclt iIilh cWiii-vviel 
ZediJivu xi'ililvniit! '.1'jr(t'jr(ia(ief 'J iai'\i ergimit; ilie AkkuAailvforni lauU^t lilurstetH 
t,r mit Ansnaliuie il<-i< ulopp gcscliiieteDen Scliliuwi^ <]es sw«lteD DekreU, wo 
'Aatt'x^tti tioU /{ th :t^<tiirhv i^ mfitov stch limlet. | — *) IllnUr r a^^ sIikI 
eioige VollzeUrn Im Rnicli KHischcn <Ii>n /.npl PraRiueotcD verltireii ^{eKaDffen. || — 
") DaS ia 'A>/[. . x]p4itn vMits retikn kaoti. ist unlen S. !>3 AniD. t l>eineTl;t; 
''^lyv'^l'^W'" "^^ prpinxt K'>li]<'r, das Kragmtekbc-n lilgl niltenVispr. L«Utertr 
hat obttii Tor *; in t/ <i{ n',- n m'tiiirir, TentAhentlkh <las n aosg^lasAen. 

I] OaM Deknl hat DiUenberRnr. .'^J/* D- 100 winlcrliull iind kuinmi-utfi-rt 
Ick gchr ilfu Tvxl ohne Klaminem. Jteikndivimn'n tind orllio^mpliUi-hc .Wt- 
wefcliaugvn i^rory- njM^^tini:! Die uniiichpreii Kn;anxaiigeii siml am Sr)iliill :iuf- 
({••£i)ill. Kiroliliotr hut dk- laachrlft Iwlianilelt MtmaUbrr. der KerL Ahul. 1S6C 
P I9«8i)ii„ KBIik-r L'iQf nput> AlwHirilt uiid emis<> alwi-hli«BeB(lv F.r|!aiuutigen 
ifv^ebttB. Aiich Til. [Ii-rHk war iiu IlilhtcffUM ii. itm. j>. 2Z'^ Amu. l'- nut hilialV 
Bwl ZeltuiuMtiuile iltw 1'eJit«s nihiir eiogeKaugeii. 



9fi 



H. /1)»n(ouj, 



Betreffs dor Hertunft dwsor Verba iin to ii lialte ich Jakrbb. f. Ifitl. lH9i 
p. 842 aneodoutet. daU Aatykratt^g uiid Gciiossen aller Waltrsctieiiiliclikeit 
niich keim; Delphier seicti. weil die meisloti ihrer Naiiiem in tlen bis fkiliin be- 
kannleii 1 1 TiO tlplpliischpii Iiiscliriftoii sicli iiirlil vorfandon. E» miiUle 
tliirnHcli tlii' Kr^HnKuiig Ik-rfiks') 'JatvKQ[at7i^ » tl>iuxet'-\i «ls wahrscliciii- 
[irhfr |j:elten. Abor dies diem dtxet. Srhnii in den ersten gruUfii 
TomiH'lhaii-llrkiinili'n {Bull. "20. 11)7 snq.) fanti sk-h i»it(*r (Ipti dplphispliE'ii 
Uehbrderi eiiie Anzahl iinserpr ant^eblieben Phokiev wiecier uiid bnid 
kam audi des Astykraloit Name zuni VurschcJii bH pjiieni Huleuten 
a. SvXox^v \Iitdt. '2l, 319), wipwohl diewr nnscbeinend dcr {^U-icliDairiigC' 
Enkel if>t. Irh ht>iiierkte <Ubor in der Dvlph. Chronolagie, p. '2(iI7 hDirii 
Jahre 3U'i (a- ^vXi^oi']. ..dali kein (.rtimd mclir vorlir^^, dio ErgiLUZUiig 
■^<ni«p[dtijc o Jfltf6\i ui braweifpln". 

Was 80<bniii die* Zcit di-r im Text prwahnteii AniphikU'oncTi-VersBmni- 
IniiR ansebl. aiif der dcr Thossaler Androiiikos den VoraiU fttlirte, so war 
dit'M'Ibi' ihtph. Chrotiolot/ie p. '2*j7!t in don Herbsi 3i>3.'^ gcai>lzi wordpii. 
„ctwa dm WO'Cbon vov dao aus dein Anfang t\w Hoftdrnminn (Itoatlioog) 
atamiiipiidi' atliKclH' Dpkrpr*) und vs war auf die I'arHllek- CJA II .V^l 
bitigi'wicsen. wo 'pin an den I'ytliien ^efaiiter AnipiiiklyoiienbescldiilS in 
Allien im BocdromioLi iiiiteeWilt n-urdc' (Caui<!r|. St^tdeni habcn uus die 
ni'uen TpxIc p-icbrt. datS dariialii. A. b. seil Aeni 2, Drapnnium des IV. Jahr- 
hunderlfl, dip Tcrmiiip iler I'vtliieu nnd der Ariipliiktyonen-ZiiRanimetikunfle 
uni jp 2 Monnif! itpiitor la^en alit man blsber nnnabm. worauf ich a. a. 0. 
iiereila tiingpdeutet hatte. Bis? wenigstens ziim Jalire 33(i v. Chr., wahrncbein- 
MpIi »ber bis tief in das III. Jalirhiiiidpri binein. war nicht dcr Bukatios 
(Mplageitnion), soiidurn der Hcraios I PyaiiL-psiwi | dcr PytbiennKmat. mid 
find die Krilbjahn;pylaia nicbt im Bysiox (Antbesterion). Kondeni im 
Kndjupoitropioa (Munyobionl stati, Da.i hni [{oiir^riiet kurxlich klar or- 
wicsen.') Daniach wiirc niclit niir in der groiicn AnipliikUonpii-liischrifl 



1) Went) Ditteiibergirr .SjiH.' ii. M> iml 4 miKiM, Klrcbhoff crKin?.!! v. S:i 
a 4'ioKti^ ffir ■' JUgo,-, ho i8t \\m eiulrrtuai. Kirchlioll but die Elbiiikuu-Lilcke 
flb«rliaupt tiicht aiiHgefiilU, ii1)or im Text bemerkt ,niliTt>ii(l .\<itykrut4>s Nun-obl. 
■Is !<cini' GcniiKsei) nicher geboieae Dfilphcr uar«n~ lilmaifbcr. It<6fi ii.'JUri). Da- 
gegoii sclireibt Th. Bergk a. a. U.: .eiitachleilcn unHrbtig betracUtet KfrchhoIT die 
VurtrietiMK'ii ftis ilelpUixvtic Bftrgfir, os sind vlrlniGlir PliokciisiT, Z. s i^^t xti 
8i'hr<:il>i;h Wajvirt/fai it o i-viiet-hi'. DitteTit)er(j;er )ial uko Kiixtilioff mit Bi?l'^-k 
verwcvliselt, obirohl er letalca-n ubtrlittupt nidil rMmx lial. l}cr)i;k« AmidiL ist 
«a<;li vi>ii SchAfer i7n>i.I*41tU^s*i(iderb«lti uus ibm hat liolocb LI |i. 31^1 dif bttr.ZiUt 
»tlllHclmei){enil eutlebnt. Im Cbrigen bat erst KulUer « JtMfin in den Tenl geaetjtt. 

2) Ahiilwb B*iKk HiHof. 4i, "iSS, III: .ICim- VrrwnaoilunR ricr Anii'biktyoiieii 
Im Spittjalir 7.U Deljilil 01. KM, S |n..1tilt.:j| selxl das attiHdic I'se|ililniii» voniiui*. 

3) In He ill em Mieliuii I'l'MJiieTiviieiiKi'liiirrniiiiiiKcii HtwUv ,radminiKlnifiim fitum- 
diredHaaiuiuairr}i!ftl,iqutauiy)iihFcafa»IJA'',\*ans \WJ, |i. l4Sni|(|. - [liideseeii 
teilt iiilr sol'Imii a. M<>iMii).->«n ricutiiUirbsl iiiit. iluLt i>r ili'n w^iten-ii Pol i;eruti(;«u 
Bourgoctfi, (lie ilen lleralos aU uritjiruDKllclien P)1hlaiuiouii1 prKPlteii wllen. 



Sine (MpftiscJie tntmi m Jahre 303 v. Chr. 



93 



vfitn Jfltire :isu tier anfro)>tichc I'yihicnmonat Bovudnoi jrtzt auf (las 
Opfpr n ienoftritla ilvifla^ zu hpxiehen. '( sondeni rs wDnle audi Ix-ireffs 
iiiiscri's Tcstfti klar. 4laU rlio Wrhannun^ d^ im Boalliooe (Bocdromion) 
ill Alhon trcchrlt'n AslykrnlPS uml (iminsH^i nicht auf dcr Herliet-. sondcrn 
■iif (Jer KrnhjahrspylHW H(>3 v. Chr.. hii Kiiilyspnitrnpiw prfolRi isi.'j 
K» hat also im Kmhjalir 3ti:i v, ('hr, eine Ainphiklyoneii-Versainrnliinc 
:;tBtt^ofutidcii. in u'clt^her wtdLTri-clitlJi'ti inaqa lovt vofiovi wr 'AfUfixnovoiv 
xo* Mv« JtX^»\ eine Anxahl D<>lphior rerbannt und ihr Vemid|ren ein- 
gpzospn wnnlp. (mlpr aiif weltlipr (Ipr widwrprlillirh Has Amt eiowi 
IHieromiieiiion ausOliende TliesKsler Arxironikos als Vorsitzender jent^ Vei'> 
banniine vi-rfilf:! hat). Man kAnnIr iiiicli an cinr auQrnintc*ntltc)ir'. widor- 
rcclitlirli von dpr MajorilSI im l>aufp dee Sommers einhprufene Pylaia 



,«n>taDiit und xweifelml Kfaenfibcr *l«\\«. Dcnn «s wol1« Iliin oicbt oinleurhteu. 
wh? mil (leu lleraiOH \\n P] llii«niiii>nat ilnn >ti(:wlen1i«il xiir 7as\X Atx Tytlifen 
\Deipkika p. IfiiJ and die Urasl&nde der Fpier von fJ(. at"., 3 = a. 5»4/8 (ebda. p. ia2> 
in rclmei) sind*. Und aucti kb kann die vSllig« ^isUmmung, die Ich zuerst SuBerte, 
nlcht iiiifr«M!ht i?rlialt«n, naclideiii ich ilax in A. MomniseDS Drtp/iilm p. l3Ss<]i|. 
RenainRielu Maierial iiachge|>raft h»be, CewiB wnnlpn die Pythien mr Z«it de« 
{diokidfhen Krieges ami elnlga Dexeiinien darauT im llpraios b^^^ngen, ab«T die 
woitere Ausdehuoug diwM Dttans, wic «ie Boargnet nach rtckw&tto und vor 
niru Ku erwejBon sticht, — vgl. die MKvnde Anm. — begegoet Rr daa «nte 
nritUl d?» IV. Jahrtinndcrts den gmBlen Bmlenken. Auch liier lial man »lch vnr 
xu eiToe^Q Verallg^mdneningea 2U hfitenj. 

I: CIA II .il.'i n. 4^. Scbon I'lrich Kohli^r bat nach drni Abklubfh bier 
I'ruiAiAKOXTUN gegeb«n. vms jetzt ale anf dt^m Stein voriianden von Bourgiiot. 
Admin, fin. p. 142 b«sUtigt wild. Lctxlcrer irrt also, wmn er ungibt: crst Bla«8 
hitt« iu M'incr Kollation be! llAunack n. ihOl dos ontsi-bfidcndc i^ erkannt Bannaek 
iiaitt vjebitebr ausdriicklic)], daQ f))a»a die K'>lili'i>cheu Jlinodkeln llidm if* 
r^fjmcrwc (so i«h<Hl BoiH'kM .oiinc Xoliit" RolufCM^n b»l>e, — K* iwt Bourguet* 
VrrdlensI, der alien (.cnrt ko ihrein Recht yettinircn su liabeu, wenn aucb sefoe 
nene Krg&nzung nur gam ungcfihr da» llicbtige Iridl- Sie laiitct: v. 44A<t. . . . 
[nni' tar UifQfiifticv tB(t\ llvBuiAii fhrtta* Tin' Karittztiar Mqrn,' toi' fv lfk<fi>ii, WObSi 
tt auf dat kun variwr t. 44 geiiannte Ojifer /rnnt.'n n it-po^ojri'ir n Hv^int *ftrv*lat. 
2) Abtilicb wini dcr Grum) der InmosMchkcit biiiiligcr Hebcrcrkraakungen 
im Pcbruar (By»i«>sj, der (loler anilnrem dsfiir £u ^prpcheo ■u'liien, datt die von 
Alticbliiei (KtCviipb. Il58q.| beschritbenc Fyiaia in dt-n tkrbiit 34<l. uicbt In dsfi 
Kmhiahr ^'J xu Mtxpo sei, >eUl hinlHllig. Anf Ibn batic icb Bhtm. Miu. U\. 
(|S9f>) p. 347 Anm. I aufnierkMm geiiutt-ht. Sach A. Slominiwu, IMfhika \t. ISft, 
lagen im Ja)ir« 431 die Aiifaiig»Kreitx«n des Kndy^pnitnipriiM nwiHchen deoi 
81. Miint qoiI ^^. April. l.eUterenAiIis kamen wir ndt der Fnilij>itir>p>'Iaia ra»1 
bis llitte Mai, wo die Hitze flchon Fieber enteugeti kuante. nibn'nd der Hernio* 
mil M;ineia rrulic-olen Bcginn am 21 September far drrnrtige liikraiikun);eD wcaiKcr 
gat v«rwcrtct irerdeu kann- Trotzdom ble:ibt aus inneren (iritnden. die a. «. 0. 
angegetwo kind, ineine VentHsung jetier P>Iaia in den llcrbnt 040 jcu Itedit be. 
■tahm. — Rin Jahr Hpilcr liat diinn Eklorb .<tif'>r|b<- Snt'lie i>'h:Ii rinniiil fntdeckt*. 
unt aeJne elgeneo Worte su geliraucben. die er elnM gegen Dlltenbcrger Hcfatete 
tffenow 33, £67). — falls er idcht die Quellenungabe vergeiaeii batieti xullte; vgl. 
OriKh. Orach. II .'.U Anm. a 



04 



Tf. Pnmioir, 



clonkod. iiiif ilor (H(» AMionPr iiiul Simitniipr plc iiiolif vf-rtrelpii wnrcn. — limt 
sipli clahei dps spfllprpit anaioeeii HnrcJinRfs int Jahiv :W9 hfi Anscliineg 
Krf^iitli. I2t; criiincni. Imlpoisoii isl ilic> ersto ilw ilici MORlUlikpilcii wcil* 
»Hs ilic wrthrnrlieinliclistp. 

Aiif jcner Pylaiii war^n aiigpnsrlH'inlicli Htirpli tlic Mitijliedor des 
boeutischni Buruli'^'l zu riif;uii)ttoii dor I'liokiiT Aiilni^^o i;<^^t(>lll wurdpii. 
wctchc in (lor dcliihiHcliPii BOnrcrsrliaft Aiilnli zii Icidoiiiirliuftlictipr Fnrt^i- 
naliiiio (^t'bpn 11111I srlilwUlicli zii ofFpncr WiilersciKlirlikph unci Anwpiiilung 
von (ipwalt );pfDlu'l luiben niUsseii. OfTpiihar liat dip Miiidct'ticil. 
vi-rtrcton durcli Astykralos tiiid »eitio xeliii (ionossen. hii sidipren 
(ipfOhl dpr Riiokpiiileckiin^! dur<'li Ath«n und Spnrla. vi(rlleicli1 auch Bul 
riorpii Vprnnlnfstinir. «PKPt' dip phokfrfpitidiiHip, mil Boootipn tirid TliPHsalien 
Rvmimtliittiei'ondo Hau|Uiiiasgp dor (U'lphi^clipii Ijllrger. die zwcifpllns tintCT 
il«r FfiliniHE dpji (ifscliUnUits der Ttirakiileii aland. ftfleriUii-Iio Streiligkeiten 
bcgonnen'l. unci die SrlilichtutiK dpr HzlerciJ. dip Wiedprhprslpllung dt's 
I'ripdoii^ in dor 8l»dt hat »icli nictil aiidprs bpvirkpn la.'<8Pn. n\» dadiirHi. 
djiU dio Aniphiktyonpti pinschritU'ii und Jono aiifrlllirprisoho Minoritflt 
v«rbHi)titpn. DiPKP hogidioii sipIi nach Allien, wu (;i(> auf das rrpuixlliplisle 
mifKPii'niiinpii iind iin SpjnrnihiT 'M\^ diircli nnsvrp Trkundc mil Uflrf^r- 
reclit und Abffnbciifrpilipit TQr dvii Tdhrer Astykrates. mil Isopolitie fQr 
div Cbrigcn bc-Hctieiikt wttnlen. 

Worin di<^ ontio Vcranlasfiung- uni^erpr tfruffK hoittflnd, diircli welche 
diroktpii -Maflnabnipn die Pliokipr ziir Opiiosition EPdrangi und unter 
wplclieiii aiibeicn Voiwand dip doininierendpn TlifbiiriPr da« .\nsebeii des 
AniphiktyoiicnbiimU'fl politiseh trcKi-n I'hokis flnsnnlKeii wulllpn, taBt sicli 
mit Bwiininillipil nicht sagen.") Ks ist jedofli sebr wabrsclipinlic!). dnlf 



1) Der Itunil verfTi^e ((amBls fiber ?i von ileii 21 am|thiklynijbi^hoii Sttinmeri: 
(Ifiiu nacli ICiiliocas Abfull tn KotDtim hliflicn nur !! Slimineii als neKiier der 
ThebBiiT ubri^. ilie tier jn'lupoiini-diKilicii I>ori-r imd die von .\tlieu: vlelWclit 
fcliltt-n dcni Uamie audi iioirh die t MaKtieUn. die dauii abcr aichwr nidit auf 
AvT Pylaiu orschiencn miuI. 

2) V«I. die Worte iin»en-)> DekreU tt if r/c n ahiatai 'A<niKpiiT}iv ^ rai'c 
fifi' I't'Kii , r'-'IuTF/c hUfi'ii' rii'tr ^ in jroirJii- iij; tiAAfiu,' ri^,' .l^li.^fl•lr . Die fur 

mix inl^ressanten DelattM fle» Aurriihri and dfe rcxressivou ]lailri.-)te)u i1«r AllieiiPr 
K^geii die Ainidiiktloireii-BeodilaMM- siiitl In der t^Acke xwiMcbea den li«-id«n Trs^- 
nipnlpii verlorpii geKunfcvii. 

3> Keliiesfallx darf man sich niit KlTcbhofT die Sache an vnr>l«lleB, dnQ 
.Axlyknili*!! undiieiueGeuoisMi, wfktic (I<>rij!aiir.en.Sai-hlaKe Tiatli wie narli Aunwein 
der (lorischen Xamciifonnfii alx Relmrcnr Dcljilitcr %\\ Ix'trachleii iiTid. lUc HSuptcr 
uder bciiondeni tiervurrageiiili' .Mitxiii-'ilfr derjeiiifcpn faiti'i in !*lioki)i *vwn, welche 
iiii Vrrtniiicn mif iithfiniwrln? IMltV deni theliaiiisrln-ii RinlluNM- tljipoKiMoii muolitr 
niid <1ereii Wtrksamkelt nmn daitiirrli ^11 lalimen xuchlp. dnH man iliu GrfSlir- 
HcltHteti Hirer Mitiilled«T dureli ein^ii Sjiriicli de» AniphiktyoTii'nraicn hesi^ili/rtr*. 
{MoiiiiUbrr. IKiiG. ^iil.: Dpdii ilatl allR itleap .Keborenen* Delpliler tilchi in Hirer 
Sfadt. itatidern sillier l^iKlen tin rivnHslereiiden Nai^hl>an>taat g^lpht utid dort ah 



6 



Hie Pliokiw wip im Jalirr 'Ati'2 ror <ler Si*hlachl %-nii MnntinHn. sa jxhon 
in) Jfflliro :lii4 mid b(>iion(l<^rii 'MVA <lon Itocotoni koiiio MccrotilAlef loislt'ti 
voltteii ecvoii Al<>)iurir|pr vim IMifniP, ilor ilarnals mil Allien jm linmiiiis 
stand.') nnd tlitS sir sirh weixertcn. Srttc an Seilc mil den Thessalern 
HI krini|jfpii. imr dainit diesf.r ihr Erbfeind von A<^m Tyraiinoii lii>frpil 
wiirdf. Wie sic hJerin von AstykraU's und Gonoswii untprstttlzt wurdon 
and wie weil dieso i*ich dabct auf der Krfilijahrs-Pylaia '.iHH nder »«r)i4 
in Delphi nn^hflrie nnd wid(>r?otztir)) bonommpn h»boii. n-isscn wir 
cbenstiwfiiii!. als wjr aniiplM'n kdnnen. woratil die Anklaac der Amphik- 
lyoncu sicli (^liilzliv und waniiii sic nur Ki"K«'ii die pliiikischpii l*artei(rtngrr 
ia Delphi K^riclilet wardp. Aw I'liukier m>Ih»t aber ansclirinend novh nicht 
Iraf. Wshr^olu'iniich wollto Tlie)>oii. das gPtceii die Oraki>Mfittt> bosuiidont 
«rfreb»n und mit ilir bi>fri>iind«t n'sr.-) dart koinerlci politiAche Uppositioit 



Parleitiihr^r eioe jMlitiiclic KoLIC' Kc^j'iHt lintlro, jot e'lae an sicli unnahrxcli^n- 
Hchf Annalimc, ITir dii- nicht iIdh gcringstc Aoxficlien Kpriclit und (tCKt-n die aicli 
•uch ntltcnl>frgi.T wrDilct, %W.' n. 100 m>L 4. Und wirnn KiirltliofT forlfSlirl: 
.68 b>l bozeichocnd, daU aJM Itatiymytr; des Vratn»» nnd PrL^idenl der llieroni- 
iirmont'n imi di«-.«er G<degeohfit f^mde der ^'crtreler der mil Tlw-beii damaU «iig 
rerbflndeten nn*l den I'hokieni ron jelicr feindlirli ^csinntpn Thpwalpr fmigiert*, 

— Hft li&lieri nir seftilem cflernl, dan di« I ItessaltM-'heti lli^romiicinoiiiii) voii der 
ilteitl«ii M« znr jiinicRUn Zelt ■teUt Ipin iarp dpti VomU auf jedfr Pylaia fniirten, 
falls sie idclit fBr kurxere oder lSiig;ei« Perioden dnrch {lolHUche Veinde (Plmkler 
mid Aital«r) mil WjfTensfwa)! von der Teilnahme an.«iteMrh)osften «ar«n. Kodllch 
kana sui-)i nii-Iit die Wmdj^eruii); der l)e«r«Hfd1ge iiarh deiii Peloponnvs, die 
•leilens derPlmkier sechR Uonnte spater erfol^e lyriilijshrSei;. und auf die ancti 
Kirchlioff hindeutet, die VeranlaMUnji gewesen «eip. da Ictztene relcldlvh ein Jahr 
friili«r Heupn tuiiU. itiKofeni die Grande zur offeneD JtwiKligkdt sclion spatesLeiiii 
im Fralij>lir 3^3 vorhnmlcn gpWMi.ii lind. .Ii-ih* Veif^eninK war viHinulir nicbt 
d«r Anlall, si>nili.>rn d!« Vo\«f d«r VoriirleltuDft der A8lykrat««. SiHie uiiten S. 97 
XbK. 3 uml atinlkrti nrhoii Itrqtk. FltiMogv* it, p. 23.1 not IR. 

II Sell diMu Jslire 368, %. Scliaefer, Ltntrnfih.^ I p- »-.>: tin Jslirf Dfiini wird 
die Stele itiil ilcin HQiidriKverlrage vernlchlvi, iiachdein scliou iif>ii'l Alexander 
Alhena RiiiHlefigen(i»iea hekrlogt halte nnd durcli >iein er£Kungenp& Rfindnis luit 
Theben (Rnde S6»} die BezlelnmKeu r.a Allien eikaltet narvii. VkI. hiemher 
riA IV, i ]i. 20 n. &0h und Ditietilwrjser SylU iir. im. 

2) Tliebens Beztehniigen zu liel|>rii waren »eft der Sclilaclit bei Leaktra 
l>eoDilen mge gewnrden. Rs eri>aule dort infolge j«iP!i Siegi-n einen Ttiesauruii 
(aU Ampliiprostylosf nnd ilini Rcitenulfer walirfcheinllcli die lialle der Theljanvf 
tor Aufiiahnie der leuklriw^lien Siefceidieale, lutwidl diese in dfn iwrla Itestaad. 
Sle tiildctc das (H-uriiKlQck sur Stoa der Atlirner und dienle ala KolloktJT* 
Wa(r<>iilial]« Thel>ens; duh^r wnnl^ >i|dler in ilir der Scliild dea A4opicli4M mit dent 
leuklri!>cln.-n Tropuioa darauf aurgeblaKt; tgl. Berl. phiL WoditturAr. 1903 S\t. itH. 

— XSrdllcli dtvon ll«^t dtr bocfttlMche T1i««a»r(W. Diner Ixt anf alten TufT- 
FandamentpR ncti rrriclilet, die denjeuiKcn de!> Sikironicr-&cli»uliaus(.-!« diiri'liauit 
ahnlirh und clHi-haltrii; si^ln snilf-n <,HtiH Ih, p. |K(]. [taniftrli idaiiho ii<!h. ilafl 
ille Bn«nier iilioo Ini VI, JalirtiuniliTl, kunt vor der HIU« ilMsellien. ein i^<-liat7.tian<4 
in I>el|>ld erbaitt lillten nnd d.iU Hie im Jahre 3lG auf ilritNcn tllrn Fnndftmenten ein 
■rn«» errlrliteten .anh *hvxltur'. Venn DIodor XVII, 10 ror TheheD» ZentArang 



M 



H. I^imtote, 



Mfkommen Isbwii. nnH wrnit iMzlcn' in [VIplii mil allim MiHoln 

Kfffn dM^ phokisclie Trilnahme am HeeresKOee znr ItesUrafniie .Mexandei? 
afntirri hat. so wAnlf man am bcKtiii die aD((allenileii Ehn>ntH*xeBKun|t:Pn 
vendehm, dk> iltr Allien alu Dank fflr diofv ParuHnahme fflr seini-n Ver* 
Imnili-Irn liar mtcil wrrtfii In^iwti. DaU (lurch das Vcrhannnnjrsnrtwl 
nirht biimmtinal-ilplpliisrlip. suniliTii allsPHioin-amphiklyiim^vhc In[eri>ssrii 
KPM'hatzt wfnten iiulltpn. brwciiEi ilir Voramnluni; dun-h dip AmpliiklToncn 
olatl (iurrh die I>lpbier selbsi. — tmd m itn i^Rdr mOgltob. dati dax 
Wkl«iT«'c)iiliclK' dcrsclbon f^radr darin tait. datl da.4 Synedrion fiber Apo 
Kofif Apt (lemcinde hinweg den .Vstykralce vor das religite-potitistbe 
Forum gnng^n hat. 

i. Ou Pr*MMl«U-V«kr*t fir TliHwa. 
Wntc>re Tatiacb^n warcn h'uhor niibekannl. Jptzt l&Bt sich nniifhst 
okmnm, datt i>ii)« weoig bpachici? In«rhrJfi in Diuninelbarem Znsammen- 
luns mil jrm'T Staab Mrht. Im B}tll. -i'-i. p. ^17 war durtli Homolle 
folfeode Urbiindr edien worden: 

^c|a9«« iSoMtv 
ftem J[eX^vi 



Dm> Wortf> .itehen anf zm'ei Kra^iontpn einer Marmorslplc von irpniicrinnt!! 
ti.lT.i m Dicke nnd sind in frrnBen M-hOnpti Itnrbslabon (0.4)^ horh) fin* 
KHBCiftett. f>a der Heraujsf^pbrr den Arrhontennanicii damals nocli uicht 
hatte crginxcn kOuneiu biteb die Zeit de» Textce zwcifclbah utid Hi>iuvUc« 



U fit Bm StdiliM. i^tmvfiA-qr rjnr rfr gip«V^ a^ot. SO isl mtweder oxi Anm 
Aofmrimr Btstt ox* ^ten'eir. oder abcr B vtm n t Matt tttj^atai xa it^^n bexw. zs 
*enlebeti Rrn«n» paQ1« buter ZDm Inhalt (l«r Rriahliing. id abrr rtwaa 
gmntoim. Ictitvre* wan oine r^rieUiIiclie LaKvoauiKkell dm Autors and liBt 
tkh dbCMv pit iiiit Tltvlwns Zprstfimnt! in Beiiphung wtzen. «ri« (Kv TOrwif* 
ga^anfW fliil ill mil dir /liM<vt»u- •*( /MiAiair: dn Mchra Tfrrkandra nnd doch 
tlHMlbe ihebsnlschB Ungiack oKlaea (Mod XVit in. 3}. — Eiav inirretmiitie 
PeitUlftii tts dftfiir, «tle h<>ch upStrr ThdbM Miaa Vc*4!«d»>* «■ IMphi MMcbitHc, 
catkUt dcr mw Teit an iter Vud iiteM ThiMWMi, der BmU. ^ IS7 prtttdait 
fat tmi alcbt nareiBe our.'c rmr ^if^4niar kl* Abatei^niaattkr ia TVlpbi mnthDl. 
«adSB fn araieben di« Uicbanisrhen tifsmilua aorti an SftO *. fhr. .ru fi^H^ 



£^n« delphigche ancte im Jahre 363 v. Chr. 



97 



Vntvcltljl^ uml ErwAennieen — er dachte an (tae Jnhr 370. weiii^er i<icher 
Hit 34t; — hatlpii nirlit hinreioIi^tiHc Hpvpiskraft. Audi nls iiacli Boiir- 
gfuets brit^flichcr NaclirichtM clcr Arrhunl ajg Mvadiftaxot fixiert wnrde 
{Ddph. ChrontA. |i. *2Hn7>. tinir <Ihk tiirlit viel. da himiic r|«mslj)^ An- 
iwliung »uf H. Sft'i itoch inniiHT die liistorisclie Verwertting der Urknndp 
rerhindene. ErffI ah das Mnasiniachos-Arfhontat. in wclcliem die 14. 
(and 15,) Pvlaia rW Naitpoioi tci^lc sicli wp)icn di«»rr Ziilihing als Siter 
ausvri«s. and nach llomolles Aiigaben ztmiiclist aaf 31)0/59 {IMjih. ChroiiuA. 
p. '2()5)5|. <iii(>l}pn abor voii KminriH-t aitf 'AiV^.'Z v. C)ir emputvMcliiilK>n 
wtirdr.'-) kotitilc icli crkeniu'ii. dat* die vursielieiide iianz auUer^wfilinliche 
Ehrnntf Thel)Piis. die VerleihuiiK dor n^fiomrfa jieta ^e).^vi infiwi, \m 
Z»:«ainriieii)iaii^ «ttfliido mil dor VrrbHtiiiiing dot A^tykrntt-K und OencMSon 
und datl si<- deti Dunk dor Stadt Delphi darstelle fHr die Henitellun^ 
dff; HiirKerfrii<4)enii. ilie zwelfellos durch die Thebaner und Thffisaler ver- 
niiltelst ihrer Hieromnemonen bewirkt war. 

Isi diesp eeRpnsctliKi' lii'ziolmti); dor Inwliriflfn rirhtiR erkarmi tind 
slellt der atlisohc Text die Besliatung der ptiukerfreutidliclien Mindcrbcil. 
der delphiiiche den Dank der thehanerfreuiidliehen Mehrheit dar. m wird 
man letzleron m frflti &h mtSeXw'h anselzon iiiQsseii und da« i'romanteia- 
Dokrot dem Besiiin de^: MnaMiuacliu*i-Arc)uiiitaies. dern erf^cn Monat des 
cretCH Semesters (Juli, Atifnisl ;iii;i| ziiweisen.'f Die plii)kiwrliir Anlwyrt 
■ber aul die VcrbaniiunK ilircr AnKchOriKen am Delphi und auf die 
Rliniiii; TtielK-tis diireli Vi-rleibun^ <U<r I'nitriaiileia fwia JtXffovf n^rtN^ 
blieb nicht au9. Die Fhokler verweiKem sto^lcich im daranffolgendcn 
Fnllijahr ilfS'i . (h?m Epaiuinondatt die Hwresrol^ in den Peloponnm: 
X^yovtn an fftrrSijxat a^itnr airtotc {del. C»brl| elfr. ft vf fni f^^^at lot, 
(ioTfifeiv ^.T oAMv^ di n^tmreir ovx en-at fv tat^ m'r^ijKat^ (Xenopb. 
Heli. VII. ,'(. 4). L'lid der ihebanisichc Keldherr wa^t pk aiippsichls der 
politjseben I.age nicitt, rjneit Zwang g^en I'hnki<i anmwpnde'n. aber 

die Iteziehuncren zwischcn beiden Siaaien ^nd seitdein sehr itespHunle. 

9. Die Anrabm ier Tenipelban-rrkandm. 

Wir sind mm aiirh in <ler Lage. (k'n Sriduliaki (k>T TnLgndie. do.s 
Kiide des (ifM-ldwIiter^'tn'iti'* 'hie I'hokis. hie Tlieben' entShleti zii kflniien, 
von detii noch KirrbtiotT in den SehltiBworten winer Abhandlun^ )>ekannte: 
'fiber den Verlaiif. den die .\fige!pj>enhei( weiter f^enoninien. tillt flieti 
iiaiDrlich nidit cinuml eiiH> VernaiDmi; aurstelleii*. Sehon DiltPnbetvor 
{S}^.'' n. 100 Nut. 7) lialie daruuf hiugeu-ieiien. daB die Verbannten spftter 



1) JetKl nuvh BnU. 24. 4^ Anm. 1 von Boarfni«t 1>ekBiint tTcg«l>on. 
9) ilumulli- Bull. 2i p. C07hi|<|. BountuM Bull. 37 p. I Hq>). und p. J3 
3) IHtlurcli kotmle audi rfip I'ljcn iHrriihrtr UdgiliflittriL dalt cs m'li tun eti»e 
Biudrflelilti^bo. -irifw toi; »^oi'V nit' '.1/»v ""'■*''•'" *'■'' '"'i '(Jifwf liii Miliwtinmer 
MS berufene PyUU hsuilde, an Wahi^M'betiilk'hheli ii^wlnn^. 

tlU, Btiirtp nir *Ii<-b ciaHtiivbi« Vti. 7 

•I 



w 



ff. PtrntUAT, 



TOO Df'Ipht wieder xu (ioiidHn HDfcemmiineti zu «ein «c4iH>tieR. lU «»rh die 
SIchnahl ihn?r Nscnrn in den Tcmpcllwiirechiiuinji'ii wiwlirfinde. '( Auch 
dew Beobaeliiuii^ liitii i^ieli ersi j<nzl ric-litif; rorwerten. wnl dip lietr. 
Arrliunti'ii ttii-^iT InsrlihftiMi iti^ildem uni rfttif Jabre etn|Kir{reiitckl sind. 
AJe Philomelos iro Jahr 357/*) v, Clir. dcii Brurli mil Bwctiwi and dt'n 
Aiii|>liiktyoiien iierbeiffllino utid daiin Delphi beswitp, war es win l-xiites. 
«cli mit der dortigi'ii Bar^prs«h«ft aus^einaiMl^'r ni soiicu. Die vprbannien 
Pliukc^rfrouiide AHlykraieH und seine z«hn (ieoosscn wurden so- 
^Icirii zurflrk^iTuren und clrr ruTilc dpr7ictb<^ Ari^toxcRDS wurde 
2uni Archoii ppunynios tlet* Kleirli *larnuf bc^iiuciiden Jahres 35^/5 
crnaunt.^t Wer von dor (liel«iii(*rfreMmllifheii rref(4^npar1ei sicli ntchi 
unlPrA'arf. wiirdo zuni Todo vorurlcili und sfin VrnnOpr^n ciogcaoigca. 
Di(>s \Ai» Iraf vur Allein die Kiihrcr der fhukorffimk', die Tlirakiden. 
Sie leistelen I'hiloaielos emsrhlossen Widi-r^iand. aber sir unlrrlaRen und 
ihr Gcscldci'ht ward ausgeroitel.^t Von den Qbrif^eti (iescblechtern. soweil 
de sieh unterwurfcit Uuttoii. orbob der iitiukii'rbi- Koldberr t^nf «cbwt'rc 

I) AaSer A^fliraieK uennt dan attlsrlie Uekrel iVlA II o4) folKcrKlr 10 Ver- 
liaimle: Arelirituii4n^ Arij>tOx«iiws, ItainulimuH, Nikandro^t, Palroklcx, 
Arclielaof, Menon, Kclieliiatra, llciifSHrrlius, RI|iiiiik<w. Die M■ch^ g^nfwrrt 
gMlmckten Itat l)itl«nl>oritor *JinitIit*lt in d^ii Kuuurk'tiDiieii <.<yf/.' a. 140] wiediT 
CffcaanU Sk vcrtt-ilt-tt Hcli aXxr <lir Jalirc 35fi— 335 t. Chr. und Mnd (mil 
Palnnyiukis etc. vitmIkhi) w«iWr unlen iia<-ti)tewiF6«u (jlnrftttvxM s. foliiende 
Aum.: Ageaarelioa |». lUO Auin. 3: JUntOu p. 101 Auin. i: t\w. nbriKCD drci \i. 103 
Aam. i). Dbvr d<» AMyknilm bomonFini-u Eukvl t<>l schon oI>eu p. 9^ ^haotlell. 
Rr selbst mofi, ab Fuhrer dtr Partelx^Do».v-ti. im Jahrr 3fi3 srbon firjalirt 
itewmvn fH^iii mill i>l wuM bald iiarh Attn P.ndr <lr« phokifrhpn Kri«)iM id 
der Eweiten VeiiiannuuK ftestitrheti. — An Palroklca klin)ct ilatgiuikiiifii an, 
Boleul a. SN {Bmit. M, |i. t9SMi<j, va. 18$). aii Kch«krate.-> alinlicti t!xntptnlA.ti 
HtMvXof. der .i(>or;i((tr(i^ bt a. 330 (n, ',36), Ruleut ti. .Ut/r^iritMir,-. (C. a 313. 
ibJ^ 21 p- 3I«, UDtl Docliuinl c. A't-A^jar (<-. a. SOJ eUla.). Di« beiil«ii auHg«faUe<iMi 
Jicielien ia dem aroixf^&r geaohtiebraei) Nnw^n 'fijr . . xpRrij. sinil wohl iiiir 
urq>TfiiM(licli veracUricbcn gcwcMn und cliinn (cetitict. DafSr eprJclit aucb der 
Uaattand. daS Kchekrates und Rcb«ktatitliL« spej:ili»cli tlivMslisclie Nainen aind, 
die iin iltrigen Griecbenland viel nelt^ncr vArlcoiumco, und dad aucti di«s dclpfaiscbe 
GeAcUlecht aus Tliessaltcii staiiiuile, wic das Falivuyiuikoti ttt^aclof deotllrli 
lieweiaL Ka winl itiilivr »u ilein Naim-u ut]!-*'ri-.-< Et-Iirkiat«» idi'liLs zu iiiilrra odi-r 
xa erginzen Scin. wena m audi aurTalltK tdcibt, ilaB wir jtim anM-liriueml auf 
•W phokerfrcniidlicbcn Sctto bc^p^<Mi. 

i) RrlieifilMpiOT^ftroc llrepit:. t>t npiar *. 356.2 {.BuU- Hi. 198, VK. 4 U. 8 
U.S1} UDit ii> Jalir« i>i4tpr Bnleul, wbtn »eincni Sohne Ximr'A^ma^ivor. \.SiS/i 
iBulliO. IV9m|i|. i». 171), aod zusainui«n nut i«iaeui ehvmalitKu Milvfrluuolfn 
Wtror (ebda. v«. 173). Vgl. tfc^. OUmoJI p. mh, 

3) Diodor. XVI 24, 3 e9poia«i Si ajpaitanmr ;cilqVoc xtl xnrelr^bturoc lo 
fMHtfJur, toi'v ft ^iftaeUii raXorftirocQ tcvr JrJ^uf /rnrrioi'/f/rwi; artlki mil r«; 

w< ffj'J(v«; f^otUvov juf/i eimii Afitrot. - Das cinzi^^ UDs bekauBt gewordeav MllgltMl 
der iiu i- Sifi aDsxercrtleleo Fainllie ist dei Arcliunt 9|M(f, Urr am 37i> \. ilir. 
ruaiEJert Ital; ig). DcJpA. Otrpmot. -iCOI. 



lu 



Eine ttflphnche ffra'ffn im Jatrre S^tS v. C9tr. 



90 



VcmiftRcnsslPiK'r; mil clicnen fii'ldtniileln (wmIiIip vr xiiiiitrhRt die Vpt- 
mehrDug wiiips SJlIrlmrfcorp!' nnd hertiriit ilip K«!<ton der Hefctiiiigunft 
Dclp)ii«, Viclloirhl linljoo dir Bfirgcr audi fliiftct (liireli Sicllnnf; vnn 
Sklavi?ii and anf aiulcrp Wpikp zur Krbaiiuiig doc IMiilomeliKi-Kiutt^ll? anf 
der Hftho den westlichpri l->lsrtirkeiis Vorspanndiensle leisten rallssen. 

Im Cbrigen hat niilonielos pen^Onlirli firh als rechtljclior Mann rr- 
wJMen. Seiiieni Verspit-clicn gfiiiAli, rl^U i-r in finer I'roklamnnon an 
die Griefheii gegeben hatte. tsxtMe er zantchst iiicht nur die Tempfl- 
^icrliAlzp nioht an, scindprn r-r pnlliictl ^ich jcnlen Rins;riff!i in ilie xIAdlisclien 
Kassen otler die OfTenllii'hen Gelder. die fOr defi Tem[>elbsii gesanimell 
waren. ') Vas Depot. da.t dti> Nanpoioi mt drm .lahr 3BI im dnr StadI 
Dolplii liinterle^ hattcn.'f daniil dart ««s BamiittH zur Bczalilnng der 
Handworker seien. and da^t mehr al.i '20 Tnlento hptmg:. blfihl iinven««hrt 
irhaiten. und die f'.pschicke diesp!* Dppols ^ind in so cliiirakteristisclier 
Weise mil der polilisclien (ieschichie verkiillpfl and diew Wdchsel- 
hf^ieluingen -slOtzcn die nciii-ii natiiriiiifrpn der detpli, Arrtuintcn rtcmrtig, 
daB icfi mir nicht versn^cn knnn. anf trie gpnauer oinrugplieu, — um so 
weniger. alt> in diesen Angnhen eiii Weilerklin|;en uiuvrer Siasis sich er* 
konnon Iftlitt.^) 

Im Krillijalir 357/fi v. Ctir. sitid die raoniHol Ktim ersien Mai vrieder 
in die l^ap' gi'k<inmipn. iler Stadi Orlphi eiiii- Zahliingrtanwoisimg beirelTs 
dieses teit iai iniaki i^pbliebpnen Depots zii K«ben. Der U'onlaui im^ 
eretlarttav nut- vaonotmr nnmvv tOtiU.'iO p. 198 vs. 8) iti Vprtiindang 

I) Wjr <ich liifirxii ilrr ai'^rkwjir<lii{e Derichl h«i PauHan. Ill, 10, 4 vi^rllUt: 
dl« Phokier Ii5tti>n itle Absldil gelinl)!, »II« >-nrarli«eneii iDinulirlien Oelphier zu 
rrinurdeu. Kraiicii tiiid Kiiitlcr iit die Skluvrti^t tu ^vrlcaufen untl ilte Stailt £u 
y.«n<t<>fi-n. — si<' xeieii aliir tliircli >leii S[tiiTtiinerkuuig Ari'ludnmbu ilnnii v«r- 
liiii(l<^r( wt'nlrii, {der fur inlch* Greii>.'lla(«n il^im >iocJi itlclit m h»bri) frarj, — 
liHht iiiiklur. Da i|«>r Nhidp i1<*« Kliiloiiielos hler niclit Kt-fiHiint im. Ii5nii1# inaa 
fhvT »n ilU- PISno ili:><'DORi:irclio<' ilcokon, iilxrilic im SclilallalwchDJM gcliandclt 
werdoo wird. Vk'llcichl lii-at jercm Ui'riclii Hm- pcale Taiaclie siutniiidc und 
vivUvicbl liOi »icli liirraiif die ))rfmnd|i>-li(! l-:rn<'li>unii i^itK-r i;olilrM<ni Itiliti^iuli' 
dc» Arclildaiimtt In L><-ljihi bi-xiohcn. von dircti V«ranla'w<uiiK «'ir mm*i ki>ln« Kuudc 
IwlMO- Sic kgunle duou deti Ihiuk Ucr !;«rett(;I«u U«lfdd?r dan>ldlct]. llir« 
KxiKtenz Isl got b«/^iist, Alcotnit bpl AUien. XIII '.tfl R. 

i) Wahrsclielolkli datierl die HinlerleKunft »rli«n xcU S69l9, Itexeuftt bt 
sje erst seit 'MM. 

3) Die Veiw<>ndung dicser l>e|iol8Fldor ttpliandeln di« ^roBeii von RotirKa'*t 
•sltrrt^ii Tempdlianiirkninlou UuU. jO, p. ]9Ssi)i|, (DiUeoberger Syll- n. I4<.i: Uaii- 
iiatk D. iMi). Die ClirouolvicU- der ijeir. Archvalalu isl »|>&Wr «un llumvUc and 
Roiirfi^iPl irx-lirTacli itt«dllli:i«rt wr>rilcti, - vg|. ineine Delplk*iAe C%r«mJegie p- tash 
{RE. Band IV); xnMzt 7.nMi»iti>enraHN«nd lielintidell M Bour^uet, L'odmrKMr. 
/tMtfNT. [I. IOhi). Meine eiv^n'* Sidlaiii; in iMes^r lAaie irini in einero jipSteren 
Aursatzp .her EteKinn de^ III. lieiliKPn Krie^(<-s und die delpliisrlit- ^rdionlenliMc 
K(>s«t>oii <*«Tdeii: aus iliia siiid die i>ben fol^vml^n cltroBolt^isdieii AnsiUv 
aatlxipicrl 



II 



^(H^ 



H. Pom tow. 



tlarnii. <ia[.i (coin vaoixon'-g nanipiitlicit aiil'ei'ffllirr win!. w«.« sijiifil sU'N 
fulfill iiT In. iriadir r« walir.-*clifiiilidi, ilatt ilieycr Aiiftriifi srhriftlicli von 
den Naopoioi gi'fieboii wurdo. Mtoratiii mul hii« ileni Cinsuiml, t!»B <la« 
tielpiiisclie Depol KTarlp jetzt ziini Pistpii Male (rpiI 4 .iHhrcii otlor «Mt 
flcinoiii Bcstohpii) zwerktt DockiinL' dpr vorhcr vcrtrnlK-ucii. ji'izt Kflipf'T'™ 
HauaibcilPii in Aiisiiiiicli K''ii""iit"'ii wt'rdt-ii muLS. folfit mil Notwemli^koil: 
iIbB im Gndyspiiitropius (Munycliiiiiil A|iril-Miii SStt v. Chr. die Be- 
sciziinfj Delphis diircli PIiil(jiiieli.'S bcrcits crfulgt wiir odor 
won iifstpiis, (lali dcr ZuffunK diiicli die KrliebuiiK von Fhokis versptfirt 
wiirde, Dadureii win! dcr Anfaiif; dos hcilieon Kriogps rnrl^dltiK tixicrt iind 
dio von niir nclmn vi)r ziditi Jalirt'ii KC'i<<^'>ptiR Dariprung ^Ptiau besuitigl. 'I 

Ini drittpn Monat na*li jcncr ZaliliinKsiniwewunK- '"' crstrii (Api'llaioa, 
Jttli/August) des neuen kiio voHior aue tier Vei-bmiiiuns heiingekehrk'n 
Arclionlei) Amtoxonus (3&6/5). wird dir crstP Summc »iii<^4>xalilt. Zn- 
Slcieh trilt dpr bisherisp dflphipclip Naopoius Arictagoras von seiiiom Ami 
ab.*J — scliworiich frci«illi(f, dji pr jpiIenfaHs ziir pliokprlcitKilipficn I'arlei 
gehOrte — and an Reinp Slclle tritl Nikuniacb(i!< l /MfrEx^acfm,-). tlrni ubrr 
bald daraiil' dcr eliPii inline Verkiniite iiinl A!*tykrales«ef;1brlt: ARcearchos 
alx dplpli isi-.lipr raouoinc siikzcdirrl.-') Aiiwcsciid sind iin Appllaios 
3&l> alg ^/Ti/ii^ivc^fti-rFc vnonai-ol. A. Ii. nU !)tilndij«e Vprtreler. oin I'hokicr 
n»d oin l.Hkodaitnonii'r. 

Iin Herbdl Sftli. Heraios rSpplendiPi'Oktoberl. wird wiedpr KP^Mt: 
'MtXtvovfvav Tfdviatv vaonmaiv, naqewiatv ii vaortoimv tiurJs' (». 0. vs. lU), 
wornuf auBpr dein dolphiiichen nur noch vier Naopoioi ^onannl werden: 
2 Aririver, I Sikyonier, 1 Korinlher, K(* warpii die lotzton. die es bei 
der politisclien Lii^c noch waRlPii. nadi Delphi m KPhen.*) Von da 
an werden die Krlegawinen zu irroli. die Baiilatipkeit uiid dip liau- 
rcrwaliunR koHirnon fflr i'/g Jalir. Hcrbst SluJ— Krillijalir SJiS. Kanxlipli 



liiiloiogm 54. (IS») |>. 21». 

i") vs. 5 *.'l(>iinc>'>«(irt /i]^*i Jiiftataftivov rn; vKoaoiftr;. Naeait&xor ^^ fv iltrt' 
KtfarMt; vitoTwiiiwio^. 

SJ AgeitarclKiB tsl <ler V«rbaun(e 'Hy!faitfx^n<\v»aUi»chi-u DekreUt fNo ttcrlimi 
DitlcnlierKcr) iind hleiW drlpliiseln-r vrroTocii; liis wpiiigstpns SSi (Frfllijalir). Vgl, 
K«», iO. 198sqq. v». 34 ii. 3» = Krul[j»lir :r.3: i> .11, ilerbst 3:,3: V6.i1, Vriih- 
Jabr 852; vs. 5ii. Ilerbst ^ri^; ys.HS. I'V&lijulir :i.^l. Un dit- NuupoiFu »oiist lebeus- 
linglicli war, intiU neiii V'iiri;atiger Nikoiiinch"" Imld Ki-storlicii, Tiirlluiclit iiii Kriege 
gcfallrn oein. 

4) Weitere AusluhruDjieii uber die Bt^ileutuiii; iler fo%<!iiil«ii Worte: xitvca 
imeioYtfAfuOti .701I .iiif rtci; jovi rtto:toioi i 'vsA'l)nnti sykltr: finis tor iitytoutiy. 
attptftyxiuy tmr ^adtt'TAv, iniiMtiri' rol vnaaoio} Tficrt^ tat .tnli tivv Jfi.(ftui- 
Affyiifior Sitfuv (vH,,l9»(i.), d«nen sicli tiaiin uacli SrIiluQ Avr Fylaia die Scndtnig 
(le« Nikotutu.'IiO't iiach Korititti itiiiM'hIieUt : aiXo Six<iiui-/or ;den dclpb. Nnopoios) 
annfftvfatnf If /(inriK ti^ K/n/trtiw rof,- vnonoioti j<mtf rftofita 'vs. 28). tiabe Ich 
hier unlerdriickt uitd ale fltr don ttpitcreii Aiifnatx iibrr d«ii Beipiiti den phoki»rliiMi 
KrieKCH zorDckgeatoIlt. 



12 



Einc delptih^e ciaunc im Juhre 363 v. Chr. 



101 



ins Stocbcn. A'oni JahiT RS.'S «b IiPilit es U'p. 31 sijq.): Mi '4fiato}(rov 
agxovtog, nvlaUti rj^vot irruhliiii; 356 1, mo/icKoi on am'^idor. Otiii 
fni 'iffirov difxonoi, nr/^tni &nttOQtvt'n tllerb«it 'A-i5) xai r^Qtrai (FrUh- 

Knit ini Knlhlin^ lApril M»i> 8.>3 kuim die Wimlcraufnalimo erfolgeu 
4t8. 33j: /m J^'fawrov* cTg/ovro;, ijgimt: nvhidif (Krfiltlinx IWS). ruonmoi 
orrij'Affor mWc '^)TJ<ra(>xi>> 'If^-fo; ider IriUiere Verbaiinle). dann I Atheiier, 
2 I/itcFcr,') 1 Mo^arcr, I Kpidanrier, 1 [.ActHlaemotiier, 'i K«rhit)ior. 
I [^loker. Aber tioeli liindort der Kri«g. dcuii die Ki>rb;«-lzQng lautot 
(rs. 37): int Xbmvos o^xonoc, igeirue mXtiUn (Fnildinj; 3hA), a itoiif 
Home rotg vaOJiototc for< 4v rmt nolfntai n^itiv JMni-. Jene Auf- 
sAblnng sagt l^fiiug: niir Pelopoiinesier. Aliinier iiihI Fhokier iiebsl .Nach- 
ham siud anw**ciid, ilie Bowter, Thcs^nlcr. I'errhacbcr iiirn-. sind sU 
krieRfflhrende fippnir auB|^chloii:M>n. Unci so blpjbt es bis znm Frflli- 
liriK 351. Ton wo ab die Zablungcn wAhrond der Ictztcn '>'/, Kri(^sjohrv 
vOlliji sisticri wprdon. Daniah (FrOblinp 351. «. Htoxue*oi) erfolpie ihr 
AbschluB mit den Wiirlrn (vit. tttt): rovnc antkofi^etiultu mif mojruiorc 

ifTj^iEono i^ XTA. Dipw fftnf (Vlaiai sind eb^n die narli joner crston 
TntArbnM'bung bIk i* rut ni>X4^»t bcztithnPtcn vom l''rflhling 353 bis 
datiiii S'd. Auf ibror iMzien fiiideii wir zwoi der frttberpn Vertianntwi 
ill leitPiideii Slcllungen: Agp:<4ircliu(> igt nocli itnmer NaopoiiKf. .Menon 
abrr wird Bulenl.'l 

Bne ErkUmng. vrarum dtc WIptlcraafoalimF dcr Bauiatigkctl grade 
im Jabr 3.'»3 orr<il|rt isi, hat man bisbor nichl g^g^'ben. I'nd doob ist si* 
gnnz evident mil der ^tralegie des Onoiiinrcbus inid seines [iniders i'bayiloii 
*-crkn8i>rt.'( Ini Jahre 354 war Pbilomeloe ba Neon Refallen, bcsicgt 
von den ItiMNilem. Nacb fciiiem Todo niarhen sirh auf Widen Seileii 
enerpwlip Kriedensneigiinncn f;elteml, vwn dereii gflnKtigi'iii Aiisgiiiig die 
Bneoter so Tdieru'Ugi «iiid. ilaQ sic im Krtihjaltr 358 don Paiiitnenei; mil 
5O0O Mann woffiH'bitken nach Asion zam Kricge ec)n»i <)^n GniBkdiiig.*) 



1} Cber diese vrlder ErwartiMi tiier suftrctvndnn spilervn I'bokwrfeiiKk itinl 
In deiii i^l^ren Aur^al/i^ ^vliantlell. ^ 

S) Mitr** ftfuotn Uiili-ut a. -16^/1 {Bnll. 30, IWM)t|- ^i* M) und n]4tvr no<ll 
cluuial 'lu^Hmrnen mil d«iu (-bemali^n Hlr-VerbaBiiten ArisUixenoti, a. Sibfi^ 
IbW- v». ITS. 

3) Wl« kh iiiu'btraRll<'b m-hc, fsl Komulle In den langen. In kleineni An- 
aMrl(uni{K»ai£ K^lrucktra w«itiK nlH-rslcbtlicbeii AbbauiUuuKco, die «r in dvr ])i'ur|- 
aofiscben Korm ron Sitxniigxberichten ties InsliM dr (hrrrftumdaiKf keU^K/ut 
Teroff'pattichl Int (BmII. Hi. p. *iffi9im.) za MinUchen K^xultaleo fcelanst; Tgl. den 
II. 1>il der Appm^icr aiiF [>. 6f4ix]<|. 

4) ScbaRff-r /^nnat/A. M |i. 501 cScblacht twi KroD) aad p. SIU t»d IV3. 
(Pannenea narh Axmi). 



18 



ID-> 



H. PomtvKy 



Indesscn Kcliitfft es Onomarelios, uiiter G^waltmaBreKP'ii '''^ krie(p<in(l(Ie 
plHikisi-'he Mimtorlu'it ku vi'niir)ili-ri uml ifivli kiiiii tfr^tnTj/oif citiiNc^ctTioi; 
ernennen bpz. wic>ilerb(>i{liili({eii zii IwMeii. wAhri>iiil >tpiti Krudcr I'haylloiJ 
ihiu beiKPselll wird. Seiiif crslc Tat isi ilic Krobprunj; vim Ttiioiiiim 
ini rpikiifiniili.sflKrii Lukha uikI dio Be^(•lxurln tier Tlieiiiiu(]ylpnfeeliin(;cii, 
daim Mgt (tii- Vi-iwiiclurig di-r duri»dn.*ii Mt'lrypcilis mill ilit* riiterwerfmig 
von Am|>hi!!(>a. Dii Jiii I'riilijslir 3o3 zwci iokrii^t-liL* iViiupoioi in Dclplii 
fungiorton. win! ninn ilir rmiTJorliunK iliR'H A*Hl(>rlaii(l(>H wolil oml in (ton 
Samiiii>r 353 vprlPHcii lUlrfcri.^) WMlirpnd dcr weitcivn |j;laiizc>iidpii Kri^s- 
liitcn dcr plinkischcii I-'ridlicnn in Tlica^alirii mid Boenticii geiicti die Bau- 
Eftlilungeii stntfiiti dcr Siadi Udplii riiliiK wciti-r. Auch als Otiomachos 
Kcldielllirh in der ICnti>rheidiiiigMi<clilacht f^o^cii I'liitipp unierliegt and fSltl.*) 
mid I'bayllos. an seiiie SiPlle trPtPiid. spJller init woehscludem GIflok deii 
Kripfi gcgen Booolion weiterffllirl.^l irilt liicriii keinc AiiderunK oiu. ErM 
als pr nndi tTnciilrr Unlcrwerfmig tX^v^ epiknemidiwlirn Lukh^ uiid dcr 
Ei*iilnmiiifi dps opiinliHcluiii Nfirjx (llerl>st :i.')j) von t^cldeichendcr Knink- 
heit erjcriffeii wird. der er iiacli ISngprpr Zeil erlieftt.'') tal cs in demsplbpii 
AitgcnMirk mivh niit dcr Hfiiitilti^knil iini dolpliisclicn Ttm|K-i vorboi. iiiul 
(lie kurxc- Hatipcriodc joncr TUnf rylniai' br;;iMdini>l j^Piinn die 
I^eitdaucr dcr Tyrannttt dcs Oiinmardios und rhayllos. Die»pr 
Hcrgaiig kOnnte nellHclit diiEU brilraum. diese Tyrannen in bcsserem 
Lichte prsriieioPn sii lassen, woHir IJplorh U, '.Vil eriiiml, tndcin er aiif- 
fillirio. daU „cs OnomHrcliOJ* I'piniic ^teieit, dip mis ppIii Hilri ftlierlipfert 
liabcD. tind die in ihin bpcieiflirhprwoitip nin- den Tpttipplrfinber ^nlioti . . .. 

1] 7m die»eiii AnnsU NlJDinit vn gut, dsU eioer d«r van OnDiimrtiiuii ver- 
liaiinten D«l]ililer. Arrheiniit-MdaK. iincli iin FiStijulir iiA Ititlf^ut wot-. ofri?nbHr 
stod dps Oiioinsrr litis npHailmuLirPKdnerNt hhi'Ii i'.-iniiiit^iifH' Kiitaeii(luuii;vrful^,i>tna 
Anfang )lsi. ('l>er die dainaliK^o VerlrniinuiiKeii >i<r)ie den Scliluli (livi>i»^ AufK*UL->>. 

•I) Ktwa Kriibjahr ib^. dit m-hon iiii Mittsninmer, Kiiile H;)3i.', die Be«pUiitiK 
ilfrlltei'inoiiylea. die /uruckwcisuiig l'liili]>|)» duivli die nilt fliaylln.i vei-liniid4:(«iL 
AHiBiier erfolgl (Schaafcr Detm»t}i. 1" 510) 

.'{) Aiirli dii^to Kitnpfi'>srl?.tSr|in<^tcr|>emiwM.ll l^unorbin deuHlUKOmmer 3.'ri. 

4) Sctiupft'i', Dtnumthtm. W IM, Aiim. u ill ileii Tod (li'Jt PbaylltiH noch im 
SpfitheTlMt Shi uuMitzcii. Ativr utir all din ik-m Plinyllo!i KiigcHclirlebenen Kn«gs- 
tateii Terglolclit, wIp niv vou DMor XVI 37— 4U encahll uiid von Srliapfer rklitl^ 
HD{{fiirdi)tfl Hind, nhd vlHllbinK»'ti»iidtii Kric-KHXuii; Kt'KCi> ilii»C»inii-li)' [.oldin, HJclicr 
aber deu mth laiiiteiii .^Ipctiliini i^rfol^jlrii Tod des l'lin>l li>f In ihih Frillijttlir 
85 1 vcrleaeii. Weiin IMnch II, ll'S nol. 1 iil* yiirll.- ITir tUtsu- KiHiikliRJl iiuf 
*Tbpopora|i fr \H-2' vpruHHt, xu \&&l da.' iTkeniifii, diiU or (lli>.'4<'» Zttat Arnold 
Schaeffir i>ntleliDt uiiil oiohl iiai'lig«»>chlaK<^u lint; denu dfe«er tiagt p. 181! .cine 
a)i3H!lireu<le KraiikbeiC woUl die Kolfcu ^luiiu's wtiMpii l.i>l)eii&*), vraif iliii iiuf pin 
IsoKwiengcs K ruukcnluKtr" "O'l s(ilH in Anui. 1 uls B<-k(( .Tliev)]Wii |). fr. lan U«i 
Atium. 13 S. (;a>fl. li". An IoWUt Stflio rtcbl ab*r niir die Tat^acli^ des wftsten 
LclwilH. iiiiidicli ilofi Phnyllon v''-"J'''''"<'V. • Miomurirlnia •fili'.vfi war, w&breud 
dfp Krankbeii x'IbM voii Pnuit. |(i. 'J, R i;niilili win], worBoT Schaefer ^rst p. laS. 
uot- I inltton In elut::i Aiuuei-ktuig fiber thaladLvB vernioen bat. 



14 



EifK delphiK^hn aroaif im Jahrt 363 v. Clir. 



103 



daB wir aber hillif^er nrtpilpii solltftn." Indwwpn hal rcIioh Homolle betont, 
dali dip AnfnahniP dioser bosrhoiclpncn UautAtifikoit nar politisohon Matiren 
dieiiPii solltc. insofern Onoinarclios durcli mp ilHrxuluit u-ansptiic. daO I'imkui 
ah rpchtiiclip Viimmplii Di-lpliis sich dip Weitrrffthninjf ill's Tptnpplbmips 
ex officio aiigelegpn spin Inew. also audi hierin KcstlzniiiBig voigehe und 
sSpIi kpiiipr I'fliclitvpr^jiiiiiiiii? whuldl^ geiiiarht liabo {Bull, 'ii p. H'ii*). 

Krsl dor [■'rioiipneschliiB 34(1 tiiolit dip Naopoifli wipdor. pv brin^ uiis 
ihrp vollclAndigp (JstP. wpirhp hpfritint (vs. 71): ^ jfapoierov a^/xowK, 
ornBQirac nvlaia^ (Hpriwil :i40. SeptPrnhpr Ohlnbpri, Mfi u flg^va iyirtw, 
raoniMoi <vv^ll*or' Stfxvklmr JtXyoc, V^vtwriui Fiifmrioii Et'aitur <Paq- 
oaXioi^ /ViTmflc 't'ttfiadXitK . d<inii 'i l^irissacr. I Phcrawr. I IVlinnappr, 
I Krannoiiier. ifiiXiitjro; AfaxeSmT^ Tifiavo^ai Maitiru*, '2 AthPncr. 
S TliPbanpr. li l^ppilapiiinnipr, *2 KorinUiPr. 1 Sikyniiipr. 4 Argivpr. 
I Mpparer. I tpidaiirier, 1 Trozanier. 1 Aiginet, 1 Perrhaiber, I I'hliasipr. 
I diutkidipr. 1 Atnphit^Piiser. I Opuiitipr. 1 Tlminipr. Uiitor dipiwti 
Hfl Namon fchlpn Rcgpn vorliprpinzigdicl'liokior. l-'ftr sipsimldio Maktnlonier 
pingelrptPn. an dpr Spitze Kfinig Philipp') wibst. Im folgpndeii Frnlijalir 
wird dip BatiiattRkpit wipdpr prfiffnpt, odpr rirhtifrpr. pp wprdon fflr dip wit 
dpiii I-'rieden wipder br^ipiinpiipi) ArbriiPii die erslen j^alilunijpri Rp!pi«ip|, 

BotrpfTit uDKCrPT phpnialiceii Vprbaimrni abpr Klno'^tc ich mts dem 
Vnrkommpn^i dps DatiiDiinin»; als Kutpiil 343 i. dcs Kikandros als i'ntane 32ii 
ti. ». ti). ^hlipttpii zu niib«.'<pn. datS liip djpsnial bpi dpfii Krlodpiissclilu^!* |H4K| 
anariKPtaapf (jphlipbeti geion. trotzilpin sie dip PartPiganfTPr der I'hokier. 
dpr uiilPrlpgenen fie^ner cpwetten stiiid. vel) aich dip.xpn pbcii iiotgpdrnngeit 
alle detphi^hpti Rftrgpr hfltten nni!c1iltpUpi) mOistpn. Uiid init dicspr an- 
sclipinoiidpii AiDiiPMtip. die dpni Aslykrnlps und spiiieii ( iefiilirleii ziilpil 
gpn-ontpn w9rp. <io\ iinscrP dclpltisplip Stasis Pn<l{^li^ prloH-lien, da dip 



1) DfpK war xuerKl voa Roiirgiir-t erksniit Hull diU f. iii. S|iiUT IM grgva 
ille.>>e Ideiilllikalloii itielirfacher Wlilrri^pruch urhobeti itonjea. inlt (Ictn «t<-li 
hftiirfniftl n^iii'niinys ■AiHeinanilfrj,'«-t«-l/l lial. jmlein er seine ersi* Ahmi'IU nartilb^h 
iruil •■luVMinilfrel verxi-i'li);! i_AdmiHi*(Tat. fit*, p. Ih not.). 

•t) Jnititi/toi SvJmx^' wiril Buleut a. 343/:! (•?. KAiWro;, I S«m. Vii. 92 iin<l 
9t>): seiii $oliu Svlopii Juiiofl/wv Btilcut i. 319/18, ebd. v^*H. — .VtxRri>p(i« 
'Apiinlvtroi ist Pr)'tan« a. SiS («. /C.»ttfr»»^»). »*, I6S. — 'JiifiiXaa 'A^xaroi 
ial Ittileut a- 330, v^ 131 arMl ein Immoiiynier 'Hvj^Aflo.' Kuiintvt ibI .ipofri^ioi 
idfirltrallo u. 33(1 ;vK. 1^4) Wt-r von ilm<.-ii (iu!scr Vorbaiinter Arvli«ltu>» ul. hMhl 
uii«Dt«ctile(leii, Uuih hi Mdier, Oaii cr eiuer dttser Iffitlcii «ar. Audi ilk- olclisti; 
!i4cttv: 'Afix*''"''i l*r%'taiic a.Sih {vs. IiUiJ kaitn iMidi iJein Verl>annt«ii £ugeiritM>cD 
nrcrdPD, wilirend der Kl*^l('t>i>a<idge Buleut a. 3:ft) (ts. :t<M;) und a. SIS {t'. 1n>xi.foi 
BuiLil, 313) zweifdlos der juiigere Uoniouyme isL — lUmaoli !«:liiriDl etwa dj« 
Halflc dt'r Vertwnnten im .lalirc 363 in vcrliiiltniMiiaUig jiigeniHirlieiii Alter jte- 
staudeii 111 habtu; denn «* *i-8chein*n vter voii ihneii (Arittoxeno^. NikfludnMi, 
A rchi-laa, Jlciiini] nm-li Itin iiiu 3ii> v. Clir., oImi nadi fiuit 4ti Jalireti, in (IdidiiPri^licn 
Amtern, nalir«ptl uetioo iIpid Vuter Aristo>euob der Suliu Uii -luliiv 32J. iles l>atuo- 
tirau» S«\iu im Jahrc Sli*. den Antykratr^ Knkpl etwa n. dm InsErugt wcntcB. 



lb 



104 



a. hmUrif. 



PMwr ID Jhrw OhnismHrt nit «iedcr Aiuprftch^ sof Delphi habm er- 
hchen kftmw iBd an die Sce tt e dumer MliHim Tiariibani ein hallm 
jakrhundrn •pfttn- die we«lir)tni. dir Attokt geirrm siod. 

f brrr»ttctictNlerw(w> ImI nber dk DuidtubeilOD)^ d«r M-n F^aodmea 
drlptiiM-bffl liHclirtftpn. die Mnrt jrlzt. nadi Vullfiitlunic der Aos- 
KrabaiupeB imd uwh dm roriiafigra AbwhliiS ihra- PnblikaiionML vm 
dm J(Hf«r*chf'fii mil Aniwirht aiif eiiiiKi-niialiMi «tch?r*' Kt-ailiate vor* 
t^ovrmrn wrrdeti luinn, dots vt-tlcrc ^hirkssl nneerpr Vrrhantitrn und 
ibrer ffptfim, d. b. derjenigen Besitzifliner. die iboen im Jahr? 3>i3 der 
TbMaaier Andruaiko« ''cf^^^ro'. an*> Lietit ic<>bnir)it tind dif hb^iuriM-lic 
V^nrntnof; tnnpr andtrt^n wichtti^fm L'rlnindcn-I'tnippf' ^rm^lichi durch 
den Nsriiwm. daU iMzlere in fiigHU'ii Hi'zipliuiigi'ri lu uniterer mBOti f^tetil. 
Dleiw writrrpn I'Jipeholiise liefrpn fiber nirlil sn drr Obrrfl&rbr. MMidom 
erfordeni eiov EiiBiuiini«Dliflii|[eitde BelrachtujiK der betTpSeodm T«le. 

'jerade tor tiuii<)<n Jalireii liain? [Jodvif!! dSOAj, von d<'r lie^end 
diw KIoirt«8 ((iyninfutunil mid der Mannari^ (Allicnc-I'ronaia-Tcmpoll 
heratwiciKvtid. in di>r Nfilic (k>t< hVltiejieiiiKehtiins des von der Kusialia 
hcralitflhrftidf-ii Itarjns einr Inschriflenplatte ifcfundcn. dprrn Bnrb- 
KMhni will TCrrloHclioii und tiacli miter Angabe i^OUtenleib im AUenuiii 
ahainhllirli KVlilgi «&»■». <) Sio eitihii'lt I'in V'orseirliniK v«n IVrsoiMnn 
und von Aen dureli die ftefMirlitelen (iraiuUtQi-keii und ilautvra. — ihre 
xpitlirlie K<>H(ininiunf; und ihro prirBlroctitliche Vern-prtuiitr blieb abor 
iningck jeder Datifruiif; uiid w<t{eii ttirer l.'iit-oIImiliitlJ>;keil aucb daiiii 
anflKesi-hlotwii. alx durrh IJocckh ibr Worllaiii tcxtkriliffth (n'MOlirrt und 
ihr Inhab. - llbriReiis iiicbl ricbtig — erkUri wurrle iC.JG. ItJOOf, ainl alf> 
Leake spiiler die Ictzteii 7 Keilen in eiiier volUt A inline i-eii Abs*brifl edierle.'-'l 

Seitdoiii blicb dor Stein venchollcn unii die HuiTnini^. ibn je wicder- 
zulliidoi). u'ai xii-inlicb (;<'>*'' liwundon. Inde)t.<i«n, das Wiirt 'baliciii xua Tata 
bbrlli" liiU biHl iiwcb melir vim den InHrbriftiMi nh vnn dm BQrhvrri. 
\\h im Jiitti lirni in lipr MnritmrjA nnsj{P)(r»bp[i wiiiile. miirle oiiie a!te 
Frau did fr»nx0Kiwh('it Gelolirteii xu eineiii Olbauni in der JGttc euic^ 
Ackers und orzAblle. niv erinnero ttieli. dnti f'io vor virb-n Jnliren RefM>ben 
babe, wie itni KtiUo ilmen Haumeit ibr Vater lodcr lialtp) cinp liiscbrift 
TvrKrabtvn luihe. Man ^rub nitcli und faiid — den alten Dodwellschen 
Siein. Die Fntidstnlle laK 'nlierbalb rles Stylobatep des Kund - Tcmpebs'. 
Wenif{c Worbeii ifpfiliT land lluniuile an dfr Si'id-Ost-Ecki- dv^ '(iroBen 
AJtan'i?) 'I^r MarmariA die itruclislurke <tinpr zweilei) tranz iibnliohen Platte. 
wellerhin nncli kielnere Krai^nientc. die lu^cuier dritten (and vierteny) 
KehOrt liabfln mllitacn. 

I) Doilwell, ruimml Imtr throvnh Omrf. II {i .'lOT und I |i. 184. 

1) l-^ke, fravtU m Jfortkern Ortece II p. tSb ]iL XXI nr. lUU, cf. p. baS not 



16 



JBine d^phiKiie tfrotfif mi Jahrv 363 v. Otr. 



105 



>^arlideiu schoii vorber BaurKQ<M'l als ewer erk«iini haup. HoB sich 
in DndwclU AbM^hrJri einif^e Naiueii aus (k?n m>u entilc<'kton groBcii Bhu- 
L'ritnnden dee Tompolg wiedoKftndon. bezw. niith mit dereii Hilfe ergAncen 
lielten. dall jwier StPiii aU» KiPJpWalls ilcni IV. Jahrliuiiden anReliAre. nab 
HoiddIIc iiii Jnhri; liliv.' iJic Toxic iiii ZusaiiimeiiliaiiK hcruuri'l. cr^iine 
8te scharfsiniiiK und vollstiliuliK uiid zoi^e. daB die v«ti Dudwell \fa 
'gclilgt' vrklSrten NiinifO wahrttctieinlicti uur dtirfli dip Vcrwitleninf! der 
Kalkstein-ObM-flilclio vorlosehcn 6tm\. Kr sciiloB sieh {Ici" von Itaiinack 
nr. "JJtii (n'gi'lieiu'H rirhtigt'ii (Crkiriruiift dtr Tpxtf als Veraeichiiisse vnn 
ZahJiiD^n fftr Veniiieiuneon imd Verpnctil tinmen aii. bestiinnite ihrr Zcit 
durch deii au( rter iiotipn PlatlP erhallciieii Arcliomeii Tlieohlos auf 
a. 33"2'1 V. Clir., |vcrglich ihrc Reeluniiipilx-tragi- in iaKiniktiver Wcise 
mil den alinlichen ile.H Delos-liirentar& kain aber betreffe ihrer hi^oriec)i«n 
Vcrweriung Eweiiaa) ui eineiu negaliven (CrgchniH. 

Zuui be-jutren VerHlUndiiis dirser ^leick anzufttlireiiden Npeicninf(rn 
irliaite icb fill, dail unMin- liiMrlinftni nutt iUt Aiii-iiiaridcrn-iUunft von 
Kinzplpotiten bestehen. deren en^ter vdilslAndiger %. B. laulet: 'Axaumv 
HXtiiviqov fW '.4/^tjaii^2''i' X"*^'' ff'T^ijOi fuaior 3t'0, o^oAon item, 
Xa^oci ivvitt. )li>mollo euhaudit' ein dnfitutt, Jcdeiifalls ii^ dor Sinn: 
,AcIiaii«n. lies Kleamlros Sohii. zahlte filr dns Land des AKe«*rclifl« 
Id. h. das fraher dem Agetuircbos ^eliOrieK an den Tempel ah jalirliclic 
(Oder halbjfthrliclie) I*achl ]i>i Stalere. b Obolcn. H Owlkoi.- Aus 
die^cn I'liiizclpoHtpn hat Honioile zwci I.i.s1eii in Tabellenfnmi aufgcsti^Hl, 
voD denen die erste <T«bleati I p. lit! I die Naoiim der frfilieren Re^itzer 
ODihAlt. wi9 z. B. ill! aiiKefflUrtei) Falle den dm Afiesarclios. Die (Cr- 
Ortcruiif: fiber sie witd p. \^'i mit den Worlen ^esclil»!«i>en, .tiati ilie in 
ihr Machgewieseiien Hoiiionyinicen fdlcscr frflhcren UeaiUcr rail anriereo 
Delpbiem) nicht eintnal cine VormulNng crlaubien (ibvr dea I'rsprunjg; 
die«ei« tioiligcn Boiiitztaini;. iihor die Zeit uiul Krwerbunii; der Liinderoien 
nnd HfluHpr duroh dm Tempel: ini hcsoiidereii wSre rs selir iinklug. 
irgend welche UeziehnnK zwiscben don Kroigoisaen des heiligen 
Kriogcit mid der Kinverleibiin^ dieser ResiUluiiier in die Tempel- 
Dnoiftne zn konstrniereu. Allee wa^ man sagen kdaae. »ci, duB die 
geB2mDten iniiiiohilien eutwcder t-ou (ruiuiiieii I'crsonen ge«chenkt, beiw. 
durdl Legate Ubern-ie«>n iieien, oder dafi sie Scliuldnern abRepf&ndot 
seien, oder endlicli daB sie als EiRentum Venirteiller konfiiniejl wonleii 
wiiren. In jedeni Kalle liittlPit »ie die Nameii ibrer frtlheren llcsitzer 
bewahrt. wie cs auch in Deles iH^i fthnlieben Yerhiltnisseo. ScheiikunKeo 
oder Expropriirningpn. hpr^egangen soi." I'nd nachdcin er dacn au der 
Hud einer zweiten Liste (Tal)leau II p. 133) aucb die Nainen der Paelitor 



I) Aitf.Sl, 3«4. D0I.3. 

3) Buil.it,, (190]) f. IC&-l4:i'. ilasUeU. H«n cn>cbfea ent tn rolgetidtii Jahre. 



11 



loi; 



H. iWi'oK', 



nnd Mider — im angeflllirieii Fall also Hes Acliaiion Clcautlri f. — mil 
den [*ersoiR-ii huiIcixt noii^oFuiKk-iicr ToxU> idenUliziort hat, - wmt mcrk- 
vvOrdigprwcisp fast nur hu der Hand dcH Index der 'Satiimliiiig d«r 
gripcliischcii ninlckt-lttscliriften' g^scliiolil ') sagt er p. 1 40 iibsclilie!iend: 
„dio iniereesaiiicsteii ruiiktc fUr iius wftrcn die Herkuiifl, dii* <ir5iSe. lUc 
geugrapliisclic Vctli-iliiii}; unci Jiv Eiitricbtiiii^ der Bci^itittflniLT ^cwcscd; 
abor ziim L'n^itick ^iAwn iinuprc Tpxte in dietwr Hinsiclit kpincrlri Detail. 
Wic. Jiu wi'lfher Zdt. atis wrh-luT I'rsapln' Hie LSndprcion odpr 
dip HSuspr aus den Hflndoii von Pri vat person cii. dorcn Naiiien ^ie ho- 
nalin-ii, ill iliiK Ki^fiittiiii iler Ti^iiiiiiddomHiir ilbcrKOitcaii^ni scion, wisscn 
wir nbNolul niclit. uiul wir kctanca hiorQber nicht einniul eino 
Vcrniutung riskierpn,' 

Pen SchlftsBcl ziir Krkliining diospr fOr Delphi einxipartigen Llrkunden 
mid dir> prfiziite Aiilwiirr auf i)ii> kocIk'ii vdii HoiiiuIIp gCHtplltcii, abi^r aU 
iiiilGsbar bczeidinptcii drei Fra^en gibt uua der UmMaiid, datl vein di-n 
vierzchii votlslAtiilig oilialtenea Nainoti diT friDierL'ii BesiUcr 
dtoeor TciiiiKillaadorciei]: g^enau di« MlLlfle-) unHcrii altcu Up- 
kHiintpii anpi'hflrt. n»ii)lirli den Verbaniiteii voiii .la lire SttS. 
Sic crschKiiiPii in folgendcr RciliL'iifolge: Asosartlios, AreheduiiioH (drp-inml). 
Dnniotimos idreiriial). Arcbelaos. Menoii. Ariatoxeiios. iinti endlich der 
Ffihrcr A»tykniies wlbKt, 

Zur wfitpren Verwertunp dii'spr IJeobarhtwnfj innli aiif die Textp selbsl 
eingcgaiigfii wcrdt-n. Ilii* Vi>rK(Jiiuhiis i^t tni Hull. iTsuhwcrl durch den 
tmBbpr^irhtlic'liPii 5«iix';<^o»'- Dnick der Mlnuskeitexte und besondprs 
bci den Tabelleii wegpii der iinoi-saniseliPn ZerpfUlckuiig in zvvei getreiintc 
IVrsimciilislfii, durcli derrn alptiaholiscb Koerdneie Abfolgt die 
Glicdurung iiad liiMlunscbc :\noiiiDiin^ dc)$ VcrzcichnisscH gauz vcrschloiurl 
ist. Irb habp daniiii dip bpifolgpndp l.i^tn aufgpsteltt. die Hen gcsaniten 
WorllanI dor liiRchrift fnlluilt iiiid die Reihcntolgo dor I'osten gcuau 
vvahrl: ausftelassen siiid nur in don I'racskriptpu dio PrytHiioii- und Hioro- 
ninPtiionpn-VcrKpichnissc und iiinjiPsrhrielKMi sind die (irULsuiiiinen au:* 
ilrii (jriechischoH Zaldworten in arabische Zablen. Da dipse QuittuiiK^'n 
iilicr dip l*aclit-(.;pl<lcr, deuu als solchp sind iinserp ra/iiui-rrkundon 

aufzufaiuien - afljShrlich lodpr halbjilhrltch) imiiifr anfs neue cingeii](*iUi>lt 
wiirdpii, si> mild dip auf vprschiedpnen IMattPii dnppplt und dreifatrh or- 
baltenea Tartieen. aus dpieii Wipderkpbr Honioilp gcschirkt und sor^Sltiti; 
die verlorcnen IVile rektmslruiert Iml, rochla neben der l-iste diireh die 



Dfl£ i^l tiiclit okiie h&He Kol^ten geliliebeii und uiii^li il^u'linlli liefrviiidi^Dd. 
w«il fldinn MkJI»k> dip I nzulaiiKlii-lik<;Jt, praktiKcliu L'n1>ruuclit)arkL-iI iiriil 
hVblprbaniKkt'it ilioiot V>rx4-ii'liitisM-.v UHriifiid buUuchlH liatti^. 

•i: Ihi" Vfrhaltui> lilfibt audi ila.-> mlmlu', nciiti inaii ille <lo|)|ieIteii AiiT- 
rulirUTiKrii iiiiUiilitt: SJ rittMlKf-maiiK-u icin*! im (Iiiiixt'ii vMUlniidtg rrhalr^n, davon 
{[eliCrcii 11 uiiserri Verbtiiiiitrii an. 



18 



Eint tUtpttitche ffium^ iw Jaftre 363 v. Otr. 



107 



betr. ZHIpnznhlen iter Kiliiwl-Plaiii'n (! ii, 11) und dpr FnignH'ntP (III - Vli 
hei jedeoi Poslen bele^ wordeii. Hierbei isl Dodwelis Insrlirifl. dir 
zwcifcUos ctwtuf illtrr Iki «Is dk' ii(iuf;c[uiidcucii Hotuulkvi, als Slciii I, 
die groBe Flatle HomoilpH aber sIh II hezeichnol wordou, willirend ini 
Buitotiti tiiDi^obchrt Homollf.s Platic aIs I. DoHwclb) »h II gcjiihli i.«t. 
l>ie KragiiH'iiie III - VI siiiumtn inir dcr Zjihlung den Jfalletm, ohwoli! 
Kragment lY bvsufrr an die Irizir SXvWp- zii nirkfn wAn-. dii i'» aiist-ticincnd 
d»s jOngeie vun alteo im. 

t'lisorcTexU' 48. S. lOSd.) eiithaltcn die ciiiiEelnen Porten bintireinander 
aiilgexaldt. diirch Ab^atz (Aliiu-u. Ktiiruckcii der neueii I'ostfij-Zctle) odcr 
diirdi zwei tils lntFq)iiiihli<in Hienondo frrip ZpicliPtiplAtzp dor ffiwxv^^* U'i' 
Kchriebenpn Zeileii von fwlgenden rosten tietreiini. Soldier Kiuwlposlcn (fibt 
esSl. Sie j^eifalleii ludrej Aljicdmi^i'ii. voti denen dieorste lr> Pusleii iiiiifaiil, 
vor deiieo i.>tiiinji] die (n'«»iti(ubcr^vhriH tTliallen iiit (I'ialte 11 vg. 8d>: 
nie lantcl narh llotnollm') iCr^iinziiii;;: \TdiB tU it\v ildtn'^r nidai\xr o* 
■utftiat i^ihlav, ini ^oAvtov dQyio\\ro:, nqt^anm*tmv\ Ifitl^pii K Nniripnl. 
jf^fiiijjiiQiai'i-civv lulii-Jc t^taaahiv |//o^fui, .Vmuam/rov,) 7ia\> 'Ah^arA^ov 
'A^enoUoi - , Jthfoiv mk. Kh futgl die HieroutnciimtiriitiHti', dip er- 
koiiiwn Ifltil. (lali sit* aus dpiii Krahjabr vor «. itTuyif i^tniiniit. dor im 
I{pH>8l 331 dN^ Ami mitritt. Nach tli-in IrUtcii Hipronineiuoii Icdgt so- 

Kl«icli I'tKttPQ 1 : JC^fuw tov S Of Xiu^lov, mat^^ai ixaiiv 

ifi^'txoria iVir. 2<i')'i>'V ^"'t'^- Sn gchi m( ohilP L'nitrbrprhiing bJK mm 
Schlufi THii l'i)!<tfo I*"), [lie zwcite Abteiluiig, von der pretoii durrb eiriP 
Ijnie Durclisdiull gctrpniiL uuifaBt l'o«trii 10 — 24. Sie hat dip CbersrIirili: 
Tiift fitiBau»irfitfm»r ra n^ta. IMe drilte ciidlit-b. wicdcnim durrh eino 
freie Z<>ilp voii dpr zweitpn gPsnijdpM, giht die SoblnUpot^cn 2.'» -3] mil 
tier fberecbrid: Tiui* 'voifQtir /i#o^n»Aijy*Vi(w. 

Dieae Eiiiieilung tst pine ubaolui teste und kchn in alien erhalteiten 
VerzfichnisN^n wiiiler. Inncrhalh jwlpr Abu-ilun^ wprdpii zm-rsJ die Tacht- 
betrSK^ f'i'' ''i^ Acker, daiiti die Mip1«'eii)({dii)(e fftr die tUiiser epezilizierl, 
Auf die«p I'uiikte hut beretl^ Hotnolle auliiierksaiii geiiiucbl. Icli fOge 
tinner Darle^ii^!; die folineindeii AutifObmn^n biiizu: Die drafaehe Teituni; 
und Wiederbiiliine l)ewpist. claB es stieh uni drei versehiedcne wenn audi 
zeitiicb bpnaclibarle Aniiissp. bczw. Vui^Ange bei der Kuufiskaiton der 
betr. GflWr gchaiidelt hat. Dan cr&tv Hal wunk* die llauptiuanse, die 
lUHte alk-r hier verzeirhiieten Posten, zur Versieigening gebrarbt. Sie 
zei^ bei den Naiiicii der I'arhter die I-Zijjpntfiiiiliebkoil. dafi fa^t alte mil 
I'atronymjeis vergohcn sind. Diese fehlen. H))t;ise)ien von der Stailt- 



I) KJDC Rndere F.rfriiunilft Orhlifil Hoetirn Bourgud vi>r; [rtna tAr ^tiluinr 
oryyp':f\ar at nqti'nr ^fi*S*ir, iter in L'admimalrat, iViMMc. p.:f<;Mi|i|. anf unavrr 
Tentp za spppchen kommt vgt, i» 2S wAt-. Icli lukllt^ keiiiif dit-MT ErRSny.uiK»n 
far abiirlilJellcDd rt(btif<, inCcbte aber vun efiier [iiAkuv<ii>n Iiicr alMi-hrii. Kcii 
nidi vor Ui-r Hand iiirht* Siclirn^s rrniiLU-hi luUt. 



U 



ion 



H. Pomiow^ 

































r- 






ii 








-T 






DC 






la. 








VP4 


"^ 


£j 


!- 














> 


n 


^ 




^ 


__ 


^ 










> 


^ 


"^ 


1 — 1 3 


^ 








,_ 




-r. 


^ 


ai - 


■ 71 




«^ 






*r* 


^ 




L.-' V^ ^ 


r (Ji = " 


^ 'J 






h£ 


•-■ 


1 ± 


1- 


^-1 1^1 ^ 


>■ iC =S :S 


i3 






in 


, , 


4^ 


-^ 


^— *- 


" ^ 


^ .„ >- .. 


■' 30 






^, 


^ 


e; 






- .. :n 


— ca •* >n 


■* ^^ 






-^ 


* 




«■ 


X J. 5 -N r: .": .t 

» f S .■■: .^ ^- 


.ri ~~ — ' 


'^ ^ 






w-t 




i 


















1^ 
















' 


•?.«-*■ !D 1- i-. — 


-■ sn .n 1- 


O^. ^ 






^ 






PM 


















■iir(:iX 


^- 


•-^ — 




^ ^ — " ^ 


— ^ ^— — ' ^ 


- - 


- 


— 


- 




r- 




CC Js ^^ 


o; n « 




1 


■floiiili 




■-■ 


- 


- 








00 


s 


•rofi'o 




■* r- M ^ is ■* 1— 


B U 


t 






^ 


s 


tt 


\ ' 






- 


— 














> 




















■-^ 


■nifjiriji 




— 


— — 


— 










■* 




•tuJO 


-T 


T-' O C O "^ "- "J-' 

C ^ ^? ?■ = 3! ■* 


«J 1^ Q O 


•-* if- 






OO 


CO 

at 


T? 


1 














'2 






c 
t. 

1 


3 
MI 








■A 


t : 


S 

n 

a. 
5 
























^ 














h 


>z 


■^ 


s 
















-^ 




w 






" jZ 
















B 




e 
















V 

"5 


^0 


y" -C 














1 


5 


^ 3 


1 ; 








! 


5 


K 














-^ 


■ ' 






'" ' — *~— 












'7* 


1 






* '» 












41 










rf*^ 












•< 


im 




















■* 


u 






















i!f 


N 










J; ^-^ 












,S 


"k 

& 










t sis 


= = = 


s 








^ 










■ S ■ 5- 


5L ■ "■ ^ 


^ 






, 


ti 
f 












: "s : i 


5 * 5 


-: i 








"5 


1 "S 












5. . >< 3L 


St 






; 




1 — 


>l 








■ 3 ■ ~ 


*" .■^"" 


y- r- 








1 


,^ 


<i- <i 


• ^ ,-_ 1^ *^ .;_ 


-i. '> "> 


'f ■* 






t^ 


1 


£ 


^ 


a c c = = 


- - 1^ .^ 


■t 'S 






5 


■V 


1 


b 


>k. 1 


M k- b b k 


b ' f. "■ 


M »!' 






(- 


K 






































'5 

Si 








a 


-t 


■-a 








-E* 








-c « 


i. "C 


















^ -„ ^ £ 


1. 1 


-p 










>- 








- T - 


n; 








4 






-t 












f 


g 


1 ^ 


- 


t- 


>■ S - ^ ;. -E 


~ z z -^ 


\ i 






'J 






k* 


t - 


■ a. -= -.- f >< 


I- a, e ~ 


; •= 












^ 




; * '^ c 5 ;: 


= "■ : r 








-< 






^ 


'■; ■** 


_ _iN ». _N-B ~ 


* R ^ -~ 


£r ? 






^ 




1 


c; i< 




I'l >: -; - 


-'^ ^ 






^ 




*« 


n CT 


3 ^ .?; 'i [- JO 


T- ^ ^ "^l 


M * 






♦ ■^ 
















^4 ^- ^^ 


^^ ^^ 






^^ 





,— ■ C -" IN 

^ > S > > -^> •> -. 

l_J y^ i„j I f >— I l__| "^ »^ 

r-r^flD^O '-I ">! eo ^ ^ 
*• *l iM *» *i c* « "M -M ei 



.C O OC ffl S — . so ■« I- 3J 



C K! M "JJ i:i "M ■■ M 
t- O M — 



3 


3. 








« ^ 


K; 








hi 










■1 . .. 




— 


e 




St 






h 








^ 
9 


-g 






•** 




i 






■r'S 


■& 


h> 






3 X 




M ^ 


-* ■-!■ 




1 U. 






e ? 


;_ 


-: « 




■S * -t 


14 


^ 




^•IJ- 




,5si 




a ^ 


B^"- 




■H 


*S| 


h^ ^ 


t '■- •■- 


IS '■'■ 


'J- 


'J 'J- 


:/. '(. 


■^ 3 = 


t <K 


'?" 


■ tt 'i: 


•e 'K 


t- <- 


b l» 


t- 


b w 


h 1- 



'J- 



'•r- 



- -J. » a- * --» 

•~ ■»! 3 « '■'■ -s s ^ —: 

-_1S._ 11. s-S- - ~ 

i'l » n ic -: ,-. !■! ;» t 

tVtH lltTttTlUllljitiviMV 
T<\ TIQWTH 
tt t- 30 T. 



■m 



Eine delphische ffroou im Jahra 363 v. Chr. 



109 



to . I- r- . I C 

£ 'I S cS sS 3 > > 



■* JC '.' ^" '^ '-0 * 

^ ^^ %fa c^ m -o ai 

Bs M « M _ I: _ 



■)f/»Z- 



,f'o.tft 



'Vt'^ 



■M 



I'rflfsdp 



'JU2f> 



^ . - * . '.:; 



-M — 



i?. '•' ■* 



Ol W O >-1 O cQ 



s 



ft 
a- 

3 

I 

6 



g 



u 


^ 


■ta 


3 




r 



I 



: "> » ■ -^ ~ 

'] s, a. ....be 

' .t .:. '5 .i .!. 

2 £i £ £ 



u 
III 



■3 a. 



■2 = 



i.-S « r~ 30 Si = — 
II 5« ♦! M -M ^M S « 













*d x 


, 1 


IJ .w 


— * aj I 






M^ 












3 ^ 


^ a 




S « -3 




^ 


a 












^ a) 


□ If 


a" ^ 
— i< 

■3 > 


3 - E 

t a I 




0* 

3 

a 


c 












-3 a 


*- ^ 


^ « 3 
s. « 5 
,5 - - 




£ 














(8 a 

_— OB 
a "3 




a 
3 ^ 




"3 


a 














1- 


- 5 

H — 




a 
» 

"3 


id 












-= a 
._ 2 


5 E 

V 




^ 

v- 


-£ 












u; ■« 

« 


il 




a "I^ « 




c 


4id 

s 

X 


(O 




s 


a 






5": 

^ - 

— 3C 


1 s 


(4 a,:s 




a 


1 


+ + + 


if 




a, -a 

a a 
a 


Sua 
_ i: X 




> 


c 




+ +■ + 


w 




•r 


.5 g 


^ h 

^ 3 


^ *" ^ 




1 




i£ 


SSS 


c^ 




■^ 5 


ll 


tf -3 

a 


4) *" 




— 


■* 




+ + 


+ 

id 


s 




- *- 


S5 






X 






+ + + s 


d 


^ - 


V 1- 


m m a 




a 


_ 






■ft 


, 


01 

■K 


05 3 

Is 

£l 

"* = 

a S 

- '2 

z a 

t: - 

"5 ' 




^ IC * 

> K 




.-^ 


s 

* 


+ + 

•2 
K 

S ■• 

■? S 

if 

^ 1^ 


i 

s 

a 
to 


« 

^1 

u 

9 

"U 

h 

it: 

B 

s 
1 

a 


3 

a. 

a 

N 
Oi 

a 
a 

a 
a 


•e 5 c 2 3 
u _ — .a a 

-g S i: "= 

5 =* - ^. 1 

■« i; I- ^ 


"Mi. 

£ri 
* :; s 

fjl 
III 

S ^ 2 

S 5 2 


■a 

c 
a 

a 


1 

K 
X 

a 
a 


'3 

S 

.a 
O 

as 

h 

X a, 

Si 

~ o 










i 


1 - 


i;| 


u a 


1^1 


a 


E 


SI 












S 






1- >-- S 


-3 














'5 ^ 


5 ^ 1 
w ce c0 

"a. * - 

^ -S 5 

''^ 2 "<" 

-S - -s 

r 5 s 

- £ to 


— > 


3 Tt 

III 

a 5. 
3 a t 


1 

V 
OJ 

> 


X 














-- a 
— • » 

1' 




3=: i 

.s ^ 

I S S 


.2 


^ 


* .11 












i !■ 


V 3 -^ 

t « = 

-- „ 


n 


3 ^ 

= =* ~ 
» -- g 




■3 

S 

X 














= -5 


» a »« 
St « a 


-J! 5 

^ a 


f ^ s 


i 












_; 




t! 






31 
S4 





ai 



IK) 



fL l^iwlnw. 



Pnl.lllD.Xr. 



■2i. 



37. 



In 1 va.28 riickcu Dudndl tiuil l.i-uki* ul)i;n:itialiiiiiiieail dun rcFiV A^igfinr 
nn ilea ,\iifftiiK ilcr 7M\>.% mxIdL^ i-k luckcnlok mi ik-u Soliliil) iJcr v»r{K(in 
(arm^ifiiij uii^cliUelM. lloiiii>Ili"< Maiu^kel vH)t ilitK('i!:i'ii ^ /.eiclieiipiriUt' vnr 
ififtf im AnfutiK von %Tllt- 98 an. n;i Ictxti're^ iiii/.ncilfllinl) rti-httti i.tt. 
— iS^xiuir ).st ODler ll-nnia tret <-rliallen. — frsRl rs ntfli, oil etwaa TelilL 
Paaberaucli in II vs. 7^daa FAi-aimile «icitcriiT(rrfj(M)i: rprfv. it/nj^itv giULuiid 
ilsHsellji-, wenn audi minilerKii-hcr, 11 v>.2y geataiidm liat. ko miiQ ji-ni- LAcki- 
vmi8Z6irliea<luri.-li<lk'ADnali[u«eiiici'f>cli<iitvordeOlEiiiui«illeln vortiaiiikneu 
Sti'itivrrU'Utiii^ trklarl Mi-nkTit AiictiinV I lial inclits iluxMitchcn gestmiilpu. 
Icli v<rnnite, d»U hclinii liicr dcr I'aclitor ['/i'n/*™i-'ifti] lienmniit <li>r N»it)« 
lien frutivrcri Uesilzers liftllo ilanii lu Keiclien ini OeiiilW Kehalit, zu deneu 
flttr^oirifo^ <»\<T 'li/ix(u'irmi gi^naii piisiien wiinlun. 

Vdii (Irr Pni-iiUiiiitiiiie ixt iiiir ilcr AnTang (inn ij^fi.,- xfvt erIliUten; da 
kciii I.nmiguL v niedrig verparlitel wai. ilaC an 5 Slatere iti deakeri w&re, 
und dn die Zcliurr lilcr luit voraiiKcstelltem .(wr lifginncD (dfx^i i.Trft 
Po^tf'ti 10, <t/;r([ ^N-riv Pi>«tpn Itj), also n(>-i:»;r(ri'<turn flU&sescllloMPD i»t. ko 
htdbt Dur.-iFft^xot-ri'; llbriK. wie v» sirli atirli in PosU-ii 4 liiidet. ich Imlii; 
duller liivtw Znlil (.Tgnnxt, uiiil xvar no, dull xiv nocli xnnx in II v.i. ;j3 zu 
MldiiMi kociniit. wo Homolli> am SclduB tiur 8 LQckeu stall li atinituTiit. 
ItiiU ]>-lxUri! Zahl ridiU^ !.■>!, fulgt au!> V \^hy wu die uti^ewljttv Znlil <li;r 
feMendeo Zeiclien wiK'ir ii'ir.h mn i-.l ZdcIiPii gn'tler (M. 8t.s »« iinsercr 
Stellf 'W vs. 33). Was liiuU^r iht [ijjfoi-mj an den tincli felilendeii IS IiEa 
22 /eiclirniilatxcii Mund. lallt sicii niclil rtratcn. Wenii in IV vr.1 un 
dieser ytellp ^]ri-^\ti zu sU^tiun sclioiDt. Iiiater dvia genau 19 i>tellen frei 
aim!, so ist dtts viellnklil tilr i.n»cir();forin verlcscu [f). Docli sind die 
Aiigabtn fon IV luuhiTacli vuu denco iler iSbrigco Stiicke a))wtii;hcud and 
HID bexten auSer at-|i( zn laneii. 

Ilitilrr tfturntrtn rvhlcn vor dmi Oliolen aocli R Zcictipii, also ittt xffwt 
(idKi- ^i-i'^i) zu ericiliixeD; rrst^re-s iftt vorliiillK in deu T«.\t ki-npUI. Uer 
riiiKi^tilnm merle I -/nf^n!-^ \»l nur id tV. 1 liiruEii^i-scl^'.L 
llomolli' lial (lie /.alil der ansx^falli'DPii Stat^rf uiieiKaiut itflaHHcii: Nle 
luuU H BiicliAtalii'ii eiiUialtcii und k:)aii nur L'ine gerade aein, da (t^ux^fSr 
fdlgt. Es IdfiW niir die Aaswatil zni«r1u'M dfxn liaaaiftti, tpuixartti Mii. 
»»€irfniwtjfOcr«. !in-r!j)rarrii i'i. t-gifjiorrii uirtin. oyAaifimi-tn Jlj. trtr^Jiornr ^j. 
I>B ill d(!i' zwvileii mid -- mil eiiitr Aiisiialiiiit^ — xucli in der ilrillen 
Abtriluiiy iliu I'arlit-Mitnint; dw .bikers iiiirlil iil>i?r 70 itnd iiiclit iiiitcr 
'Jii fit. ti«ttiJi|{t, !>lv:li aber illi- niel.iteti i'rel»R z\\lMtii<^ii 'M unJ Oi) SI. benexeu. 
»u kuiiiint fur uhk nur tfi&xutta ibo oder rnumgaiiui-tii In Rittradit. 
liOlxlerex babe fcli prctvisnrhdi in (Ii>n Text ges<>t7.t. — Wenn bci deiii 
Vrtrletjiteu ElymoDdas.Posten anf Tableau II (ji, IS.S n. 7) slatt unserer 
H Dialknl virlmelir ;i (ibiiK-n in Kei-lniitnK KestelJt sind. so benilitdas nur 
auf olneoi Verselieu Uomollcs und ist ^diuld ilsrnn, ilall temp AddiUuiiN- 
Snnimp f(>lili>rlisfl iat- — Kine uiaox undera Xalil. uiil 14 Stellun, hat nu* 
Mchpluenil in IV,3 gvstsndcn, ds d^irt nXaU. iVr Drndiinr und !• Cliaikoi 
vielmelir 4 oboteu crecliein^ii. 
30.81. Aurli biCT Mdil in IV, 4 doe Abweidiiing, nirntidi ynK\»txi .. - | ntatt 
h/ttAor; riaatipiti (II vb, S7). — iind bei nr. SI weili insii nielil einmnl. oil 
demdbe I'octen {xnvAoitHnv) K«meint war, da deiuten Kr^iiicnng {Vit^en II 
vilSS gpmeNKen] kii lani; nnd die Zablpn tfllal amiere !^'cncH4>n lu .«p1ii 
mhelDfn. — Cbr1g«w »<clir«it)t llomolte im Text und Kommenltir stda 
:titv/inxfiov . wAlirond uiir (Icin Fair<nniile di>nllldi die Diulektfuria 
nar^vxtlor zu sebeu tst. 

S3 



2S. 



S3. 



ne dpifshigehe arx'ituc hn .fahre S03 v. (%r7 

Ki-mciiide von barisa (Xr. II) and In-i ikn sliultlipkaiitilen tlieswiliachen 
HiFmiiiTK-Miioiuin KnttypliriH ,N'i' H| itixl K<>Ui.ii(iiiiii>« (X. I4| imr lici Xr. 1 
unit '2. Krilon und i'loigiens. Dii alio Dbricon zclin. mil I'ntronymjcis 
rprselirnon IWten die von Delphipnt siinl, ilarr man wohl srblie&i>n. daB 
Kriloii tiiHl t'ieifiiea^ kftno Detphier. sontteni vie ilie bpiden Theti^aler »(adt- 
bi-kontito iiml U-riiliiiitc Auslandcr waroii. Von dcii ift Nauien tier (ruliiTCU 
ReiiiuiT sind drri gaiiz. dm teilwctt^e ^nrHirin. bezw. uiilpsprlirh. von den 
vorblpibciHlon !t f^ohBren die ersten si«bcn Xanitn deii Vcrhanuten 
vum Jabrc 363 an Idaninipr Damotiiiios clrpininl. ArchiMlaiiius zwoimall: 
nur die l>eiden lotzu-ii IVtsti'ii ^rllcrti (■iiii.'ni iimtprn. AMyidiilidait, Aber 
audi an dcii dm ganz unt«tierlicheo StcUea k4lnnt«ri dir 4 nocli fehlenden 
Vori)anntC'n mil don 10— II »teUi)^n Nanioii //ai^oxA/o; (Ik>iiw. op;) nod 
'Exfif'^oi, vielloicht aitch dirr !li(tclligoii MtmU-idov und ElinriMov vor- 
xU8g<<i<eU( wcnipii oili>r g<>«tatidoii )iab«ii — vicllMcht war sugnr tfcUon 
hier der genan passende 1 1 i^telli^e Xante 'Aatvxf/uaoi genannl I s. uaten 
PoaU-n Nr. 2i*). Hoffentlich wird einc genaiie L'litPrsurliiinK di-r bolr. 
Steinpartien mich darubor beli-brvn kOniK'n. Aber wit- dii»e PiiLfung anch 
ausfallen niflf;e. aoTtel \ai srhon ji^t gewiB, daB diese in Ahlpi)aag I 
K^bncbten Pachtzahltingen /urQckgehon auf die Konfiskationcn 
des Jahre« 363 v. Cbr.. dalJ also das Urteil der Atnpbiktyonen und 
die diirtlt i\m damaligen Obniann tU-r iticnimtictnonen. den Tliessaler 
Andmnikos voUstrockteii Urieile aufrcchl erhalten norden siiid trolz Am 
Klnspraclis dor Athciier iii ibrcti) einf!;iing» besproclionco Dokret. un<l daB 

die Worte dee irtzteren "xoi re; ovataf eyeUeio ' die beate 

lllastration fitiden diircli iinsere nacih 30 Jaliron novh immer unlcr dem 
Namt-n der eheinaligen Verbannlcn gehenden TempeiKtIler. 

Die zweite Ablcilung mil d^^r Cbersvlirifl; "Tioii iurajTu)lti>t^rtwr nj 
a^aiia', d. h. wie es Homutif erklArt. 'Krster Nachtraf;' dor spNteren 
Faehtversteigerangen, untersch«idel aieh von Poatcn 1—15 2uni>ch«l 
dadurcb. daB iR ibr ebenso wip in dor drilleu kein FScbter iiielir ein 
I'utronyniikon erhlK: rs Hind. auBi-r der Siadteeniciiidi? von trltinns 
<Xr. 23). alles Delphier, iiiHfit Trftger berQhmier Nanipn.') I^n zweiter 
Untcrsehied isl der. daB unler den frOberen Besittcrn nnr ein einzij^or, 
Mimon. BUS dem Kreis iinsercr VVH)anuton stauiinl. und aucb diexer nieht 
Filr tiieh uilein F,fnaunl ist, tK>ndern nur als MJtbesilzer ejnes Hause^: tac 
Mivmi-oi *m /fimraxa oixioi (Nr. S3), tn der drillen AbtpiliinK dagegeo. 
'tiov vaifQor !T(ia;nm/.tj&^T€av ^ _Zweiler Nacblrag" der I'arliiver- 
ncigcnuigcn (Homollei, i-rselu'lnen wicder dri'i un»cn.T Verbanuten untcr 

I) Siuiylion i.->( drr b«kaiiule Naopoiov. Thcusalus ist ikr VatCf rincd 
BBili!ir«n Rch>>krAtida*. al« di^r iu PfMten Nr. 4 K<^"*ntil wird. ArinlDii uutl 
Cberlis warvn uften< Buleuteii. Xenodanion war Vattr cinen M>K*tirn ifvblL )*l'j 
iloMftlle), I'liairoUs bt dcrArcIiAnt vont inlire 34UL Vgl. blenil die Aurxulilttnif 
bcl Homolle Sb, 140 iiml Rauuack p. 797. 



n 



112 



Ti. lhmfoit\ 



Tier PrhallPOPii llpsitzcrnnmoii. wJllirond rfroi imlrsprlicli hlpihcii, alao niwli 
noch (lip vnn ViThaiiiilfn acia kniiiiiPit- !■> wnrilon (licttmal ntir LilnHorrion 
Tpr|>a*hte(. mil AusnahiiiP flcs Ictztpn rtiHteiiH (Nr, :M\. lirr einoni Gast- 
liauKe, nai'SoKtiov, pit. Vier. vieileiclit fOnf vou (Ipu sieben Posten pnclitrt 
FCtymondas, i\ot bekanntf (Iplphisc-lic Naopuius. i|pr die ill. Alitcthiiif; pr- 
dffDPl. m wip SimylioR iK^in Vorgilngf^r unci dann Kollegc aii dPr Spitze 
dor II. stand. 

Die HiiiiEurfl^uiiK dlctu^r xvtei Naohlriiep wpist nipfil niir darauf h(n, 
dnS Zcihinterschiwlt' KwiHctiPn iltti iltpi Abtciliingx-n vorhandpn sind und 
dalt plicmalo drpi gesoiidprte VprTteigernnKStprmine, jo piripr far jedcn der 
dm Koiiiplox4> von l..an(l- iind Haiis-Puditiiii^n ab^lialtrii wordcn »ind, 
Bondern dnli dip AnbpraiimiinK; dpr zwpi spStorpn Tpniiine durfh iiiplir- 
fache Wiedcrluduni!; dP8Relb»»ii politiselifii VurKansK. n^nilich dnrcli er- 
neute Verbannungen iind YemiOgenskoutiekRlionpn bedingt wordcD sein 
wird. ') Da ab*r audi im HI. Tcrmiii nocli (Itttpr drr altoiJ VcrbanntM 
Astykratp*, Ariatoxenos. Archfidaiiios vcrpaclilcl worden sind, sn ist klar, 
daS p» aipli iim drpi xwar Keitlirb vcrspliicdpiip. alwr inlialliipli niaamnipn- 
^liOrigc Pliason pin- und dossclbpii poliiischpii Croignissps f^phandoit lint. 

Dip KPiiautTP Krkliiriing kanii man aus dint Nanu-ii lipr I'ilctiliT ab- 
IpiliMi. zu duncn wir una jelzl wcndcn, uitd uus ilrin 'Amatz. den drr vur- 
Ifttrtp Posten (Nr. 14) der I. Abteilnng trilfii. Dort heilit ph: hoXoatfiftog- 

Ti^vrf, wnraid i» PuttlPti Nr. !.''> das l.aiiii dps Aiilypbilidas folgl. Dipso 
xwpi I'ostPii eiiiliaiten einpn N'achlrag, dpr niiliK ward, wcil das frillier 
liOher venniclcie Haus dcs Asivphilidas _meder frei, d, h. wieder ver- 
iiiicrU'l wurIc. imd bpini MiptavcrateifjtTHitKStcrminc weui^r braclitP" als 
vorber^f Dait Ktiiid lia^egpn przidtc dabei augptischpinlirh dipsplbp Papht 
wic vorhcr, weehsplte ahor gleicbfalls dpii PflpIitBr tiiiil wiirde dpsliulb. 
von dPH Qbri^n jfu^'a B^f^tronnt. ziiitammen tnit dein Hans an dpn SrliluQ 
ilnr I. .Abiribing vrrwipsrii, 

Diespr Horgniig fohrt xii dor Kragp; waiin iind anf wift Iild^p Ait^m 
GnitiibiQrke an die auf^pfuhdpn IViditPr vprpachlPt wordpu aind. Sie 
isl von cinsphnpidpndpr Bpdpiiliiiiir fnr 4lip biKt«>riKclip Vi»rwprliinR; dpr 
Urkunde, iM aber im BvU. ganz HnberIlck!>ichtiKl geblieben, I'nd dock 
IfiBt aicb die Antwurt xicndicb fi:enau gcben. Wenn Kottypbos und Koln- 
simmoii. die von ■14ti^339 ambiiiprnd tbcKHalisrlip Hifroniiipimmen wnren. 
iioph im Jahre lili''2f\ aia Pilchler mid Mieter aiifgpfQhn werdpn. so kann 
Aaa DUr daran lic^n. daU die bptr, HAiiiwr and (iriindiitllpke anf Uiijcprp 



1) An die geognplii)>ch« l.uge iler vinxelnen PMteii, an die lokale Zusammen- 
fcelioiiKkeit der In den drel Abtelltiiigcn Ti^oigtcn GrnnclMttcke l&Bt skli aid 
Onmd fDr dl« Dr«il«itung katiin (Ienk«ii- Sie (Hit«prich« den Cbfr^chrin^n (ri 
.ipo;;natktt9inK tm tpoi) in kelner Woise. 

2) Dion int die trctTendu fWrselxung llomullc* : a.li.O. p l$SNt|. 



«4 



Kine dtiphiathe motAf nn Jabre fKH v, Chr. 

'/,f\\Aau(^T (l«ni Rrsti>ig<'rpr voniiiiMiM woiflcn »tnil. L'nil wpiiii Nr. N 
Iniid I.ll naUfinarlot wiin!**. wilhr<»tid Nr. I 13 in i1*ii allPn MSiiflPii 
lilifb. so win) man da? nirlil mil di>iii liisnivniilwenlon iIph bislutrigcri 
i'achierg von Nr. 14 a. U erklSren dflrfen'). soitilern annehmen mOssen, 
daS dirser tm Ijiatr dftt Julian. Jabree 33'^ versloriieii war. Am hridnn 
Tntaaclien zuitanimongenuiiiiiieD schciiil zti folgpii. daB tli<? Lflndcreien und 
HSuser nichi hlotS auf 10 — 20 .lahrc. (tomlen) langpr. vif>lleicht sogar auf 
Lobonszoit roil den bctr. Pflchtern crsioigort vrordeo siod.'j KUr eine 
lanRi* I>aii«*r sjiridil aiich der I'liisland, i\aQ selbsl iiaclidfin Knltyphos 
und Kolosi rutin IS bun rlcin .Aiiitc als HitTiniinemdin-n «usgc5chied<?n waren. 
- d«ssOD vonio»nc)ttlich Iflngor (Uufrnile Belcleidun^ ihnen cinzif: die 
Vcrniilii^imj; f^eboten in habcn Hcheint-''), in Dolplit pin cigcnos tfaus bIh 
Absteif>e(|tianicr zu micten . sio nuch nach mehr als 8 Jahron konseqnent 
alH Piirlilpr {r(>nHniit werdeii. obvrohl docli wahmcbeinlirb itirc Amtenach- 



1} In Mik-liein faiir hatte der Most tnuRt Tom PIftiwr ku stvUenile BSrge 
tlir nifTcn'nx cniitchcu tleiu uniprun^li<rh erMl0ig«r(en Uiet9}>«tn((i* iind ilon neiien 
MlnderertraKe "^^ decken Kclubt. und die PacliUumiiK ware als unveriuAert 
geburht wonlen. 

2) Auf lelin Jahre verpochti-t ni-rilen z. B. die Gnindstlicke im Jabrc SSl/O 
(Oder 319/1") v. Ohr. in der Inwlirifl t-7^ II N. 1059 (=SyH.' N.S3<>, und ini 
.lahre 3O0/2M v. Cbr. in CIA II 6uo. — Aiif Tiertig .laliro an Vater uod Sohn 
Terpaclitm die AixoDvU im Jalire S^il'i v. Cbr, (7^ 11 loi^i (==SgtL'' h3h). In 
Krbpactit. di ziv anttrta ipovor. i^egebcn warden mo 350— 3>X) v. Clir, die llauii- 
ItniDilvtuvkc ini Ptrariis CTA II 10.18 (= J^H.' N. 834). — Da l>ei IftKlL-nr Vennielung 
aiudnicklitli den Na>:)ik»niiueQ dei* P&chter» die Fimdau«r der Padil verlivrgl 
nini iy*. i3), rin Kolclier ZtuKUte xai o\ tyyotrot ni-rov atirr bei keinem iiniwrer 
delphiftdien PS^^Iit^r slclt findei, ho Hclieidfl nir dtese die Erbpsclit aiu, die audi 
ao deb wegeii Nr. 11 (neAifcrwAi^:) unwahrMrlielalieli war. AodorerMilA »it)d iiucli 
40 Jalirv nncli eine zu lange Dauer, audi wetl bierbel twhna .lurden Eriien Rficki^icht 
genomm^n wer^ien niaStc t^gl. CIA \l |i>j&). na» in unservn Tabellen olrgeads 
geacbiflil. S(t Iiliebe aiiscbeiiieitd riur fine znaDzts- «<|pr 4lrt>illitijabri);e I'aclil 
Sbrift, far i\W nir xDnilU^ krtn« Rclcffe habeii, am u-uhrNcbcinlii'lisiun aticr ist 
Wae Boklie aiif U-lteusiT-lt, auf die Nr. 14 (nalS/vimiiK] lifpweiMO kfioult. TroU* 
d«m bleilii die RiiUi-hi-idtiiig uiinii-lier. ntid wer an daa Vinlcrauftaudn-n )i»uli^r 
Nameii allej Verhaiiittor gerade sell 330 v. Clir. denkt, «ird KeiteJRt win, «eoii 
aacli nicliL an eliie von Aufang an f«.>stgc»rlzt« lAjUirige Patrlitdauer I.34G— 331), 
aber docli an die ilitnalige Riickkelir der alltfn Vertisnalen ond auch an die 
Wiedrrdnsetxang in ihre GiiteT xu gtaobt-a. 

Audi fiber dio PachtialduDK »t\\»t, ot» jihrlicb [iiu FrQlijahr). oder tialb- 
jiliriirh (Frfilijahr und ilcrii^t). ludt Atdt niotitK Sidicres rrraittdn- In St/U-' 
N. .'•31-5SS, 5Zb wini t-tiiuial, lii .Nr. 534. 834 uud CJA II 600 und zweimaf 
jahrikli itcKahll, »gl. ilarul>i>r St/ll' N.53t pole 8- I>odi inSchtc i^li zu der 
Ansicht nelRpii, daB die PaditbHr&ge dot auf dn- FrQIiiahre-Pylaia verelanabnat 
ir«>rden aiiid. fCeTiauere Crfimle fQr die»e Annaltuie ({Ibt, vie irli Dadilrfiglich 
Hehe, Bi>urKuel, Adtn. finatt. p. 30.) 

3> So audi Uomolle. iS, 184. der tuer^t diese VerntHlnnK ausspndi, aber 
lugleidi ilurauf aufmerksam nindit. Jail Kuttyplios nnr Land gepaditel liatte, 
««nr der Gruod vjel sdiwerer in ctkennen Mt, 



aiia, «•«(««• nr akn RHtUckU Tl I 



2e 



lU 



n. htmtmt; 



fnlpcr. luPTSt DaofJios uiid Tlirasvdao* (a. 338 Frtiltjahr — a. 355) iind 
dann Polims imd Xikawippoii la. 334 TVPilijahr — a. S21t| in tins I'ftfht- 
luid Mieis-Verhilltnis eingetreten warcn. Ahnlicti dfirfu-n die ^a^taaiot 
fNr. 11) aus kommiinalpn Milteln da» betr. Han.« ffir ilire hpideu vaonoioi 
KfttniPtM halwn. dn dip Millgtwlw diosps KolIi^amB bekanntliHi gleichfaJls 
niif LohpiiHzi'it ornaniil wimlnt.M 

BetreRs des ZeitjiiinklCH niclii Hor rrvuiialigcn, alicr der in unserer 
Abteilunp I vorlieReiiden Vcrpaclitnng ist zu fragen, o\> letttere tor oder 
iiadi detii hciii^rn Krie-ge gpsriielicn iot. Da Astykmtps mid rictios^oti 
von I'hilnmolos 356 ans dcr Vorbannunfi; snrOckhpnifpii wiirdcn. so sind 
WP auch sirhorlicli danials in ihr« Tilitpr wied^r pingi?«totzl wurdi'ii. Das 
konntp um so leichter uiid olini* BciiHtlitpilrKUMg' driltcr gpsHiehen. weil 
die Gatcr nicht Terkautt, sondero tiur rerpacliM ^areii: die Tcnipp1kaag« 
faOBtc cinfach dicsp itir cinst itnom'arlpi xngernllonpn JMlir(.>«in iptcn wilder 
ein. dip damuliffpn I'SpIiwi aher lahltPii dip I'ncht ntcht woitpr. soiidem 
muBtpn voin Vprtragc zuriloktrMcit. Kredioinen jeiic GBter aber spSlcr 
wiedcr ab Tpnipclfrut. m nitl.tsen sie bpioi Friedon 346 zum zwciten- 
tiiul konfiBKiert und damab aiich aufs neoe verpachtet wordcn win. 
Wir habvu also a\W PSolitor iind Mipti-r von I'oKtPn Nr. I — 13 als fichon 
im Jahrp 3-ir> Icbend and in dan Pachtvprhaitnii; pjntrelend anxiischen. 
Es wftre auch aii .sicli denkliar. daB pinlarli dip alten. MV6 cingetretonen, 
356 deporeedierteii Pftrhter wiedpniin 3-ilii heslilliia:! wcirdrii wilrpn, alirr 
cs hah schwiT zu glaubtui, dali cliiw J!w6H IVrsoiiPii sSnitJirli uoch nacli 
82 Jahren (t-'rShjabr 331) geiebt batten und datt in diesor laiif^o Zeit 
Dur ein BesiUtnm, das dptt .^st^-pbilidas. don P^clititr geworhxcit 
habon sollte. 

Ijetrtprcs (Nr. 14 n. 15j ist narh dcm Todi* (kw er^U'n Pschters noch 
vor 339 afl Kolosimnum und I'liillidaH wieder veniiietel worden. da ersurer 
tm Hprbflt fliospa .Inbrps ziim IrtzlPii Mai Hipr(>iiiiii>[>iiin war; jrrip Wiodcr- 
vcrpacbttiiig ist ubpr an oinpin aU!i«r.-Hii-dc-t)llti-lifti i'Jiizd* oder /wJseben- 
tenniii geschchon und (iiiit die ZuRphOrigkpit der Giitpr Nr. H u. lb m 
Serle I imlicrrihrt.') 



t) DaB dle^e Vermulnng i;iiten rinind hat, IteweUt dio vna Bour^uH edJcrto 
guoKraptiisrho Liste ik-r vtunoto!, in welrtier unler tier Riibrlk meaaXiuy als 
iiltL-»tf NRO])oioi in dur Tat zwei .la^ianlm rrMi-lieincii {Hull. -21, p. 49). Daft die 
Dieronmcoiuuei) niclil iiiit diraeniMictahnu-win Verliiiiiliint; gebnicht wentt^udflrffla, 
zcigt iJcrcn wochKuliiilv SluatsniigebSrif^keit uiid der L'inslaml. iluli KatLy|ihii8 
PluriaJIfi ist (Auchitt. Ill 124). - Aiitli die fllr die Mitre .ies III. .lahrtnindiTlJi 
Iji'Kisiiqtc. jeiii-nfnllH srlinii im IV .liihrlitiiiilorl trworbpne in'xiit itii- ttuflnlar \n 
V*A\>M liai ^i('htr^ uliiillrlipri Zwei'keu ({edient. Vg^l. Uire KruKhniing in eiiier 
tii-iigefund^iioii hisi-.htift thilL -Ih, \^f.. 

•i) Dali UN(t waruni Kottyptios berHt* 36:^ i-iii Stiick Land in Deljibi gi-- 
|»<:htet habcu Aollie, lUt sieli nlclit elnHetieii, da <TttuinalR niigenoc'Iiciiilicli n<»'li 
nichi [llen^mnemon KeweHen iM. 



ttl« 



lAfsrV tfrtitfic I'lM Jahre ■'IS3 v. C9ir. 



Wanii itit nun Ableilnng il u. Ill vcrpaHitfl. van denMi e« hciasi: 

..Daranf verpnchtcl wurdoii racrsit" Nr. H; '24. und _spSicr wnrclMi nofh 
ilazu veqiaTihlct Nr. 2.'>— 31 ? Wetiii iinler flpii ('iriinilsrficlcen voii Sorif II. 
DJItnlirh Nr. Ifi — 24 kein einzigrr frUherpr l.MIein-)Bcsitx eines iler 
WrbanHleii vom J. 363 ist, so folp. Ha8 wir hier eine iieiie Oni|>p« von 
KunRi^katioiieti ror tins habcn. iliv man al^ Cuter .dor Vvrbunntcn todi 
Jahre S-tti- beze'ichnen kfiniit^. hlicrfOr Kprioht. daU di^se sofhs Vorhannten 
idrpi von ihncn frsrheinen jp zwniniall nip wjeder in den zaiilreivhea 
Texteii dcs IV. Jhdis. vorkonitntn. daU abor dor zwrinial sich findonde 
Ai^liKt echaa im Jahic '.i:»i. unior driii ArctiDiiiai dr!< frtilieri^ii VcrlianntRti 
Ari}(tox«n»i, ale Kuleat fungicrt hat. also zur l^oberpartei gehftrl haben 
wird. ') Krsl eincr der Knkel findot aich in Delphi wiederhfzi^ngl. ps isi 
Agatboo II.. dcr ii. 2pUxov (otwa liiVij ak Biitcat ran^cn {Bull. -il.3]8) 
und zwar niorkwHrdigerwoise zusamnien mil deni Enkel dos j\stykni(es.*) 
Blan vird osrli allrdein das nnch an sich nrahrsdivinlichc Paklnin ate 
ei-wioscn annchni^n, daB beim rriedeii ;i4ti VprbRnnimgpn vnn solrhcn 
[Icipliif^rn siiill^cfiiiKleri halMMi. die eiich ini heifiKCu Kricgf bc-^ondors 
phokcrfrfandlieh bcnammcQ nnd viellcicht am Tenipplraabe mitbetpiligt 
lialU-n, und ilaU tu die.'ipr (irupiM> dip serhs Pejvonen Apt II. Abloiliing: 
A^alhoii. Aigj'loH. GpUiles, Kalligenes. Dionnce:>. Fcisias Phleiacis f. gehOrt 
habcD werden. Dabei ist w bvzeichnend. ilaB der erete dtr 9 Pschter 
dieser im Herbst 3'lt! kDntuzicrtcii Gfttcr dpr damalii pbon Kcin Amt an* 
trptcndo dflphiM^ho Wipoio^ Simvtion ist. 

Wpiii^cr sicker UtBt sick die Krage nach dcr Eimiphung di>r Ab* 
tpilunft HI iMMinlwArteii. von drreu L4nd(Hcicn es lioiBt: „Spiiipr U'unlca 
nodi dazLi verpachtet" Nr. 'ii)— 31. Wie obeo erw&hnt. gehftren drei 
diwer notivo Posten wieder deo VeHiannten vom Jahre Sfivi an, drei sind 
zeretSrt oder anlc^vrrlidi und dcr siebcule {^b6rt wieder dem cbpn b^ 
sproeheiiPii Aigylos. Darf man aimelimen. tlaB einjge der (rflb«rcn Ver- 
buinteii im keillgen Kriefcp zii iliren alien dainals inrlickerhAltf^nen nntf^ni 
noch neue hinnti er\\-urben iifkileii und daU diese nun als Hi. S«rie su- 
aaintncDgefatil and vi<r|>arliivt wurdvnr Drim daH cs sicfa hier nm andcro 
(lOter dfrselhpii Verbjinnten liandcit alu in Abl. I. bevreisen die ganz 
vetBcbicdcnoii Micisprcise. Audi IteOe es sicb gut daniil vereinigcn. daC 



I) Iin Bui/. 20, 198 Ta.^ un<l 10 steht beidvmal 'Avyvloi. eio Name, der wdl 
nehea '.ipylX-ti nnd AfyviMf vnrkumim^iMl, inir Kcit Iftn^m vcrtlu'hlif; war. Rk 
{«t iloitti iticli Bof deiu Fac^mll^ (Plaut^'he IV. Itult. 30) olehU \oii item Rogcn 
0<-ji I' Kii (rrkennen, sobiIctii iHc Hnxta stelil genau iu iter MilU- iles HnrliMtabeo* 
platxes. wnlirmd die Af* P xicb itttx m«hr links too d«r MItte xa beflDd4>ii pOeftt- 
If:h Uag*" 'luh*r keln B«deBlcf!n, Utterall Afyvko^ hertiHtelleo, — oiler alwr rilwrall 
'Ay/i/Mi zu Ifiicn. j«?deDfBlls i))i> Trttgpr ilie!i«r Namen fQr idftnli-icb tu erkluren. 

i) Agnthoii II. tfl {hull. '>"> p. IS-t) in dvi Anf&ihlung der Hnmonymiea Itr-I 
Honolitt ausg<F>lawieo, — der nUK seiner ungef&litie !<Iein'TniDSputteiir (30. 
in TB 27) M slcli«r kelu D«lphier. 



«• 



37 



in; 



H. Pmitou\ 



(Ifls Asfykralos Name in AbU'iliiim ! goWiH (iStte. tlH cr vor [li»in Kripf.'e 
iiitlit mttwi-mligt-nvoise iiniiiUeigeiituni Iifltte beBitzeii iiilisaen, es aher 
wAhrend desselheii liillto crwf^rbcii kruini'ii. Wiv freilich dra Aigylu.s 
Name hier norhinal iiiit. einer neiipn lle.>4itz»n^ crscheincn kSnne, bloibt 
tMm iinaulfjcklitrl. Riidiich kfiniilc sioli diwo l(»l7lp KdiiRflxiprnng \iei- 
li'ichl (iiM'li mil ili'ii spStiTcii iiolitiwdipn Kreifiuisseii iii VorhiiiiliniH briiiKpn 
Ia8fi«li. bei denen Hii nocliiriiilttirti kurxiw fliffrgpiwiclit dcr HiokcKroundt! 
i-intmt itn AiierhliilJ an die voit Athen mid Ttifbett vrranluSte mid karz 
vor ()or ScliUclit Ix-i ClmoruiifH vollxoc;»ne Wiccierliprsielluiis des xoivoc 
Twv titiniitan; nn dpii Wieitcraufbmi ihror StSdto iind mi di'il EtI&& von 
fOnf Serhstel ihrcr jahrlith n»di Delphi 2U xuhlendeii Siraffp-Ider. Dio 
Ntpdeiiage bei Cbaeronea machle dann deiii EinRiisse Athens m\ Ende 
mid (Jamil vfSre aucb dio delpliisrhc I'lioker-l'arlei vmlfii\\t\^ gestHni wordcn. 
Das Wort pfie^ov ingixinmkt^O^-ia) in dtr Pl>er»clirift von Soric HI wttrdc 
darnaob fiinen Zpitraiitii von 7 — H Jalirt^n bedeuten. 

Narh all^lem g<^n*innt es (ten Ansclioin. als ub die im Jahrc 363 
nach Athpn itoflOchleten Astykrates wjid (icnosson niolit die einziRen 
V(>rbnnnt(*n misorrr mdtRc Kewexen sind, tmiidrm daQ zu ibririi 
noch eioige der ehetnaligen Be^itzer der Po«ten Nr. 1 — i* liinzu^e?,ik1ill 
worden inEls»en. die andvrswuliiii ins Kxil g(>fHngcii wilri'ii. Aiirb wird 
man anznnchiuen habcii. daU. wenr schon dio 363 eingMsogpnen (inter 
auch nacli lUft Tfiii|ieldoinAno bliobcii iiiid uiclil xijrui?k^i'((pb<>ii wiinlcii. 
doch beim Kriodcii MG eiQigen Verbannleii (z. H. Bamotiiima] oiiip per* 
siiiiliclio Amnestic zuteil wunic uiid ihnen dcr Verbleib in dcr Valert^tadt 
(TOHinttet wonlen i«t, Kiiie grfllicrc Aozuhl iliriT Nainen ist aber erst 
wilder Aeit 330. van da an aber liihitiiE; liczetigt, smIb^ iim dieAf Zeit 
ilire Rfiekkehr mid rieilciclil aiich die Wiedpreinsclzmitr in ilire Liftter 
prfolst 8t'in kann. Beides kann in Zusamnieiihanp stelien mil tier Tat* 
Kuclic, daB atltiiablidi aurh t\m I'liokvrii sclbsi voile Vonieiliung mid viim 
.lalir 3*27 ab sugar vollsi^iidi^cr KrtnU iliror Strafgeldor zuteil wiirde. wie 
es sochon von Bnrg«uet (Admini»tr. finanf. p. W eq.) walirsclicinlicli 
gcmaeht isL. 

(Naclitraglich schiebp ich iiior folgende pliiloIoKiafhe HeKrfiiidmig cin, 
die ninn iiii vurstchriidcn vcniiirt^rn kAiintc: I>i<' licdcutiiii^ der Worte 
1W/1 ^tfontuit, y A^ort" TO tifwta ist nit-ht ohnp woiterns sichor. Geht 
i(i«n zu ihrer Kfststellung voti dir Cbersrlirilt <lfr 111. Abtriluiis; aua. so 
Hissl sicli rmv iiaif^or nijoanm J.ij .>^(»v zutiilelisl nicbt andrrt; Obc^rsiptzon, 
als „far di« spater (nurti) dazu verpaclitHen (Kesttztflmer iiabmi gezaldt: 
•Simrlion. f Or dex Agathuii Land, etc). " Dii>t4er Bedciitung von nQoamiiKeZv =: da- 
z« verpaHilcn. wflrdeobeii eritsprecliep ein^c»o«co/.fri' = ijaclilH'rvi*rpachlcn. 
Ku doB dii-iii'fii fttia tat'ira iwiXtlr xu Gnilldc lagc, vric dort .t^o; rortoic 
multtv. Honiolle kommt aber. Abwohl aiirh er %-oii dem ntoaniulr^it^trnv 
auitgehl. atisrheitieiid zu deni SchluQ. daQ fifianotijlv als gleichbrdtsitend 



a 



&tu Mj^iacM ffrooK im Jahre 3S3 v. Otr. 



ir 



niit fivartailfTr = wimlpr virsrtPigfn), wipcler vomiipten migcschrn vcrdcn 
nniQ. JnJoch vprmeid^t er es »bsichtlicli. Pino gpnauo Cberselzung zu 
grben {Butl. 2.V p. 1301. Das Wnrt ^tiu-iiwA^o* isi sclir wltfu iind win) 
von Boe<rkli fund Bauiiavki durrh das irrnonyiii? fifmiuoltcw, in den 
Lfxirb (lurr:h fietamft^attKoi erklSrl, welcli lelitPO's aher gleichfalb die 
doppoito UodcHtniiB vuii _naehhcr-" mid von ^wiedervcrkanfen" mlitit; 
docfa btl zuzug(>bf>ii, dali die (>itizi|(t> Hi'lngslolle, die cm m. W. gibt: i» it 
jibqIov istfanai).ijaovmv ol Katu/Mfi^drons-: viffan,jol {tfyllug.'' U. 533, -JO, 
aurb vDii Honiollc xiiteru, nur daf WiiMtorvrrparliloii nictnt. Iiidt««cii 
let dieiM' Itisi'hrift durrli 'ii/^ Jalirhiin«l<>rt<.> (Anfaiig dp» III. JabrliiitideilK 
naeli Cbr.) von unstM-ea Text^n getreaal. kanii tlso lar <len Sinn de« 
Wnrlps nun •HJfi ror Chr Dieiit sirjkip enterhoidcn. So lansc man nur 
di« Cbersclirifl von Abt. II hattf. itiiiBtc man ttftaTimuir mit Bocckli 
His .rcvocsta priorp vpnditione itcrani vpndere". besser .iterum locare" 
Tprstehen. — sell abpr das ri(io<tno»/^tr m Abt, HI hiiiZQj;;«koninicD ist, 
tnuB mail rotwodor iiiisorc ubi^ Dcutung. ftrrci laita und ^qi^ roi*nM{ 
m»itti\ aniiplimt'n oder man niuB xtall den pinfnclion !t^a:iay/^iv f>iii %-alt- 
vtAndixprpH TtQOfjfittaTttoijlv 'nw-h dazu wiedencrparhtPir pcwtutierpu 
odtr herauehdifn. no dati die teizte fber^brift bedcutel tiAttp: _Sp;1tor 
wurdcn zu dou IVteti Nr. 10 2> duvIi dazu wicdiTverpat-htcl 
Nr. '2Q — 8L" oder „rfir die spStor noch ausserdeiii liftoc) wiodcr 
TorparhtPten (Besitetflmerr. 

Dcr Inball il^r I'rkunden an moli wfinlc die Iciztere Aufla^suog von 
fifianmhir uiid n^tKl/'riarrw/.Fiv alt: terniinits technicus bf>i;:&nstigeii, 
die konstant festgehaltene Drei-TeilnnR aber sprichi mehr fflr die leit- 
lichu BodcutuDg (iititi lavta und xt^.- rvj'ioi; muXttr), tiud dlpsc liabe 
icb darum den obigen historiitolicn Erfirtoniiigen Kugrundc gelegt. Freilidi 
erschleiii.' i>s ziin9cbst mi^glirli, dsB j«ne Dreiteilunx nur In utuiern nenigen 
Stfiutafelo wiederkplirtc. die zeitlicb gani cdi> zu8aniiuen4!:ch0rcD. cngcr 
alt; ilonidllc glaubk', drr I'latU' I srhon iiiii :t4l) anHvlzl. wo k» lioch nocb 
kcine tafiiai ^ab. daS abpr die vnraidipffeiideii >juiUun^en etvra uur Abt. I 
tiiid II eiithieltcn. letztcrc mit diMii eisfai-bou niv ^t lanmiXfiUmaiv aber- 
M^liriobcn. iind d:(B don spfltpren noch cine Abt. IV. c(wa 'rniv .iifra- 
oder rrnoanatl^iKvioiv w r^Ttii-'. Iiiiizuftpfdj^ wanl, wahrend die Anzahl 
der Po5ti!U in Abl. I demcntsprechend verringprt wflre. 

In diewni Ictzteren Fall uiflQten dann alle Resitz<>rDanien als die 
von Vprbaiinti-n dcs Jatiirs 31)3 an^-^L-bvii wvrdvn. und von don 81 loosen, 
in dejien man ihre Lander und HiVnour veniteigerte. batten im Jabre 33*^ 
iiueb die i'{>$tea von Abl. I ibre orstcn I'Achter bewahri. wilhrend 9 Lose 
spaicr gcnieinsam luin zwciicnmal versleigert waren (Abl. II. Postcn 
Nr. IK- 24 1 und nacb einiger Zeit weitere 7 Lose dawclbe Schicksal 
f^ehabt bftlien (Abl. Ill, Nr. 'i5— 31). Die Srhwierigkeiten. welrbc di<.«er 
Annaliiiio cnt^>trenKteben. ximl nicht ^cringundeiiiigvderHilbpii wurdenubeti 



lis 



H. PomtiAv, 



aiiK^cdpiiU't: (lie laiif,"- l-obeii.si'.eit aller rilclitcr von 1-13 unci die 
liikoiisequenz clcr spiltcreii BclHSsuiig ilt-r fraglos ziiw xweitennial ver- 
st«igert(-ii I'ostPii Nr. 1-1 (uni) 15) in der 1. Alitcilung^ wahrcnd «io uu- 
l)f dinitt iiucli Jfr I'rstcii grolit-u \Vie<iencrsteig;emnf.' bei liflr ZustuntiiPiifassiing 
dii'ser 1» Luku iiiitcr Alil. II ihIim' bei tier zwoilcii ■Wieder'-Vpisteiijeruiig 
unter Alit. Ill ]iJitU'ri i-itigesdirirlicti niTilcii luILsstm. Hii)/ti koitiuiL die 
I'limOKliclikfil. bci ilt(!»!D Ewci 'Wieder'-Veretoigprungstcmiiiwin ciiii'ii 
anclciTii pcim'i ri»-ii iiH'ii flnimt dcs |i;k'iclizfitipr>ii \Wclim>ls vcm 9 tind imcli 
piiiinal veil 7 I'aelituugfii lu iTkciintii M. ah obeii ciui'ii llisloriscli- 
politist'lien — , uiid t^ndlich itit dpi* iiieikwiinlige UniEtaiid, dall corade 
voa der ereten groBen 'Wieder'-Versteigpniiif; kein i-inziges BesiUtuiii tier 
uns soil ilfiS Uekaniileti 'alien' Verbaniiteii belroffeii sein sollte, wAhreiid 
(iiotip Bowohl ill Abl. I tils tmcli bei dcr xwi-Hlmi 'Wiirdcr'-Vorsleigening 
der Aht. MI pr&vnliercn^ cbeiifnIU nur durth pcilitigche Vurgange zu cr- 
klJiren. Auf diosp Krwftgungeii geatfltzJ babe ich oln'n vrirgpzugeii. iliu 
UtiaitvoiAlv als ptrit lavtu nio/^ir. analog dcii! nt/oarnu/^ir, aiifzwfassen, 
soiiiit dir Dmti-ilurig ulm niif lii»lori!<rli-p<diii:^rliv Rrcigiiiasczurnckgobeiid zit 
bctrttcbtco uiul dadiirch die hcrvurgeliobencii Scli'A'ierigkeitea zu besdligpn.) 

r». l)i(> AuratetlDti^ der V<-rbaniiten-Uat^ii Itel d^n Tpiiipolu der Ivaytli 
am Pronala-Uelligtuin. 

Mil vorslehciidcni uiuQ die hislorisebc ErOrti-ruiiK wuscrcr Texlc ab- 
Kplirochen wenlcii, d» diut wi^'nlticht' aiiK ilinen bemti; gewoniieti iat: 
(lie Lftsuiitr d*>r iioch ansfllplii*iidfii oinzeliioii Sfhwicrigkeiton lioffo ich 
fulfil I'ntcTsuplmng der Slejiie iiiid naeli Aulslnlluiig vollBiaiidigpr Indices 
gt'lim 7.11 kOiiiirn. Nur ttuf zwoi nicht unwichtigc Tat^afhon soil 'iioch 
hingewiesen werdoiu von denpii die ersle iiti Btttlefm Obt?rhaupl oicht 
erwilliut. die zweilo niclit rirlilig godeulet. wnrden itil. 

Wor von den itiatoriolloii Angabcii uiibcilt Vorzcidmissc? ctwas 2iiri)«k- 
trilt, wird die Kragcn aiilworfcii niUsHt^ti: was Imlioii deiin die tofiiai 
iiiit dii'son VcrpKclitiingi-ii 7.11 liiii. und wanitn mui die Qui1Lui)g''n ril)(*r 
dii' I 'aclitgelder drtibeii iiii »dtT heiiii Teiiipel dcr Athene I'roiiaea tmf- 
gpRtellt wordenV — Die lanUtt warcn eine iin Jaiir 33S/H oiiigoscUtc 
aiiipliiktyoni8i;hc BchArdc'). wok-lio bt'sotiders die Anfgabe hatte, die Beit 

n All (Ik* Mogliclikril. diiU ji- riucli Wtiiisrli <lef PSehter ilrel v^rsohii'deii 
lauyu Puchly.citi-ii iR-wJlligt wuii-ii, uIh<i etna t>ru|J]je I auf 30, II auf l(i, 111 auf 
20 Jalire verst^-iju'tif uunluu, sodail luirst die II. Cnifiiie, fljiatei ilie III. lur 
„Vieder^-V«rstcifj;vriiDg kommcii iiiiiBlen, wahrend tlk* I- tiadi in dtn alten HIVndeB 
IiUeb, — roSchU* icli wejjen der Kuiitijti/Jif]llii!it d<*« llergatiK^ nklil ilflnkeii: audi 
wArdLMlalifi illc obi-ii vrwSlint*; TiitMi<.-li« iter in«rk«urdigcti Abwvscniieit der alien 
Vcrbaiiiitfii in Aht. [| iinerklSrt blciljeii. 

i) Hue 7uAuiiiiNt-nnetcuii({ uiitspricht gonuii di-v ()«« iiuigtliiktyoaiKclieii Sya- 
eilrioiu. aurli sip U-Nlaml aiiv 2 X Vi=^i\ V'eitreloni. Zn»auiiiietifa»iseiid liat ftber 
sic soebeii Bouigui.-t geliaiidclt, Admini»tr. fin. |». lit- ISft, wo die (Jiweliiclite iind 
die Urgaubatiun die.HN Kollegiutui^ itcliarfMiniiJR imd objoktiv dargCAtellt iNt. 



80 



£im i^j'AtWte otacti im JiiAre 36$ v- Cftr. 



U9 



3-t3 eiuHclioudfii, bcrcits gcgen 300 Talcotc bctragendcn Pbold^cbcii Strof' 
gelder alu KjiKiiic'nbpaiiitP zu verwaltnn, die raonotoi von dcu sich Htelig 
TergrtBorndcn Ka.s^ngct'chSdpM 2U ptitlasten uiid itincndicnOlig wcnknden 
Batif^ldor aiiszuzahloii. A)g die Zahlung drr i'lloklMhea Straf^eldpr iiii 
Jnhr :i2T/ti ciidtfQltig atiriiOtic uml dio BaittAUgkcit am Tcmpft uin 330 
ioi grobeti bei-ndi)0 war. vcrscliwundcn audi diu aniphiktyoniscben ra/iiat.*) 
Dicser kurzon Zeit, JlSl* (TIerbsif — 32i> (KrHlij«lir) jipliBrcn also uai»ere 
Vorpacbtanes-LislfM) an. dcrcn Hctrlljer? grloit^hfallB von dom rafilai-Kollfpum 
vrrpiiiiinlimt wurdoii und ilbrr Ai9 nur uiitKrcn Tafeln von jliiii quitlii'i't 
n'orden i.st. Es Ijpgt mm nur der Hand, duB dieNC Eiakunfic gli'icbcr 
Nalur waren. wie die I'liokischen Strafgelder'-'l; sie siatl keine von jeher 
besU'ht'ndf. rvgcltuAUigc Tviupt-I - Einnabiiii- gt-wescu, i^oudeni durcb 
politiflchp Kretgiitssp vpranlaUtp auUerordentlich« Ravenaen, uud daruiii 
wurden sie dcrselbeii 'StrarKvid^^r-Kasse' xiiguDslcn des Teni|»lbaufiiiids 
Oberwieswn'i. wie sic Mr die t'bokcixabliingea ecschaBcn war. T>er fniD- 
zfteiscbf Hrraus^rbrr der hK-lil-t'ikundcn wutidcrl Kicti /.war Qbor don 
im VerhAltniB m Delos und aucb ui Kicb geringen Jalircs- jiidcr Souivstor-) 
Erirag der Teriipeldnmilnc aus dipsei) I-flnderpini und [[i)ui<«ra, der sieb 
nnr auf etffas Qbrr Vj TatoDt bcliiuft, und er 8chliofit daQ das wohl nur 
cin Teil deti Teinppll>«8iu»i ^wewii »tm kAniie (a. a. 0. p. Hi), bal 
alwr dip Hpzipbunapn zwischrii dipscn luid den Phokischon 'Sirafwlilungrn' 
nicht prkannt, au» dpnrn FoIrI, dati wir liicr ebon nur r-inpn !<[>Alpr za- 
fSllig biiizugfkoMinieoPU Hrtrag vcir uni; babeii. aiuutclilivBlicU Vprbaniiten- 
Gut, da£ als solrhes streng voii detn sonstigen Venndgen dcB Goties 
gesondert'*), mil 6fin Vprbaimien-Kamen daaemd gekentucicbnci, gp»rhsft- 



l> Die TelluHimer waruti jMleHoial auf den Zeilrauni Haer Pylhiail« onuiunt, 
ilauii Ualrn aiid«ix- ein. MU Ovia Al>lau( llir«r drllten P)tlil«de (33U— 3Mf) ver 
srhwaad ilie Bebonle (Boorgnet a. 0. ly. ISI). 

i) Vr'as dfe rdftini sonst al» Ktnnabme eihtell«ii, war zufSlliger Nalitr: AfiiQ 
b«in) (i«liliTe<lis«tn. vi<rkaunesHaterial(lerSclininken ek-. ilespvilii)i«lji-n Sia^liunm, 
dae iniAhttiur zur AimliauiJigtiOK lu 'He Kaimutcrnfliuivt, ciidlicli fi;H<:)ivi)ttkliv 
MrarKflilt-r der leUtereo lur KrfiittertiSuiiini>>M.>. iHuurgui-l. a.a.U. |i. l:;i st|.) 

3: Utiiirguut ilngpgcii iiimrul iiiit llguollc an. tlaU ilmc I'aclitcrlrigc rvKcl- 
milllgp Kiunahiui-o au« d«D •t«iQ (iolte vnn jclicr ffewellil^n I^ndercieo tideii, 
nod et Klaubt wtilfrliin, daS die tn!*im zwar ^{tvc Suiiinieu v«Tvliii»limt, aber 
sl« daiia der drl|>liUcUeii Bi>h5rd<i tier xQi-u'trf-; »ir regalareii Verwendutig 
xuruckge^ebcii liim-ii |u. u. 0. |i. 117, v^L p.^). Dle»« Uperatiou dOrftc Obcr- 
lIuiuiiK erMclHriuen, uml ilin- Annalitiie wird audi ni<lit durch den Lioslaod tiut- 
HCDili);. ilafi in deu wvflL!(>^u "oh ertialt>?i)eti F*ii)iiuliin«-R<»:IiDUDf{cu der ftiftioA 
dicM I'aclil-Brlrlge fi^hlcn. Demi durt Aiud dipPo»t«n k(^iQC!4wcgs roUst&ndiK 
criialtcn, wrtntalcns uiclil for cin voltes .lahr, il. Ii. fiir iK-ide PylaiJii. 

4) Dutch die««D L'riittitnd w«rd«D die Bedeaki-o UcurfnuU z<.'r»treut, die ^r 
Uier aulctip Uenutzuag dca hcUiyni Laodia. dan uurrucliLbar Uelben »i>Ute, soa- 
gonprocliiru lial '.Ailmifitir.flm. {k 31), und H findct die vou iliui vermuUU .Aua- 
nalimc wptrlir die Aiu|)lilkl)i*urn aun Giiindpii, div wir ulclil lianutou, ld«r X9- 



81 



120 



Jl. Bimtow, 



lich gcMreiinl verwallpt unil^eburhl iind i«chli<>U)irli niicit loknl wpit abscite rom 
Tdmpel in eigeneo (Juittnngs-Tafeln eingemeillelt undaufRestelll wordpn isl. 
Nun hat Ulrirli Ki>olilfr in .-^eiiir'n tint p. {)0 llil<«1^K Aiif.-^tzi^^ hcHprochencu 
AusfOliniiiMvn itber iliv rie«clili'<;lit«i'-StH«is ties Krates und OrsUaos die 
WrtDulunt; uul'ffOHtrllt, '> daLl die ntix iloiii koi)liNiti'H<Mi VonnSgori dor boidca 
ausgeioUrtenCeiichleclitcr dwicli dieStadtgoiiipimte^j errichloteii ..xatoi Tooi** 
wioder prkaiiiit wcnlcii itidilteii in dpii vor fjisi 70 Jalirpn in tk't Marinaria 
durch tlcii Arcliilckten l^atiretit nnffredecktrn Ruiiieii von 4 Tempeln. deo- 
eelboQ. ditr I'aiiraiiias bc^chrcibl, borui* er dcri Pronaia-Tenipcl «rrci<-h1. 
Ich hahe diese Veniiiituiig langp Zeil niolil ftir wahrHchdnlich gDhatten, 
weil icl] die in Rede stplicnden Slrafgelder-Tenipol viel tiefer unten 
aiiiieizeii zu mfi»;son i^laubic, gaiiz uiiK^rhalb UatiuI Deipliis im Pleietos- 
lat, d« wo dip Ruiiicn vnii 7 zcnutrnitcn Kupcllon liegiMt. die zucr»t roii 
Koucart aufgefuiidcii und ale aiif antiken Kuiidamenten odcr Tenipclchfn- 
Stoltcn vrrichtot von ilini orwiesi'ii nurdcii siiid.^) VerRloicbt mau aber 
den Fundberichf*) fiber uneerr zwdtr I'lafte, von dor einzclnv Stuck? m 
»tht gcfundcii siiid, iind drr besjigt. dafi ..sir anfftpriclitpt war vor eineni 
dor kipinen Tempol. welchc an don der Athona I'roimia angreim'n: . . . 
und daU dicsc I'laltcii di)rl aiirrcrlil^tflictid nebcneiiiaiKler in kloine Kan&le 
eingelaescn gewospn stnon, dio in den SlvinfiiUbvdcn gei^t'liiulicn, au( dcr 
recrhten Spite imd auf der Fmnt des crsteii kkinen (Ii'bJliides. sowii- aiif 
dor Front und linkcn Seite des Nachhar-Tempi'ls entlanu fuhrten und in 
deiieii dtT Kuii der lnscbriftplattt> nocb ^ingclassoti fforundon wurdo" — 
so wird man zii dor Konibiniorung diostT Tal-saclien mil dor VpriiiHtuiig 
KOlilei'K K^^latiKca und sich deni Schinsse kaum entzielicn kOonen; daQ 
in d«r Till dort imteii iiii Proiiaia-Teinr-ims diu TcniiicI der fvnytTs 
liogtvn. dali anf rings aufgostdlton Tafclii. die vicJItMcht die niedrigc 
Temeniix-Mai)f>r bildi'tPti, nivhl iiur kun** nite In.'ccbriftcn tilandon, die iiber 
die Erbauuiig mid Naiur die»cr .liuQ^'IVnipr)" iiiforiiiicilPU. sondcrn auf 
die man aucii spatcr rt^grbiiassig dio Namcn nciifr MiyeU-, iieiipr Verbaniiter 
und dif .Vufzilbltinf!; ihrer knnfifizierlen (lilter einnieiBeltc.*! Dort wire 
danach ini .lalire 3*53 zuni er^tonina) da." I^aiid- und Haiisiert'erxeiplinip 

gplnxKrn hnttrn*, ki> ilirc UenW KrklnrutiK: der Uiuud i»t i-buu ilit- Ik-rkuDft der 
L&Dden*leD auA Prlvattit-sitz, »h: laail l(oiili.tJittTl» Out und h1.-> itulchw Ton der 
Upa r.^V" verschieilwj. I) RMn. Mm. J3 (1838^ p. ^87. 

2) Vgl. Plut. praef. re«. relpiibl. 33: dvr Bericbt iiber die aiim^ schlleSt 

mit den WortCD: .luA/.mr 6i toaalli^f ytvofilvirir &xomr!rtiTXt-; a\ }ti.ipo\ thv Kpa- 
lifia Ktcl toi'* ai-ffiaaiaiJuvrcZ. ix i«oi' /(nipifrwr irr.yixtav a^naKyrnft-vHirtmv 
cvfc Harm rntii'v ivstxoAofiiiaur. 

ji) Foiicart. M^wirt nwr la rviw* ti ChiittoiTe ite Delp/m |i. .'jsil. 

4) llonioile, Hull 2h. p, loe. 

5^ .\rl8t*jloK'.>* Iiwl. V S bi'iiiunt die KrvaUiiung jt-oer alten maati. wie Kolller 
u. a. 0. iJ. 4SJ erkaiiut liat. mit dcii Wwrtt-n: jroJ tr lbi.fo!t t'x Xfiitirii ytroftf^ift 
Aiatfofiiii KifZ'i tiiaiar iytrtto imr criiotair raitpor. Ob i1it' he! PluL 8. a. 0. 
voiliegcude uu»f&brlicliv SuhildeniDg «» i«cldfeiti(ct, dnil mtiii divseu lii»turiBchu) 



89 



Etne deli>/iuche Or«in<' 



kre 363 v. Otr, 



121 



nnsntr Ahtoiluo^ 1 unffroschricbpn worden. im Jnhrr 34rt ig| das von 
Abunluns II gffol^t, viellpjctit 338 das run Aht. HI, umi dort wurden 
micli Jnlir ftlr Jahr die ein^pliemlrn i'achtsiiniini'n Kpburht und ihrt- iStrin- 
Qaiuniisen eiiiffelia!ien. Weii die Zciipuiikie mid Resultaie dtr drei 
Vci>(fif!Ormi(fstcriiiitR'. div Samfn d«r Picliler mid ihre MietclM-lHlKe in 
drei eiuzcliien Hauplr^^iitpni vbrange^cllt gowt^sen scin werdcn. go hat 
man die JatireKrjiiitiiingt'n fiber die drei aus gleicheti AnlRSsen her- 
staniiiieiiden. Eeitlicli und Ortlich beuHchbarlcn Serieii zusamoienfiiisseii 
kOiineii und stc niir (lurch kurzi> i{wi:<clieiialiCRicl)rir(cn (jq tutunmi.t,if^tu 
tri niiuita. ti vciff^v ;T^ositiiti.i^ifhm\ iiuficiouiidprgi'lialteii. 

Han darf ferner annflimeii. daB dorarlige i*aohtb«Uago KtiiiAchel der 
Erhaltung jener BuBlemppI geiliont tiab4>n. deron Anuihl emit jolzt aus 
deni Kuudbericlii lieivorzugelien scheinl. Nacli itiin wird man. eiit^cgrn 
der Aiinaliim- Kohlers. niclit nuf drri, iwiideni auf iwt-i BuUieiii))et 
schlieBen dQrfen, von dcnen einer »u» deni Vemiftgen det> Kral<*K-<ii!schlecl)l^ 
der zwoite auh dein der Orsilaus - Sippe ^obaiit wordeii iv'w mad. 
Und vipUoiebt {•& dien.* HcHibachtung eitltwheidend fOr die AiifkUriint> 
d«s WidprKprurli.'i. daS l'a<i!<auias liier nur -I TenipH aiifziildi. Mrtinolle 
aber 5 aidgednideii liat. LotMerer surlit sich dadurcli zii lielfcn. tiafi er 
ciiis dicser Gebaudt (Cr cincn ^grand aulel" crklan: deiii ist Dicis kOrzlicli 
cntgcgen gelreten't und hai, zusaninien mit H. van Pratt, in Dolptii Foitt- 
gtMtelll. .dnti i\&& betr. Fnndanient cinen ^wdhnlichen Tpnijipl (Olln uiil 
Pronans) aufwviso, inn welchen an dpr (ititliclion Wand und reetits am 
sddliclien EingangEbrrnlafeln in pin ausgchOblles Fnndninpnt ein^*liiiit«eii 
geweseD ZQ eein ttchcincir. Diese .Ebrentafcln' siod eben unscrc 
I'arlii -Quiiiuii^fn. Eh ware nun denkbar. dnU Pausuniu^die zwpi kieincn. 
innrrhalb oiooti Temenus vereinigten „Bull-T4'nipel~ als oin lloiligtum 
betrachtet lial. — also niclit. wie Diels nnd v. Proit wahrMpboinliHi niaoliien. 
zwei danials eingcsltlrzip Teiripel als eiiien gezatili lialie. Indessrii inilli 
icli audi hifr die lopntn^phisebt! Niu-lipriifnnii: an Ort und Stellc abwanen. 
fbc icIi Biclieres aussprecben darf.'l — Die I'ndilbelrAfjp selbsi scbeint man 
£piter zeilwciae nicbt zur Erliallunt^ tier Teiiipol <ler ^rayitf verwcndet 

AuHJTUck bislier nur auf die RiDxel.ilaiJien diexcr gruBeii Pebde bexoi^ iuJ>clit« 
icIi li«zKi>irt-hi Diexe Slailien lip-gen zviltU'b zu nxht> M eliiander, uts iliU mc 
mil iluii Wori^^n .^,il^a• ai maatii Qiul Tettfior genieint teiii k8nnl«'ii. Ich IcanD 
(lea Argwoliu nicht unttnlrfickpn. daO eJn Kewixser ituKimnieDhant! zwisi-ben jener 
frOlieren P<-tiili; Uoi KrHtcs-Or^iUios, ilk vjclleirht mil Kolilcr zu ult dalicrt ist, 
iiml iler KjijlUTeii aritais ilus ABlykrates uud (i^uu^si^ti bvHielie. weirli IptJtli^rc 
Aristvlf^li'H fru^Ioi ^ckaniit tiniJ ilrruii vidfuclir Wvcliiwlliillc rr ul« Zriii!>iiO'v*L' 
uikI Dd|il)i' Vorwlier miterleltt hal. lirst e<ii t^ulciiKr /.iiHaniin«iiliaiig niinli- ^U- 
Anfetelluug UB&erer SteiuqBiltun|;«ii tici (l«ii leatw rnwi' «i>lll){ li^grfmdi't er- 
•cheineti !»«•«. I) Arfimnt. Am. IMI3, S|i. iQ8. 

■1) Nni-Ii Uuuii'lle'H Dvocsteu Aiisf%hniiis«D (Anw 4t fart atiaett w MPrftrne, 
IKII, p. 373j Mill dpr Wii^llirhe die«er beiiiea Tpuipel ein Tbesauros vuu Pliokaia 



33 



1-22 ^^^^» li. l^mtiM, 

za haiien. sondeni Iiat isic wolil, ols alle vcrfttebaroii EinkQnftc deni Bbu 
(k-K groLicii Apo]|otcmpp|.>i <Ii<>iK>i] niulitcn. bin zur Vol lent) iiti[( dc>»sellH-n 
(330 V. Chr) ilcr k'asKp ilor tafiUn xugi^ffilm. Abcr die Uniniin^on dar- 
jilwr sittd auch vun die^ein iicuen Kullefnuii) nacli wie vor auf dio^spii 
i'tailcti-Mau«m gebucht wordcn. c^iiau s<>. wic alle (■igcntliciion 

Tcuipclrcclitiunf^fii auf dcr I'tattcii-Waiid uiilvr der S&dfieite ties ApvUo- 
Tempi;lB voreini)^ wonlcti tniid. 

li. Hnit ItroiiiEe|)1alte mlt der Terbaniitrii'tliit^ lom Jabre S-U (t). 

Kiidlirli tnutJ nocli cine iiii^rkwQriljge L'rkuruU- bp»|iriir)ipii n-pnipii. 
dir glrirlifHlls iiiit iiriiHTi>r ari'ttnc, genauer mil den eljeii behandelteii 
I*acht((ui1tun^eii KtiHammenhinftt. iind ebrnfnlls eret durcli sie ilir rccfatcs 
Liclil crliilll, Itii BhU. 'I'A p. 514 ist die In^chrift cinor Bninzcplattr 
piihliziort warden, wclolie niit ripkn and«r«n Brontefra^'nient«n iii oincni 
llninneiisphaplil. wcstlicli vom Temeiioa gefuiideii wtinle. Die Platte isl 
am recbleii Ramie unversohn, sonsi rings gebroclieti. Die Buchaiaben, 
»olir scIiOn imd sorutaltiK einKCfirab^u, wcisen au( da» I\'. Jalirimndert. 

Krbalteii nind fidgcndc '.> Zi-ilon: 

'A\(iiai6!iaxoi fltt^aiaqu xm lu jfwi. 
M|)t<w') IJeiifayofa xm to yiVD^. 
fi 'Afiial'!)\ilun''') l/ttitufoQu xta $6 yiviK. 

'/<»r);(i|((D»rf(,S| koi fo j-A'Of. 

'AQ\iaTimrai*} xffi to f^vof. 

*)«• to yfvoi. 

?Miia. 

aeiii, vbwoltl rou eiuvni auti-li«n Nklib niirrlirfert ht. Aul ni« 4cb«aclii.-ii l-'JUteo 
dlcs« Ilyitotlips'' Mtetit. braticbt ntctit wdter narlig<>w i«sen £0 wenli>i), und was 
liei M>k'li«'ni Pliokaia-Bau (tie Vuittiintisplattea der tn/iltti icesollt li&tleii, bllebe 
d>«)«(> utiklar. KitiJCiK <lie Aiit(>|tsle kunii bier welter iielfen timl xeigen. Ab 
einc L'iiira»suiig bchtcr TcrniK-t ilurcli suk-tic Hlaltt-nmuuvr lodKlich let imd ob 
djp Gi-bauilt- zeillU'b /uisuiiiiiiuri|;n)li<ireit koiiii»u: Ms ilaliin blvibL uucli niciii Vor- 
''cldiiK tiUT ctiie Vcnuuluug. (Ah Alter dcA sogcn. Pliukuiu-Ttiosuuros gibt llouiolk- 
das VI. Jlidt. &Q und vcrglolcbt Ihn mit d^ru Kitidicr Schitteliaiisj. - Ut dio Auf- 
ra».*uii); IjcidiT (ivtfSmlt: a\a i-iiiL-s Tenirpo? iikbl angaii^fg, so l:it inir ilud Wutir- 
Mlioirillfbsti^. dnQ PnoiianiaK ille iyl>i.iii iiioht al» i-t/.,- In-(rftt-litel ond xie 
ilariim uii[«r »ejueii -I Tt:m|>o)ii niclit iiiitKVx^lill habu. Weldiir BfiitiiiiiiiiiiiK 
<I«T Ru»cll)»u liHlte. wImiki) nir ii»cli ebfiiMiiwi-'U lie uie bri <\fr nix Uvjuitt bt>«-it:li- 
tieten Tli[ilor< von Kpiilaurifx; Orni-f ileukt bei der delplibdieti an da» llenion 
deN I'liflakitH (Arvha«J. Am. rJll:>: .ludi-Silj^tiDt; der An-li.-O.t.}. 
I) .letJtt [.In|Mov. -J) JplKt l^ifu-i-yi'iv. 

3) Wolil |U//i(:^- Ma}cp]ttiit\ii tu «rgiiiixeo; »gl. den Soliti Aioxeii^rduf'AYtXti, 
BulEUt a. 3i7/ti, Hull M, liOT, vs. I.i3 (= AM). 

4) Dtsui Ibiuine iiacb |ia>seii wQrde uur [.V/jtnnlpuy- VlpJ (•rr/cvrn^, das isl aber 
uuRcr Vi-rliBiintvr voiii J.ilii'c ItiiS: Rs ifire nfcht tininSglicli, ilaG pr tick rait 

S4 



Eitie dclpliitrhr ihaOie im Jahrf •%'■? v. Chr. 



193 



Da die drei Peitliignrns-Sftline in Zeile 3— ^ gn6o nnteroinandor- 
stchon. so srhpint mir sicher, daO Jinks von itnipii keinc aiideni Nainwi 
iii«tir gcstandf^n habeii kOnnrn. dsU also dcr linke Hand der jptzt '2i crn 
brriU'n Tnrd inZc*iIc2~4 nur gniiz woniK von dcrheutiRcn BruchkaaK; ent- 
femt war. M Wir simi also bprcditigl. In dm AiirSntjpii von Zoilf (J i> dio 
glciclic Buchstabcnzalil in orgSnzcn. wio .ii^ die dariiber stphendcn Anfiinf;c 
von I— 5 pntlialleii ; daraneh liabe icb dip Zaht der l*»nkte in ti 9 eingesctzt. 

Den HeraUKgpi>er Moninllp hat die ubi||r«ii Krganztingen bei^offlfti urn) 
angegcbei). unter welcheui AitIiou die angefQlirtPD IVrsoiiitn lumel norli 
vorkoiuiucti (I. B. ^'A^xft'^X'^i bouk-ui** jWUS Kicou"'!: abpr die Jalire*- 
xahlen der eretpron nnd nllp itplei^tellen der letzterrn fehten. Dcr Koni- 
mentap hwrlirilnkt 3icli aiif dip WortP: ..icli glauhp nicbt, diiB diwp Aiif- 
zflldnne oin Katalof; von frcnidpn I'roxenon ist: ps handpit sich violinehr 
uni BfwillieiinK von rritliciien i'rivile^pii odcr udi Aafeilpgung erblicher 
I>arfeii (obliKalions) an BOri^er. Viellcicht ist dip Urkuudc nicbt olinc 
Bi^iehiin^ Kuni beilippn Krit^p; di(* Hnninayn)i<*n bcwdsen ultne dm ^ 
rin^co Zwcifpl, daB der Toxt dioser Zoil an(,'pbflrt." - - Spal«r hat w 
ini Bnll. 25. llH dpn 'J^KTroK^fifii;; 'AviQOftaxov fvs. I) mil dooi llonio- 
liymon der Parlit-rrkundrn idontitiKirrI tmd spJiip Kr^iinzung |A'tjxi>ii- 
OttOitjo^ ivij. -1) in [.^a)N(wr Ofitf. niudiRziert uiit Vprwcis aui dctisclben 
Nanion in deni Pachtvprzpiplinis. 

Wir inflsitf>n zunftehot no«h c-inon drittcn Nam^n andprs crgSiiZPn. 
aU P.'t iin Bull. "ili. 514 RP^chphon if%. Zpilp •> bppnnt in ^rHiuiikphi 
■in*'i'KIHAI'OFA. hit leuchlet ein. dail Homollos ['A(fio]ii»'r ntxlUv 
joQu zu den Rpslen grtil passeii wOrde, — aber diewr I'pitbaKoras-Sobii 
\sx vAllift unhpkannt. Man iniifi vjcInipUr obiie jcHcn Zweifrl bier dt-ii 
biTi!tbiutp»ti-n der drci I'pitliagorsii-SAhno ergSnzc?!!. iind A-a» i»l [it/jfj/juf*" 
UftSf^ofa, dpT dplpliiflphp NaopoioR von 3H> - :iHI. DaB pr dicspn Vator- 
nameti inhrtp. konnio man bis vor kuntPiu nur aus ciner Ittpntifiiiening 
des slels niir als 'Siinylion' iinM:hcin('i)dpn Xaupoios intt deni ngtmiQUOf 
2:tfn'/.imr Ilfi:*uj6^u im J. ;(H0 rrraten. aber ditso FolKcronn Imttp 

dorh tivboii Br. KpiI f^exogm.') NpupnlinR»> int dann alx illtpiitor dolpbi^licr 
rueftMiK in der i;(-ograpb)«i-hoD Naopoioi-LiElc JTi/n-ziwr It(i9oy6if<i mil 
voUciii Nameii bczpuyt ilitilt. 27, 50». 

Daduifb erlialtcn wir auf der Rronzitafpl dm Natnpn voii Delphieni. 
die auf den i'arhtiirknnden ain pAditer ei-srheincn^f. (ttchcr zwci davoii aus 

OnomarchiM vemiieinitct liitle utnl 3^i imcli vluuuil vcrlianul niie. fir M i'nUtie 
a. 8iC {Bull. JO 208, vs^ na> 

1) Han kooDle aach an lUKhrvre Kuluiuii^it denkcn woU«n, von deneii UD»ere 
(lie Ictzte lii>chlp> wan?. 

t) Jraer jt^mpttii im Bull. iO, 1898ii(|. xk 1S3 bezeuxt. KeiU Annalime der 
lilvnlttit tidilnr .^jmylina folgt hbis ITfrmn- JlXXU p. 406. 

3) '.Ituuriuriuirvf 'Artifo/tixM- int tier r&i'lili-r rnh I'orteii Nr. 13; Jixoir 
Ihi^iryltffo ilnr ion Nr. 7; Xifn-iJvir |f/frV«:)^(w) i)«r voa Nr. Id. 



5S 



124 



H. I^nHtMify 



vftrnelintrttpni Pieecliledtt, — unci der ScliliiB ttrSiigi sich von sclbst niif. 
djiU die Kranzeiatcl lUs l^egentittlck bildft y.n iiiisemi Padiier- und Ver- 
l>annt('ii<l.jet«'n. Aa& sic dio Gc^nprobc pnthult aiif dio Rjohtigkeit dor 
in vorstolicndiT tjirpisuclimi!! Keupbenfiti Vprworturifj iiiid Erklfiruiif! der 
Ictztcreii, uihI duU siv das V('rzi*irlinis> dcrjrtii^cii Dclpliicr uiiifaUt. 
itic von deii pliuki^clieii Tyrnnnen tin Verlauf (wUt Hvgtnn) dc^ 
hciligt-Mi Krioges sami ilirpiii KwisPi GpscIiIpcIii vprlmiint worden 
siiul. Die Tlirnkidoii warcn nusgcrnttPl wordoii, liicr haben wir ilire 
Pa rtwgii rigor, die flbrinpii Spiiiwii der pliokprfpitidliplieM Tarloi. die bald 
nitcll dcr Rurkkohr ((cm Astykmlrs und (ii'iicis^rii tiiin ilin-rscil.s drsxcii 
Ln^ eriiltfii und in die VcHiannunt; wnmlern nin&teii. I>er ZiiMitE xui tii 
yA-wf. — dfr ci-slp und lerzto Doipbiei siml {(ffonbar iiooh kiiiderlMi< ver- 
hielct fine Dcntmig auf bloBc auliprgpwslinliclic Hemnziehung z» Zwnng*- 
t)lf>ii(<rn. WW sic Pliiloiiiclo): crb»i). mlcr atif tdiiUo VorinOcciitikaitliMkatinii. 
Es srbrint damncli ilic l-istr tk-r zu Vcrbnnnvnden. i-lwa nnt dnr Cbi-r- 
scbiitl 'KolKciide siiid zur (UUfVYUi veriirteill'. von den pbokiecbcn Tyianiieii 
niif ciner Brorna'plutte ini Ti'niprI aiifgoliUtiKt wurdpii 211 soiii. riiu-bclcni 
die Ampliiktvoncn-Di'krote KOgoii AKlykratos und (icniisticn luitsniiit don 
SuHi'ti zwcilt'lHohnp obpnso vuniicblet wurden waron. wic di«jpiiiguii {{(N?('n 
die Plioker selbsi.'l 

Aiifli tlber den Zciipiirikl diosrr Vcrbaniuing von Ddpincrn iJiUt siHi 
nnnftluTiid iJicln-r- nrli'ilcn. Als zwoitiT von ibiit-n wird auf dt-r Hmnw- 
plaile jicnanni: 'At^x^itttxi^ta .idfifu /al 10 yh-in;. Der Name ist scltcn 
and mail darf seincn Trflgcr fflr identisch halton mil dcm Bulpiitpn 
' AQXH^'t*^'''^- dw ufi'Pi' "■ ATxrar jni I'rfdijalir S'lil in dt'ti Hannrkundcn cr- 
scheint.-'l Ks ist srbtni (ilicn p. lOii Note I daniiif iiingrwicm-n wonicn. dnli erst 
dip EnlKCnduns dea thpbuniscben KpUUiprrn Paiiiineiips nacb Aaipn ini Krllli- 
j»hr 3.^:i dorn Nacbfol^or d(^ IMiiluiiiploF^ bcswori* AnsKicliU-n auf prtuljt[TPicliit 
KortitetzuiiK dos Kricffcs goftebpn liahpn dflrflo. KM duiiiaU wprden die 
Hegungpii der phokihrlipn Kripdcnxpartci von Ononnirchns init (rpwalt 
anlerdrtlrkt worden scin und mil dieser Vemicbtung der I*'riedpnsanhiiiigpr. 
(lit' Diodor iininitlelbar vor der ErOlfuuiis dor nCH''ii Koiiideeligkeitcii und 
dnm Zu{( gegrri Lokris untillilt. wird man bucIi diL- Vcrlrcibung der vuii 
PhilnnieloH auRdrficklich gPi)rhonU>n delpbisrbpn PaiteigAnger der aas- 
Kcrottetcii Thrakidcn. der jem fiJr rriedeii stiniiiiendeii pbokerfeiiidlichen 
(ipgner dps Astykrate.t imd Gentisspii in Ziiaamirieiiliang bringen dllrfen. 
DnrnDcii wJirr dit- VcTbiiniiiing der auf dftr linMi/.i-(.afcl (iimannttMi glciHi 
nacb der Fylaia. irn Krillijabr 363 anzii)4Plzi>n. Dooli sail lucbt golcugnct 
vfcrdeii, dnB p* ijcsscr paKipii wflrdp, woiin Arplieniaftbidas sobnn ein 
SeiiiPsiier frOhpr ^Hcrbst 3^4j ale Buloul fun^crt hattc und dali der Kamo 

I) Kit tlfe»PU v(il. Dlwlnr XVI 24, A Ai t-tkhfttila; laafOfls tp vlx^ riic rwi- 
','l^f ijrri'fii'ivi' <rjiay<(i)riv f' <• ""r <n^i)A»r t'lfxoii-i mil t« nt(ii rtrr xt^ti^imiv 
yifttfi/iittit xtitiArmr. S) ftufWiO, |j. 200 tk. a^Nqij. 



«C 



Sine (Mphi»he tnuffif im Jattre 3t>3 v, CW, 



125 



jiutiatt nn!titY6((ii\n <l<>n iliiiiKi li(!r>ii Zrilliliifi'ii ohcrntif oinoii Phokerfreiiriil 
sphlifCcn lasBp. Iniiosi'di war ilioftt' NnrncnsepbunK scliou im Anr»nK flc*i= 
IV. Jaliriiiuidcrlsprfolcl. wo ilip politifphen Vrrhriltitisj* gam andcif uarrii. 

Ala bHin Kriedon 3^t^ diese .Verbannlen voni Jahre :*.V1- |?| nirfick- 
kehrlpn. wimlf eim'r ilinTAii(;c^lieDat(>nSiiiiylii>ii sojileirli zum iJclpliiwlien 
Naopolns eritanut, ') — Alinlirh wii' von den S'di ztiriickkrltn-nilcn VorhMiiiitoii 
Aristoxpnos soplcicli Archont iimi liali! daniif AKPtwrdiO!* NanpoinB Rpw-ordpn 
war, — und drei dorselboti Arisiokratps st>v:w die Urflder I^kun nnd 
Simylion brn-iliKPii sirli an drr UrsU-igprunK dcr aiifa hpup kiinfiszierten 
v\rker und llitiii^er der iilten uiid (li>r zutri crsU'nmal vcruteigiTK-n Uutor 
<ler neuen Vcrhnnnten. wobei Bi*" die l'<»»len Nr. 7 nnd 13 in der I. Ah- 
loihing und den pritlcn (Nr. I(>| in ripr II. priialtrn. 

Die gpiiaueren Niu'hweis^ hai^iercn auf der Idcmilihnlioii mil niidereii 
Dplphiem, dip prst iiach Herslellunt; der Tmlin>.s ^pgpbrn wpnitn kOnnvn. 

Zura Sclilnile falie ich die KrRpbnis!* der vorstehejidefi AbhandiunR 
Id folgendcn SAlZPn Kusanimcn: 

Im Frflhjahr 3iiS v. Clir. wurdpn iiifnlR*? v\n«j pnlflischen ffrtJff*.-. dip 
zwierhcn dpr [lUokerfeiiHlliclipn. itiehnnprfrpundjirlien Mplirlioit und der 
phokPrfrenndlicbpn Miiiderlipil dor dclphisclipn OpselilcolitM' anx^hrorlion 
war. ilie iUuptPr der I'liokprtreunde: AslykralPS nnd (ipH«ss*n iliireli dip 
iinipr ihebanischen l£intliiU stelipndpn Amphiktynnen verlMiniit. itire <iflter 
PingPiogen und zii (itiiit^lpn ilerTctiipclka&tr an die Mristbielpndon vrrpurhtet. 

Im Ilerfast (Buednmiion = Bonlhoos) dptu;p|ben ilahiTS wurden Asty- 
krateii uiid dir- Melinuthl tteinrr (tpnoss^n. iiii ganzen 1 1 l*en<<inpn. in 
Allien. Wdliin sie sich gpftlkebiel halten. mil dpiii Blirfrorrephl bpx. mil 
Isnpalitip beschenkl: Etigleioh eriiob dpr altisclie Demra Widentpmrh 
({CgPn jcne Ampliiklyonenhpsrliliisfit', 

7.a derselben Zeil verlieh die delphixche (iemeindr atis Dankbarheit 
f(ir die UnKrdrQtktnif; der aiauii dfn TlielMtnern die Promanteia /icin 
^eiifovi TTiOTOif, (I Sompster dos a. Ahtieiittixo* &- 3B3<2l: die Pliokpr 
ilirerseiL'! vprwpigern aber ini Krilhjahr 3H2 den Tliebaiiern die Heeres- 
futge narh den I'eloponnc^. 

Ini FrOhjahr 3fti> beselzt Pliilomelos IVIplii. riitl den Astykrales uad 
alie Gcnossen xuriit-k. ffibi ilinen die (Jiiter wieder nnd ISBt aus ibrer 
Mittf den ncuen Archon eponymos f&r 35t>/6 sovfie andere Iteamto er- 
npnnen. Die Oe^npanpi srhnnl pr. abgesehon ron den Tbrakiden. dio 
wefcn ihrea Widcrsiandes auageroltpl wprden: audi an den Temjiclkasspn 
vpritrpift er gitls nii-bl. soiidcrn Uttt znniicliHl die nimzahluncrn forUH'tzm. 
ubwold er dttii biFiliprif^en delpli. Naupoi«e zur Abdunkiinj^ gem'itij^ bnlte. 

I) Fnrorr wirJ AriitloknU-* »OKlvtch Buleul, a. 346, SuHiS^ p. 48Ti uad 
bald lUntur Arffit«niarli<'!i Pcllbagorsi; f. Boleut a. 942, Bull. 33 i*. 4S9. 

n 



Viti n. Pomtow, Eine detpliiifeht: ff/iim; im Jahre 363 v. Chr. 

Nwh flpn riiilfitiH'Ins Tndc* tipi Neon f3.'i4) nimmt Aw an Keiinr 
StcUe ornaniit«> Onniiinrclici« KiinflrliBi eine abwanende Stolluii)^ oiii: it 
bettchlicilt, um I'liokw als legitime Vumiaoht Delphic; rrschcinen m Ihshrd, 
dio Beil Frfihjahr 355 untorhmchfltip Rantiitigkeit am Tenipel wiedcr auf- 
zuiiehmen ttiid IfiQt cjtien tier Astykriile!<-<.ien(i!<Ken zutii Naupuios prneniiPii. 
Di« BauKiililurigeii vrerden tflnf I'yiaiai l"iVj Jahrcl liinilurch TorlgMctzt, 
die erdtc erfolgt hn Frfilijahr 31^3. AU dcs raiiiiiieiic^ Abzu^ nach Asieo 
ilim gpinelfipt wird, untpnlriirkl er im l.nnilf> hlutif; ilin Kp^iif^oii piiier 
phokisclieri Kriedonspaplpi. verhannt im Spat- Friih ling :ln3, nach ScliluB 
der Pylaia, die niit jener gympathisicronden Anliftnger tier Tlirakideri aua 
Delphi. — ihrp Nainen siiid aiif ciiicr Bronzpplalti' i. T eriialtcn. — 
and be^nnt den Krip^ mil riitein ICinfall in Lokm. 

Dcs Phayilos Tod (Frillijahr S.il I bringt die BamiltiKkeit am TeiniH-I 
oiK^ltigxnni StilliMand: die Baukas«en aber^ind von keinem der Phokischen 
Feldherrn jeriials atit-i'lJi^'lol wiirderi. 

Beiui Frieden^sclduU im HerhHt ^-(tt keliren ziina.c)isl die durch 
Onoinarchu» Vcrbannten zurflck iind aw ihrer Mitte wlrrt sogloidi tier 
netie Naopolos (Simylion) I'niannl. DafOr sciietncii uiitlcrc Delphier (elwa i>>, 
die sieh wilhrend deti Kriefios k<iiiipniniittiert and vielleicht nin Temjtelraub 
teili^enommen liutton. rerbHtnit nnd iiitt Verlust ihrer OQter beitlrofl wordea 
3tu sein. Wiedeniiii konfisziert wurden auch die (inter de« Astykratea 
und fteinrr (ii-mwwn. |am-h solrhc, dip tiie wAbreiid des Krieg<*s tinzu pr- 
worbcn hatteii}. doKef^en ^clieint einificii von iliaen der Aufentliall in 
Delphi wioder pestaltet, da« betr. Wrbannunf^surteil aJso teilwoisc auf- 
^ohobeii worded zu sein. Unter den Pachtern ihrer ehemaligen (Jfiler 
befinden sirh drei von den eiiist diircli Onouiarehos Venriebeiieii. die 
sdcbt-n zurilfkgekehri waien. 

Die QiiiltunKru fiber die jilbrliphen Parlilertra^iiwp aus don Ver- 
Iwiiintpn-noipni wurden vim den iuhI<ii IspiI SSK) luif Tafein ppsrliriflien. 
welrlip iti drei Ableiliiii^en dip Piicliter der 'itiler der Verl>anntPii voin 
Jalire 3KS. dor von 34ti and der von sas (?| hezw. der im Kriepe von 
erslcren nnionvnrbrnen verzpiclinrlr'ii, rWese Kirinahmcri flnsseri danials 
anttcheinend dor Tern pel bHiika^tHe m. 

Die Tafplii aelhsi siiul TUr das Jalir 3321 uod aiis der Zeil knra vor- 
und nachher crhalleii. Sic wurchin als niedrifiie Plnttenmauer aufgcstellt 
ringidicniin um die zwei alien, aus deiii Vcrmflgen der fvaytJi: riaeh der 
tfrficrif des Krales nnd Orsilaos rinst enichteien Bullteiiipel heini Hiemn 
(Icr Athene Pronaia. 

KtwH imi daf Jiibr 330 schcint alien Verbaiinten von 3fi3 die ROekehr 
^eBlatlpt r.u »e\i\: audi tbrp SOtiiie unci F^nkol erHphpinen ^pAlcr unler don 
dclphischen Biirgern. Oh sie aber ilire Uliter zurQckorhallen haben. er- 
scboint zweifellialt. 



9S 



J 



127 



Chronologisches zur griechischen Quellenkunde. 

Voii C. F. I>biiianii-llAn|>t. 

1. HelUnlL*)!. Il^rodot, Thnkj<lidM.>) 

Ans dor bckannton. deni Apallodor cntnoinineit^n NotU dor I'ntnpliila 
twi Oellitis'l. (tic ilie Akine i\9s \M\»mkm auf 4'M f*iii. uml tier Nxclirirht 
bci Ps. Lukiaii Stakrob. '.'2. din ihin ftni- H;ijaliri(;e Lebeiiwlmier giht, hat 
Dtelt)^) gcfolgcn, Apollndor liahe — iind iiiigpffllir mil Rechi — die Lebenft- 
datior dps Hfllnnikos aiif vrt. -1!**! -412.1 iK'stiniint. 

Dae^'Ri^n hal I', v WilnmonHtz'*) ^etlptid gpinachl. rIaU H(>llAniko« flbor 
4I2'I liinaus gelcbt habon mnsFo. weil die Nacliriclitoii aui: iIpt Attliis. an 
deren Krlillioit zu zweifrlii EunflchM kein (!nind vorii«^. bis jit!* Jahr 40i> 
hinabrcichcn.'^) l!i» zutn Ocerribcweiec wurde aiati danach alfio aniH'biiien 
dQrfrii, daH dU' AtlliJ^ ilcs HolUiiikos <k>ri Kanu>ii pelopniiii<'»i^lir>ri Kri«^ 
omfaBlc. sodaU oin tiii«ffftknT Ansatz anf 4S5(-t> — 400 dor Wahrhcit nalic 
kimuncn uiid 4KK(7|— 408 als Maximal-KtRpbriis zu bcirafUien scin wanle.") 
Weoo iber Wilaiiiowitt in spiiicn i:n>li-n gt^gPii Divbt Kerichu.-lcii Aus* 



I) Die Bililung uml en1« AiirmL'timmit der liier Uarg«lp^t«n. iu vr^lei- UiitQ 
aaf eino neuf- Krkiririinti; von A|>oll<Htor» .\tisHli fur llvllsoiko* liinniisgrhfinlvn 
ErnulU'Iuiievii vrfulfctv vut luiiiiiMvr Zett obiif KeiiutniK tirr .^riivUfu ion Vnttmni 
and Kullmrr, ilk iiachlii^lklt iin Sinoe *ler ltef.ttininiun>; umt iIm Wiili-r>|>TUctie3i 
bertckalehtlfft Mod. 

2j G«ltlu« XV:f3: Heltimietu, lleroJalua, Thacydiilet hiahriae tcripierai in itdem 
fert tn^oribnu ttmdt itigenti fioruentnl et mm nima letige XMamtitm* (uernitl tula- 
ttbug, IMW Hellanicm initio Mli /Wcpwrnraiuri fuit*e quiiufur rt tfxaffiatrt anno* nitttu 
niiefHi*. fferwMttfi trft tt qtiinqMaffimta, TInieffdida quadragtnla. icrijittim tat Uae in 
Ubn iMtferimo Famphiltt. 

3) Bk. Miu. XXXt 17 IT. A) Bermtt XI •H\ IT. 

5} S€M. m AtiNluphanCK FrUtchat 694.33. lifu 

S) Wt von Ja«4)b; (AfaoTtorfort CKmRiX' 'iii\ fj inif^ Nhh- liertaftuseM ADffnbo. 
«l«r n<a fiKn>., p. IM, ]7 (Wei»lvriuanii], nacli «etchcr ilellantkoA am Tafe voii 
Salamis gelxiran .''••I, ha)t« ich ndt \i\«\s uml KuUmer iTMr Hialoriai- d^ Uflltiuii-eM 
am Later. £i'm Hekcmtlniklimm«rmA. JahriiMKr f. Mam. l%il(>L £1. Sii|ipl Bil. 
S. 4C9) iMliuIkh flr eftu* ftTmokiKiache L«|^mk iind kann ibr keiti^rlei 
cliTonologiNrhe R^eutuiig beJUMseii. Ja^^olty bvtont swsr <laB tier zutlem in 
bf^cnktieli^r Vi8»uog aBllret«nd«ii Nachriclit kein* Autlientizitat zakamine. tat 
ilir aber m. K. iloch mi vtel Klin ai>. R.h m iter rrine iSnfall. dafl d^r durch ai« 



1S8 



C F. Leiiiuann-flaupt, 



rohningrn tlio (Jeburi iW Miiyliiiao<Ts Rcliillnmei'wciso iiiif 4-''4 v. flir,') 
M?t2t iind iiorli iM^ucnlingK ilcii HcllanJkoK «Ik dnrcliwt'jf jftiijjpr ilonn HprxtHot 
betrathtel. den _pr herrSoIillii'h ausKPinitil lialtp",*') so rojrl sich tl^^^ Zwoifol. 

Wilamon-itz rrklAH. Kellaitikps rerrliinkc dcm Hprodoi riiiinpnllirli 
2iir>7wa. ..Ui'iiii dn rteiii i-Vaginoiii I T^t .MDll. |Kt. M. Stiid. Zaiioili^] 
aut< Heroilot IV. 9:) ii;^ wi isl damit audi tlait (Jrteil fll>pr dief!eof;rapliJ^r)ieii 
KoiiiKidciKoii Keeprorhon. AtltMiprnn wirti die |{ni<>listi)rk<> A(k*r Aaa 
Rnch, Aue dcm sio »t»nim<>n. dip vi/itfia jta^^a^ixi'i, nioiiiand. dor iiiriit im 
BaiiMP (lor falseiien rbcrlHorunE Qbpr ilio l^bnnszoir iIps Hi'Hanikns; sU'lit." 

Audi ich bill von tier h>Iitlicit dfr Nofnttu /iaQ^affixd fthci'zeiiet. 
Iiahp aber dodi nidiic He<k'nkfn Kt«i'" tli** Hflndittkeit der ohronoloeifldiKii 
&-hlriMsc. Hcllaiiikfts fr. lJ:t uiid Herodoi iV. Ii3 liaiulvln von dm «n- 
ntpfhlidien (leWn. Zwiachon boidcn NaeliriditPii bestphl natDrlicli eine 
Vprwaiidtttohari. mid mhxis ist. itnH Horodoi fiior iiiebl aii» Hellanikos 
(fesdiOpft liaben winl. da diivsw rrln'btich mctir hieiei, and g^rade Dinge, 
dip Il(-rii(Jiil sich sitherlidi nicht wUrdf liabfii riitgrlicn latwon. Aber 
Hprodnis viortoK Buch frchdrt ancrkaniHornmapii zu ilcn relativ unselb- 
8lilni)ii;!<ti>n soinrs Wt*rkcs. dn birr Mpkiitnirts in aii!t<;oddinlpni Malie bi>niitzt 
jjit. VVpni) die MQulichkcit vorliu;. dill Hcrodot n-ic llcllaiiika? bus 
Hekalaios ndiOpftPn. dpuijpnigpii ibrer VorRanRor. dvr die Skylimn nus 
eigener AiiM-bftinmp kaiiiile.'l wonii iIpf c»w sldi i-riKCr an selii Vorijihl 
hielt. (Icr andnrp aiistipiiiiiPiid Kiffcrips hinxtitat — imd nipnmnd wird 
dip M ft g I ic h k pi t Ipti^iipn — . so Idirt dip gpriiciiisainp KpntiUii ti dor 
unslorblifben r.pten nicblfl ZwinuPiidpH fthcr das relative Altpr d*>r 
boidon Auloron. 

Kn-ilirh. \mr Kreifl I'orpliyrids' Aiigabe dii: xal «' r'/i"* i-^r"' '"C ™ 

Will tiian liipi' annpbiiiPH. Jail Miirpliyricw oiler mno Quelle die Frflditp 
oiKoiior literarisdier V'lilprsudimicpn. piiifs VerKleicbe^ der Bag^aatxa 
A'l/(*,ii« mil Horodols SHirilrpii iiiiltpilc. wi wflir ja die Saehn in dcm 
von fiiir aiiKfxwdlc'lleii tiinne von vonibcrein eriedlgl ^fwcspa. Wilaniowilz 
bat offenbar I'orphyrios diese Bcwciskraft niclii bcigerrifsscii. iind wohl 



ImlinKt^ AnsaU 480/7S'-;t9f>/.'i -wetii^leriH <lea vrliallHneii Krai;inE.>nleii des 
lli»tnriker.t tilclit dlrvkl widoispricht'. [vbeow «!)[ mir KoUiacrs, nbriKcns 
aurli ni<-tit li^Hliinial liiii^UKtellt«r. SrIiliUi uuk diest^r Ktymoloiiiio. iiainlich. ilall 
del Name Hellanlkos erst nucli tk-r Svhlnrlil von SulBini* iiufi{plitiininrti, s.'iii 
Triiger also ^n^bM sllen uun unbeknniit K<'blicbcueu ^'It^cnosabchcn Nniiieiis- 
vcllem) erst nacli IWiyTP ucliorcii sciii kannr. rcclil bedenklkii erschelnen. 

1) A. O. S. 293. 

'}) Aristotelee und Athru II 19 f. niit Aom. ID. An WltamowiU sdilleBt slch, 
gleleh Tii>k>n Andi.T(>ii, an JacAby, A]iallf>dt>r« tirtmit S.iMtf. S. dort audi die 
Sbrfge LlU'ialur. 

8> Wabn«rhHiilicb I'SieglinX veil er ilen Sk)'t)ieiifeld7.iig d^t Oarfns aU Onisier 
miUrpRiarbt bat. 4) Biuiebios. Praep. Er- X 8 p, 46fib. 



ffeUamkofi, fl^odoi. ThiJcydidet. 



Ii9 



mit RM'lit. ilpiiii sit' karm an ncli <>l)Piii>u wohl die l''olf;i> niiier i>fhon 
beslphpnclpi) Vomiellniix dhcr Aas rlironnlosijirho VorhfiltnJs der boidcn 
Antoreii sein. 

Abcr bcirartiteii wir. am aichrr zu ppliPii. Porphyrios' Angnbe als ni- 
'. trrffpiKl. und laKHeti wir die Noittita Bof^nQuia jQnKer sein aU Hrrodots' 
(je»rbirli1.'<wi>rk; siiid wir dcnlialb f:(>i)Iltigt. allt; Wcrko dc-S lU'llaiiikos 
spltlor zu ^elzcn als das des Ilerodot? 

Mit aiiderRii Worten: be^clit ApoUcKlorii Imam niir darin. daK 
soiii ,\n»iiitz dif Irlzlen JhIii'p. derpn 7.eugQ i\»c lHiiirlpbii;e Hollaiiiko!! 
g('wi«!<^n wiir, uusitiT Aflil lieU ndcr It(^ dap viol grfiberc und liefere 
Versehen ror. daU cr dm einen tier drei AnUirPU. die cr Kenieiiisaiti 
lichundclt, li1rrarii<ch-rhr«iiolu)i:iscli gAnzlicli faliM-h livurtciltc und oinordnctc? 

Ich nioino. nur (l»s onitorp hi d«r Fnll. und pin Au!<«:lpi(*h der 
vpniit'inlliclicn Schwiprigkpitfin prgibt sIpIi, wumi man bpdenkl. dafi Herodot 
nml HellaniktM. selhsi wenn man jnneu dopIi sn linrh nitd dieiitpn mGgliclisi 
iiicdriK fiii.MrlKt. 7.U oinoin ^ruQcn Teilp iliix's hobcnx, so wip i-s U'i Oellius 
aiirh aiisilnlrklirli hervi)r^eh(il>fn wird. Zpilfipnossen j^pwpwii siiid und 
ibQ dcmiiapli ?on dpii zAiilrpiplioti Workcn des llp]lauikoit. dip dpiii EiiiPn 
FrrxiliPii lips Hprudot ■ \ Kpeciiflbpf sttOiPn. piiuK<^ 9llpr »riti kOniioii und mftespn 
als dipsps.-) 

Im Gmndp s^nummpn liai i\a» GIpipIip scbon Dionys vun ilalikarna^ 
ausftpriproclicii. wpnn pr oinorvi^ilK dpn Hprodot als don den Jaliron iiavh 
illlprpii liptrnrlitpt. arirli'rprsi-it.i dpii llpllantkntt iil-i den Hclinflstpllprisrh 
frfiliCT voii beidpn Idligcn l)(>K<*iplinpl.^l o<lpr sagpn wir vorHichligcr, Scliriftea 

I) DaD dip 'Amrl'pim lAyiu nlti Restamltcil ilea groBra Weria (difiie Zeitwhr. 
Ill S. 381), iii«lit uls «iMc );<-sonilfrlt- SpvelaUdirift Ki>|ilaiil warcn, UU stch m. K. 
din'kl iM-'Wfiiwtt. 

;) llier UcfTi; Jch tnit CosUiiixi {t/mattUvnf ItntMA/ificaf I, Turin 1!*0I), uml 
Kullitier. a. iLd 4C6 /.iisiiintueii. 

8) Vr 'riiiuytUAr c. i: MtXianr A\ ui/^toUni^t^i aiffi tforMiM-ltn- yamf^ii tiKiyu 
jJAi'-AA^^i Tf^i rMf /r.^Mvi' arjyfinrtHX* ffuftr tmr tf itcfo,-trrlfiWr iral rmv xnxa 

(*\t »iV •lyj'ptiic^/fi .i«/.<lv) *«' *»:!« noAAVi'tf iJrnorv fyfrirrio -ipw rot' i/wqmir- 
r^aituntr itulifittf' tr <i{< /iTTir Eiyfuir Tf o SapiOi; . . . ita) 'Eintfihti o .ViJLi^iKn;. 
S If 'Jliyti*!,- 'djfOrffMKoj *«? » .tcftftae^roi Xi'c^nv . . . oAiym it Bpio.af I'rfcwi 
tmy ili).annrr\i}titxiit%' ttai f'Z^' '1-' fttti'ifrAlAm nfftmiSytivtn iji.iiiuii 
HUAnxiii ti o .ifa/iioi tetd .Stiftaatti o Stytfi'i ttrri Xtraitij'ir,i ii .IT«,' xiil a>.i,ni 
atxynl. Dioitirs ro<^hnet aho den llellsDikOfi nidit zu d■^u .ipfti^ff-ir^i. somlfrrn /u 
den Mfcta lot-i ni^oii nxfituwint^ HotxriUd xV^*'"*'i- <*' cliantktei'isiprt dtr Arl 
dlescr Automi. div MraiHit or noli- t> AutM^Hforiuci; /d/or <rUf/ii»r, am dAllt) zu 
llcrotlot ill)eRUCeli«n. 6 tri^ '.UutKprtnMfr; 'HfitAoio; vfi-nfUKfj^- oki'y^ npiltpor 
fwi- lltfdiittir itfifuntii^rs ili ffw *^*' l1f*oi"rviiOir.irtvr. t^r rf sfaYftattri^r 

ayoKifftatr &il to falCor ^Siirtyxi xtti /.tiiapotiffor Mil ri Xiin 7po,'- 

latiioun lai :ttcpnl,ft^Btiaaf i-aii rwr Tpo tit-wov avyyfttifta**- ttftwai- Dunn 
Kf^iit en welter (c. G) Twitwv ^ii^-frufttj-oc ^toivrJ/'li^t- uti' ^v' '>'A*- i';ivi'Aq(rii la-tor 

Xtio, IMutf* nil olMB OMcUtW* Vlk 9 

3 



130 



C. F. LdttHonn-ffnufU 



lies Hpllaiiikds kciiiil. ilic rleni Werkf ties UprrMlot voratii«''fiHiW 

Kiitr K^wiiMf Vrrn'iiuilsi'hnft. dip riiirn Vrrelpirh prniOcliclitr. liPsiantl 
zn't^liei) Ilemdrtbc W^rk uikI <I<-ii UtfOixii der Hfllnnikoii.'^ Hitr also 
\^l^ ill orsli^r Linir die Moi-Iirhkfit vor. tUxs rchitivt- AiU-r Widrr AiiU>rf>ii 
zu bfstiiiiiniMi. iinil sit i.^l mini d(>nn uticli iiii Alionuiit vprlnliron. n'io 
hri DiiMi)-!; riiii Halikxnin»> aiiHdrfirklJcli lii^/rDKl ninl: ^vtis Charon von 
IjimpMikns iiikI Hi'lliiiiJkos viir ilim tichamlell liatlrn. hai Ht^nnlut jclrirh- 
wuhl in Aniiriff ecnwniiiciJ. th cr acIi itiitratitr. riwjw bewwrop zn 
fwhaffcn". 

Pa DiAiivii sioji. vtie Islnt^l hcknnnt. hiiisirlitlich dor lirprari^chfii 
riironoli>eio doni Ap«dlndor ansrUliclJI. lUi Kinil wir iicn^i'litii:!. iitirli itn 
vorlie^mleri |-'alle. sowrit die rhrrrjnstiiiimiin£i-ii rrirhcn. jiniiiiDclimni. dati 



fiifitfiu'r/in-ai 'H^'ftirot l>pr Atm Alti-r iimii kwWIh-ii iIpii jt-t^Jthinoi t^ir 
llekaUiiM uml Ak(i)>ilu<>!t timl ilrii dciii rtiuk)dtitra iiTiKcl%)ir idt-U-lizritiicni Atiloirn 
wte lli.-llaTiiki>M Hn)t«*«lilr llrnxlnt win) .■•eltrift«l«>llTi»<-|i »■» juiiKi^r uml 
filler llellaiiiko^' iin<l itt-sncn /l■ft4:tllO^.■•eR lUiiaiisftt'liend Ixrlraclik't. [lazu fa^t 
sich danii ■afs Bp»I« Kp. aJ ("a. I^imp- HI 7: at /(ijr 'HpoAori..- ;-/ loi'ro f--»/w'ij<iii-, 
vliii liiv .irt" r.hui- ntyy^tttfftut ytrafirrmr 'hklurlxur it mi XttffmViK 
flfr itlt^y ixiiBtair 3^iitx*tAmxnrt»r iti-x n.T»T(itt:ii>r<9. ilk' /x/«rfr«fr 

1) Dor znUi-JiKii (l«n Ang»t)i:o ilc« DHmyxios brJitelumiJc Mrhviulniv Ge^n* 
Mtz, il«r iu i>Wi«vt Vr>iw ehifii ii^ilQHirlieii A imKleicli litMk*t. int «owi.>it icli seli*>, 
nir^rtiils niit \iA\er Schard^ lii-lnnt wotilr-ii, (Man vrrf;l«ii'lie. wi« Jncoliy n. 0, 
S. ?80 dxriklHT lilii«e({f;<'lil ) S<'|lis1 ('iniaiixt uml vnr AUeni Kiillnier. haliea Nirh 
tliftc Stiilzc iliri-r An.ichaiiiiii^en eiil^hen laMi-n. 

i) Die Zaid von llcllaiilko«.' 8r!)irin«ii mii; iliirdi ilii> XiinKlime, rlaO iii«1irerf 
son »Imi flbeill^-ferleu xiiJilrcUdeti Tih-lii, spI «■» ila«)t«llir Wirk, i^\ w ^inxi'liir 
Telk fines Verity hexpirlmci], pjiif iE(!wiss<i? KediiklJon prfaliren (vgl. A. v. Gsttii'liiiiiii. 
KMmr Srhriflm IV 3ll>, wn audi ilji? alti^ro Lfteralur; Sc«i:k, ili«se Zeitsclirifl 
IV i9\.) Das railikulit Verralirvn. durvli weklieti Kullmer (a. U. S. 4'>!*] fTir das 
*ftii Ilim supponk'nc Oi.-)uiiiiln'rrk tlic iain^ini dw IIHtunikos, t-lniR* weni)(c Iw- 
Nonden liPlitelte Ti'ile KGwiiiiil. kHun irh niir jmlocii iiiclit zu ngea miM-lien. 
VrI- audi Hi'WS", Jakirtliri-. liAfr /fie tfritrhifhi^i Hfttorikrr, IWW— l!KM. iinler 
Iteltanikoii. S|>«£teU die f/ffiatn- (dM)cleiclH>ii dia .JtyMi^mwil als iiinen Ab- 
sclinitl ilcr Bnp,iiifijeu .Mfti/ui (a. U. S. i>.'>l) cti l>«1ru<:ht(rn, li^te kli ror veifehlU 
Cberliuu|>l wlieint luir dl* w«ltverbreitet« Tpndcnz mil den (iir den einxeliwn 
AutoT (iberluTfrtcii Tlteln luoglklial aufcuriiiiiDt.-ti. wcniK^tcns w>w<it liistori»i;li« 
SftiHneii ill U^trncht komitien, re»-lit (HNl.-nkii.-ti ViTwIiliellt idad skli iWli 
Iteute nvcli vivlCacb dcr tXiriinluiy, dnS $i<.-li die S<.'lirift iti f»r<: JKiMfni- des 
Dionysio^ von Milet vorlreftlich nU e[n .idbiitandiger Nadilrag zu dciu^-n lUfi-uMi 
verateht (dieae Keltschr. 11 338; III 330n und fShrt lleber fort, durcli Andeniuiceii 
des Im>] SnidAii illi^rlioferteti t""' ^ine nnidfirttige Id^ntiUkuiioii der beift/'n Titel 
liprticlninihren, ilir dnnii iihUt dcr diin'li iiifhis v.ii erncinciideii YoniUHi«rt/.tinKi 
dalldie/ZtiMuni Hur dieZeitdesDario-H bchuuilelt hitleo. glQcklioliiustHndekommt! 



HdlamJ/of, Htrodot. ThtJc'/tiltUt. 



ISl 



Dionvni wi w nnr wiederlioll, m ea auf Gruwd eig«>iior Bctraclitung 
rrDPnprt und Hi^slAliet. whk Apollndor fOr HoUanikos nmiitiolt liaitc: aie 
liaben bejilc seine HtQihxd flir alter ^eiialten iils tlaK (ictit-liirliiswefk (lea 
Heradot. 

Beideii liabeii aiich Hcrodot und Hellaniko? als Zcit^CDOSWn gCRoIlcn. 
Hier abiT wcu-lii Diony» vun ApoUudur «b: w^hrcnd diosn- il<>ti llelliuiikoo 
trotz seiner wnit hinabroicliondeii AitJiia fflr tlen JLlteren hieli. betranhtet 
iliii DIoiiyik ob aof Grand cigenen Uilcits oder andpr(^^ (^otlm. ist nicht 
creictillirli. ab den dcni (ieburlsjalire imch jDngerrn. 

Jpnriii Uncil iXv» Apollodor und dni Divnys liber das relative Alter 
dar Ih^ama des Hrll»iiiko» iind de» l|orodoleisR)ieii Werkes koinmt m. E. 
eiiH* groUr innere Wnlir^cboinlichkeit zu. 

Die litrrarisflip tinMuti]i; der UtQaud \\Ai\t! \m d<>n I^gugiBphen einc 
ansfciebigc I'fle^o rrfahron. Die Pei-serkriege selbst, die fDr die Urieclipn 
die Haiiptanzirliuiif; bilden inuQteii. uraren voii Dionyaios von Milel in ihrein 
Ut^niin.'t von Chnrun von Loinpsukos in ilirem ganzen Umfange') 
bf^iiandcll werdon. Ktiie NeubcltiiiidhinK ziipleich init einer Kortfuhmng 
dw GeBcliiehte der IVrser iind der gripcliiseh-persisclien Bezieliungen 
konnlt* TQr i-iiien Imleiitcnden Aiitnr nnr kd ]»iigi^ i-inp verli)ckGml« Auf- 
gabiT Ijildtn. «!;> iiirlil drr iilrfulg dcs lierwlulelschen Werkes l>pwivscn 
liatto. daB sici) (Or jcne PcricMie das Genre der H^gcixa Qberlel)! hatte: 
dvnn d<'n IduBcii liU'rariitehcn Nnclizflgl<>rD und N»rlitr«tcni win! man 
Hfllanikn<) nicht hm^lilon wollon. 

Vun einor Herodot korrigierendeu Gcgensclirift. wio sic die U^ama dos 
Kleitias bi.s zu eiHpni gcwissen Graik- Ikiioii, kann bei Hellsiiikos naiQrlicii audi 
nichi die lU'de win: einc aussesprofbene odcr aiigcdeutete I'olemik gcgi-n 
Hnrodfti. dip die Fraf^c dor liifran.srben ZeiifoIj<e eiitiwiiieden Iiltie, wftre 
ju aucb doni Apulludor und Di«nj-« vo» llalikarnosM niehl verboi^en 

[lorodol war nnch Apollodor im Jahre 431/0 53jIhriK. Sein 40. Jakr 
fie! also ^144/3. d. Ii. seine ciir/iij i.*i nuch der GrQndung von Thurioi be- 
stiinuit. Sein Gcburtojahr vri)re danacli 484/8; dafi das unnSherad richliK 
iHl. zoigl. WHS !<iHi fiber die Akrnasfii mid die Iteinen im Osten. die ihn«n 
vora»s«P!E*nKf» >*"" nitissen, erniiticln Ullii. *t Cher die Zeit des Todes 
ttHieint man Qberliaupl nichts gewnSl zu tiab«n. DaB cr ilen tdnoq ^ia; 
erlebi hHtM\ im Jahrc 4U.V4 gpstorhen »i. vie mail antcr der Annahme 
einer Venvecbsehinc von 0*^1; und Tod. aiis deiii ZusaU zu der vita 
Saveliann de.-< I'lulemuios (ulgt-rn kOnnte. lial Ajiolludur. wie Jaooby |a. 0. 
S. 279) mil Keeht betont. nirht angegcben und ist naeb deni nnab- 



I) Vgl. S. 180 Aom. 8. 

f) DaB «r die Anknnft d«-» ThcinbU>kles M Ariax«n:e» (daza ». dteM 
Zeitsclir. 11 S4<i Anm. 2) no<;)i tiebandelt hat, x«iKt fr. 3. 
8) Vgl. diese ZeiUchrlll n 317 Aunt. 1. 



132 



C. F. Lehnuinn-ffaHi<t. 



frpwlilniuonfn Z»«innil Aon litMtiiltititifhfii Wc?rk<^ in hnhfm nni<k> nn- 
walirsctieiiilirh. 

Skhtf upriohi (iafOr. dafi er mebr *Ib die erwien Jalin* He* prlopon- 
nf^Wlion Kric^eti ^PSfhcn linl. Jvrir-nhlU lial iltii Hpllanikoii. ileft^n 
.\uliii< <trit pclopniinfsiwiicii Kripe hn vcf^trntlif'hfn mitnitifaliir. lH>trflrhilipli 
QhprlpM. 

Stimil orlinlli-n wir. iiMt«'ni wir dai*. vias an iIpiii Ansatz de»i A|iiilI(Klur 
eiiiwanillm iiiiil ciiilrtitlilcnd rrM-liritii. mil tirn Kri;ol>nis:<4*o andorwcitiftrr 
Rrw3;ciiii)ii'ii vfrliiiulcii. piiu>ii Kinhlirlt in die Srlnttfpiisfnlgo xwpior 
xoitf-oriAMKiKrlHT Aiilnrpii. 

ZlH>rtl lies SllPwn Hollanikos IJeneuia. alsdHnn Horodnis Tiniehiclii^- 
nvrk'l iind. xpAter als dfs.sr>r) AliM-hlnIi iind Vf-rAfTciillidiiitttr- die AmIiis 
dps Hellaidkos. .Soneil, iiiciiif irii. slelien wir iiiif cwirltrildii Itudfii, 

Eini* wpiierf Wrmiiliuie lieict rialio. Hprod«i» Werk difntr der Ver- 
lirrrHrliun^ Allinis: ps IiuIIp dotn Anlur licitcnf (W aii»iialiTiiTi\vi-ii:p itank- 
haron Stadi n>ii-l)(> Klin>ii-I oini;[*lni'!t>n. DU> Atthis (Ipk lli<ll»itik«s — von 
der (iHttuiin fter riepmliclipn mts dor )ipJniiKrhi!n (Tr-AtlliiK srlidpfrnden 
Altliide* 711 wliridfii nine pin Verwirli {tpwespii spjii. sirli tnit Pinci 

Atlioii nali(* anf:<-l)cndi'n Sflirifl (ddrlipn Ilidiiii mid wrmirtelirli alndiohr- 
Kliivii zii wirlirni, wif iM'in glfickiirlii-nT Kiuikiirrfnl Hcnxlnl. 

Vnn hipr nm flllll. >iplipint niir. JiiiHi p»n klArpmipti Sphlaeliplii 
nirf dip Xo/itftn Ba^ittuftxa^ 

Horndols Krfolg hcnditp. wcnn man vnn AiIipii nbsielii, eroBpntPils n«f ripr 
Uouinunif dprKulliirKP^rli ichlc.au titer (■MiKPliPmlPiiiiriilaniniitixenSrliildeninf; 
frPindldndisrlior Sittpn und (lohriiooiip. im (ii^MisHte xu ilcr prfiabenpii 
Knapplwit und KlrPn(;p. dip l{pk.itnio!i M\t\i mif dip?4f m von iinn .iii«pb»lintpn 
fiphipip KPi)|iiii|iliisp|ipr l'"»rsphiiii« und Scliililpnitii; kpnuzpirhiiPlp. 

Ks kanii daher vor tier BpkHiinlgnbp ran Hprodotx Werk ein die 
Xofttfta Ba^^afttJin sppzirll und. ilrn iTluillPUPrt I'ndiPti niirlt. norli aus- 
fQlirliclicr srliildirndes Wnk schwprlicli vpiilffpiitlirlil ppwpscri spjn, Kr- 
kUrlirli dagpgpii spliipnp e», d«B dor [.p»<bicr dcti Hnlikiirmi^^irr iiucli in 
der SpbildeninK niisliliidisclier KijieiilClinliPbkpilpn tm fibpriiiplpw vert;nrhl 
hAtlr. Wflj* icli -ipinor BpKrOiidn nj; imcli piiticangs als EWPifpIbaft binMUdlte. 
orkcnnc Icb unnnirbr iiit Kigpbnis nlc b6clisl wabrsrbpinlirti an; die 
^fofitfitt lia^{)tt^xa gcbAipn in dip ^(jlitprp ZpU dp:* Hotlnnikos. Von spiiien 
th^ituiu sind «ip durcb eiijpri bi-trJic'lillHibpri Zpitraiim K''''Pnnl. I'orpliyrios' 
Aiigabp. dab Merudrii viiti Hollanikoi: in dm yofUfta Ba^lia^iui bpnutzl 
si>i. Ii«!<tpbt zu Rpcht. 

DaB abpr der Amor dps rorphyriut* flbor d»s Verbiiltnis zwispbcn 
Hcrodot uml Hellanikos richtiRpr gpurli-ilt hnbe als Apullodor. wio Jacob>' 

I) Olclch den amifri^n rilierfii ScliiUlenitiiEpn der Zuit diT I'erRorkiiei<« H'urtic 
audi die deti UellanikuA ilui-<:li llcrciilm vi-nltiniMt. Datier tile ((eiliiite /.abl vi>r- 
liaiitl'-iK^r I'TBRniOEit* der iifs/ii»K. ti Vf^l. 4li«jti> 7.i'lLicbr. II 317 Aiim. I. 



ffellanQcot, Herodot, Thuh/didet. 



las 



(S. 28St vn\\. Tnlin iliintii) mirnirlttni I>:i Apnltmlor. wic nnrwiltni. (Iiireti- 
nns njrtit aiineiiomiiipi) zii Imltpti lirxiiclii. (l;iU alli> Srhriftrti ilcii Mollanikni; 
SltiT M'\fn .lis ilii* si'im-s ZfilKninsscn Henulni. so k»)in cr, audi lii'i Mniior 
AaEfnmfun^ Qber ilir beiderseiliflw Alter, cin ziilreffoiHk's Urtcit fiber dip 
AbliHiiKi>;keil rior l?(rp,y(ipix(t Ao/fi/io voii Ilfrndnt g<>liahl Imiieil. Oil cr 
(iclcfcctilirit isrhaht liai. <>5 zii auUpni. iM eiiie antlorr Kritgr. 

Gleichviel. Dull Apulludur (inxl mil ibiii Uiony>t v. Haiilcnrii«Rs) ini 
KrclilP WHr. wcnii cr tli^n Hpllantlto^. miwpIi die SchilikTUTiK cler I'rrspr- 
llrii'trp in K<-tnirtic Itorimii. ah rinr-n N'oqiAiiger Hcrodots bMmrliicio. stdil 
niir fpHi. Sciii l-Vlilcr wjlip liO<>li«ti?iis drr. daS cr die Alltite^ mid ijircrii 
Scldiitl niclit pontlpi'nd lieaclitPl liillo. Oder »b<»r. wor iIhk doni Apollndor 
iiirlit ziitrHiioii will, filr don lilpibi niir do- SrlilitU iibri^. iliiii — dritekon 
wir tins ziiniich."! vorsirhiitf aus — v'uw AiisjoiIh- ilrr Alibis rxielierlp. in 
dfiicn die ielzlen Jabre des |)eltiponnPsii«heii KrieRes norli nidil vi*rtreten 
wHrcii und tIaQ Apolludor. als cr dir divi Hi$ii>rikcr behundrlle, inir die»e 
F.i!<iiiinK kaiiiiip. 

Ltlil i^ieh nun zwis^OitMi die^eti lioidcii Md);liebkoiteii keitir KntKclioidtirt^ 
in'fTniy lljil iticbi uTiiit^etis cine roti ilmeii eino irrOUere Walirt<cheiiilii'1i- 
koil Itir siclii" Ich mriiie dijcli. 

ApitlliHlurs AnHitE (Or Dclliiiiikui^' Aknie bail l)ii<ber ki<ino liofrirdip-itdc 
Hrklnniiiij gt>funilt'ii Dielit biitic die MAK'tchkcil Ki'^ircifr. dni> ..A|xdl(idnr< 
AnsHiz" fiir llellniiikiw orst fliis lk»r pMporlion Tliiikyilidi's: Meniilntiw: 
Upllflnikiii' = 471 : 4K4; 4!H) ..crstchlMsen w-flre". hntle aber sofim den ii, K. 
entiThfidi'iideii Kliiwand an^efOlirt. daU ..wir keiri HiidcrweitifteN lU'itipipl 
cioer drrnnigfii Koinbination kiiiiKiatierni kAiiiii-n", 

^tloicbwiibl cdilirki Kiilliiifr (S. 4<{l| liitr die eiii!<<-bHdciKk- frrn itdliiuc 
dcs npollodurisclicn Ansalics. Aiif den i*r>leti HIick werde cs ^klar. dnli 
mrir ts lii«r mit (>irier rbruitulu^ngcbeti Spielcrei au inn tiaben: denii. 
iicbiiien wir Tflr das iiiittlprf (ilieii dcr I'lopDrtiitn JXI das 01yini»iadeii- 
JHlir iiy4lS. *» hi die Hrilbiiieiisctie AtiKKlcirbun;; itarli lieideii Soilcii mil 
1*2'.; Jahreit erzielt". 

_riir»niiti>Kiix-b(> Spiclen>i~! Uaniit ijtl di<>?MT KrklAriinK >la^ rrlt'il |^ 
Niirocbeii Dciiii A(i«lbHJiii-!» Venlii'ti::! isi JHio'nulf di^ tteliiilsaiiitkcir iiridB*- 
Mniiii'iilHHl. mil der er unler VeriDi-iibmn aller Spielefei snitir SeliHtzuiit^r'ii 
nar tirunil eiiicr hc^liintnien Molliode erzielte. Viiin l>ckiinnlcn GrhartM- 
jahrr wurde die dx/iij' U'rerbnct. uii<^ bt-kiiiiDiein Altrr und Todesjahr ias 
Geburtitja br : v«n dcr Ix-kjuiiilpn twler atis niiirr RpiMHMiiiiK er!<obl()!i.<<ei)eri 
Akiiip wiiixle aid iiiibckjinnlc (Icljiirljiizeif iidcf hci bckanntciii vMlcr atif dcii 
TikI {rvsebluiitMen. Dnxti kaiiieii iliitiit die RyiirbniriiiiliHltt^'hen ItcxOfie, M>i m 
7.wi!(('bi-ii l'ei>iiiH-ii Hiiler sicli. nfi es r.\vi.srlii'ii IVrsiineii iind nn^efAhr 
tflcirbwiliFfen Krt'igiiiriscn. Aiicb Tllr ik-n llrllfinikv.-s-AnHalr. iiiuli dicsr 
Meihode vorausResclzl wfrden: Erk la ni ilmeii. die mil nndereii Klcinriilcil 
rechiien iiinsoen. kOniiiMi nicbf ziitrofTcii. 



134 



C. F. Lehmann-Saupt, 



Das gilt Mob fUr Dietriclis*) Vcrimiliinfi. A[Killfi(lor habe Hen Darsiellpr 
dpr PemakontaMie in rins niittlerr Juhr (tiesrs Zritr»miiH Kr,s('txt, Ifiniiu 
komnit (lit' UriwiilirscIifiiiliclikciU rfaB llellaiiikne rier spftleren Zeit mi- 
gesichtA <ler KriUk tlcn TliHkydulps Aiiraicll iils Scliililcrcr tier IViiliikotilHttic 
gegoltcii habcn snlUo. Trill (loch bei Dioiivs t«ii ilalikaninsiH iiach ApftlUwInr 
lediglicb pjiip Bc^ufitKiliiiip ant itio ('prseikiiejif' licrvur. Wcr ubcr tniU 
atlem Dietrit:lis Aiiiialiiiir zn fiil>;(*ii p^'iipi^l i:*!. also fjomdc (tie Atlliis als 
des Hellniiikos Cinindlapc filr Apitll^nlttrs Zi-iltinsBtit hciiacliU'l. ikr winl 
mil fiiioiii cbpii (iieso Allliis bolrpffpii<lcii Vrrfit'IiPii doa CliniiKduftni iiirlit 
rpcbncii wolloii. i^iidom tiniicbiiipii ini1»s(>i), dnU dip Apollndor bokfiniitP 
Ka^ssurii!: dor Alibis iiichw Piitliicll. wns spinoiii AiiJiJiti dirpkt zuwidei'licf. 

Unter dipwpr VdnuisH'tziinfi oruibt sii'li daiiii nhpr ciiip weil i'iii- 
IpuchtPiidere ErklJirmig dep apnlltidorij^cben Aiisaupp. ilabfii wir 
iibcrhfuii»t init cinem vonttitiRpii iind ev. nnr vorlaiifiRPii liiiu-ballpn in iW 
Aui^arlieitun^ Aor iiacli cicr OofjpnwHrl xu iiiiliirfji'iiiaLl in iliror Aiii^ftilirliflikpit 
zutichnKMidcn Atlhis iii n>r1iiicii, b» iitl ps bp^oiflicli. ilalJ dipsrs liitiplinlinii 
(i^erade vor der Dartitplliiiig dor Dli^archisrlien UnrnfilziinK dps Jntirps 411 
crfolgtP. die ja audi dpii spai^rpii Auloreii. einpin TlmkyiUdi*.''') PiriPni 
Aristutelee sfl gr«Bc S<:Iiwivrigki'itcn bproitcri boIUimi. 

Das Jahr <12i war danii das Iptwe, dns in dor prsteii Fassiiiip dpr Atthia 
V6n Hcllanikoi:* bohando]i wordci) war. Dip Atthis let. vie niiKunohmci) mid 
wip wolil aiieb allgpinein z-iieeephon wild. Hpllaiiikos' jDii(tslps AVpik ftpwpsen. 
War dem Apollodor bckaimi. duti Hplliiiiiko^ Kojfthrig frestorben war. so 
bcgriffp PS sicli. daU or. aiialos wip fon."! bei lier ArisclxuiiK der ox/tjj. das 
Tixk'sjahr diMii Iplztun voin Amur bpliandolleii Jalir ^knchseUlc : sl«i-b 
HellatiikoK Jl^ 11 alw S'tjiihriger. sn war cr 431 v. Clir. qwmjm rf *wa- 
giftta amios niilus. iiixl :!<n wQrdo os i^ipli prklirpii. dalj dip mfiij aaf Aan 
bislorisch belADKluse Jabc 45f) tifle. 



I) Tc«timonia d^ Herviiod i-lta 1899 ]>. esq. 

i) ban aclito Riicb ilea ThiikyilidoK )inllt> irb gegtii Kdannl Jfey^r. Kor- 
nJinngeH :ur altni timliirMf. II S. W.I fl'. mil \\ ilnmnwllx. ArlilnUlai unil AUich, I lOT 
«lnisii)lisl;KohIfr. Hfrt.S!t:H»/i'<lvr. HHKt S. 18 Atihi. 3J{el-'i;h.di<'*e ZeUSi-hr. VS. 370, 
- urn uui hie zu neiiiicii — Tiic iinvlleiikU-t in ilt-iii Siniic, iluU Tliukyditles. 
1V6UII cr tciii Wi-rk h'itte l>eeiuh|;eu uiid xdb.it lit^i uiis);uljeu konncn. oti niclit no, 
nle 1-4 vur iiux lie^l, vuron't-nlUrhl btihi'ii nLinli\ An iliiutcr .\n>c1iuuuii^ iiifililo 
tell fctitbftlli-ii. NOlbbt m-iiri WiliitianlsviiV niif ik-iti llAiHbiir(ci'r I>hil'>l0);i>'Utnec 
(viil. jeta tlcvsim VtrhiMiUMtgcn S. l*3/l.'»l |KtHTcklHL-Zinal»;)l vninclvageiier 
HchHrlKiiiiiiger mid auf ib^n er»Uii Wick w\\r lifslctUonib.-r Vt-rwu-h, ili« Diffe- 
ren/.en ^wiNiilimi 'l'liuky<liili-»' uuil AristutHL-n' fkrtL'liIim ulicr dii* uliKai'cbiitrliu 
liluwiUximK i\v» Juliro -111 <; Kolil cr, iterlincr ttH.-unytheriMc I8H.'. S. 4ft 1 tr. 1»UI> 
:>.t$U3tl: vkI. uucii Bii^ult. ili<;!<f Zi*il»clir. VS. ?55f.) uii^xuflleicliKn. alcli be! 
iiatii-rei' Pnil'uii(; liuniilirvu Mitllc. IhiB, ui-im i1<-r Tod i-inrii 8cbHfUlidli-r iTimiUen 
iler Ai'liiHl iilnall, K^mdi* das \vUU- ilci iil^drr|Lt«-»i:lirK'>iru<'ii Ifftdici' .die Mile 
HniKl veriiiiNMii li&t', IelI ja iiur nftlfirllrli. 



HeUanSco$, Herodot, Thuh/didet. 



133 



"Damit ware zuin erslPii Malp ftir den Hpilaiiikftii-Ansalr pine ErklSning 
Refunilfii. ilic Iriliclu'Ii mil ili-tn fil»lirlii-ii RfislKfiiK "Ipt clirono- 
higi^riicii SrliAtziinem i\vs Apollodor opcrirri. V.mer \o\aui'M:tzatig. 
dip solrheii criiifif;liciit. wird mnii ciiicii bMleiilfmlcn Gnid von Waltr- 
sehrinliflikoii niolit absprophen kfinncti. 

I>all NarlirrSgi'. ilie. sei cs iinter gPSnirKkrteiii Titel verOffciitlirhl 
wiinlcn. aci es einer zweileii Anftage des Haiipiweiks anpefttgi wurdeii. 
im Altc-rliiiii mi aui wiv liciiii.- vorkaiiirti. wi.s.>M>n wir. Dm- iiiitnr licit i^ic 
Vorljiiliiigiiit^ isl, daii tk'V Alitor, tier soiii Wi-rk in fwrtRCeichritteiirn Jnhrcii 
alwcldoB. pill niiprwartel liolion Allor prreichle. was aiif Hellniiikos in 
tK-rt'urraKf'ndpni Matip ziitriFTt. Kiiioii ^lolchpri N'aehtraf; iiat freratle audi 
Apollodor vprfaQt. I'lid dips<>r Narhtrii^. tias 4. ISiirli. tUs dip ricMchu-litp 
dcr von ilini rrlchtm letzlcn Jahre aUHfttlirlicli bchaiidplip. ist I'ppiidn- 
Shymnofl nnbekaiml opbliebpii. Er hal itur dip drpi erslen BOchcr f<pk»unt, 
also ntir dio erxtp Atiflii^t-. iticlit ilcn NHt'litme iind niclit difji'iiigt- Knrrn des 
U'prkPt^. in (liMitii der NHclitrag niit ik>)i drei pnU'ii HQpliprn ziiNaniiiiPii- 
llornUt war.') Wa^ ffir Apolluilnrs Werk erwip^eii ist, ddrfen uiid 
iiiAstseti wir (Or Hellaiiikog' Althis (olgern: nirhts wpiter. Die 
crscliworcfidc Aniialiitio piner pntt nnch .seinem Todp, ctwa diircti 5einen 
Sfdin Skninon") prfolgtPii Kr|:riiuiiiif! wird piitbi>liriic-li. wpim sic niirli iiirlil 
ai«jro?phlo»Rpn ist. Apollndnr wflre dnnn IpdiRliPh die prwpiicrtp Fa.'isiiinj 
dor .'\tthi8 iiiilipknitnl fieliliolion. Oder aber. er kannle den Nnrhlrae imd 
bezweifclip. nh init Rprbl iidcr Unn-rhi. ilip eigenr Aiilorschafi dps 
HcUanikot*. wie die AJexaiidriner die EcJuheil der FerieK««e de» Hekawins 
bcaweifcll biiUeii'*). die ja i»ii«lcldioL riiclit nur in dor urspranfflichen 
Kassunie, Mindeni daneben audi in einer Hpfiteren Cbersrbeittine unilief. 
In dip»eiii Kalle hiilln Apolludoni Ft'bler atif deut krilisrlicii (lebiel. niebl 
attf dem dea Burliweseiis geletfen. 

KOr die ahi^Dliilt* He^^Hniniunf; von l-lellnntkoK' IxtH'-nKzeil iM cine 
Ktilseheidnii;; darflber helan^los. Dai? Iplzigpscliildprte Jabr win! ja 
ill Wabrlipit nn put wk- nie dus letzlprielite rrin. Ob wir roii 4 1 1 
iHk>r v»ii 404 ah eiiin Aruahl vein Jalireti mil deni Todetijahr ties 
Hellanikos hprahirelien. koinnir ziemlirh auf eins Iieraiis, Dit ruliendo 
Funki lileihl dip TaiHarlie. daU in der tSrIiildcruni; iler IVrserkriegp 
Hvllauikos dcni (Ivrvdvt. den er criieblieli (Iberlebte. voraas- 
ppfjangpn ist. 

l'ni*ere l!elniolitiini£ litil bishor frtlgende Wahrseheinliebkeita-ErKebnisHe 
KPZPtlifit: II die Allliis des; Hellanikos retehte in ilirer ersteii Kafwuii)? bis 
4I'i/ll: 'il.'^rlinti Apolluckir kanntc. wir Diets Biinaliin. wuran aber Zweifel 
hesleben kimrilcDM. die bei l*s.-l,ukinii tllierliprpite Ix-bensilauer rk^ 

1) Jui-oby n. U S. an, uoxii iiiciiii- IMiti^rktiiiiii^ii (liuM: ZeiUK-lirif* IV 
S. l*t Witlv. X) So A. V liulMltriiiJ. A'iwV* Shriflea IV |i. fti:(. 



13ti 



C. F. Lehmann-Maupt, 



HclIaiiiko3: 3) diircb Gleich&etzniiE Hct' ScliliiCjahrcs rirr Atthis ereter Hand 
mil tlftii Totlt'SJHhre (jcwaun Apollfnior cipii fcslcii AusgnuKfipnnkt fOr 
HellaniknK SSjflhrigpr LRbnuidauiT. Daiuicli kaiiii. itiriiic ich. die Eiil- 
sc-liridun^ iti dor ol>«u (S. 133 Abs. 3) nur»i^tc>lll(>n Altvmalirc tiirlil iiiphr 
zwBifelhiift Keiii. 

Ilcllanikuri' Allhis war. wic wir sniii'it. jfliie<'i' hU Hn'oilnls Wr-rk. 
l>aU IcIztrrpK iiichl mir vftr 40-t/3 mlor 4r2/l 1. sniidcrn f rhdilicli aiirh 
v«r (ipin frOhoren diescr beiden Tciniino erschipncri Ri'iii riilisst". wm Dltiicliiii 
niizHndinu-ii. [>»» Irlirl sciii iiiiahfco:4rtd(i!S:tcii<-r Zusland uiu) Heine milti'K 
(larr Ergiliuuiif: diirch Tlmkydidf^i'. 

licrudoi» Werk tjriclii relaiiv iiahe vor sciiicm Srliliisso uiivnlit-mlDt ah. 
Darin niuli ieh Wilamowiw beipNichton. Darauf. daU ihiii der pigpiuUche 
kilnstleriiielic Alist^liluL! (plilt. inOclite icli dahei rn-ilii-h wpiu(;pr Ocwiclil 
Ipgen. Audi dciii amikeii Auiwr koiinte. ttip iininclu'tn lii'iitiKCii. oiii 
jidilirliU'K AuskliiiKni wiiksBiiMrr crsclieiiieii. ala ehic ausRetflhrtc Sdiliili- 
hclrachciiiif?. KiHschcidt-nd nber isi das Kflilen der Taisaclieri, die nuj^leidi 
doii Al)»chliili der MtjSiMii iind die iiHliirfjoiiiAUc Kriiimn;; ik-s zur Ver- 
horrliehiinfi; Alliens Kesrliriebcncii Workes bikietcn: t\m Maiicrlwiis'l mid 
dHniil iler delinitivcii l^wlOaima Athens «U5 doin pelKpotinesisclien Hunde, 
dps Krie^isjalirrs -178. di's AbfallPK der Imiii-r von Spwrla. der rdjiv ffopoe-.-') 
Kin — dpr Alisidil nadi zeitweiliges — liin<>halleii an diewr StcUi? rrkUrl 
sich s"'"^ ^"1'' ""^ ''•''■ Notwrndifikdt. fiir ilifsc {rrfilJtrntt'ili' aiif ilein 
(■ebiet der inneren I'niitik lip^endeo Kreignisifte andcip ijiiolleii ats die 
bisher beinitzten zti Kale zii zicheii. aiidei's Kcnrlt'te StolTmassPti zii 
l)fwilUiKCii.''l Audi boh-n dir.-*!- bcdi'iilsaiiiirii (iesdu'liiiistte - Kepen 
Kd. Mm'r*') - eiueii kcilK•liwe^J.■ tterinftt'ii. nurh (ftr vide Kupitel muts- 
Fcirbciidpti StofT. Aber f^ebr-n wir tiplbst ''ininal m. ps feblte imr (-ii) 
i-elnliv wentf; unifaTieroirhev Teil det* lefzten UiidiO!!, so kiinntp icb darin. 
aiiders ala Kd. .Meypr. ciieUls rinvahrselipiiilidi(>.i t-rblicki'ii. Ini Ijtnle der 
Diiigc lie^il PS dopli dm. duU der Toil den SdmlTciKleri. der Dherhaiipl 
ein liBheves Aln?r ciTeit-hi uiid sdm- -lalirp t.u iiiiizen weiLi. kiira v»r dcm 
Abschlnli seiiie.'i Weikes nberrasdit. tleispiele nus ueucr uiid ueuestcr 
Zeit (IrSajpin sich auf. 

1) Cbur ilic Zugrti&rifc'kcil AiIiqus zuin |>Blo|)oniii-)iis<:lipn Uuiule uud dus 
darauf KegrHudele HeiJit iter Spartaiier gugeu di'ii Slauerbau ICtiiKprudi »u erlieben. 
liHbi- icli iilii-ii Hit. II 3t(i gi-liUDiiell, KiiK^r ini AtiNctiliiil iJarnti >ii-;i)ii^i<.-tiliKt4;i) 
AuKlTiliniiiR Kl'KP" I-- ■•'. StiTii. Jlt Hermes 39,5\3 fT., dt'ii tlilikydiik-isdlvu Uvrlclit 
Ql>er doiii Uaiierliaii di-s Tlii'tiiiKti>liIr>< flit iiiilii.-^turisrli iTkliirl, hin irli durcli 
BusaU'ii ninfti'livriile utid sc)ilti){i-ijdo .\uKruliruiJKoii iiii vurlk-giiudoii Itaadi- dicm-r 
ZelUdirlft S. »5a/7St (vgl. Kd. Merer, aa-wc» 4n S- 5ei/B) uliLTliobou . 

i) S. WilHMiovvili, Ari»totfta k»4 Alhm I .S, id f. 

8> V^\. riieim- n<'iiierkuaKeii in diiwi' ZdlKclirifl II 338 iiud Igcgcu Li|i»iui)) 
III 331 r. 4) FortchiHsn, II JI7. 

10 



HeUanfkot, Htrodotf Thuhfdidca. 



187 



Mit Rerht h«rrnchlen m. E, Cvi-iklin«ki ' | not) Wilamonrilz ThtikrcHdes 
I 8!t 'M als l)C!^liiiiiiil zii rrKJitizcii. wii." HciihIoIs Workr tiarli Plan 
iiml Aiilflfio fohlir. Sir- iiiiii^pii |*oiM'liriel>pn ^iii. nnrhdoiii Icizioroi: iin- 
fprtic hpraiisjrcKolien wcink'ii wiir. also iwcli Heroilots Ttnlf. In wdcliein 
Stadium tier .Vrbrii sirh Tliukydidc;^' Inn^ejiin pnlMandeuee iinil Ttrlfarh 
nmKPsrh»(Tciir.s Wi-ik ilnuiwls Maml. wisjcii wir nicht. Docb spriclit 
iiIpIiIh Rosipn die .Vniialinip. dnU lU-r Abst'hnill I 89—^7 sclton lioi dor 
AnsarlM-iltiiij! dor Gesoliithio dw archidamisolipn Kriocres al» oincs 8plb- 
slSiidiRcii (iaiiZPii itiMlprjjpscliriebeti soi. 

ViTiiuHlicli luit sicli sclum ilnnifds ciii iiuf die IVninkoiitiiMipbPzflKliclicr 
kiirzcrcr I'usriti^ aiiKeitrhloBsdi. Aber. (1h Thiikydidci< in spiner Dfir>lclluns 
tlprivlbpii. vrii- wir *w jotzt k'f,Qa K'ap- ^'^ — 117k »iif Hollnnikr>K' Atrhii* 
Brzii^r niinmt. die in ihrer erxlpii l-'iiRriiim; \fi. o.l xirbpr iiarli 412/11 vrr- 
AfTcntliclil u-urdon ist. m mms^n dirsc KHpilvl. darin tilnnim' idi dpii 
hpid«n KfOiiiiiid^ti Knntfhprn bei — in elnoin sftaterpii Stadium der Ariteit 
imcbKrlrnKi-n ^-iii. also xti Hiipr Zril. wis I'ls jiii-b iiirhl mrhr dariirn 
baiidcllo. nur den nn-bidamiMrlien. ^ondcm den Kanzen pclopnnnci>i&rhcn 
Kri<^ zu 8phitdc*rii.-l 

Dip AiinnKnunfc. 4UU Tbiikydidpt^' Work in der nns rrirliofrondcn 
KassunK aini (ranx4>s »un dpr Zcit iiarh iloni Abst-biiiU do.« |>plopimiu-sJ!tv)tPn 
Kricfces slanniir. kaiiii icb niir trotz ibrer eiiidniiiflicbcii nnd scliaiT- 
siniiifEPn Vi;rtrotiii){!<liirrliKdiiiii'd Mi'vrr iiicbi zu cigf n inarlicn: bp^tidcr^um 
(k'Kwitlcn iiicbl. weil it-li doiii (loMifbt^iiunkn*. iiiif dm es ibni 
bHU|itKH<.'ltli<-h ankunniit. nii'lil dit- durrbi^olilaKi'iidf Uvdcutuni! 
zuprkpnnen knnn. die nribm vjndiziorl. Mpyi-r prklArt^l: -Kr Hp^ 
anr del' Hand, dati ps piiien ^ewalli^n Untersctiied iiiarbt. nb da« erste Biirh 
dr'!' TImkydldfs niir dip rrsarlieii dcs BiTliidaniiwbi'ii Kripfirs (t«rs|p|lpii hoII. 
dt'iii daiiii (lorScIirifistclItT die toljiPiidpn IJtTjHM'iiiifiini iiiiliprlipli aiigrban^ 
bat. odor ob e» ^^t:\it\e\wn \»\ r\» Darlof^ni^ dpr UrsacJio de» Kric^es. 
den Tlnik^'dides iiriil wir narb ilim dpii iiPJitpiHUiP^'iAcbon npaiirn. I'nil 
eboii^o n\ PS vuii liiiidaniPtilalpr ltpdi>(iitiii(! (tlr Piiio rirhtif;*' Iteurtoiltini; 
dcr KroigniK«o ni'ibitt 7.11 wissp'n. nb d«» Wprk. da5 sic przAldt. von Anfuu" 
BD uaier dvr AnM'banim^ cf^rbiipben isi. datl dieeer gaDze Kric% etar 



I) (^antfMRiv i/r frmfurr t/uo TtitKgiliilf* jirimaHt fUHmriae parlim c«mpomitrit 
itriliri l»'3- Vgl. Ilrrm-* XII iim7> S. ii'ST. 

■£) DumuU i->t 'liitiii tun TUiiky<li<li^ niicb in ilir llrnxlul crgSnxi-iMkii Sllen-ii 
AhNcbnilte die Itcim^rlCDng I 93 cliiReffiKt wurdt-u. daEI ilii* Dickc der Piraenn- 
Uaoem nod) j«tzt oikennbar sei. Ilk- winl alletiiing*, vtv Kil. Meyer. Fornrk. It ^8l 
mit Itecht iR-tmil. ^irtrlirii-lieu M'Jti nurli d«r NiHterrfiM'iiiiK 'i^r Hxii«r 404 i>it«r 
tidiiu'br nmii 'l'liuLyiliilf-> l{iii-kticlir tiatii Allirn -I'W, a|> i-r A\v 'IVrnuiiiec sdlivl 
KOM'lieri ti:ilii'. llnQ OvT «intf AliS'Iiiiitl I Si>— '-'T danmU xiiin mtt-n Male kfii- 
xipii-rt mill iiiwIiTgi^climbcn sei, foljtt alwr, f;<>gL-n U^yer, ilaniu« krinpi^vkC]f». 

9) FonrhunytM II ^3. 



II 



138 



C. F. LtJimann*Saupt, 

I'ariipfi isoliert betraelitoi «•€ 



Eiiiticii bilde. odor ob dio rii«pliien rariipn isotiert betraelitoi vrerttett 
iiiiisspH". 

Da (lie rrnachori. ilip ilni arcliidRiiii»phRii KrieR hervor- 
ripfiMi. flbor ilcji Nik Jasf riiMlrn liiiiuux furlwirktcii nriil iiiilli^U 
l)iir 7,ti (Ipii wcitcrcii WrwickhiiiKrii ffihrlcn. so konntp vi(»lmplir 
Tliiikyiliilos ilic l))irU'K'iin>t diT (iiiitiil)- rlcs arclnilatii ist'lu-ri 
Krit'KCs oil lie wesentliche VeriliHlerunK hIs MeBrDmlmif; (lea 
KiitUL'ii KritRCs bi'ilu'liallcn. Dii'm- Atiiialinit^. flic mil i1(mii, wt\v sirli 
siiK Tliiikyrliiles' Woitpn V Uti imiiI dcr I'liiftebiinp. in dor sii* I'lsrliriin-ii. 
rOr cIpii tiiiborfiiiKOiicii Letter erfriolit. itii IvinklaDj;: t^oht. crsriii'ini iiiir 
kc'inpswcBK als einp Vci-sQiid it'll nfr *tPgcii tHo Bpiirioi]iitiK lies Tliiikycliclrs. 
als i\vs Histdi'ikpr^. ilpr dip (ipscliidilp hIs Wisspnsctiiifl lipfrniiKictf iiiiil 
lii» iiiif ilni liPiili^en Tiitf iiocli nirht seines (ilplfiipri cplutidpii liat. 

Mil aiidorfii Wpilrn: dpr .-irrliiiliuniyolic Kiii>n kuiitito ji't''**^"'*'''-'' ""^' 
iiii WesPiitlidiPii e<'^plin<'lH'ii spin, alw Tlitikydiili's ruw KrweiloninK wiiic:* 
I'Ihiip^ ptrilrptnii lipLi. dip iliii vpntiilalilp. in dnii splnni niifirpxpiphnptrn Tpileii 
r^nchlrfUir icnlUerpii mid vpriiitipreii I'lnfanifex HiiZLtlirincPii mid Kinzpliipx 
uniKU^TiilaUpii. Am Narliliallitcslcn nuirht sic-h die ItparlK-iliiiiK lie! dm 
Kedcti Ki'llfiid; soi pw. ilnLi /n- vmii StntidjninklP der Kpnntiiis dps sc- 
xnmtPn KHpjjps ^riiindlirli iinij;cst.-i]ii-i unidcn. x'i v» rdioiltaitpl oi'sl oiiipni 
«|iillprpn durch dip Krwoitoning dps IMbtips iind dns lifilipro Ziol Iipdinfttcn 
(•PiliiMkpn ilii'p Aiisf(lliMin;t vpniankpii AiipIi vnr U'tjttprer Aniia)itii« 
srliipckc icli kpiiipcwras /iirOck. 

Deiin wpnii Kdtiiinl Mpvpc in. O. 'IHAl pp^jw) don gplihili winps pitulj!- 
rpiclirn Karhwoisps. <lulA dip Kpdpii tiarh in iIpii ptsIph noclipiii dip Kpinilin}< 
tips ffi-jiairilcii KripjiPs viiiiiussi-t^pn. rrklSrt: ^pin Wcrk. d;ilj dip Kt'dcn. die 
das Lplipiisplpiiit'iii mid iti-r Spliwpr|Hmkl iIps llHikyilidpi«'liPii (Ipsielitohls- 
wprkp-s sind. iiiclil oHer an Stpllp deier. die wir lescn. iiinltTP pnlhipll. uihh piii 
sehr inlpressuiitE^ inid IpluTPicliPs Bueli fipwftsen sein: nher Tlmkydiiles. 
(las. wai* wir uiiler diospiii Ninnpii vprsU'lipn. isi pj* iiielil", si* is! das 
fCPwil^ riclilis. .Vbcr i-n pigiHit sipli darium docli nnr dip ICiii^iflit. daU 
TlmkydidpK nilt spinpn IioIrtph Zwockpii !rpwaph!*Pii ist. »\e\\ in rinjjpiidpiii 
Scliaffpn PI'S! nncl) mid iiapii /n dpr Mniit' der lii»;1iirisplipi) Ansp1iHiimi(f prtiulipii 
luti. vsni diT ilic KciIpm Zpiijiiiis alilp;icii. KiiiP HlliniililirliP KniwipkliiiiR 
spliciiit mir gpiiidp Ippi dpin Weikp. dns init ilom {trOBtPii KutlMdiritl in 
dpi' <Ip«rldrlnsi'plirpiiniiiji aitch dpcpii liftrlistp VnllenthniK lipdrnlPl, als 
diiL'pliiiiir^ dii^ NalurliplistP. mid dpn S|)urpn ilip^pr Kiilwicklntiu i)iiplii!Pl)Pi> 
31U kt'nun'fi. hciniplitp ipli nls piiip lips(iii(lci;i Klru-klicliP I'^CiKUiiy. die icli 
niclit inisspii iiiOclitP. 

Drii (icilaiikpn >iii pine {^p^mulprlp Vpirirrpiillieliiititi der .Itlproii 
I'liKiitiiiK di-s :ii-i-liidjiiniiipl)fii Krip^Pi: irhlipUpn iil|pt'tiiii;;>^ dip Keden. die den 
(Je-Haiiilkripp iiml dpssi-n FnlgpnuKn'tnik- vtimutisptwn. au«. Dfl* isl dor miclicrp 
Uewiiir alls dov Piiidriiitti'mk-ii Bptrat-liluiig. dip Mpyor dpn UpiIpii Vfidnicl. 



Hdlanikos, Herodot, Thitki/dides. 189 

Er schlieBt diesen Teil seiiipr BclrarhtiiiiKPn niit rien Wortpn: .Mithin" 
(naiiilirl). weil die Kodoii. die diis l.(>l)Piiselonionl mid don Sriiworpiinkt 
dps Workcs liildon. dm *ipsiniitkrii';i v»r<uissi'tzpii|. ..siiul aiich die vicr 
crstrn Kurlior iiarli -1114 {fcscliriclirii') tiiid irinssoii vnti dicsoiii 
Staiidpiiiikt iuis vprstiiiulni wcrden. map audi der Schriftstpllcr iin Kiii- 
zrlripn'l iioch so virl aus ftllprcn Kntwfirfoii aiifRPriniiimpii liabpii, 
.Diesor Kripfj' isl audi in iliiipii (Ut "JTiahrifiP. ais Diitlipit KPfalitP 
.peinponnesisflic Kripfj- "tnvcilil IV. 4M bpi dcr GpscliiclitP dor korky- 
riiisrlioii Kpvdiiitioii dor Aiisdriick oau ye xinu vm noXiftov rorSe aiis einpr 
frfdierpii Fassiiiift stoliPii geblipiM?ii ist". 

W'piiii man liipr statt ..nach 404 frpisdiriobpn" pini>Pt^( -iiacli 404 
rpvidiert" odor -nnifrearbpitct". so trpffen Movers Wortp audi aid die vfm 
ihni bpkamijfte Ansiclit zii. Dali dio zur HoransfjalH' forlicon Toile dps 
uiiabResfhlossonen Wcrkos — zii donori die vier ersfpn Hfidipr ja unbeflinf^t 
peliorcn-) nacii der Absiciit dos Aiitors ilcn Standpunkt kilndon sollteii. 
den or nnnmolir nach Aiischlnli dps KriOKPS pinnalnn. wird ja von Xie- 
niandeni besirittPii. L'nd so scbeinen iriir dio aiiKoffdmen Wmlc nipine 
AnsobauiiiiK zu bestatit!:en. daU zwisdipn Kd. Mpyers Aiisiol)! and dpr von 
ibni bekaiiipfton Aidfassiinfi nicbt dor fundanientalo I'ntei-sohied Ijostehl. 
den Meyer zu erkomieii glatibt. 

1) Von uiir sjesperrr. 

■2) Diirt-haiiN verslantllUli isl is iinclL, (l;iL> riiiikyiljtli>> aiilkT iK-iii lolzU'ii 
(obeii S. 134 .^nln :£> ijorutk- ila> V. IIui-li v<in Kaji. L'.'iiiii .tii besontliTsuuvolletuU-loiii 
Ziistamii' lltutl.■rla^s«'I1 lial~. ]>a. wu ilkt Aiidi-ruii^ <les I'lani's /am ersten Mule 
7.uin Ausdrui'k kaiii. war fine bexnidfis si>i>;t1illii;u Cliurarbeituujt iiotig. Dull 
tier Ilrsturikur ilicscfi wciiig erfieulidti; Sliick iler Ariieit /iiuiLi'ltst liiaaiisM'hoi). 
krmncu wir ilim uai-hfTtlilen. 



13 



HO 



Inschrift aus Eleusis.*) 

(Jlit eiiii-r Tat'cl.) 
Von Hclnrlch Lattcrmanii. 

ZiuTst vorollViidiclit von: PliJIios. Alh. Mill. XIX (I8!i4l S. ITilft". 
Feni.T vuii; KoliItT, }(i IP (S. L>34f.). 

Diticiiberger, %//. /mr. (;.■.» il S. 538 (S. 2li'ir.). 
Michel, liec. d'mncr. gr. N. hl» (S. 453f.). 

Dip liixrlirift stolit auf ciiier iinteii abyebroclicneii Stele pciitplisclieii 
Mariiiors. (tic von eiiicm CicsiiiiH grekrOnt wircl (liier. Kr'iBpr umi Kes|ierrt. 
(las Woil &Boi). (icfiiiiilen wiirdo dor Sfoiii in ilcn Grolien I'i0|»ylaoii 
zii Elciisis: nacli ['liil)(i.s ilXXo^fv ^e^aUu^ fuEl ^etfvexi^fk- 

Die (ttoi);»(d()T-Verteihiiip: der Zeiehcii wird molirrach dnrfiiliroplipn. 
Die Tiefc dcr Zeichen ist gcriii^': dalier lAlit sicli fast iiirfjeiids 6* von O 
unlerscheiden. wShrend dcr giite Ziistand des Steincs vor sonstigcii Vcr- 
wechselungen schutzt. 

Die inschrift lantet:-) 

©cot. 
Tode Ffiiaiftoifr, ini Jioxif.iov aqxoviog 3/(mi'ix'(ui^? ifigdii 
iataftevov 'EXevaXn iv n;7 (ppiji na^d to voiiov t0%oi to lov 
if.QQv, aQ^dfiei'Ov and tov /tfi^to/tfrou ii lolg xioavt eaxqmiat 
lolz nqoa^iotc. iit<f.t)OV iI()i'5oi n^AttTOc oxm nadtuv, /njxoc i^ia- 
.'» xoi*ra nodwv, (iat^og /(//pt tov mSQirfov, xa'i fx^OQ^aavta t^v y- 
^1' E|ai tov tegov £(%■ to ,'Hargov to fjil loiJ atadCov titHvai xo- 
iii XC^ovc T^e iiaXaitijg iiFiga^, noostTtixiftvm'za ov uv (j nitg- 
a, avvnlt^vta rovg dg^oi'g OrfQiipoiK aQfiottrntag Troi-rajjg, 
fiTJxog terQUTioia?, itXaioc SinoSac, ndxoc iQtfjfii7io3iovc. xai 
10 4nsQYti^faltai xatd rov amtxov i-'xamoi' Siavearj' em Sf tovu 



1) Die \vi(^lLtiK'Sli'll Krjceliuisse vi>rlit;;i;i'iidfr Arbeit liahe icii bereils in den 
c|>igi'a])liisclieii (Ijiiiigeii, die llerr Prof. i,eliiiiaiiii-llaii|it ini Winter UHM/'j an tier 
Universilat Berlin ahgelialten hat, velvet rujjeii inid verteiiiigt. Per Meiuiings- 
uuMaiiseli riiit ilini snwif init llfrni iil)erlelirer l>r. Viereik war luir KOilaon bei 
der woiteren Aus-rcslaUnn^ iler Arlx^it vii'lfaiii fiirdi'rlieii. Heiden lierron sei 
audi an dii-Ner Stdle niciu warmsler Dank aiiSK«s|ii<n'Iien. 

a) lu der /^eileiixiihlunt; ric)ite ieli inicli nacli I'iiilitjs iiud Kolilcr. 
Uitteniterger uud Micliel beginncii aie iiiit der CberscluiO ^toi. 

I 



Jtdnrieh LaHertnaurit Tnschrifl nits Seusis. 



Ul 



noAiot'i. .-[(ij((N ntvuna^dmovi Fiur ^x riji no&i xa^atfovftiv- 

^flovi Jioiti<t(tita titi tjfttJtoJtov avvnitei-iu atPQavtltov^ xrti 
IS i'rgitoTTorta; Fiartaxi *«t rneeyattiiiifvor np^a »ai Pvit\-ij. 
^flai^an^i 'Arfiftnxoi .\fOJt).(iiiir ht^tf^fattvi' till' HHHH- 
<7/'"]'V' -Vixfifff vn itf.- '/li/ttiioi' Uei^aupi. 2i^iJtti rni^ ju- 

oi-tt? lot's httiropi to('« »■«"»■ v.-ioKfifi^ropi I'ffliJ rjj min, nata v- 
avfti it^ttf^ffi/acafi^rop^ it^ivit-Xor ixciHn^ Tiji xiaii lot- (/* ^tia^- 

Ij; llatitfiXov \'4 — — — — ' i/l^i'i^i^C '/irtiJr|(Miirjv A'e(fi:jtoc ^f|- 

pxov»i|«r,-. — — — 
Im iillgcmriiifii Kniilt ille Zetle l!t Klenieiitv: 'lA tial 7. 3, 51 Z. 18, 34 Z. I» 
(LTirliixl) Slnii'n'fitiiiftf- /wtst'heiiraijiiic Hnilt-a sirh: Z. I.*i (am Kndp-, 1 KI«iiic»l 
liTi*US Z. Itt am Kruir. f*. -> Klfinonli-) and 7.. 17 u't KlenwDlf brflL i-Wti <lur.li 
cliiri) Mrkli Erekeniimi-lniet}. Interpaiiklmn aof dem Stdn: X. 16 (tHU-.HHHH ) 
uiwl Z.S" i:i/*/r)- /..I. Id iIoii W(-r^rw<; von is!*.'!, S. niff,, sucllt Sfcias vor- 
llci;entlu liisi-hrifl fur ilia Ttipui{ni|i)iK- vou Kli-u<ii6 ta vpmeiteii tinil vefl>inil('t 
ij. I7'i Aiiin. i : ,'>) ,in9oi; rt^ ("ic!) loi' ■irfjii'^nc - — — tyj futXuxifi xfffr: 
.T|rfj<w.7iT /)«»''"'"'■ "•'''»■ b •■'"(»«■ <l. Ii- lur it'll isl tier UL>iitliv r. /<.»*>?«;, Iwf^iiHt 
vou <|pin Tor«u»gFhrn(lea rnr; i.iaovf, Klvtclibcilcutrnd iiiit dem folgpixlcii nit^. 
L'm iliejwr richer falsclion Auf6i*«uiiji «nl?egenitmreten. IiaPie kli hinter ^;r^(,* 
aomlritcklji-li rin Kmniiiii >:r><-titt- | /.. 1^ lial dvr Stoiii .Tfi-rrjT'r^niFr"^ || /. 13 hat 
ili>r S(t-in iiii>y^<vf/in'0^. Im llliililirk aiif iUi« /. I!) in kIoIcIkt Konstniklititi 
vorkonimcnilR Jt^o'tfiniyii-nt/itvot^ i»t man vcrsurht, audi tiicr deii Plunil xu Irseo, 
kuiimI i* dkKndnti]: ■<•(•; enl einc/eile vorlier ilnrdt -'K- ilarfKstcllt iA. Vlvntn 
lies folKfiitlcn .iniffnifrn tiul)« icil jciloch. wie lihlit-r Bllnifnieiii sesclii-liea, ^'diircti 
■V cfM^l^L i /. IH. DA'^ Kointna limlcr di'"^ i«] r»n tiiir gctietzl. Dio Itt-tlitfi-rtiKiiiiK 
s. u. Dili. iiiloTpiitisi<.-it: 'noil «i:rn rr.iui. .^^lfn^^iff•■^■.Ill■.|l^rol; ttiii I! Z. li'- IHc Kr- 
K^ituos il^T l.iick*.- am Kmle (.5 Kli'UM^iitf) ml wu Ditt. || /■ il tiat Plit. In ili-r 
I'mschritt. nkhl iu tier HajiitikPln-iMlergatic: tUzft^fflm- n . . < i)i« ErgSiitunR 
'KmnXtfstfii Kpi'tittiHi i»t vun mir. S. ti. 

Ztir Daticnine ilcr Inst-linfL mclil ili>r SclirtfU'liaraklPr uiid die Angalie 
(Z. 1) frtl JioiCiiov Rp);i>iiot.- nirht ans. mp knnn citit nuf (iniiul K)>iiaurr 
sprarhlirlipr tnid sarliliclior Aiialvse lUr liiKchrifl selh^l vpr»iirhl wpnlon. 

[fli scliirkf ctiic (] iH-n-ftzuii^ tier ^auzci) liist'lirifl voraiis. \Vi> iiieine 
Kafitniig <ipr Kcclitforti^nK bodarf. soil Hie liint(>rher Hand In Hand niit 
dcr tlrklflnintE got;phpn werdoa. 

Gfitler. — l-'olgpiidps wnrtle verdiingcn nnler cIpiii Arcliontat dos 
DI»tiiiio» am i. Munirhiuii. — (1.) |Dor Uniorac>lini(>r| lial zu Kleusis 
ini liRJligpti Itezirk an dor ^Sadmaucr" des lieiligon Bezirkcs. ans- 
tfi'lirnd vim dciii I'Dterhati ifai^aififrov) fQr die vordomi Siluli'ii, drr 
ImtpiIs fcrtig};<^leUt isl {ifft^i^tta\. oiiieu Graben z\i ziphen, brpil »* FuB, 
lang 8(1 FuQ. lirt \»s zuiii gou-achseiien hVlti: uiiJ i)aeliit(Mii cr die [aus- 
gcgrahpnv) Krdc aus deni hr-iligcit Iti^zirk hiiiaus in das Stadioa- 



li-i 



Heinrkh Lattej-mann^ 



(hi'HtPr jrpachafft Imt. die Siciiip voii woir-hpin l-Vlsi-n zii vprsoticn, 
iiiilL'iii cr (Uhi I*VIsImi(Icii imdi illicrflll ilii. w« cr [uliorliulli (Icr gi-wuiisclitcii 
Grnl)piit(nl)li>| Ktohl. wr(n>iciL^'lt 'HkI <I)(^ Kut!:Pii tlirlil Kii:4ariirii<^n!iiThIir>lll 
und iti tier \V(*iKi\ ilnlJ sic nacli iilloii Ki('litiiiit!i'ii Iiiii xii einatider passon, 
ItUcw SU'irit') ill cincr LSiikv v«ii I TuB. llreito ^un "J I'uC. Siarkr von 
I'VKiiU; uikI lEiilctzl] ahziiRli-irlu'ii ini T.ugf' c'iqvt Jixlini Rt'ihr iturch- 
UtiniciK. Atif (iii'!ti> [Sii'itip] iilicr hnl or Slylohxtlilfickp (xnTn/ij-ir^^ff) 
?;ii li'Ki'ti in I'iiuT \Mific v.m 4 FiiB. Uroilo von l>' ; I-'iiS. SlBrkr von 
]'t ImiU, villi <li>iipi). ilit> mis ri^T Stun 7ti (■iilncliiiioii sjiiil. nni-Udoin or 
die olionthlHiiic unit niirli altpii Ridiltingpn (tin rrclitwinklig Itoarhciiel 
hnl litiil Hit' KiiKcn anf pttioii hnllK-n KiiU «ohiirtk;iiitii: iiinl |ii«rli alien 
IticlitniiKvii iiiii m oiniimlcr pai«iitMHl lim ziiiijimiiK'nsclilieUcti^ia^'^n: imd 
[ziilolit nili*!*l flioiiHilchig unci Im^falii^ aiizuKloiclK^i. - L'nl<>melitiit-r: 
Aniiitmclius. Sohi) <los Nooklcido^, ttim KopfaisiH. 1 DrathniP :{ Ubolen: tOO. 
- Itflrf!!': Nikiit«ln(lns. Solin ilos Arrsin.^. niis deiii IVineou!:. - (ll.)tl^cr 
rnlyrnclKiicr] linl die stpinrmni S*iili-n. die ielil unlerhalb drr Sium 
lii'Rrn. auritistrllcn. nArliitem er noch in oinlii>)tlichrr Weiso [je] etne 
Tromiiirl ftlr jrd(>$AiiU>. |iind twtirl dio unitiitirlhar niif dem Stylobtil 
{til xlohnii konimrndrj iii HlVhr vim 2 Fliil hi>rgt>i:|ctlt linl. von d4>r9r)heii 
Ari>pit wio dip (vtirliiiudpnf) SAiiIp: H>. - riitpniolinior: ?J.. Solin dcs 
raiDplulits. aiiK X. - BflrfTi': Kpikrato^. Sohn lics Knli^ aos Lmikftiimon. 

KrkUrniiK. 

AnffTRbr. Die Erklftranir stll. dcni Charnkirr A^r Insrhrift pdi- 
ftprpfhiMut. anf dm Onindc spsirlicrtrr philidocisdier tlrkciiQiQiase 
iHiiiliH-liiiiterlio'). U>piq;Tiiphi»r{i«- ami hislorisrhi- Kragm zu lOsra ^urhm. 
Tin (lir M wirr »ii en fp'vinimtdm Kr|:ehniss» wicdwum itelescnilirli fir 
tl^n WnrfTWSUBd to rorvrnrn. iMtipAchtt «8 sirh. dif drri Kra|E(^a sirfat 
dmrhwpB (jTCAndert in brhandrlu. urie d«B b<»soadrr* eiDp rntencurtinitK 
tlbrr die Xahlrn in Z. li> and '>> mil haotcrbnisdtca Enri^nfTQ v-tkg, 
vrrknfipft isl. 

Verwandic In^rhritleo. Kinp fcantr RnW SfstimMnagra der 
TorU«fNMlHl iNM^nft )>raichen »(ch anf KiBt«-lh«^tMi Aer Vtutmittktumn'i 
wie ti^ bn jciirditsriitv Monamonulhania] aenioM mnnMidfirii siad 
umt dalMY. Abntirii wkr TOrtlidi. tn den nos sMUl lMliWi*iB Ba>* 
iosdihlira klafig; ipniaic wivdrcfcrkraL AlJr dinw AnriagJMlfllf Uer ni 
mmmthi. wire mcUw: si« !ii»d »Me« nnr hwiiiigwiggw. «v a» car 
fitklb«ilg ifcrfili 6iML Dock iM n betaoM. daB m sMi knawarvfc 



tXaOmrn 



CLS 



(l.»;Hwiwitiiiiifc lidt^ OnCdk *v I 
I. ia-l»; Ai«WMi%mc CL M «•« 1 U> 



Inschrifl aus SSfwis. 



UA 



M In rrslpr l.iiiic zii rrkliin-n. ilnB mp so oiiKtriiislii'li in iininci' nrnpti 
Varifiiioiim zuiii L'iitcriii>hiii(T f«|)n>rlicn. ah kiiniic spjnc Sor^nlt iIuit)i 
rinr starre K»irmp| cirittcsclilfirvrt wpnldi. IHesc vfrhallnisiiiaiiiKr Maniiig- 
fattiRkt'il vuti UVmluncon, <li<< )iii}!:(>fnhr ntUr f(piiaii (lBi;si>|{w bpI^^^n, 
(IfirfMi wir iiicht aiis iloiii Atigo vcrlipron. wonn ana wniiicdst i\a» Vhf^r- 
Hiii^litiiiiioiiilc. <liis Kdniiflltiiflo :iiiffnlll. t\aA sirh dttcli tU'lilicUlich infol)ji> 
d4>i Einfadi licit der Tpclinil: liirnasslfllnii inuUlp l>»tl i\as MiUirHiicn, 
lias licin rnicniflirnrr <'iiti;ri;vne('l»raclil wunli". «ir WVilscltwcihfjkpil 
^a<lt> >:iilrlii>> Yi)i-K<-liririPii l)r-if^-lni|<)Hi linlH-ii wirtl. Ul iiirlil zu WKtri'iU'll. 
Allrntin^ ilir lAchortirh vnfsiclilieo rm^Aiiillirlikrit ilt^r LohwIHiiinfichrift. 
xn Hrr wtihl kripphfntio Wic-htii^ipn>i mil il<>r KrfiRphi^kpil Anttntrhos' 
IV. Kpiplmncs'i den Aiiliili jieeobr'n hnl. sichi vrn-inxclt da, 

i'liiiir. filii'iiai^ciieHd i^l rs, iiiiltt-n in dcr proUpii oU'ti^inisi'iii'^n Bnu- 
inschrifl IG II* 1054c (Z. 5->ll.f cincui ISiiRpn-n l'<i;^ii« zu hcgt-iineii. der 
;runzc' Zi^ilen hindurcli wiVtlioU niit unorrer Insclirift ubpreinsiimmt'K 
Dali di(^ orsloro ciii .Aii*wlirf'ilipii"' i.-tt, die Iclztpro fin ..Wrtrjig". dotn 
das AuKKcliri'ibiMi dii' Wurte ;;p|ielieii hitte. kbnato win itie I'InirlKMiiURt! 
woltl bef^inicli iiiaHjtni. liandclU* r» nk'h nirht uiii zwci vcrscliiedcnc 
G<'t)^(idc mil vfrsflii<"doiiPn Alntici^siiiiRfii. in lO-Ht iini due .jr^itwiijior" 
Tor deni TclfKUTioii, in iitiMTcr [nt<rl)rifl iiiii Mnen Ban _mi dcr Sndiniiiirr 
Ai-s hoilisrn lir-zirkra~. dk- iiur ilas {irniein liabeD. i\a\i i»p hoide in (lIciias 
4>rrichlrt wrrdon snilpn mid lialli>n«rtiKrn GniiKlriB hiilion. Dip „l*«r»)|pl- 
rtcllp" laiilrl:*) 

hi tar ;T^]o[<n]ui[i|oii tor 'Eie»it*n nnuiaUij^tjUFror fat|r^ 

mfiaiifciv TO *tfi6a]tfiiov\ |v|oi* ar{uiftatfK xai tai iittxtninoi ii»'x|fM 
foi'' lo/xof' n^trro;] jmoina 11;; lOfFf*' ^^"^ :t68az' xai Vx^'opijnfR' 

^.'t rt« njr j^^r *J«j Tojr ff^or it!tfrai wi'C liifniK rr,£ fi[a}.a\Mfi: mrp- 
a,- n^o0t7nufio\rta nc «» d" riApa' Oi'tk3(to' li|tf»V «(>,n(itV OTtp- 

(f nn]f<h;'«e«»,f(i.-()oJ»"i'.', «(.-t]oit J' irr rf*;^ arai Kft'oftn k]lltitou ygjjffif- 

ut jxaroi'i;* /jTF^ylii^Fa.tcti J* xaia tiji- (jior;(oi' ^jcaaroi' A«if«; 
GO irspd |li;xo( xcrtj ^| i-.TfirioipEuir ' ^ni df -lOrior utf/rai tr;r »i!i)i<rnj< 

nr, xai (Ti'i-fif/lrai rorV R)i/totV ap/iorioriii^ |rT|RrrR)rc[i) xm |((|A{>((- 
vator?. Xiitov\i Kta. 

I; Vgl. F)il>rtdus, Z>f arrhtialHra Or. comm- tf^. S. l^. — n^Mrittfn 
ClKn^UuiiK der Insehrin gibl ItoqiHil iiu ZmtralhtoH Atr Bmirenrallmnii II 
(IftHit) £.6r. iitxl S. llf. tmil I>iiriu. Jkmkuusi d Orltr*nt* l>.»Ht. 

i) lt»f. Iiat iiUfrHl grt^lieu uud lur Krsaiixuag voo IG 11^ lU64c TemflrtPt 
Sr. KHI, Aih. Mia. XX (I8M) S- 41 Amu. S. I»«iid, gflfenltar von Kelt on- 
alildtngtiit, K3fllt^r. 

3) Mviiic yir^auvxusexi find durch :>prrrscbrirt )i;ekcuiiz«lc)iBel- IH« 
In^rlirlft i«l KloK-lir»lk tfTo<xi<lnc a(!M>hrli.4jeB. die Zodc zn 51 RleniPBtniv 



Hi 



Hemrich LntlotNann, 



Kerner: 

iSt Mid ^ii*p/(K»fif;i- 

fA-itr n(t^ri Kill ;T|f>Ac rijv ntQitfrtiav i)i' av (ai-) 3<p 6 o^jfir/jcRftV Aj- 

Z.hi. ror TfOm^ni' list Bt-hnii Ki-II «. a. 0, gelcitPii. Vgl. K5.') | 'rrp',h *'M^«f 
ri~nr ro rtfnadior. Kfi. verttrist ^ti (Wr i?tin/.i'n Sb'llp aiil' tkn AiiruiiL' tier Skt-H- 
otliekiiwclirift (m ]l HI.')*), liort tlndcl sfcli audi '/..'J Qod H> «r(iw.Hiri«;. T« 
:tpu(itfi»i' nlH llMttiiimunKxwort Ttm inr QTjKv^Kcit).- wint ilurrti ilt^u Ui^ensaU xu 
fn; /;T(M(/i.'i>i^ (>l. s. ilie SctiiiialKeitcu) gefoi'il^il: i-gl. die vurlicitendu IfiKdirin 
Z. 3 iinil 4 ro/c Wflnii' — rof; .niooftiou f.Krontsiiuleir). I'liilins .'ftrw '-V/- 
1886. S. 18.1 ff,) las hicr ni aJwj.kj, wan cbi.T auf oi,- ^TiurniaiAi piiMon itOnlc. 
ttin^PtiK liai K5. dk- lluclmtuben ll.\ uiclii im-hr gfBehwi. | ;«h" U " ""' ""'/oi . 
i>l« I'lunnti^nl gvhtia viiti dciii Fiiiidiiiiiciit fui' die vonicirii SHnii-ii uuk uml 
TPtrhcn Imn dm dio Tciiiptdinaui^r: lal/o^ wfrd iliiwv |l>54l>. 7^ in K*>iMiinl. 
II 7„ .'•!!. :if"iif-7<rt/i"«';. tinrli Ki- , *rfiirdrrt diV I1ucl)Ktolifnz)ilil. Ri'il !i«l sirli xu 
(eSiH'r KrKnnxuUK :tiuiatiitttirorn- diircli dip i<trlic|{i*ni)v loMrlirifl verl«lt'-n la>>M'-ii. 
II i!. 58. /<i</;n[<u k]{l)9i»i S» m-litiK Kdl (a. K. IK; onrli 'A.m. KI>. )i«->t tiiit I'til- 
lim ttis^lai »]p»ali.\\ 7.. 5S. intrrolc Viestr '/.ixsaix ta dvr fpiiiz allgi'itu'ln ge- 
lialtiMien VnnMlirin /jft^oi /./Sntf /p^trSui durfte nicht fi-hlvn. Vi;!. Z. iisf. 
/*t'[?]*"V i/9nri» — — ycirr]l«yoi: '/.a AiBoi ixatoi 1,'kI. 10 VII 42.>J (^ Dili, 
fl^l.* S. MS) /^3U: /<■■►• -^^ .«i liriti-«J tian: | rfiwi-ijro 1| •".■T«p« fi^wv JtnJ /f 
dsniitn,1mt: Vgl. SiM'DOtliekinsclmft Z. Ut: nSrl^rai'v' A.'fhir^ iya}.mi •t<^{ttt(\*hr 
jM) n<t{iK /i^xov Q Z. 61. jTRtTo, Ai9o ^n. !)*» li!lK)« der Zrilc HeM Rji.: [T)or 
»f . . ; PhtlfiM las nacli ltEI*KE. \tin Lit vor a:ttpynattiufi>v eio Gi^iiitiv ^i>- 
Rif lierl. dvssiti «i'tf(i-rvj>V(i nlchl budurfti-. '.i-irfj'. iilK'r vcrUngte eiti DUj^-kl. DU*& 
liUl .-^idi doiiii aiicli uiio d?ni uiii Ktu]t> irrli'iinlirli Rclewnen Genitiv lei<-lil dre- 
ulunen. Dxnii Uoftt die vcltere &KllnEmtx nxUe. | t'n! rpt/» .i|»/(tl(FTti^-, Kcll 
(A-LO.). l>t« Krgunxillig M tftit .T[».kt].; rnc die Ko. iiach Pliilioa gil't, int, 
wie Kdl mit lEcrtK ticnicrkl. »imil(in. I 7..^>f. (Mer'"'\''l' ""*' "c^' '"''' tIp^C 
^r. IHi'se Kntiu/iiiiK Kcii- i-uUprirlit d*r HtlcllBtabenuili). Kr>A KricsDZiiDK: 
- fhftrtU aliHi,-. jTiiV. gclit dMiilwr mit I lluHiMal)«n hmnuH und i»t nrhtMt 
tl««we^ii lu verwerTfu. 

Dirt .Pai-allclstollp" win] sich ttattirgoinii& iix^hrfat-ii ffir das Vei- 
^Undiiis uiisprcr Iiisfhrifl 8©Ur iitltzlieli erwciseu. Iipsomlprs <la. wo sic 
fin wpiiiit: nbwrirlit, set os. dnli ntir cin Wort tltirrh riti iiiuloios moUt 
isl, sfi V!f, tlntl in tier oiiifii odtr Hndcrrn Insrlirifl rine Gt^liiiiiiiunK 
ktiii)t|M'r (mW l>mli<r Ki*r«Ql isl. l>uritl>rr liiimus jihrtr hat die gitiiZ4> 
liiselinfl 10 11^ l()I>4c, dn tiuri i^iniiinl ilii> cine ixua ilpr mitk'ni n)>{;el(>it4d 
soiti mull. )>osi)ndc>r(> Ii4>i]cii1iiii^ fdr ctiniiiologitirlii' unit tuiK^Hiihitirhi' 
KraiTMi. tlio uns Hiispre Icisclirifl vorlpp. 

Gliedernnic d(^r Insrhrifl. I'nrollstAndiKkfiit. Drr lrsl>ar rr- 
ImltiMic Tfil d(T Iiiscliriri ^liiMlfn sk\\ doutli<-h in zwci llnuptnliiichmtK-, 
die iuich fkiittrrlicii durrh piiicii frripii Kaum ^ptrflml sind. zwei Wr- 
diiigiiiij(^\-(>rlrll|Cf>. cincii 1ilnR<>ri<ii. vull^HftiidtKcn und in<-kcnlu$on {Ij von 



II Later K8. M In ilvn Itpim'TkuiiKPH iii d«T PanillHslHtr /u v«rKtebi*il: 
to II* It^b niul r. 



Tvachrifl am EUttm. 



145 



Z. 3 — 17, dcm Diiiuni uml Ort rornusgelien. timl eineii kunen (D.) von 
2. 17—22. Aus dciii vorBttimnielteii SchluU ilea lelzteren l&Bt sich soriel 
mil Siplierlioit eiiliiplinit'n, dsU die sarhliclieii AiijE;al>cn niU tier Zuhl ^1 
kL. ^\ ihr VmAki i^rrcidit ImlH-ii. uiid dniin die Nuitien ties Untemplimers 
Qiul dos Bfirgpit folgcn. JedonfallK lini »ih-)i hier zwjwtien iH^idcr Namen 
wic in I Miio Geldaiif(abo f;estanden. 

Da div inschrift aiif doni melir hmten ais faohcn KopfbrncbstQck 
citier „Sli>U>~ xlplit. dip sicli nacit nbeii Piwas verjflDgt und von einem 
Geeinis gekrfini wird. sn Ut atizunchmcn, dafi nucfa cine ganze Rpihv 
ithnlicljcr. kflrxei-oroderlSiitferer VprdinKniigsvertrflge sich ilir angeschlossen 
habpii, d. h. dall sit- so wic sie uiis jolzt voriii^t, unvolUtftndig ist. 
Oltenbar linlK>n hioIi allf diPSQ TeUverlr^ge B»r ein und da>iS4>lb« Baaverk 
bezof];eD. FQr die beiden erlialtenon inl ps damit liinreichend bez^agl. 
daU drr zwcilc ohne Angabf der Onliclikeil sofon in mcdias res gehl. 
Duzu kotiiint. dafi dcr crstc eino Forlsetzuiig durcb dt'ti Inball dcs zvrcitcn 
sachlicti rrfai-dert: iiiBonderhett ist dnrch das la beiden Huftreteiide Wort 
tfiotf (Z. V'i und Z. 18) etiic Vcrbindun^ hencosteUt. 

Dip liaulpchniscbeti Angabrn. Wir milssen es dahingestellt sein 
las^n. ob man in dcm Aussclircibon den Bauplan iioeb ansfahrlichor 
uuiu'inandorzuKotzcri |)fle^, als in dein Verlra^e. Nach 10&4o sdieiDi 
PS keini'swess dcr Fall ttPwejwn zii lu^in. .1«. wciin wir rrslere Inschriftart 
den .Ibcoictiscbeir. leiztere deii .prakliscben Bauplair ncnncu dOrfcn, 
so ist es klar, daB beis|>iol«WMSc die BcstiuiiDung Z. Sf. ititfo^carm r^ 
jnjv — fiff to ''f'ni^o* ui *ai tw" euihUiv fMubwerlirh in dem (hcoretischen 
gcstandon haben kann. Denn das Tlicaler kann ja doeh nicht dauerad 
lis Ablagcnmf;»-M:Mte ffir Ente R<>dient. soiidrrn iiur vorfihfrgclieiid und 
znfftUi^ geradc urn die Zoit dcr Bauaunffliirung Bcdarf daran gctiabt 
liabeii. Dara«« erfdebt sich wiecler, wie ja aiich hflchst nalQrlirb ist, 
diiQ xwilM^beu doiii AbscliluQ des Vertrages and der Inaiigriffuahme dcs 
Baiira nichi el's! oinc langerc ['Vist beab»icbtigt ^twescn soin kann. Auch 
war dcr 3tIonnt Muiiirliion (A[iril-Mai) die tmlv Zeil fQr dnn Br-^mi. vrenn 
es ailf dieso Oberbanpt ankani. 

Den bail tei-hni!<(' hen Angaboii grgcuuber stellen wir uns am bvsteu 
auf d») Standpunkt dee UnleroehmerB, fOr den die In&cbrift ^ne Ait 
Bauplan war. Wic or dauach in praxi vomigohcd hattc*^^ so werdon 



I) Sn Ist bckaontllcli ili« SkeiioUi«k[r)»«brifl anfden Oang der BiUMitftlhrutut 
gutwa xu^niclinUtca. Obrlgens Ist fte^u Wii-i^aiKl \ tt\t pw t eolM u cAe BawMcfirifl, 
Fleek«iMas Jabit.. XX.Supi'l -M. S.CT9f.) daran fcftUcithalt«D, daO •!« alchl ah 
nSuhitimioiimtmcfirtibm' aOKeeprocbeo werden kana, aucli alcht In d«nt wfltereu 
Stnae daer rSoiiiiclwn lex looatlonin. Dasu feliien ihr T»r atlem die CharaklerisUka 
dcH ValksbeschlnsscA. Wie ein .Ausschreiben' aaaafeht, lehrt die ItiMbrift tO.'>lb/c, 
diegjiiii>.aii<teTs gefaBt Utuudaudidi«kaa«tl«lflehe«stalteteii Baoglieder gebiihr^nd 

Kilo. BmiMci mt «h*B OMoklebU VXi. |l> 



140 



ffemricf 



itTWOnTl, 



wir dk- AfiKalHMi Won (flr Wurt in Zciclmmij^'D twilcjjcn uikI JOrfen 
liofTfti, niif dt<-M> Wnsc allinftlilirli ein Bild do« gan«-n Buuwcrkcii eot- 
vrickptii zii kf>iiiii-ii. 

I. Doni prsr^n Vcrtrap' gelit dii> Otisbpsiimiiiniif! voraus. Wir habcn 
Kclion i>Im-ii (S. l45|gettolieii. daU 8if> sicli aiif iIh-h ^niizc ItHiin-ork bciichl'K 
tiichr aitf den crslMi WrtiaK lifzw. auf don (irabpii idlpin. DtJUtlich wird 
dor KreiH iiiiiiirr pngor K*''-f*fi'^"- *fc/.fwrfi( /'f njl t'»(»^ ^ nsfia n» ivjiay 
«^X*f '° '**'' '*)?'*'*■ I*'" ""* f»#5<f/i*T(n' rfift Orieittiri-iiii^ den tirabuiig oJn- 
sotM. Deiii widprwpnrhl kMiicsfalls /r«(>«. Aucii in dor Hwli'iiliinjj 



berttckHiclttlgt. In ilcr Skeuoliiekliiiwlirirt ti&ben nir daLor tnit KiibriciuK (//rrmv 
XVII {ItOi] S. bMt.) uml imr|>rHil <Alh. MUt. VIII [ISSSj fl. Ulf.) <lfii ureiinini;- 
lirlii^n ^llatK-iitwurT" xa m<Iic>ii Ti-)i vfriiinH ntclii •'iiixiL<i>li«ii. vrurtiin <leiu ilic 
[li-iii'kliilitnK «</';'{'"V'( wiiJt'i**lK;irllc: <ivr Kiilwurr xiiltlc ilfH^li illc ..irnnvrMVtiwi'r 
OrvMiihffr" iDtlrfirVliI) fiir liir Wrtragi- iMtilrri. IJii- Viiriiiuluti^ voii Kabii- 
rliM (a. II. 0. S. .ViO) ullvrdiuK*- .,M«^ Unnfc nicA tw>;«>JmfMr uvid tladtn. (fuw 
EulhjfihmM wniif IliHtin die trntrhnfl hiilttit aitfertiyt-a ami htIkh ilroi Gtlianite uttf- 
mttttan lutten. km iliv Jitiupraiframm ilrr .VinJliuWr 7ii trbaUea. itHhrfnd diu offitieUt 
Sximpltlr lltr ii-zi-fnifiii nhrrhauyl nitiit auf Siein, trmdern anr iiti/ riii /.ri'iNaftt!, 
ritt irrittigrftlrUlrii Hrrlt. lUt/gririihiirl irar. win da* tonni die Ueijtt wai''. ncliellll 
inir mil ilvr ]lt-il«iitiiiii{ ili-r Skcii«ltti'k fiir dini f^tnut njc mil ilrr |j;i'itiliiiitcii Vor- 
tivfTllchkeit ilvit ltaiin«rk» uii skli nltlit rpi-iil vi<n>)nli»r lilii .prii-airs Vuter- 
nrAifirn' ^Kul'rli'iiiK) iltT hriik'ii Muimt-r xn ilirctii ttuhinv lial »iiUi-rdeiii weiilg 
Syiii]iulliiM'liL%. xitninl I'lnoiii (i(tij!i«lli!n li-i-jim/ir,- ui^gi'tiniiirr Ncliiin'ii uir c^ aVr 
■'initial an: It&trtii »ic ilnnn tiiolil ji-ilu KHiiihtihi^ im ilic (5.To/i('iiWi««r^. lile dix-li 
in ilcin Wimc nriypinfii iinil livMniilern iiiii ^'<-lilii»c> (k-iitllrli xu Tai;!' Irilt. uclilgt 
mill vicllolrlil (itii!r1iiiii]it <-iiif ultviiH aiiili'rt' Kiitouiii; ^i^niililt? kli iii«iiie, illese 
Simrrn ^urnli'ii nn>. iluU At><.>r illc AiiMi-IIiiiik iI"^ Vitik lifAltinint hat. Mollte ilvn 
Krlnancni luicli VoII<-ii>Iiiiik llirtT iK-wiunli-iti-ii Srliri|iiuiig i-lne liriiuuditrc KhruDg 
xiileil wi-i-il4'ii, x> koiiiKi' ilUH iiii'lil l>esM'rt{<-xi;liHii>ii, ills nenii ilir Katwurr xuiu 
"IciniTni'ii Monuiucnt eilii'litn wurJt, Kutliyil'>m"s ab'-r rost? f.j'<n''r"/i (;i'wm«ii 
»ifin und Dvben Hliiluii .nVA Km Jm Xn^r<ii«4etoiuiiNMi dm liatiai beMinrierx betuuht 
orfn- ivrrffVn/ jT"'""^'* liabiMi v)''"'"i<:iUN n. «■ 0. S. 5ii0>. Uel>ciinxi.-kliiic< wtixl er 
In «ler liM'lirfll, wi<? plirTifiills KiiUririuH <S. 5.iCi) bunirrkt. .inVAf in wt'im' Kiffnurhap 
ah i"nior(i»n,-, mnrftTM ««!■ 41b O/.r/Ti' rf<* fioHfir^rvitnm*". V.r ISlirl Furl: „/it ifirirAtr 
U'rt'jii' i?r W Auftltttmitfi drmrlUit MtiUgl trur, «( iti-i/ .-« irmitlcU". Nuil. Wlr 
iMiL«i>i.-i) joijctifull H iillv II»<:liu(.'lilui>K vol' vk-in Koiiiit'li I'liiluii" lifibciii dill) er ulicr 
iiurli in mariiii'tiK'linWliiMi l-'rsi:^ii »ntt<'lfes>t «ur. ia5c)ile fell liexwolMn. Dtesp 
inuUU-o ilocti \tK\ vimrr ,Skuu»tliek" In trstcr Moie beKicksklitl^t nvnlcn uud lUs tat 
niK-li in iK'noiragi-ndi-in UhUi- ^'t^cliflifii. Ilmtt^iilu^c n'iiril.>uinii«>ini>[i xlinlielien Itan 
I'im-iu IjcMJuik-rs BU.*){t-1jilili:teii .Marini'buiiiiifbti^c ukerlrn^tin. iinllti- ii1m> nirlil Knlliy- 
doiUuS iltr 8H(livciMiiti<ltg« ill .ManiiefniKeii (ipnescn ivrn't Audi in tii««i-in Siuut 
darf iiiUTi Ihu null! t-tuvi) iler ^rcliild^leii dor Skuui>tlR-k itcnuvi). hii;> \'^<\V. liftllc 
datlii scln Vi^nlleiiKt iiocli ticl»Ulir«tiil KcwAriHiit. dor ^Acl)^llllu iillonlings wan- 
Kuos dt.-Mi lueJAtfrlklu'ii An-liik-kti-ii I'litluii AiiKcriilkii. der 1,. W. uarli du.t 
glaBZ«otk> .i^iiiiiuoi ill KleURiA sfhwl niid wk* l''ri<'ki>nlmu« (^/A^ii* .VuHfnt. %){**, 
Uunn l*'.V S. Sf* Amu. 1) ticrMirhrlit. ,.'(«i iwi iAm mil entworfmen 1km am* 
tilerartuci brUaitiletle nud 6/fm(licli cfrleidigtf". 

\) Das livB »icti iu diT di-uUclivn ri>urM:t2UiiK oii-Jit xum Auedruck briniftftt. 



Intchrift mu EltMif. 



147 



.lAntr*"'! nielli: olino daU piii dnnn besogtc. dir Laiip^irilt' laiir<- ilcr SQd- 
iiiflncr pdTiUli't. OfTcnbar atwr licjit liicr fin ecliwScliprre: -linh nn — 
hin'. ^(lirhl nrbcii" vor. wit' <>« iiiir nn^ r/v oAn\- air rioiiflgp liekannt 
ist (vgl. audi lOil'Adil HSiU [=Xynt. slllJ }i. JN7) I iO: ro Avw-ij^i/ia ro 
Hfi^u rov rtvgyov rri(i<) tfr^o^y^xov; 24: foii TwXwroe (»oi) roj iRit^ riw 
Ki^QVMOiV oijcoi': ;tl ; fly Tfi'gyif ini nnQii tnr Jtvlmni]. Wendei) wir tins 
nun ta dem (Jmbeii rfcltisi iKiR. 0. Kr soil, n-ie skli ieigen wirtl. einon 
SHuIrnuiitorbuii Hurnc-hiiu'n. Gvht cr alirr von deni frrtigm Unl^rbau fQr 
die .vordpn-n'* SUnleii nan. sa kaiin das nor im re>rhtf>n Winkpl zn diospin 
crfolgcn. ttcitip S^tnleii mQgstMi ini (icironsatx zo toti itdoayUtu et^hon. Es 
ist DJclil Qbcrfli'issi^. dio!; zu beiuiicii. Di-iiii Skia«! la. a. (>. S. 17j) nimriit 
Aitf lopojgrnpblM-luin T''m'ltgiingen an. du6 dfr (irabrn dam dieott. cin 
filtercs Kuiiil«iupiit zu vcrliiOffern. Weil abcr fQr sein ErganxuiiKS- 
fnndenienl 'Ai) l-'uU oiii gul Btflvk su lang i»t. »u mil ttcr Oraben f)os 
licqueiiieron Verset7j>ns der Sleinp wogoit die genannte l^ilnge orhnllen 
habpn. Ais ob dtosoin Zwofko die gr^Qpre iJtnge and niohl vfelniohr 
einiiR dip ffrtiBerc Hrvho KCiidK'p! - War nun der I'mprban fOr die 
viirdrmi Siliilen suwii' die Swlniain-r dcs hciligpn Bt-ititkcs al» elwos 
Kprtif;e$t f[P|i:pben. so war die Vnmdirih Qh^r die iJlnge dM (Srabens, 
vipjlciclit ^clltst dk- QbiT die l!roilt> enlltohrlicl). Tal^^chlivh »nd in 
^rnp4-hi>tph<'n Batitnsi'lirifiPii utiiniltolbarc ZuUlanfiabon vcrschiedpiillicli 
iintprdrilclit. wonn sie sicli mittelbar <]piitli<'h ^nag Pi^ebon. So wird 
in dcr lAtcn wirdprgpi^cbciu'n .I'arallelslclle". Z. 54. nnr das Bivileiiuiail 
dfs (inilions f&r iIip /.-nxaii.-icf Yur^fschriclipi), daa LaiiEccniiiiiB vprslvUl 
sirli pl>pfi in dii'SPin Kidli* Ton scIIkiI: ao iiil besimdt'n; aux der Skouothek- 
insrhrift die Angabp bokannl. d»B fQr die GrOBe dpr Eckbidcke von 
Onbostal und Wand die Triglyphp inati^bpml aein soIIp (Z. Hf. nnd 27 f.). 



l>So Larfeli], . /fmxU. •! jirr- ^>^- H S. 1$^ dcr folgende InhsltMiiigab* 
OliBeifr IniM^linlt gibl: , Fragmmit anrr SuhmuitionMurtitMitf fur einew l^igMemtr faifliten 
TfwuirUrtuiH :u zie/xrniirn AbiitgagniJien umH CtKrilwkuiiff itnurlbni ittireh Sttli^tatlrn, ao- 
irit fHr dif Aufit^Unttfi ron IS ualrrttallt Jrr Sloii //rjmrfru Simlnf. IIlD Iiat al«0 dl? 
AufraM4iiiig vi>o .■><.-(»< nls .liiDg»* xml von rAtior als .fi'uclil" ku deiii .Abzugiifjraben* 
TerrBliH. ()«r oifl ltli>ckun (von Plaltfii kann iiicht sal iIIk Reile mid) der vor- 
^C'cbrivlx'at'n OtrMalt nclilpcltlenllnKh iiiclil fllienlcckt w«tiIcd knnn (vgt, 
Fig. IV;. Aber iwlion «I»rk)are WntlTersland iriQi LarfeliU 0))Hr»Ftxunu: niclit zu: 
ftlgo^ ^Mauer) Ut mil tui;^>i,- (Wand; \rrHec)i«cll ; uuil (lomgcmiilt witslrr lui' 
irtoi< bei riijfu; mil .Tpioptir ilberseUt. Ult Uanu auch, wic dip Kou$e<|ueai 
fonlert«, A i^ ((p« .Id deiu I'einpfl' lii«lK tagt u»» Larfclil l«idvr oichl. 
Mag er Ki4:b nli«r ilt'n .AtiKu^siiratM-n' fnDPrlialti odcr aullerlialb des TenipelR 
g«ducbl liabcii. nolier koranit liiv . Fcuchtigkcir dcr IVinjielwatui? Am Jem 
Boden dts Kfl 4 plateaus tbv-li kuum: und bringl »k- dtr Swlwiml. van Acliii'lpt Mt* 
der MchCT uiifi Marmor vrrklilotuo Wnnd dcs OiHtcihuui"!:* im wiinlgen -Mtlka? 
Scbll«Bll«h Bf^hwcbt bei Ijiifeld iler V«r1rag II in der l.aft aad verrSI «te div 
Bcxiebuag der UitabestinininDg vor I film- volloliindiKC VeruachUfaigvns di^ 
ZusaiBiDcahangu. 

10" 



flimWfft T^tt^rmann, 



Niin lirnudito nntiiriieh riiip an sicili (*iitlicliriiphr Antrnhp noch niriit 
wogziifnik'ti. nhvr w hi »ih-Ii iiiclit aini^i'scUliisricii. (tal.1 sic mis <>iii(>r t;aiix 
bBSordcrpn Alisiclit hprvorKPtiniifrcn isl. Icli wcrili- ilirsi- unlpn nuplini- 
weison veiauclien. — D«? I'dilen einer KaJileniiiilliijcen Itestiiiiiuiinsr tier 
(irabpiitipfp hat niclite AiiffSlli'K^'t*. Mitli-Il;ar ist aic fiCffcbpii (lurch ik'ii 
iiatOrlichon KauKrinul. ilcii ^rwacliitonpii Knts liu ait'^i^Dv), uiid (lurch den 
Utilprlinti fitr dip ronlerpii Sniiloii. AllprdiiiKS Jxt init piniKcr Sichcrhoil 
;iTi7,urie'iiiiii'ii. dali xwisclii-ii hciileii cine DifTprPii/. bleihi: lior FpIs win! 
docli nicIil Kcnide m liocli ecstaiitipii habcn, d«lj drr aiif ibtii r.ii rrrichlPiidr 
L'lilerltuii ^011911 die Oherkiiriti- tlos Unlerbaws tnr dir vnidrrpii Saiilpn 
erreiclitc. Ks wJirp also eiiip Zwincheii- oder AiiBfjIciobscliichl aii/.unphiiiPii. 
dlH pi);enl1l('bp Fiinilanipnt '1, rias aher liipr, I'lii'ii wpII cs iiiclit prwaliiit 
ist. inir von iinbodpiilPiidor Hftho soiii tiOnnlP: in dpr Koiistniktion des 
Kuii(lampm.-i alxr wird iIpiii riilprnrbiiipr audi wmst ineisl gi-iiUerc Kreihcit 
gclossen^). - 7.u ftiji^t jtn> OtEQi^v (Z. •>) vj;!. Skcuotliekinsclirift Z.»t.: 

t'n-ax<i!ttrQii(tHTac //ri rn ortQttfnv itTQioiuiTift. mid 10 11' K34b. Z. 4r>f.: 
ll^• ui'e>MVtt yoi f'iV(iX(i9i/iftiVTi rov ni'iiYov tii hltoi/iYrif^a <!n* fo ffr^^jpov. 
OliPr die Hfscbaffpidicil drr ttriibPtiHoblp M^ n»ch (>iii4> tlpstiiiiiniing 
in Z. 7f-: rreocfair^/irovu! ov tVr i' n*>po. miffiltliB an dipscr Slcllc. iiiil- 
f&lliK bcsonders wc^en des rarticipiuin rrat'spntis. lin p;|piclipn Zii- 
eatniiioiihangc. iibor als I'artiflpiuiii Aoristt') Hudei sicb dip Itpstiiiimiiti^ 
in dpr I'arallelslpUp. Z. 5tl. Offpnbar liegt in iniserer Inschrift pin Stfinniotz- 
felilpr vrtr. Dptir, srhon wir einnial von dem nbon anRPiionimonpn 
^'undanlPnt ab: ps wOrdp docb fcrolip ipchtiistcbe SrbwiprigkpitPii bpiPitPn. 
fine Iinrizinilalr Siciiisi-hiclit lierziistplipn. wenu erst beiui Vprsetzen jp<lp» 
oinzpliipn lllockps dpr Hnui;nind znucriclit ft wonlpn uiQliStP. Ilallen wir 
an <lpni _lMindaiiipni" feat, no wirtl dip Schwicrigkrit etwns gprinppr. Ja, 
dannprgabc sicb nobcnhoi. daU pl)pn ntir von pinpr nipdngon. unre«rpln)iiKis 
konslniipilPn Ausfjlpirbsrliiclit. iiicbt von pineni gewiHinlii^lipn KiuidaniprH 
dip Rpdp Hpin kflnntp. Die Fplsspitzen. dip sicb daini rioirh Obpr dprpn 
OberHjirlip priidbcii. wSroii vicllpiplil so iinbeifputend. daB sic filicnfalls vor 
dcm Auflp^oii dp» vinxplitpn lilockps abgppbiiel woiilpn kilmitpn: doph 
loncblPt pin. dnlj auch nnrpr dipi^pn Voraiissplziingpii dor Aorisi Pin 
jirHklispIwrpB Vcrfahrpn iinordriplp. - Ob ObrinPiis dor (irahcn spnkrepliip 
Oder geueiRte VVftndp pr!ii<>li. war SacIiP dps Baidpitcrs. D»s MaB 
„8 FnB brpit" hum aich nur auf die Grabensohle beziehen. 

1) VegeB HelnM uii|L;vwisHi>-ii Chnralcters uuf iler TafH, Fig. IVb, nicht ein- 
geuicbnel 

S) Offpnbar fehlt cledwcRem in ili-n vpidaurixdu'D loseliiineii Hber die 
Tliolos ae. a» unil Qbpr rtns Asklei»li*i<^tn 8S Uei ^i-j^T.'; fin CpRPiisatw ku den 
Dbrigvii BauU-ileii iKt Artlkel, was Keil {At/i. Mill. XX Ll8?5), ti. i*a) nieht Zil 
erklirpn weiS. 

SJ fo liogt kein Oriiuil vor, an iter RIchtiKkcIt von Kr.tiler« Rrf(Saiuns 
lu ive\Mv. 



lAP 



Rinfich LaUermanti, 



J}'ic ana d«iii Grabeii aiis^chciheiM' Knlp sol! aiis dctti hciliRnn Rpurlc 
liinaus iti Aos Studionlbctttpr Ko^<^hafft worilMt {'/,. M.I. DiMcr Name sU>llt 
tU» IcIxtcTO i)(>uUtrh in ri(Mroii.<aU m oitiiMii amli>ri>. uikI zwar zu d«iii des 
cl€usiiii:*clirii (~i»ue?. wcnii dii- Atiieaer ^icli ertnulioii dflrfcn. m doni bier 
f;ciiatiiiicri) tlirc Hrdr ^chafleu zti la^seti tvgl. l)iu. Atiui. ^). Das 
StadiontlivBlor war iincli I'lnlios') akhu aiidcrea aU _d Jk( rotif &tarici 
itQOinetefjevoi: X^Q^t in-rov lov anttHut", wic in Olyiiipia'-t. I'liw^rf 
Inschrift IflUl latsftcliHch keint? niidcro Intcqiri'tiiiitm zti. I'liilius (iibri Turt: 
..*0/i(uv' ^e ^1' '0/.rji,-n\(, opini ^(,iaUa; xtu if 'Eltviitri SnuutUa ta 
dexlttifiev on avto to cidStav //(rij0i;uet'e mi nV ^^poi* xcnRAiet'a^ff- 
fiirtji tttnoioje f* ^vXop t^f avaynaiac axiji-^f. — /Tot* rJi-rtj-x^ top 
/Say^v^ ^tatxr^r fif'ipof ' i^^' y'xff not .t/^ov) ac-ioi', foir aiaStoi' ii^X., tjto 

Isl nun dip (iral)eiis<ible liprpwlelll. so sollcii jtuiiachat Porosldflcke 
vcrlcgl wtfrdfn (Z. i>f.>; «. Fig. II. Ua diirpc 2 I'ulJ hri-il mid i KuB larij; 
sind. so lasseij eich in den S l-'iifJ bri>iu>n (Iraiien tH-fjueiii'l 3 nebeti- 
crinandcr Icgcii mid ht'i viopr LAiikc des (irslions von 'M\ Vnti miudo^lfiiK 
je 7 hintfrciiiaiidiT. d. h. im sanzon mindcsUMis '21 ltl5fkp (vi;!. Kit;, IV I. 
Ncbriicii wir an. dali sic sicli sii an d«ii linlerhau {ur die Vordersaiden 
anschliellen. wie in Fig. IVa geKeichnel isl. so bleib! an der Sfldmaupr 
nocb Platz fQr 9 lialtic BlOckc* odcr 1 ganzun uiid I halbeii otler 1 durcli- 
bind^itdcii Itlack von i> \-\t\i Ijlii^e. DaQ dipKe l*'fill£tetne |oder nnr 
diceer eiiic) tiiclit ^'imniit wcrdcn. darf uns oifbt verwiindf m : ilire Wr- 
wendmif; ial ebeii uiiabwpislicb unil datier selliKivereiimdltelt. Clierdieii 
iitrjimeii (iiil bi-:ilitiitnit>ii .\[;i&iiiKalH'ii iiicbt loit beiziikomnien. well sic 
zu^leic-b dazu dicneii ^llen. el\vaii-e rnKCiiiiuiKhciien der soiisli>;«i Koii- 
stnikdoii aiirxidieboii. Balier siiid dciiii BUt-b ItratiHiiniitigon GImt sit% wo 
wir ihncn einiual bcge(!tioii — was selleii dor Fall ht — enlHpreHieiid 
all|*eiiipiii ki'FhUi: s)» in tk'r iioiraiwhcn Insehrift'*) hei Frickenliaus 
{Athens Mautm S. lilff.l \iiOfi.: ttliitii'ia\ii\ i ton nv^oi' Uifoii n^ iXoi- 
iQOi\r] ^ AChociv, ittfA /tq tiov arrr/xij ^i #c|(| rat Sktitta nfO( 
fo ](aif(ov, xtu.: so anch lOSIr, wo RrftUcrp FJlllHlpJne /. iiHf. mil 
den Worteii: ;t»t[^]ojic /.I'tfoi'lf - — xatii] Mfor. olTeal>ar oliuo au^rQrk- 
liche MatSaJif^abe. tind X. 5Mf. il'araltt^lsteile!) uut den Wurtcn: o{n]o» 
(Tm- Sffi xai fif[^o[ai j.]il\Unic )((i^o*|(ii huroif] »<ii^ps<'briel)eM wenlwi. — 
Das Auftrvteti <le8 Ije^tinimten Ariikcit^ bci den Ulficken (Z. HI.: loif Uitovi)^) 



1) Ali. Mill. XX (IS9&) s. 2«6 itpvolti^n. 

3) Ol^jAa. Tell H S. 19, tWrpfoItl. 

8) Vter luncinznlegcii wire iiicUt bloU uube<|Ufliii, M-ndcra gcradwu uu- 
miigllch. Schou die Ulocki- nerdt-n elier etwas vti groB ah xu kl«iD hhUi: auBer- 
4leiii be«nRpruclt«» <lic Futteu ciu KvringOtf 3Iatt. 

4) Herausiiefwbtiti von DragaUu, 'AVvf- «<>;;- I^Otk S. 9lff. 
it) tki fuuMiiii nii^i ist ituUirlicii allcibativ. 



a 



Tnschrift am Eleusis. 151 

logt (lie Yenmitnii;i njilip. daLi sic beicits aiif (Icin Haiiplafzc latrrii fwciin 
audi walirsrliciiilicli nocl! iiiit dom ..Wcrkzoll" ') verselien), ilaR sip also dcr 
liicr geiianntc Untcnicliiiior nidit oist hcrboiziiscliaffpii hrauchlo. Wirklieh 
wird ill) alifreiiieiiieii das ifitfTv. da.s t'lyctysTr. sowte das ^^fQyaaaitSat 
(saint deiii aQai iftlnu iisw.) pesondprt vpijipben wordon sein. Niir so 
hat es Sinn, weini in I0.')4b/c boi jedcr dieser Operationen Malic nnd 
Aiizahl pines nnd dessplbpn I'ostpns Stpiiip wieilprliolt siiid. — Zii /.Otovg 
ii[c fUi/MYi]? rterQug vgl. iipi-ondcrs 10.i-4c Z. 3f>. 40. 43 nnd (innerlialb 
tipr Parallclatelle) 7.. ■"'-")[. Hiernacli wird die /«. jt. auf der Akte ge- 
broelien nnd dieiit zur Hcrsteliunf; dea tfrpuJ/tfi-). d. h. in dicspni Falle 
der Scliicht niitcr ijpin Stylobat. dpr Z. 7!) ansdrnckliph (rcnannt wird. 
Sie fan<l aber anch beim Aiifban VenveiidiinK: so am Odpion des Herodes 
Attikos. am Dionysostlipatcr nnd (naoli dor Inschrifl. Z. IH) an der 
Skenotliek''). C'boi- die SteinbiTicliP der Akie s. Kabiicius. Hermes XVII 
(INS'2) S. .iHii. — Dip VorFcliriftpn fur den iMi^pnsrhhiB diesor Poros- 
scliiclit sind naturgeniatl nipht so ppinlicli wic fflr dpn dpr darfiberliegenden 
■/MTa/.rfTiTijQfc, dip iiniiiittplbat' die Siiiilpn anfnatinien. — Auf das Yerlegeii 
der Stpinp folgt scblieBlicli (Z. 10) noch das insgya^fa^m, das _Glatt- 
iirboiten". _fpiii Korneii (Seliarriprenr piner liorizontalpii Flache, nieisl: 
Lagerflaclie. wie Splionp-") das Wort mit groBpni Scharfsinn erklftrt 
Iiat. Meinp CbersetznnK abKlpicben diirfte jedoch SchQnes pigpneni 
Argument, daU das fneQyd^EoitM erst nadi deni VcrlpttPii einpr ganzen 
Sdiiclit vorgpnoinmpn wiinlp''), nodi otwas besser entsprechen. DaU es 
bei griediisciien IJauwprkpn zur Sidiprung der Stabilitat vor allem auf 
das genau horizonlalp Abgleicbpn der einzrlnen Schichfen ankani (vgl, 
obcn S. 14'Jf.), wird bestatigt durpli die ZusStze. die sieii bei eTTegyti^eff^at 
linden: so hier Z. 10 ytnii rhr OroTxov exaawv diarex^, Z. !■') oQitit xal 
evm-ij: UI54b. Z. IJO Sgita. Z. 11.3 6g»[i^: 10.^4c, Z. 14 6Q»a. (Parallel- 
stelle) Z. .>!*f. xaiii ihv 0io7xor txwJTov \n(i{>ci iiijxoc xal] ("? aTiciitoi^wr. 
Z. 65f, OQiti'i xal 7t\q(k xijv TKotxtrfuir i',v (iv <!(;> o tipx' "■'*"•"'■ fcnier Z. 8tif, 
oQita mil hUi: 10.^4 (SkpHolhpkinBebrifl). Z. Ii3 og^ov /mi o/udig (irwifev 

1) V«l. Kaliriciiis, Dr iii-chilfliiiu 0>:, 6. ~'.>. 

'2) Llwr (liu ver.-;(lii('iN'iii'u B'-(ieatuiii;eii dii'ses Wortt's .s. Kabririiis, HrrmeK 
XVII (\m-i) S- 5(;.'j. 

3) HodiNt \v;ilirsi-li(;iiili<'li luit ilio PuMisilil ilcs Steiiii's Ijei seiiifr Walil for 
(lie.ses Geljaiidi- iiiitf!t.'s|inii-ln'ii. 

4) Henw!' IV (ISTD), S. :!Sir. 

5) Da/li slinimt, i\:iV, sicli ilii-t- Vorsrliril't in '/.. l.'i \<in ilvii ciii/eltieii Steineii 
abweniiet iiikI (wi>!i1 iiiit I'.iv.iif: iiiif ciii voislIuviIk'iiiIl's ,T.';jr'.) /.» I'liifin Ni'iit rum 
Phiriili.s crwfitorl: ■M.i'/ir ;c:l hht-i-i,- lliii'lisl waliiscln'hilirli lii'nl iHi'selln.' Kr- 
.-.I'lieinuns; vnr in l(l.')4f. /. Nlf. ^ |.t>;i;'. ;-.-'' «n'ir ''i;iM''r ^<-( i.Hr iiixl ill lii-v LcLadcia- 
Insclirift. '/,. l-ss ,'m...1i-iVi',' 'V'''' ^' ' •••fl'"'"'- I" ''I'iileii Fallun lolf,'i'n /war 
t.iii'ki'ii, (liii'li ttjire audi eiii ll<'>tiniiiiiLiii;-.rtiii( i\--r Ailji'ktin'. wriui ULi^cr .t'mtc 
niierliaiipt uix-li i-'m^ in lii'trailil kain. in Jlinrn iiii-lit /ii siirlifn. Vnraus ulit-r 
(Ji'Irmi JIaKi'uliiia I'lmalis. 

li 



152 



Beinrick Latiemiann, 



(voiH FiiBbotlcnhelng): ii. ii. iii. — allcc ZuKillrc'). die dassdho forricni: 
ImrisDiitfllc AbgIdchunK> ZuKlcidi aber bdehren eie untt ilbcr dip Tcchnitc. 
Nach uDHercr fni^pbrift gL>scfifili clatt Abglclobrn ,.ini Zu(;c cincr jcilcn 
R«ibc durchgiVngif^ Id. h. van vorn bie hJtttcn. in iW Langsritbtungr- 
AJso oincr jcdpn Rpiho: dull die Ri'ihcit wit^d^r untfrciniindi-r HbftE-gliohnn 
wurdpn. vprsteUt sich von selbat — auBdrOrklich Rpsagt isi es offeiibar in 
dcm ZuPHtz ni der slp'phen nc»liiiiiinme dcr Parailflstolle, tier Icider 
iiiclit vollslji lulit; ^erhalien i-st. tst dip [■Irgiknziing richtig, ho liielic ^$ 
anaftot^iav otw« .eiiiaudcr ewlspreciicnd"'*), Nach alleiti ist beim /itt^ 
ytt^falfni (las RicbtBclieit mifflcich wichtiRor als ilas Seharriproisoii'J. 
Es spicll driin hiu-Ii die gobfdirende Kidlf in ilcr ciiigrliiMidmi Hpsliiiiiiiong 
(Icr Ldjadciainschrift liber rtns Abglriclicn der Fuliijoiiciiplatien. Dcr 
Faesiis (Z. I>i2tt.) lautct iiucb Kabricins* Cboi-sctzutig^): „SobetUt cr 
aUe F'tv9boileii}ftatt€ti aneinander f/eiegl hal, soil er sie auf der Oberffaclte 
in etUgprvchemler Wwv iti> lU'j Ueijeuden Mui fertujen Ifhanen nnd Htiter 
Anti'endung von Hotel mit dent Zahncmn naeb deni fffofseti Mchtgcheit 
tfthorig flmm, inde>n cr (nierst) die Steine rinyshernm ntii Utindschlag^) 
vereiehl und dabei mit der Bl^iwuge auf (Atr Oberfiiichu t-uti dcr aft den 
FitfsbwUtiittaUen vorhandcnai Lehre*) aits rkhtei, michd&n er shh fiter^H 
Wiirfel aus trocketieui UoU vom wiiden Ollaam angefertigi hat. IMd 
$obald er gezeigt hat, dass /alUs/ gtrade, yiitii eben . . ." Hier brichl 
d«r Stein ab; jedenlall^ war iiti (olgemleii vorii ..I'oliercn" die Kede. — 
j^«(«-Mij( ist atti^eli. ditjvtxijc duriscfi and bellcnisli^ch'). So iu (tor 
Lcbadeiainschrifl Z. 10)* /i(oi tum'tvn rfiiji-exj". 

Mil deni Eiidn d«r Z. 10 goht dio liisclirirt zu fiiu-r zwcilen Scbicht 
TOn St«inen (Fig. Ill) aber, (lie nnmlUrlbar luif die ereto gelegl vrerden 
soil. Sie bcsleht ans dea sog. xnvu;li]nTiJtff<,-, BlOckcn, die ebctitiO lang: 
ainrt wte die ForosblOcke der ersten Scbi<^!it. dagegen V-^ KiiB bi-eitor mid 
';'4 FuB iiicdriger, Sie »iiid iu diescn Abniessungen, zu zwcien ncbeii- 
einander gelegt, gut geeigoet. einen Verband rait der unt«ren Sclucht zn 
bilden, rou der sie beidcrseils cinen Streifen rou 74 ''"'^ f''^' lasseu 



I) Die Tlieorie von der aliHichlliplien KurTatur der Iforistoiiliilen lifit, sich 
sc'lilecht mit ilincn In EinbUtnf( brlDgen. — BUweileu flndet sicti intfrn^ij9<t4 
ohuu jedcii^;!u!iau. 

9) NncbtrfiKlJcb soho icli, daU Olele zu i0.ntiai aitoi^oii. IXirmenldeti' Lthr- 
gedicM^l, 14, die I'rklarL'mle Cbenetxunt; .enUijirerliend" im Simie den BnlatiaH- 
mUo}^» Sibt ;S. hlf. uud S. Ui). Tatsui'.lUicb i^t iler Gruiidgi'daiike xchr ilinlicli: 
ia.;,weiin Sp\tus, vins IHt-l« !;iitlK'iiIU t'ltoi.Hoii mit itov"^*'< imrsphiask-rt, so will 
ein ulcht gani: bUiidt.« S|}ii-I ilvs Zuiails, duli NClbst dies fBi' uuscr fi <'t:iiviot,1iiv gUU 

3).Ilber dies Iiistniiiifnl ». l-'abrlcfuis Dt areJiit Or.. S. 90l 

4) S. obcn S. 113 Auiii I. 5) Fabriciu.-> hat .KBTnltocliIag'. 

G) S<) anch in tier ParallelKlelle 7,.l\C>: y('»; njf .-ir^xr/iFiKi- ^r hv Aiy a afgi- 
tixtwv. Vgl. Knhricius S..'jtf. 

1J VgL Uei»tcrI)ami-Soliwyxer, Oramm. d. all. lnMcknflai\ &. I(S. 



19 



hucUrift ans EUuxit. 



15S 



rFip. TVi. Tlirrr simi mindestpiis 1 4: zwe\ in iIpii Styloliat fflr ilie rnrdprpii 
Sanlcn ciiiKixtirriKk^ inii^i^rochnct. Iti SiDrk notig. 

Wfl« mill (Jos Won K((f«irj«tTJ"e(ij belridt. so vonv-tiat I'hilios. dcr ciuc 
ICrklSrung iiiclit zu ^«ben weiB, anf '£y>. a'p;;. //«{>. 0. tf»A. 387 iiu<) at/.. 402 
(^ 10 II- k:14) Z. 'JO. -i'-i. wo es ip cinor sinrk vcrstOmiiielU'n tnsclirift l«>- 
;^U4>t. Aux iloiii /iisaiiinioiiliang (>rg:ilti sirli alior init ciiiigor Siolicrlieil. ilnli 
•Sleinc cjnes UDtrrlMiics ^iiieiiit sinil. die uuf andcien lie^ieii. Dtlt. itiiii Irifft 
offcnlfar deiu Wc-scii nacli iliw Ricliii^'v. weiin i»r (Anin. M) i\a» Worl so cr- 
kliirl: „lapiticv tjui aitmmuiu eli/loijatao jiariem eflicinui., ita ut in ij«i» iam 
f4)luiunae rriyanlitr' . Borfiokiiifhlist man ilcn Zusainriionhiiit^ boidor L'r- 
knndcu. dermi orelc niit dpin Vcrleppii dcr xujni.\ni^efi in der Saplie 
ttrhliefll. willirend di> zvcv'tW iiiit dor Aiirslrllunc von Siiidirn bcciiint. 
fcnirr. tl»ll ilir x. itii lirgniHHtx zu dtii riirosblorkcn nm .Maniior lirstr-lioii 
mflsfien (Ditt., Anin. K) nnd pincn sehr ^ifjefaltiKcn FiiKrii»cIduU eriiciltcn 
(Z. ISfT.), Sit Utsscn Inl^Aciilirli biiiitcc-lini^chc l-'olf^'rnn;^-!! koine Htidcn^ 
(Lrklftrunt! zu. Nur laUt Ditt. don BcKnT ..Siylolmr eh wcit. Dicker 
iK-M-lirfitikl »icli nnrll lO-i-lc. Z. ill ((rr|i')AD;f(i|t((]t: /Icd/ciafiai'drt and 
1054 (Skcuotliekf, Z. 3!if. (xM Orr/ni uw^ Mora;, vno3tU trivAuj^angr 
xoi« xf^tiir,!' r«ffv tjj" tvlU'viff^tif xtti.\ uiit cine cinztKP, luirli dvr U'lctcreil 
Slelto I'/; KuU liuhc (Z. 41 n<i;fc£ r^Mniv r^fii.-iuJjiui-), tijliilpiilrjiftende 
Schichl. In I0;>4p kommpn iwar xwrierlei StylobaiblAckc vor (von dco 
ErkM^koii alici?!iehen|. dorli siiiH sic diirrh den Ziisalz xtii «t^(Kiii; ZD 
dcm /.wriirn I'uslni (Z. *<2l. wir in ili;ii llaiiiiLscbriflrii fliilich, prndr ala 
SteiDe PiDer and derselbcii Scliiclit geketuiieiclinet. Hue Ahnir».-«uiiKra 
lM'8t3tip>ii diis: die des ereten I'ortens (Z. 67—70 |r»/i»rr], Z. 70—73 
(ftyo^-d'c). Z. 79—8*2 \i'^t(.yaautt9(,i\\ siod B Fnll lang, 1'/^ l'"uB hocli und 
4 l-'uU brcit: die des zwtrilwi iZ. 73—76 [ii^*rrl, Z. 7H— 7M [(ly^yft'i'). 
Z. 82 — 83 |^|f^f(a«o^ai]) siiid ebenso \a.n^ und hoch, abcr nor 3V< ^ l-'nli brrit. 
litit Koclit \\%\ Casktyy') ihror jo 'i abwocb^lnd mit ilen l.an^r^'lton an- 
eiDRndor. tTritlilcl anf iKm scliiuulprrn die SAutfn und criiikit hp (von 
Mitte T.U Miflo tite&.«cnd \ eine S&uleiiwt-ilc von 1 •> FuB. die mil dca 
Kaodcrgebnisspn llbt>mnBiiniint''|. Dilt.B KrklArung des WortoB wAn> 



1) Sotet on inaeri}itwnt from Et<mi4U9Vi., ^nwrrom Jo-mal of ^trrAoKvI. 190J 
S. U7ir. nnil TaM IV. 

f) bie DilfurvDzen in deti Zalitaiigatien fSr bviilc Stelnarteo (Z. «7— 83) 
Kind siclipr uuf Sl(^inmptzr«)i1er itiruirkxunihren. Da« .■te">'"<yo'' mWIo H Siulen 
Cvgl. Jen riao 4li-« Hciligcn llccirKr^ \m Philiox. KInuit, Sa mf/itirr*. ws rtriiei' rir.. 
AtltiMt IK>r.)- Hie Ri:k«iiii]c:n wuidcii vou <l(^ 6 FoB Im Quadnl iDontnd^n 
ymnnio, (K. 93) (tvlruxt-'ii- Lniw <lie Qhrigeii 13 (W in ilcr Kronl, I in jedcr 
Scile) liaato sieh 'Ji Iti^oko zn 3*, FiiB IJiD^e (li«xw. Ilrvito) 1«g«n. Von tien 
luteriohiiuQieD miUMtn vileilcruio die 4 aa den K<:kcu kuiler HerecIiuniiR bkilien, 
da hiPT ilie Sauleii engcr iiti'lirii. Sio nthui«ii jl>(1l^^f>ll« £;TnOr« FtHlstoin^ auf 
(vrI. otifu S. h'lO), dcrru MaC« nlrli lin .Aiusdiii'ib«n' iiorli nHit ttvam iinf[e1>m 
IteBcB, Ki> bieiben u1h« fur die 4-Fiia-6l»L-lio 9 Pronliiitrrkoluntuii^u uuiI >c t ait 



14 



IM 



InVA Laitermann, 



also ilfllitM XII lK>ncbLit;L-i). iluU x<cr((/r,n-n;(i iiilt etv/.ajim'ii xarhltcli 
gruilozu itlonttsch soi od^r voisiclilipcr: S4>iii koitne. ^ Nun idontiFizii^rt 
Knil'l wk'denim auf Gniiiil vim \OMc Z. <inf, (der .rnrallelsteUe*"^ 
j;«rff/.»;(inge*i iiiit «r;tr'iTjj(tfc("| — tilit Recht. wpiin wir Jhn rijiii 
H^iio tiaWs vrratrlimi. llJlttp in ilriii vorlicgcndcti Vi-riragp dits 
Wort et'itvmi^let st('h«'n kflnnpii!' Kpinpsfallsl't Kisi wenn allc xaut- 
ij^ntt^Qti gclogt ttitid. isl miu' *)'tffiTijti(« lierf^ostcUl. Al!<« iln*; „,Vus- 
Mrhrcihcii" I0f(4c odor richtiuer. dip Jiicr finpipscliobpiii? Kcsclin>iliiin*; 
des Ci]ui{;pK der BaiiHi)»iruliruii^, die itp.scl)ri'i))iiiijc lit^ ..Wip~. vmvciidH 
liiis rin Knnfilniktion^liod nls (iaiiZ€S, eitic Schidit bezeichitendc Wort 
evOvftt^^id: cTuX icclit naiflrltcli der in dor Skctiolliokin^clirin iiiwlci^jjclciile 
_Ei»lwurf", Z. I.''f. iind sonst. Wunlcii abt-r in t-rstcror Ineclirift di*- Vor* 
Mhrifteii Qlicr dii> Stc-iiio selbst "Pirolipii, in\» denoii mdi die tvllvm^eiu 
Eusanininn^tzl. ali<u die ill)er da.s „Wus~. t^ konnle natllrlipli niir pin 
Steinoume in Itctraclil koniiiieti: otP^o^atas {'A. lO)*)- ^i' deniticltifMi 

•Icn Sclifiiahoi(«ii :cwi9ctivn Siiule und Anlv. xn^ II, die ii dornrtigf Blocke iiuf- 
ncIiiHPii kr>iiTii-ii. I)ip?« iHxtcrt: Z>ulil aiuki -ticti audi in Z. S3. Ita. nun abci' 
anf kuincii Tall inwlir Fllijiki- guliroi'lu-n iiinl Iiprlifigv^'liaflU Wfrd>-ii kotmU-ii. »l« 
IrfurliL'ilet wi-nlfii !)iillli.'u. ^O IkI ilif Ziitil :,'4. ilic sich tivitu tF/ifJr (/.7ii) iind 
n/cj-ffi- (/. 70) ili'itKnItivii I'uiateiiN St«inu tliiflel, iu 3£ xii Jindi-m. Al» Xald 
nr div fllirlKcn B)(k-k« Ut Irei r*(f»ji- (K. id) und iryrytli- i7- 73) 4:i anK«)l*>i«ti, 
Ik-1 ^v'(*;"n«'">J'i;i (Z, 8") *4. Judcnfallit list hi drr Vorlagc richlf;! xA' ^wtmn^tti, 
muiiWMras l)fl ^infyraaaitai. Oh xticll lipi Tt/»lr tllld nj'irj-r/r, 1st nielli ail«- 
(^i-iiiHrhl: e« i.tl imnifrliin miMflirti, <t:i[J lirmit.-' (^iiii)|!:i' Sicinir, ■)■<■ niir ii'ii'li iltT 
Aiijtailiniliiiitt litm-ti.*!), auf di'in llHU]ilai/. laF>'Mi odcr oincr nitercD KiinMniklion 
entooHiiiieii wvnJcn k«nu<i-<i. Dimti kSiiieiilMnloit tHHrtnlii- /alil «;/ iii ItvtinchL Sle 
vpfliert jedftrli nof\i nit Walirsi-lif>liilli'tiki'it, vn-nn wir licdpnkAH, daB in Z. 76 ii. 
7!i illp slelit^rlloh fuUt'lo' Zatit m aiirtiirt. Ks hat vie) tur sjch. ditrse durcli pin 
vi>rM>h<'iitlii-|ic<v /inui'ktfTcik'n wiitdii- An^iilti' dt-r vorauKgi'lieodt-ii, venvirrwod ahn- 
Iklii-n Ik-stiiuntiiiiK Kii erklareo; imd wlvili.*ruin iIm» iIi'-u In 7.- TO uu4 73 iliin'li t-iu 
CberNjiriiigen aiif Z. 1C mid 7il dcr Viirlajtv. wcuii wir dii-st-r di-r Heiiui'iidicHl.i.-lt 
linllurr ilicwiljp /!<:ik-iiunliiiuiK «iil«r»i.-|iii;bcu. In K w« hSUr Junii dcr StduincU 
Hue Kurri'ktur Mir^>'ti>iintnen. aWr iiur eint.- liall>Kulun9i.>ni': t-r M'tinrlht uolit 
ri'rt(.i«iv, ulirr a»i-|i uocli rtrrfiiHVjrorcfc uml zwnr, dtirin « rr|ii«j.lctis konM-'iiK'Hl, 
xiiiii (Irilli-n .^liili'. VidllHcItt «-»r xcliim iti dt-r Vorlarru »•■' «« KL-8(-hri>-))t'ti. iliiB 
es iiilt fiA' Icirlii vfiwccliM'll wvrOcii konotv — il«U <Ut StciuincU Jtuletdiiciiie"- 
wc^R sursnittlit ){rni-li<-ltct bat. fTKi**'*! tioh ntioli ilnniiii^. ihiU «r in /- 6S ein nr 
XII vicl KVNi'tKl mid in /. SU da> ' lU'i KiiiliitiK v<<ii fJSiim iiu'litTri^lirk GiiiK<-'-'<<'I">bvu 
IiuL 7m .-iifiiirr Kiit-%<'bid(lif,'itiiR n\»u i<<"'b aii^tefTibrt u^tiIoii, dall er vorlier iiielir- 
tDals rtri™<!;t(wti.- All scliri'Ibeii liatU-. 

1) Alh. MiU. W (IKli5^ S. t^l Auiii. I- 

2) Nur liiitto cr aU-ht ditt .Kun/ icli>lrlH> KlnfVi linitig (^t ii tviruf ntf^VKi)" 
Bla .Ar«n)ii<>iil (lir db> Identiliil iiiifiihrfii i.r>)l>-ii. 

a) Kiift I insckilirlr. daU also in WAc xi-titlijitt^^fi v«rw«iwlf( wunlo, war 
itatAflirli iu<'>Klii-li. 

1} Cltri«i-riis ini iliir Biiu&]>mt'jiv iiicjil iiuiiHT ilt-ii unbciiuviiirii Wc({ Ki^ntngcu, 
jticli (&r dii« KouMtiiiklioiufflii'd iiu (tcKeiuialir. zii donAeii KIcnitMilcn «iucn li«- 
Honderen TeniiitiitK zti M-liairi-u. DarAbt- r l)el«lii't xiir Oeuojje die Skvuutliokitisclirin, 



|M 



Inschrift atis Elettsis. 153 

Vorbdialt wir iiltpii. tasi^oii sicli iliiiin wicdcr Ictztero dor tr'Jvnt,(!ia 
fvleichsotzeii . — Dazii konmit. d<iB wir iiiir itacli iloii aiif iiiis ^pkoiiiiiu'nrii 
InschriftCH iirtcilcii koiiiioii. walirenil liocli ilie EtymoloKic von evOvvrr^Qia 
ciiicii vicl groliercii lIpdeiiiiiiiKskieis ziilaUt. als z. B. die von ffTiiAo^«'nj; ' ). 
Xacli Hcsych ist ft- itvinijQia' ro (i- Tijt fSofffi ai'-fi/ioYliic r^rd laiv 
dex^rexvov: iiacli der Skpiiotlipkiiischrift (Z. lUfl.) die aiif dcni (n^wfia 
liegende nnd cieii o^Huataji^z als den unterytpti Teil dor Wand traspiulc 
Schiclif, von Kabriciiis-) ..Scluvelle" gonannl. Nacli IciztPit'in .stiinmt~ 
allerdin^s die ErklaruniLr Hcsyclis ..ahsolid niiht dazu". Jedocli schon 
Keil''f erblickt in deni an;ipbliclien rnlerscliic<ic ^tmr tine kleine Be- 
deuiuvyxniiahziei-ung" . Dtirrli Fabrit-ius" pifiriir. an anderer Stello^) 
gegcbonp pliiloloKischc Erklaniiif dcs AVoiles wird dies besliitigt. Er sagt 
init Beziiff auf Hesycli ; ,.qiuim farfuntm archifedi Graeci tv^vvir,i^iav 
vocasfe videntnr proptereu quod ea iniquo atque iis/>ero solo mycsta planum 
comparabant fundum^) in quo sUiidnras condeient.'' Also cine Aus- 
rIcIcIic- odpr Abfrli'irlieschicbt bczciclinct das Wort: aber niclit eino. die 
unniittelbar auf deni Felsen ndit nnd den Tntprbaii tniftt — wie liStte 
son;:! vnevOvvfjjQia {ipbildet wprdon koiinen? - sondern das veriniftpinde 
Glied zwiscbea l-'undanipiit iind Aiifbait. cben ilie Scliwcllc, die fur die 
Stabilitiit des Aiifbaiis. tur die AiifliebiiiiK von .Miin^eln des l'"iimlanieiUs, 
von besonderer BedeiitiniK ist. Dasselbe. was Dunn'') voni Stvlobat 



Dort (iudet siih nebi'D deiii i'lurai tVir Elfriitiitc, di'' iiiir zii iiidniTeii ilenkli:)r 
sinil, dtssclljt'ii Wurt.-s ^iii;;ular /.iir li<7.i.'iiliiiinii; liei' vi.ii iliiu-ii j;t'hihlet*.'ii eiii- 

lieitlicliell Si'llii'llt. ^11 Z. 11>: i'.ii fij; tr!hyri,iiiiu '-.TitiyiH 'H'lhmTrlr.; jJi'^-enSblT 
Z. 2lif. (w<i die Sftiirlit I'l'iti^ iiediiclil isll: I'.iJ 'Ij rnr '!;i.V'ii;N'r"r :j}.iiit!iiiy uixiiAo- 
n'i,'in Tiii-i Tiir/iii-^: '/.. ;>ii 111 ytiiiiiy (H*!-'''iiiil)i-i' Z. rJS mid 3;i: xi-.'i i':iill!,iiti kiI mv^ 
Toi/'ii.; -■ti'ii: x'vxi.i-: xr! ntt ,■ ''iVr'tr,- in'x'uhiii ,','in ;fri ytir,i: t:^i',fi^itn xr.Tr.ii'tu:. 
FiTiier lindet siili /. l'!'I'.: •■.S-v r^ f;.i;-A'./'."- ttalirviid iii dmi .Aussclireiljfii" 
l'i."i4t)| X. i'< r{'i;'/. '■'/"(-■ aiil'tritt. I iid '/.. \>) i:t<i!lhh 'in f.n.iihi^r L;ci;''i)ulR'r 
iitv'.'iii':T<:j iu 10J4i'. /,. TIL IHeso KrM.'ln.-iiiiiii:; writer /ii vfitVdsii'ii, iiiiiL' ii'li iiiir 
fur ttiiu' ainkTc (ielt'L.'(;ii licit vnrheliylt'-ii. 

1; Ks vvari' wririsclrutiswcrl, wnni ili-- iihiiIitiii' T(-i-iiiiin>|i>^ie ^il■^l ilii' Kf>t- 
leftuiii; dcs Itpjjrifti's /.ii i'ii;'-ii iiiinlitf \[z\. /.. Ii. ii'irli Diniii. Hui'k. rJ. dr.- S. 71: 
IJcr SIglolitl t l'linllii>i>K an nu-lu-fi-h i/it/lii'l' liri' Sluf'nilxii'. — Iffti S'iiiten imd iler 
tW'i ilii'itl i-r nU FiixKiH-nl'-U \i>-\\.:, rtciiiijvtiTis hy\ ni-^f\\n-\\\\\\\i- furivfliiM-liiT llaulen. 
vViif \itruv kaiiii .sic .-iili nirlii I.enitVii. Dcs^i-ii hi'/.ri!,'li<licr i'a^slls (III. 4 ist 
sclilcclilcrdiHgs uur >» v.w iii(<'rjirctii'ri'ii. dull cr luiter •STth-.iicTi,^ ilic ciue saiiltii- 
trancndc Scliii-tit verslelil. Wir si'wi(im.'ii alsw iiii fic^'ciitcil aus ilnii eiiic Stiitze 
fSr uiisere [tewcislulniiiii,'. Fur diTi i,'<'>airitt'ii ."■aiilt'iiinitcrbati eiii>clilieLilicli des 
mv'/.i'iir.x',.; luibtii di>- (irierlicii ollViihar kciu Ijcsniidcrcs Wnrt Lrchabl. fteiiii wir 
tiacli deni hr,T<it;iii-iin uiiscrer Iiisclirifl '/.. It) uili'ilni diirft'ii. Ks M'lu'jiit ril<sii.lillich 
y.uiii L'litcrscliicdi- vi.n dciii 7.\\ ln'-tiriiiiitcrer Ikdeiiliiiig gcliiuiitcn <;iw,iii: i;cliraiiclit 
wordt'ii /.ii sciii. <la> duili aiidi.'riilall> -o iialic yclc;;cii lilitlc. Audi in dcr I'linilld- 
stclle liriilcl >icli dit-^t-. im inti-iirci-ln-iidcii ZiisauuiU'iiliuiiiJic '/.. J.'ii. 

■i) Htiim-' XVII ;is^-j;i S. r)t;s. j) a. a. ". -l; l>i <ir<li. Hr. .S. 73. 

."v Vijii mil g('>|ifrrt. li) A. a. ". 

Iti 



196 



Hffinrkh Lattermannt 



stiffl, daB vr iiaiiilidi ..aitf den dtjmttirJicu linn tw/^j-rtW' H. afll von 
ihr; tkI. Skpunttickiiii'L-hrifl '/.. 10: >(ij Bvifvrtr^Qtav loif loixQtS- Aher 
WK> unM«rc ..Sfliwollo" iiiclit iiniiter zq tragon bmiirht, m aitrh ft'tJiwiq^cr: 
iiiHils ilorartiju's i»( iiii Wnrt ciitluillcii. Die airs k'slKCBlaiii|)(tctii Scihiitl 
{>oliil(lrle Qiid JilijjtvljiiPle Oljerfliiche des Itmlrus kaiin eticiiBocut tvif. 
tiriljcii. rtiii iilTi-iilpiir tiiil llo^ych dii^ Wort iiiir nncli in ilirncr Aitwrtiiliiiif; 
Rokiinnt. Kr Hchitcidot aim* gpvf'ifiscrma&en »u» tloHDon Hod (■»((■ it^skreis 
An« Zoiitriitii lioruHs. oiiii>ii v(>rliil1ltiMtii5UiK kloiiu'ii, iibor wirtili^cFt Krris. 
Niir lioht fr Indor das Unwesniitlipho. \vii> or bpspliaftm ist. x-U vcr- 
Tirirrciidpr 'WirkiiTifi: hi*n*(ir. — Newnliitftn lint audi eiiip dH|iljisL*ti« 
Insrlirifl-l eiiieii Bplcp (Cir das Wort geliraclil: *[fU rri 9tgai]ft(t w nfyt 
If* xt'/*«'- ] •''[»iflv iiji «|r'^i'riTj(>^n^ oP.«t<f , |inJ<i(t(]oiv **«. Ist ilio l-j-- 
flAnxuiig ii) '£. 4 rirlilig, i^u liandolt as airli uiii iniir )ircililiniio Schwollr. 
dio sicli ntir wenig; nhor das ffr(ioI/iR, in diosoni Fallo ripii KiiUbodcn))cliij;. 
d'hohei) lia1>on kaiiti. Wsn sclilioLilicli die i^praddiclip Aliloilune do£ 

in mwrrr Insriirifl iiidiM-lfiidi-ii Aiisdmcki-s x«iu>.ijjnijp liririffl. ttn mh-IIi 
iliii KeiFj ilfiii ik>ri8chfn »attdo,itt'i = ^Triigcr" un diu Smic. Dieser 
riiht iiafh d.-r kiPtixHir-ii liiwrhriri Alfi. MilL 1Srt){. S. I«l = J/tw. 1t«l. 
Ill S, i:i7 auF di'irt Ortlio^Lit, itiiiU aUu di-ii di^xof. dii> <-i(:rtilli('tu' /HIa- 
waiiit. t!i't niuni liabi'ii. I)i4V4>lli(> \.&vy <>>id KfKliiiitiiiiiiu: dtcspr Schtrlit 
sncht Kcii aiis iWr i-pidHiirisclipti Tlioli»sinsrhrift iiachznwpiHPii'j. Es ist 
litiii t;4twJU xataKu,in->; cini^lii ;;4'iiir-iiit;rti'dii^<'lK'll tttna^afin'i fflcirluuRi-lzoii, 
diicli Kcrilp fbtTscUiin;; ..der ciwae liilit udtr iniKt, ilt-r TrilRcr" ist 
anfrchtbar. Mil -odcr^ wi«t cine willkflrlicbo B<Nlciiliiiig in xaiaXaiiiiavnr 
hinoinfiplpci. Dill, sphliclit sich boseer an die BedeutnnR lics Vprhnms 
an. wRim <>r orkliirl. dali die xtrin^ijm^gK di(> uiitir ilnioii li«(!Oiiilc' 
Schiclit glciclisani zuHarimiciiliHllcii mid -picsseii U-outmav cl comprimerc). 
Wonii wir bodriikcri, ditH sii' durcli (rfli'iiijeta vertrclcii wcrdeii kOnnen, 
wcnk'ii wir Dili, mich herritwilligiT liiistiinuiuii. Selilii-tJIicli ist imcli 
iiiclit aiilipi' Achi 7.11 lassi>ii. daU die iialiirlirlie Hilduiig vi>ii Kaciiaiii)dru'('k«>ii 
im Monde der Baiiaibciler. wftfarend der Arboit. oher an Kortiges als 
ill) 7.U VcrroilieciKles. dior an dip itiitereii als an die obrren Konstnikiions- 
Rliedfr aiikiiQpfcn wird. Diese Aniialinn' i?*! fiir rincii Aiisdrurk «) vor- 
baler Natiir wic xaia).ij^Jtijf imHi walir.irhrinMrbcr. Wie vrrhflll sicb nun 
liii<:rzu xautlo^nvf. wl-iiii i-s die oboii bu«>irbni-t4> I.ago liabeu soil? Sfhcn 
wir in di'iii n'y.'^oo/niij;. suf dcm dns (iltiHl ruhl, I'iiiPli Toil dor Waiid, 
wie docli iiaiurlirli''). so mnl dii^sc vimi I'Dlvrhau niid tnnnitU'llmr von 
dpr ertfMtijpiK gptragdi: iicliiiien wir aber rane ^ciEcntlichf Wand" an, 



I) III tritler l.lnln natflrUch lediiiisili, sodatin aber audi astlietbdi. 
8) httll. rJe rorr. hell. vi»o 190i, S. 43, Hourguet. 
8) A.a.O. *) Alh. .Ve". X\ (ISS't), S.42iir. 

fi) Srt aiicli 1(1 ilerSkeiiotholilnsclirifl ii ISf.: nlxoinftSfttu •)( roi't rn/x"'* ^ *r^ 
f^WH^ini/di' t»!s [ol/oiii — (Z. lil) iwii i:ii T^d tvltvYTfi^iti: iniOijatt df^mattif ««. 



W 



Iwchrift am ISetuii. 



157 



so liipiit ilir iluoh cheti ilnr Ortlioslat iiis Stiitip mJor Tr»(|rr>r Auf kriiion 
Kail ist es koiislrukliv Jciikhar. (IhIj eiiie Sctiichl Kwisi-lipii Ortliudat unil 
Sokoa'i so stark K^^we^cn wuir. (lali sic als .Ira^oiidv" aiiKraptcK-licn 
wenlen kuantc^). Wir wentei) aUo wicnler dazu gcfiihit, clii> nntere Scbiclii 
in hcfrjijipn. Dot OrlhofllAt nnn hostelit niri<it atis zwei R<^ihfn hocli- 
kaiitij; {{ostellter I'ljiltfii. dio sicli in tier Milti* nicht bi-itllireu^i. Si>hr 
wolil mati man os (Qr ait-hrriT gf-linlicn habrn. zumal, nTnn die oiKi>nilirlii> 
Wnnd rtus l.iifrzirRfln crriclttrt Hurdp. rtipso I'latteti darcli eiot? niedrigp. 
iiarli HiiQpn vicllHdii itis vrrtiiill<>ltulc Ziorteisio uu^cltildptr Scliichi „zii> 
«ainiiifiuurai(s«'ii~ utid nbzudfckon. Uanii bet^uglv aIm xaiaXo^vf iiii 
(■nindc dasspihe wi« xamJligjTr^V L'nsprp lJntPniueliiiiig(>D u)>or nsra- 
ir/fflnfo habcii deiiinarh erpebcn: In tiar vorliegenden Insrhrifi heilil der 
Aii.^drupk sovici win oicAfl/Jurrjv- t>eine Ablfiliini; jedocli iind sdne Vcr- 
waiidtschjifl mil dcui fOr fill andcrc* KoiislrukliouaKlii-d MeglPll Kaicdoj^ti'-i 
bcrofhtigtpn ims zu der VeniiiKunn, daB er. wpnipstens fruher. t'inmi 
wpiiprpn Bedoiiliingskret^ K^^hAlii liai. Aaf jcdon Fall ist die XAgliflikeii 
aiLZU«rkeDneD. 

Z. I3ff. ii«l div li(!Soiidpn- Art doH Stolifufcriischtusstfi vorfct^dchripbcii. vun 
der Fig. MI cine VorHlellimt; gi\A. Otinii^) sngt Uberdipi>eTec1mik: ..In dm 
8tou0iichen brriHiren virh {itv Stcine uiw an den liiindertt iti einetit O^H nn 
breiten Sanmitreifcn, tiiihrend der mittlere Veil ntrikk^rheitel icurtU fvjfl. 
Fig. •'iti nmt Theteion, I^rthmon, Ihseititm-Tempel in htcstiim); iiiii* fo tvar 
es miifflivh. deti praitdiyai Fit^ensililuss, tlett tins Qtiadergemdiier der 
Mleniiclien iionumenic zeigt. herntctctUH.^' Hicr ti^t drr i>aiiiiisircifcii 
un;!pfAlir doppclt so brcit. Vgl. 10»4c, Z. 85 f.: na^lBcdfiBvov ^m 
r^fitrtoJu/r to |i>/|i>|f] ffrfuHfiai tot'f ir^ftuiV mn.: Kit bcncliliMi i»l. ilnU 
an Iptztpror Stelle ausdriickiicli vcrni .Pulipreii" ilos Satiinslrojtcng die 
Rede in. Die Anftabe tiiisvrpr Inaehrift vcrrilt darDber iiirhts, ]a, wir 
siiid tfuear kriia-^ifnlh grzwiini;pn. in ilir diir Vorii<*ltnfl i'iIht dip Art dpr 
Bparlipilnng zu tupiien. Wulil. wpiiii tti'mtt^vat iZ. 14| Mdic: tov» 
u^/ioi<i iJOtT^ctivta ^m i^furmSior d9Kai'«novi md.: fiu abor bat vs don 
Anschpiii. als habp dpr Verfasser gpffirdilei, tait deni bloBen jioi'^wtita 
xu viel zii sagen, nnd diircb Kiiischiobung von avrtiSivm piiii* pewhirktp 
Korreklur rorgpnoinmen. .Ip)1pii falls isl niau achr wubl bpcetliligi, in dpr 
80 gpfaBtwi Wfndun^ iiivliltf wdter als cine Vonschrift iilwr dcu Kurimi- 
schluB zii hpIipd. Dip Terbnik war tiplbslvprstAndliplip VorauHsPtzung, 
our dis Brcilrninatips dp« Sauiii^reifous licdurflp cs. ^iclits andproi> ist 
in die enlsprGclieiidc Woiiduti); dpr i'aralli>Uu>llp. Z.ti'li., hineinzDlc^ii, 



I) Ab criiallfiutu banttu ifit uia^ sokhr, suwcit ich Hebe, aberliaupt alcbt 
nacbj^wipscu, 

i) K«il Millet 8|»ridil in audcrcr Slellt (a. 0.0.. S. 8S) VAO «ttiet ,ebtr ihm 
Socket iter Wuml hiiilatif'anleM ithmalra itim tnir gtspent) (JMfnrAfV/iC. 

B) S. Dtirui. a. a. 0., S. 7a f, 4) A. a. 0. S. 73. 



IS 



158 



HeifiritJi T^ftermnnn. 



ilio .1111 R<-liipssc Aft litsc'Iirifl ihircli '/.. Ha Ia. vnricp K.) oTs'Amt wirri. (\mt 
imKi'wnliiilicli ahcr i^t iinil tilciht Pit. dcm riDri'iiWiiiiiT )iii(li<rli mil noifrv 
urid il. Inf. eiiiPii Atiflnis zii !»('^»''n- Kolgen wir drm Voifasser glcich iioph 
einen Sdirilt weilfr; tlip nilclisK* H(«liiiiiiiiiiiK laiiTri; xai fnti^a^afttvov 
ooiia *(n rt'tfrj). Oipsrs dpin ntffVnt (Z. Ill unicrnL-oninpte I'arlizipiiim 
ist utiiiidglicti. Daif .\he\fw\iy-n" kuiin ei>t nacli l-Vrli^Alcllung der 
SrliiHit vni'KPiKniiMipn wtTilcti. L>iis Einfarhstp ist ja mm. den Kohlar 
(liircli ein Stwntnctatvprseheu zii ('rklsrpii: nfrKPswiiwiirliKeii wir tins alwr. 
(liiU dan I'arliKipitim schr wold slebpn konntp. wpnn niir dii npncr tnlinitir 
f»tl|ilp. -t'twa Jjjffnf HOI itoXv^Soi mQix^at, wlo In tier Fiindlflstfllo, 
/. Ghtf.. sn hnl dni^li viplloJclit dip KrklArung niflir fUr isicli. dnU dem 
Vcrfaswpr pin derartigpr Inhnitiv vorKcliwplilp, pr itm iilipr mil Kccht 
iintiTilriiektc wcil hipr nielitji wcitor niit dor Schirhl gesrlu'hcn solltc'X 
und srldieUlidi vpi^nU. dti^ I*anizi|titiiu in nincm litliDitiT zu vorhcsMTn. 
Dieser ErkianinEsvprsncIi s^flizt nulicrdprn dt?n fiir die Bondt-rbHrc Form 
dcr voraiispplicndfii Kc^tiiiiiiiun}; KP^pbenen. iind uni^ekehii. — Nacli 
'/.. 121. wird lUa -Mjitcrial fOr dif Stylohntbleokp durcli das Abtra^'en wnes 
frDliprcn Bauwci-kps. dpr .Stim", gcwinnii'ii. DaU dits z. T. splir knRLl)Brp 
iMalprial eim?* Ahhnirlips zn ii^cnd wpldicn Zwptkpn von neurm xer- 
wRiulrl wtinie. isi ilurrliau.s bf(;rri(licli. Zu vgl. ial z. U. IQ VII 425A 
)= I)i«. .Sy/.» N. Ii42) Z. 2Hff.: JlWws ■»/ zpijoftra i«f U toiT »«are«ii 
ror »aiK <6|/4] ^mfiii*' iind hwondprs das von I'hilitlS vproffpntliclitc 
Dpkrpt'i Cibop don Ban oinpr Urflcko ini Zngp der Hpilipicn StniK<>: tht 
'/ViTOv TOf Togn lOi' |n)ffre(o.- /^yi'^aJdai Xi>itHz ■iiiva^\(\y\Qvc 'Kitvait'oOpT 
imv xaitjiiirjiif\v\air fx toi' rfiu foi' R(X'i^*'r <}''( c^.4no|t'] ef« (d i^r^ot; 
aralitrxonti. Gaiiz eiiis|»r(t')ipnd in iinsprcr rnsrlirifi: xata}.ijmij{}ai — 
nur ^x tr,; aiorii KalfrngotifiFiior. JIhi'Ii difstr l''assiiiig i^^t fji nim^t«cblD!i»cq, 
daB die x. uhnp wpitcrps und TolUtandig niit dr>n Illfickpn Pinpr cnt> 
spnfhpiidpn rr&beron Kunstniklion m jdpntilizipn>n wftrcn. Sonsi vrSm 
timnrisflne:li(1i kpwpsph: toi'* xota/(;Titjga* tov< ix r. ffr. xu!tai<tov 

Utivi'i, Ziid(>ni. wan sulltpn !M>iibl. da dovh ilit- it|j>ckp iiuT jcden Kail 
hcrpilii pinnial in Reiiip und (!lipd prlcf^pri luibpn nidsspn. die einf!chendcii 
Vnrschriftpn (Ibor 'inlflp. KfsdiaffpidiPit nnd E-'nirPiiwhltiR? Die cinitigc 
Aiilwnri daraut isi: Die Blfickp niOsspn frOlicr KrOiScr Rowpspn 
at'in. Wip jtruB':* kiirijipii wrir niclil iiiplir rnlwbridrn, Nur nirht dnppplt 
80 groU. sndaU zwci der iiier vorKesphric-henpii fiillier eincn K^lizen lllovk 
von 4 : 5 Full j,'ebildcl lialtcii: dt'nii p* wSro niclit eiiizusplipn, wanini 
man sieh dps Vorziigps ciiips piiuiffpii grolion Uhickps initpr jpilpr Sllidp 
bpgpben hAltp odpr liiltip begpl>pn mflsson. Einem iindorn Zwock abcr bfilten 
Steine mit KFOQcrcn AbmPsstm<{on kaum iipi dom Bait, uni dpn e» sich hier 

1) Vgl. Dunn, n. a. 0., S. i3: ^IHc WnlsfUfAe {tin Vntfrhaivj sind m«i*t 
kiiitatUdi miht ictiter befniigl offer mil anaviler vetbiiniea'. 

i) Ath. Mill. XIX (1»94), a. 163, T, VM /..bit (-» Dftt Sgtl.'* K.Ml). 



19 



Ifuehrifl ata El^im. 



159 



haiidc-lt. (tioncn kntmon. iCii liogiiin iIcb -2. WrtroKPS iat niinilic-h voit .tlpii 
sioinomeii Sjiiilon" die K«<lt>, -ilir tiiilorhntli ilrr Sirui lioffcn" iind so. wic 
sic siiul (nur uiii cin<> Tmmnirl erhfllilt. atifgrriclilet wrr<f?ii lutDfii. (ianz 
ffldcbKiltiK zHRflcheit. wo die Silulon lire<^ii- ^o t:*r{nc-bt mh rlurh axis dk-ser 
Angabo mil Sicliorlicit. d«ll da^ (;q>l!tiiu> (K-bAiide nichl Oher den Stylobal 
binausg^konmipn. aondern au^ irgcnd welc-hr-n (irundeii bo^u gt-bliebcii 
\sx. Dcnn wfli-cii die Siuleu durrlt vin iLrdbp'bpn imIm von KDindoshand 
feslfirzt wnrdrn. so h»Hrn sir sichorlifb bclracbllirhen S<'badcn erlitteii. 
L>a iitiii das Slrotnn aus I'oroB bi-Mi^bl. »> ki^inen (Or uiim^it Stvlohat- 
blflcki- iiiir fraht-n* StylolHitlilfi<-kp grfllii'rer iJimcmioiK'H in Itctraclit. die 
ars[irun^licli tint rnterbaii der eiiiPii Srbnial^nU' );rbildH liilUeii. Ailcin 
08 iBl iiichi Eiil anKaiiL'iE. ibiJi der I'nlerhim. doii der Crabpii anfiiiihni. 
wmiiKMti'iw alior d«*r .Siyirjbat. I'iiie aml^rw Koasiruklion eriiiell nk das 
ictgeofierov filr die Tordt^rm Slialrn. Wir Hclirn niis doiniiacli zii dciii 
Schlutiite itnlrAn)^. dali es rrQti<>r cinnial in doni Hcilif^on Uezirk einp 
Sloa grgi'btn liiil: ttiid zwar in uiimi(lcll>Hrer Kifbo dvn (icliiliidr^, auf 
dcR<)t>ii VflUpiidiiag die Vf-nrafre nniscrpr Ititicbrifl nbziolcn. denn dip nuF- 
ztiricbU>i)dcn SAiiInii li<>)(i>n am KiiUo dvr Sloa. Das ^laUrial. das diew 
(flr die MataX>iiin]Qf< abpibl, faraiicbl nieht Ki^dc in SlylobiilslcirioH zii 
bcstcbfii. Nacli Z, I -I sdioiiil c». attj moii div xcrrailjj.Trij^c, nus die^piil 
Mati-riul uiitpr Waliniiif; einzeliier b<>aHH<itHer Slaflfl.1cbcii xu sehneidoti 
f^wcscn. [cli niiithir ."rhbcUbcli noch hctnnen. dnU niioh mcin Kr-^^is 
in lipfconsBlz zu Dilt. tEi'bnivhl bat, iter lAiiiit. '>) irkbtn: .^ant bis 
infra (v. IH. I!M cummcmotatur ffioet — . (^lam gtoam ijisum e^n iUud 
anh'pmm at-iificitim incohatunu ile ijno pcriuicntlo hie agitttr, apparet". 
Wohl dcswi'(jfn, wcil das zii crricblendc 'JpbAiidc nlpirhfalls den (!rundritl 
einer Sloa lial. Das verlragt sicb aber iiiit dor ErwiibiiuiiK der frtibi-rtm 
SUMi in iinserer Iii^-hrift sfihr gtH: Die pine bOn anf tu spin und dio 
aiidere ersctzt sic. 

Die /.nblrn am Kndc der Z.. Ii>. i^wisclivn dea Nainen des Cntpr- 
ndiiners und (l«'n deti iiikrf;cti find zwei Zalilanp;al)eii eiuf^cschobeo: HH 
(1 Dr. 3 Ob.) und HHHH (-lOU). Schon diese Stclluitg macbt m wahr- 
wheinlifh. daii audi dip Znhl JOO von DracbiiiPii zu verstpben w. 
\Yt'iiiij;!ilpii!« ist dip Zabl H> dor zwpilon L'rknndo (Z. iOK die ollcnbar di<> 
Zabl der Sfluien an^ebi. unaiiitolbar binier die sacblicbi^n Ansahon grsplzt, 
wic zn prwarti-n. ^Vcnn aber KO. in iW die Zahl dpr Slciiii' «ictil. tso 
tst daK oui<b niit den MnUan^alx'n der Insclmft nicht cu verrinifcpn. wip Din. 
^TSpbca bat ( Anni. 1 1 ). Mit KpcLt Lobt diot.pT licrvur. dali in der In^cbnll 
iiurdioStciiiPift^nieiiit spin k9Dnt«u. die in dcin zu zipbetiden Uruben iintcr- 
ffebrarbt wrrdpn sullen. Denn das rmgoifihov IQr dip tunl«rcn SAiiIeil 
tst JB bcrcilb vorbaiidcu luid das der anderrn ScbniuUcitP (parallel zuni 
Graben, vgl. Ki^. V) win! de^^wegpn nielit em'itbni, well i>« elroiifnlU 
vollendcl gpwescii sein ntub. l)«r GrnlK>n iibi'r kaun 400 Steine flcblccliler- 



to 



1«0 



ffeiwich Latiermann, 



[lintts iiicht aurnplliiipn. Iirtrhslens 40 (vix\. Via. IV a). Sim! nun in Iwidcn 
Xalilvn (inlilsuiniiii-ii x,u siirhrti, »ii isi aiizuiidiiiien, daU »i« in eiiicin \te- 
stiiiimfea Verhaltiiis zu einander stelien. Ditt. weiB i-in »olche8 iiichi 
oiiiuKO'bcn. Keil') tlividicrl I'/j in UK) uiid eriiillt so daa VprhSltntB 
Vjw '^**' -tine der sonst idtUchm harvonj tmUprfchetuh Ahgahc" lie- 
siimiiu'. „Da der Untentehnifr uach ipinhisclier Ufhtsuuffasaunif l<auft 
l^Qymvtjif oder pachtet (/icuSiiinjV). niius man kotuequenter Weiee cncarten, 
data er von dic$em Gi-sihiift n« den Staat eitte Stetta- fftitrkhtit". Koil 
bokennt solbst: _/rA {inde in iCpidauros keine -^pur, aueh in Alhrn nkhl 
OHn idterfr Zeif", iind xtiltzt dif Ahl(>itnng tioin^r iiftifln Steuor f-Jnzif! nut 
(Wo rino Division. Das sclicint rtiir docli zu gowii^l. Ich glauhc oinp 
hcfriciIiaomliTP LOsunK Kcbni zu kftiiiicn, Dir Zahl 4(K) ist so atiffalleiid 
rmul, (lali ich in ilir dm Ansc-lml dcs UntcrnclinHTs sclirti iiiociitr. liiT 
Splbslkostrn and VerdieiiKl zii ciiier rundeii Suninii> vcroiiii^. Niin war 
fs hckAiiiillii^h in fM-ipclionknd Braurli-). dom Uiitoineliiiicr oiii ^rfiiilnl 
des Kaiizfii i'rcisns (I'i iniA^xaun') liis iiach VolloiidunR dcp vi-rdungmipn 
Arbeit vortuentlialten. Ziehen win die* von -lOO Dr. «b. so bleibcii 
3(i0 Dr. Diese Zabl abcr ist zupleicii ilas I'rodukt aus I'/j Dr. mid dein 
FlArheninbatt iloit Grabeiis (S KiiU X *) I'hB = -NO Quadralfiifll. Der 
[.■nhTncl liner trliijU ulmi. vim dnii imi^xarov abgeHebeii. d;is pewi.iser- 
inaUpn alu I'ramie anf die (cjiiixp Arbeit Kosetzl wirii, filr den QiiadnitfnB 
IV-j Dr. Aber selhst in dem fijt^f'xator rpHi die fintboiiftilcUe RiatI aiif: 
40 l>r. = 2411 Ob. durcli 240 itu.-l'. dividiorl. k'M 1 Obiilc pro Quadrat- 
fu6, Oder Vb ^on I'/jDr. (= 1 1,1 1 <*,'„). MoKiit-Ii. dafi die ^Tramie" zu- 
gleich den eigeiitlirWii Gewinn dar-slpllt Er wSrc in Anbetraehl dcr 
vorliAltnismABie iinbedcutendpn Arbeit gewili liinreiehond. Auf jedeii KnII 
wordea dii>|i)]) iiiiti aufKuderktcii VerliAltniiiiiP. dii' Rieli yegcnseitig xtQixen. 
DLcht znfftllig seiti. Nun komnil en allerdings in. W. sonst nicht ror, daD 
eine Klftcheiieiidieit zur Grundla^c eiiier freiflberecIinuiiR petioniirieii wird. 
Alicr hii-r siiid dii- Arbeilsbedingun^'ii su rigcnurlig^. daU wuhl auvh <'in- 
mnl ein ei^enartiger Modus fitr ilie ]Veiabere<r|iiiuiig I'latz greifon konnte, 
wenn er imr der ?jgenarl der Arbeitsltediiigungen wirklieli gcrecbt wurdo. 
Das aber ist der I'all. Kin wesenllirher Bestanriteil des I. Veilvages ist 
die Herstcliuiig de? (irabeiis sanil iler Cberfiiliriiiig iler Krdr in dait 
Stjidiuntheater. Diese Arbeit kamite auBer itach (Quadrat- Qur DMh 
Kuhtkfiili lierephnet werdeii. Die Tiefc des (irahon.'* abor ist, sehoii von 
der Styioi)atDberkaiite aus geniesscn. gcring (uoe.h riiclit 'i KiilS). und die 
Oberliadie der Krde hat jedetifalls stellenweise nocli uiehr oder wt-niger 
dHruDtcr ^etegen. Wende-n wir uns nun zu den Sletnen tuollral, so kfiniien 
aueh sie fUr cinlicilliclie Preisbcrrchnung nicbl iiiaQgebend scin, schon 



1) Mh. Uitt. XX <IS»6). S. 41. Auiu. 2. 
S) VkI- ji'lJtt Wicsautl. iHf PuleolaitMit 
btkftfnt. IX. Sllji()l.-Rd. (18il4). S. 68Gf. 



Bauintchrifi, iu Fietlxitmt Jahr- 



91 



J 



Inschrift au$ EXeum, 



Itil 



wpil PS sich ntn zwpi Pnsicn yanz vprsrhicdpnor Stcinc handcll. Wenigstens 
(Or die StylobaiblOckf likUt sicli anlk'nlcm behauptrn. daU audi die ein* 
M^ticii winU'r gciiiaS ilircr Ilrrkuiid rinc vcracbicdriur Hcnrboitung ntttig 
niachten. Il«i dit^scr schwer liestitnnibarpn Mannif^alti)^ml d^r Arbeit 
konnu- duiii I'msc nur pine aasglpichcmlo Einhoit wic QtindmlfiiB ziigmndi- 
gelegt warden. Viplleielit prklflrt xieh danti aueli, waniiii I^ngpii- und 
BreitcnniaB dps Grabcns uusdrQcklicti an^^ben wird. wozu em andcrer 
gleicli einlenchlender Grand nicht voriage. Der Staal aber liattP cin 
(loppi-lU's liUvri'iiiiP daruii, gi^radp dicsc bcidi^n Zahleii ini Tcxl dt?r Urkundc 
in Sipin iiuucn zu lassen. cinnial zur eigeneo Sichcrfapit dem Unlprnehmer 
KP^nQbcr — hfttte er 1 Dr. 4 Ob. Bchroibcn Iossph. so hflttc cr sieli 
Bolbst dip Hsndo ^fpbimden und das futJfxator seiner BcdpiUung enl- 
kli-idi't — . -smlanii dm Mitbcwerbeni uin dip Siibiiiissioii gi-gcMiiilwr. vor 
denen er dauit rccbtfertigen wolltp, wunim er grade dcni Uolernehmer 
Antiniachoii den yii.ich)ag crleilt hatte. 

II. — Dip AufstcUmig dor Silulpti viird in deni sich ansohticB^nd^n 
Vcrtragu an eiuen andern Unternphiner vorfiebea. Dill. iAnrii. 12) benierkt 
hierzu: „Omnes et ordinit antid et ducrum lakrutu C43lu»mae significari 
mifii videniw*'. Ich wQBte nicbt. wie die Bpsliinmiinii; sonsl ausj^lcKt 
wi-rdcii ktinntP. Ala dcr B»u liogOQ idtob, wareii saiutlicbr SSulentrointnclii 
ziir Slelle nnd das iare<i>fiircv dor Front and doer S«hmaU!«ite fertig- 
gcstellt. SflUtp cr nun fortgpfahrl vrcrden. so gait ps zanitrlisl. aitcli der 
andern Srhnials«iiP den Stylobai zu geben nnd danii (-rst SHmttiche 
Siulea nufrustcllpu. Ziidcm wird tiacfa dcr folgcndcii lipstiininang jedt- 
Saulc noch nm pine Trommel verlAngert. Dasu lijlttp man sich kantn 
entKclilos^fu. wpun ImtpiIs eiuigv S»ulcii statidfn. Al^ liipQc loi'i nioi-ai 
„aUe Saulen" dps Bauwerks. — -Mil linm Zuealz lor^ vvv dnoMi/t^i'or,- 
v/ro iQ cxo^ Iiabi'ii wir nns bpreits ohen bcsphiirtigt. Oani in die Irrc 
gelii Skias'i, wenn pr von ihm aagt: -— ro|uiJra. »« miiiaivn vnag' 
Xovttt^ i5.To fijr eiodr, r,tot rno^aani^ovtai lifV ffi^yijc avf^^. {*.} 
Von pliilulugiscliDn llcHlcnki-u zu si-liwi'igou; so wftre es abo nfittg gpwcsen. 
die Sftulcn tier alieii Stoa umzulpgou nnd daini aul dem Slj-lobat der 
neiien wioder aiifziirichtpii? W'ilre das ohnp Sfliaden Tflr die nnter dieser 
VorBtisM'Uunjr lioch wobl volbiruidig ausgearlx-ileleii und vergossciieu 
Trommeln ttiOglicb gewp&eni' — Die Worte nata lavta (Z. 18f.) vrdsl 
Ditt iioch dem IiiBniliv an^cai zu, indom er aasdrOcklioh piit Komma 
bintcr siv sdzi-f. Dann nifiUtPii «ip cin fuiblosos ilberloilLMidcs .ebcnso' 
^ .fpmer' lipdoaten. Abpr die Cb^rlpitung kanie dtich elwas spat: die 
Wendiing sicht dcni I'nrti^tipiuni ngoail^tiyttoafifroK viel nflli^r and 
^cbliettt sich ilim aDch inhajtlicb gut ao. Ea bodarf uichi nubediogt 



I) //puTtfMt I8&5, S. 17&, Aun. S. i) Die dbrigen Herausiteber Imbco 

neder tor norli liloUr smxa iki'th eiae ltit«rpunktioa. 

KliD. Orliiii* lai •U«n OtuU(U> Vii. 11 

39 



Wi 



Hemrich Lattermann, 



(lioitei Zusalses. doch iai tjeradp bei einein so ungevrnhnlirhen Anftriige. 
wic cr liicr vorlitui, ftrOlivrt- Vwrsicht verstSridlich^t. Im Griinilc lial der 
Znsatx f^v avT^v /^aaiav op ictovi nicht rachr Bvnwhti(^ng: fflr einon 
versliiiidigcii rnternflhmer ist jiufth er .wlbstrcrstiindlioh und enthehriicli. 
— Dill.s KrKJliwaiiK tftfovivlor — tov [rt ^ae]fm halie ich fflr giwichert. 
SoUtP dio Shu\v urn cine TmniincI vci'lAngfTl werdeti, so kfiiintc das tiur 
zu untersi gesclielicn. wo die Knljuiit! nicht f^-stCrt wunlc. Dieee Zaschlag- 
trutrtmel wirrf j(leich rail der ..I.cliri?"-') fllr dip Knnnelnren vprseljt wordea 
soin. ZuDi ZwDckc dc« riciitigcii Verslaiidiiissos von fx ^aaem; iiiOssen 
wir ans von der aii sicb gewiB iiQizliehei) KiiiBcJUfrkcil der niodprnen 
Temiiuolo^e frei niachen. die eine limh f[T\ec\\mhpx Silulen nar im 
ionii><!lion und korinthischen Stil kennt, Die griechische ^aoie \M ^itz 
allgeniein die Omadlage, das Lager, das GestcU, worauf etwu» iftctil^'t, 
wflre also fur dio dorische Siiule idcntiHch mit ..Stylobat". — In Fig. IV 
i»l »uf (jninti <U*r Styiiiliatidiittcn dor unli>ri> SHulpiidtii'c]init>K.s<>r Kii t*<:i FiiK 
auKenoniineii wordeu (sodali sicli der auch roiu Parthenon her hokannle 
Siulcnali»t»iKl von ]*/& U. D. ergibl). Win) fcrtier iingenominen, duS die 
SUnlcn dorisohe slnJ und dein^milti! dicllobe nind 5',',^ mal sq fwii wie 
der anterp niirehmesser ist jHii Verliflltnis, da« liinter dera Maxiiumi) der 
Bllttezeit rtwns zurllckblcibt, s. Dunn, a. a. 0.. S. 86), go crgSbe sich oino 
Holie von rund IH t'uB. Dieae sliege dureli die hm geforderto Zutwblnf;- 
triinjnipl iini riiiid '/n ""' 2{' ''"'^ **" •""' liefrrte iinH daniit das Ver- 
b^llnis 1 : f>, das voti der sctilankstcn doriscbeu Siiule, der von Neniea 
mit 1 : tt*/s, noch fiberiroffea wird. Zu crkl&ren wOSte ich die eigentllni- 
liehc Beotiinmung, die S&iilen m verlangeni. nnr dnmit, daB sirh zwisdien 
der KiiislflUing uml WicdeniiifiiHhnie der Baiiarbeit der Gesehmaek der 
leilcnden Uehflrde venlmien hatle. — Die Zalil der Saulen wird, darin 
stinimcii allc Krklarer Dbercin, in der Zahl 16 dor Z. 20 gegeben. Nun 
(indon. wic? Fif(, IV« zoigt, auf jedor ScbninlHcite 4 Riiulen (oline die Eck- 
silule) Platz, in die Front konmien also H, So erhalten wir eiaeii Gruitdrili, 
der wij^n der Boerenzunt; dureli die Mauor des Bczirkes nur ffir einc 
Sloa in Ans[jruc]i genoriiiiieii wurdrii kann ll-'if,'- V). Deren Tiefe hetrant 
36 KuB Oder (I FiiB nind = 0.S2M in) 1 1,«08 ni, die IJreite (nder UUikc) 
mild CO I'nli oder Ifl'/j i'- Der dorisehe Stil, ffir den aueh die Torui 
der Bestimmuiig dber die Zunehlagtrummel aprielit, koninit fAr die 
Rckoniitniktioii einer vielbcnntitten nns^pnicbrtloHen Sloa, ituintil ntif deni 
Boden vi»n Kleusis, am chesten in iieiraeht. Ob aucb 8tiifen voihandeii 
warcn, mOssea wir daliinge^Wlll Hcin InsHen. MR>;lieli, dall auF dcii 

Der PlursI ilea PurtUip turns xteit vtelluiclit ubnichtlicti auf die Arbeitur 
uud verleiht ilatin ilein Zti^uf: groQere Wjclitlgkdt. 

2) S. Dunu, a. a. 0. S. !I7 iiiid lUI. 

3) Id der Lebadviuinnchrtft ,ilie l.a^erllticlie* der <Juai)Prii, vgl. Fubrlciu», 
DeanA. Or.. S.ati. 



M 



In$ehrift ma tJnmt. 



163 



KiKHlaiiiomabsntz and aWr ihn liinaiis^pifoiu) pine Sttiretirpnie rt>n hnlber 
llAhe ()rr Stylulwl^ gi'lifit wurili* unit iticli cine itrillo ttacli untcn anscbloU. 
DarOber kOante wohl der verloren gegungeDe Tei! dcr tnticliriri He«liii)- 
luuiigcn fiitliallpii hnben- Anf ]cH<>n Fall komnit tier iichinate Ab^itx 
itell)^ als Tnttiituff^ nidit in (''nifFC- aik'Ii wogoii di>!! verscliit'dPiinrtigen 
Materials. Die Hcstiiniiiuiig dcs (icbiiutW liiUt ahcr i-bonsoKul die An- 
Dabue tXL, oder mucbt sie vielmehr sehr waiirsclieinlicb, daB jcgliclicr 
.Stufrnbuu ccfehlt habe: dabcr liabe icb auch davon abi^esclien, in Fig. V'l 
eincii solcbcn eitizuzeic linen. — Den Namoo des BOrgcii in Z. il babe 
ich anf fJrund der von Skias, 'Ey. '*<«■ l**!'^ Sp. 184f. veKincntliclitwi 
Inscbrifi aus Eleusis oTKJlnzt. Diesc lautot') (von den erstpn Zeilm siud 
nur jc 3 BucbiitalM-n zn los4>n): 

A — V dno6o*tftda[ai — — — dno]- 

i\ov*ai /■' r^ ivi\avT^ tip hn rot Stlvoi\ 

a\^<mot Kot na\ — /V«rdtf/(paroi'] 

'A\{fiaio{v) IltiQOtd «[i — — — \- 

ii OH fYYfyQf^l^f'^l^'Oy tC\l — — *£rr(xpo]- 

■rn{v) BQdTj}TfK ytivxoK>[ia ) 

10 — — — $[ov «g]s(o*'">[s ] 



Z. 8f. best Skios K\etinjiv). Die Erg&tmmR Z. fit. hat cr narh dpr bif>r 
behandelten Inwlirtlt vorgenommen. Mil dorselbpn BfTPchtifiung prkenacn 
wir ia deni zwcitcii Nanien dcr obigon luschrift nnseren zweilcn Ulireen 
wieder: das Deuiotikon ist dasseibc, uuscr liauni )>nUt iQr die uotigc 
Buclislabouzahl, utid dii- andvre ld4.nitifixierung l«istt't sogur fflr dii? Btob- 
ar-btiing cbronologiscbpr Ansprucho (lewShr. — Dip Versncbung- ist nun 
setir grtiH, aurli $iu-btii-b \mi\p In!<cbriftcn mileiiiandor in Bpziebnng zu 
selzen und dann aiis der obi^en auf die latsAcblictie Vollrndung dcr Sion 
zu .-MrhlicBcn ([aTioi]ovrai)*): ahvr BcstJintntfiJ kOnnen wir iiicbl bi^bnuplon, 
da sicb aus dcr ubignn liiiH'hrifl nicbl vrkvnnvn I&Ul vun web-bvin (icbttudL> 
dip Rode. ist. Iin iibngcii wOBtc icb niolit, was gpgen die Annahnie dcr 
Volloridung iiprAcibe. An sicb hut sie geradc sehr viel fOr sich. vrcnn an 
pinein tiebliide. das schnn rininai Meson treblicben war, die Arbeit mit 
dcni iKTfillicgfiidrn Material wii-der uufgrnunnni-ii wird. 

Die topograpbisclie Krago (Hg. VII;. Der lleilige liexirk rim 
Elen^i.^ wimie znr Zeil de^ Perikles ini SQden ron einer zicmlioh kurzen 
jlaucr begrcmt, die sicb zu nahe am Teleglerion hinzog, ab; da& an ibr 
ionerbalb des lle«irkos irgend nennenswerie GvbSude bUtten IMatz lindt-n 
kOiiiicn. Dh.s bi'ttint such RiibenHubii '| betOglk-b des Buleuterioas. Div 
Richtaiig diefler Mauer iai auf Fig. VII dnrcb die Linic a— b bexeicliaet. 

I) Meiae ErR^iizuiiK Kenperrt. 

i) Vgt. Skvu«(liekiu»c)irin Z. ^DT.: imt ir nls »>vro(i «n<i<hviK>i-«(r. oli dv 

n* 

94 



1B4 



ffdnrkh LaUetmannt 



Die Maiipr wiinlo in der 2. HSifle des 4. Jalirh. (inn 330) v. Chr.') 
anter Lykurgos wcitvr nocli Sitdcu liiuuusp.'scliuiH-ii, ilocli niclit parallel 
zu <ler alten. !u>rul(>ni im spibu^n Winkel zu ihr. sotlaU dor B(.-zirk uni 
ein schmalos, ungefAhr glcichschonkligps Dreieck mil *lpr llasis nach 
OstPH i»rwptleri wunle. Ktvra in der Milte wurde die Maiicr durcli eine breiie 
ToidQiiimg (A in i'ig. VII) uiiU-rimiclieii. Auf dotii Icirht nacli ihxen abfnllen- 
lien fclsigeii UelSnde des EnreileniBfirBdreiecks wunlen iiaclicinander bit; in dir 
Ktirnoraeil verecliiedeneBauliclikeilen errtphlei. So liaben die An^io^abangen 
a. a. Resle einer rciniisclieii Sloa wostlich des Tores A aufgedeckl. I-'orncr 
gliiulit in»n aus sciiwarhpu Spurcn {(?&, \wi Skins) nueli Auf eine grie- 
rhisclie Stoa der Irkurgischcn Zeit .sehlieBeii m durfeii, auf deren Boden 
sieb 8paie.r ein hclJenistisches uud schlieliiicli cin rOiniscIies _BiiIeulerion"' 
tithvb. Skias will diesc Sloa, die eiaeii lang^eslre«klen GniiidriU von 
etwa 9 : 40 m geliabt h£tte, mit der in uns«>rer Insrhrift erwahntcn idcn- 
Kfizieren. Die dnrrli die Insehrift gefiinlerlen Arbeileii hfilie-ii dann ilire 
Ernreilerung nacli Westen beiweckl. Die L'nvereinbarkeit dieser Vermulung 
niit den Be.stiiiiinun^en der Inschrilt ii<t abon S. 147 naehgitwiesori. Dalicf 
konnie Skias aucb x'on einetn svlchen ErgfinznngsfuDdainent nichls finden. 
AiiBerdetii aber hat sirli an! deiii gan»>n Abirbnitl Ostlidi de^ Tarva keiiie 
einzige Manor naeliwpiscn lassen. die uniuittelbnr auf den gewachsoneii 
Feiti geiJTUiidel K<>wcgeii wiirc. Da:; trifll erst jonsoiti; des Tore:! anf einen 
niir etwa ti m lanffcn liellenistisrhen Manemip nnniUtelbar npben der 
Umrnsguiigsniaucr {'2ia bei Skiiu) zu, drr aucb Skian scblecht f^baul 
ist and ketiie SSulen gelrogen liabi>n kann. Wlr werden also inimer 
weiler biaauf naeb Wcnten verwiesen. Da tritt donn sclilieBlieh am 
Westraude der rOiiii»-beii Ston. nie aus Skias' Plan iind Fliutoc^rapliien') 
dcuUich lien*uixehl. der KcLs su weit berau:i, rlaB nurli n-i-iii^ tirfe Kunda- 
nietilv uuniiUclhur auf ibiii nilicn kOnnen. Ilicr kann also audi nur iku 
Fnndaiiirnt gelegt wordr<n xein. fftr dai< in iiii.'<eivr Iiisclinft der Arbeits- 
graben von 30 t-'iiB Liiu^e gcfordert wird. Mil dor lie»'amuie[e iiuscrcs 
Gmndrisses aber, :S6 FuU. slinimt die Tiefe der r6ini»e)ieii Stoa TorblQffi'nd 
genaii flberein. Mit der Itrette verlifllt es sich ahnlich. Der Raniii ist 
itn Osleii dnrch den Torwe^, im Westen durch den Fcia auf rmid 20 m 
beschrSnkl. Elwas inclir nii&t die rCniisehe Sloa, elwas wenigor die 
UDsrige. lt\\ liahe q& demnach Hit geRiebert, daB sieh die rCnii^ribe Stoa 
QDgefSlir auf deiu I-'undain?nt dfir nnsrigcn eriioben hat. Die fistbclic 



I) Deo Nacbwt'is raiirt auf Gniod der Qnellen RulwnHotm, Uastrrinthtiliif 
tOmer, S. 9Jt, auf Crumt i\ct AiL«graKiingHi-rf<elitil9jgi- Skfas In deit ll^iiixtua': von 
1893. S. ICatT. — \}tta bAricbl vou Skias ist ein iwlir Dberslchtlirher Plan der 
.roll's allif r«i' Irpoi" im UuUstab I : 300 bvig«gel>«D- Er bat (t«r daa Wicbtigstc 
Kcbenden SituaUoii.s«ktixe (Ftg. VII) als liraudlagi! godieat. 

i) llenm E*ror. Wiiin«fettl, der »ie niir xugloglit-h gcmnclit unJ erlilulcrt 
baUbinich far seine h^reltniUlKe UnterstfitzuDf; tu winuMem Dankv rerpniclitet. 



at 



Ifuciirifl mu W4Hm. 



185 



Sclimnlscitp dcr Idztomi win) gcm^S dcr natQrlirlion Xcigtuii; dra Fcia- 
pUleanB fin mwas siarkoree FnndameDt (;<>babt habon ala die woi^tii'lip. 
wShrcnd die From zwischiMi hrridcu vcnniUcUc'l. Der Hatiplunlerscliied 
beider Stoen besteht darin. dali die uDsrige oScne, die rOniischc k&- 
^rliliisKPiic Schiiial^iteu h»tto. Der I'liibau des Torwp^, iXw Boiiutzimf; 
dcfi (iebiiudofl als L'ntorknnftslialle, die gcgpn die I'nbitden dcr Wiltcrung 
infiglichi^t gpsriiiltzi w'\n niultie. wird das riiiniKrhe I'rojekt licrvurgonircn 
and den L'ntcriFHri)! unspror Stoa bpsic{;plt habcn. Die in der Insrhrift 
beililufig <;rwaliritc Stua \rird da stslandcu Imbeii. wo sick SfihXtt dati 
^Ualetitcrion" irhoti, biicliitt wiilirscheinlich war sie mit drrjfnigen. <lie 
?\i\a» gefundeti int fanbeii glaubt, idontiBcli, Und wenn »ie dem nB»> 
loutPrion" weiclien nmBte. wo blieb anders filr die sie ersetzondo Stoa piii 
PUiz (Ibrig als im Weslcu!' Genaacre Nachforsciiungvii an der Sddiiiauer 
wilren selir wiiiijichenswert. D«B die bishrri(n;n (irabunpei^jnisse z. T. 
nocii nm»triiten sind, odt>r aber rfiniidche Konstniktionen untnittelbar aaf 
grtcehiscticu auflic^en. dftrfto sirli daraus crgebeii, dall die Einfa^iines- 
maiiem des Torwet^es itacb Philios' Plan bellenistiscbe siiid, dagegf'n 
aaf Skias' ungefSlir gleicbzeitigem alit rfimlscbe bezeicbnet werdpn. 

Die chroiiologisclic Fragc. Die richtiee Datlcninc dor Insriirift 
llAilK' davoQ ab, oli alle dafUr in Bctraclil ktMiimenden ZenmnisM; in l')>er- 
Mnstimmang eind. Wir hahcn also daraufbin: 1) Aas Dalnni dcr Itischrift 
Belbflt. 2) ihrcn Scbriftobnmkier and Sii!. 3) ilir VerbflUnis zu don Kr- 
gebuissen der Gescbiebtsforschnng dberlianpt. 4) niisore topograph ise hen 
BirsH>ni.t8e zn prtifcn. Wo sicb uns nielirere Wcgc crOflnen, kAnnen wir 
diojenigen ohnc wciteres unbcnkcksichti^t lusscn. die sicb von bereits gfr- 
sifherlen ErgeitiiiRsen entferneri. 

1) Zwei Archonten de^ Narucns Dlptimos kommcti an neb fflr das 
Jahr dor Iiischrifl in Betraeht. Dor flilcre. fflr den sicb Ton deu Hcraus- 
icebcm KA., Dill, iinil MJehd enlscheidt^ii. goh6n in das Jahr 01, lOti, 3 
r= 354/3 r. Chr.). Ihii m(U«en wir jeiloch deswcgeo ablebnen, weil, 
wio bisher nieht beacbtet wordeii ist, erat ia der zweiteii Hillflc dcs 
4. Jabib. mil der Erweitornnf; des Bezirkes im Stiden bcgonnen^) ttnd er>il 
nach niaiiiiiKfai'ber Haiit.lligkpit auf liics^coi (ieiamle die Vollendung uns<'rer 
Stoa in die Wegt: gek-itcl wiinle. Obwolil damit Iwreits der Bcwois gefiihrt 
is), dati das Jabr des jQogercn Diolimos vorliefct, voUcn wir nns dicsni 
Ansatz docb aucb dnrch die flbriseii Zcu^aisxe lieslatigen lasxcn nnd 
damit die Bedeiiken, die die VeKechter drs atlcrcn Jabres gegen ihit 
crbcbcD. entkrdften. Als Jahr des jQngcren Diolimos bat Kirthncr (iVot. 
AU.) 01. 122,4 (= 289/8) ermilielt und oeuerdin^ Ferguson'') dnrch of- 
KcliApfi'iide Analyw der Quelleii (ihfReiigend brKlAtigt. — NebenhH Mi 
beinerkt, daBuns niis 10 W* Add.f^^\\\ I M ii. 541. dcr Valer dex Aniiniachos 

1) Vor dcm Ocbiiul« wini di-r Boden gleichmUig boriionlal abgwboet 
g««i»eD sein. i) S. vorigo Seilv. S) XHeac iEabdiW/t V, S. 177. 

W 



16R 



Hehvkh TjitUvmun»f 



(Z. Ifi) gleiohfallfi aU Bauuntprnolimor bokannt igl*). Die inschrift ceWrt 
in Ann Jahr •329 r. Clir. Kirrliimr (fVc*. i4f(.) sipht allordiiiRS in iliescm 
Neokleiclcs den Sotin des Antimuclios. was an sich audi inotilicli isl, abcr 
dcr obcu gewonucnen Dalicruiig uitserer Iiisciirlft widerspriciit. 

2j DtT Schriflcliaraktcr tifr liischrifl scheiiit keine aiigc>itrAilif;(>n 
Horkmalo zu liHben. Docli hal Phi., ili^r rl<<i) Slmn gedindcii iind vfr- 
fiSeDtlitht bat, ofTcnbur, wie audi KA. ansdrbcklich bpmcrkt, goradc ans 
dpr Fomi (ler Zeidien auf daa Jalir doit jQo(»>i'(>n Diolimo8 gettchlosacn. 
NachtrAglicli lA&t cr^) iillcrdiiigH audi daK Jalir de» Jiltcrrn Diotinios 
gcllen unter ilir B«dingung, <laJl uiiter roitoi- i£<xa( 'lie flltore < pertkleiaclie) 
UmfaKxuiigsiiiauer reTstuiidiJii wird. Hr Qbor^iolit dabci, claU au dic«cr 
fiir I'in CcbSudo von don DiniPiisionPii uiieerer Sloa kein Plat): kpwpsph 
wftre. AiK'h liaben die Ausyralmugpu hier iiicht die Rerinjretp Spur einer 
Boldien nacbweisen kOniien. Und wo hatte dip in UDserer Inschrilt er- 
wilbiik- alterc Sloa gcstandcu*' €brije;cDS bctoQt aucb Skias^). daB uicht 
etvra der Sohriftcharakter ffir die fruhc Dationinfj Kfi.8 sproche. — Die 
bcdentsanistfi Eigentfimlidiltpii dps Stilea dcr Insdirifl liegt in der 
f^'oiipiiloils wArtlicliou ttbpreinstimniiiug mit der faralldstclte in 1054c. 
Die CbrrctnittiiiiiiitiMg ist gar zta ^mU und crstn'rkt sich VAwr nnen gar 
zu langcn Zdtraiiin. als da6 sie mit KciH) durcb die ^StahiUi&t der 
Formulusrnntf in dieteti Kontrakteti" gpiiflK^nd erklftrt wllrde. So wMiij( 
CB nun abor von vornhrrcin wahrscbpintich isi, daS die grftUere, anf «>n 
wcit moniimfiilalpres fipbiliidK sich heziehende Insdirifl v»n der an- 
bedentenderen, ungewdbniiche BauzustAiide ro^a»!^sctzendell die Worto 
gdichcn babe, so vvrrAi sicb aogar gani: dntidirh die AbhSngigkeit 
unsprpr Inschrift von ihr in RDchtigkoiten and Fchlern wift besonders 
Z. 15: ^ntnyaaafittor, »ber ancli in ansdrficklidifii ZnsStteii wie t. B. 
Z. 6: «U TO iPiar^ov XTii. iind zwcckmABi|ren Andemngen wio jfora/^rr* 
i^Qtti fDr SiilwniffUiv. — Die DarttipJIiiiig des DipbtbongpH av untcrliegt 
in 1054 (; norh stnrken Scbwankiingcn. lu der I'arallelslelle vcrtritt ibn 
zwrimal da» fiiifacbe o (Z. 5-1 n. (>1). Eiiinm) aucb in iiii^ercr Insdirifl 
(Z. 12 TitVTSrtaXdeioi). Dm sei hit-r iiur repstriort, cbeiiso wic die 



1] Schcrling. ifttibut rtitu tinffHiorum AlUme jm^/orutH intvtiif operttm detferint, 
LelpKJg l$97(DiM.>, S- £lf.: „Magttae offlcinae layidariat eremiiltim iit C^ii^ae p^o 
exrtat. utn SmcUda CTFU habitat, qui in Elaifiuio lapidn mum aiiaplamdat cmdttcjf. 
Idem hiiitte* Ulevtiniamit nn'timeitUi, — AnliinatliH4 A'coctiili* filiit r rejtl\itiat paga 
oriiadtu fouam Elauiiu foiHenitam tf lapidiAua dttgatdain coHilncit, (/uin nottra iurt 
AntimiKhutn putemtu fitium cm* A'mrliVi*, ^ufsoi sVjrra aftuli, Mpmo rrit qui tluhilct; 
qm aanplo dtnua itrmouglratiir opifida in eudrm genlifms Mrpum'nM nuuuinv, tit guod 
UHM mom*iimii4 de UyttariU m-ha fanrtita^, 

i) Ath. Mitl. XX (I8t)5X S. ^60, IU<i>o»ifit^. 

3) Iteamixa ISd5, S. 175 Aitni. I. Dcr Au.-xtnick .via" ist hi«r etn Veraeheo, 
Out tier Verf. .selbut 'AV- *■^(>J(■ 1«*9, Si). ISi Aoia. I rlctitig*telll. 

4} A. a. 0. S. 41 Anin. S am Eoda. 



a? 



Inxtirift ans Senait. 



167 



Schrdhane iv^foq'^iJuria (Z. 5) Rceciitlbcr deiii uaRcwObiilicKen fYfo9'lA^^*^\ 
(ler ParallclsicUp (/.. lAl.), Wiclitigw scheint. dali an Stelle von « der 
I'arallclstPlle (Z. it> ot iv el\ Z. S7. 62 itttvraxelt uich Iwi uns in deo- 
selbcn Wart^^rn die illtcro Orthot>Tapliie iji findet (Z. 7 o!> at J: Z. )S. 13. 
15 norfo)(5l. Es ware nnvoraichlig, daiaus auf eio h&herra Alter nnscrer 
Inschrift zu ^chlicBen. „/>ie a/Ae?iucAe liatukaiutei hielt, wio Kcil') 
horvorhcbt, aw (fer alien OrVioi/ruphie »>it hekunvt^ jl^iif/kcii fed". Fiele 
uiiscre liisclirift in daf5 .lahr 3ii4;3. so kflnntcn wir Tins mit mindcgtens 
dpm»plbcn Rerhte (lart1hi>r wuiidt-ni, ilaB f^'ic. aiulors ortliograpliicrt nlti dio 
lR8chrift 10i4b/e. die auf etwas vor 350 angesctzt wird iind ncbcn 12 
TimTiixt* riur 3 nartax^t aiifweist. Wahrsclieinlich war die VorlaRp zu 
105-lf. die Hucli uiistTfr Iiischrifl xugriinde geltgen bSUc, durcbwcjr mil 
tji onhograpbiert. Wie also die Steiiimelzarbeit mit d»r ^ringen Tiofo 
der Baehglaben. dor recht nmngelliafteu <rn»]!^<fi>i^Vpri(!ilnng a. a. m. 
deii Stempel hastender Oberfiilchliclikeit trAgi, so der Text selhst den 
hastender rnselbslfitKligkeii. Be nifbwrn tiiirabiKe. aufgero^ic Zeit«n 
Reweeen sein, die das verscbaldet bahen. Wbh abcr ergiebt sicli 
anK dicsor Anlebiiiiii^; hii diis Mtero Vorbild fdr die Chronologie? Von 
den aof don Ban den npoujijlar liezaglichen InischriflPn iat Pine. wITetibar 
die Sttestc, TO IP 104a. dureb das Arrhorilal des Arialodomoa anf das 
Jahr 352,1 festf;ele^. Das dclaillierte Aussrhreiben 1054b/c wird un^efAhr 
atif dicscibe Zcit. chcr etwits spiiter anzuselzeu sein. kftniitr «lso dem 
Verfasser Hiiinerpr liischrift nidit als (iruiidlage gcdieiil habeii. weiin unter 
Diolinioa der iUlere des Jafares 354/3 vemtamten wBrde. 

3) (jegen den jflnji'orpn Diotiinos ttihn Kb. an. daC Alben danials 
niebl in der I-age gifwt-sen ware, cin Baiiwerk wie das bier verdnngeiie 
KU onlcriiehmen. Vielleiclit sci sogar EIc«»iB uni dicsc Zeil gar nicbl im 
Besitze der Alliencr f;ewe»en. Nun hat Fergiisnn') nachpowipsen, daB 
Athcn vor [Icin Kebraar 2HH, wabrscbeinlicb seiion i. J. 2S9. ktin nach 
der Rflckkebr dra DonmeharoK. also ini Arclionlai dcs jOngercn Biotimoa 
von Demelrios Poliorkeles sich losgerissen babe. l>ie KOckerwerbune 
von Kleiisia miiB fich uiiiiiillelhar daraii anf^'^eKrlilosseii babvu; anf jedeii 
Fail war Athvii nacb unscrer In^brift im Munichion des Jahres 288 
wieder ini ItestU des Heiligeii Bezirkes"). I)er Ranw Zuschnitt dor Insehrift 
Diaebl nherdieii wabrscbeinlicb. duK die Arbeiten an der Strwi. die Tref;eii 
der Einoabine von Eleusis (lurch DeinetrioK i. J. 295 batten unirrbrocben 
werden mflssen, unmittelbar nacb der Wiedcreroberung ori«eja'l7,t 
wunleii. Dii» mug aucb seine innere BcgriliidiiBg haben; wenn die Siiftung 
des Tliesrauphorenagons mit der Wicdei^cwinnung von Istcosis in Vcr- 



I) A. a. 0. Ij. 4Vft. i) A. a. O. S. IM and S- 177f. 

8) B«<l«iik«n, die anf GrumI As* Dtknta fSr Aristo|ilianM (/G II* RMb) er- 
liubeD wrertli-ii kuunten, unttreul Bekrcb, Grkdi. CckA. Ill I, S. 37, 



» 



IfiS Heinrich Lattermanriy hischrift aus Eletisis. 

bindnng gebracht wird'), so ist die schieunige Vollendung cinea lieReii- 
gehliebenen Gebaudes auf dem Boden des Hetligen Bezirkes selbst eine 
tmsprechende Parallele dazu. 

4) Gegen unsere topographischen Ergcbnisse hat sich keincrlei Wider- 
spnich ergeben; im Gegenteil, sic sind durch die chronologische Unter- 
suclnmg nur bestatigt warden. So stehen allc Zengnisse, die fiir das Jalir 
des jfingeren Diotimos herangezogen werdcn hSnaen, im bestea Einklang 
miteinandcr. 

Das Hauptergcbnis unscrer Abhandlung k&niien wir dahia zu- 
sanimenfassen: Urn das Jahr 288 wurde in Elensis an der jflngeren Sfld- 
maner des Bezirkes westlich des Torweges der Bau einer etwa 7 Jahre 
zuvor begonnenen Stoa, die cine ^Jterc ersctzen soUte, wieder aufgeDommen 
nnd hOchfltwahrscheinlich auch zu Ende gefulirt. SpSter in der Rflmerzeit 
mnSte sie einer neuen, abwcichend konstruierten, abcr Fast gleich groBen 
Stoa weichen. 



1) Vgl. hierzu bes. Wilamonitz, Anli/fonos, S. 35(i. Die Stiftnng dieses 
Agons hib(ivii(ia t»(S ToS itumv ^?.ev9i(ii'ftg durch den Komiker Fhitippidett an den 
Dfonysien des Isaios (237) war bisher terminus ante quem fur die Rnckernerbung 
Ton Eleusis. 



99 



16a 



Mitteilungen und Nachrichten. 



Zur Religion der aLteo Thraker. II. 
\'<jii flawtil K«iar«n. 

DuB m<>ns«lilkhe Eigeniuiinen von Gr.ltemameii abg«lett«l oder daft GSIter- 
namvii auf lleiiecl)«n oline weil«r«i fibertrageu wortlen sind, isl eiiip twkatinte 
TaUtacbn (ITscRer. GHHfrtuimeny. Anch die tliratiiiicli'-ti N»mrD, ilk iiok in xieinlich 
(;roIl«r 7Mi\. vorliCfieD'}. ntichvii davun kviue AtisDslime. Wtr hulipa fies«)i(pn *}, 
dsi) L'^iivr mit Re«lit rin^ii tliruk iKclK'ti lldlgott Iterwis rel>OD»trai«rt Itat: t» 
utiea liier umIi folRcitde Bel)^pli-1« crniliol: fiiei)>cltlichcr ElgoiiDQiue Btii-a 
(Tnnuuichek 11,3 S. 11) otul Goll HnHn^Dfjaytn,^ ^Toniasehek, TAntAtr II, I, SiU.' 
htr. d. WitM. Akad. 010-9. 4t); vgl. anrli den Ort IbiiMirt in Mace>loDien (Tomaschak, 
II, t S. ^8): iDtDKlillche EiRennameu Htr6i9, UtriiS<afti (Ibid. S. \i) und die 
GotUn Rfi'dr,-; nienachlirlier Kiiccnnanie ff^r (ibid. S. 16) und der idirfgisclio 
Xti',- UirXfoi: ,die8cr plirygiKlit' Bciuame liul keiac geogr«|>hi»-)ie Rvdouluog"); 
nanschlicher Kti^nnaiuo Uant^ (*luiDaii4.'bek 11, 3, S. I8j uud «]» Gult nnxm 
(ibid. 11,1. &■ 4'^); mensi^hliclier KigcnnaiDc iSnnhu und der tbnkiKchv "f/^; 
MttritiiiZff'i til>id- 11, J. S.33): l^gonn&ine Uktlatmp und dpr Golt f/jLtitfrw^vc tibid- 
II, t, S.42): Elgeaauiue '//iMiiv ond dcr Goil'ifyvt (ibid. S.&8): A'^n^ und dtn 
G'dlin A'on'f, Aon-frui (ihtd. S. 451. Fcrnor spmhen die uhlretchcu PersoiKn- 
nanen relt erstena Ik^taudteil deo-, dio-, diu-. deo»-'] dafur, daB audi in auderen 
uisaninengeMtzUn tlinkkischeu Xanten «lcli Gfltteraain«n Terbergen.^) 

Ea sel nns gestattet, DOtb auf Folgeodes aufiuerVsam zu machon. In elner 
in llirakiea (bei dem Dorr TurkmLtchli, Bcxiiic von CUpan) gcftiDdenaii Insdiritt 
(Dobrusky, Sbtmiik XII, Z33) beKegnen wlr dem PersoneSBaiiien rtfjytarDc."} Die»«r 
xweifelso)ui« Uuakisch« NameO. der atch bio auf d«n heiitigvn Tag in ltulKari«n 

1) Seitdem TonoM-liek, Dit atlm Thrakrr 11,2 (SUt.-Iier. der Wiaier .-lAorf. 
Bd. 131, 18!>1), die thrakischen Xain«n eesaiiimelt liaL, Kind nichi venire neui* 
AUA InKclirifb-D I't'kaniil gcwonk-n, dlv nb«r ncwh niobt Ktmnimeiigestclll und. 

■t) S. Klh, btilrdgt znr aUm OachkhU Hd. IV, 1. ileft S. llfi. 

8) CuiuuDl, bvi iSittlg-WimoKa K. K. Ill, 800 ». v. l)u!U.-nos. 

4) Die Thraker li»)ii>ii einen Hiinmelt^solt die^^a >ain^u» Terehrt, KrebiChiner. 
Ei-ltituMf in die iieadi, tier yritvA. SpT' HI. 

o) tEeacbteiisweTt isl der Name dnes oeueii tliraklMheit Gotten, den wlr In 
tiniT iH-i Jciii Dorfr Aptant (B«irk top l>«brit in Dobrodscha) aufgcfund^nca 
InAi'liriflluten (iiniilizierl \on Dobrusky In denibulKarisirhen Sinrnik da Mini»teriHmi 
4rr VoltMiHfmniuii Kd. XVlll. S. 7t;6». We Insrluia lauUt: *. r. 9iiifi) Jaflit- 

yiiffoi ira) .... Dell eniti-D Tcil dcs Namens Ja,1tno:ttio; kann iubd verfili^ii'lica 
mlt deo J«oi (lat. 4arar): vkI- Kr«(.<cliiut?r. BaUdtmng m <fi> Getch. der gritxh. Upr. 
214. 3SI: Utandts bti n»VK'uMin>, IV, IM9. 

fi) lU-i-^'iDinntiti Star 'AtailijTtior' n^ttri^ I'tiftiarar etc. {folgvn noch 
11 thnkischc Nameu). 

7) Vgl. die OftsDatDoo St«lu-gfnn*iic {Tonuui-liek, II, 2, S, 81>, frpfmrii Jliid 
S.8S), hculc Saparevaka-lianja; nicbl well too SoAa lirgt das Dun Geriiian, 
in detscn Nlfae sicb «ann« Quelleu linden: nicbl vtealge Uiraktsclie Ortsmunen, 
branoden GebinM- und FlnQoamen luben xlch hin auf den heatigen Tag crhalten: 
vi*lu Boiipirlu In-i Tnm3-''trb(rk *. a. 0. Wir moirhten tiiDKufuKco, daB aucb drr 
Berg Kylo fioen tbraklMliPD Namen traj^-l; igl. t"i' l'«i'ior, Kast«ll in Uni'slen, 
PMifvipai. das narb Prvcun. de ardif. IV, 4 {p. 2^ Ifi Itunn.) mo nitltr I'lfuavt 
lag. also gnrade ani KuUe des Kyla (Dohnisk)', Shonik XI.88). Zwar fait-ll dieac 
Brrgkette Im Alteitom Joirtti (ao riclitig Kiepeit, >Vma« orMt mHqii, JU^riaim 



170 



Mitlei(niu/en untt Kachrkhl^rn. 



eriialt^n liai, Ut, vtie wir anneluneo taSctileu aucli Nitne «in«« alt«n llirakl«c)ieit 
Golteti gcwMeD. ') Es u>t bcactitcnsnert, AaQ dfeser Name in bul|!;arl«clieii Bnui-hcD 
cine Kolk' n|>iel(, nikiulfoli l)«i der Regcnb«sch«RrniiR.') 

Iki DUm 1111(1 I(i-(ictil05iK>(i?it vei^aioiuelu sich M&dclien und Biimchen iind 
Trrfcttixvn tin* tucDitchlichi- FiRiir ron l.rlim. Di<-se Figur, die miin Oertnan 
nenvU nird zur BtsUlUinK bcreltel mil allea ZeremoDleD, die bei gcwiVliDUcher 
Tot«nl)i-icUitliini{ nblioli tind, uihI die wir liier nlciit auixahi«u wolleii. Nactidem 
man dea Genoan (Tirnilich bendnl Itat. iKftii^t man Ihn r.u elnem Fla& und hp^crSlil 
m&D iliri ail de«seii Kfer. Mxiii-'liiaal uitfl man den German io dea l-liiS. In 
einlgMi On-«i'liaftcn wird der Gcnnaii. miT einr TRi};l)iilirc gestcltl, vun llaus xu 
UiUB lienimgetntgeD, iDd«m die BexleiUr rol^endes Lied ^iDgen: 

Gestorbeii Gerioan an Durrc, 

An Dunre, far Kogen, 

Minm IJritlle mit. 

GcrfnuDe, Gcnn&nc! 
Dabfl bfkommeii die Begldter von jedem iiaus etwss lu co«co: davnn win) 
nach To)len4teter ResUttuns ein Tolriiniahl liereil«l, d«x zu Eliren dea veMorli«n«a 
Gennaii vertelirt wird. 

Ks bit tiUhl dieses Ortes, eia« Krltl&nitij; dea gescliilderleo Brauchea xi 
geben. Die YermutiinR, <laB wir iii dem .Gi^Tnian* den idlcn tlimlkisi'hr'ii 
GoU Germancs vor uns liabeti. Ist sehr naheliegeod. Diesellw nird man 
akhl uDnslirs4.-lieinttrh tinden, Kenii man Ko1g«nd«.<i in Betnicht xfeht. Die 
laldreichrn iDscliriflen mil llirakisclicn Nsmen, die quk (?rliall«D stnd, zcigea 
dfutllrh, dftB dli* altv tlirakiMlie llVT<>Ikerun)i sicli his in spiu- '/.elU betondera 
ini I.aadi', In ^r(»6«r 7*h) t'rliidlrn lial. Divsv Tlirakrr ^iMd in dii- Slnvrn. die 
Uoesien, Tlirakien uiid Macedouicn iitit^nsdinviniDlvu, a uf^ieK'n^eu und blldeu I'ineo 
inteKTierendei) Teil dt« li«utigen l)iilgnri»c)ii.-» Volkt'ji.*) Won d«n m i.tl, »\m\ wir 
durchann lM>rei-htlet, iii vrrmutcn. dali ilirukl«r'tic Siltuu iiud Oebriiuche, rvtlfiUiM 
Vorslellungen noch tieiite fin bulgx rl.it- lirn Vnlkc fortlebi^ri, uie eH auch init den 
OrUnameii der Fall ist; wir zweireln nicht, dail die lieiitlse );eni;rjphisclie Nomeu- 
klutiit in Bulgariea \icle ttiiakisthe ICIemetite trntti&ll. die zu eikcunen wir noch 
niclil im»land<r Mod; neuvN epigiaphiMtlies Material wini weitere Aufklininu auch 
*uC ilivsrm Geltirtu liriiigcii. I'lid iilterlianpt lecigt die materivlle und gciHtigr 
Kultur der Itaucni in ciulgcu Kreiseu Uulgarien); frappante Atiuliclikeilen tnit der 
altrn llirakisclieii.*) Uoler ditvea lini>iAndi-n wird man udmtc Vertnulang nicht 
zu kulin flnden.*! 

Kieilii'h, fiber dan Weiwn d!e»cs UirakiM-ticn Gotten l&BC "idi nlclits sirhere* 
auRagen: wenn wir die F.lymi>)i>gie. de:« Wortes Gonnstiuu m HfUTe nelimcn"). 
werdeo wir vermuten dnrfen, dalt die«vr Golt luit der WiLrme aitd der tliUv In 



tf nracia; vkI. ailfh meiiiu HcmerkuDRVti in irwAnurAr. /'. ttata. Fihl. tfXU, 
S. 330(1(1.), aber dae isl, wie f» fdu-itil. kcin lliraki.-<i-iirr N«un', ii.n-li Tomawlick 
(n.a. 0. S. 69).viellei(-lileiuc tisslurnisclicltenennung; gali.du-Dfl-'. Niclil utiir.Sglldi 
Ut'a, daB die iitDwuhueuden StSmrue dieeen BcrK versclileden beiiannt halica. 

I) Daa liat sclion liuMaDuvibrli iSboniJi, \, 109) vermutal, ohne (reilidi £U- 
reichewlr Beweise bL>iiuIirinttrn. 

3)tbpr diinc ItifKulie vrI. A. Ston»v. Sionnk. Bd. XVlll, S.»Mi(lg. 

3) Vgl. H. Sohurtz, VSIicrtM»Hr, i;»03, S. 14.%— 14S. 

4> Vide Bctspieti: hci Bus»anovit.srli a, a.0. 

b) Es sei nocti t-rwjiliiil, d»B J. N. Snlniov den alt«ii ttiraklsdieo Golt 
Jtf^iAr^; loi liuuEiKMi uli>an«<iiiiclien AVort dordal«t» wiederflDdel: der doniolelJ 
stent cbrnfallx luil der Kegenb<»diw8riinK in Vcrbindung fOrtnutrUt dtt Kuttuf 
gaeitKhtr drr SUdtliu'm (rvM.) Heft I, S. «r^ 

li) Hmx Ktytnoloxle v(t). Kn-'tsclinicr, a. a. U. ti. 831. 



MttteitHHgeH tmd Jfachriehten. 



il 



hmg Mehf, win es nuch Im eewlilldenea bulgarf^clifii Knu*:h« ilurrb- 
'^Nffj^* Vi'jr liaben ithaa benierkt, ds£ iler Nain« ilit-Mw Gotti.^ «af Penonen 
atiertragen woriiea ist; er floilel Mcli aach In OiunanieB wleder. '1 



Zu dcD Siedlungsvcrti&lUiissen der mykeDischen Epoche. 
Villi ErRBl EornemiiHii. 

Ite k)i in niHiicm Auf^Ut iV(« uii't f/r^ (&'In> V 73ff.) ahT ilic vordori<i>.'li« 
Z«U Dldit D&lier ein)ce^uKci] bin, mo^lile icli liitr fur dicac K|>i>clii: vinvu kleiuvQ 
Nachtiag xu nieiiicu rrabMr^n Aimfuliningi-n livfvrn. Die AiiMirnbun^cn uufKietB 
haben dn »«lir InlereK-isateH Faktuni m '\'»kv ftefiuieni a\W .mykcDfi«cli«ii' I'liiiMe 
dortfldbftt, «benM <li« groCeren AuaiedJuoKeu auf dur Ii»«cl aii» derHellieii Z«it, 
wie »ie ID fiurnia. Palaikastro uiid antlerawo aflagegraben nordeii sinil, entiiflireii 
j«glicli«r LmiDautniu)^. nalirend. wie allbekannl. aaf deni {criediiHclieu f'l^Uand 
(idigeaelicn ton Orchometios !*) hihI In Trxija dBA Oegeiilvll der Fall int'j Dttbei 
Eetgen di« Palftstc des Pvloiioiities groBe VorwandUcIiaft iiiit den kn-liBcheu, aller- 
diiiK» nur dfu jangcren, die uber altcrcn luit aodcrein L'mriB iind andcR-r Hao- 
wcIm: (-mcldv-l wordeo »iDil, nie sith das nnnieDtlJch id I'IibMm nacliwcisen 
iiillt;') idlcnllnK^ siii'l die krt-lisclicu nuiranyreiclier uml komplixienrr. AuT aUe 
I^le lianddl ci »tcti uhvr uin Anla^cn drrydbrn ZuU. 

Vie Ut da:^ Probli-ni — Mani-tlusi^kelt io Kr«la. L'lnmaiieruuK auf dem 
Feallaud in diivr tind dKn<ell>en Tcriude — mi loxtnl' Dn-iup*) mvlid. Kreta 
mfi»c ,rln Im luiieni neeinlgtea Reich iioler drr Hi-rrcliaft etiirs OberkdnigR 
^neiiea s«iD, da dk' Ti!rM:Iiiedeo«u FDrsteiiMl/.« dtr FestungHuvlir durcliaiis cr- 
mangcln, niileiiiandcr aho nirhl rivaitidert liatwa konni-n'. itiesc Anmliaie bt 
siilafUtifc. lint alter keioe audeie Stutfe, nU die sa^enbane CWrUeferuDg von der 
S«eli«rrMha[l des 3)iiio<i. Dagegpii spricht die TaLmche, daD wirheute Mrhon vine 
ganx4> Kcibc gUutxeoder lterr«n»itze auf Krvia k«nnen uiid unler iliti<*n y.vci 
(Kdomuk UDd Pludstov), div an AusddinuDg einauder fa«t (i;leiciikoinin<-u. Allnr- 
diagn tdcibt ja die If^gliclikcit Itestrhco, daD ein Ucrnrbcr alli; <lic)>4- PalLtte 
be))e«u«D babe. beiw. dall die liiliaber der kUiuereu Pali>ie d«iu llerrn vud Kuo8»oa 
UBter|;eonlael (^wt-sen Hind. Iiocli itr.lieint inir aucb in ilii-Jtoni Fallt- das gla/llclic 
Kelden ^eliclicr VerteidiRnnKsnilttel niii die PalWf nod Sicdlungen nocli niolit 
hiuliin){li<.'h erkUn. Eiiieu am1«reu [>euluu9iivep>uidi tnai-lite Uontelius ouf deal 
Totjalirigen Arrhiologen-KntiicreD in Alhen.*} Er ineinte, aas dsm Tallfedand 

1} Vgl. obea deii Nainen r>c/intnc. die Orte rVp^m-B eU*. Als Parallelc Tgl. 
den Ovtt Kir^iuevi ^KeiiMcU, HwtK «Im £ta4et yncquei XV tCKiiJ S.:iJ(g.) iind 
den Ort AViV: (TomaHchek. II. i. S.»J. 

i) Audi auf deiu Kestlanile bC3ii>lit »icli das obea GesBgtv atir cituelne Palbte 
«i« aur groSeiv AnHi«llillt>^en, vgl. di« Antage im (damalA sclion eiiimal troeken 
miesclvn) K»puii»ce rGla-Pslaokaxtro). N<ja<-k, At)>fn. Milt. Of. 1894, ^. Whff.. niter 
die RiuKmantfr i>|re£. -i^ifir., Dreruis Jlo»trr S. icr nml Abblld. auf S. 73 und 73 
(Nr. f<4— 6J). AiiKL'selivD tun der uinitmui-i-tcu llaupUicdIiiDfi; Ix^fand itiuli liicr 
Docli eJDe gau/e K<'ib<- kleini-r in)krnt.«r)ier Karjen nnd EteffiHligiinKen urn den 
Nordrand drS Sct*^. von wo nm div ViTtiiiiduiig><ui.-^e nacli de^m eulfaiselien MrPro 
beberrM!lit wnrdeu, Noaik 4441 nr.; I)nTii[t i;7. Cllii-r deii Refund la Onliomentia 
vkI. iurlniuskr. nerl. lAil. Wtnittiudir. 23 {XV. Scpl. VJ03) Pp- 1SI3. Uici lieiOt 
ea alleidinKN: „Auf vine frleilllclic llt-rrsarliafl lillt audi dk Tat.'artie PMrldicUeo, 
dafl aus uiliij'Mtier uml niykftiiM-lier '/mU jedi? Syat eitier ^tailltnsuei' feliit, 
ebeB»o «ie in di^n nijki^tiiitrlii-ti SlKiltrn unf hi«la und anMrlieiiieud audi in 
Tbewtaltt-n". Die abscldietlende Pubtlkatton iiber die AtiHgnbungeD In Orchomeixu 
liabe Idi klder oudi uldit lu Uvaidit bt-kviniueD, 

3) Dorpfeld aufdem iDtenat ArcliaoI.-KoagreC zu Atlwn. vgL Om^nremituM 
Z- lU, ausflhrltdier Aih. itilt »). 1905. S. HMK. 

ft) Homer lOli vgL uatti S. 1^. &) Omi>ta rmJ-t »)& 



172 



MiUeiitttUfai uttd Nacfiriclitezi. 



Mkc ..ilnfi ilie myk^ntselieii ilerrsiclier auf Kreta itu llaus waioii, auf Jem Pelo- 
ponnes abor al* Fipiiidp auftralen". Das jst alter niclit die einzigi! Moslichkeit, 
das I'roliletti zii Ifisen. 

Meiiier AnMclit narh muB imin, iim iler SacJie nuf den drund xu koiumcti. 
davon ausgehen, daQ, wle die .-\iiKF;rsbnDgen sowohl lii Kreta wio nuf dvm Vf>st- 
land IpewleKeti tiahen, an <len meisleti Stellen, ait <leiieTi niyketiisclic! Burgun uAvt 
„Siridtc" aufRi'tleckt woriiwu f-JDii, die BmiLtliuiJK der lictii-iTuDdcn Ortlichkintcn 
Mn in jUu ncalilliiHchc '/Ml hinaiif itu vei'Tulgvii iKt M'io Ut vnh] die Watil Act 
bcticffcmit-n Siwlluiis»plot/.c dcu Aogchorigcii Ut-r vcrgrincliiisclicn UcvflUifiuiig 
xuzuwd»pn, noratit' audi dio ..lcart!4cli(?n" UrUnaiiiGn inanchor mykcnliiclK'ti Wotin- 
cirtc odtrr I'alasu- iTtryus,'; MykeiiV) Kdo»»os')) Uiudeutvu. Typiiwli fQr dU'i^e 
iimllen Woli nplftlKe, die sriilielllidi inrkeiiisrlie Pslistt getragoii hnbcn, iitt nun 
der UiiiHtand, daS sie Mch xum i;r5ltten Tell nur wvni^ ii)>(°T das unilieKeadc 
Gclnndr erlu-beii: inciNt sind e.i Iticlitc Knlwellen, ah iind 7U einmal niedrige 
Ilititel, 'i'tii mnu bv^iiudclt lint/j tiiest'lheii nerden sehr oft von dnecn odor 
inehrcr«ii Hergon in UDrailt^ltarer Niilie selir slark filtertiolit*) tiiid Hegen t. T. 
gam vcrstvckt iaiuittcu Ovr IliT^v,*) in ilur Ht'gcl in ciitcr gcwiKAun Kiitfi-riiung 
Tom HccfLv'j Dio ftrioi^hl^cli-mitteLiItcrlioheii Sicdluii^en (Iukckcd stoiKon, mil 
doit Akrupbleii neuiK^t'.^tis, inuint It'itiLT liinatif, vfufur ilii' Akruiiulirt aiif der Litriasa 
von Argo* nebcii der voritiykvnischen uiui iiiykr.^it1»choii Iturc auf ilor Aspis oin 
tyjiiflchi-H Beiiijncl int.") Die vur^Tieclii^clii-'ii ili-m>tiuer nareii al-so nacli dero 
Gcsaeten Kbcnensiiedler,*) untl icwar von Aiifang »«.'"> 

I) Kr«Uclinier, I£inkilv,ns 40:! u. 40$; Pick, Voi^nocA. Or-fcnaMoi 96, lOj, 131. 

a) Pick. a. a. )J. 96, 131. 

Sj KretM'timer 405; Fick 3S, imi\ Phaistna und Ordiomonos fErcJiomcnOfi) 
dagcacn crkltirt Pick (IS) als gmcliifch. Da audi liiei' vorniykeniftchc Sdiichtcn 
Ton nt)ll«in Alter (ufoHlli. rcriodc) nactigrw ivsL-ii aiiid (Phiiixloi*, Mm. ant. XII, 
1902, S. 32, Or^llomt■no^ FiirlwanRler a. a. (>. ISWay, so niulitc liior cine Um- 
ncmiuug >latU<_'fiiiitiL-u liuljuu. Aiif ilie L'rlii'volkeriiug dt^uti't bel Orcliuineiios 
dageguM iltT Name Miiiyer [ Minos J), daitu Xoai-k a. a, rj.'48i). 

4} let) Kpbc 2UI1I Bcweis do paor Ztitileii, die icli z. T. dun AiiscTabiiuss- 
berieliiea, z. T. Daeiteker, (frieetimlaml * oi\er DTtvun, /foincr SSff. eiilnonmieii lialte; 
M't^nn iilclils iiiiil<^re,'i bi-iiii'rkt ist. Mint ct abtioUiti* Zuliiim (I'iIkt dnii Uverv.s'pit'KcI) 
mid fur tlii! ImcliM^'n I'unkte drr Siedliiugen ^ulll;;; Plialvlox lu m, Tiryiis 'M in 
(1(1 Tiller der iimliogeiideTi KtK>noj. Asjiis bci Argo-i 8(1 m, Gla-PalSckastro im 
Kojiaii^ee 7(» w iiliw tier Klii^rie, 'I'mjii 30 iii, OriJi<iitii'rKJs ..aiif uiuerii iii<>drl|;cu 
I'lntwiu" (Drorup fi-;, 'i. aui-Ji Kd. Meyer, O. a. A. II 19J, Sonck n. a. 0. -117; vj;l. 
iihpi did jiiai-lil^lriri.sclieti AnMiedltiiiKt^n tier boeotUelieii utid plioklNclieii Klieiie 
illjL>L'ltaii{tt die tieniidlun Ueubiiclituilgeti run Soliliadis, At/i. Mitt. KO 131 ITO. tfbeiiso 
Knosirxi iind ritimin, nie li'li iiiloli an Uit iind Sfollo Qburzeuj^ linbi*: v^l. Strntw 
X 4T<! ubei' KnossoH: Kitrai <r t^v jtt^ivi nii..; Palaika§ti'ci aiif Kreta Hegt fogar 
fa^l liaiif. iu dor Ebene. Itiuv AuMiuliiiic luiieliuu nur dli^ Akrupoli» v(}ii Atlien 
(I.W in) iiud Mykena selbst (a7tt m). Ahef. nanientiirli lid Mykeufi, ist die relulivc 
Kilii-liuiii; dfi> i'i«ciilliclieii HurKln'inels uit-bt mi bolraditlidi'. 

h) So in PliaJHtos. Guruin, l*alaikastro (Ka&tn>, A*.pi« Itpj Areas < Usiijisa 230 in), 
Mykciia III. F.liuH 807 in), Atlutt (l.jktilicttos i*77 m). G) S<i MyKi-nii iiml nurnia. 

7) Meist y.,--.' Stuudeii; Tinus ('/» Std.l, I'Hliiikaslrc auf Kreta ('/, Std.), 
Knohtoftd Std.l.T'liHiato.s (2StdO: Mykeiili aIlcrdi)iic-% lirgl 4 StuntUii welt eiitreint; 
CtiyUkopi auf Melus da!;ef;en m> imrnittelltar am Meer, <laQ eiii ^luck de^ Palastos 
liier ii»gar inx Wiix^it ftenit^rlit i.st. 

8) III Atlien allerding;§ liabcii die ^peUsgischc'" RurR iind .Vkropolis dcaselben 
Bodeu iuDL-. 

D) So iclioti Nnartc a. a. 0. 439: .,<lie Stwltc der Mykeiiiipr licgen, obwnhl sic 
als rteliUgi- ZniuKbuTKCD orachvlnen, io di>r VMnv oaer clocli iin ilirvMi Kiinde, 
Grollo Verkeln-snli-aBen veibimlen sie iiiit deiii IHoterliiuilt! iind iHe DeKiehnng Kit 
deiii Wwri! wiril tu'i der Anlns'' I'iclil ix^r^' ■■""""•" 

IO) orrentiar ge.sdutti dax mil aus deni (irunde (worauf micli rnein Preiinil 
und Kollegt' Karl Sapper uitfiiierkxaiu iiiaclil), tvvil c» auf dtu Uotii-ii kflller i»l. 



MitteUHtigm und Nachrichtm. 



173 



Wpim nnn alicr iler urt dt-r Siwllimit jtur kriiirti nuturlit-hcn Sdiiilz Ki-wBlirti- 
— nnil da* isl Iwi dm liit-iMuii ilrr iH-j-iirm-linirn I'lrilw ilcr Fiill — »i) iii>il! niiiii 
a priori Kctioii utineliiiieti, daS kutiatlirhe Vt-m-kliicuDKi-u IitTxc^Utllt nunJeo siutl. 
nnd di«M Anniiliaie )ial>eti tl{« Aun^nilnini^a iirueinykcoiiivlier A iMiedliiDgcn aU 
rii'litig emieseii, »o z. B. ilie Kuntlf vno TstiiiUis In SuillhesMilifu. (DiniinI nnd 
Se4lo)HiiKilerSteinxeit,') vod VollgrafT auf il^r Ait|^s voa Argofi,*) die IrojiiHiM-lifii 
AasgnbuiifKn in Aft ■- <>"<) H. S<-hicJtl') nnd <ljp]4>nt);en tdd Phylakopi auf Ueiiui:*) 
•let letxIeT*- Fall Ut liesoDtlorH Hlclili^, da <■.') sicli tiier urn eiiie SiedluugsslHlle 
auf einer tier Inst-lo Imntldt. Wir drirfen dalier nntil scliou hente ngen : dii> alti-u 
Ebeuen&iedler pllr^n in ilcr Kegel liintcr Maurrn £U wohnen, nklit our die 
Iterren auf ihren tluFUfii. sonduni aucli die Mauii«ii iu den daiujreliorii^eii .Sladlen* 
(Glu-PaIn»La«.tn) iiii K'ljuiiKMK'). 

liu UegtfnKatx liiersu liat)« irli in iVu umJ Vrt« di« Mau«Tlosigkeil der 
iiltvsti-ii Kricchiscli-inillelaltcrticlion [)5rfer und Stiille dareiittin geituclit'h 
fntleui trh gleichxeillg auf die befe^tltrteo Akropolen aU die ZnflacJitssUttra in 
ilvn iCeilea der Xot IdnffewleMn liabe.'') Also, Mini man asKeii, i"t das Problem 
dnilurrli m lAsen, dafl irli die kreliiirlieii Sie^llurigen ctine Mquptti fUr griechittcli. 
alle 9brlg«D (Sr „lcarisoh'' erklSrv. So einfacli liegt aber die SaclM Tlellofclil 
ducli nichL 

in d««i sch«i«rig«n luykctiisclieo Proldetn stclit wohl lieutc dl« Fin|^ iiiclit 
mehr xur DiBkuKgion, nb uriecliiKi-lm St£iiime eiumal ..Trlger" diVKi-r Kuliur i(vwe«cii 
»ind, Biimlrrti inuicnHI dip I. rbcvolkrniDg, ilk- .Sfbopfcriii" drr Siterrri Kidtur, 
unti>r)icKaiiKei) odor v»tri<?bi'U wunleii ist. viiew«ii sit- itiit iloii iivucu l^iiiuaudt-rerii 
»tt:li vvntrhuHilxvii lial '>. Vielkiclil M liicntii uu.'t di-m Tul))€«laDd, vuti itiim i«ir 
aDBgliigen. fin Beltrag zu itewiiiB^n, wciin iiwn darail andone Nichrichton konihiiiiert. 

Triffll ti'irsc Anniclit das RirliUge, sit kfliniiit man niith von lilcr aii!^ auf ein Vtilk 
als t'rIwvrdkorunR, duR vrSruivlietirirlliK nar, ai^o auf Icointni Fall aiis eia«iu 
kaKercQ KItma NtainQit^. 

Ij Onuiym t-mrfiM dw liniffr. iniem. tfnrrhAtU W7: ,.Vi>n diT BefcstigUDg >»o 
Sesklv tst ^tenlg «rluilteii, in DiiHinl aber frlnd s«<:li.i konxentriwlie Uauerriase 
aus di-r Sh-iiiii'it uacti^i-wiw-'ii." Iiilcmsant Ut m-ljuDlwi beincrkt fUr diese 
SiedlDngoii tier Hinu<^i!> des Arrbaoloeen. diiB liier ,^iif Kiiltiit der Rron/.L'9:eit 
iiiiMlriitrr i^t aU ilii? der Stcinxcit'. OWr Orrbomeiios dii<< mil svinon Anf&iit!'*<l 
iitirli In tUf iietjlitlilru'lii- Prnude liiiiaiirrc-ii-lil. vi^l. daKe>;<-n <il>cii S. 171 Anin. :t; 
il>cr kPDxentriscbu [k-rc*liKun)$eu Jm allK<^mcirifn die Zii^iumciistGllungcti wo 
Scliullen, iYnmaMtia 8! ff. 

3) Arttt. Ah:. 1903, 44 f.: Rs sind hfer zwoi Scbti^bteii mruuden vordon: too 
drr Riii^niuufr dtr alleren Scbiclit, „ciii<-r |iHtiiiliv<^ii AiiKJirdlniiK", ^irtd iiur Telle 
erbatlen. DiweKi*a ,.dii* t^lDginauvr d*-r xnriten, f(roUrn-» Aiifiiolluiig aiif der 
\>\iln M font Iu Hire: i<aii:2m Imokh UtiuetvKi norden. Kk Ul elue cyklopisclic 
Uauer. die 400 iii lanNt uud :!.IjO m diirk int." Die Keramik, die iiiU dicMrr Hauer 
Klfl'liiieiUK lilt, ist ..genuu dli^^etbi'. dii* aui'b In der ilffteii itiirg vorkominl", 
3.ut nlle t'alk' Tormykeniscli. In dieM.'r 'Av'ii sobelnt die Burft der Anpis von Krri^'i'<'r 
It^d'-utimK Hewe»(.-i) xu m-Iii, wnlir^nd lic daiiii in d«r ei^entlicliim iiiyki-ni^clit^u 
Zeit Kolil untcr dcm Tbergcw iciil der Hcrrrii too Tiryns und liykeinV zu Icidcn 
Keliabt bat- 

3) Kiir dk> „vert«idiKuu[^<rabj^« Uauer" d«r I. Scliiclit vgL D5r|ifeld. Trtja 
mud tlwn I i'itT. In! „die iiiniVhsl Ix^fremdende EncJininnni;, daO an der Siid- 
««jle Euei Autk-iiniiuifm (» und c) voilinnden sfnd" {S, 44;, vU-lleji-hl )etzl iiiclit 
beiiarr iia4:li Aiiab'icfe der koui«'i)tri«»:lifii Nau^rrtSKe v«ii I>imini au erklir«n} 
Ober die Ilurgioaiieni iter II. Si-liitlit ebenda 'j2 ft- 

4) VrI. di.> AuigrabunffRlHuirlttr v(ni Cwd Snilh im AitMual of titt Jtrii. 
adaot U, III. IV. V. be*. Ill 13 f. uod V lOff.. Dierup, ffo».«- ti:. Bldcker. 
Oritditnbut't* m. Dei- luykeiiiKcli^n Kitocbe geiitin liter inehrerv allcre Iteali-dluiiKs- 
KhicliteR vomits. A) Klio V 7^ fr. 6) Kbenda ~T fT. 

7) V^l. mm FolKendf^n die feiii ubiK-wiwti-uuH AufMelliiDgeu LcbiinDrflIau|>u, 
Am umd mm Krtia, KUo IV 389ff 



174 



MiHeilvngen und Xarhrkhten- 



An^i-lirml voii OJ. XIX 173 (T.') Iiali«ii nntike*) iitttt mo<lrrit« KiirKclier') licoliaclitcl, 
ililU tri Krrlu ille vmgriei-hiM'lie iiml die (tr(e('liUcli« BevMlkt-ninfi lukal Kft^vonL 
VOII ciiiaTiiWr wolinte: voi'gTlechisclii- KlenifiiiU.' im We^Utl (Kyiloneii)*: imtl iin 
Osleii tnn PraJsos*) (RteokrAter), itK^^egcn im Zeulnim (1a.« OTn<i rl^r ^liediijichea 
Rhiwamlerer jfuiiSchst der Vordortr („Acli»er';, sp&ler der Dorer.'t Die Veitelliiug 
iler NicTitgrieclipn und Grieclien aiir Kreta deutet suinit auf ein«>n Kainpf liiti, der 
Ifeeiidet hut mil ejncr Siederltge d«r Urbev3lkprung, die aamiiAndergcspreiiRt 
nml in die Heri;e der West- und Ortspiize ]ruruckKL*dritigt nutdv und zwar mi, 
duB — wrnijr^tcos ««.« die VnnUiRT iMtriffl — wolil «uch die Kiut«nplat/ir iiiifi<T- 
hall) 2(>iitruIkreU<s i oriirhiulio)i liu Onlei], KrieL-hi«c)i wunleu. Das ittt viu wicliliges 
KMuliat, iljtK Knttn in 0<>g<;nMitx brJii^ x» allAii fi)>rfgeii l^ndeni id iind km 
SKilsclieu B[ecr, iiindf^iri ilart, vielleidil iiocii Thesuilien auKK^nomiBcu *), die 
Wtxc 1 1 II II' 1 7. ling mi-schi^ti RliiKcliore'iteii und RinKewaiideiti^u i>ireiil>ar die Kegel 
Kene^cn i«t Diea M wenlKNletiR xur/eit die lierrsrliende Aii.«irht unt^r den 
Fortclaeni 'J und icli Btlniiue tljr xu, riur niSctite icb eie ^rade auf Kreta ulclil 
aiugedrliiil wjtiiiE>n. Diev deutet ullvs auf eiueii scwalUameu Bnidi mit der Yer- 
^aiiffeulieit ; ncbeu deni GeHagten audi die Tal&ache, daQ die alt«ren Pal&ste von 
Feiiidesli:iiid xer^tort Korden siiid') uud die dariiber erriclilelen Jfiniren>ii der 
Vertciditfiiu^smuucru eotbehreu. Man b^durrie der lolzlvrvn oiclit iiii'<hr, da das 
grieehioche Kleiuetit auf der liiael alleiiiiger H<_'rr vat: was von ili-u Nit^lit^riecliiMi 
iiiclit in die Ucri;v Terjagt war. Ijvfuiid skti scildfiu im Verli&ltnu der ItSrigkeit. "^ 
Wle Ist aber, wird man tVagfO. dios(> siuxulare Stellung Kretas zu erklKren? 
Icli glaube utir dadurch, daU viir uusi-rc AnBcIiBunng tuu der SlU-steii gri«clii*che» 
KiiiiMindeniiiK KrOTi'llicli i^'viin>L-ron"i. wie dan ja audi lit rdmlicher Wpue tiei der 
dori^clieii WaiidcruiiK l&ufpst )i:cM:tirlit:ii iM."l V^» liat alien Aui^clieiD, ala ob sueli 
dit! vonlorische Inraidon RrWtiUchcr Stiliunic vou Norden her viel nielir eine 

1) Drenjp {Hwkt ISO) scheidet itle drci Venc ITS— 177 aU janaere Zulat aus. 
Sleiner Au«ic)il iiach K*^nu«l ts nur Vfi'* 177 UCK'-U>i<'l)nrld«u. da nas Euns audi 
sunxl Durer uuT Kretu uiclil konnt. Be»-ii;Iiiiend Jst. daO Uurer uiul Pelaiiger hi 
difsriii Vi'Ts iielH-iii-iiiaiidi'r vr.ii-liDJncn : <.*iu Itcwpis fur die Meyersclie Auffa&suUK 
von der relativcu Juiteiid der l'elasgei'hy)ic>1lies«. 

2) IHodor V i!4 iiml 60. tilrabo X 47ri uud 47S: ilai\i Helster, Dom mtrf 
Arhiitt- I SSf.: vgl. atirh Herod. VII 170. 171 (imcli ikm Hrriillt der I'ratiier). 

3> Hu**>lt, <3r. tieteh. V 3?7f. Milcllliofer. ItnUs^k,- Hundmhau '.'» Heft 9 
(Juoi tSOi) 358. Drerup. Homrr VM{. JlriMer a. a. U. 1 61 ff.. pi- k, l'or«r.«A. 
Ortirmmtn Gf. 4) 04. lit i^i. 

b) Vgl, die liier Kefiinileiien Itif<r1irinen in Kriechiacharcliuufrlitrr Sclirid, atfer 
in unKHediiHclier i>pnctl«, Mmxco Hal II (173 f.. Mm. Ant. Ml 441) nr. 20H, Conway, 
Ahu. af the Rril. SOmoI at Aiht»s Vlll IS.'i IT„ X 115 fT. 

«J Mrirtcr a. a. 0. fiSff.; vk1,S.W: „Auit diewm i^rlivrlialt iul lu scUIieBen, 
dall die Sllxe der doriHclieu BevSlkenniK Kreta- Iw Zi-ntrslkrcl;i wurvn." 

7) Darflber <). Rrrn, Dit Laiuhrltaft Tbraialien wiif dit- Grm-h. (IriediaitaiiA, 
K. Jbb. fHr doD ll.uot. Alli^rt. VA. WH. S. Isff. 

8) Strhon U. Kolilcr liat iiu Jahre 1S78 (Ath. Mitt, ill 13) din&e Ansidit ans- 
(^esuroclieii. ebeiiiio Kretschnier. Rittleittmg 407, I.eliiuann-Ilaupt h. a. 0. 38Hf. mid 
V. WilainoMTJU KiH-lien in den SB*r.BerlAka4. I^UG, IV S. 74; .,Si> luilwcii ivlr 
fHr die Zetl der >^'anileniDK ganz notitendiit dnn KaK-si-n^cKeHKatf: K^wr. andeni 
(•iiiM-liSlM-n. als sehitf lieulitie C'berlrviliunK iifllieleKt- Und uenn ulr von da 
xniuckblii-ki'ii nuf die kri-llMdic Kidtiir und Kuu»t, Vn \(X vieHeiclit die Mliarfe 
Antithr^e. Orlfirhwn oder Karer. giiriiicM RuUwsig' 

9) Diirpftrld au den ob«ii S. 171 Aiiin. 3 ititierten Stdlen. 

10) Die HejceidiHun)!; der llCirixen de^ SLaate» in Krela Mnaitai ist doc4i wollI 
vnn Jllnns uldit zu trenn«ti, so m-Iioii Kjilder, SBer.herl.Ak: 1S97 S. %1. daruacll 
Uik-hli5fer. a. a (\ S. 36S. 

11) Mit dift-pt MDKli<')>l<t!it rei-linet si-hou I^liuianu-Hanpt a.a. 0. 892 idien. 

12) VkI. daruber tiilvlxt dir KUlt;n Bviucrkmitteu wn K. J. Netiwauu, Mht, 
ZrfiMhr. N. F. 60, iai>C. S. 18 ff. 



6 



MitteHuntfen tind Nachrkhten, 



175 



-solrhe HIT Ser ats xa ijtmi KemeM'n iitt Voii Th<>H.<ia1ien ai»') tvlieint itss weitere 
Vi>nlniii;rii der ,.Actia<!i'" luiiavlixt <cii Wa»!>fr, ulwr Eutj^'), an Jer U»tku>l« 
Attikax enllanf;*), iiarli Krcia vor skli gt^ftaiiKcii <tii isciii.*) Dumur wmen ili<> 
aUriien liexjeliungeu, die ill dar Sage iwisctieii Tlie»>olieD und den Insela. vor- 
Dchmlidi Kn:ta, I>e3te)ii-ii ^ utiil w«iter audi die Oitxaaini-a Kretas.") Vim iler 
iBiel dm Uinos nits i»t dano L>iD«rs«its tier Peto)ioime« — wahrrnd UilldKneclienlaDfl 
llliterilenen wold mn Theasilien aus i-rreirht wordt^o war — uDdfrcmvilj. wcun 
such dIcIiI ansscMinlillcli, die klvinasiatih«hi- Kislr darcli .^cliiiM-lii.-" Kinvrandrrer 
buctzt nurdcii'). altenlluxs liier uiid dorl niir ia elii«r dfinnea Obtrscliiclit. di« 
daan auf dt-iti Pntlimil di«)isictU nnd j«ii«eil« drn i^teelien lleert>s iiivlir <Mler 
weulgfr lult deii Ireinwoimrrii Teraclia)ol»ti l.«l. Ha die DnrcrlDTaxloii iin 
ftrtMltischeD Uulirrliiml den iiTHjiruDgliGkeo ZuNtand verwisdit liat, kvoaen v.ir 
die Art dinaei' VersrliiDel/.unK iiur nocli in Joni*>n ttudieren, ao allcin die vor- 
dorbclien VerKaltiiiMC steUeaweiae ^halteo (^blieben &ind. So wlrd das joaische 
Problem fur unn lu einem TellprobUm den inykenischeo'X due KrkcnnLub, ikr 
«lcli V. Vilamowltz In seiner Im utirigen gllni'.cDdr'U i>euerlicl)(n Bchandlang 
der jonisctieu Krage durdi falsdic Dutieruiig der »ri'<;i;7«tri«; *er^hlo««eii bal.*) 
Id EleiiiitKtPD tnufi da^ inykeni^HK^ Vroltlcni sdilioClirb svinr- l>>«tinu: tiiuli-n. 
1st es TOD Myk^iiS ausgegaugvn uml Iiat in KreUi viae vrt^olltdie Klki-nits ge- 
ftiDden, M naO r» in KIduajtieii xuni Abiti^bluO gcbradtt werden. Zvrar gilt audi 
fSr diesfw Geblet das Wort: ..cs felilt eine 8p«/illM'li karlsclie NekTopnlis." ") Ab«-r 
wfr iliirreu wolil lioflvn, eiiii! onkliK liier nocb ciiiinal xu finden, zuinal da wir 

I) Kern a. a. 0. 19: ^edenralls war das VoUc. das hier (am pagaaaelschra 
Uulf> geiieiTMlit liat, Jminer auf die S«e angewieieii. Seine llauptsaw* l^t die 
Argotiauti-iirre&lilun]}: »ii- i(cliort wo)il xu den allccton Sa^cn tiritK-lieulundH 
ubcTbaupl.*' 

3] Obi^r thi'ssalisdie Orlsnaiuen in Kubr>a vgl. Ffck a. a. 0. 155 f. 

3) Dlwr Bextehimgen juviwheii dpr attlsclieti OttkHRto nnd Kreta vgl. Noack 
a. a. U. 47sif.; aWr soklie zwischen Agina and Krela t'lirtwinglor, SIKr. Hair. 
Akai., fit.-h. CI. 1901. 371) f. 

4) Dafl einc WumJeruog in der Wdsc vcilSuft, daD die vnlfenileslen I'uiikln 
aelir ftfiliieitlg bast-lzt wenleii, i»l nirlil idiue Analo^en in tier Grsrhiditc: man 
d^okH an die Itesvtxung Xordarrikas dnrrli dip Vandalen, wier Ulandn diinti die 
Surmanaen, die rtaoii van liier anf dnti imnlafn^rlkanivlie Kestland liiDiibergdanglen. 

^t Kcni m. V) Fi<:k 13 T nnd ICI, MileLliufer, [tftilm-ft RmmtUriuim l»ai.36l. 

T) Icb lifn in dle»ciii Hunk(« audi durdi die m^ue^lrii AosnihriingeD von 
V. Wiluinowiu {S Her. BerLAkttd. 1906, l\') aidit iibrrxcugt worden fvgl. aber 
Kegenribi>r 8. 13 aach S. TA), sond«n) lialle an der AafTaMion; Rd. Meyers fe&t, 
■laS die ef«te gi iediisclie Besiedlnug der kleiuasiatjsdien Koste in dio niyk<-ni>«ll<^ 
Zeit liliiauf geliorL Siiid dii- Spora^len duiiiuU ernfiolil nurden, dann audi das 
Kexvuittwrlicge'DtIr FcsllanU- t'uxvfisdien gibi ce keincSchddrwand. Die „Volk»- 
.Hlihtter", nn^ deneii das klein»-t|a(i«clie Juiiierlain enUtauden ist. lassen sidi audi 
undera als ..au.'i deiii Kteiid eine^ pntwnrjtelteii Abenleurerltims" b4.>i;rt.-ireii. Gt-iudc 
in einer lan^Mi Fri(nli-iiKr|><>rhr, dir ciiK- >tarke Vcilk^trruH-linm^' bradite, kaiiu 
uberall. zuinal niif k'n'tn, ein Bevolkcrnngsiilieix'hiiEt alliuiiblidi crwadiiien Mtin, 
dar In der lh-liii»t Ki-iiiTti I'laU iiielir Taud und iu dt:r Kirnide wein lleil sucbte. 
Oea AntL-il Krelas an der Besictllung Kldnasieiu hebt aach t. Wilautuwitz 
(S. t>3fr. u. 73) hefvor: hiin treniit aim iiiir ooch die x«itllrl)e AnceUang dli's^r 
'i'at«adie. 

8} Daii but am klamten von den Nvneren A. FurtwHogbT erkanni und au>- 
ffcaprocboD, Antikt Ommm IM M: ..Dlcne Rigcnart aber — and dies i»t un» 
tlas widitiKe — i»t Jnrrliau^ i!ii^e)b« «ir die eluen Tdlet des lipiii-reD ttTtechlsdien 
Vdkea, — wie die der Jonier. Deren KunM stellt sich als KortKetiung dir 
uykcoiacbea dar und in ibr li^bi-a ilioMOben weMintI icbni RiKcnKdtaftcii, die ierte 
aosMiclineo. . . . Die Koulinuilat iu beldeo i&t unzneifelliafl. . . . Dioscr Kun- 
tiiiuitat kaun ntir VolksgefUcia»c)ian lu Oninde liegen"; dariiber binauMcetiend 
LetiiuaDn-Uaupt a. a. U. sSuf. 

9) VgV obes Anm. 7. Ii>) v. Wllaiuovlbi a.a.0. 77. 



17ft 



MitteUnngen »ttd Kackrkhtvn. 



r^m jntrmjTKur Atixrriiii.') lA'enii IrgeDdnu, Ho luit liicr dsK ulteiile (ini-clit^iitiim 
siiKrkiiQpn an ilte rrlM^tvlkpruiig. Ii^li nir crsluaiit, sils kh iiu voriueu I-Vn hjalir 
luiii crkieniiial den 1'lalx von Alleplieatos'), dva heitti- Hugt>u. Kuntellhiigi'l l>el 
tier Station Ajasohik *ali: ilie typbcli rinykviiiKclie" Sk-dlimg^siiaUe (>i m liocl)}! 
Das Joiileriiim, ilni vnn i]em f(>sten l-'uti<)nriioiit knriscticT Kuhiir ausxetcftHKiin iai. 
uikI k«in« HM-intluBsuiig vbii <loriscli«r Seit« erfuliren liul. t-^ i.->t die KaHmUiiiik 
tin inykcni^irliPii ..AchiertimiK". tinil aii iliiti konncii nir nocli vide KlKcuitliidk'li- 
k«fUn lies Yorciomclien Griei;lientuni§ be'-baflileii- Wer aat dirsuiii ^tand|iiii]kt 
titeht, iintvi-slreiclit besoiidun; stark <len Satz: ..der reclite Weg Isl mil der 
l>laninlitlgeii DurrhrorflcliuiiK drs jouisclioo Bodcus bvscliriden."*) 



.Karisch'-Chaldisches. 
Vou C. r. Lebmaim-llaiiptt 

IKirprelil liat*) goxcigt. daD in I>hHisto» wic aoiii in Kiiossos zwel Palant- 
anlsgmi von nesuntlicli v«i-sL'liipiIeDi;m Typus pi[ianil<.>r ablusvu. Die durcli das 
AufUct^iD df« Ui-garoii gckvn ii/eii-liiictr jiiiigi-tv- Form ucisl rr vordori&clieii 
UriecIiCTi, ileii .Aclifieru'') xn. die altere, rli»rakt('ri«li>rt diiroh dun lluf, urn di>u 
)iicli dtiu ^tvBi.' Anztild kleiiierer, m tie! nan dor verliuiidAUf r ^ it&iimc, untvr duuvu 
ii-t Saalljati, das Mognron felilL alUpJtiR gniiijilerpii, diT vorfCTioclitsclLPii Bt'- 
Tulktrmu^, di« «r ill) Ati.-idiliiU an V- Kvtil^r uiid iiu EinkluDg mil luir, de$j«u 
AusOihraiigen*) itiiii uiibekaiint gebljc1i(<ii «ar*>n, als .Kartr l)ezcl<^tinet. 

Ulr liab«n D9r|ifc)da echarfskhtf^te Beobacliluiif^u 2U eiuem Aufsclilusse 
TCriiotfen. durcli welchen icli wiedeniin s«\af SfhW'mut en MQtwn vermag. We 
dwaiiilaiiluKc dps Ton uuscrer ariueni^cheo FUiieditloo aus};«grabeii«D Giltter- ui)d 
l-'urKteiii!iitzi>!< Dur Tuiirukkiileli bei \'m nur mir bii«liei' rtn ItaUel: gerade die 
dKeiitllrli? Fl^lie de}< vnii Nordcn iiacli Sadei) verlaufeudeii plaleauariiKen HSIien- 
ruckeu»inara»itdieineii«lunl)ebaiit.»iird<>r().'<Llkh<!iiTidw««iUiclif {{and anddnsnSnl- 
lictic uiid Hudliidic Knde zelKteo bntdiclie — tiejcu. la deu lehcodi'ii FelflfD Kcliftucnc 
(Bade- eU- ) — Atilagei). Jetxt nebt- t<di, daC vh aicU iim t-ine dem alteivii 1'y|iu& 
vui] I'linixLosiind KnoMoa atmloKe Aiilag'' i'l t'iner (lurch die Valil uini.-«scliraM)cit 
H«"Jiciirrickeiis statt ciner breilereii Kuype geboteoen Hoditikation liaiidell. uud 
zwnr Ul'[ L'Eueiii von Wcstcii nacli AnncQicii vingvwundetlca kU-i niuiatisclieii *> 
Voike, aiif d'-Mcii kultiircllc [[■.■ziidinaxm xur iDykrniKctifii Kiiltiir und iK-in in 
llir wrrk^'aiiiOH .kariMln-n' Kleniciil"') itii .slIhiu iiidiifacli (vorbebAlllit-b aii^ruhr- 
lidicrer r);irle>.'Uii),'eti) kiir/. >iiTi^L-wii.-;t<-ii Itahi: Iliir|>frlil ikI alui ^uwllt iiti Ketrlilr, 
vn'iiii erdeiialli'ix^n Tyiiiis dor kii'tis'lieii Palastc tTir.karlH'ti'-kleiDasiiiliseli ciklail. 

.Kaiiscli'-klcinaHialiNub ixl aber aiirli die Vorliebe fTir Aubgen im lobeiidigeii 
Kdscti uud nil' die sic regdmaDJg bvgleitcndc Kerligkeit iiii Uluurrbau aun kyklnpi- 
sclicii imIi-1' bejtecr t>eurbeiti-t<.'U Itlockeu uatiirlkheo Uesteins. l>aB das Vtirkoiniiieii 



1) XIII l!ll, vgl. audi Vn 331. 

2) Uaii bcaclite in dlmein SaU dan Wort itfifirrn. wodiirth nielne IHitiereii 
AtiNriihriiuKCTi vou deu uniinuuerti-'U Wohn«Uiten der Kurur (liier = Lek-ger) bo- 
Hluti^ i^erdeu. 

3) Die Oslernklier (Benndorf, Por»im»<)m lur OrUhmHr nml StmllrMtirfticUr 
rem Kfiiirme) iielimeu dort iiacli dor karlM-hi-ti autli die &lle.st« ioiiihche biedluug 
an, V. Wilaiiiowiu ;a, a. U. 05. 2) dajcegeti iiur die kariscli? „1l»rttarenHladt." 
\c]\ vermag micb nncli nicht xn i?nt«chci(ren, 4) v. WllainowiHt a. a. O. S. IV. 

5) Ati,. Mill. 30 (IM&) S. 257ff. 

n} |{<-ac)ite daxu Jedneli iiieloe Benierkinigeii Kiio IV S> S'JSJi. 
1) Noack, noineHtdif hildgtc, S. Cf. - 8) Aun nnd um Krtta, KUa IV S. SST/dG. 
ft) KUa IV S.MI. 
10) Klw ir ( l»OS) S. 349: IV 39t : ArrhM. Jahrhmvh Iflft'i S. 1 16. Vgl. folg Aom. 

S 



i/itteilKtif/fin nnd Nachrirhttn, 



177 



M>lcli'!r AiilsKpnauf ileiugriMrliiHclK-ti I'l^^tbml, wicpfiunsU-|ierniykecil»r)ieaSt£tt«ii 
nai'lmcinbiir ikI. miii'Ii da. wocn in iler NarlilinPii-lian w\ es uiykcnfiiclier Atiltigea 
•ei e* II n^rifctii seller .lildnnKiatUclifrr' OMsiiuinca brgc^ncl. bU «iiii >^rik(«n GrgBn- 
twwL'isv niiodetdem dcr tnykcui«clioii Z(-it zuxiim-iscu >t\. bulip kit iiictirTat-li iiacli- 
drvcklicli betoat. Irli isrnaiio divstt filx-rxeag^itng aiif rfniitil itiHiMT iinto)<l[<tchca 
Kenntnlfwe der voniriiienl«ehi>n uml HmxttRen kldtMiclalfgdioii fcl»^iiliaDt«n and 
tnllMte sle, *> aocli ehe Drenifi*). mlt tlemalldn itlch IHtrprelil') in ilit^Mr IliiiHklit 
■imiBanilenietxt, mil wiiww »iit antlereiii Wege erzielten, im We-M'iillklieii XiWn- 
tl!>dieti Ansichlen, dj« icb ent to jungstor Zvil k«oiien g«li<nit lial>eV. Iiervor- 
getreten war. 

DrenipK An.wliniiiit)ii:cii iilicr ilas iilUtNtc fliMiml tlmttlillil At'ienfl, gvgeii die 
sicli t>or]if«l(l liuu|iUictilirlL wisnilel, »oUea lileraus detn Spiel lileiti«n. Aber Dor 
pfdd, tier mil Itcclil bvtwul., wk- .irliwcr sich (lit- Wohnungstypen bci uinein Volke 
vvrimleiti uiid aiit iU«ee Beobactatong s<-iiif> uiditiKt'u SclilQs>« KrAndvl. uiili!rM-bulzt 
uDTvubar die tk-dculUQg det Felserbau^ i\n i:iuer drrjuaigcu Ivcliniacbvu ICrruugcu- 
srhanen, die gU-jc)irsH» kein<>sn<-g>i ttjclil obertragbiir sind. RIwd desha]li hut man 
Gniod, diese ADlagcn \tls lotu Gegoubencisi' ilerjmigeu Periods gi1echiacb«r Fest- 
lu)ils^!<chictilp xuxu«eitu>D. in der wir nicbere Beleffo (Ur die Cbaog dea Kdoenbaui 
vert>rcili;t lindvn. Zwt-ifulD kuuii luau dabi-i, ob man si« in die (uykcaiK:liL-, darcb 
UJHcliuUf; Vim ){rit*<:lii«c)ii-iu uiiJ vkarli^ieiii' V'oikMtuiu and WeKi'D. ohuraktemierti'. 
Nriodv und tiiciit vivliut:tir iu «iue twvlil jUlpre) 'iM\ xu vurwi-iavn lut, (ur wclclic 
die rein .kteiuuiiitfsciit'n' Orlstionvon das gesonderl^ auAiKhlieilliclie YArhandeasfiB 
Oder VwhecTM hen eintr ,kari«hen'Be»oiken«g im WmIw <lee ([rlechlKlieD Fesl- 
ludes and gende audi in Atlika^). wo sje den Pela^sernanien *) ffllirt, «rg«beB. 
Oat ,lliobii)(r^leh« PeUeDb«utc&* iiu Diciistc audcrer AidageD(?artbeiH>u,Dlooysios- 
theater, Aablepieioo) iu Atlieu .aucli iu ldus!ii»4;lii;r 'IkW staltgefundeu lub«a otler 
g«|tlwt nareo, ist richtig. Abcr »ie Mclicti auf eiiifiii aiideren Blatte aU jene selb- 
nUndiguiid unabbunilg aiifti¥t«ndeu Scltapfongen, die ,|»elarfis«h6* d.i. m. K.Volks- 
i-tyiniilogietur.jielaagisiriif'Jiaufr, dii- ricsigi'iiGirittunf^tn dcrCnyx. dirFHacntreiipo 
Kum Areopaic. uiid viclleirht wilnit die. Spurcu rurtg;rt.ihrit(eDer Teclinik zeifceDde 
grtiCartiKcSliituiiaiierderl'iiyi.dicatlr ill ihrvrur^lirii tiff liciirti Atila^ediM'b wuh) 
ittr blilti/dl d«« FdMObaus der iiiykeMisrIieii odsr dt-r Tortuykciihi-hva K|i<h.-1i'% 
xiuufteieeD seiu nerdru^, 8elb»t wcdu iu iten l^rdM;bid1leu. die deu felsigeu 
Bmlea buleirkun mid dJv veit der Urat'it iiiclil unlN-ilitiKl imberiilirt K>'btieh«ii icii 
aelD branchen, Sparen vor7*itli<^i)er kRraini<>clicr KriraKnlss« bisbcr nirlil gefiiud<>n 
nod und vitilleiclil uiemala p^efiiiiJen wprdCD. 

Mi));lJrlLst rerborgeoe mi-ut ualcrirdiM-Jic Febctitrepprn, die vati dcr Bu^- 
IioIm^ xam Wasaer'niliiea. iiiod eiu fltuodi^<-H w«s«aUiclics Merkinal diT cliuldiiclK''U 
Uurgeu: UuQ dur aulrrirdiscbc Tunat-l-SlurL-DKaDit, dervno dcr Bar^ von Hjrkenae 
xuiu Wusxrr htrratiflilirt, vou den cbnlditctim Tuunein dioser Art kauiii xii unlrr- 
Mrlieiilvn s^iu d&Tfl(>, tiabe icti xcliou litOJ belont'i lt\c iilwrwdlhit- Ki-bM-iiln-)i)i« 
/ur Kle|K>hydra grli£rt ttcwiB In dcii Kicirlirn !tmiainitii.'nhiinti. I'm dioi; Trrpiw 

1} A*M (itorsien. vrwviterter Soiideixiruck sua NaniiianDH Zrit (190*2) Xr. ^I.'U 
S. ISf.; 13. imfcrrttil. (.h -KtMffrng. llaiuhunc i^tH. WHiiimlt. (..Mcbi.-nfii ll»l3) S. IM. 
Vgi. vortiei-Ketiende Anin. i) Itomer (I'JOS) S. Glf.; /*.faiey«. 13U5, S. (iSflf. 

3) iftllo^MMI ItfOO, S. li^tt. 

A) Irb liltir Minxt uirbt verTchlt. fn mdiirm Vortraxe KUinaMatiKkt mimT 
grifrhi*chf Frhntlxtulfn. Ar\hAo\. Jaitrtitcii \H05 S. WJlil auf im-lti ZilxailtUlfnlroiri'ii 
iiiit DiiTUii ItiiifUMiii-ii'U. S. 113. 1 13 Mvi ilui't .Sttilziuuut'r' stiill .|i«biSKisi'ti(' Uuiivr*. 

i) Kti^lKrliiDCr, EiHtriluu^ in dU OmtJiitJtU drr aritrhUthta Svreitiif. S. 40j.'&. 

G) Klin IV & 391 A»ui. I, ya. A. M. xuletzt Korut-inatiD, olt. S. 171 AulU- ]■ 

7) A. M. aach Jndelch, totagrafhie v. Attttm, S. 50 u. waal. 

8) Amm timyfta, a. a. 0. S. II. 

Cllit, Itfinc* IDT aiM OMthidH* nt- 13 

9 



n» 



d^teilnr^m utut Nachrkttten. 



mit Donirvlili KK^ii WiirliMtiulli unil l)reni(>, filr 1la(:lIklns^inl-ll /.u vrkliiren uriti Um 
l.'> naclielimllii^tii^ JalirliiiTnl^'i'l /ii verweix-r, !{rnli);tl ilntu-r iliu- Ai^iiinciit, ilnll 
die Kle|»li)'dni iu iliv uulurc irdus^bclK' UurgiikauLT cluseAClilot^-'en umJ tialier 
ron dvi uDtbr«n Terra.iAo ileti Pelargikon aus direkt xuf^iLiiglit-li vai; tiirlit (111116 
Wetterea. Der MSrleU den die nicht in den Felseii gehaunteu Stufen unti 
cltft CberwSlbimg aufweiseo, wird ullcrdfiitrii 'on flpateren N^'uerungen herrfihren. 
dfe at>cr dn." V<irliuiiilt:Da<-iii t-incr rklUTcii Atd^iyu iii-wiU uUlit uuif»r:li1ifUcn; atitli 
dajcu kenue ioh sclilugcude kloiaustutisL-hc AiifiIo||<n.') Cber lUl diet N&lu'rrs 
andemorts. 

Der Jurist Salvius JuIUnus und Kaiser Didlus Jullanus- 

Vdii Ernitt liornfiiiuiiii, 

P«r iiii Julirc 190S V0I1 Mdiiiiilscii piiUlizit-rtc AuTmiU fiber Sa1\iiis •lullanu."') 
iTK11"iie1 jet/l lion Xftelloii Rand iloi' Grtmoin^lleti SeJ>ripm.') Die Anneise di«sM 
Bartili-N'j hat micli cur erueuteu beHcb&fCiKUDfc niit der PenfinlicJikeit des iiraQrii 
.liirUteii vcratdaBt. 

MimiruHenfl Aii>ftllininKtii slml dunii die am 0. Jiinl Hi99 un di-r SUItti: de* 
niitikeii Piippiit lliriile Sonli-el -Miiiu! ln-i lluiiiuuniL-lin I'uuU) gi-ruiKlt^af^ iiiM'hrifl,*) 
(lie drii riiTittn^ Imnorum Jidiuiis wlnlrrgiM. hrrvoriiiTufcii '■) V>ev lh-hiinillmi)c, die 
die Insriinfl tiiid die damit ziiBaninietdiaTifictiilL-ii Problftni^ bt-l flim I'rfniircii liaWii, 
kuiiii icli uictil ill atkii I'liukti-n zuntiiiiiiifii. Von Oi'u xnci Koiitroverseii, i]l« in 
er»lcr l.iui« uti-lum uml i.*nt! niit viiiaudcr viTkiiiipn nimi. di-r Vnifie nacli dsiii 
Attnc^liluli d(rr Laiifbalm dei> JurinUii uinl (iaiiii dei' iiacti H'iiier uu^cljljt'lii^ii Vei- 
wiitidLii'.liatt iidl drill KaiM-r Didiiis Jiiliiiiiii.'', Imt Muitiiii^eii die eial^ d^r l^^ung 
ualw gebradit, diMti-Kon tie/.rislirli drr awHlen in'iincn sirli uiisiTc Wc-ge ') 

Die liLtTiiriacbe {.litTlit-'frnnig riiadil bfkanidlidi dfu ciilir-jucivn Kuiiirr voin 
Jnbv IS9 ziiiu ^'uchk«lllmpn Avs grolk'ii .lurl-^tPii. Id welcb' vcrscbicdciicr WHhc 
b1« daH tul, tvird durcli folgciide Stemmala klar: 

I) Simrlisii, uila IHd. Jvl, 1. 1— S: 7.2; ». IU: 

fHtiotiit Sttlnu* JitUanu* ISecerut, ynattis 

I. I U. S. 10 l.t 



I 
a\'Ha matemu* nr HailrumfUita 

rttioitia 

l.i 



SaUnm Julitmm 

atwafulut 

I.J 



mater Clara 
Ar-iHtUa 



I 
, . . 8fVru», nrnor ;iufmiuit 

Jiuwbcr iirdMitHCHn* 

1.3 u. 7.3 

I 
fiater /Vfrmiov lUiilna 

Seceriui 

hi*) 



OidiiiA JttliaHtui 



I) fiiirg von Kjcmurli iK^ifinyu)-. Verk. li 13. Or.-Kongr. a. (I. 

i) Zuerst orschleiien Iu der Zriltrhrift dtr HairiipiySliftiinif fUr Un'lil«ye«r}ift)ile, 
HtMOn. Abtdlg. XXIII 19(»3. S. ii 60. 

3) (Its. Scbriflt-n II. Juriiil. .SVArv/Tfti II, S. I— (1. 

4} KUl- die lIV/iCTWi'/ir)/? /«r klnsa. lliUoltM/ie. 

6) Dii^ Aiigalx-ii M<>iuiiist.'ii.-< fiber Zvlt uiid Grt1i>rbkeit liiiid uicid KaiiK m-iiau. 
V'gl. dill vnAv Vi'riilTcritlfrliiiii^! ilrr liiwlii-ift diiri'li (JuiickK-r, (kmiiitm nvilu-t He 
riirad <Inr innT. et b.-l. i. S. tdiue ^7, IHO», )i. 3<;h, tinil den AbdnicK bui C'Rguul, 
Lann/fMffr., Hev. anfi. 3. S. ^5. 1699, 4K9 lir u:>. 

C) fu der JV&Mp<*;i-. HI Ifil iir, lOalT. 1*1 der Suiid der Sai^lu' vor duin r|ti):ru- 

JliiM'tion Fund nkix/it-rt. Aticli iiii-iiic llcriu-rktiiiK n\u-r dir Stndtpritfcktur deit 
tttialea, tiaitfr Haiirian 1M, inl nnf Oriiod der fi>lKeiiden Darle^uiiKeu mi bericlilJKea. 
T) Ii-h Si-Hc iiu Kutici-Eiddi ileti AuH-iutf Mi'iiiin^cun tds bekuuut vuraus, 
S) Vgl. dL VI lOlOa ^i uml iVt)M9«t£n-. Ill 27 or. S06. 



10 



MttteUttn^ti Mid A'achrichleti. 



179 



$iitro|iia» Vll[ 17: 



Oalriiu JnliantUf utmt 



SaMMM Juiiatnu. HtpoK 
SaM JuObA 

Kmc iUintictio Obeilicfcning wle )>ei Eutropl«s llvRt such Iwt Anrfliitft' Virlor 
ivCaa TOr, woes 19.1 liL>iUt: Diditu (am SaMtat) JaUaMut; ilagrsen M.i lUttiiut, 
•UK 1 SalriMM. An <Ut luti-tzt iingi-fl^litti.-n Stvllc ninl iltft Kuiwr 9i>gar ii)lt >I>>tii 
JiiiisliMi illrekt «t^rwMh>;vll, iii^urvru jciicni die Si!lirirti;n des Jtiristrn lEiigew-lirielit^ii 
WL-rden, ') rli«fi>>o in SfkattiHnw vit« SrAVri IT. i (dcr K«fs«r auch = tia/i'fiH JnUanmi), 
Diner Sidle, die gaiix ii|)«U'n Ur^'pnings l^t.') 

Die Al)wtkltuii)i; der (jtiellen 1h1 »oia\t einv d»|i|«lle: I) Id dor ViU iitt dcr 
Jiirirt yroaitm lie* Kaisers, b«l Eulri>[)iu)) daRfgpn niir /ima: 9) doH llegt Vemaartl- 
sctiafl luntt^-rlit-lierseil- (;nimiiti« i»i<t/emK#). liter vawrliilierveils (flfwt patermwi 
vuf, ui-»liaUj ))i-i Kuln>pius und in i1i:h lliiii nali(^»i|ehi>iid«B Qii4>ll(>ii di-in Kaimr 
rolgonVliiig, n\KT ini Widerstrrlt mil di'r liIotorlMclien Waliriidt, dcr GenUlDsniv 
tialriia Iwlgvltftt winl. 

Uas 1'tntiIriD winl vuu den moirten mwlcmen Forsclwrn. x. B. Borghrw,*) 
tittiiii (aiiUn^lIt.*) M.-liticLtlirli uiirli UiMnniHvn*) in deni AulKittz. von <lMn nir 
uunift'KuimvD sitid. diidurcli xu luffcii VL-r«iK;lil, dull tuun beiilv Naclirirlitcii xu 
t:oml>iiti«n^ii i;L-KUctit Iml. Uait nuiclil nui,-)i Kutrojiius it«n Mo)iiin»on sis den .zil 
v«rlib«igervii~ lirxi^cliDet- den Jytistun sum (iroBvalvr 4vr( KairHin> und Mgl Im 
ubrigon il<^r ('h>'rl!<'ri-riin;; der Vita. Nur IlirkrlifHil i>rklarto. und xw:ir At-lion vur 
AiiniDduir){ der urfikiiiiifrlicn luicliHn,') l>ul<l« Ven-ifOi-n fOr «nlii»torlsfli iiml 
lii'niii'>cvK|H>nni>n aiis des ict'iniiin^meo Cornioiueii Jalianas. 

Vji b( datier ziiuiidist xu pr&fua, ob ila.-< r j)f)CTa|dili«clic ZeuKuis der UlerariMlien 
Clierlieferung iu der <-iiieii odvr and«rfi Form «tira ii«n« StBtxeu verlHtit. Slommvn 
deutct gi-lcgrntlicli aiif xnel Punktv lilii, in di-nctt BorfilirunKe'n lull der Cber- 
li^'frniim l>d ^(MTlian >orzuliegen MlieJoen: It der vo||»tAiidi(ic Nani« dtt; Jurldon 
inuU-.l nadi der la^ctirifl: L. Ocimiiu O^mdiuii P. f. SalHue JaiioHun AetniUniuiJt; 
d'-r Nuiiic (T'lfrt Aemilia sh-hv wnlil mil duni t'osiiometi Ai^nilliaiuM in ZiiHaniinen- 
)iiiti|:'>; 'i) (lit: tKuv lunclirin U-U wi« K4!ssgt, iti Soalt-el-Abtm), dein anliken Pupjxit, 
gcfumira. WiL-niin iinJtdfmNaniCB'-oIoWa AnrrtiafcmiHoda p. f.Aia/. ISipfml*} Iiervor- 
SeltU lial ilie 8la<ll, dii: lin Itin- Anton, niicti al» i'irn« siirgdruliit nini, entt durrli 
Uaiiwr IVimniodiin nur iteit d«r tNinilr««ierung rail Uarcus oder nntcr dewtcn 



1} nazn V. %'otauu lirl I'aulT-Wluowa V 413^, der mil Kectit lienierkl. dic^e 
V«-rKe<'|iM>InBK sriieine surli derGnind 3!n scin ffir die Anicaln'. Didiim K«i rerlik' 
kundift K'^wravn, vkI. Kutmp. VIII 17, Victor Vaa. 19. i, Kp, 19. 1. 

7) baruWr nnten S. 181. .Audi W<4i 9ertr. 3. i l&t zii keachlen, a. u. ISU A. i|< 

it In dcni .\ufsaU: Im j^omtfftia e (I matu JUmoriim rteir impiralon Oidra 
tiiuliaao im Iliiit. mm. XII. 18:^1, S.VtK; liitff llnilet ninn S 7ti audi die Ultere 
Uttiratur flkr <lai> Tlienia. 

A) A.ii. <)- S. i A, J. 

S) R«i r>eA<i8u I'lwop II II nr. f« und III 166 or. 102: t. Votavs (Patilv- 
XVim V i\'Ji t^utirlii-iilel »icti uictit IQr dHJi vtue (kIit andere. ptbt alter rile 
>16glictikeit vollkoninieniir KrtindunR xn. 

7) S.-J A. 5: alinlicli iiuch v- Vi'oUwii 413. 

S) riMMftfm ri-nifiM isw |i 'Ali'- = IVssau iiiSK Au( Gcund dleeer ctisofallii 
ni'uifrrundvncii TiiTlinlt i«l niein Kalid)>i: ilcr roniisu'lu-o K<il«niei> Wi Paulv- 
WiMiiua (v V. lulaituii'i tu lii-ricliligi-n. I'lippui. jel/l iit. !IM. int luUclif.n 311 
und 31!t, vor uUer ti««li i'liuburlto maliu, xu rilokvu, 



II 



If 



180 



MiUaiuw/eH unit HwhrUUten- 



Allctuljermcliitn, hIso fruliestois 17« ii. Clir, KolnnlHlrc<')il LTlmlti;i) 'l, il. ki. olTenliitr 
etwnK sjiittr alt^ tindeiij [tischriH, ilie UoniniiteD riurli iiiiti-r ille t*ivi fmtrr* zu 
bdlzen gcoeiKt i*i. IMl- lii^trlniA :i))(!r int voii ■■iiiiT Stinltgi'iiiolrKli- lliroiii Pntrnii 
gwielzt*): alH snlctit- vi-riinitcl Moiiiiuspn II)i<lninii>tii[ii, Jtu ilem Vii|i|mt. tias 4S 
(Oder 48} Milicn itonllirh lirgt. untprAuglkh ab n'nu gultKrl liiilt«. Dqkh Ktimmt 
tlaon <lor Hinwi'lti tier Vila nuf lieu tutw imi/f nuw rx Hnitrumelitui foloiiia: Stkoniito 
liiHii Oiuii iiccli ilt't) Vorvucti Itli'iiiiniMMiH') KeHcllen. *\ext amm-nliu> Sid-iw* ./iifi'itdM 
iiiU ilciii in ilt>ii Fni^lt'ii «U Koiisiil ties Jahri;!> IT'j erKi-lH'iri<>iiil<>D P. Sniriim 
Jultauim /ii Ideutilklvren iiiiil deu Kon*ul Ton ni al» ili-ii Sf-hn ili-s .Iiiri%(e:i 
KU beiitiiiinien. 

Damit aber Ii3rt ilie ('bpmiistimmurg vnn lit prat Im-Ikt t»»I insclirirdiflior 
C'liprlffferuiif; :iiif- Demi wuv <ltu ViU uliur ilk- l.aiirti»liii des .IiiriKti'n Kagt: M> 
concur, propfcrtt* urtii, »tiiuint gur uicM ^.u <leia vurtn* htmorum, deik die losclirift 
gibU uud wlrxl von MoiiinistMi .al> aixtUypli* bf^zelctmet. ') 

IKo Snrliliigv IkI hUo atitli iia<Ji dor Knt<lei-kui>K ''^i' wldillKen Ini'clirifl 
i1fi>, tiall Mon)ini«<>ii die Angnlx-n ilcr Vila niir u\m Toil aiiniiiiinl iind zwur mil 
clner Hodfrtkntloii, die aati ilem keine^wefi" znvcrliistitgeTi, soudcm rccht iihlcii 
Rerii'iil {|e« Kiilnipius prttlelml ImI, zum Teil atier verwirfl. Ks isl daticr dfi' Va^f, 
ob tlunli di« liisctirift iiiclil Ak Ifirschfdd'schf Aul"lii»*un(( uu Ui-ik-ii lii iik «*'«*•"''■ 

Uui liior voile Kiui'hcit f.\i <i('|]ufTon, JHt vk aiitig, die l.ulieDK/dL dCH-liirlsUtii, 
soweit wic irK«ud iiiu){licli. fusleuk-gtii. Sucli dor iDsrlirifl trstrctkte ."Itli seine 
smUichp l.iiiifbiihii dtirch drci itc^triiDKen. Ats lladrfan, Aotoiiinux Piiis and Mnrcns- 
Vcnii*. Datiertiar. uud xwiir aufv J»hr 150, i»l iiur div cura aedivw Kicmrum.') Von 
)ilcr AtiH und iinlur RorucNskhli^inn der Tntiutflii?. dnti in dir danittliKeo YjvH 
zwisclieii deui Ki:<n§ii]al und deui Prokt<ii»iilul vi..ii Afiika v'ln Inlervull vtiii H -IG 
.latirtfii zu liegen pflogl, liat Momranflnt. ziiU<txt gcnuUei-te Anaclit*}, daB der Jurist 
cr$l iiQ Juhre I4tl Kiim KoDsiilat Ciiad xwar euih emten) selniiKl int, groOt' Wulir- 
>c1i«inlie1ik6it ffir sirh. !■> MciM idlerdinga tlleScliwicrigkeiL, daU dor Rir »tie»w 
Jalir bczcugtc KotinuI NuClituM Julmium] Aea Vgrnamcn PuMiu* «urwi-Lt<t'), eJu 
G«g«oare:uiDeDl. dan mir dincli diu i^L'liI^Hite DberlieferuDs dtr Insttirlfl ab- 
gcactiitadit wi-rdtn kniia. Wkliligrr fur uns ihi, ilafi wir du» IvUtc Ami, dan dlu 
In^olirift erwalint"). das Prukon^ulut von Afrika, ^veiiigst^n^ aun^lk^nd dnU«rcn 
kiSDiieii. E» liegt uSuilfch iiuT nllc Kaltc iiacli di-iii Jalia' lf;S/4, iu w^ldieiu Cnr- 
ii<:liiiH Salvidie»ii» UrIHus docIi I'lokou^iil von Afrika war.'j So kmiiiuvii wir mil 



1) GftUCklfT (I). D67) und MomniMeii (S. '1) ipeliiiipii ttn, itttH dlcM Krhtlning 
von PiipiMit ziir KnloTiie mil Kuvkiniclil uuf di-ii Jui'IsIlmi, dvr ilir piilro»m Ki-naiini 
wird, gvHclieliuu &*•>. Dvmge^enuber Kind uIht uihIi die lii^iiiaineii }i(iat flcliTl uder, 
nalirHi-Uelnlichvi', ffittrii") r.ii bwnhton. Dlwe doutpii, ahitlicli *if bci tniinclii^n 
U-KivDi-n, atif oino 3n ic»oliiii"nSi-er Zell Kc^niitit^r dem re^ierend«u Kaifier be- 
maTirtp I'icue lilii- Von I'liriilifu jii ATiika ualvr Cummoilns afwr lioreu wir aus 
dtr Zvil, da K-rtinax dort I'rokniiKul war, il. Ii. In «dor hunt vor dem J- 190, vgl. 
iHa I'trl. 4. i. In di'-Kriii fall kann die Vcrlcthnng des KtdonLalrechtes kauio zu 
il«ni PalmnBU dcs .liirl!<t«n tii Kexielittiiif }{fitct£t ROM^t/l nrrdcii- 

2) VkI. am ^chliiU dcr Inschrirt; fiairwo lUerrelol lUrcurionnml jifeainia) pfvUicai. 

3) S.2 A.I und S. >'•; so aiich scliuii iJorKlii»«i und Caiibi relit, vgL a. a. 0. 
S.7&. Y. WoUwa 414. 1, A.a.O S.C. Jl VgU r/^, VI 85i. 

S) A.a O S,4: auders Oauckli^r i>.872; ». amr aui-h nnti-n Anni. 9. 

7) rri. VI 875 = |leH<uiii 2I<>4; antli CIL XI 6481 uud XV 735, 

8) nil- Mogliclilccil, daiS imcli vweiu-rc AinU-r btkleidcl wonlcii aitid. i»t m- 
nirhiit nlchl nu.s{i's<:liluHst*ii. s. dariibt-r uiiUm S. 1K3. 

il> CIL Vlll i4, daili Siipiil KWltll, /Vow^p. I 44C nr. 1184, Gaitekltr |i. 378 
OrflliiK. walirxrbcinlit-li Julians Voi^unfier In AfHka. war KoiihuI i. J. I4d: aiicit 
dn« Kiiri*-))! (iir 118 al» KuuMiliiUjulir Juliana. Wcnn iibi-r Jnlianua i. J. ICI odcr 
bald usclUier ProkuusiU vou Afrika war. mo t^t dadiircli ueues Llclil aur vita 



it 



ItiUetluiujen Hwi Nachrkfitmt. 



181 



(iom Kortif ilcr LanPialin, die die In^irlirlft hletet, i>U tn die xnvlto llUflw d«r 
«rchi!i[!rr .lahrr, 

Ktn Mann, der m> latiite Ini &nfenllli'ti«n l/?t>cii Rif^laitilvo liul, inufi — mi 
Icnnom utr I'.uniUh^'t rlnnml all^fn«in Mif^eo ~ niml um ili-> Jalir KM) lientm 
i^fbonn fteiii. Iinll alwr tln« Jatir IflO tier Dller»|irtleK(c Trrmio M. bU xii riem 
n'lr lieninlergehfn itlitreit, xt-lfil mi'Ii n»r<>(t, ttenii nir einuiiil (l<-ii Aiifanp; il«r 
Uiiirhalin iii'ilit^r l>i« Ait^'-' rH«M*n, Waim ninillrh tinter Hndrixn iler .liirist in& 
i!trenllli'li<< l^lten Hnp;elr«1en l»L tlitfllr gllil aiift dlnen Fin^nvlf; <lle NolU iler 
Itiiu-hrin. ilie III ilfiil Wortm fKoiyfor jntfi, Hadriami hlillUi(U!^; r«f ifiiw HadrianiB 
*oW nilariwn) 7»iflf*fwr'ir itujAifacil jirofter intifftnH dottritam. ') l>»r«U8 pr^hrn wir. 
daB Julian w^im> »i'iii«?r ijuriMiHrh<>n) l>9k>hi'siiiiiki>it •trliun imf d«T iintejsten 
SIuTp sfincr Kiirnere nniJ Id vvrtinltulonliliiK jungi-a .Inlirvn >>(-i llailrian pomonu 
^ratiKtirnu war Ox^ gli'irhe nfnl ilurrli ilir Nachriclit l>enl«»0n. daB ilerHvllte 
KniKCr ilin dclmn Ju (!»• oc>>wi'i«m Iwrurru l)it)>c^i <«•■» al'rr wolil iiidil vor ilcr 
Ri>kletdtinR der PrMlur fffJii-h«)ieii win idnl.*) FOr die Cractiir l&fit nirli ab«r 
wi'hl ein T-.-fmlims iinli- '|oem liinl-'ii. KittlDK hat tpr JbIiitu nltfllKl!n(e^ell*>, 
i]n& Julian an il<'ni Ri<>s«nwt>rk mlnrr Di^eitti-n Mchon vor drm Jalire l?'J zu *r- 
IkIIcd begonuen tiai.*} Weon sber thrr AnfaiiK der [>i^eMt.-n, daun lic^l audi die 
Rodaklton dvs tdieium perftttuum YoT dutnnellwii Jahr, da von der Metinuhl drr 
fgnchcr, aacli der Jnrlstcn, da» Edtkt dcni Beiiinn dvr Ar1)cil nn den Digolvn 
v»ra uncoil end wli^r «eaiKHleti<i al« KlH<*h3!>^i>i)t orarhtpt «ird.*) Hu pm-torificlic 
hl<likl «rint j«l<^cli allrr ^^'nlirM^hriuliclikvit iiurli Tun Jnlian al» I'nvtor xu>Hutinen- 
i;'-(t|p|lt worden M>\n, und m kommiii nir anth mil d^r I'niplur vor dxt Jalir 1^9.') 

Alle dlrse UoincDtc, daxu m>cli die Tatnclte, daB JullaiiUK ^cli als S<-tifil«r 
dfli JftToJeniui tM«cii« beitekhnH"), xwJnjc^D nnx, nil dcm GclmrtJiiihr nocli etwn.^ 



Seetr. ?. 2, «o et von dein jungen Seiitimiiu Sevenu lieiDt: adHlttrii tmuam HixU 
tibtoluttuqme egl a Juiutim pnMmmZe (Gaucklor p. 374. i). CIht dlosv Stello und die 
darauf folgeodifu Worte, die eiii«u ganz act dec lit en, ^pliten I^UKalz darstelleu. Iiat 
am \K*tta Rehanddl Hirscl.fdd. Win- -^'/frf. VI, l&M, liif.-. vgl, JVowp. II 13 
nr. tiS. Ill il3f> nr. MH. Nnr wini drMPn l^uni^rcmiifli {prafton- ^tHipncmitnk 
lu H'tiretlifii) Jelzt MnlTdliH. Int«iT>t<>an1 iBt KiL-dertun dit* Verweirlwirlung vun 
IHdiiis Jaliaiins mil SalviuH Julianu.4. notlurcli der Kelativ«itz 7M der sclion er- 
«&linU-D SlcMi: ain: der lUa St-ttri (17. 5) sicli i;c««llt. 

I) C^er da> tal<initm quaahirar unil sHiie Verdoj>|ieluDi; >kI Nomm-vn S. 3. 
Dirin dilrfeD wir wnhl ^raoningrn bus Hadrians Venraltua^rerormca crtiUckfO. 

a) 6nttitn eila fMrioni 18. I. 8) Spaittan ebda. :!$. H. 

4) jflfer ^ Sthriften rSm. JuritUn 4(F. 

5) AngeaommeD vrtn MoininHni (Sn. fkkr. 112 S. I2f. 

€) Die B&clier I— W der Dif^eslcD folgcu dct Orduune dw Kdikli'S vgl, 
P. RrSger, Gar*, der QutU. ». L*7/ A-* r6nt fl<rAfrt. S. W niid ITS; Schani. /Aim. 
Lir-OMT*. Ill' S. 198. Iiier die soostiiri? I.ileratur. Nur Ksriowa (ftat*(j^, I 708), 
jw liel it'll !tphi>, ISfll (lie [liitMlcn .nalirxltdnlif)! aa<ti Hclion T6r KAnHhtuicriin); 
d^ Kdikts in .\ngriDf gt^oomnieii* »ein. 

7) Allc^dinK^ )i''i(t dauii zniKlit^ii I'rat-tUT utid KonMilal. fallx IUt letzleret 
Amt du Jahr 148 rirlitig ermitlHl \*i, e\n Intenall von etwa dl Jahren oder gar 
noch ftwRK tuehr (vkI. dnrilbpraiirl) Moinmxcii » n. O. 4:, in das nur die Bekli^Miinit 
der pTorfrritira aerarii Stilvnti utid der prarftctnra aerarii mHitar'a lallt. UfTenbat 
war Jullaniii' In dl<-Ki>r Z«jt nirlir thmriliKcn al* praktJA'h tiUi)^, d. Ii. nr widim-le 
aicli der AI'faa.<^unK der Digesten; il Rurher i>lDd iioili unler Hadrian i[«»i:lirieben, 
daa 4:!. dttKcK^n M»xh dem Kunsulat, aUo vielleiclil nacli 148. *» Mouinixvn S. S, 
nacit Kittinic, a. a. O. S. 4r. 

8i IHei'er Jiirixl, dei irn Johrr- Wi Milton Hlattliulter ton nbcrR«;nn»»ivii war. 
hat Knhriirlieinhch dip trainalsthe Steit nictit Aberlebi oder bal wenlgHtens alclit 
Ifinpter Ki-li-lirl, I'ntop. II tSS nr. 40. llvmm>m n. a.U. 4, V. Kriixer ii.a. 0. Mt, 
TeulTel-Si-lmabe HSm. Litt.-iitmh. Il> ^^Hi.. Srhanx 11" 8iU. I)i» .Slrtle in der 
rita pa \-;. I. wn rler I'slRttDUx /W(i*o(™o Idflet, winl v<iii faul alien neut-fpn 
ForHcberu uicbt auf di«aen Juriaten \j«zcfftn. 



18 



18S 



Mitteilnnyen und J\\icftrkhtett. 



fiber daji Jnlir 100 IiinHiifzurtGheD, in dux .liilirr.vliiit vr>rlier iititl zwiir i^'Oiiio^UcI) 
in ilio i-ri>U- Halfle. Miiiiit «liva daa Jatir 3J n. Ctir. six das »)>ale»it:i mri^lirlic 
(ii'burtsjalir «nKH*elifti.'j Dbum Iml Juliaiiiis ttjmli-sieii!! i. J. I2.'i d!i» jinititoristlie 
Alter erri'iclil, isl vor <1k>«cn] Jalir VuaeKlor des KaiRprs umi in lieniselbeii odwr 
1)bM nuclihiT (iibnr vor 129) Praetor, dainacli Staatsratsmltglied gewortlen. liat 
eiidlteli ftcliAu in den eiNten Jalireii der liailriaiiisclieii Hetrienitig ii«]n(! uis.-ien- 
ncbafllklie Tiitigk<-it aU Jiirisl begoniicii, ilie fruhKoitig dk- Aufii)i>rk!>nmkoil rivs 
iH'iinii HpH'seliers iiuf rten laleiitvnUcn jiiUMrPti Oelflirteii Itiiktc uml iliin iiin odcr 
litih! iiacli 120 (lie VertrauoiisstelluD^ uiiiiii koi«er1icliFii ijiiiicMurs init di>|i)idtem 
Getialt Terscliaflttf. Bei Oifsen AiisStzeii eiidlk-li w»r Julianus mr Zeit dor liwclirin 
von Piippnt rund 70 Jslirc, lifir,li»l>;tis Ih Jahrft hII. I>k'»e Zulilcii liut>i-ii, wit- iiuiii 
u<ilil xiiuL>beti nini, KVufiiniiKl rmtluiv mid imioru WahrKrJieinllthkeit fTir tlch, 

l>cint>l'g<.'[nib<.'r ist ttitniu xii critiTiern, ilaU riacb der lii'Ht«ii Quelle^) dvr Kainvr 
Jtf. JJidim Spcmie JvlioHun, vvie or nilt ^ein^in voltuu Xainttn heiUt, in Mailniid 
am 2^. .laiiuar 13a ti. I'lir. geborcn wiiiili-.') I>a(luri:h Int die Ans^be <ler Vita, 
A»& <ler .InriKt d^r OgroBvater dex Kui-M-rti peweKen »e\. uusKtwrJildssi-n. Alicr 
nucli die Bexeli'linung ol» ClroCSvulcr Huich Kutro|tiii» rnaclit grt-Utj Scliwierjgkdtcii, 
xiimal iK'i Wiier AbNlainiiiuiig viturli<.'lu?r«ic'il«. <k\v ml' diyser StliriflMteller an- 
niin[iil, da ja St"<linv in der Ki-gtl sjiiiUjr ah Totlili-r l)<.-irulvti. 

So <<l«bvti bmlfii Vursiijiimi cliiiniolOKls^'lie Redt-iikeii frtwiiiihiT. (Ivrjeui^eti 
Katiiip^ auUtnlctu livr Vurwuil'. dull «r (1<:u Nuiuvn dt-^ NuburK iiiclit fiuniul 
mi'lir Kcknniit hvzv. der Wiilirlii-it gi-niliU lierirhli*!, viulni<ilir der l)elifli)[it<'ti-ii 
VerwainH.-'cbari itu Uebi.* deu Di/Hnx /.u i-lncm Snh'rni gcnuiclit lialu,-. Idi liuitt; 
rs dubw Iipi diwier Sai'ldagu fur iiiPlIiotliBch v^^rfcldl diirdi eint?' Kornttlnation 
b^Mdf^r Nachrioliluu, bi.-i dvr Kiitrojiiiix m dvm eDt«<;li<.'idciidi.-u I'unkl das ^itiUcire 
Vpftrauen t'lilgegeiigL-l) radii wird, iloii liistorfsclieu Tatbwln nd i-rniitUdii zu veoUea, 
Eondcni schlifiHc mich llinichrfld an and i-rkliru die VLT^MiiidtHdiaftHgesrliichte 
ill d^r eiiieii wje tu der andercn Form fTir ICrliiidunu. M6(iliL'li i>«t. daS dii: Miitt«r 
dc Kaifcrs Clara Aentilia g«ticihsci] liut, du st^inc IVditiit nai^liwoislicli den 
Nhi)|<.>ii Didia Clara gefflliil liiit'); weitcr Ul e* mogllcli. daU, wie dor Vnler Peln- 
mu4 DidiM So-'crug idrliLT iiiis Mailutitl*), dtu Kaiiiilii; di'r Mliller uus llatlru- 
niRliim Mftinmte. Alleit QbilKC ftdiwbt In d«r Lun."} Oli der Jiirl«t illierlmiii)t 
ailK Afrika ^tamnitc, Inl li<lrlist fra^rlirli; uunu tlutt alter der Full war, mi hi utdit 
iladruiiietuin, >(iiiiIitii l'u|ipiit M-iu (Ji-burt-Mirl h'l^wcjx-n. mid iliiU l'iip|>iit vnr dur 

I) Caiilarelli a. a U. 71) liat (alltrdinK!' auf Oruiid uiixun;iclii-iuliT Aruuitirnti-) 
ilw Jahr SilalNGelnirUjahr pntklHiniert, v. Wntawa a.a.U. 41 it Kii^tntir: JriiliosteiiK 
wcnlfcft Jalirc vor dcm J. Iixi'. 

5) Cansius Dio 73. 17 (Alter: iH) Jalire I Mount.- 1 Tasfl); Sjiiirliaii vila Jul. 
y. 3 Kibt ilioi dagcgen nur ot; Jalirc mid vior Wo^nali-, wii? nut tU-a I. Kcbrimr I3T 
flMirrii wtirdc Cassitis Din veriijcnt als ZdlgaioNae, mid du .lulne Atical'r^ bin »[if 
dtti) Tim K*^tiaii ist. duu Vui/uk. 

3) Catilandli S. ".'., v. Wotawa 414, /Vewo/wyr. II II ncHfl. 

4) riV-iDfrf- Jn(. 3.4; Kckhel Villi. I 'il, Cohen III " ji. ««, Proao/ioffr.W 1^ nr 6'.>. 
'i) Dies (iciUMijtt aiieh Ca.wlijs Dio 73. 11 ^ ZniniraH Xlt. 7 imd Kji. 'k dm. 

VJ. I; V. Wolana 413. 

6) Be<t«nk«ii envgl die Neniiiini! ein«« Niimmiiiii Alliiniis atiler deu Itrddern 
do KaiKetv. xiiinal nciiii wir niiili an Hiiib-n-r Slollir (v'lla Clail. Atk 1 1, daxii 
Dessau, llermi-* 24 S.Vl. Ilirswbreld, Uulor. Xn'Uihr. N. K". 43 ibitt.) did VunJr5iiKiiti8 
dtr [Cciouii) Ailiiiii bodbacliteii. Kin Nujiiniiiis Cuionius Antiiuit Albiiiiis war zwel- 
Tiiul KdiDiiil iind :>l»dtpra«fekl im i. .lalirli. iixd !<|jtrti tinter Auivliaii. I'l-oti^i. II 
4ai> Nr. 180 uiid rWi. — Wie die Noti7 ilcr Vila S. 10 fiber dus Bfitrfibiiis don 
Kai!<pr« im Lli»)iiii:d ili-* ^-w*!-*!* iiiiil x^av milinrio iitiMa r'lVi Lnhinuia xii licwerlRh 
1*1. blrit>| itiisidii-r; wuiirHclieiDlicb stniiiiiit jtle v<iii ili-ioseltu-ii Skriln-iileii. dpr 
utirli dm KtiiKiiiig di-r \'iUi in die Ji^U^k*' Komii Ciii<iii lii-uilile fioacuji in lividoii 
l-^ku) t^ebracltt LsL 



U 



liitteilHngeti und Naehriehlett. 

Rrhehnns znr KAlonm iirajr von llutlmnu-luitt K«t>'<-'"}u »<■!'), ist Ipdi&lkli vine 
Vermutuiii^ MuniinBtiiis die l>ct dtrr Krotlvn Kritrerouiig Leltler Ortltrlikritea selir 
wenift Waiirw1i«jiilielik«it fur rJcIi li&t 

Wenn abor die VcrnamllflchiilVucsctiklite m atirui-bis Reworden 1st daou 
fit (^ atirli die N'otix der Vila bi'znulkli dor l^ufkiihu d«s JuriHteii. Vun 
dcD XiDti-rn. diedort gcnutint wi-rdcii. kdmimi dns £«cilr KoiMulai and die.^tadl- 
lirifcktur eist na«lk di-u iu ilcr In^Itrifl aufkvialiltcn bekloidel »eiii. Das ^wdle 
KooftuliU den lim:1iv«Tdieiilea. l>Ml«ut«iKl«n Haonee d&rfte aber walil cln onlent- 
liclifc* KowtMB soin. &iicli«n ulr nach dnom Mleheu. so i^lehl iiur Jas Jalir 17j 
lur VerHlKUiii;.*) Aber dagegi-ii spridit eimiial der t'inslaiid. ilaB d«r uiiie KoD»nl 
ilieaes Jabrrn wi<il«r — und dinMiwI eanz >ii-li(r — citi P* Sairiua JmUimu* Re- 
WTMii tHi, ntKlcn-Fwitfl ila» IteileDken, daU iloiualit der JiiriM inltidesteuA 80 JaliK 
alt i^ewfsea *tin iDulIle utiJ daraach nocli zitr Sladlpriifeklur gelangt MJn milllA 

In Wirklirhkeit nar Salviiu Juliamis datDals s<:Iioii tot. AllFrdlDitii iai die 
B«w«isfiihruug Uointiiseiis far die BeliauptuuK. dail der Tod kIioq uuter den 
Divi fratre*. also vor tfiji. i-rfutgl nciil musse, wio iT sfJbst zugibt, nii:hL jcnjiigi^lid.'; 
Wir l:<>niift) nor »ft vivl sk-bvr b«-w«i»<'n. daO ib-r Knnftil von I7J nivbl mit dein 
JiiiiNieii lilcuttscli bt Urnn, abw^irlieii von item bctetis KmiliuU-ii. belctct daa 
aticb die Suida»-N<rlijc k. v. toftJi^tiMf, die McifttinKctt nUM-'lilirlt trotz dcji ZuMitztti 
Vffi-ijKciV^ » f'.vJ Mtnixov lov flaati/ai i^irrn; »at deii JurJMeu IteicoKeii hat*), 
waliri'nd daiiiil i)<t Konsiil von li5 KKoieiat it4-^) Vnn iljirseni jnn^iTeii Jidlaiiti*, 
tiellejrhl ciiicni Siiliii des Jiirhlen, nle mail gewfihiilirli auDimmt^ \t6Tvn wir iiocll 
mjiitcliiTlei. nas uiisort AiifYasttung. daU hier eine Kwtite I'ersBuliclikeit vorliegt, 
auT bestnligl. Er wiir im Jalire IKt) K&lirer einea isnitleti llevrcN uuU-r rotuuiodiiH 
— wo. wisscn wir alleidiuss nielitO — and isl spiUr von <l«tu«rlbcii Kaiser K>r- 
tStel wonleti.') Die S]iiireii di's illenii JuItaDus gtlivu also t^t^geo Kude der 

l) lc)i bill iitjerbaupl toil liaucklcr p. Jti9 Kencu Moiunisvu S. •£ der Ati^^iclit, 
daB dir lD»*liTif) von der SUdt£;i-mi-iiidr ?u|iput K(.-M-t7t trnrdcn is). Allcniinics 
BMiit (la>' Urn. Ant. di^ OrtM-liafI mvli >iicus, ibvr ill<^ H«iB>ni«n AureUa Otminda 
laMcn die Aiiiialiiiie eiiier Ktlirliunu xur Kolonie Aclion rrulte«ten<) fnr das Jabr ITU 
xu. die B«riiiniiH-i) ftin> fti'Ulin) lUtn-lxm woiiM-ti vi<:lli>irlit iiitf da.-* Knde ilcr Ke- 
KtvruuK dff C'oiDiiKnl u»i bin. s. o. S- ISO A. 1, Vorlier kana die ncm- KuliHiii," abcr 
niirli sriioii Stadtri'cbt Kcbalit iiabt-ii. i1. h. Muiiijcipium K('n>-aeii m-Iii. ln.'^ MiUlvlKvn 
•lei' afrikaDisi-lii'ii Ut-tndndeii erst /u Munizijiieo, daiiii7.ii Kulonit-'ti. isliti d't-serj^vit 
die Kri{rl, vkI' '\'i>uUi\». L^ citcg H&m. ilr la TuuiitirSihff. ■i, Kli^iti, F-ul tout )> Ml. 

S/A-a-O S. •; niit Atiiii. S. II. sclilleQl iiuuilicti Ini Anx-lduQ nu h'ittin^ mis 
der Kaoaung v^ii Oiii. 37. It. 17 pr., dall «i dciii Zdlpuakte, dii ilkse." Kf»kdpl 
ika MarcuA mid Vcriu erlatJiei) nurde. Julianas nkbt melir uiiter dm Lcbcmlen 
it*'W<'«'il Mfi: rdjcr fuinsf nn dieser Sl«lle vul alwr audi (inm-kler a. a. O. 3iS. 
Klx-iiHMUt'uig bi-ndst dii! HAU- (iaiHt II J80. die Kiibler bei Ui>iiiiuheD (<! A-i) 
liiiuitfn^t, rlwiiK. ii«i /.ilatvii aiis li-bcndcii Aiitoren ktinn mati fl>ciis<>',;iit nie dan 
CraM'ii^ swivh da.-> Pt'rfi-ktara uuwt'iideu, v^l, IIIk. SXXV .'. 30. 7 Mai-iiuuus (der 
unlt-r fills, a\to heddx siclier l>ei Lebieiteu Julians iicbrii.-b, Uomrji«en O'n. ik^r. 
112 S. 13): (>£«> ft JuttoHo MMtn plaeuil (dagegeti XXXVI 1. 67 (CM. I. probaf); 
Dig. XI.V :t. i» (Jnius: Jtitianus tcrtpttf (dafcvgeD XIV 6, la iind XI.V i. I&: 
tcriHt): Dl^. XXXII »t Akuniins ValeDs: JnU/mtta pularil II s. w. 

4) A. a. 0. S. .i mil A. i. 

ft] So Hrlion Itoriibe*! f>rvrm VII ri3J, I'mtopoip: III ])'<£ nr. 10|. Ad dirwii 
Sullen (Hrd aneli die In^lirift Itranibacli 4-19 := l>e«.hflu 777t; mit ilvm in dnr 
Nfilie toil lloiin K<-«t»r)ieDen i(riecliiM-beu I'bilu.iojihca l^. Aeliii-> Khriiliiifi l^uun-lii^ 
anf deti jilngeren Juliunus br-i"Keii tfal^cb isl der liericht Miiunfciiit S. -"> .\. I 
B))ci lI('rvtii-'<lN An^iclit), walitcnd liicr Monini'^eii dtiii Jiirlnt^ti Im Aotc*' lial< 
*r<i!il mit CTi'iUereni Kethl, so linm- oiclil feabttdit. ilaB der JQntcerc Julianiis xwh 
Slaltlialler von t'nti*ri;ennanien gevifjufa isl. 

r) l'a«tlu6 D(o TV. .'■, Vila Onm. Z. 3, firwoft. B. ». 0. 

7) tassius l»i" a.a.U., VHa Owt. 4. S. vkI. Did. Jmi, t. I, Siriikellos p. ti6* 
Wgt allenliags falu-hlii-b 'laHiai-oi rofto»ittji, ¥^1. fVnaojh a.a.0. 



16 



Ifi4 



UiUeOunftn tmd yathrkhitu. 



ttethxlset i»lin ilw x««l(eii JaliHiusiferb verlurca. itad Oie AwkJrt 
ilafl '•¥ f'rf t;«MHligaiiR Jit .■>a»i(li«n^luift tlet UafVii* ntui V«nu poitatfc M i aei, 
'Ibrflr ikr U a|irlii-ll M-hr nalic k'ltnuMii. let dea »l>cr *», daOB ■HbBI (Ue 
ftfrfk&aiM-he [nMlirifl Mriat ccmiuU Liofbilu. hiwl die Amter, voa dcaea die Ttta 
za )i«richUii ««U, tnnil erfaadcn. 

Wean ill»M Aiwlfilinw8«ii ilu Rfcblijrft btSm, kAoo d«r Aatef dar JnUkBU- 
Vtta nniDSgUcti aft Schule') uil 4it hiUt iivdlt (l«r Mmtma l^pwdi die ich 
jIagM ail 6mu Xuneti dea l.oUiiu L'rtitciu to hctegei w m i M lube^ uuick- 
VeAlifl wwdra. EbcnwwvaiH tbcr •tvnoit dkae wit die Mdcna Stellea der 
VIU, die kti frlien K^nugexAfce* habe. von deiu lhee<fl«fi«iatlie« SdiltUtredAktor. 
Wft dteMr die lliml iia Spklv liaL wic t. R. n'lii Sryt. 17. b. dm beUtt aaser Kaiwr 
iiMh dew V'fTKajiK Jm Aunliiu V'iclof SnA-rMi Juiiaatu-*: U'ie |crot> dieter letste 
Hrarhrilvr ikr Hittoria Augmtta bci dunrtigilD AttfUmioutijRi- und Vgrwaadlacllift*- 
k'nialniklionffii Mhlk-BIIch H tt'e^e segARg^n iHt. h«taaB«rdem Hti«i;hr«ld*)«Bel]|«T 
fildle der rila Cktd. Alb. (c 4) RMwi^ &> Mdlii aUo nlcliU «od«rea at>rlg, all die An- 
OkhMff. daB »n KlnK*Dit der JulUaiu-Vitit 8|i*r1ian lelae f^ifene Wdalteit vortrigt 'i- 
fUldcht Im Anmrliluit ao dne allKeneJii Kehaltene Noliz d«r yerloreneo auoo) men 
KaiterchrAnik'X atiH der aiir)i Kntr^fidiis uod Aarvlius Victor di« Ankn«[ifanii dei 
KeiaiTi in dan Jurlmen entnomairn lialK-ii. ^t■ll^ puMend ftr die Aulur!<ltAn 
Stiartiaii*, d. 1i. fur di*? iliokMiaiiisch-koRitUntlDlMlK' Zeil i>tt dti> Famng. to der 
t^uflulin and Benif do Jun»t«n aofteileutel merdea: ba amnl, praeftrtiu mrii H 
iurit nn»r¥lhiM.' ) Wiv «ir am Anfaog ^warteii, >A«\i\ ani SchluS. SUU dMwen 
Kmlnn dlr Winter, in deiifti die haupttliidtbclie ArtBtokralii* nod BureBiikralie 
janrr Z«il Ji-a fli|ir«l|iunkt tah, von d«tn im Ulcmit tier «Utillmmb(-h«ii Senatorea- 
famllien erlireibenden Riosraiitica vorwrKgCDuinnieu t iDal^cMfudvrc Stodtpiifrkt 
inuSte der Juriat mk^Ii gewcseii Mcln. 

Wir witiig dies ta das \Atotn ites groBcii Mauues ileh nweitcn JalirliuDdi-rLs 
lllnfin|CL>l)<*K, iiRt ittp afrikniiifrlK^ Im^lirin fti^lclirt und MAinniwn uehau Jt»s ilir 
entii»niiiica. Mua aulIU- Iirule abtr auuli deni Gereile vrtn veruaudi.trlianiit-ln'u 
(tcUfliDDKpn dea Kaiaers leuni JuriMUn*) den Olaiibea veroa^eii, wi« (s IlirMjiMd 
acJiou tor Jabreu gatan hut 



I) nri{fS(tr zuT Krilik uMfrrr lit. Cbtrl. f. if. Zfit rm Cmmodtii' Stmn Mt a. 
if. Ted dt¥ M, AnreliHM A»temi»u» IL'arvratlnf 11. 'i) Kaiffr Hadrian IJOff. 

SI [Ijm .licor Stfllc Ilrssaii, Wm»M 24, 1889 3t;3fl'.. I^o Bit^nnAif S8i;. I 
iiud Scliulx Bei(rii^/t JCf. 4) .SyM AiVor. Zrilmhr. N. K. 48 4S4fr. 

.^) l>uxu i>ui}t ilk Kr^v&Unul)K cjnes Nuiumiu* All>iuu» aU Brader dee Kaiscre, 
dHrutwr i>ben S. ISS A. li. 

G) rter dieitc tk). Kniiuinii. /%>;n/. Su|i|iL-l)d. 4. 18M, SSftfT., Scliaii]! r.M. 
fJMT*. Ill" H4. IV M, «7. 72. 

1) Spnu'blicli i"! i-i /ur Verliliidiing den Ictxtcii Qliedes lieinertieiiswert, 
uorflber Wh Kniter lladnan CI ^L-liumk-U habu. 

a) Mau Imailile nuili rila hid. Jul \. 1 narb d«tn Hinwtis «uf dk Ver- 
waii<liK(-ti«(l Vim KaJHcr und Jurbt den nalvun ZusaIx: yiiorf oitiiru ram noMInw /iWr, 



B eric htlgun gen. 

Rd. V S. I jfi Anm. 3 rtatt ,p, 4, n. 12" lie* .p. 1^(4). ii i'. - S. IGO Aiim. I 
«L ,p. r )kH ,i>. i:.'.!-. - S. \m Anm. S -1- .p. 23, ii. W lies .p 178. n. 5". — S. ICO 
Anin.Ssr. .p. in, n. 4f He-s .p lilS.ti.l*. S. ICl Auin. 4 sL .Kwiriw' Ik* .Kwlliir'. 
— S. \i.i AfXW- 1 st ,p. IR' liw ji- IHJ". — S. liH Z. I d. AnmerkuiiKeu st. _»«• 
bHuW p. 27" iiM .Nfr helow \i. lift", — S. H'-ii Anm. ^ ri. .p. lOff.' lii-.'« .p, Ifil 
I lOltT.- S IGS Anm. 4 st. ,p. 27" li«s .p. 17.'.". — S. 171 Ann). :> at. .p. \i. ii. M" 
IIk .p. n:j, M. 4-. - S- ns Anm.S Hi. .p. SO- lies .p. 170". - 8. 178 Anoi. I at. 

.p. IS- lie* ,!'■ "•"* - ^- '*'' ^""' ' -■''■ -1*- '**'-" "'•*' -l'- ■'*'''■ — **'*«» ^^' ^'' 
S. 18» 7., I Iks .Mj-tUeniers-. 



16 



185 



Ober die aiteste Ceschichte der Aramaer, 
mit besonderer Berllcksichtigung der Verh^ltnisse 
in Babylonien und Assyrien.') 

Von Xnxlinltian Streck. 

Die Fra^e nach der Drlioimat der ticniitischen Volkcrgrappc 

wxirde vor pin paar .Tuhrzebnten zicnilich Ipbliaft rentiliert. Aber man 
win! knuni tichAupIrn k&niien, daU oa gptungen wan<, einecii der v«r- 
8ChiedeDen. der LOsiiiig des Problems gewidnieteo Versache die Sank- 
lionioning als Hit allg:en]eiii eMWgcs Axiom der Wissenscliaft zu venicliaffeci. 
Hcutc ist dicsc Stroitfrape wicder Mwas voii der Tagvsordritiiif; vcTscliwumten. 
Has Interfsiio iiii ihr hnl nb^eflitut. dn die Diiikussion ^pwiK^t-niiiiUeii aid 
eincn toten Strnnir ifclHiifen ist. indem cin Fon.s«hrl(l der Erkenntnis nnr 
danii aJs mfiKlii^b ei"s<-|ipii!l. weiio !«icli elwa durrh die Kiiiselialluiig IiisImt 
vnn der l-'or»rliunK ihk-Ii nicbt ^ewurdiinrr (j««ichb<punkte in die Dcb»tlc 
ncue Perspcktiven eroffneii warden. Erst in der jtiugsicn Zeii aimi solclie 
neuc Moiiioniv in die Uiilorie einso'uhil wordeii, die vielloicbt das eidiger- 
maBeii i;taf;iiieremle Problem dor Ileiniat deA rrst^iiiitisniuii wicder etn-a<i 
in FlilQ hrint^on durften.^) Allztiviel flofinuug darf man freilicli auf eine 

1) Dei der Hedilctton viugegangen Eodf Juli 1305. 

2) Icli (Irnkc ilulici nicbt nii die llyiiotliMO tod S. J- CnrtlB (^Vraemit Jit- 
ligioN (M Yollat^en da Aml^m Orintte*. DeuUclit? Auxitab*', Leipziit 1!*03K der ans 
(Icm Ueutlgen rellglSiien lA-bvii i\^* OrivoU, xpezii-ll ilfm pulii^tineiiniacli-iiyrisclteii 
Volkgteben den l rscmilisnins retonstrnieren und seiDe Wiege im heuligen Paliatina 
und SyrieD lakslUieren will. Dean «liimal erscUleU CurtlU mit seloer ilypolheBe 
■irlit aU Pioni«r eine terra virgo, soDdera er vandelt in Piblen, die sclton melir 
uder vtvnigrr au*g<!(r«tcu sind, androrsc-lls iitierschStzt CurtlS, vW Beer tn 
seiner Irefniclien Besprt'crliiing ton LiirliU' Werl; iu .Zatadrr. d. DeutttheM Morgtif 
lOmJ. OetelMir 0*1. 5» {IWii S. 428fr. mit Re<rlit lurvothvbt. (ti« Stsbili(3^t ilor 
orienlallKchcn Verldiltuisee, aud zudeui bitte cr das W«blt>ni vou der l*reit«ren 
Baali der orientatbchen Altertuin<ikUD<l<' auh ftngreifen mftncD. Origfncll nnil tM- 
athteosnerl erticliclnt inir aber der Wcr, den Grtmme fo seinem .Mekawmrd' 
{= \Vtll>ifadi. im OumOilerbHiUru, UnDchcti 1904) S. 6—3 eiiixrhl&f^ oiii die Ilelnut 
fler I'tseiiiit'^n aiislinilig ni mxclicn. Kr enUcbeidet sirh (nr eln<! Gegend, die 
bibber ni. Wisa, iiocti nicliI littii in Aiualcbt geDommen wurde. ofliDtlc)! fui Ost- 
afrika (Abessinieo); (irininie stiltzt seioe Ttaeorie bauptsBlchlicli luf durcb 
spracbliche lastaozeD gewoaneDe KulturaufachliisAe. ArabJeD will vr d»\>t\ die 

an*. RMtrlft tnr alira OtMUrMv Vt3 13 

1 



I8C 



Marmilian 9mk, 



rilgitfigT Venb*rhtediiB]; derart^er. fLbetaos kiMiiplizierte!r KniRMi kun 
mlMOL Mh rallen Rerbic sHii die neaen WnMiHdufi alien Venadica, 
welclie dpa Schlcitr fiber die L'nteit anil die HerlniDfi tier mzelDrn Volker 
IflflM wdUca, Tie) tkeptiaeht-t KCfceoUiar als frfibrr: hat liirb Ja ibcb 
gar oft den Forscber in VerUafe eincr ciascbaetdend^n L'nicn a idio ng 
Rgcbra. (lafl df'f Httdfa MJbitl da. wo man mil g<«)rfa<Ttm Tstaadieti and 
mcrtannlon Rpi>nliaicf] zd operifrra wftbnto. auf Srhrilt andTrin ^rhwankt. 

S(i wi-nii; wir nan bH drr TranimcrbalUf^kfit dcr L'tietlH-frmn^ in 
Steod i^eselzl sind. die Krage Qber dif Trntzp iter gtvamlfn eemitif^heo 
Vftlkfrfaiiinie tu allwils befriedigrndir WeW m ent^beidra. elM*n»>Teiiig 
TcrtnOgen wir nat&rlirh tfic Wii-^n- t-tno« dpr Ilauptzwei^ dirser Grappc 
im antnitschpn. ancb iiur mil anaafai-mdi-r Stcbprlieil zu bestinunca. 
Wir kfinnm bier wHter ntrhl«. als die emOen Lurken der TnuHtiOH nit 
tnchr Oder weaif;er walifBcfaeinlic-Iien Hj'poibeM^i Qtforbrfirken. 

Unter iMzleren erfml »kh d<T mcislt-n AnliaoKCr ji-np. die in AralnMl 
die Heimat der Scmiten. aUv» aur.fa die dpr ArainSer. piiilickl, due An- 
Rdianatti?. wclrhc man in nraKci«r Zeit Ttelfarh mil einer. Mnmgai, 
entwaffnondc!!) Sicheiiieit vortraj^eii bOrt obnc datS dabei in der Rcgpl dip 
wicUligr- U ntcrfra^fr. rib i-s »ich \m Araliien urn die rrhrinial uder die 
illetfte (Qr uns erreichbare Ileimat handeln soLL aurh aor ^eetreifl wird. 
Die Theorie, dafl Arabieti als die Vfllkerk« miner der Seniiten annierkcnneii 
set, bat, wean aie aacb niebt ohno woitercs zam Dof^n orbobcn wcrdeu 
darf, in der Tal rirl f0r sicb. Dip arahiscbe Hjilbinwl hal sicher nicbt 
Wm einmal — ini Zeichen des Islam — , aondern zd »-iederbolten Maleo 
betrachtliche Vfilkerscbwarme flbiT die Hnerwiwnden Knlmrlsnder aiwf- 
geucbcittet. Die ttpStere gpographiscbe Wrieilunf; der Seiiiilon w-flrde sicb 
bei der AnnahTne Arabieof* ale Herd ihrer Aus9trnkIun>;oij wold am un- 
^(■7wiint;enincn erklSren. Bei dicspr Auffa^^uni; des Saehverlialls mOBte 
eicli danu die araniAiscbe hivaition in Mesoputnmien und Babyldnieii als 
tin <i!icd in einer gaiizen Ketle ron VOIkerijewpguiipen darsiellen. (He 
ihre ernten Wellen THr aR8 im Dunkcl der Oi?3cbi«bl« wirft und whiiefilirb 
gerinsebvoti in jcnoin ip-oUnrtigen Orsdiiebe derurabi^ben Slilmme. wetebe 
die Religiuiisstittun^ Mohammeds in (iarunp: bracbte, auRbrandet. War 
es in letxtereni Kalle zunSchst der Vnlkan der religiAsen Be^etslemng:. der 
solchc YfilkMmas&en wie giflbendc Jjiva auswarf. so karri ilanobeti dock 
aocb da? ftlr alio [viiiif;ratioiivii am schweniloa in die Wagi-cliule (allende 
Molir in Bctraeht: der Marrget an den n5tigeu Leberiiibedin^ngen. vcr- 
acbaldet durch die Kxpanflinnslnftt naehrfickender StAmmo.') 



Rolleeinrr DurcbKanc-sittatloii zuwei^eii. Grimrui; rrlieM vbrigcas init llvcht utcfat 
darauf An'ipni<;li. ilaivh M>lne DarlefiiinKCa tltc lite StivltfraKe r»llond:t ans der 
Welt gcHClinftt iu Iiubeii, soiideru wtll »elt)«t aur eine lijrpoUtest lfi<.-t«D. 

1) DaO die alt«Hen Sitz^ dir Aranaer In Arabian xu nicbco ««i*n. gtaabt 
Hffmmel aun Gcne^H X,33 niiil XXI t, -^1 herauMesen zii (Ifirfeni ilenn In beideo 



f5*r rfi* <iltesle Oetchkhte der Aramlfer. 



u 



Cbcrtifbt lint: hIkt niclit die BiWI nvWtsi ilor Mo)ic, un» Dlicr die 
Heimat (i<*r Arani.lpr den Kopf zii zprl>n«fhL'n. wpiiii es beim I'roplietcn 
Anios leap. L\. 7) heiQt: .IlalH" ich nichi Isnifl ans Afir^pten liergefQliTt 
anil dip Fhili&tcr vod lOipbtor und dip Aratnftpr aas KWf* Dioso Angab^ 
tna^ ja riplleichl prinio (iblntn wir ein eiratischor Cbprticferitri^hluck. 
der aiis RTauer Vonteit in die Tagc des Amos hineinniErt, aiimutpn. Aber 
der I'anillc'li.«iuiis mil (l«iii AiiKziige aus Ag^'pt^n muti unit Blutzi); inaebcu 
bei einem Versuche. am di««er vcrnieintlieh vrortvollcn anliquarifichcn 
Notiz Kapilal ffir dip pragp naeli licr H<'rkuiift der iVramilcr zu Helilagen. 
Dazu kommeii docIi neilere Uetleiiki'n! Olicr seine Hcrkiinfl bat wohl 
kcio Yolk Kiiic klarc [CritinerunK bewnbrt, und wir dllrfea einc ttiilchc audi 
bei den syrischen Aramilem. dio fflr Ailing am nAclie<I«n cm-it-lilwr war^n, 
kauni voraiii'selzeii. Will mm ahcr jeninnd. wenn er zwar von der 
KxislCQZ oiner nock untrr Am damaligpn AraniSL-m Ipbciidigm Tradition 
alwtrabiort. eiwa ini Ernsie annehmen. dafi die fragliche Notiz dm riiwler- 
ecblag von Rfflexii'iii-ii aiisdnlckt*. ditt der prophPtisrbe Hirlo aus Tliekoa 
flbcr rtbuolopiachc I'roblcmc anstclltc, dcm-ii »*lbs( die klassischeii Volker 
dp8 Ailprtuin^ niit ihrer nairen AaffaRsnng von Aulorlithonie lieinlicb 
TftraiAndnisloR ;;«!^ndb4?rgtandcn? 

Was daK Land Kir aniangi, so laBl sicb di^ssPD iinp:(>r3hr(> l.age mit 
annSiiemder Sicberheit eniii-iTii: denn nacb Jc&aiii Kap. XXIl. t; kanii ea 
Bicb nur urn eiiio l^mdsrhaft in der Xftlii; tod Elam-Susiann liandela. ') 
Als Bevrobner dieses (lebietes Ktr wird man aiich. narh Wineklers Vor- 
gango, die irrcguluron Karer {Kaf>n) ant)«hen dOrfen. die nebst don Sitta- 
keneni. d. b. naeli Wiiickler deii uus den Koilinscbrifieii wohlbekannien 



Slellen uiiiiteii (He Ai-aruier idII den rler Pandiew-iilUssrn brzw. ilerm Land* 
acliaftitn, ■)!<■ lioitimel nacli Aratdeu verleirt. verkDOpft. linn vgl. tlotanwU 
Gnttdriu d. Gtogr. h. fittch. it. atltm Orimit S. 18S. 

I) Wenn Furrer in Sclieokels BiMUarilxm tll,&3i 1wl Kir an di« nordsyrifiche 
Mndsiiiatl Kyrrtit'stike dadttv, sn leiiil iliesv Kombiimtinn nifUer einma] rerM 
bkixtgreiflicii, wic das Irrtitlit cJiic^ btotlcn NnDirTisankliiiigi'ii in ilrit Sumpf fiHin-ii 
kaiiD. D^nii.wif so vieleainlea* llaii|iiorti> Oliors) riviis, verJaiikl aiifli Kyrrlms, j(»oe 
Stadl, VOD der die Kyrrlirjilikc tleo Namva ciapfing. thri- Ucnennuug ciiior ioi helle- 
BistischvuZellaltcrerfoltfttnfliertnguD^ des NainvnsAinerniakedoQiscbeaUrtiic haft, 
die z. B. I>i-i Tllnk)'llj(t<^« II, I'^O vorkoniint. [InnclbQclicr, «ie Gc^'nlas-Buhl» Bthr,- 
aram. WHfrterh. (noch In di-r clwii erKclitenesei) 14. Aiinaf;e!) uml unKer« Hibfl- 
kommenlare — Ich nriinf nur ejnen <l*r neursteit: N(>wiirk-< San'Uiom'iKHt'tr :. d. 
iltin, PrcfltH.' 1904, & ItK — »ollteo elm>r sdchen, g&oz v«[fchlLeD Ideotilikation 
■debt liager die Ehre d«r ErwalmnD^ antua. Klttt^ nill gar is winvr Nculwar- 
beitung von Ditlmsnnii Jf*aiti-Kowtiitnbtr (1898) S. 199 die KurrerWIie Krklaraog 
rIa besoDden empfclitetiswert charakterislerea: Oegen dir Ky^^Il<^^fikl- i^priclii 
daan frrner andi di« dnrrhgiingign PratU der Axsyrer, indnm dlfeie rQr die 
Deportjtrrteii als nene Heiniat lmmt;r eine deu alleo ^^'ohii&ltzeu mi^gliclul fera- 
li«geade Oefread auswaltlten. DiMe el^nxalare Fonlerung der polilUchm Klogheil 
nuStc es den Assyreni verbieten, dl« damascealscnen Aram&er aafli Nordiiyrien 
zn TirrpltanzPii. 

13* 

S 



i$e 



ifaximilian SHreck, 



Satl-Nomaden (s. fiber sie unten!), in der Sclilachl bpi (_JaapauieIa anf der 
Seite tier Babvlunicr kfinipftoii. ') la tleii KoUijisclirifioa lattl sich ciii 
Landes- uder Ortansine, der utme ticwulUamkpil mit Kir knmbiniprt 
vrfTiIcD kdnntc. bis j«ut nt(r)it iiao)i\v<>i^'n.^> ^>^ll:lojchl man die Anfiabc 
JQ Amoa IX, 7 mil den zwei korrcsjiondifrimdrii Stdlcn, 2. Bucti tier 
KOnigc X\l. !• uiid Ajuoa I. 5.-'j so gvwinnt man dcii Eindruclt. als ob der 
Assyrerfcftnis bei der Aaswabl des kQitfiigen Wohnsities der deportiertcti 
Aramfter aus Damaskus riup bpsoudore. liebevotle Sor^alt b^kundete. 
weiin er site iu dsE Land Ktr. also niit Ainoii zn redcn. in ilire Heimul 
T«-pflaiiztc. Naturlirb darf dem AssyrrrkfiniKB ein derarliRes Zartgeflthl. 
als das in gowisscm Siune ^eine MaUregel ausgele-gi werdcn kOiinU-, nichi 
zugeniutct werdcn. Gerade die Stellou '2. KQu. XVL S* iind Je^iu XXII, t» 
seigen evident, dali man nichi an die Ge^atnt-Arain^er uod ibrc nr«pr{in|>;- 
lirbeo Wohnsitzo deakcn dnrf. sundorn nor an die aramfti^che Bcv&lkeniiig 



1} ArrUiii, ADab.llf8.5: 11,5; 13.1. Vgl. Winrklu, JUoWm/. Fortek. 11 255. 
578. Mil (leni Nsmen tier fcVpK wtn1, wle l«li v«ni»tli', die Otlschafl A'ti^r za- 
sanimenliangeii, <lie iiacli den .\D(^l>rii l>i<Mtor!({i:i, IS, I: iiuin vgl. audi 17, lid. S) iu 
RabylAnift), jennrits itcs Ti^ri-s 4 TagRrRlsrn 5ii<lllcli von der SiUakene, lu sachi-n in. 

d) Hommcl will aitcrtlingft (vgl. AUi»raM. VifrUff. S.310 un<l Grvndrits il. 
Otogr. V. Qexii. rf. aU. OriaU$ S. 129} Kir in iletn liabyloaisclicn Ortxnadien Girsu 
wiederflDdiMi. AWr dii-.<^ (ik-iclixeUunK iiitt^Mli^gt Kchnerco Ritlunkoi). DaU ncbca 
GIK-SC aucb die ScbrclbiiuK SL^-tillt vorkoiumi, bcrecliti^ tii>cli iiiclil, niR-i^i: 
xo viticm RiiMijiosiltiiii Ton xwt-i untpruntflicli ixltiKlamli^rn V^orli'm to Ht<-ini>elu. 
Diu vreJtau!« biutifiMU- ScliR-ibuDg den Ortsnaineiis M UMl-^V, uuil wcdii nirdaiiebeo 
gcles^-'^tlicli SU-OIR ({0.si;]iriebeii Undna ~ in liuchrifk-ii L'miiiiu', LugaLwdtugj^Tx 
udtl l.ttgal-kurumiLJ^unu; inati vg). Katlati. Katiy Habyleuian hittorit It^, 64, fiC 
(^ Krilin^hr. UiblMli. Ill, I lO) Ik-xw, |t. 16 unit 1)3 — , m> Ut diese Srlir«-lbung 
ebeaso m bcurteilpn, wlc weiiii der Name der altliabj loniscltcn Sladt SIR-PrR-LA 
= Laga&cl) bin uud wietlor aU Pl)K-LA-SIK, SIK-l.A-PCK mid MTK-^IK-LA cr- 
BCheint; man vgl. die Belegt- liei Kadaii, a. a. 0. Index S. 4&la. Veranderuiigen 
In dprR«i)ienfo1gc iWrcitixeltteD Elempntv ciDerxusaiamcDgvhorigen iileogn|>liischcri 
Grujipe iatqi'jii Midi aui-h Mnst narlmeiK^n : irli (.TinDeiv our an ili>ii Ut^nirs- 
lUUDcn SU-i^A-GAH (v^l. Zirninem, Zrili»cl>r, rf. OtvUch. MorgmL OrMllmit-ta, S. Il<>. 
der mil clem Tilel (jA-StJ-GAIl iilL-nU»cli ist, tier sfdi aur TaMn der 3. byoaitUe 
vonUrfindul<iiiaii vgl.SclifEI,K«nin'Mi- fraiwu.t XIX, 5|>. Wic man PUK-I.A-^IR etc. 
In (cewlsMm Siiioe alu blnB« Rra|ilii«i-lK' :SjilHerelcn lietrarliteit iind di« «un>erfsflic 
Form dea Ortsjiamenit aU ^IR-PUR-I.A ariHelien miiB, elreiinunpai^ i»l •■» Bn|!:«biaclit, 
das seltene SU-GIK als eine wirklii-li<' Varianle des lirUnaineiiH tilK-Sl oder Rtr 
aU die lire priiDgli die Forio ile^clbeu aoju.i«>ieD. Icli luuli daher itiv aucb aonst 
nicht einwanilfreic Oleidiung Sugir beiv. Songir «= Sumer, welche Hilprecbt, (M 
Baiyhn. Itucript,!, part. II f.M; Radau, a a. 0. tliti. und lliiien folgend Vota- 
itetitt. Alirakam (Freiburg 1903) S. l6^, verlreten, ublelmeD. Die Landscbult 
Su-girbeaw. Sa-giriJaif /iir IdiMilinkiition mil GIR-SU (SC-GIK) nirjil lieraDgwogeo 
werdeD; denn aic nirtl In den geutcrapliisdien Listen (II Kaul. fio. col. Ill, 5— 6: 
V Rawl. 16, 1*— 15), wo si« allefo vorkomnit, ab cia (JcbicI in Sabarto b«w- 
Klam erklart. 

3) Amos I, i ist, mit VTinckUr, Miaiamaitl. Vnltn. 119, v«bl t&t cine tut 
S. K5n. XVI, 9 enlnomnienp GIo«)p zu halten. 



(ibtr die (iliea^ GeachidkU tier Aramittr. 



189 



DauiaskeiK' mid die ilerselbeii als Exil an^ewiesftnc (lOgpiid. Wf>nn 
Xlh<i» alit (lip llciinHl dir-ser Arainilor ilaa Land Kir, d. h. die Naclibar- 
schaft Elams und BabyloDiens erkJftrt. so kdonte diese Notis. die sat Z«t 
dieses Propheleu (H. Jahrli.) lierr<clienilpn poiitis«bcii VerliAltnisiio in jonen 
Lfindcrn widerspiojrpln, indcm damals ein jrroBer Teil IJabylonipns. sowie 
angix'iuende aiabiwlie und elaiiiilispli<' Siriclu', die Domftne zahlreiclier, 
halbnoiiiadii^vher Aramflfr bildeten. Ziisi^nde, die der Prophet in grauca 
Atlerlum jtirfickpnijiziercti xu dflrfcn vrrmetni. 

Not-b \npl cinfafhcr wBrdu fri'iiicb der ganze Sadivprhalt gnlngert 
win, falLi man die Ansieht rersohiedpner Kx<^«(cii. dereufoljje der Vors 
Amos IX 7 seiner EntsiehunRSZcit oach eret einor spilteroii Zoit aogcliOre. 
ndnpticn'ii wollto. tn dies^^in FnDe hHUr der fraglirhe filossator seine 
Wrjsheit Icdifilicb auf deiii Wqjii der Spekiilation aiis 2. Kftn. X\'L D 
bezw. Amos I, 5 Re»chApft.') 

Wip wir nti8 fflr die Krage nach der lleimnt der Arnmrier niir auf 
VwintitunKen angewiesen sehon. so isl dassclbp aacli der Fall, wenn wir 
t'twa den Ue^nn der nramaisctieti Iiivumoii in Me^opotaniien itnd Uabylonien, 
d. b. die Periode, in der die Aram&er zaerst in unsercn Oe.iJ<-libkrris 
trclon, c hro null >En sell zii fixicren vcrsuclieii. 

I'naere llaupt(|iielle ffir die Anfhellimg der SUesten (le^chiehte der 
AramHer bilden die KeilinsehriNen; erst in tweiter Linie stehen die 
biblLseben Nacliricblen. dereii Beniilzunp dein fJeseliichu:forBelier vorsirhtiRe 
Kritik nufcrk-f^. insufern die edmob>K<^ken An^aben in eenealogische 
Form Rchflllt aind und dicsc Kf^ncalo^isclie Filiation zuin Tt-il aaf daa 
Konto eines Kt-'daktors zu ectzcu ist. der diireh da« geschickt gcwAJilte 
Mitte) des Stammbaunios die atis veroehicdenen Qiiellen horrilbroiidvn mid 
teilu'eis«> van einander direrKierendeu N'achriebleu in hannoitisieronder 
Tendenz iiisamniensfhweiUte. 

Die (irticbichte Mi's«pouniipiis ror dor Millc des zweileu JabrtanKends 
ist fflr tins im gro&eii und (fiiniien bia hcule nocb ein mil sieWn SiegeUt 
vemcbloseones Biich. Das dicbte Xobelmeer, wclrlies mis die Keuatats 
joner alten Zeit verBehleion. wird ntir unuierklieb dnrcli cincn schwaehen 
Liobtslrabl zerhK>ien. den die aUtestaineiitlidiei) Narhriclileii aiifi!«en(len. 
Difse bezcufrt"!! nAiiiHeli. dafi in der Gegcnd von Cbarriln rinraal hrbr;iische 
and aramAi»rbe Stitmnie, letzlerc ini we^entJtcben dui'cb Nacbor^) repra- 
sentiert. nebenciuander xellctcn. Die Landschafl, in der CliarrAn, Nachor's 

I) Mciuv ol)i(fe AiifTassiinK b»riKl- der Aogalw in Amiw IX, 7 steht der Hanpl- 
aaclic iiiich iin WiilcrNiiniclie nut ilcr Bfurteilting, <lie ihr llctniiid in seincm 
GrmtJria S. I83(r. ;»gL sclioii furher in AUitntel. CbtrHtfer. 201) zu leil wertlen 
II06. Er ftidit In Aiqu» IX, ~ uinv zavt-riiUsigr, allc L'bcriieferang. diu rr dvingfinZa 
dr die Pnge uzcli der lleiuul der Arambtr ausbeuivt. 

•i) In deii K^i)tn«clirinen komnn-n, and xwar "lYrnl'ar alu sprzlell niew>p(^ 
umisclier Pniveninu, h^iceiniuTiR-n nEe ^a-!.■»ra'(a^ll nud Naljl-rl-lt) lur; mao 
vgL da£u Zliuui«ti), K<ilinmAr. ■. AH. T^am,* 477. 



flt^ fct5>^ij*r»c fcl-rfj -ien keiJ:iiK-hrih;kb*T; Aosdrwk Nacbnroa iXirimai. 
i»»^v r> o**! iirrprjiz-L'-n T*ai*-n L'eiinfure BwieiiiinQE N&hArina. -■ Wenn 
jiUiK'Ti— .- !: •>•: ii;r*tj ij;^ wif-i^fce '^if-trt^d aji Ijiad 6*s Af»fiia*T? Lsban 
itEii'-''^- v.- . ^^ ::^ <iii"^T AQ-JJrti't-T*'-^-*^ woh] df-r Hinweif anf rin*- zwehe, 
ow"" J^'*ss vf-.'if.r^nf-. araniiw!;'- Vo]t>f<-bicLi. dif- ?ith vit-ileithi 
ri^-^jr-rr^ ii.h ti^ai Narrior-iamm'!- :n <i*-r Ottrt-nd vi-n *?haiT5D an?i>reh«*-. 
"•^ ''->-.'=- '/'ffJi'J'ti'r ErzaJiiDiii"-n ::*-l^»f-rj air Heiniai d*-r mi: d*-n Namen 
5jt'-.--' '.ri'i I^^>3ii verknnpfK-n ArinnaT Paddan Aram aii5. ein irfrerra- 
•.iL^^L*-: Tf-rminus. d*-r no*h Eichi L-anz rinnh^H-hrti: i=l. Wahn^heinlitli 
1*: v^z aadi frr dif rD):rt4nm£ T<.n Chairan im AnEe. wo iK*h syrische 
Asw.-f«ra ein<? Onstbafi I'ad*lana larab. Faddas. CTi«-h. 9aAn J: Sozom. 6. 33i 
k**tn»fl.'t Andere dacbK-n bei Paddan an das in den InsfbiiftCTi der 
**eiTi*<-hen GroBkfinifje des rtfif-ren erwahnic Laod I'aiia in Sordsyrien. 
r«-is»rben den P"ifl.s,«en '.tronies and ,\Jrin -i SthUefiSkh komiie als drines 
0*4nfi for die Idfniifikaiion mit dem bibli-^faen Paddan aach eine 
babyloDiK-be *^irenz]and=chaft PadaD. die wabrscheiniifh anf inedisrheDi 
Oebiete lokalisien werden muB. in Konkarrenz kt'mmen. For letnere 
pladierl Hommel. der dabei eine Cbem-aeniiE des Namens dieses babylonisdi- 
DiedlH^ben Oebieles oach Me-opciamien iianiieren will.*i Die meifte 

\, NatianiitD. arsprvDL'Ucti vohl uatiar ^ Flui:, mit tier alteo Lokalendaiic 
Slim aint uud erst s^kundlir al? Lxial anfgefaSi and daou mit der s^Tis^faea Me^o- 
{x^tAiuia idectilizicrl. Uaa vgl Bartli, .Sm^V. .VowrrMlMM. S. SI!*. For die Be- 
deutusi; lier Form Naharaim )jea<:hl^ inau audi Winokler^ Beu^rkanceB in Kai- 
imtrhr. K. Alt. Tett.^ .•>■_?. 

-J V^l. Noldcke in EncyUoj^fiia Uihlira 1. :!!TS. FaJdan kommt anrh &«n^ 
als Ortsnamf v<.r s. dazu Nol-lek^. ZtiH-Kr. d Dmif-h. HorptnL GewJbfifc- XXIX, 433. 

3, So: Tomkios in Babylon, on-i Orifi-l tltrxtrd IH 1SS8. *ff. nnd Winckler, 
AlbtritTtt. Fortcinuigen \. 'iS.. >"wie in KfiUnvciir. n. All. Tert.' S. 3S, 

4, S. dessen Crtnidris^ S. IW ['iesr~ Land Padan erscfaeint in einer Ins^hritt 
des batiylonisclien Koniss .A^mkakrim^ IT. Jhrdt. i. Ideniisoh ist damit vohl 
die Stadt Padan. die in der Insctirift des Aeabtavba s. Scheil. taie* r'lamit-tnmit. 
1, 'Jb] vorkoiniQt Zu>a[DmeD mit Padan wird nan in der erwaliDteo Inschrift 
A^mkakriraes ein Land Alinan emalint: aodrtr^eit^ werden in einer i^ewgTaphischen 
Liste tV Hani. 12. Nr. li, -ITj Padin (— Fadan uud Annan glekhgeselzl: auftenleoi 
fiadet sich ab Ortis- und Ltnilesnaiue noch Jalman uud Haiman == heutig Holvan 
in der Natie der Zagrostore. Man bat alle diese Naiueu nur als VarianieD angesehen 
und als Bezeiclinungpn eine> und dessellten iieljieles. Man vgl. IiditZ:M.-li, Paradieg 
•20^1 und .'>prache d. KoxMer 32: Hommel, Gmndritf 190. BiUerbeck. Dtu Samd- 
echalc Sakaiaania lol— 2 will hingegen .Alman (Haiman), Jalman ,^ Pjebel QamriD) 
und Arman trenneu. M. R. gehorea Alman. Haiman, Jaluian = Qolwan Lkezw. die 
Landschafl. io der diene Stadt liegt, sitlicr zusaminen. und vieUeiclit ist auch noch 
Ltmania s. ZeiiKclr. f. Amjriol. XV. 3<Xi) dazu zu stellen, Ob aber auch Arman 
damit kombiuiert nerden darf. ersilieinl mir uiolit so sicher. Pinches widlte nun 
in ditsem Annan den Arumaernaiueu crlilicken uml setzie Padan, Pad in)- .Arman 
S5S hebr. Paddan Aram: .'■. Tran^mt- of Soviet, of BibUf, Anhaml. VII, 115: die ganz 
gleiche Identitikation gibt Uomuiel, (imnirigs VM. Ich uioclite die^e GleichuDg 



die Sltette Gackkhte dvr AramSar. 



191 



TTalirschcinlicIikeil wohrii. wio Btsa«t, m. E. der crstcu tier tirci Erklflruiigcn 
voD I'adctan iniu'. ilin iluriii •■)?!<■. iiii I'tiit'iii inosopntAmiM'hon LnnHHirirhp 
haflPinlp Ucznipliminj,' crhlickl, iind ps pwclipinl fprnor solir i;ul mdglicb, 
ilafS Paddnii iiiit dcr Staili ('barnio idenlisrh wt unil niir einn sllterc 
lii-zw. ilic iin(|>riiiig]ic)it' KtMit-iinuiig ihr Irtztt-ri'ii iliin<U'l)t.'t 

Wit- tliirfpit wohl aXs zicmljcli siclier aniiphmfii. itaS dit- EiiiwaiidenitiR 
aramAiKflicr I-'aniilieii in rier (ie^enH voii ClmiTnii ^lioii in die Z<'il vi»r 
dor Aufriclittmf; i-inos uiiichligt^ii Hclliitcrmc-bpj* (ftllt. Uicsn' urantaiiwlion 
Iiiwln l]p)mu[iU'U>ii eieli daiin jiilt'iifAlIf audi. »l» iiii^rfnlir voiii li>. 
Jahrhltii(l(Tt an dcu Gniiid!<l<>i-k dcr iiif^ugiotannsrlicii Iteralkfiun^j imcli- 
ivGjgfjar die tielliitvr bildntcn. dJr tticli liald daraiif zti oinnni niac)iti),Tii 
StaaU*. dciii Roii^ho Mitunni, da^ &oini-r Atifiduliuiiiin; naci) titwa dcr 
syrisf^hi'ii Mpsopolamin. d4>ni l.tindt* zwiHcIit^n Kiiphrat mid d(>H»oi> Nehpu- 
fliHtip Chabtir.-| pmupriolit. ziiajiiiiiiipn)(chlo&. L'ln dip \Wudi> d<?s 16, und 
H. Jahrliumlorle. d. h. in der sogen. el-AiiiHnia-Kpoclic, wolclir diircli 
dip If^WH in MiHrlSpyiitrii lim Ruineiifpldp vod pl-,\nmn)at aufupftindpnpti. 
in Keilschrifi K^chritlieucu Bripfo dfs agyjiUiwIiPii Siaalsarfhivee bo 
Ipbpnsuarm Ijeleuvbtct win)., stand Mitaiini a\& achtnuggcbietvadp Croit- 

niulit uhti^ w«it«>t«< akzfj'Ucrvn ; (Iviin ilic /.wtsdwD Arum imd Anuan b«»tvlieuilc 
NampDKllinlii-hkcJt kann Mehr wolil IvdiKlMi via Werk diw Zulalls win. Armao 
crocJieint u>)ri(;(?na ai-Ikiii in e\nei In-tclirifl ilea iiralteri KSnigH Namnmin als 
AMlia-liii. wiM iiltor t>'«'liiiMiiV'<-f;4, wie Hliilnu, Earla Bat^ltni iiitt«ri/ U'-'i Wtll, nU 
Anoeni«u «ihirirt >ti!i<leQ ^urf Ls f^t audi iultri>i fra^licli, vb dtrr Name Ariueuivu 
(nieral alx Armiiia in ili'n [ivrajiii-tieii KeUiii-'".-hriOori belcgl). wi-' Jpiwh, Ht/hilf 
tmd ArmfmifT U veriiiut*;te. iu irReuil wetclier Welse iiiit deu keilinscbrJlU. 
LantbicliullAlMgTitr Anuan zu.samiiienIiSngL (Slit us^r. Ariuaii bl vi«lk>jelit das 
Arinan tics i'bronic. I'aKbale (». liazu GerLand, Hymittin. Ztitttdir, 11), 371) ku 
karabii>i«reB.| 

1} Su vuraiuM Zimuivni in livr ncuestea (U.) Auflagc von GtMiiiu?-Bulil5 
Ht^.-armm. WSrierhmdi 578 («- "f- T^) auf Grand des A&syrt<ch«D, mo psdiitiu «iii 
Syuonymnm Tun hananu = .VTpk. Stralie* iKt Audi lloiumH. Gnndriu 169 
faOt Puddan Aram als .Arant8erslniBi-*. Kr xiehl welter aucb Oir in Girtii lit-raii, 
well GIK ul» lik'ognimm fur pailanu )i('k>gt ist: icb gUutw aber iifcbt. daB man 
bervcliligt ist. (ilR vou Girsu aW ^uz «vlt)«Uodigv« Klviuriit \otii WortkSrper los- 
za15Mqi;8.dBxuscliouc>l)4>ii S. I8S2. Uer Name der Stadt Cbarran ••nuprirlil sidier 
aMjr. linrranu uud Iwdi-ulet ilonigciuBII .Sinili«, KarxMsiie*; 6. daxii Wiiicklcr, 
KtiUturhr. ti. Ait. TnL' 29, A II Hi. 2. bt gauit siiftloner Weise fiihrt eiiie der tw- 
deutend.itmi tmttiKUclK*!! ?UdW als Kn<'I«n|)unkt nicliligcr Kamwancnroutcn 
selileclilliln deo Xuniea Sairawaa (Kcruao) = .KanLwunC. 

i) V(«)lclcbt tticlite « Ngar bis au den Tljp-is usd ediloa, nenigcU-ns vor- 
fibergebend, nnch Niniveti eio. ni« man dios sur der TiLt«»L-Uo urschlieU«u darf. 
daB Dpscbralla deiu krankeii ilgypUacheo Pharao Aineoojjbis III., «iif drs.*pu HJlUn 
bin, dafi wumUriatige Bibl der UoUin lM.-litar von ^illlvl■ll i^udet Maa vgl. clazu 
C. Nicbuhr, tfivd. ■■. JScmcrli. c. HacU. d- allot Orimla 6. 90; Wlncklvr, Kalinschr. 
II. AU. Tml.' S. M. C K. Lehmana. Klia IV S. 4O0. Dber MitaiiQt und fiber 
Bdn Vcrbiiltni-' xiim Dpcriffc NabHrina b*a<^bt<; iimu audi W. )LMiUler, Atim >uf4 
£nrt^ nttit lUU'jyjM. IttniiiMiUm S- 24Llir. 



192 Mojimilian ^recJt, 

mafht da, Seine Fflrsien verkehrten mit den agyptisdien Pfaaraoaen 
nnd den babylonischen Herrpcheni als die Vertreler eines diesen beiden 
gauE ebenbflrtiffen Reiches. In derseiben Zeil lesen wir znm ersten Male 
Ton dem Anftanrhen aramaischer Bedninenhorden an der mesopoiamischen 
SndgrenEe. Da6 e? fnch dahei aber nirhl om eine in grOfierem Stile 
erfolgte aramaische l"berflDranp des Knitnrlandes handeln konnte. dies 
IfiBt fdrh mil ziemlirber Sicfaerheit an der Hand von Erwagon^n. die an 
der Benneilniig der damaligen politisrhen KonsteHation Vorderasiens ihr 
ROekgral finden. damin. Wir dflrfen Miumni doeb wohl eine deraitigv 
KonftoIidadoD ZDtranen. daS ef: dem Vordrineen omfangreirherer Xomaden- 
schvjjrne einen wirksamen Damm entgegenzasetzen im Stande war. 
Natnrlirh schiiefii dies nithi an?, dali einige aramSische Clans anch in 
der BlfiiepericKle der Miianni-Herrscbaft sieh da ond dort imter die 
h«hitit>(-be Ber^tlkenins mi^^ben konnlen nnd dann wohJ znm Teil zor 
Sefibaimrkeii sbemoeen. Da£ sicb die Zah) der anunSischen Enklaven 
in Mesppotamien dann in der ZeiT des Xiederganees der heihitischen 
HeJTschafi erbebljcb vermehn baben wird. daran isi kanni zo zweifeln. 
FreaBch die Epwie der ToUsiiindieen Aramaisieninc Mesopotamiens hob 
erei mil dem wijtiifben Zosammenbrache de# dcrrigen Hetbiierreiohes 
an; waiiii dieser vor sieh eiofi. verraien nns onsere Qnellen oidil. Wir 
-visitRD asdi skill, cb I»QS«hrana. der Zeiigenosse Amenopbis m. n. T\'. 
(dieie bnden recienea tod ca. H5T — 1374t, ak letzter Hwrschw das 
Zeftm nt*eT Mnaaci i*hwani;: aber der Uniereane kann arfier nichl 
ariir Lanre n**i <ien Tc-de Duschranas erfclei sein. da Mesopoumien in 
6a rrfTiesi Hilfie def 14. Jabrhonderts scbon als eine Dependenz des 
aasTTOfiea Bei*ii«s aahrin. 

AfSTTi-ec der jnnfie ani^ireltende Nachbar Miiannis im OsleD. faUte 
iwi ai< Ert*e d?r hethiiisfhen Marbi in Mesflpciamien: die fi«chen 
-Vnsprarfje eri;(«>*en aber antb die Aramaer. nnd ?ie beeilten sdcb sehr, 
mil ihres S^haren das htrrvnlcse Land zd nbfTsohwemmen. Dieselben 
bf«iiriiiti*-n skh nichi eiwa auf die rfenrecenden des Enpbiai nnd seiner 
Set»ei:i5ss?<' im sodiifhen MesoiK-taniien. sie dnrcbsireifien aadi die eanze 
EbrEe b:s h:n zu den AssiSufeni des arnieniwhen Gebinres. hededdten 
das Ge^ires- mid Tafellai^i des Tiir-AbdTii <des Mv-ns Masins der Klassiker) 
Bud siecncii sioh in sr(*>serer Meiice, nanionilk-h anch in der Ebene am 
£»beren "neris, asi".:ch lom hniiie^ii Piarbekr, dem Berpifhe der Land- 
schahen S^-phene snd Ananene dor Klassiker. losL indem sie sich Qbendl 
iwisfiea die rerspreniten Resio der alien Mhanni-Bevolkenine einsiclKAMi. 
dwf*' aliTrShlifb shsiT^iojvnd- An dnn armenisfhen Irt+inCT' kam die 
cizsf Bf-wt-^iT-i nir.i ^::"s:sI3^io: ;:;* oii:ti:i";ifbo Armenien hai sie, soriel 
»ir sf-r.er. v.x-h*; hinibonriVTiflo'i -i IVr eanie Vorsjofi srheint sich 



Vber die SUesie Oesehkiite der Aramfitr. 



1»3 



Kietiilieh rasvh at^wiekolt zn haboD: itcao srlioo in den Icuteii Dezennien 
des 14. Jalirtmutlorbt treffcn wir ini nfirdliclicn Me-itopoijunieii eine 
araoiftisplie Bfvalkpran^ an. die bereits dein Nomadenleben enlsagt nod 
stAiidigp WotiiisitKo itine lial. 

Zasaiiinicn5t9:^c zwisclicn Aniiii&ern und Awyricn, wdc-h teQct^Tett 
ja MpttiipAlaniioii ih oiiio ibm Hlii>iii crbdhreiulp Domilnp hctnichtcto. 
konaten nalQrlirh nJcht aiisblpibrii: sie erfolKlen, sobald kraftvolte 
Hcrrsclipr den assyriscben Tbroii besliegtn ballon. 

Die alled«ii RvpraMViitaiitcii des arnmSUclieii StattiDies heifien in d«a 
KeilinRchriFien Aclilanid. ein Name, Apt viellciHit ..(leiiotc^cn" (arabisch 
achlim. Plural von rhilnij bodciitpt.'l Die Iticbtif^keit dipper Ktymolo^e 
vnraii%07«tzl. wflre es oiOjrljcli, daB die licxeiclinunK Arblain^ arsprung- 
lich fflr dip MItKlipdor rincr Art Eidgi-iiosspnschafl geprSgt worde. d. Ii. 
for eine Li(ca vvn Bcduinciislikiumen. die bcbnfs naclidrQcklicber VcrtrclutiK 
gemoinMiiucr Inlcrosscii ^osrlilosscn wurde.') Dall man die Achlani^ fQr 
ArainA«r halt^n niott. Icbrt Aas ihnen in der Prisnta-lsehnfl Tiglatb- 
pilesers I, auwlrncklirii l«>iiroli'ptP Prflillkal Amiaia =, ..dip aranifliwhcn." 
Dip frfilieste nrkundlirlir IJezeii^ing des Auf(rel«>ni« der Aelilam^- liejp 
ID drni Ainarna-Bricfc Berlin Nr. 164 r«r.') In dvr Fol^ezcit ut tod 

1} Gleicbzeitig mil deu AclUani^ erKlielnen — Id deo AnoruabricfeQ — die 
SulJ, wahiHclieiDlich scniitKohe NotoBden; vgl. iiber «!■> unU-n. 

*.') Peieer hill bel Hom, I'nlentKhutg. =: MUldl. dcr Vorderarial. Gtedlafh. 
|( 1(8 alilame tir «liie Wieilergabe von *nf:t[ai<^ uud v^rwelrt dafur atif 'Itiritn 
rllclirSer) ^ haMii in ilea Amarualiriefen. I'el:i«r nil! demnacli iu atdame deu 
floral Caglloia) «i arablwh ^ulam = vjungfr Mann, Sklavf- xdu-n. WiwJer oino 
amlcre KrtdiniDg Kibt lloiamel, AUitmHil. CberHef. S. iW: „l>er NaiiK Xbl. M ivia 
arabUcb (alain)"; deakt ll^miniel bier aa a'li(!)nj, Pinr. 7.u 'alaiii = ^Anfiihrer*' 
Oder an den Elativ a* lam iler Kleiclicn Wiiruir [loinnicl vergtelcbt fcraer, 
s. a- 0. JOG: aiit Abtun^ i'sa allUHtaDimtliclie alilamah. die BeKeicltDODg eiDen 
iwlelstefiiex im iirie^tterllilifn ilriuvWliJIdc; dirsc letxt^rc KoniliiDiiIiuii wini titiriscaa 
vnq lloiiini<.-I xdln't mil Koelil our ai« eine „vieUeiclil" in IlrtiAclil koinm^ndr 
crkliirl; tuan vkI uuch awh iloinmrl, d. a. O. t^ SclilicllUch <:riDUcrt Uominc) 
Doch b«xttglic)i Acltbni« an dea Nam«ti d«T im '.'. tlu«hc Sonioelii cnp. X, 16 rr- 
wUiDten OrtsciiaftOidBm. Xciie WciBbcit i^t im laiifcoden Jiilirgaago (ISWi) d«r 
Pnaeding*ofSt>eififi<tf BUflaalArrfiawloffjfHd.XiWK^i ^^ liodcn: narli Siivcti ytin 
nimbrh Alilamf = hMliiiisoli Klialainmv: dieses wletlt-r — assjr. Ilalniaii, d, li. 
Land Av*. llotfi-K KhnI odcr Klmlma. DaS liivr alles roIUlandie in der LtiR 
schnebl, brauclit wold kauoi tMMudcTK betont werden. Sctdleftllcli id einer nicbt 
nbien Koiijulctiir Ti<'If» grdacbt; dt-ritidbr Ncldug nXmlldi in Xeilirtirifl f. Amyriot. 
IV 91 vor, (Ian NechlainJ tun Jercmla XXIX, :i4 In 'AcliUml x\i cmendiercu; lur 
die dt'.-> l)«l>i3i]tchon [rnkiiTi<liij;fii act benterkl, dall In der liehralM'hen Schrift in 
dleseni Kalle iiur der tvxH- Itiichstabv ili^ Wortes ion der Aodcning lictiufTen 
wird. Schemsja, der faUcli« Proi>het zur '/xM dcs Jeretnla, wire hlcmacb etn 
Achlamife, d. \\, ein Aratniler gcweMn. 

3) Sacb (lommel, AUitraelii. Cherlirf. i<A, ktoto ein Zeug<'. namciiK Addnmu 
— d. h. derArlilaniite? — srhon in einem iinler der Reitieruns; Ac* altbaliylonischen 
KSnigs RiiB-Sin voo Lnrau (ca. «00 v. Clir.) auagefortigUn KontraklUfclchBn Tor. 



lU 



Maaimitian StrecJc. 



Ihnon flftprs in rtpr Irscliriften dor all- iinil ncu-assjTisrhen Kflnigp dip 
Rede. Als Prstcr kani. iinsercii fjiielleii ziifolg:c>. rior Kfiriig; .Vrik-ilin-ilu 
— so ist dor hislior I'uili-ilii [^■Icsciii- Nfitiir zii iiiiittrliicilirn — liiiti ISiiO) 
niit den Achlam^ JQ feindliche Bn-iiliriiiiK: er tlihmi sich ihrer Ciitcr- 
wpifuiig. Auif atii'ii BoifjistW It'll itIu-IIi . daD tier Ausdriirk Aclilam? 
iiiimer rnir fur nomadise he AraniiloistJliiiiiio. tiiul zwar aicbt nur ittv solcho. 
die Me.so|]ulflinipii diirrhslmfleii. soiidt'iii aiic-h [Qr die |{Hl)yl()ni(>ti utiU 
Klain diirelizieheiide'ii Trupps. gciimuclit wird: nher nie wrrden duninter 
sefibaJt gcwordciie AiigehOrijcc dieses Volic? verstantlen.'l 

Die Slt««tPH uiis bckiiiiiiim Araiiiaer put|]u|ip€.'ii s'n-h iiacli biblischoii 
unci inscliriftlichen Nacbriciileii iioch als reiiie Noniatlon. Pbor ilas 
l^beii dersellton in der Wilstp sind wir iiiclit nJIbor oiientipit. W'lr 
kJtnnen iinif abcr eiii zieiiilicli g^ireueti (ii'tn.^ldt davoii i>iilworfeii, n'i>na 
wir die Karben dafUr dea heuliirpn /^iistSiideii der Waste, die alien 
Bcwoliijcrn ilirc cwig (ik'icheu Gcselze diklicrt, fDllcbiicti. 

Dor vorbin prwilhnto Koni^ Ankdinilu scliciiil xurrsf piiic cnornisi-btt 
Bekflmpfungderdas Kulliirbind b<^dro lien don apamaiwclu'n Xi)tiiiiiU'ii in AiiKriff 
gpmmmipii mid die vemipiiiUichcn Rpclito Assyriens aaf MesopoUiniioo 
mil Entscbirdpiiht'il vcrlrcli'ii zu liabrri. Kinc uoch iiitcuxivcrp Tflliskeil 
bal alier wohl in riio&em I'unkle ^ein Enkcl Sfilinunniii^ar I. (ca. lZ2if) 
oiitwickHr. Er fQhrtc namontlirh eincii flnnpl^Tlila;; ^^K^" die in der 
Ebeiie am obiro'n Tigris (flstiicb Yon Amid = hout. DiArbekr) aiisflssigo 
aramaiscliP Kevtilkeriin^. Wir wnBtpn von dii'scm Koiii'«nln' bis imf difl 
jGngstP /^eit nur diiiTh eine gelcgentlichc Itenieikuni; in den Annalon 
Asbiirn«!5irp(ib4 (col. I, I0'2fl.). fiavif. dureh die Aii^abon aid selir fra^nieii* 
tarisrli prbattpnen VotivsHmlpn StilniHtia^i^urs 1.') Dii- Iliciitigkoii dJescr 
Notizi'ii wild jetzl wcilcr veibflrgt diircb dip wiclitigc Steirtafolinsthrift 
Salmanassars I., wclchc die Deutsche Oricntgcsellscbaff iin Winter lUOS — 4 
bei ihren, bisber von rttiebxteni Krfrilf,'i' ijekriinlen AnsfirabiinRcn in dpn 
Ruinen von Kal'ah Sclirrjiat. der Siattc der alien assyrischen Hnupl- 
Biadi Assiir, «u Tage forderte.^l 

Hommd hat offcnbar Mi^lUners Beitr. iwn nl/Wisr/jM*- iMtwftwAi Nr. 108, Zl- i.y 
im Auge, nu utier die Lcsuuk uii^icher ht! 

11 Gelcffuuttlch insi; aljlBniu schleclilhtn .Bediiine* liedeuten. "Vn Imltea 
alno ein Beis|>lel f&r die ICiifKlcklanK etneft HI genua itieiis xii ciaeiu App^-llativiim: 
Klmlirlies luBt sMi atich fiir die Nanien llatta uiiO Kiilit nncliwcj^ieti: .<!. daxxi 
uiiteiu F.intt an di^r bahylonJAcli 'ClitmilU'licn Umn^-u ^t'le^oiie Orlsi'bnit 
Uit-Aclilam>'' iSauhtrih-PHBiua col. IV, 13) vpnlankl Ibre (Jriimliiug jf<lenf»lU 
einigcn aramSJhclieii FnoiiUeii, ilie das NoniaileitleLjen aiifgsbcD. 

2) Der Uri^nalteit dieaer Vasenlra^ni«nl« ll«gt erst sat dein Torigen Jaluv 
diircli liifi Pill >tilt III inii von L. W. King, HmxilJt iif the rdijn of Tukulti-yinib 1. 
(Loniliiii l!HM), |>. le'tr. idtuu p. \2^f(.) vor. 

3) Man vgl. einntweilcii illt- Miluil. d. litviitck. Orietilge*. Nr. 21. 5-43; claxu 
forncr l.dituauu, KUo IV. IlVflf,; 100, suwie mdnc UeinerkUDg in .^rtleehr. f. 
AMyriot." XVIIL (liKMJ, I88,'9. 



10 



Cber die SUaie Gacliicfite der AramGer. 



195 



Dss Tonlrio^en der AraniAer von Nordwpstinei!D|ioiaini(>n atL<; nespn 
NontR)Tifi) ilQrfle minirliBt nuf Wiilcrsuinil gcsloBea itejn: dPDD es var 
(leti Hethitern. die ctva seii der el-Amarnaperiode U5. Jhrd.) vod Kappa- 
dokiCD ans Syrien mil EinfAllen kii (Ibcrxiehen begounen liatten. gplungen, 
ihr er£chntot< Ziol zu orreicbpn : ' Mic konntco ganz Svmn bis zum Hennon 
liin in ilire Gvwalt bringeii uiul kJpIi zor leiiendt^n Mftcht iiu Wpstcn 
Yordmisicns mifwcrfcn. An ihror StArko wird wohl der ersle Anprall 
dpE aramili^clien V^JlkerslroniK zri'scticllt sein. und dei's^Ibe iiiuBtc i>ic)i 
cinstwciteii daniil IjegnQgen. Ans uctiillit-lu- Mfsopolaniivn, zwiMclicn Kuphrat 
und desflen Nelienflii^sc Uoltch. mil ricineo Sohnrpn nnznfnllen and so die 
Aramatsioraiiif Aw gp^anilPii Mt>MJpntaniJens zu hpslegeln. 

Der HetiiitertOrat Clieiasir sclilofi ca. 1275 mil dem apyptisrhen 
KOnige Ramses 11. (in dcsacn 21. RceicnniRsjalirct ciiicn urns diinh Ab- 
schriflen aaf flgyptisthcn Tempelwandim noch prliallenen Bltiidnisvcrtraf^ 
ab. Dor AhsfhiiB Hieses Brindnis!t<>s crfnlglo zii eiiier Z«il. als pine f,'roBe. 
weitvci7woigle. in KleiiiaHcii anliebcndo VfllkcrbewcRBiiR ihrc Schatten 
au-twarf und Agyplcti »owohl wir das Kcicli dcr Chela zd f^rihrden drohte. 
Es liegl audi schr wohl iin Bcreiche der MOglicfakpil. dafi der Cbeta-KOnig 
diirvli seine Allianx mil dem Pharaoncti retell nictil nur jciic von Norden 
droliende Gefaiir beschwoivn wolltc. soiidera daB or za djpsem Biindnisse 
eicb beMnders aucih iinter dem Drucke Am von Oslen Otesopotamien) 
her aiifziehenden amniAischeii Wettersturmes herbeilieb. 

Wenn cir iU»u audi vor dcr Milic dc5 13. Jahrtitiiid. den mesopota- 
mischeD Araniflero nicbt };eliuf^n konnte. in Syrieit irKcndwo fcstca KuB 
zn fasM!n. »o habvo sic cs dorh uhuv Zwcifc] an EinHlilpo uioht fehlen 
lasfien. Eineii tfoteheii. voit oinem iSiiger aiidaneniden Krfolge begleit«t«n 
iCinboK-h hat oHenliar die Angabe in Richter IH. ^ ini Au);e, wu es heiSt. 
da& die Kinder Israels 8 Jahre lang Kuscban Riscbatbuim. dem KOniKc 
von Aram Naharaini. dicnim ntuSu<n. bis flic di-ir Richter Olhoid. dcr Bnider 
Kalebs, berreite. Das bedciitet dodi wohl nichttt anderce, als daB ee 
eiiieni araniaischon Stamme gindtte, cineii Teil PalJuiliDas. walirscheinlieh 
das Osijordauland. auf einigo Zeit ni imtorwerfcu. ') 



I) Die kfirxlicti von Sayce rertretene Aii-^cliaiiiiBg, dad die Hrthiter mindeMens 
Hcit il«r 13. D]rnastle (30(0— lldd) in Syrien und Palastioa aiuts^lg waren, bt 
UDlialtbar. Das ag)-pt»c)ic Monument ilex I^uvrc, aiif dns *M\ ^yi-c Atttt, 
bewetaL, wie H Bi«asled iiu .4mi<TK-. Twrn. o/'Smif/. Coi«yiM<^. XX1(190.'>) |». 153—7 
geteigt lilt, nkhts m Gunstcn der SjyceVhen .\n!>icbt. Wir muHsea abo dabei 
etehen blpibea. <tafi tlurvh die A.iiuiniabri''fe div erste Inva&ton dor llH-htter in 
Syrt«ti bezeugt wirtl. 

■i) Dall tticlit. III. 8 finini gcfcluclitlii-bcii Itintcrgruod bat, wiixl aich knum 
leuitneu lassea, V«r Naiii« i1«h Araiuacr-KaoIgH, KuKcban KiacliiitliaiDi. itil >«lir 
«ahracbemlii-li verOerbl; dip riwrliefemng dewelbeo «cliwankt; die Septuagjiiita 
liiet«l.Voi>a/rpo(rtf(M^; wl. de LSKarde: Xwrniffeafiov. Jcwephus (e<1. \tt*t) Xtivtmp- 
wcVof. LHirftc loaa von tHxlvrtT t'uim auKgvhvn, so kCaotc man venDut«D, dafi 



11 



19« 



Maxitnilian Sfretie, 



Die Zeii zvrischen tlom Todc Tiikuhi-Ninihfi 1. imd dcm Rcpicmne*- 
aiitritle Assiirrewhischis (tl. h. v»n i-ji. 12riO — I ISO) war filr Apsyrinn I'iiio 
I'eriode ties Niedergaiices. Dw Mangel einpr slarken. nssyrischeii Zcntral- 
gcwalt iiiiBcric iiatarlicli audi seine KDckwirkiiiiK auf Mcsopotaniien. Die 
ArarniSor konntoii in ilieser. fin vullcs Juhrliundert wfilirentlen Epoi-he 
ihre Position in Mp-sopotamion nacli KrAfton bcfpBtigen. Kin Teil von 
ihacn verharric nicht im tirsprilii^liclieii Numadenzusiandi?. soiitlcm tog 
feste Ansiedlunpen vor. So aelieii wir damals nainentlich an zwci l*unk- 
tvn, iin Nonlwctilen niid iin Rtidvii Mci^opotainicn^, v\m Rcihc kirinor 
anini9is<-hei' K(lrslenttin]i>r &w ilem liDdcii waclii4i?n. Im Nord(>n. in dcr 
setion crwAhittPii Ebcuo am oWren Tigris ^iiid liorvorzuhcbpii: Bit-ZaniAni, 
zu dpin die StaiU Aniedi = Amida dor Klassikor IIicuip: DiArhokrl eplifino; 
daitri Schiipria. Nirdun und Kirlui '). Ini Sitdon hildKen iirainaisflip Klt-in- 
staaien — biiati s= ..Hliuser" genaniit — cine den Euphrat entlang 
lanfcmlc. an <lcss«n gruKcm Kiiip im Westcn bU an die babylonisclic 
ttreuzc roiclipnde I.inio; Bft-Adini. das UpniJ'Hdcn der Uihel, ChindAnu, 
IAlt^^ iind Siihi (wahrschoiiilicli ;= biblisrh Schilneh) waren nnter ilineu 
die bedcutpndstcn.") Im zentralrti Mesopntainien kain pe wohl kaum zu 



XorittiffaaSoi sns JottjapauOoi korruni|>iert aei; ilaa wilre danu cine ForiD, die 
sicli alii eioo Ver»ti)iiini4>lunK von Dusclirata (audi Tuii>rherat1a;, il«s Namcns Aes 
MitittinikiinigN {». obco S. l^-i} UDscltwer erkliireD Helle. In djesein Fnlle luflBte 
sicli wold flHK RieliL III, K»U liistoruclier Kern ilie Tatsarhe ticran.4sdi3tcn la'i^sen, 
dun HuT kansBniiisclieu tili'l aramSliii'lieii Sliiunieu MvH^potaniieDs eininnl JJe 
ftlarki" Faust tits llot)iit«rko!ii);.'i Ia<itet« iiiid ilieselttpn erst iiach Jahien hiwiaiiJe 
<>Tarcn, <ia« tiruckeude Jocb abzuschfittelQ. Die Vcrkettuog dicscr Bc-gubcuhtit 
iDlt tier Pi.'rsoii Abs Kiclitem Uthoiel war^ dann s^kundar^e Bciwvrk. k'li Rcbe 
dieae Vermutiing mit allcm Vurlieliall, da c^^ doeb Mnnc Bi'<li.'iikcti liul, die bel 
Jonepbils Qberlicforte Naiuonfform aln iirsprungli(!lierp la Gninilc zu leg«n. 

1) Cber <ii(.-ac Slautvn vgi. mnii mcine £iuiaiiiiiicD(a?-'<uiKl<; DarstclLuti$ in 
Z^tKhr. r.Attjtriotoait. ltd, XIII (l«t8), S. 71—103 unddieNadilrSge; cbenda Bd. XIV 
ti6— 71. Man<.-h*-K lituiluUc icli uUcrUings Iieute auilcn: auch kSsiitc icH ejn niclit 
unbelrac.htiichi''* n«ii>'H Matortal ItHbringen. Illcr will irlt niir daraiif binwois^n, ila0 
sicli der atte Name Zamani nucli in deiu Ortstiaoien Tilla/amaaR — Til-uimaoi 
Ih il«r (Isrhiiene ilt-r Solilia Aignil. i.'ii. Si^eirk |>. 'h konserviert hat: damit iiit au«h 
das Tfl-MMii (m-irdllcb von Kdeasa) der syriflfhcn Ctiroiiik dee Josua Slylit — 
man VR?. die Ausgabe von Wriglit p. US - iind rielleidit audi das /«/*« des 
Ptolem. V. 18, 12 ideiiliscb [«. jrUt Oriental, hit. Heil. iSftfi, Nr. .'»). Das na und 
ui in i{iiniRTi> i»t wold eiu a<;ceai^ori^hes Kkiu^nt und \ve.«cni>(uit mit <lpr hautit; 
an Verbairomien tiu Assyristbeu ciiklltUicb aiitrutcndcn Pitrtikd w (wn); s. iiber 
diese Belittsrb, As*yr. Ummm. p. iI3; fur einc stTitv Hvilic vf.n kHlitis<^brinitcIieii 
Ort»naincn la^isen su'b ziii^Iincli h'ni'men mit tmd uliue tlicses -m* hu, mm) nacli- 
w«iseD. &c)ilies8licb vorwoisc icb nocli auf den bcuchlcuswcrteii, dio Oeograpbie 
der nord west nicsopotamiai- lien Ai'aiiiCer»laiitcD bi.trcfl'eudpn It^'itroK ■Sanda'o in Miit. 
iter VorJerntial. fiftrttivb. VII. 17- 'iU; irli kaini ibiii all<*r(Iiiig» iiitht iitier&ll 
beiiiflicliten. 

2) Der wexltfctistit dt-r t^rn^linleii Staalen war Bit-Adini, ctwa diw Laud 
ewiseben Alulab und Uri'a C^dessa;; als S-stllcIister Lil Sulii unzusi-heu, das slcb 



Xt 



Cber rfie Sltate O&ehichte iler AramSer. 



197 



cincr nfiinoii»w('rti-n Kloinstanierpi: Has Binnpnland. einp ziini allergrAfiien 
Tcilp nur in der Rr^enzejl bewohnbare Steppe, dUrfte viclmehr itucb da- 
inals <lai>s*^llK' n^weaen seiii, was c* HpuIc nocb i«t. nftmUch der uo- 
bcstrittMio TmniuclpUtz \*on Bcdiiinoti. 

Assyrien tM>[»iifl sirlt mu(»tis niuuiiKlis in citicr fllinliclicn Lage nie 
das heoti^ Ruttland. das man. veil ilim der Zagaag kd fflr die Scliill- 
(alut jederzcil braticlibarei) Meeren vonspcrrt bt, IrcOciid oiit oineni Hause 
ofanc l-Viistrr vcrRlichcn bat. Aiicli die Temlenz dor nssyrischpn I'ulilik 
ging imnier dahiii. cinoii Dngohindf>rten Zutrilt zuni Moore zii crhaltcn: 
oinpti lUuptfakior ini politisehen Programme der assyrisclicii (irottkOnigo 
tnutttr daber die Aulrirhiuiig urid Bi'tiaupiuiig der He^iuunic in Synen 
bildeii. Letzlerf^s war abcr nur datin inOglich. fulls Assj-rien sirh sacb 
in Klcsopoianiion a-h Herr der |M>litiK«iien Silnalion rflbt«ii kuimie. Sobald 
Assyrion anter Assurresebisehi (<a. lUO'M wieder ervtarkle, warf e« eorort 
dcii arauiAi^bon Nomadoii .Me<to()alami(>n!;. diespr kontinuirliohen (icfatir 
iQr die tiat'li deni MiltcliiU'cr ffihrrndeti Handel sHirHlicn, di-ii Fehdehnndsrbiib 
hia. Sowohl Aseorreschisclii. bIs sein grofier Solm und Nachrol^er. Tiglaib- 
pilcser I. (ca. 1110*'), trielMMi die Arblaiiit^ xti I'uarcn und elcllton die 
ae^ynBrbc Saproitinlio iiher Mesopotaniien n-irdcr her. In den InsrbriHen 
TtKlathpilpsen; I. stuBen wir zuni ernleii Male surden Namen der Aram Svr: 
die ftlterea Texte gprechpn imiuer nor ton AchlamP. Tlglathpileser 1. 
riciilMe seine WalTt^n mil Krlulg ^o^i^n die Ablain^ Armaia. d. h. die ara- 
mJliaciieu Acblamf. die sicb an seiner Zeit als die Herren der sOdmeso- 
pfttaniiscben Sleppc vom Eapbrat im Wcstco bis Sucbi itii Osten geriurten. 
In der Kbeno am oberen I'igris <bc) DiArbekr) keimt der gloiche Asswer- 
knnig eiue Ijitidschaft Urume. d. i. glciclifallK oiii arainAisebes (iebict; 
deim Unime isl nnr cine Varianlc von Aramii. der gebrftnchlichaten Komi 
des Nanieiis der ArumScr in den Kdlinscbriflfji;-! dancben fiudoii alch 



aagrfkbr Ton der Unndung ilea Cliabor an bU gegen 'Anah und vJelleidit nocb 
wtilCT osuarts erstrtcktc; wPsUlcb Brenrte Ukt- aii. Tber di«8< »iidii»*o)iola' 
miMlien Aranueniaateii st^denkc ich detanaclist et«'&.H Hn>>fQhflkher in die«er 
Zdtscbrifl zu banJuln. (tir licutc verndsu i«li bfaoglicb Bit-AdiniH luf IhOitzscb, 
Wo lag rfdx /VrAlwf 4; 9$: 21^3: Sai^iiau, Zeiltihr. f. AMtfrid. Xll.. hi; W. M. Uuller. 
Asim mud Hunpa n. aUUgVf'- Dt«f-mal. Si> 1 ; Wjncklcr, Ktiiinadtr. ». Alt. Ttttom- * 89. 
Ob«r Suhi vgl. man Dclitucb. }\tradia ^Ui ; l>eIitM(ti, ZrHtthr. f. KeiMiriflfonth. II, 
91 (T.; Gtascr, Getch. k. (icogr. Arahima II, UU: I'eiscr, MUtdL 4er Vordenuiai. 
Gtmrlhtk.W, U'lK; WcUflbacb, BahyUm. MiaetU. U-U; llommcl. GruitdHfi J. 
Qtogr. M. (iadi- da ali. Orients 393. Zwei Tcrsi-UlHleot Cetiiele Sulji. eln baby- 
lontsclKK und eiu oieioiKitMnKchvit, anxuDcbneo. vtie Uvilliier in TJuvt. Liler, 
Zdi. liH)4, Sjt.G9 TontcliUfft isl ulcbt nfitiK- Anch In dem vop Pditer, a. a.0. 
VI, 144 i'rlclJrt«n TeKt« liaaddt ch »1c)i Itci Sidji uiii eiu raeKopotamiNcbpn Uebiet; 
das in Uim genanntc lla-iia-at-^ lag in oder ban bei Salji und l»t Identucb mit dun 
Aa-at (= lieuti$<:n * A nab) iu AiiAiiraasirpals Aonal. irnl. Ill, IS. voD demaus Assurna- 
airpnlMineStrclfeliisGcbiet vouSuhiiinteniBliin. — I) Doch vgl. A'fii. IV S.143:U5. 
■i) 3l8(i Ygl dasu iDeJite Benterif. in Z^Uekr. f. Att^rkl. XIII, 79ir. 



18 



19B 



Afarimilian Streck, 



als wcitere Spiclfornifii: Arnnm iinil Arirint,'» Wns dip OniiirtlipcleiitiinR 
von ArHDi ist, das Ulit sich hcule niche iiielir festfilellen: die alto Krklarung 
als „Hoc-l)tand' vird kaiim aiifrpchi zn crhalton seiii.^) Das (rDber so 
bnliebte Untoriichnioii, dns BrtlciihiiigsvulumeR ppographischpr iind ellino- 
lot^sclipr Kipfiniiarnen am jpilwri Pieis MiuiBern eu wollen. hat man jetzl 
mil Kccht melir nnd tuehr aufj^egobpn. wetl ilim dt^cl) vou vortilicroin wenj^ 
Auseicht out vollen Erfol); ninbt. Mit Sicliorhoil kiitui tiiun nur so vie) 
behaupten. (IhB dcr Niiiiic Aram elnc wnhre Nalionalil^tsbezciclinunK dar- 
elcllt und nicht an geojiraphischp oder politisclic Grcnzeti ^tbundMi 
erecheint.*) AUer Wahrschcinliphltcit iiarh nannto sich — bo urtoiil Nfll- 
deke — Aw Nation selbst so.*) Ks verdient noftli bewinders hervor^'- 
hnbcn zu werden, daB nacb asKvrischeiii Spracbj,^cbrHnche unter Aramu 
(Arimii etc.) ininier our die aramaiscbe BevOlkcrung Mcsopolaiiiiciia uiid 
Babylouicn-Assyriens, aber nio jene Syrions bcgriflen wird. 

Tiglathpilpser I, hat, wle es sRhoinl. dpn Araiiiaem in MesopotamiPn 
arg zugoBetzt. Dainal» mOgpn vcrspbiedetip aramaische Faiiiilicn. in erslcr 
Linie sdche Nordwestmesopotauiiens, urn dein Drufk dcr asayrisclu'in Hiirr- 
Bchaft zu entgchi'ii, ihro }^ufiurlit zu dcm scliwer zugJlnKlichpn nrnieniHchea 
Hocblaudc gpnommeii babf-n. 

Bliile und Vorfall wcobs«ln iu dcr aesyrisclion Gc&t'biehle r(!gobiiASig 
wie Ebbc und Flut ab. Nach doni niAchtigcn AufHcbwiing tinlur Tiglntli- 
pileser I, kani ffir Assyrien wicder cine, 2*) Jahrhtniderte w^breiide Periode 
dps Nietiergatiges- Kinc neue Ara kraftvollcr Maelitcntfaltting liob crsi 
mil dem Regierungsantritti' Assurnasirpais (reg. «83— 860) aa. Dieser. 



1) Man TgL dazu den Anliang zn diescr AbbandlDng. 

3) Orimme, Mohampted S. 15 will diesolle Deuei-tliDgs zu Eliren briiigen; er 
sieht die Animacr, ..die lloclil&ndcr", fiirdic urf|irnnglichrti Bewohnerden zentral- 
mblschen ltugi.'iluucles. des Ncdscbd. au. 

8) Man vgl. dL-n ^ruudk-^ccnilru AufsuU von Noldcke [ihcr rtif A'amfn der 
aramShehen Spradtt nnd Nation in ZeiUthr. der l^eutttAat MorgtmiSnd. UtaelUdt. 

Bd, XXV. naff. 

4) SoUte der Volksuitnie Aram tod Hau^v aux cin alttr GoftcAnamr selii, dann 
w&re die UeK^lcbuuiig AranAer ttr die dtirch die K^nieiusaint' Vorcliruiiit elner 
gleiclien UoUlicil verb und <-n en AtigeliSrigen elaeo Staniruei ^cprfi^t wurdeu. Aucb 
fOr den altte^tamentl. Nameu Nacbor, den ReprSKOtanten elner aram9i»rhcn Volks- 
Kcbicltt (n. itclion ob^ii S. Ifttt), iat sehr zu erwSgen, ob ihra nlchl. nie Jenaen ver- 
Eoutpt, eln GotlA«name zn (irumle liegt. Hnn vgl. bezuglicli dicker Fiagen Zinimem, 
Kalituehr. u. All. Taifam.* i''—^ PQr die l^ntwicklung eines Uotles- zu einom 
VotlcHnampn lassen sicli I'Brallelen aiifzeigeii. So (fplit wUr waliritcheinlicb (I« 
Stadt' und Landesnnmc Assur- .Xssyriiiu auf d<-n glctcbnamigcn Gottcitnanicii 
luriick. Man lieaclile audi. daB das pr;iannenl8clie KeicU vou Van In den arme* 
cischen Kt^ilinschriftcn die Bcncnniing Cbaldia (daM Votlc- riialdcr), d. b den 
Namtfn d«s ilort vur«tirteu HauptgotlKN tUIirt und ferner, dali MAK*TU =3 Aninrni 
«0>^obl »ls N'aini; dt-s Writliiiidrii wi" uucli :ds jeni-r ilrr cii>i-t vrri-hrteri llunitt' 
gottlieit dienl: sucti liter dilrflc dcr Name dex Gottos ^ekundir auf das ibu ver- 
cltrondr Land flbcrlrn^to wordtn Mia. &) Doch vgl. S. 197 Aara. I. 



U 



Cher die HlUate Otschkhte dtr grander. 



199 



wic sciii XaclifoiKCr. Salmanassar II. f860— 825), galipn eine ibrcr Haupt- 
atiFgaboii tUrin, jcrie ubi-it crn-Shiitt-ii tdciuvu unituaischei] rOrsteiitunier, 
(lie sirli am obprpit TijKris and \^\\^ ilea Kuplirat auf^tan iiattfn. und 
ilie dpn Assyrcrn jcdcrzeil die Passagp iwpIi Uphi Jlitlelmwr OTScliwereii 
kiiimttMi. wiL'iliT voiii Krdboden zu vcrlilgeo. imtl dies ist beidca in lang- 
«iDrigen. Iiarlnllrki^c'a Kiiuipfcu anch Kvlungcn. DaO ctwa Hclion von 
liiilicr lipr in Aniienipii nnsiltntiKC HrAmniscliP I-'aniilien tltirch das rAcJi- 
sichtsloso Vorgch<>n As»iumnmp»l!i gogpn dtp aramSittrhcn Klojnataaten 
am oheren Tigris iiciiqh Stikkurs aii Yolksangeliftrigpn erliifltcn. dies 
dOrfen vrir. wenii e& atich in uniirren Qtiellen nirlit exprcssis verbis 
gBSfliricbrii siclii. alii zienilicli sicher aiinehmen. Ja. ein aramiiifTphes 
(■ntcliliTlii scliwatig si«h viollcichl niitlon uiiUr der vor-tttdogermaiiischen. 
iicthitischon (?) Rcvfilkeran)^ ArmonJt^ns za einer derartigen einHuBreirhen 
Stellnn^ cmpor. daB auin »cinpr Mitle dcr LandesfOrsi Rpnummen wurdc. 
AdI die WwBP tilridp die auffaiiende Ersclieinung. daB der erale. iins iti- 
sclirifl Hell hi'knnntc IMiorrxidier dt-ii pr^Hrnii-nisclit-n Rciclic::; von Van 
(assTT. Urartu = biblicch Ararat), gegen den Salmaiiajwar II. drc^inial ins 
Kfld zog. vun den Atsyro'rn Ariiniu (Araiiic. Arramu), d. h. der Arun)£«r(?) 
gcnaniit wird. nine befriedigcnd« Krkljlrane. ') 

Ek wurdo b«rcits obnn bervorgefaul)cn. daB die Zeit vor 1300 cinem 
prioIgToiphcn Einbmdie aramaiseher Siflnirae in Syrieu oicht gflnsttg war; 
die Tuii Mvsopotattiicii sicb bcrauwabsi-iide. aramSiscbc Volkcrwelle bracli 
siob ill Syiicii. iiii Norderi an dem Cbeta-K^irbp. iin SlUleii an den wohl 
organiiiiorten, a{:yptisrbcD BcsilzuDgoii. Die Maebt der Cbvta 8cheint bald 
aarh dom AliKrliliissp dptt iKTabinicti Hiindnixvortrages in Htarkem Nieder- 
l^aiiffe bcgritTpD gewesen lu !>ei(t. Der ^r>B«. dnbeillicbe Cheta-Staat 
zorspliupdo nth wahrsclicinlich in eine Reibe kleinere Herrschaften , die 
in den crstcn DetoDnion des 1*2. Jabrbunikrts deni Ansturme jencr ^wal- 
ti««u Vnlkerwan<leriin|;. dif aucb dan fig}'pH!)cbf> Itpith niiter Ramses ITl. 
in alien Kof^n erziltern machte. crlie);cii. Dio^e Feriode. A&g, 13. und 
12. Jlidt., in dor die Krall der Cbeta erlahmle, und in der auch Agj'pten 
rjel von seiner alien \Vider)!itan(kifahigkeit oinhQBtf. war fur die aramftisciien 



1} Cber Aimmu (Anrae) rgl. man mvinr Bvmt-rknngcn io „Zrit»thr. f. Aatfrint^ 
XIV, IMff.: 130: lSI-5. Die FeldzBgy iin la nad II. Jalire ritlileUn sieh nicht 
ffie icli u. a. U. irrtuinlkli annithm, %v^*m Araino von Unirlii. sFondcni, wonur micli 
tlerr I'rof. Lelunana-llaupL mil Kfclit aufimrkHam maclit, ff^va deo gleiclioaoiigeB 
sntscao^iscliPD Furstf-a ^.Anuv) vuo Agiui in ^o^dayTicD. Sclion der Tenor der 
Annalonlfxtc spriclil fKtn iu«iiio frutitrc AuffaHiUiiF;. und volJendg durch die 
Tigri;ftuitD*:-tiu»clinrt«n wJrd der :sucUT«rbatt vOllig klur ^esMll. Uuu rgl, ulirtgcnH 
ancli i^hou BiaHix'-ro In PncttJ. of Soa'rlg of Uillkol ArtJuttologv Bd. XX. (18^), 
ISoir. Hit dem Nameo jeoes Arainu liani^t vi«llvirlit aui-li (». ..ZrdtxAr. f. Atiyriot," 
XIV, l:!Oj j«n«r Arni^nteiu suumncn iin«), w^nn die RrklXranfc Aratnos al« Anmiers 
Ax» BIclitixe treffen sollte, bestiude achlicliiicli 8«)(uod2r ancIi ein Koanes twUcbea 
Arrneniftn and Aram. 



15 



200 



Maorimilian Sredc, 



Nuuiaden der gege)>pne Zeilpunkt znr tCraeuernng thrcr fraheren AngrilTe 
auf (las syrisclie Kulturlanil. Das Voniriimen (ler Araniiler eriolmc jeden- 
faiU ctappimwcii'c. Hand in llmid ecbciid mit dom itnkzessirPD RQckgange 
dcr hethitiecliPn Maohl, Das iins zar Verfufranc stehende Qnpllenmalerial 
let lejder zu IflpJtPnliaft. nm die oiDzi>liipn Stadien in dipser, die potitUchen 
and othncilog^ischen Yorliallaisse Syrionii ron (irund aus uiDSt&ncnden 
EnlwkblDng tiorausheben zu kOaneo. Das Resultat dersetbcn triti alier 
gmn>ar ror uosero Augcti: e« bc^tebl in der vAIUkpii Anmai^ieninji d«s 
eagnntlic'lien Syrions, mit Aotiiiahme des pbdnikischen KfiBtenstrcifons. 
Dip Hetliilcr mnWitcn kIpIi ja wolil nwli cinp Zeit Iniig in vprsrliiodcnpti 
Strichen Syricns behaiiplet liahen: im flbrigen warden sie. soweit sie nicht 
allma-lilich in dt-r frisclicii scmttisclici) BevOlkrrung als Nation auficiiigPJi, 
aaf Kleinanicn und Nordwc-stniesopolaniicn b€«c)irfinkt. Ktwa uni das Jahr 
900 V. Chr. dOrfle sn siemlicli ganz Sjiien — woninter PaJistina natOr- 
lich nichl inbpgriffon ist — in aramftischcm Hcsitzo pewosen sein; so 
4^rkl!lTl es Rich, dafi dieses Getriet in der litorarischen Obcrlipfening 
der sQdiichen Nachharn. der HebrSer. auch ab Land den Namen 
Aram trigt. 

Die Dmcddung Syriens durrh die Aramier nabm ^'iellvicht im SQdcn, 
Im Damask^'nischon. ibren AnsgaD^pankt und delinic sirh von da &u? all- 
niflhlieli inimer weiter nac-ii Nordon zu ans. Ein Indizinni fitr die frQh- 
zeiligc Araniaiiiioniiig ilcr DaiiiJiAkcnr kAnnU' nanilirli in dttin N'ainou 
Tiniinafki. wclchcn Damaskne in ciner aus der Zeit Ramses HI. (1. Halfte 
das J 3. J»lirh.) i$t«niiiicmlen ii^-ptischi-ii l^iidvrli:$io filbrl'). gcfundi-n 
wenlcn; dent) dietiC Konn dex Stadtnanienii init irifigierteiu r iDiirmesfk. 
gegcnQbcr sotistigem DomcscJick). die anch in sp3tcrcD, aramiLisch gefArbtcn 
hiblischen Bttchem. nSinlicb in deneii der Chronik, anfiaucbt. biUlct die 
hprraclipnde im ArHmftiscbni. 

iUinlich wie in Mcsopotamien. jitTtiudeten die Aramaer aucb in Sjiien 
eiue Anznlil kicincrcr Staatcii. Im sfldlicbiin Syrien sind als die wicblij(«ren 
nambaft zu rnachcn: Soba. Maacha, Beth-Kebob. Geitcbnr nnd 
Datnaskus. Vuii Soba und Damaskus »bKe!?pben, scli&pfen wir die 
Keniitnis von ihi'er Existenz aussclilieBlich ans den Nacbrichten der Bibel. 
Das Reich von Soba ^alt zur Zeil Sauls und David» als das inicbtiKslc 
von alliMi. Die ArumJler von Maacba und Hctb-Hebub fochten gcinoiusam 
mil deiieii von Soba an der Soite der Animoniter gegcn David (2. Samuel X. 6). 
Beth-Rebob besaU sichor aramSisebe BovOlkornng: ganz mil dor Rleicheu, 
Besttnimtheit lABt ttiob Awh von Mmirhn nirbt liebnuplen. obwobl die geuea- 
logischc Ycrknfipfang des Cponymus Maacbn mit dem Aramier Navbor 
in Genesis XXII, 24 den ScbluU aul die araniaische Heikuuti derBewohner 
dieses GeWctes nabe legt. 



1} Vsl. W. BI. UOiltT, Aiien und Kitnpa md, aUSfgfit. DaJa^hru S. SiT. 834. 

16 



iTJer die nlUvte Of»:htfhfe <fcr AramSer. 



SOI 



Iiii !?u^iiiiiicnli«rii; mil thn Hcwijiitivrii vmi Both-Hclinli iind Mnnclm er- 
srlirint flann i-iii wpili-n-rt urnninisrUri; V<ilk, die tlnschuriler. Sip alio nl»cr 
Qliorsiraliltcnii Itodpntniift l)<il<l Daiiiaiikiis. dji.s sicli ni^li ziim iniictitii^tort 
Stnatp fipRsmt-SyriPiis PnHTickello imd diis jederzeit die l-'iilim- des ArainApr- 
liini!*. Ills ili'Mirri lypist-lirr VcrtreUtr rs audi in d(ii AnKeii drr Isnietilen Rail, 
hochtiiplt. iWs Tislotpilr^cr MI. ra. 732 dciii Reiche mii Uaina.skiis den 
ToiW^toB ver8(>Izlo und dniiiii dai; lelzto Hiiidcruis. wcIcIil's tier piidifiliiccu 
KoDKtituivfung der asfiyrisclicii [[(■^pniunio fiber Sy-rieii and F»liUtijia ini 
WpKe Mlarid. weiJSftTiiuiiit IiuiIr. da liel mil DaniH.«kti!< nidit niir dip Moch- 
burK and der nalire llort der srrisclieD Araiiiiter, suiideni audi der Soliutz- 
wall der palas(ineiiiii.sclici) Staalen und VfilkRr. d«ioii S4-litfksal — da.<t 
aKin'rii)c[i(t JtK'h — uun kcincn Augonlilirk aii-lir zwdfclluirt i^eiii kounle. 

Der nfirdticlifitt' Teil doB Ofiljimlaiiliiiide^ bpfnnd »idi fcUoii in doil 
TagPii Snioiiiot: der Hmiptsadie iiadi in »rHniAis('lien llnDdrti. DaB die 
Arani&CT aliM- dainalK audi bereits ini we^ljordaniftchou PulAstina. d. \\. in 
Kaiiiinii pinpii bi-inWlillirhPii I'mzi'nlsatj; dt-r ItrvrtlkcriiiiK ansinni-lHcii. wid 
dies ^V. M. .Mtlllor'l aus dcii Nauieuslornien mancliiT in der Listr dee 
SffypliKt-litMi Konjgs SdicsdiHiik I. iiiifHt-xiibltiT palaslinciisischer Orladtaflcn 
tuiil au!ilautpnflctii ^JL) sdilieUen will, orwhcint mtr mil .\Aldokf^| ducli 
n'dil xwcifi'lhafr. I'nter die zwei tiflrdlidion Stiimnic. Naplitali und Asser. 
niOgen iillei'din|f.t sdiuii rct'lit frtih sirli araniiiii^clii' Kurnilii'ii at.s rur- 
j[e^hobcn(> AiifirnpoHirn ^'pinviit;! liuJicn. 

Dir nrniiiiUsi'lirii Suiiilen liii iiiirdliclii'ii Syricii sinil ilircr Rnlrili-liiings- 
3teit nadi <^l\\ns jQnt^or aU dio obcii l)ojiprot-liciu<n sudlichen llnri-sdiaflRD. 
All dio bedcuK-ndsU-ii tiiJiBscn llaniat. I'alin und Sam'at anj^sehm werdcn; 
es waren dies — im OeffensatM za den rein aramaisdien Maailidieii 
SniifipfuriK^'n im sfldlidirn Syrini ursiirOnslirli tielliilisdn* Kiinitcntiinicr, 
die aus dciii Koriwr dt-s altcn betliilisclicn ICinKdisrcidu-s liprvyrgcgaiigen 
-waren; ihre Aramai^ienin^ wini ins 11. und 10. Jahrlmiideii fallen. In 
<lie^n ndrdlifhpn St^alrn tinbon sidi woUl nooh ziomlidt lan^<^' nicht 
nnbdr^i-htlidiiv bcihiiiKclic KpvolkoruriiotclPDionie konservien. Die Aniat* 
ganiieruug so IirtwoiKPniT Hesuindlciii', wiv .-di- ilii- (ringracjMcnrii CIipli und 
die einK^wandpntn iVmnifter darstdlten. kvante E<etl>9lverstikDdtirh nidil 
AlM>r Xudil liprboiifdah h wordoii. iMjndcrn laBt sicli iiur alti die Frudil 
nnts ntlinaliliolien Wfrdptii^ iH^Pifon. Wir ktlnupn Itior n-tpder eiiimal. 
WW 80 oft im Laufe der AVpllgp«diidite. die Wirksainkott jpncs funiliimen' 
lalen KniwickUmgsgesi'izps der .Mposclilieit bfobacliipn, dpnizHfolj-c ein aiif 
Diedrigor Kulturstufp stdipiidrti Vulk in dou Kannknn^ viniT liOhcren 
Kultor (jpschoben, di«wr leteteren der Haaptsache nadi zam Opfer (5llt. 
Aaoh dip Duinadi^ivhpii AramfiLf koanton sii-b. in die Spliiire der alteo, 
uif eitK nieht geringp Entwickclung ziirfiekblickeiidcn hntbittschca Kultnr 

I) la „iMM (t. Etuvpa nocA allO^yyl. DtHkiMknt" S. ITOtT. 

9) Man vgL desMa Artikel Aram in Cktgne't ihcpcJiSMWilw BibUca. vol. I. 

Ktl«, BmUOc* fW RitM 0«««Uchl< Tif . 1 1 

11 



202 



ifaxittiilian Strerlc, 



geruckt, iloiii KififltWiU> dprsplbeii iiin-Iit onuiicfion. Gar man«lic KnllnrfrroiiiTf n- 
sehafl. dip uns jpttt im anini9isi*hpn (icwaiido enlgegentritl. limit in Irtxlor 
Iiistanx Pino Krlintlung des lielUist-liBn Geistes sein: der Anteil der Hetliiler 
ail der vurderasiatischvn Kultur wlrd sicli, wenn es Hutu&l eiid^illig 
geglfiokt isl, deii n(»pli iniiiier sluinincii Sipincn mit ln^thiliBcht'ii Inscliriftpn 
eine leboiidige Ri-do »li7.uriiigE-ii. wolil ucicli zum Tpil aiisKiHicidcn iasseii. 

Dip gtaiHmtrpindo L'litcrlng'P. aiif der i^ich dip iturdsyrischeii AiHriiiler- 
staatdi (>rhi)l)i-n. auUtMt sicti audi in den gaiiz uiiMeniiii^phcii Xainnn. die 
ihrp Behrrrsrlier tni^PD. wie LiibarttR (LibumaK I'aiiaintiiu. Sapuluiine, 
Irphulini. 

Von cicn Kfiiiif;i-ii %'on SaiiiH.! riihrun iiuch dii> ftltcsU'ti auf uns Sbor- 
koiiiriiPitPii S]K'7iiriiiiH in araiii9iHclifr Spracbp lipr. wplfrhc die Aiiwfrrabiinyt'n 
in S^ndschirli in Nortl&yricii im Jalirc IHV] iins Lirhl briicliten uiid die 
deni 8. Jalirh. v, Clir. angeliflrpn.') Dir Spracbe dipser bischritten zfig\ 
bercits die clmnilitfristischcn EiRcnscbuttvii. dutch die sioli dns Aramflische 
scbaH von deit Obrigen spmilisc^hpii SdiwcslcrHprarliPn ahhohl, wpmifrlRi«h 
sif aticti iioch cinen nirbt zii vcrkonnondon kaiiaaiilijspbpn Einschtag 
Terrflt. Das Idiom diwer Sentlschirli-liisehnripn vorliilfl uii»; aucb dazii. 
uns oiiH- irii gioSf^n mid (^tiiizcn wnh] grtrniin VorstplbinfC vnn dcni laiil- 
lichen Tvpus jenes zicmlicli );l4''<')>zpitif;eii. araniAisclteii Diaielite^ sa 
maHiPii. in dpin d«r a^svrischu ObLTgi'iicral niit dcii Ab^vsnndu-n des 
Kfliliga Hiskin x-on Juda vor don Tnroii JeruwftlpniH vcrliaiidpllP (II. K8n. lK,2fi: 
j4>Raia 3K. 11): die fiir mis iiicbt prrpichbarcn [>iffprcnz[MinktP xwisclicn 
deiii in Juda uiid Jciicm in >'ordsyn<>ii ftpsiiroebcnci) Arainfiisrli diiiftpn 

1) Die Riiluen vou SendttuhlHi — )teiiuuer wiirv d^r turkiBclii! Niiin« aid 
Kvndjirli :eu uiiiM'ltr«flH-n — li^gvn eiwa liitlbivcgit swiscUcti <lei» xUl'D Ihsus und 
(Irr StaiU Aiiitnh. tHiir dii' Am^rraliiiiiKCn in SomUcliirM und ilii-iloi't Rel'iinileDen 
[n^cliiiUfu V(;l. niaii .MHIdl. n. >t. orfotJ- Kammt, (K^l. Mu«t'L-ii, llcrlitil Bil M (1893) 
u. Xn 0898) mil B('itri(!en vitn Koltlewfy, v. Lusclian. Sciinwier uiid Siirliau: funiw 
Saflmu, SrV.-.-Bcr. rf. Ikrl. Ah'd. rf. Wiu ISSU, Nr 41 (S. ia5|-G4). AiiUt'ittrin iieb^ 
idi iiiilcr der tiirli mil don Sen(isi-.liirli-Texten bi-selinfti|{«n()cn l,it>-ratiir nocii 
IWTTOr: D- G. MQllcr in Jer ., H'.Vm. /.rilmhr. f. d. Knnile d. MorymV lid- Vil, 33-70; 
M8— 40. J. Hal^vy iu linrur ^t^itiqur I, 77— i'll: ISS-h-?; JIS RS: 3I»— 37; 11. 
S5-60, Vll, 33a -M. Lidaibarski, llaitdb. '/<■■■ iwrtfaon. KjHj/r.i/iWA S. «0— I, Cook. 
Ttaet book ^ SoHhSemilic iun-npf. (Ojifi.n) 1903). I.V.l -ft.i. lifi (Irr lotxlen \liB- 
graltuuKskainpufcnr tics .DeiitMrlinn Orienl-KomlU-'-s' (K'OI) tn S>en<ls<'liii'li suit dort 
eine ooch iUcrc ioriclinfl cittes gtfn'l>is«ii K«Uiiimu. Solmes dfi* Cliajan, i-ines 7^1- 
g«uii!<8i*ii Salmunositar'a il.. gi-fuiidrn wunlm siiii. IHpsp, mitiiiii d<-r xwdteii llalTIe 
de» 9. Jalirli, un((<-liorif(<.- Inxrlirin soil ,iiooli zieoilrtit r«iti kaniiaiiSf.Hi-li* nviii. 
Cber Hire KxlsleiiB iieitt suviH icli »i-tn'. tiislirr leili^lkh rine, jedenfnlls auf 
mfindlfch«r Uiltefbntg beruiu-nde, kiirxo Notiz io Saoda s Die AramStr = ,der 
Altff Orient" IV. (liKW). Nr 3, S. 'G vur, Buf liii- sidi wohl amh llommel 
Ontn^rifi S. ir>9. Arini. 3 itritnt. Da abt-r «cit I90i filler diese In&(!lii[(l. der dorli 
rinr ganz etnineiilc BedeiitunK /tikoinnieu wTinli-. nichU .Naheres in die Offcnt- 
licJikeit gedrungen ist. so darf niaii vrold iliri- K\i«t«ii:!. bcaw. die {tichti|«keU der 
LesuDg Kalamma pioIgrriDaOnn bpzwrifHn. 



U 



t)bfr die StIesU Otgehichte der AramS^. 



SOS 



8i«h IcdiRltrli »uf tinwPiti>nilH'hp mtindartlii?hc Nuadcon b«schrftnkt hab«ii. 
Aof tifn orsipn Blick envpckl dag KonsoiiaiUcnecrippp der Spiulspliirli- 
In^'linfleu <l(*ii Kiitilnirk. htcr vor viiii'iti lu-hriii-iclipn Texlp za stehra: 
clenn die laiillirtie Ei)twicklunt;$3i<ifc, in der da» Hcbrlliscbe and das All- 
araniilHC^he wiirzpln. ^rr>lli .tirli, wn^ die wirlilip^lc-ii Oi'^'tzo unlangt. aU di« 
liiniliolio dar. Aber trotz dieser nahpii Vcrwandscliafl bcidpr Spracheii Itntle 
sirli (kicli bfteils iiii H. Jalirli. zwieHieii heiilr-n piw derartigp Verwchiodenheit 
jm Vokiilii>iiiux. in dor Aiissprache etc. beraa!>.gcbildpl. dull ejii Hebrfter nicbt 
Qhncwi<iterfscir)enai'aiiiiiisciiS]>rtH-bcmlonvtrr^aiid:dii'wHr)frnnlni.<«MThfip[pa 
wir atiM dor TaUtiiclu-, dnB die <jbrn erw&hiitp L'ntpirediiiiti; jCunHclioii d«ii 
jndiiwlicii Ui'JiiDlen und ilptn ai<siri'iscli4'n Ohor^onpral anf Aruiiiitis^h in 
dor uiixdrQrklichen Absjebi gpfulirl wnnln. dainit dun auf den .Mauem 
Jcnisnlt'iiis laiiM-lionrir. jiidaiMrlii' Volk iiii-hl!; von dctii Inlislte der Ver- 
bimdlunj? prfabren milltp. *) 

Kt< niuB hii^r seiilieBHrti iiocb Iiewndprs dcf 9clionob<'D(S. 1 i)8)aTigedeiitele 
eigi'iitflitihrbt' Spnicligi-bruuch der atiHyriiicbou Itist'hrifttMi bfluiit werdoii. 
dpr siHi darin zpi^t, daB in ibripn dii> HrHinai-ii'hi'ii KU-iii^aaien SyriPns 
nielli ausdrllcklipb als .arainftische" charaklprisipn wpnlen. Wir les«ii 
in ibiirii iiIp. wii- iu drr Bibcl. von einem Aram Zoba. Ainin D»me- 
adick u. s. w., soitdoni imiiier von Chatli-. d. h. .Ui-tbiter'-Lilndprn: die 
Kpilinsirhrifli'n bedicnrn sirh also )tt>wisi<i>n)iaBpn eiiies stprucblichon Petrc- 
faktcs. dor an dip frOhprcn politischcn Vcrhalinissp Id jt-nen Gegendeo 
froniahiit-'t 

Dio Arnmaisiemng im WeMen 7.og immcr weitorp Krcisr; die Brwepuug 
wiirde von S>ricn aue iiacb deni Sodeii. iiacb PaJilsiina liinilbpr^ptragvn: 
das Arsniditicbe v^rs^-blunfi; Hllniflblicb dio kanauriitisolieii Diatpkio. oin- 
BchhptiliHi de9 hottrAi^chon. und wiirdo don. eWa scit der MitU- dps 
2. Jnhrbiindprts. die allgomoinp Landpi^prachp. ab die 08 »UPh za Christi 
Zpjt fmigiorle. Difsor Kiitwirkhingjsiu-wwB, dor nicbt niobr in das Frfdi- 
hIi«t dcs ArainflcnuHis Mill, kaim bier nichi writer vi*rfoIgl wpnteii. Icli 
niuB iiiich nacli doni 0!;[oii btnwcridfii. nat-li Bnbyb'iiifn mid AsiiTricn, 
dptifo bpidcii durch die aniiiiAibclic Invaxion glpjrlifalls dpr Sienip4>l tiof- 
preifeiHlslor \>rritidoniri;''n aufifo/lrfirkt wunlo. 

Die frucbibarp babylunischc Klviio bildeto roii jeher daa ersehnie 
Ziel heme- and lAndergierigor Nomaden. Wip hptitzuW^r da!< scbiitslose 
Land dvn EinUllon d«r urabisclitu Bvduiuen und Knrden preisgegvbcn 
ist, so wurde es schon in allbabrlonischer Zeit vun d«n lluniMi der KaitHJIen 

1) Nach der von Peispr in Orimlal Lit. Zeit- 1902,41 vorB«l nisi'nen Hyptilbcw 
wiren die i>l>«ti au4 \i. Kon. IS. I'ff gntOiEODen ScliliiMv nllt^rdlags liinnilif;. 

2) Uao \gl dji/u l>i-Jitivli. Wvlag ioM flanirfiwS.i'JT; SW. Elne MngHwndtr* 
llehinillutiK ilrr (ii?«i-)iio>iI«- ili-r oyrioihen AramJUritJaten findel muo iii <lei' sclioo 
i>lien S. 203, Anu. 1 riamliufl grioiirtilvn . treflrildicn Skiizc vod ^ttda. .Mit 
Arxtmtet" S. i-Hl. Sp«zi<-ll (ur die Gf»i-Iiiclile dea Kei(tie« Damubuii k6nml 
audi WiDckIm [)«ntellQng tii ..KtiUmiciir. u. AUa Ttttawt." \ii-f» In Betraeht 

14* 

18 



204 ilajrimilian Streck, 

and Elainiteii hfiniirfsiirhi nnrl urn clif Wfndf do-: cr?:tpn Jalirtaiisonds 
puchten im \\'e.~ien ilie aramiisthfii Nomadtn.^trunnu-. iWen imircstuiiiriii An- 
drance allmahlicli da.- iranzc jilaite Land — dio widnicen-ii Stiidte aus- 
frenomiiien ^ anhf-imfifl. DaU di*- babyloiiisrlicn Krmiiff- audi schmi vor dcra 
10. Jahrhuiidt^rt vcrfiiizeltPn iiramai<cliMi NftmadpiitnipjH KitilaC in Baby- 
lonipneewSiirfn iiiuUten. dif< darf a!> ztr-ii)li(-li -khfr i;fltfn; aherrincn intee- 
rierendcn Bpsiandteil dfr balivliniisclu'ii l,ande.«b'>vfilki:-niiii; durftoit (laiiial.^ 
die AraniSfr iioch iiiclil vdnjestelit lialM'ti: wpnit;sieii> bieu-n die Inschriften 
zu pjner deranisen Annahiiio keine IhmdiialM*. Nodi vii-l weniirer laBt 
sich aber erweisen. daB dip Araniaor bprcits in (Ut altbabyii>ni$clien 
Periode, um "i-'i'Xi v. Clir. Piwa pinrn aliiilrdi hidifii Prcizontsalz unter 
den babylonischeu Einwohiieni. wie Jui ^. .Jalirb.. errpidil Iiatten. was 
Homniel auf Orund von ein paar in dt-n Kriffen dt-s attbabylouisdion 
Konisi- Hammurabi vorkoininpiidcr Nanioii statuieren will. 'i Hatte Hommel 
Rechr. :?(» ware damit die Exi.<ienz einer s()ezitisili araniiiisehen Cirup|>e 
der semilisdiPn Vrdkerfaniilie f^chun fur die .Miite i\f^ A. Jalirtanscnds 
bezeum. & ersdieiiH niir aber dodi redil Fragliclt. ob die Loslo^uni; des 
aramai:icheii Zweitres vrun yemc-insatiien seminsclien Sianime in ein dcrarti^ 
hohe^ AUertum liinaufuerurkt werden darf, nder "b itichi vielmelir danials 
die aramai^'be. kanannai^die tind arabi.^die <ini|i]io nudi iiii we^entlidien 
za einer Einhcit zii.-:ammen<;e^dilii'::>i')i war und die Herau:^bilduns der fQr 
die spStere SpaltnnL' diarakieristiselien Merkmale als Kesultai des zweiten 
Jahrtausends aufgefaBt werden nuiU. 

Ersi «eit Tielailipilp;:er III., unseffilir viin der Mine de? ■■*. Jahrhuiidens 
an. be^etfnen un.s in den Keilinselirifton die Namen einer jrmUen Zaiil 
TOO baby Ion isclien -\ rani a erst a mm en. Diesellien frdinen an den 
ffern des Eupbrai uiid Tigri?. iiaiiientiicli im miliieren und sudlidien 
Babylonien. sowie in den Or^tlitiritanischeii und den anirrenzendetielamitij'rlien 
Steppen ein nomadischej; nder lialbniimadi.-:elies Leben. In den In^hriften 
der assyrischen 'iroBkfinitre sind uh^ versdiiederip Listen ilie^ser AramSer- 
' stSmnie atifbewahrt: zur Krtfanzunir dienen nanientlieh die edegentlidien 

j Xotizeii in der reicbhahieen assyrisdien Briefiiieratur. .\uf diese Weise wird 

} uns die Kenntni* von melir als '/., Hundert Sianuiinamen vermiltelt.-l Einige 

; dieser Stamme balH>n ibre Spuren auch nocb vereinzolt in Stellen der 



1 Di*; znei von IlAmrut-l. Grun'lrrf! S- IftO bei!:el>raotHen Namen n^iclien oidil 
an«: e^ siud beide^ i>rti-. nicht Sianipii-Naiiifii: il<^r Kanulimme Damaiiuni braucht 
DicLt uiit -Iriii ^patereD .Aramaer^taniiu naiiuiuu /ii>aiuiufu2uliang(.'U: auch der 
Ort.Tnaine Hajiitu isl tlerartii; beM'trntVeu. ilaii er mc)i uiif seiiiitiM'hi'Ui Boden uu- 
abliauidg •lavui) n ieilerb»ltii k>.<uiit(' Iruan vl;I. den .\rtikel Katika iu deii geogra- 
phi^cbeD A^'orierbu<-b>'ni dt^r .Aniber! ; ribrigi^ii- iii'>cbt<' auch der iin 8. Jahrliundert 
vork<>ioiD>-ud>- Name Kajiiku er»t seiueu Nuuieu von jt-uer t:l<:-ii'lmamig<>D Ortsdiufl 
— etwa woil er iu tlcsiseu I'lugebuiii: /.elti'te — eiupfiuiv'eu liubfii. 

2 Man vzl. Hir die eiuzdueu Nanieu. die dcmiiit'bst in den Miltril. d. Vorder- 
atial. (}<:atll»-:h. t^i'>i'beiu<fndi? HeleKsumniluu^. 



Vbe*- die OtUstf G'earhichte der AramUm: 



30fi 



Klas^ikei'. sun-H< iti ik>r iiiilU'lnllerUehMi iiitfl ino()(>nipn Nnii><>nklatiir Biiby- 
loDteni; liiDUTla^sen. So dflrfle sicb tier Namp eines der liedeutendslen 
ilicieer Staiiinif. tier (iniiibtiln. in (l<^r BcneniiUHg dor rniLU-Ibnliylonisclien 
Sittdt fjabbnl las^itiiiliert aiis ((aml>iil) tinil vjcllok-ht iitK-h id deiii Oits- 
namrii (iimhiilfl, |xn-Ucli<'ii KAFr unil Wflsit) konsen'ierl lialipii.') Die 
Guru mil eind in don VaQainuoi dcs l'tol«n). (VI, rap. 1) bMw. in dent 
X»in<>ii Hpth<(i:iriii»i /.a frkminiMi; so liciCl lipi dpii Kyrisclien Sriirirtsaipllom 
die fip^end itellich vuni Tigrbt iind ufiiilirli vom kleiiieu ZAt>, l-'flr die 
linKarilnu kfinnic man mil Sacbaii') an den lictiliAcn Or1»iULiiii-n Agrnn 
iMiwic Hii daK A^ranU Ac* I'ltninit (nat. Iiist. VI, 80) dcnkrn. Der Name 
Acr Kipip erinnnii an Hi« OrtKchafl Kifri. dip an Avt StraBc zwisolieu 
Bogdiid iind Kcrkuk lif^t.^) [>ci' Njinio dc-r llamranti bli^b. n*ie tnir 
Mcheiill, an JAnnni dos Baliylonien tind AsKyricn si.-hoi([«nd«n lltilicnKngm 
DjcM HaniriD (llanirAii) liJtn^en. Zn den iii;trlittf:9len und wotil uni 
liiutiite<l<>u ^etiaiuilcn itnlcr Hlleii dic^en SUntini-n »ind die Piikudu zu 
rpchnen, dcrcn Nmneii ciumal die hiblim-hen Qiirllen (Jeremia &0, 31; 
EzccliicI 33. 33) iiocb als den cincr VOIkerschaft, die taimiidischiHi 



I) Mm vgi. dajiu mcin ..RubijUmint n. d. arab. Orc^ajAfn'- Bd. II, S. 309. Etwnda 
verglicli fch aacli <lon Namep tod Gabbula i» dcr ByTTh«stikc, der in einer 
Proko]iiuMianO«clirin (PnH-o|i. ti«II PerHic. I, 18) iioch ala GambuUir fv /oiiff^ 
I'ofiflotXmr f^mcticint. Di« Avsyrer halirn l>ekatinlticlL, um sicli dv^i ndti({<.-n Be* 
sitzes Mvl)"'n»rr IJiiMler /ii vcrgeB iiwem fleiBfg von dem bewilirtcii Sliltel iler 
V"lKcnlpp«rtaiioii (k-brnacli gcniaclit Nacb Syricii vcrpfl&B>t« man mit Vorlirbc 
licaobner )Kibyl(iui8i.-)icr Urt« mid aucU An^eliorige habylnniviier Araniaenitaaiuie, 
wic umgrki-lirt syiiNohcn Hinwclinfra die Kuphrat- uud TtKrisebeiic ub iivtie llviuiiil 
anijCi'wiiN*.-!) nunle; ilas erwifiulc CiabbuUi in Nnnliiyrien konnle tivlir wohl seine 
Grunilimg finer dvrarli(;i!n Znanup^koIuDJv von AninMcro vcixJankeo. DaO die 
Boouiil hiereflilen (isiDbtilii Hire Streir/figi- bi« in tlir SkUe Nurdiiyriens au8(l«bnteii, 
wte ich Id luduvin „Batn/hm'fit" a. a. 0. v«iuul«ttf. crscticiot iiur jeUl wenlger 
waliRiL'^heiiiiii'h. Gabbiila. Iii>iit« Ocbbfd (xwUcImii tlulel> Im Veoleii mid Biilix un 
&u|>hnil im Ooteo licft^nd} Ibt >ou der uuurr, dent i'i|^i:ti. MeioiwtaniieD, uicfat 
Wi>il enlfemt Nun trtllt at sieh gaU daQ in dcii l;«iltnsrhritlliclien C^nnuslistfln. 
welclic das Kr^cbub <lcr sUitlst]&cb«D Krhebung«u tur den Pistrikt dcr StadI 
ClwrraB fii Mfsopoiamieu nolieren — van Johns ais ,A» Attgrian Doumdagioolt', 
Uipx. 1901 ^ Atst/rioL HUiliolh. Bd. XVII. ediert — und in denoo cine K«ili« me«o- 
potamiicbcr und IwDachbarter Ayrisc))«r Urt^ emltint «crde&. auch il Gam-bu-ta-al 
bnw.niat Uuta-bu-li: Jolinis, 1. c. Nr. 5 c«l. II. 26 bexv. Nr. 6 cut. VIII, 4 encbeiut. 
Johas boni«rkt (p. 59) iimnx rklitig: .wc arc led to i>D(|uire wlint Gainlxilt box lo 
do witb Syria; wv may cuocludr Dial Uicre were have a rvcunl of Uie ^eltletuent 
<if Gambijian trHplircs in Syria. Al aay rale, wc cannot mppoae the KeUlein«at« 
Uieie made ti> be lu the land of Gambutu.* Icb glaubc. ntrdflrfeD nild^ auuebiuen, 
doB dieses Gnmbalii drr C<nMiiidi«t<-n von Chnrran mit dero /n^a* ratifiaeimf dec 
Prokoplas, bezw. mit r>al)hula = ilebbitl IdcntiKcli lAt 

9) In .Zdlfdir. f .(iMyriW.- XM, S. Gt. Icb iiiocble auch oocti an die im 
TolRiud 6fter.<) crw3JiiiLo Sudt .^gniiiia iltaKroniB) urinn«ru: tur dirjic veraebe icli 
atiT Berliner, BeitrSgt t. Otoyr u. Etltitcyr liahgbM. im lafmufi and Mldroteti S. 81. 

3) Sacliau.a.a. 0. &.i>l. 



11 



206 



Maximilian StreiA, 



Scbriften aber. in t/bcrcinstininiung niit den neHhabylonisehcti Kontrakten, 
ab don oilier Onschafr iiml oiiics Knimlri< keniipn.') Dip Uii'a verglicli 
Glaeer mit dcni Namcu Rc'u. den nach Gcnosis X[. VJ Nachors Grolt- 
valer trug. Fcnitfr mOi-Iili' icb iiocli zii crM'-igcn fp^beii, oli ilrr Name 
(ios Slatiirncs I'biilUi iiiclit in rinillii vrtcdi'rgptiHiilpii wcrdcii ilfirf.'l 
So bieS cine, bcsopders in der rarllterzcit wit'lilige llnudrltistadt, der 
gogofiflbcr nach dor liroboruiig Bubylouicns durcli die AraWr dfis heiitc 
Docli blfilipiidr Hasra gcgrfindi^t. wurd«*. SchlipBUeh soi noch borvor- 
gphobpti, dafi Hoinmel") (Ipii Niinicii der Slarsaiiai (Marloiiai) n'clit 
(rlUcklicb in dea MuQiitrot dcs J'toleiD. V, 18. 2 wieder f^cfunden hat. 

Iti drri araiiiAiscliiii Stiiiiniipvpr/pirlinissi'ii, wridie in deil [ii3cbrirt*» 
Tiffliitlipilospr's 111. iind Sanbenb's niitgcteilt werdco. iTsclimrn-ii auch die 
Nabatti'). denen dip Knrtichiing vielfacb ein besoiideres Inter«8))o entgogen- 
brachlc. Mnncho Gek'brte wulilpii n^lmlicb dicttc Nabatu btr dip Slamni- 
vaUr der iiordwpslarabiscbcii und syrisclicn NabaUer, die in deo erstea 
.lalirliuiidcrlrii v. Chr. ins liicbt ii<'r Gciscbichli' tniti^ii, i>rklan'n.*l Sic 
kameti also im wosondicbpti nuf die altp Ilypothcsp (^ualmiiprp's ztirOck. 
der rnfolfie dio NHbalStr als balnlonische AramUer. dip Koloniix-u iiach 
drn) Wcsten gcsandt battcii, nnzusobcn seioi). Dip Enti^tpbun^tncit dicser 
HypoUiesp liegt nncli vor detit Ket^iiiuc ili?'S prnaihaflpn SliidtiiiiiH ilcr Kfil- 
iiiKcbriften; hatif QuHtrcinfrp rinc Abnung vod der Kxistciiz finra baby- 
InniKcbpii AramSprslamme? Nahalu in dpii KpiliniiphriflPii (;pbabl, wo wElrdc 
cr siclipr nicbl vpnylumi baben, di«'se Nttbtitii jila tiburaus uillkoiniiiene 
KronzeUK^n fflr snnc Thc^e zu licj^Bcn. Abpr. niohtfi desto unfroachiet, 
isl Iptzlcrp uiibaltbar. wio dies besorulerj; NiHdcke ilbprzeiiKcnd nacliRi'wipspn 
bat: zHRleich hat Noldeke di*' vcrscliicdpnen rini-swi, die ilcr Niinif der 
Nabuiaer. spraicll iai SpratliKt-braucbv der Arabtr durchniathlc. aufgcbi'Ill.*) 



Mud vg). (Qk TaliiiudlKclie: BeriJner, a. a. O.S,bi tmd jvtst audi [tommel, 
GnnirifS S, 398. 

i) Dauti wolil iil<-nli!>cli itiil 'AnnXt'iY'n ffinoQinv im Pcrijil. iniir. rrythr 35; 
K. raeinei) Artlkel 'AMilityuv liel PauJy-Wtssoua, Reateiuijkl. ri. kiaa. AUert- Wus., 
Supptem- I, S[J. III. 

3) UetuaB tnlluillicher Slitteiliing. 

4) Mil tlwm Nameii Jer Nabatu buiigt jeileufalla hiicU jener der babylonbchen 
Stidt Nabalu (Nabatuiii) /ii»ainiiii>ii: ili<!M>ll}i! nird in deiu -vcliwarwii Inscliriften- 
£t«ln« dfti bHl>yl»iii»('lj<-ti Koni^'s MerodBchbuIailnn II. ^THI — 'IO v. Clir.f, col. IV 
17; 19 nod efnlfiu Male Id ueubabylouiscliL-u Koiilroklcn den Uerliuvr Vordeiula- 
(iacben Mus*am« — VATIi. Nr. ?l, H», III, 112. ^48 : wliprt in PoiwrV Boh^hn. 
VeHrSgt hm titrUn. Af«, (I89i») — crwSliut. 

:i> So nodi xu1el7t lloiiimel, AUiT/ieUl. Obrrlieftr. S. 143,308 unii Omn/irifi 
5. 193, Anm. I (an leuter Stellc abpf aift Vorbcliali:). 

ej Id ZtilmJir. d.dmlMh- Morymlan/l GatHnch. Bd. XXV, ISilT.; eiiiig« ergSn- 
lende Uelege aiis der arabiscben I.il«riilur brfngt micIm!!! (iao:i) A. Kisolior a. a. 0. 
Eld. IJX, S' 460—1 bi-j. Xcurrding!) brithl uitilcr Griiiiaie in selnvm Mohammei 
S. 22 cine Lauze fur das Aramnvrluiu tier NaliatSfr. Kr urliUckl in dea yalialSem 



n 



Vber die fl7/«i tfwE* ic/ite der jlraniaa*. 



207 



BH den arabisdiMi Schrifisiellcni, spczielt den GrainointikprD. dipnt 
der Name der Xubaiiler gaoz (few&nlich als Bezeichimnt! FUr die araniAtsclie 
LandliovfilkprmiE Babylon icni*. Aber C8 lici,i liicr cine sokuiidftrp CIht- 
trn^mg dct> Niimcus vor; tireprfinirlicti wnr derselbe iiur tbr die araniflisvhe 
LandhpvfilkeninK Syriens ini IJehrauch, und er isl erst spStcr mit den 
Arabcm aach Ositcii ecwandcrt. Der raechen Einbftr^cmng der B^nennan^ 
NabaUior fOr die babyionischen ArauiSer tiia^ vielleiphi, wic ich vprmiilo, 
der rmstand VfinH'hiib gctnKtrt habt-n. dafi cs in Babylonien einmal tat- 
silclilich einen araiaflischen Stamm Nabatn gab, dcssen Name etwa zur 
Zvii drr Eroborung BabylooieDS diirch die Araber noch niehl |e;anzlicb 
verschnllen war. Abor cin XusAiumenhan^ zwi^hf^n don babyloniitcben 
Nahalu der Kpilinwbrifici) imd den itpiltenMi syrisclifn NsilHilAerii arabisclicr 
Nattonalitai Ik&t stch darcli kcincrlei Argument Mttrwortcii, es sc\ dciin, 
d«Q man als oin Koldivs kcIioo dii' iiloBn ^iaiticni^idcntiUlt gritcii Ia5s«n 
wollte.') 

Als cine FaraUclorseheinuiig der araDiftJ^hcn Invasioti in Babylonien 
muB dif wold ziemlieh eleiclizeitif; erf(ilgii> Kinwandorung der Kuldu 
(Kaschdu*), hebr. KasdJm. gripcli. Xui.iatot} beurteitt werden. Dtesctt Volk 



Nachkommen Jcr kdlinschriftlirlten Ariltt, ilic nuch tlim (a.a.O.S.il) .nielli 
suirolU Arabvr im H])ilereti Siunu des Wortes, al» Dali« Wrwaudle d«r tarn Nordea 
al))^-'«toD«-tit'ii Aramier" Mkn. ,Dle Aribl-Nntut iufiorU well M den Nabxti«m, 
inetnt (irtiiim*; '.a.a.o.S. Ti). t'liiMtei U iii ihrem anmitt^lten Idiom. <!»* wolil etn 
Krbc jlin-r miltt-IanibUiOicn lleiuiiiL uml iiichl ciiiv Ki)iizfK«ii>a ud ilif iiniRi&f*clie 
Cmgaiiessproche de« westJidivu Orients war; wulterliln io Diior Kcsii-ruDgsIonn, 
insofem He aiicli i1«d KSiilKiiiiK-ti besoodere Vorrechtc eluriuintuii.' Orimiae'a 
Beurtejliing der NatJanalitat der Nahalier anK«lt also in selaer Bc^KinmnnR der 
telUaitchrffl!. Aribi, die mir abt-r keiiiotwegs itelir nahellej^eixl «nu;li(>liit. Wei^ltalb 
Rolleo ffir ill deu Aribi, ilie in den Inschritten ni-tM-n <len Anioe erwahnl iind 
olTenbar von ibnen uiiUrvchledeti nerdeo, etwas aoderes selien als die V«r]io«teti 
der anbiscbea ViSIkertaniilie? 

1) NamcD wie Nabat und ahul Bind aaf aemitbcliera Spnchbodra kriae 
ftbermaQige S^lti-nheil. Kin Itlick' in die atatii^beQ uiet^grafitdxcli^n Worterbfichtr 
d» Bokri iiml Jukiit lohrt, dail x. B. in Aiabitiii Urlf^Domcii, wio Nabt, Nat>ta\ 
Nubait, N&lmliL Nabit u- ». w. Torliandeii ^ind uder wareu. 

3} Viv tirundforfii tin Numcns wini als 'Ku^u auzusclii-ii scin: dii»« f(i&g 
danu verm^ Maes iin UabyloniKch-Asayrisdicii in bon.<tatierenilcn Lautwaodels 
(Dbcrgang tiuta '/A^Mnnles vor uaiiiittullfur rolfcr-ndt-in Dental in I) in Kaldu 
fiber. KaSdu : Kaldu) ist KU-tipr uh ur«pruiiKl<cbi.-r l,undcj<iianti' auriuf».<i-ii, d^r 
aach der Istidl&uliKvii AiiHciiauung an dvm sQdIiclistcii Tcilr Babylunicns haftetc, 
nach HnmnieU im linmdrifi S. ij-Uff. vi^rKvtniKeDcr These abcr rlnc Urxcirhaung 
det) gaiizen wiiub^ii|>brat«U8Ucbi;u Uabylouten auslrdckc Suvlet ist atdier, dall 
Kaldu nnch der Klnnaiiileruut; jener Noniaden, die oioh nacli di'iii von iliaen 
be»elx(cQ LaudNlht-Jic KaMii. d. It. BemdiriiT von Kaldii, iiuiiuteu, mil aii»){ir- 
.sprorli«ncr Vorliebt.' nl» Beneniiuug Su'll>ubyl<)iiiui»s des Zviitruiii.i d» i-baldSivchen 
Macbt, dienl. I>ic vurausfiUH-tucadc: iininilfiirni 'Ka&Iu isl in den Keilinscbrlften 
bisher uicht belcKt. D^UIzkoIi liaUIIcrdiiiKij iu I'aradifs'in. liraaurdiegeuKraplusclie 
Uste 11. Rawl. 6A, Va liiuKewieseu: durl bcgcgiiot alirr ein Oris-, nidit Undca- 



n 



20« Maximilian Strtxk, 

hat vielleicht cine uns unbekanntc Vnlkerbewe^ng iin Innern Arabiens, 
danii wohl koh'^' "*''>'" ">'* d^" Aramaeni. aus ibren alteo Wohnsitzen 
herausgeworfen. Die Schwat-lic. von tier das babyloniscbe Konigtura gerade 
in der Zcit des bpKinnetideii ersten Jabrtaiisends (und audi schon vorher) 
befallen war. mag dem Stanime drr Kaldu. ahnlich wic zahlreichen 
araniaisctien Sciiaaron, .las Signal grgebcii liabcri. bei der Snclio nach 
ncueii Weidcnplatzni die diirch ihre l-'nichtbarkeit ja allboriibnite baby- 
loniscbe Niedcnntg zii bcvorzngeii. Die Kaldu waren sicher seniitischer 
Xationalitat. wabrscln-iiilicb iceradezu ein araniaiscber Statnin. Ftir letztere 
Ansicbt kfintite (Mo bibliscbe Angabe ('ienes. XXIl, 2"2|, die Kesed, d. h. 
den Staniinvater der Kascbdii (Kaldu) zu einein Sohne des Araniaers 
Nacbor stein)iolt. niobil geniacbt wcrden. Im allgenicinen niuS mau ja 
bei der Venvertung der bibliscbcn (icncaiogie. in der viel Fiktion herrscht, 
vorsichtig seJn: aber die bier in Krage stebendc Notiz kdnntc wenigstens 
80 viel besagcn. daQ die Israeliten in den Kasdini die nacbsten Stamni- 
verwandten der Aramaer erbliekten. 

Au8 den uns uberliefcrteri Eigonnamen der Kaldu laBt sicb koin ffir 
ibre Zugehiirigkeit zur araniaisclien Oruppo sprechendes Moment ableiten: 
dieselbeii zeigen zwar einp gul seniitiscbe i'riigung. decken sicb abcr docb 
iin wescntliohen mil der bei den IJabylonieni nnd Assyrern ublicbeu 
NainenbilduDg, was wobi daraiif bernben wird. daB sio einer Periode cnl- 



naine, tltr ebenso gut Iti-da wis Ka.^-(la gelesen werden kann. DalJ ferner KaSilu 
im letztcn Grimde iiiit den KusSu, den Kas-siten, zusammonbangi.', nie Delitzscli. 
ebrndn I2'J intint, milclilt^ ii'h gleiclitalls sehr bezweifelii. Die Form Kaldu erscheiiit 
Kuerst im !). Jabrli., und zwar in di'n Aiinalcu As^urna.sir|ials cot. Ill, 24. Man liat 
mit Kaldu biiuli^ audi KarduuiaS, eine alte iteueuuuo^ SiidbabyloDieus (zuerst in 
der Mitte des lj. Jahriitiud. vorkoinmend) kombtriiert und KarduniaS als kassitiscbt; 
t!bersetKung von Kaldu erlitaren wollcn; hO hcsonders Wiuckler, Vntersuch. zur 
altorient. tjtsch. Vd^—G:Zcilsrhr.f. Assyriol. tV, 347IT. Fur die Identitat voQ Kaldu 
und KarduniaS iilfidierte st-liou vorlierTiclo, Bahylon.-aKsyr. Gesdi. 7!* ff. V. F. i.ehmaun, 
Satiiassumukln, Kom'g rmt Babijlotiien, Teil I. S. 79, und frulier auch llnraiuel, 
AUiHraeLVlifrlief.'lli mid in Ein neuer hnhylfm. Kiiiii!i= Silz.-Bfi: <i. liiihmiach (ieselUrh. 
d. WingengcJi. pliilos.-liititor. Kl. jN'r. V, S. 38. Ifedenkcn dagegen ruilierte Jensen, 
ZfiixcJir. il, tk-iiUcli. Morgenl. UeSfUacli. J*', -133. Xeuonlings bat aber lloiuuicl — 
8. (lessen Gnmdrifi '2'>lfl'., iH'.'' — und zwar, wie inir .sclieint, iiiit Herlit jedi'o 
s|iracbliclicii /.iisaminenliang /wischen 'K;isdu (Kaldii) und Karduuias gyleugnet. 
Fine ¥<ina 'Kardu wiinli; allurdings die iiafli deiu Gesel/.e des Kotaeismus zu 
eiwarteiide, "Kasilu und Kaldu verbindende Hittelforiii reflektirren. Aber eine 
Kurzform Kardu ttir Kardunia.s laCt sicli bi.slier niclit durcli eine eiriwandsfreie 
Stelle hezeugeu. Das ^Kar-du" im Siegel Tukulti-Ninib's I- (Vorderseite 2) weist 
die Riickseite (Z. -J) der Inscbrift zienilicli siclier al.s blolicn Sidireibfehler fiir 
Kar-du-ui-Si ^ KardiiiiiaS aus. Der Name "KaSdu (Kaldu) reielit, wie ieli uoclinial 
betduen (uiJe)iti', siclnT in liolieM Alterturn /.uriirk: er kaim aber niidit die Invasion 
der ClialdruT in ebenso IViilie Zeit liinauliUfkeii, da ni. F. diese Nomaden -sicli ebenso 
nach ilirer aeueii lleiinat nannteu liezw. von iliren Naclibarn benannt wurden, 
wie z. B. (lie Kuli nai-li der Lanilsebalt l>uti (Uitliaiu); .s. daitu untcn S. 212, Amu. 2. 

24 



ijber die iilteste Oesihichte der Aramder. 209 

stammeii. in tier die Kaidu l>ereits von der babylonischen Kultur durch- 
Irankt waren. Manfjels ftrcifbaror sprachlicher Indizien darf woh) auf 
die Tatsnclie. daB die Araniacr iiiid die Kaldii - ■ allerdings ein mir be- 
soheidener Fiiifrerzeig fiir das Annnaertiiin der letzteren — z. T. gleiche 
Ortsnaineii bosaBen. aufmerksain fiemaclil werden ; man vergleiclieSchapi-Bel. 
die Stadt der (iainbiiljicr niit Scbaptit '). der Hauptstadt des Cbaldaerstaates 
Bit-Amiikkani, ferner das cbaldaiscbc Fiirsteiitiim Bft-Adiiii niit (Icni gleich- 
naniiRen arainaiscbcn in Mesopotaiiiien oder Aniliiatu. einen Haiiptort 
des clialdiliticbei) Klein^^taates N'ainens Bit-Scba'atli intt Amiatu lAnilatel. 
der eiiiem arainaisclicn Staiiinie und Orte genieinsnnicn Beneiiniing. AuBer- 
dom sei fur Bit-Sclia'alli (Sa-a-la| nocb a«f die in Babylonien gelegene 
aramiiisehe Ortscbaft Sa'lii. die in Sargonf! Annalen (Zl. 27i*i begegnet, 
aiihnerksani geinacbt. 

Et\Yas frfiber al« die AramAer sind offcnbar die Suti (aiicb Schuti 
gesciirieben) in Babylonien eingedrungen . Weun ich bier kurz bei dieseni 
Noniadcnvolk vcnveile, so mag dies dcswcgen gerechtfertigt ersrbcinen, 
weil die Siiti in den Inscbriften so oft als Bnndesgenossen der araniaisclien 
Stannne aiiftreten, dali man veri^ucbt isl, sie auf den erslen Blick gleicb- 
falls fflr Aramaer zn lialten. Die Siitl tauchen bereils in der Hamniurabi- 
I'eriode aiif. in einem dietipr alten Zeit eiiti^lainmeiideii Privatbriefc-| 
bcteuert ein wobi wegen Veruiitrouung eingekerkerter Handelsniann. der 
von wincni Frinzipal niit 01 ..fiber den Enplirat" gcsandt worden war. 
seine L'nscbiild iind walzt das ibni znr Last gelegle Vergeben aiif die 
Sutn ab. die iiin fiberfallen und beranbt batten. Die Siiti niarbten deni- 
nach dainals als ranberisclie Bediiinen Mesopotaniien nnsicber: in der 
gleieben Rolle gefielen sie sicli noch Jahrhunderte spSter. In den Aniarna- 
brieten werden sie ftfters crwiibnl. Den assyrischon Boten, die auf ihrer 
Reise naeb Agypten iiiid znriick. niit reiclilichen Schatzen beladen. die 
FjTisebe Steppe diircbwaiHlern inuBten. niaeliten diese gpfurchteten. I>eiite- 
giorigen Straucliritter das Lpbeii reolit saner, Betrachtliebe Scbaren der 
Siitf scharton sieb als Keislanfer uni die Kahnen verschiedener syrisclier 
Kleinfiirsten. Die danialigc polilisrbe Zcrkluftung Syriens, wo sich die 
dorligen Dnodezstaatcn iind einzelne Stiirltc bestiindig gegeiiseitig in den 
Haaren lageii. iimllte ja jedeii. der die Lust nnil das Zeiig znm Sfildiier- 



1) i>cli3[iin audi Sn)iia kouiiiit vi>r) koriDtc als t;iiie KiirKform (Ifypokoristikon^ 
mit SusstMiiti (i;i , dji- juil" i-iiicn V'lltiiiiiiiiii. wie Sitiajii-lti'l, zuriickiti'lit, erklart 
werden. I)t-r \nmc Si'ha-|)i-l((''l lii-ili'iitel. iiacli v\ii!il(ii,'ie aink'rer. gleicliartiiier 
Ei(;euiiuin<-ii — iii:iii v^'i. K riU/.schmar in -liiilr. -ur .-U^i/rial.' I 3Si — ,tlic auf 
(ietieiH Ufl.s" [her\(ir;;enileiif Stjult]-, 

-,') Kiliert iii <'u,Mf. Tr.rU frt>,,i Iial;jl. T'lhlels Hd. II. |il. iV: Ijfliaudell viiri 
r. W. M"iil«oiin;ry, Briefr n. '/. Zeil th-^ hul'i/lon. KH'iigi^ Utiinmiirnhi (l>isseitiit. , 
I^i]i/i^ llH'l, S. MW.: Itiiili vi;l. mirli (', [I. \V. .Iidiii>, liiih/loiii'iii nn'l Ansyriiiii laws, 
iviitrmU ami Mtem. l-^dinliui;; I'Mi, p. il^l— :.'. 

2.) 



210 



Maximilian Sirech, 



liHtiilu'f>rk(> 1TI m-h \viti[iin\e. aiilorkt'ii. Hich auf Lnncni a]s so lohnend 
ent^et!tiiw)ukeii(lpn Arbeitsfelde m hvVMijiPn. 

Ale (tanii rlir Aramiler in ili^r tiivlni ll»lfti- Hex M. Jnlirh. die far 
die Vorvrirklicliitnn ilin-r iiiteii Wjinuclic so OberaHs (jllnstiKe polilieche 
Liie;p weiillii'li AiiRiiiitzten iin<l niit Rtnrlc<>n Koloniioii iiii oigi-ulliclioii Mcso- 
potamicil ciiizo^Pn, dio Iptzten Rpstc der vcrrottelcn MitariniliPrrflchjifl fihor 
den Haiir(>n rcnnond, da b1i(«h audi (l^ii Siili. snwcit sic sirli nicht rloti 
8iesreichen neucn Ankrinuiilingfii in die Arme warfeii. niclits hi^scrcs 
fdirig, als vor d«ii nuiiieriscli woit Obcrlogenen aratiiUistrlii-ii Schiirrn die 
Segel za strpiclicn mui die bialier von ilincn durcliMtriti fUm Laiidtitrirhc zii 
riUinieii. Sip fandoTi niclits piligercs zii titii, als dio fmclitliarcn CiL-lildc 
Hubylnnions mil iliipr Anwi'rtcnlii'if zii iH'glQckpn: freilioli l&nge war ihrpa 
Bleib«as iiii /.riilialci) Biibyloincn audi niclit: siv. hmIUcii iitir iliret) Ver- 
dranRcni. f;'c'''li8'"" "li* Vrtrbntcn i-iiicr writ iiMlchtippreii. Laclifliitpmleii 
Welle, den Wc^ bnlliirn. Das Narliriirkcn der orBiiiKisclioii StAiuinv. das 
nach eiiiem Hir iins niflil iiShiT be-gtimmbami, jcdciifuIU hIipf nicht zn 
graficn. xeillii'IiiMi liilcrvKlk' PifolptP. splioh die Snli aiis ZciitnJbiibylonion 
hinans und bcschrAiikle sii> ini wfMeniliclien auf die unwirtliche. osltigri- 
tanisrhi' Slri)|K>iilainiscliatl im Noidnelen IJabyloniens. in diT sir ttanti 
.lahrhiiiiderte loJif; Kiomlicli uiigcschorea ihrcm Hang tarn Noniadcntum 
nadilelii-n koninon. I)if dorlifje (leffpiid einpfiiip dann von ibiiMi dcii 
Nmncii StUiuni iiiul tiKiiriprt diidi nodi in dcr CbcrlicfffniUfl dor KlasHikor. 
wie Winckler geswhcn liat'). als Landsrhaft Sitakpiic. d. h. GoIhi'I diT Siiti. 

Zwiadien den Suti iind den nrnmSi.sd]i-n Nomadcnsiainnteu baliiile 
BJfh wultl bald cin froundi<diaftlirhR» VerhSlliiis an: biitcn ilod) die 
jrrOBloiltcils fjempinsinnrn Zidc imd IntcTcssvii. suwiy die glficlien NoigiingiMl 
die beeto Basts zuiii Zn^Hiiimeagohen, Fiir tl&s gaie gegoiisoiti^o Einvcr* 
nehinpn spridu dio Talsadic dati dip Suti sidi nicisl an dcii Krieffs- und 
BcutezliKca lipr babylcniisdiwi AruiiiStirsiJimiiiP bcH'lliKi-n, Nodi innifjcrp 
BrziphimgeR eiitwickelton sich abcr swischen den Suti und Giiti. einer 
linlbiioniadischcri Volkcrscbaft. deren Wohnsitze ptwa ini obercu Strom- 
g(-bi«!tp Aos DijAlii und Adliniin eu »uolicn siiid. die niithiii als die nSrd- 
liobcn Naohbain dor Suti erschoinen. In den Inscbriftpn wcrden die Snti 
und Guii (aiich Kiili) setir hAulig xuHaninipnfj^enaHnt. wie sic auch bci 
Ea'i^hid rap. XXUI. 23 nls Schfl'a (i'ltt") imd Kfl'a (g^pj gcpaart anf- 
tretcn."'') 



1> Mud v^I Wioeklpr. Albtrimt. Fonehtmi/. II, i!ti und Kriiiiuelir. m-d All. 

2) Diwc, iiiif DulitKscU — K ileswen Wo lag das Pamdieaf S. 23.^—7 — xiiritck- 
((vlieriiJir Kuni1)liialiuM hHlli^ Idi n)r durdtauri K''liitiKfii. Ww voti Winckler in 
AUorienl. FortcU. II, 2M— G vorgi'sdilayctn' KiiK'tiilutioii vmi Jj"i' uuil 'J''p liei 
Kzprhlel in H'S* und r'^p = Sirti und K'ltl er«<'tile frii fiir iil'-lil nftiitKentf: iiorli 
WL'iilgi^r aber kaiiu icli mil Winoklers a. a. 0. f». aiirli KeitlniKhr. ». All. TM,' 



Wti 



2 1 2 Maxim ilia n Sfreck, 

iiahe. ') Wie es aber iiiit der N'alioiialital der unzcrtreriiiiiclien SpieB- 
Rcsellen der Siiti. der Oiiti jKiiti). besthaffen war. daruber laBt sicli. 
mangels jef^liclier Anballspuiikte. kein L'rteil fallen: so viel durfen wir 
aber wohl veniuiten. daQ sicli die Giiti, triueliton sie aiieh iiichtscniitiscber 
Hcrkunft sciti, in apkierer Zeit. speziell in der IVriode des neuassjTiselieii 
und neubabylonischen Reiclies, der babyloniticli-assyrisohen Spraehe 
Iwdienten.-) 

Die aramAificlic Invasion in Babylonien err(il<rte dor Haiiptsacbe nacli 
wohl aiif trieillichein Wetrc. Politische Naehwirknngen selieint sie zmiaehst 
nieht nacli sicli gezogen zii haben: aber den Cliarakter der Landes- 
bevOlkeniii;? hat sie jedenfalls stark beeiiiHiiBl. Ks wurde in Habytonieii 
ein (legensatz zwisehen Stailt- nnd LandbevfiikeninK erzeiist, wie er im 
Oriente. speziell in Arabien, vielfarh nberwicK*'"ii bestanden hat. ich 
eriiinere nur an die Klnft. die laii^ere Zeit die kanaanaisehe Stadt- 
bevolkcrnnf,' und die nomadischen llebriier in I'alAstina Irennte nnd an 
den I.'nterscbied, der liciite noch in Syricn zwisehen der seQIiaften nnd 
der Beduinenbevdlkerung, den Hadharis iind Bedawis. fortdauert. Oanz 
iihnliche Verhaltnisse kfinnen wir in der Kuphrat- nnd Tijirisebene noch 
in der I'eriode der Sasaniden und in der crston Zeit des Islam konstatieren. 
indem datnals die Landbevcilkennig sich noch fast anssehtieliHch aus Aram&ern 
rekniticrte und nur in den grOlieren Stadten die herrsohende Nation der 
I'orser und Araber aueb (iher das nninerisi-hc Cberp;ewicht verfn{^. 

Wir haben oben gesehcn, daB die in Mesopotaniicn und Syrieu ein- 
{ledrunfTcnen Aramaer eine Reihe von Kleinstaaten ins Lebon riefen. Die 
babyionischen Aramfierstilmine hiueegen haben sieh ziir ScliBpfiing der- 
artiger staatlii-lier Gebilde nieht anfrulTen kf)unen. in Babyloniea waren 
es ledigtich die Kaldu, welchc zur Grnndung verscbiedener kleiner Kursten- 
tiimer, bitilti = _Hauaer'' genannt. sehritten. 



1) In lien assyri^ichen Syllabaren werdcu Relegfutlirli Wilrter in der Sjiraclie 
vou Su-F,D1N Ik'kw. Sh erwaliut. Man vgl. iiljer liiese Delitz-sch. furailm 23ii; 
Ji-nseo, Wim. Zeittchi: f. 'I. Kioxle d. Moriienl. II, l'»« niul Zeilscbr. f. Am/riol. 
VI, GO. Aus dicsen wenigen Spnich proben — im Ga[i/.eu nur 7 Vokal)elu — ISUt 
firii liber die Sinaclic in Su nocli keiu sichercr ScliluO zieheu: die iiberlieferteu 
Worter matrlien den Kiudnu-k eines vitni Babyionischen ubhaugigeii seniitiijclieii 
Idioms. 

J) Walireiid dor Name der Suti erst mit di-r Inva.sion die-fes Volkes in Baby- 
biiiieti dortliin !:elan!,'te, li'iBt .sich die Benennun^i Guti .sclion in der altesten Zeit 
nnd zwar als im Wesentlicheii an demselbeni Territoriuni, wie spater, liaftend, 
inMhriftIitlibelet;«n. (Intibezw. Gutium war wobl tirsprunglicli nnrdieBeKeichumig 
fiir fine Landsdiaft nnd wnrde erst .sekiiniliir fiir die sicli iii dcrselben lierum- 
liiinmidudi'D Noinadeu verwandt. hi iler trubesten Periode der altbabylouisclien 
Gesdiii'hte sebeiuen in Gnfinrn stiiatlii-li s^onlnete VtrbSltnisse existiert zu babea; 
deiin wir Iionm von Kwci .Konigeii von Guli," Namcns I.asirab nnd Scbarlak, die 
beidc etwa als Zeitgnnnssen des Kiinigs SarfC'in I. von Agade (ca. 3-'(X) v, Cbr.) 
YM belracliteu sind. Dieser Staat dtirfte daim deiu Ansturiu jener Nomaden, welclie 

3» 



Uber die iiUeste Geschichte der Aramii^r. -213 

Iiii panzen sitiH mis jotzl fiiiif solclii'i- elialdaisclicr Staaten bekannf.') 
Zwci von iliucn, uiiil zwar (,'rra(lp die liodpiitendsteii, Btt-Dskuri iind BTt- 
Jakiii. lasseii ^icii bis in die Zi'it Saliiianassars il. znruckverfut^en. Der 
nordlichste von alien, IJit-Dakiiri (Dakknrij. stieli im Sfiden an das 
Gebiet von Baliylon nnd Borsippa. laf^r der Hauptsaclie nat-li wold west- 
lich vom Euphrat. wo sich ancli die Hanptstadt Diir-l^adinna erlioli. griff 
aber docli aiicli nlier drn Kuplirat — wio weit. liiilt sich allenlings niclit 
feststetlen - binaber.-'i Den (irflnder von Bit-Dakuri darf man jedeii- 



wir als Giiti kenneii, zinii Ojifer gcfullcti srin. Von deiii erwritmteii Kiini^e l.a.sjrab 
liat still cine Insctiritt erlialteii, die in sfiiiitisclier Sjirarbe aliKcfallt ist; man vgl. 
ul)er sie Wincklor, Zeitsihr. f. A»»<jrio\. IV, 40U; Jeusen. a. a. O. VIII, -l-il; 23S. Hil- 
Itreclit, 0/rf- Mii/hii- hmripl. I, 1;(: LyJiinann Knrei IlauptprMeme, S. )(i;i, Anm. 
Radaii, tarty. Jial'ijlon. history p, IToff. Diese t>einitis(:lie liisriirift beweist abiT 
selbstvcrstindlirli iiiclils fiir die Niitiimilitut umi die S]irarlif der (iiiti-Noniadcii 
Hine alte ErwaliTiurig di's Naineus Guti licgt ft'nier in eiuer J>utierung aus der 
Zeit des Sanisu-ihiiia (va. iloO;. lii's NathlolsiTM llaiiimiiiabis, vor: man vgl, Sclieil, 
Kenifit 'te lyeai'j: relat. it la pfiilol- i-t arthi-ol- vijypi- e( imsyrieit. XIX, J7: Lindl In 
Beitr. zur Axxyriul. IV, '.'>%', 379. hn I'lingcn vflweisc icii fur Gutiuni uocii auf 
nieiue Ht'merkung. in Zvitst-hr. /'Hr AKsyriot. XV, 27-2—4. Foruer vgl. man: Radau, 
a. a. 0. ItiO: Jonsi^n. Keilinsdir. Bihlioth. VI. I, 38:2; Dommel. Aufs. nnd Abhiiadt. 
210; 335, sowie (irmt'lri/i iAi—^'r. i'tZ: 291-, aulierdeiD dess. ^//MCdW. Cbertief. 318, 
wo er das Guti in der Datieniiig aus der Zeil Samsi-iluna.'i in Arabian iokalisieren 
will{:'). ^- M- Sltjller koinbinierte in Orie-it. Liter. Zeit. II. ITt!— 7 niit Guti das 
a^yjitisclie Gut. Der Name ili-r Guti iKutii) wurde spiter audi zu cinera Ajipclla- 
tivum uud bedeutete etwa „IJarbar"; man vgl. Delitzscli. HandKvrterh. a. v. kutu 
(p. tiCO; Wiuokler, AUorieiilal. Formh. 1, 48il: .')43: eiiie Slmlicb sfkuniiare apjiel- 
lalivlsclie Kaii.sung laUt >irli licim Volk^narllen llatti (— Hetbiter) konslatieren : 
Wiiifkler, a. a. O.i mau beaclite aui-li, <lall die Beneniiung des baliyloni.'iclicn .\ra- 
mrit-rstammes der llu'ai spfiti^r aiicli /.u einem .Appellativum wurde: vgl. S, 2l!i. 
Bei dein Suti-.Namen Jit-^'t die Mntwickluug wolil iimgekelirt, indem derselbe 
urspruugltcli eini'U ii])pfrlhiti\is('lieu Cbarakter be.sessen zu liabeii Rcbeint; man 
vgl. audi das olien S. HM, Anm. I zu .Milann- llemerkte. 

1) Mau vgl.ilazii Di'lit/srb, Woliiy dan I'arad/t-nf S. -JOi—'d- die dort gegi-beuen 
Bt'lesfsicllen kijiiuti.' ii-li jetzt lietraclitlicli vermeliri'ii; Nr. ,'i tsl bei Delitzscli zu 
streiclicu; wir erlialtcii also uur tiinf, nichl seclis vcrsclnedene Staaten; s. dazu 
S.iU Anm. •!. iVgl. jetzl lies. Ilommi'l. (intudrifi 414— 21!.] 

2; Sacliau knmbiiiierli' in Zeittchr. f. Aifyriol. XII. h'.i niit Bit(K)-Dakuri das 
IiUxi:-!': d<-s Plolem.: ili-'se Idyntifikation ivird kaum aufret-lit zu erhalten sein; 
liixi'.iiii (ieckt sicb vielinelir. wie icb iilaubt, niit dfiu in der vorislam ist lieu 
Gfscliidite der Araber liochlieruliiutin Solilarlitorte Dliti Kar; man vgl. meineu 
Artikel Diakira in rtn'ty-Wision-'i^ Hi-alencykloj/- Bd. V. 317. .Mil dum Nameii Ibir- 
I.adiuiiavergleii,lit Sacluin.cMfi S..')7,jfnendera!tenBisilnit'sstadt Laden iuCliuKistan. 
Der Name der Liakuviicr steikt, wif idi vermutcn mridite, audi in dem Ortsuamen 
lS-di-da-gIk,ur-r:i-ai, der si.'li in dem von Johns in A^yiiaii Deeds aud Documents 
aia Nr. lOM eilierlen assyrisdien Itirn^rar, 7A. 33 (iu 7.1 34 felilt wobl di nur aus 
Verselien: audi in Zl. 44 wird der Name zu ergiinzeii .seiti; tindet. Peiser, der 
diesen Text in Miltcil. d. Vur'tcrnsiat. Givi-llsch. VI, I34tl'. bebaudelte, suclil S. 140 
Isdiilagurrat .■^iidliili vnm Turuad-Flii.s.se d. t. wolil mit Hommel, Griotdrifi S. 2!)31T. 
der oberhalb Bagdads in den Tigris einmilnd«ndG Adhaim; nir befiaden uns mit- 



2U 



MasimUian Struck, 



falls ill jeiK^iii Onkiiru prtiiirlten, der in den Texten Salnianassars H. 
(BalawatJiisclir. col. Vl. ti: Slicrkcilosst!: Layuril pi. l.'i. Zl. '^K| als Vater 
fines Kiinston Adini crMlieinl, fiber (lessen Land der envalmie Assyrer- 
k&iiig aiif BoiiiRiii groBt'n bubvioiiisrlii^n Kfldziigc ilic SeUit^ckeri doM Kricgcs 
hus^pBi. Dii> HiTi'tirlinfl dicitcs Adini l>jldi>t(> vaht^elmnlicli nur oiticn 
Bruchlm] von ^lu |{i*i-l>a.){iiri. der sicli atmr lilfi^rdiiir finer t^iOUcrcn SiUIh 
stAndij^krii orfrcutr. BU-Adhii, wic Sanhcrili (I'rismi col. V, 34) die 
von Ailiiii nufRcrichtrte kleinc Htrrn^cliart iiannlc. l>o^Q zwri Rpsidviiz- 
&tiidu>. vun (leucn die eiiu* atif deiii rcrlileii. diL> uiiJmv- uuf driii Hukot) 
UFov i\es Eiipliral ]a((. In drr Narbbarscliaft vua Kit-I)akiiri. wohl Rudlifth 
duvun, ist dax l-'fiivti-ntiiiii Bri-AmiikkAni rnit der llaupttdndl Sapf^*) ui 
IflkaliBirren. Nurh S(idha[>ylonii>n riidsscn wir dio beidon Kloinslaalon 
Iiri-SfhiUni iind Bt(-Si')ia'alli (auch Itil Sa'alli. SAIi {j;cKdirifbi-ii*) 
vertegen; dieselben tauclien. pbt^nso wio Btt-AiiitikkAni. erst in dejt In- 
Mltriflen Ti^lalpiloscrs 111. aid. 

Dor sfldlichslo von alkn ffinf KaUli-Slaaten, und weilaus tier maditt^te, 
war Bft-Jakin. fine Schdpfuii^t tlrv Hir Zeit Salinanas.sars I!, lobendrn 
l-'flrstcu Jakinn liiinn v^-1. Hal awatin sell r. Salmanassnra VI. 7). von dem eie 
iiiifli den Nanu-ii (>ni|)rin|j;. Btl Jakiii or^tn-okto sich im Sndcn bii* an 
das (ifstmlf' dt'« pprsiscbon Meerbuw-ns and unifuBte audi ilas (leliiel der 
groBcn Lii^nnp. des nilr tiiarrflti*): im vosientliclien do^ktv es skfa mil 
deni ..Meerlande" (mJl iftmdii. einem viel aliereii geofjrapliischen Twrninns.*) 

Iiiu in Hncr Grg«n<l. dir von Hil-Dakuri niclit weit oiitrenit isl. JSili-DaKiktumii 
bMltiUtel nalir«i:iieiiiticli .(irutnlimg ilcr Dakurat-r*: wir iialiL-ii ts abu niit tfiuer 
vun BJI-[>akuri HUF^;rf|cnDgri)RU Koioiiie zii tun. 

1} OU Sapc! (s. zuDi Nuuifn srliun ol>en. S. 309 Anm I) luil livia ^'o-i^Jt 
des Plol«n. (V 18, 9) itlttDlilUii-rt wvnkin durf. wte Sitcliau a. a, 0. (Hi ver- 
miitct. erscliHiit mir sehr znelfdtian. 

•i) Bit-Sa-a-la Ix'^fgnet Siiiilirrtl> rnKmn col. V, 85: unmiKdbnr durouf fol^ 
UD-l'DAK-KI = L:irak(aklki, der Xiine eliier ain-ti iu andtften In^L'liriflei) tor- 
ki>nitneii<leii StadU Uit SMa int iiutilt'llcU = Itil-^a'ailo. K^ miiU vcrwuiKlitm, 
d&S Uvlitiucti, Paradies S. jOl auf Onind dieser 8(ell« ulnen bcsotnlttren SUat: 
Bit-Salular&ki konstrulerl. worln llmi Tiele, Itabghn.tutjfr Oeack. S.ii2 nnd aafh 
Wiiifkh-r. TlnlrrniA. :ar aHonrulai fitttth. S. hS gefolgt nilii!: lelller«> nowolll. wie 
audi Rrxiilil in KrilinacJtri/ll. HiUhlt, II, Kh! (im (Malogtir t>f thr Cunriform 
TabUU elf. |i l?9.'i; flil-SaljUnikkt) bieli*)] dpii Kctioneo [^DdvMiamun Uil-siii* 
u<liid-akki. nirSu'iilli {mil S!) flndet sirli surli In Tiglat>ipll«ni III. IlitttoniiiMfar. 
Nr. 2, 7A li, 7m Rit-S»lii vkI. iiinn nurh diL> sctioii ubpu S.20<4 eruiUmte Ort^-lian Sa'lu. 

S) fll)er den ii:ir itian-uli vjd- iniiii l>eliUMOi. hiniHin IbOff.; Iloiiiiiu'l. Amfa. 
und Ahhondl 3'irjll iidiI Itei^iiiiitfts (lie wirtiliKcu. tlii? i^ikiriruug holiiZKclis ttdl- 
w«ts« modill/.iori-ntleti .Vii^ffiliruii^ii^ii von AndrL'a.t bui pkml^-n'itfKura 1, K1.1IT. 

4) Der Name il^s Mt-vrbiideii laUt ilcU scltori iu allbaby Ionise tit>r Zvit li«li.>j(ea; 
e* hat sk'li dit- Insrlirilt elites tier a>n-eite.ii 1)a)iylriiii->i-lii.-t] Dyiioitir unseli<>rl|;en 
Kuuigl^ ileK Mverlaiitles. Numenv CiirkiM-liar (en Wt> \. f'lir.\ erhnilfn, s. daxu 
l.rJiiii:inti-IIaiipl, di'-^- Z<:il»clirift III ISSff. Hit. Icli vurwt'iM- fi'rur^r fflr das 
.Mi-crlund' auf IVIitZsi-ll. Ilaradien Iiflff.; Weiosijacll, WaAy.on/irA*- MitrflUn S. 7 
l>i» 8; tlviniiiel, OritnMf S. iU, Aom. '■>; S^, Anni, 3. 



90 



Vher du SJleste Oetchi^te 



iramS^r. 



So wird niclil tinr der erwilinir Jakiiiu als _KOni|; dtis MeerliuKles'' liluliert, 
sondeni auch iiocli hSiifig seini> Nachrol^pr. wonneloicli bpi iMMcrcii die 
Boipichnung ale .FOrsten von Hit-.l»kiir im (iobrniirlif fliioiwiegl. Der 
NaniP Bft-Jakin lilllt aich aorh iioch in ficr grifrliisclicn Ltleratar nach- 
wciseit: in Arrians Indiftt 4"i wird Pin Dorf 'Ayivt-i namhafi KP'nacht, 
welchra nahc bt-i der EinniilndanR di>s Tisris in ciiu- Lasuiic d. i. der 
obcn crwfthntp uAr oiarriti - lap.') Dio Hauptetadl vun Urt-Jakin liiell 
Dar-.iakin = _Mauftr (oder Burg) Av* Jakio.***) 

Die (•iiifTPwandei'tpn AmiiiAi'r uiul lii>jioiid<'ni audi (lie Kaldii Ealten 
acb aber mil di-r Brlierrschung des platteii Latidrs durrlinus uiclil zu- 
friedcn. Jede (iRenkundiKC Scliwiich<- Assyrions. jcdv Verwiming ini 
Iniivm dc;; ultcrndpn hahvlmiiHrhrn StaalslclK>ns iH-litif oin willknmmpiies 
Fanal flir ilirp AMclilpn, dip aid oiito rnlprjnohnng drr hnliyloiii^bcti 
Sl&dtP und in prsler l.iiiio aid eino lk-sjtzi>r(^pifung der Zpniralo Baliylon 
al>rii>)len. Den Kaldn gpwAlirtc der rtii»lnnd. daB sir »icli, dpin Nutnndpn- 
Irhpn Valpt :'at;i^iid. frilhzeilig ziir Staatpiiblldiing aurrafflpn. einpn pnt- 
schiedenen Vorspr\mK vor ibren AlliifOcn, dpn araiiijiiiwlieii 5(3uimen. 
Die»o lotzlptpn. deren Aapimtionen siclt zam ^Icii Trite in den gleichra 
Oelpi:»n wip dip der Cbald&pr iK'nrpflpii. bc-vnrzuj^leii linrh liln^re Zoit. 
niiler di>r [.pilniii* ihrar Scbeiphs (nasikAni)^), die Llogobundenlieit dea 



1) GlicT 'Ayivi^ ^ Bit-.lakia vgl. maa ilea i^liaitvoUMt Arllkel vm Aiiilrau 
bci Rui/jrlViMOirw I, UIO— Ifi. Amlrpas will aiirli ilas Apic cJcs Pltulu*. '.^;«lj 
HcnMlotN, ilu.-! Auge (tea Jul. IlonorJiu un<l Uu Ange ileh<ie«gr8ptieii von Raveiini 
lis K iirrupteli-n anii 'Aynr:; erfclarpii; man vj;I. PaulyWisiiowB I, 1877—80 (AiB|i«): 
2185—8 (Ange): 2810-12 (ApIc). 

2) Narli Andrea-s bd i^mty-Winova I, 1391 Tiellvictit mil Uurinc den PlJiiiu* 
EU iik-ntifl/H'r«n . — DelJtxscli )M-iiirtkt in ParaUnt S. Mj, <taO xu iloo chitldiiKtieii 
liitiiti Dui'li ftil-L'-ka-nl: ^atniaiiajtuir, Slicrkolosw ^ LayanI pi. 15. Zl. lU gfjAlill 
venim koiiDiv. Dort winl vin Hiiinllirit-Manlnk apill 'ka-nj ciw&lint; difgl«khe 
Person lichkclt erMJidrl audi in Sal ninruitttar»i RalaunlitiM^hr. col. VI. ZL S. wo 
man IiisIht iiicbt, mil Krg3ii/.ut){; ifo A-inuk, MuiLulliiii-Manliik apll [A-inuk]-ka-t)i 
Un; »o z. B. Kriliufiir Hiht. I, I3». Aiif l.ayanl's Text ttit >a im allgenifiinen 
tilclit vl«] xn gebeii: 3il>er da^ Orlf(liial achelut docb I -ka-»i xu liict«ii, ila bellUitcl] 
wofal di« Stierkolotse — man r%\. Ftaratitta S. IX snb Sigel Salm. Coi — colla* 
tiuuferl hB>>en ilfirfte. UltUin Uge es nab«, liiemarh aurli Salm Rulaw. VI. a <ii 
encnnwn: nun Itieti-t alter die neuesle AiBgalH- der Bnlnnutinsrhrlft ton Flnrlivi^ 

(lM)il in flirrlls Jltr fnmite oniamtnl* of the palter ,^/a of liatamit, TrM: HuiitlUm- 

ibrduk apjl <" Ms^.-'i-iuar-ka-ni! Ks kano sich $«lb«tverstandli(-li «ovo)il in Rahw. 
V], tl wi« in lAyard IS, 16 nar uid dcimelbcD Namen dtruben; aber welrhp von 
bciden Stetlcii ftlbt die rlcbiitte Form? Od*r lievt in beidea die Ver^liimmluni! 
eiur« umpriinKlit'lien A-uuk-ka-ni vor' [Da anch Layard 4G, 16 " C ka-m Uletet. 
»0 iat ilorti woIU ao EU luMfn!] 

3) Hii-r mug auf fin intt-rt^snnlM Dokument aufntcrk»aui gemaclil wenlea, 
lias zlemlioh richer in die Zrft AMmrbaaipAla xn verlop^n ist, nimHch aof eia 
Schrelbeo aramiiMrlier Sclipicli^ (na»U(3ti) den '>9ttiffri»lati>lc!«; derk-idcr sehr ver- 
slinimellu Text :K \\A(,) finilel iilch iu WitK^klnn lait crwhied. lahalU II. p. 43 



SI 



21 fi 



Mtkiimilittu iHrtr/i, 



|{i>rltiJnpnlr>)>cnK. L>iospi' Lcbfii^^uHrti* lilielien naiiiciHlioli <iit'li(>r tlii> mrlKfra 
Aiifct^liriiiKcii jencr Sliiiiitrif licii. wi-lrlii- sirli ilir utitliKrilHiiisrlic Slcppp, 
eittc nil* (liis N>iinii(|f>t)[elH'n wic ^Ci^chaffdip Laiid^haft. als Douiaiio auti* 
erioson liattnii. Kin iiatArliolic^ Hollwerk faiiit die Koaliliuii dvr chaldAisrliPii 
KOrstcii iimi dor aramflisi'hftii SpIipipIis imincr iin Amu {ffwliwon»non 
Ki'iitdc Assyrit-'iis, »ii Kluiii; iiiicli die iiltvri IH-Kimtrhrncti Siiti lU'bst ilircii 
Kreunden, tka Km!, kftuipfen ah KAdericrte zumcim SrliulK^r an Sclmtier 
init den Kat<)ii. I>ie lU-iilrali^ltRclicii H4-.strrl>uiitri't) dcr ClinldikT liiidcii 
ziiiiJicli^t dnrin iliri>ii AuMlnirk, diiB der AxaaX liil-Jakin im n. Ji«hrliiii)dert 
iibor dio flbrigoii die .SiiitprioritAt gfwiinit uiid flail eoiiio ViirsLon dio 
politTRchcii (icticliilfto dos gosjiinti^ii rlmldsiscitpn VolkoR, do^tpii Vcrlrctung 
nlieniehmeiid. bpsorKcii. In dm lli'rrM-lit'rii vitii Rtt-Jakin iTKchpint dpr 
clialdiii:^dic tNaliona1iliUt<- mid itciclisi^pdankp vpikOijtprl: i*\f wordcii ills 
di'uiH'n cifriiLpile urid finfliilJrciehste Vcrfcolilcr in den Kftliiiwliriflen hilufif; 

— besoiidprs in don SarfiuiitPxlPii - B.U ..Konip- von Kaldu" ^rlilrrlilhin 
charakterisiert. Aiis dor I-'aiiiiliftJakin ping jpner latkrAftigc KBnifrMerwIacIi- 
baladaii herior. d*r sicli, alliTdinss mil lUiigeren L'lilcibrpcliuiiepn. in der 
RnllpciiitM babyloid^chon KCmtK^ ^efallRii durftp uiid wdphpnlru assTriKclu'ri 
Or'iCkftuiKeii Sargun mid Saiilierib so flbpraoc vifl zh scliaffpii niachte. 
SiLiilioril) (ilficktP ps Pi-st napli liartDAcki^Pii iind la ngwicrijifii Kiiiii)>fpn. 
die Maclil Merfidflphlialnilans zii brcohcii und das von dipgfim nouprriclHelo 
bitl)yl(jiiisrh{> KuniKluin wi(>di-r iiufKuIfiiion. 1)^ EinflaQ dor FOrs<i>ii Ton 
Hll-Jakiii wtirilp aid ilir Staininland. das weeoii spiner vick'ii Sniii|ifp iiiid 
natflrlirhen Schluphviiiki'l .svliwpr ziiKaiiKlifbo Mpprland. ziiriickKPSf-hrauht. 
Als daim spiltpr iinter der Regicrmi^ AHsiirbanipals der furrhtlrarp Krieg 
zvvisdit'ii doiii assjrisi'iipii HiTTscluT tind spiiiciii _Briidfr' Siiiuiiiusi'h' 
itrliuiniikiii. KiiiiiK vun Babyluii, ausliraph, diw lolrtP Krulli^ Kinifpn xwiwlien 
Ninivph nnd llabyluti. das ersteros an dt*ii Rand dps Vi>rcl«rbi>tis brarlitv 
und ihiii nur eincii I'yrrhiissicR piiilnig. da fandi-n sich splbsiverslilridllch 
auf dcr SpiU? Sfliuiiiusclisfliuiiiukiris wicik-r alU- allpn (iefc'iier Asayrions 
zusanuiion: Elani. die araniitischpn ^tSnitiic, dip Klii"stpn der ctiaUlru^elion 
KleiuBtaaton, iiiitcr dcnpn aiirli dcT damals Uber das Meorland gobiclflndo 
AbkOmndiiig Morodachbaladnns iiIpIiIij (cIiIIp. ') 

puWi/iert. Das Schreilx-n lieyiniit: ,Sclireit>(-ii »l«r Schpifhs vom FioBfie Tubulial 

— einiMn iler surtllchen NolwnRiUM dc» iinteren Ti|;ri!t, wahrtftteiiilirh mlt Itiller- 
beck, Mitteil. d. VorAera*. (ie». III. 86, Sj der lieiitige RiivavidsHi - «ii<l der Fref- 
f{ebor«iicti, der aUcd un<l tk'r •itiiiKcn*; «« folg^n daiiii ille Namvii tier eiiiE«liicn 
PeiHStilii-likeiiPii. Ober den bilialt <lipspr i'rkniiile laBt sicli leider iiti-bts (ipnaups 
BussHseo. da geradc der in Betraclit kommendc Refers des Testes seltrluckcaliaft 
erlialten ist. 

1) F&r cioc cinsclitTidcre BcliandlnDt; dcr Oeactfalflllta der clmldHIecrien Klein* 
staaleii, ><pt.>ziuH ili-r il«s KeicJu-N iUt-J:ikiii. ixt — abgeMlicn von ilon lii>kannteti 
Wcrkon uber ili« (icschiHitc BaHylonicns und As«.yrieii8 — nanioiitlich auf 
Winckler. AUorimtal. VHteraueh. S, bltl. und Baumstarks Aiiikel A'akiaio, b«l 
Paiilv-Wif'suna HI. IfMOff. zu vcnwciHiiL 



82 



218 



Jlfartini7«in 8lretA, 



prozcssps gingpii freilich Julirlmnderte dahin. denn Bahylonien enveisl ^ich 
nun einnial darcli sciiini gir(tgrai)liiiH:htMi ftiarakier als dtr gcgolw-nc 
Ni^hrlKiiteii bcduiiiiscltcr Ncif{iint;cD; in sclnen Stcppen and SiiiDpfland- 
schaftcn. die nur <.>in iitrutv^isclicr Aufmarscli grottknpttali^ti^rhcr Kr&fto 
ill das Joch der Kultur und Volkswirt^chaft ttpannon kfinnte. birgi os die 
Ki-iDio. die von se\\>Al cin iinstAli'-s llirlon- mid Jilgcrdasoiii ziir KiilfattiinK 
bringfn. Was fcrner die Koloiiiaierong dcr aramiliBclieii Stamnie ziPinlJcli 
Uxof^Q hinauHsc'liolv wiir dt-r rniisliiml. ilnC ks BalFylonioii gi-radc in iIi:d 
liicr in Iletrnrht koiiiinenden .Ialirlniridi-)'lt<n an ciner slarken, ziclbewuUten 
Rogicrung gebrach. Was das Westtigrisland anlnngl, so diirtle der alltr- 
grfillte Teil der dortigGn Aramilor, otwa in dcr Zcit Assarbanipnte, sei es 
in der KiKi-nscbari als Ackcrimucr cider in der von (iowrrbptrettieniJen 
Oder MaiidelH]i?iiUrn hodcnstilndijigewoscnKiiin; t>inigBCIaii!> habon aber sichnr 
noch danials cinor halbitoniadisclicn l^ehonsweise Kclinldigt and niochten 
iiucb fortwalircnd frischt* I'fropfrcJstir diirrli Zuku^ m-u niiiwarulpriider 
Kaniilicn una Mei«ipi>tJiiiii<>n erliatti^n. Im oyltiKritaiiit^bon iJalfvlonien bftt 
die KuIlinenuifT der ArainAer ohne Zweifel keinu ilbermaUigen^ aul alio l-^allp 
nur YOrQbergebend gr{>llcre Frttchte {:;ez6iligt; der Nomadc blieb dotl 
inuucr der wirkliclic llerr der Siliii\lioii. wie or cs sclion scil uavordenklirbcin 
Zeilon i^ewcseii war; auch die Gef-rnwart bat an dteseiii Ziisiumlf.' iiicht 
gorQIIelt, der fmlich, wic allgenipin bekannt, jetzt niclit ctwa nlii bcrechtiglo 
EiKcnttlinlichkeit lediRlich im Osttiffrisiande forldauorL, sdiidern scit Jnhr- 
hunderten wicdcr fast das gcsatnic Babylnniou cr^fTcii hal. iJie iiiigliick- 
Hcligeii ZcillUnfle anler den sp^tercn abbasidi^rbon Kalifcii ehnetcn die 
Uiiba fitr die nllinnlUicbc Murauttbildung dc>r houtigen VeHiitltnii^sc, die luis 
ciiH' in don Haiiplziigon gflroiip Kfipic jeiies polilisclnxi Arillitzt-s, du 
Babylonieii tii den ersten Jalirbunderton naeli der arainaincben Itivasion 
iei^«, liefern. 

KflUllen acbon die in Nordsyrien cingedrutipenen AramSor sirb auOer 
Standi;, t^icli den Si'htin^en dcr iichtiin^^'l>ielendi'n belbilisrben Kultur zu 
eiiuicli<>n, »ii diirrtc iiinn iiikiIi viel wenigcr VS'idcrtilaiidiikrnri von d«l) 
nomadisclieii Scharen, die siob fiber Hnliybniiea orgossen, erwartm. 
Das N'otz ill der Uostalt dor iirnllen hiibyioniscben Knllur lag ftir die 
bereit; vor ibr kaitilulit'rli-n die Araniricr des Wcslligrislandi's im Liiwfe 
der Zuit gRnKlich imd wnnleii vollstttndig babylmiisiert. Nur an cineni, 
an ihrrr Spracbe. hielten sic mil merkwlirdiKci- Znhiykcit test: wai' sid 
ja dwcb das cinztjite naiioiialu Hand, ilas ilic AraniAer Vorderaaiens zn 
einor Zeit, in der zwisclien ibnen die Vorbindungsbrttckc eincr geiuein- 
sauien religiOsen nnd staatlichen Ideo Uiipst abgebrochen war, umselilang. 
Die Hciicbiingon zwisebeii der alleiiigescsscncn bahyldiiisebon BcvCilkenin^ 
uiid den nomudlaicrcndcn AramAcrn werden sich in dcr crsleii Zeit innor- 
balb dm RahmenB oiocs Wccbsclvcrkcbrs bcwcgt babcn; cin solcber, der 
£uafichi!t dun gogvnseiligun AiD^tiiii^b tod (Ci-zciignisaeo dor Kultur 



M 



Ober die riltdU Onchkhte da- .Iramtlfer, 



219 



frfCbraiicliSKi-gfinstaiiik. WafTcn ii. k. w.) uik) von llimlpiiiiiatrrial ver- 
inittpllc. Ijiilinri- sirli wolil friik iin. Das p-genKeiUftq VprhAltnis cler 
l)«ideii Vi)lksteili> nahiii ilann jeflpitfalls iniiigerc and maonigfalli^cre 
Koniicn an. nXs die Aruniiior i^ich FQr fpsto An^tediunsron pritiu^hiHon; 
sie grOndeiiM) cini* Kfilic klciiitr Orticliaftmi, welcht>. x. T.. v'w XnbntD, 
Anmtii. Ilkiidti ilirrii Numpti vun dcrii rinzelucn StdniineD erhiphen. ') 
Daneben fand ciii niclit iiiibi>c]eiiictiiler Brtit'litcU dcr Notiiudoii EinlaQ 
in dm altcn balivloiii.xi-licn tiiid llSKvri>^^tll■^ SlAdton. In dinM^n wiri) 
allcrdinjts das aramaicrlif Kipnient iini AiifanK»> fast ansschlioBlich den 
TintetfD Volksklassen angehOrt Imben; alliiiitlilieh gelang rs iliui abw 
dorh, aiirh in den hiilicrcii (irsollitcliiiftsklassrn ilatt Burgrrrrclu za 
crwrrbcti. Selbst die Beaiiitenlaiifbahn, iii ftsWt Linitr wuhl die niililftriscbe 
Karriore, cKifTiiPlo sidi den lobpRBkrilftigcn Kinwandereni. Man boaclite, 
itaB der Name vmes uriutiHisclum Slaitimctf. jciicr der llu'ai (aoc)i Utu'ai) 
in d<<n assrri^rhi-ii R[>ainl<-ntiHU.>n «1h Hczi'ichniiiii; ffir i>ini> bcfllimmto 
mititiriscbc CbsJtte ersclirinl.*) Die Ita'ai i)i(H;eii sicli vielleichl nnch tiiid 
naoh zu cincr An kri(^risrhfr Kaste auffrcscltwDDKeD liabcn. 

Dif echt bnbylwniwh-ussyrwcho Bc-vfllkiTiinK; wiirdi* durch dii* uni- 
ni}ii»rh<* Vulkssrliicbt inimer inchr zurfirkgotlr^ngt: dainit scwann ttclbjil- 
vcralSndlieh die Spracbe dcr lolziercn aiich iirmnlprbroctipn an TorrnJH. 
Dii^s4>lbt> konntp (lahfr naf den Tunurobi juristbchon uiid |>pscha(ili(rli(>n 
Inlialtrti. den sogcn. Kontraktrn. nirhl niclir g:\n:c)ii'b igiiorirrt werdeil. 
Wurdc uiicb tlvr llaiiptiubalt diCHT Dokiimcnie iiacli wic- vor in dcr ofli- 
ztellen nsHyrisrhoii Spracbe aus^cTfrtif^. «o crachlcte man es docb, woh) 
speziell dann. wenu der eine odcr l»eide der konlrabion>ndcn Tcile (les 
Assyrisohpii niir gaiiz nnvollkommeii inielitifi waren. fOr aiifipzoigl, dor 
L'rkiindc iiwb i-imMi Vcniirrk in aramAisrlirr S{irHclie itnd Si-brifl lK-izufugt*ii. 
Von assyritH-h-arain.li^rhen Bitingucn darf man alier dock nirlit sprccben: 
dciiii di(* amiiiiii^(-b<- Lcifoiidp ontbAll sciloii iix-hr al» eiiip XamenMiiiIor- 
tsrlirift. zuiiioi^t dif dea [u<;LMiliinKTS dor bi-trfffcndi-ii Tafel. dii> Envlilmuog 
dcs voni Kaiifc oiler VerkHufp botruflpiicii (iPKonslaniiO)) und clwa (tie 
llCbp dps KaiirscbiiliiiKS. Xur eiii paar Kontraktr bhiisni tWm Ilnupttonor 
dC3 assyrisclipri Tt-xtrs sngleicli aucti in aramaiwher Sprache. ZoTEeit 
stcbt uns diiP Kulloklion von 4t> sulclicr. vuii urainJiiM'livn Logcadcn 
b^yloitPW Konirakip zar Verf&pin|;: 38 too ibapii vpHPilen Kich ihrer 



1) Andero babylnn.-an^riM^lir Orianamon mil chaniklcrhtischem aniiD&iscben 
tjfxm sind: Kabniia, lliilnliua, Iiibirina (]<]il)iriiia), Nagitu - di'binx, AklMriaa 
(Akkabarina) luil der ult«a nramaiM-bcn KndaoK (iou) dcti sogi^n. jiluraK abwIuL: 
feracr I>alain, Kulaio. Siikaio i.alt« Unalc) odrr KBpri-ltarslla u. a. 

2} Audi in den aasyriscbeo Kontrakien unil in finer Refti« toh Brtefen llfit 
«icb di<?8pr Ikflruluit^nedisvl kooKlalkreu. Man vgl. ilaxu Jotias, Atf/rmt 
DtttU and DcmmtnU I), 172. [S. aucll inaioe Bemerk. Liu Amrr. Jotirm. of BtmUtc 
iMfM^. XXII. t!09.] 

ss 



220 



Maximilian Shreck, 



Hmkunfi nach anf AssTrieii. !« aaf Itiibylonion.') Dip Srlirift dieser 
Lcgoiidcii. vuii donco dip allesten avis ilcm Ielzu;ii Viertcl ties f. Jabr- 
hnndRrts stamriicn"). licsitzt, etjonso wie jcn« tier ubpii beapn>chenen 
Itifichriflcii von Sciitlsfhirli. fflr dip (iosrhichip Hpd wpstSPiiiitiRrhpn IpliSni- 
kiHoliPii} Alphabplt: dio alleria:r01Jlp [k-deiitung: detin sic stoht an Allor mir 
hiiitcr der Sivprssiplp drs Kflniss Mesa von Moab zurflck. Von iliftswi 
zrrei Tersctiicdpticn Ti'xtf,'nttun^i'n Imi iiiDundcrlifit dus Studiaiii dor aru- 
mfiisclion Epipraptiik, die in ilirpn (TsIpii Stailieii <Ipr liot>rJLi«rlipn iirid 
phfinikisulu'ii iiucli t«clir iialie stcht. als den frlitioslru paluogrnpliisclicii 
VertTPtcrn aiistufielicri. 

Was den flprarliliclicn Charaktpr dps Jn don liahylonisch-assyrisclten 
Kontrnkttafpln verft'aiidtpii Ai-nniiiiscli aniancl. so eiiifpriii cr sirli an 
Heinlipit rwUl lH'lrS<'litlicIi von jirncn dpr zk-nilicli glrtchzcitigcn Seotl- 
sctdrlitpxlft. Dor diirrligrpift^ndp KinfliiBdi>H (tnliylnniscli-AiUiirn^i^heii PTTPielit 
cition donirli^ liulii>ii Grad. d;iLl Tiiiui virtfHcl) Qlici'liaiipl damn zwoifeltc, 
oh OS sirh wii'klicli urn Aratiiai^ch liandtp und ntclit riplitiohr uiii ciii solir 
vulgarps, HniniHisicrti^H A«»yriscli, fur das man sicli dcr KOrzc lialljcr dcr 
licqueincrpn weetscniilisclien Sclirift bediento. 

Ronntr »k-li das in joiipr Zpit jedonfullri nocli ztcmli^h nn^dpiiktgo 
arainaisehc liliiim dpr Kinwirkunff dps iint!KPl)tldelpn Italiyloniwh-Assy- 
rischen, spciipll dnr Befrtirlitnng in Ipxiknlisrher Hinsirlit, nicht pnlziphcn*), 

1} Uan yg\. iAter dluee Kuiitraktc: Julms Ai^yriitu IteaU and IhxvnimU II. 
SI— 33. KfQ6 (iessint-Auxgabe aIIct bhlicr Iipkuont^n cl«rar1iR(>& Kontraklo lirforlit 
J. II. Sttveusim In Asi^rian and ISabt/h»ian itrntracl* witli Arantaic refrremr Mof<«, 
Nowyork liXJ'J; xolin Taf«ln lial S(cv«a!iOD zum erst«ti Mal9 cdtcrt. \)if M>t 1889, 
bekanilten T&fdii fiudi-u »ich auch im Onyus itueriptiim. SanUkar, [imrp II. tomiis ], 
Nr. I&iir. iiublkiert. Man bi^ncliU auch den Iot<^rcsfHtiileD. H«r Zdt AxsurbaDipalB 
Oder <ler clner «eioer SOIine aiiKeiiKreuden Brief K. 1368 = Harper. Lrtlrrt Nr. CSS. 
ill deni (Ilftv. 12—14) von der AiivMdhinE eitn's iti nssyriscln-r uni! aianiniwher 
gjiradio iit);;ef3iiti>n ScliuMsdiriTics (iilbKii, Qniltuiii;?] ilie Iteilo iat; h. ilazu Jolina 
in Pnxve'l of Sorietg of [tihlii'ai Arfla/rtlo'jy vol. XXVII. p. 187. [Orrizicllf l.rkwudi'll 

irtellle inaii, vie nnn aHfiyruchf RclicfH IHtrcn, In Kweifadii^r Amff^rtiKunK Ikt, in 
Keilachrift aiifThon inn! in ammaietfliw Schrifl anfl'ojivnis ad^r tl^l. hie SUwilf 
bilillidic DarKtclliiri^ dner wiclicn noii|irltJi-ricliter5tuUuiig .slunimt ans del Zett 
Sitltiinniusnr^ 11. mlpr juner TiKlallipilcMTH III. V^l. MLMiscrschiniilt io OrirnUtt. 
LiteratrZtit. IX ;ii>(J6), 188—9, Kori^kliir-ZnwiU.) 

2) Pilr ilicsu frClii- Zi-il, ilic KvicivrunR SnI intinamiiir> II., int nurli livivtti das 
Vorkoinmcn arainHlscli ge}lcll^k■^cIler Brlefe bexengt: "'an *l!l- Hu. S9, 4— 2fi, 10 
^ I]ar]ter, I^4ter» Nr. $Ti, 0)iv. 1l> (cgirtu Arinetu) und daiui Johne itu Joumat of 
'fhfohifk. */Krl(f» vol. VI (191)5). ji. 631. — Ziegclstcmpel, mlt aramaisrhcr .Aufschrill. 
dmn 7. Jalirli. an^eln'Hg, wunlrn iu Hftbylon ausgegrabcn : vgl. Uilleil. d. t>euitdi. 
Oriait-Oegetlfch. Nr. 0. S. S: Nr. 8, S. 4; Nr. II. S. 10. 

S) Diircli den Kanal dos .iramriUcticn fltiO auch mancbcK assyrificJie Sprnch- 
gal in die anderen somll isohen Sprarhen, xpezieU inii Araliisrlic. Ala Lebiiwiirter 
tiraagei) a>w deni .A^Myris<■Ilen ins AraiuSiscltc insbosondcrc gowisMj Wort- 
kategurien. ko Wiiiter, die sicU aiif Vaaserai beiU'n tteiielieu. N&men von Ilaiid- 
workem, jnrUtUdi« termini technlcl. 



M 



Ohtr die dUeste OetchichU thr AramHer. 



521 



BO VfrnKvhio dafh anili^ifKcUe nuch tha A^^yrifclie iiiclit. sicli von tk'in 
Kinfhi>«¥ (les ArnmAi^rhcn ganz frciziilialtCTi. Als dorang^e ArnmaiRmon 
iiiiiorliitih (Ira Aiisyris'lien, die sicli iiairietitlich in <)<>r sfiftteren neu- 
babyloitisrItPii IVriiKlv gctcRentlich l>cnierkbar tiiarlien. gebei) sich i. B. 
rl4>iiiiirli iler (ichraurli He? aiif cine nraniAische Ortspariikvl EuruckKvln-'ndcn 
Uciiiuiib-triitivpruiiuineiis uga := ..ilicver" aiis. stiwit- die t-ii^rittuiii liche, 
!ipc^itiM>li urHiit.1ii4F}ic (■rn('tivv(>rbin()ut)^. boi iler ein dctni Ro$Ecn:^ miitiii'liangttia 
IVunuuiinalKuflix in |irolpptisrhpr Manitr aur don fotgcnden Gonoliv auf- 
iiicrkMHi tniichi.'t Diese Art der Aimexlon Riidcl .tirh Iwrrits in dcii 
Aniinlni AsMiriia:5ir|iHl«->. wjilirvnd Ufpi erst 9i<it A^sarbanipal la tlen 
I n^ciiriflcti aiiFiJiiirlit. 

Die hier cliarnkicrisiertcn nrniiifliiieheii l^egendon Her KoniraktlAfeln 
komnieiiLiereti nun In ]i5ehKt onvunyelilcr Weine die Aii^iilipii eiavr in 
(ter Bihliothek Assiirbanipiib nim Vtinsrhein ^kotnmeiieii Beatntenlisto 
01. Rawlins. 31), die nehencinaiidcr einwi A.BA {=,Srkrcriar, Schroiber") 
Armai imd Assarai auFzilblt. n-a^ docli niclitH aitdore« be»n|^. aU duU iu 
den KAiizIeion Ninivebs (iir die Beflrirfitiiit^ der dnpiielsprsebif^en L'titer- 
lancn assyrischc nnd oramdischc Sckretiiro angcsicllt waren. Solchc 
araiiiai>yiie Sfkn'lare werdim hSulit; in Jen aiisyriseben Kunirakten erwahiit; 
jn einmal be^eguen sognr — eitie fQr dat> Alter der FrHiirnenianziiKiiioiiii- 
beweguiif; nichl iiiiM'lehtiKC Notiz — seeds araiiUli54'be Sekrc-t.'irinnen.') 

Km bernUrs Zeugnix FAr tlie prflikiiiiinii>n-nde Rollc. die das AruDiAiscbe 
ini tjliftieben. insbe^ondere j^sehArHiclien I.ehen sehnn in der zweiten 
HAlfle de-f N. .hibrbuiiderls in Assyrien bekleidcte. legen dann die H init 
nniniAi«-hrn Anrsrhnften versehencn (iewicbtc in LQwcnrorm ab. dieLayard 
iiii Jahre IS53 iin 3op;en. NordweslpalajMe zu Niiarad, auf dcin Bvdcu der 
idiacsyrischeri llniipt^^tadl Kalchii. aiisfrrnb,*) Diese tiewicbtc, von doneu 
die filtesten der Re^ieninpzeit SaIniaiia«sarKlV. (727—22) aageltOrcD, wareo 



I) Z. B. a|ii)»u is X. = .Sobu dee X.', wanlirli: .win Sulia de» £.*; inaa 
koinitv daiiiil iru [k-utM-hcn sich tindcndi; Vuliiari»[uen, wift ,de«i X. Mln Sohn" 
verslcirlien. 

i) Mbu vgL div BclcgKtvllcD tiri Kraetx»)iiiutr in BeitrSgf s»r jU^rrw/. I. 392. 

3) lio Toxte Jtrfius JnyriiM Denb and DocHmenU Nr- Sil; inan T)il> datu 
Jolin» II S. X[, 109. K* wiire a!wrUaiii»t irorfehll. wolltt rur Ait Mieiale Stellung 
der Fnueii tu Babylonieii iiud Aiuiyrieii niit di-iu Malislatie tXes licult^en blamiti'clirn 
OrteaU m««M;R. Di« Frau Iii-kteiJele in Uabylouii-u uiid Aiuyrit^ii t-iiie /iemlicta 
selbsliindltte Stellniig; sie konnle i. B. auf ihr cijti-m-s KlMkn Iiln Ci-IdgMchinc 
UDti;melimeii ; ea gab ancli «iiieD Stand dwr Pri«»1*riKiii'ii. die in den all- 
tubyloiiUehoB KoDtraktea liSulig als TertnigBctdJeUende Pensonea auftreleo. 
AuBer weihii.-heu Sckrttirtu (A-BA) oo'l Tafd«brplb«riuBe» (dapisrili.0 wjrd 
z. a einoial aiirh «ln« .Botin' (mitral «ipii: Sttaamaier, Carta Nr. 177 21. 15) 
er^Sbat Cl»;r dl«W8 Kapttel liuflc sich rucIi nuiDcliea sBgett. 

4) Rdli-rt idiMl dlPifi Lowi'ngewichl* Im Cbrytu iuacript. SemHIr. pan 11, 
ton. I (Paris |e»9;. pi. I, Nr. I — 14. Mnu vgl. fiber sie bnwuilers noeb John*, 

iHttU 11. ibb-ii. 



m 



M2 



WoMmilian fkrerk. 



znnAchsI fUr ilen kanfniAnnisclu'n Wrki'hr iniierhall) iIch (■igF>iit1irhon 
Assyripii bcslimitil. Ffir ilii* Aufsfliriflcn wiilill*' man riirht also rtwa 
(kshalh Hip arnniAischo Schrift. dainit die Owichie audi auf symciicii 
und nicstipotainisclipii Markten VerweiuIimK timlfii koiinleii: sondcrn man 
Iriig ilnrcli iWcsv Maliregel lediglirli den geKcbciiPii intrnicn Vcrhrillnisaen 
Aes>TicniT, il. h. dvr ininu-r mdir urn sicli Brtifonden Araiiiiiisicruiig (l«r 
l>ilT;fCfi'lK'lieii (irHt-lUchafc Rt'flmunf;. 

Dio Unteriain'n (k-r asKj-rischeii GroQkAiii^ iW 8, und 7. Jahrhiin<lcr(»t 
fiplzton flirh ziini i<l1rrp:rnUlr'nToi1r iiutt animfltst^'l) rrdoiKlori I,<>iitcii xiigaiiiniPn. 
Mrsupdtainit'ii und NoribiyrKMi wnron daiiiMis vidlNlniidi^ aratiiaiKU-rl ; aiirh 
in Assyrieii liiid Bfibvlunicii vrrUir cIbs Assymrlic iliilcr ilen hrpilcn 
Schicliton <Iit BovOlkcnmn iiiuiior nielir Anli/lnnfr and zof; sicli iidctirt 
thPt HuswcliliflSHcU in die Hof- und Kolclirtcn Krciw' ziipflck. Es mirde 
deiii AramSii=iclioii gcgpniiber olwa in dii-solbp SU'Ilung updranpt. dip 
unpcfilhr kwpI Jnlirlausemlo frllbrr die nichrspmitlsche, suniprisrln' Sprachc 
ihui gi*Ki'nali(T i'inKt'iioinnicii liatlc. Man ktinnio das sirh JiwiscliPii i|pr 
aspyrisdini inid uriunAii^rhi'ii Spraclii- lirrnnsbildi-iidc VcrliSUnis i-lwa mil 
jonf^ni vrr^l<>i(^hen, dati im Miltpl»lier xwindien dem Lnlrin imd dm 
cnrop&ist-hon VolksspracliPii obwaltoU*. 

Als internalionalo Vcrkchrs- und Di|)li'inmtpn6]n'adiP dps vordcron 
Orieuls fungicrti' iingefalir sfil iIpiii h. Jalirlnindcrl dus Araniiiisclip. gaiui 
i^hnlich, wie nivlin^ro .lalirltuiulerle [rUli<.>i', in der el<AinarnH-I^HH-h<*. das 
Hahylonischr. Man pfli^l nli^ klassisrlH-ii Bi-Irg (ur dioses FakHiin mejsl 
auf die ErKJllilimg im 2, Biiclic* d«r KnniftP XVIII. '2ti hcEw. in Joeaia 
XXWI, 11 liiiiziiw(.-)i<i*D. in dcr iK-rii-htet wirri, daQ diu judiiisclini Iteainten 
dcs KOnigB Hiskia don asKyrixehcn Cliinpra) SHiiliprilis prxtidipii, er mUgc 
(lie Unterrcdnng mit ihnen Hpher in arainfiisrhpr -slatt in assjTischflr 
Sprache fuhren (man vgl. achoii oheii S. •i02). Dicee tli^chiditp beiciijct in- 
direkt abcr auch die TaUjadic. dalJ nocb zu Hiskias Zcit die vorndinien 
Assyr^r fftr ;»ew6hidid] Aiwyrisfh. nidit AramSittrti spradipn. Ea wiire 
Ob^rhaupt vcrFphlt, wnllin man i-enrnitcn, diiB das Assyrischn in dor 
Iclttpn Zeit dps nouassyriscbpn Ucidius sehon so {rut wio jiaiia aus di-m 
wirklicliPH I.H)(>n {£C:«r'>livrnndpn gcwpitcn wilrc und nur nicbr, als (Hnc 
borcils lotc Spraclip, iin Gd»raudip der IJphOrden iiiul {,'eleliriPii Srbulcii 
cin kiliiiillidics Ditseiri fi-it<lL-tL\ von di<r uinivii)M>|irn Cu'scli^lswflt Iiitigcgcn 
nieht mchr v«re1andpn wurdp. Wir lmb(>n im Gegenteil trifti^ (irjindc 
fflr dip Annabmi'. dalS wrnigstons den UntorE'anp AspvriPDS das Assyrischc 
nocli als pesprodiPitP Spradie rrldilp. DalS sidi ein niobt nnbfitradil- 
licIuT Vi)Ik:iti-il in Assyricn dcs cinhi-imisdieii lilioniR nwh in dt-n 
Tagon Sanheribs bpdipnl habpri ninfi and dnii der Grnudstock der dortitteo 
BRWotmpr jpdonfalb durnuU m-cb di^- alU- MuUcrspradu? vprsland. dies 
l&fit sidi aiis Ucn Worton JcBaias (XXVIll, 11: XXXtll. Ii>) sdihellen. 
. vrelclipr (be Athiyrer als Leutv ^niii Hioitt'nidpn Laulen und pincr frcmd- 



88 



Vbw die Sltttk GachirJite der AramStr. 



223 



nrtigen Ziing"-*', aU „cin Yolk mil lianklrr. iinrerelftiidliclifr Rerte. mil 
Btaaimclnder, sjiinlowr Sprache'^ schiWcrt. Yon deui, init licni Ilt'brSiscJien 
60 nahc vpnrnutlten Aramiliiichpn hStte Aer llebrAer Jesaia einc ilerarlif^e 
Charakterifllik nicht cntweifen kftnnen. ') 

Das vfilUge Erittsclion dcs BabylmiiBch'Assyrificlicn als ppsprotheno 
Spravhc wini in tier 'Ml ilrs iit'iiliiiliyioiiii«4-livii Rcirluvi, vielleiclil aurh 
nocb Hv/aa ^ter, crfulgt seiii. Ms Staals- and Adti)ini3traiioiiii|>rA(')ie 
ti)ieb sii>. ohcnsct wio <IU> Koil:4clinFt, in Btdiylunicn aiii'li iiwli fcnu-rhiu 
ini Gobraurlic: wir l>«Bitzeti eino gniO<> Ziihl babylnni-schrr Koiitrakl- 
tafdn. die nadi rlcn Rogicningsjalircn der peniisclirn GroUk6nig(^ Crrus, 
Caiiihysps, Darius I., ArbixprxMi I., Darius 11. daticrt KinO.^ iirsl die 
Sclriikidcnepothe KclieinI enitgfiltiR mil drm Assyriselien nnd dcr Kcil- 
sclirift uiirK^riluiul qik) dt*ni AraiUMischeii zur uiiiiuisrhriinklca AUc)d> 
briTscIiart v«rb»lfcn xu hut>en.^) AU Koavpnunltuns- mid Kaiizlci-Spracht* 
dos vordoren Orients, spezioll fOr don wostlich vnm Eiiphral lic>gpnden 
Keichslpil. minlo das ^Vruniilisclie audi timer dor Herrsrbaft dor AcbA- 
nienidcii heitichatieii: ta dii'seoi I'osli-n oi^irtc stcti daftiHtlbp einmal des- 
wegen vuizilRlich. weil dio AramAer und daher audi iliro 8prarbi- i^ich 
Qbor einc n Knt&oii Toil Ynrdorasieiis and flb«p riluiiilirb wi'it von cinander 
cntfcrnti- LandHtrifbt> aus^pbmtd batten: mm andpren wiir da>i Arainiii$M^)tA 
geradf weft:cn (tcinox Mani^ls jnlor pnliti^hcn nnd roli^dilx^n Prjigunff 
znr Miitlerin zwisclien den vprpdiiodoncn Ytilkern prSdesiinien. Fn dieser 
StdlniiK Iwhaiiptolc cs .itch nind eiu Jalirtansrnd. Das tbergrwidil dos 
Arainaisdieii wurdc crat durcli den Islam gctirocbeu, der nuD die vim 
jcnciu btshor iaui^babtc I'uKJiivn dem Arabisclicii vcrschaJtlc. Dieser 
WediM>l muC ftirb ztcndicb j^h vollzAisen liabcn: dcnn was z. B. den 
llaHiHverlretpr des Aramaisdit'O in nat'bchristliduT Zoit, die edessenische 
Spraclic^ Oder das Syriitdic itii I'ngeren Sinno, anlangl, so berrclitigcn 
verschit'dciic Ansddicn zur AiiHahnii-, dab dicitfr Spradic bt-reits um das 
Jabr 1*00 n. Cbr. ini laglicbeti Verkdir auQer Knrs gesctzt war und daB 
sie nur nodi als Treibhaiis|jllaiize iiii Dienstp der Theologic und dcs 



I) Winckler ruckt m. E. den t'nter^n^ <l» Atftyrisfticn aht gcsprodiene 
Spriche viel zii liofh hiitaur. wi-un tr in Lxr aUe Orient 1. Nr. 1. S. 11 Achreibl: 
„Id Assyrien und BabylonitMi spnich nma mU tl«iu 11.— 9. Jaltrli. iui tSgltchen 
l.«4)«n AruniiiRCtr. ClHtr die walinrbeiiUtcbe Lebmttdauer der asityrischea S|>ncbc 
— als gitb'lirl* S|>raclMS nocli um liic Mitt« dw ii. Jidirtiutiiltfrt" oach Christo nach- 
wefabar — vkI man ille Aii»f1iliriinF;pn (iitlbmd* in Xritn-hr f. Antj/riol. VI. 2R— 55. 

S) L'nlw <lcr KnnlnihliMi um tlur Xcit rtr-t l>ariiw II. (421— loi v. Clir.\ die 
Clay lu BabytimioM Kxped. of Ihe Vmversittf nf AMMajr/rriMia, tvln A, vol. S 
(Philu)el|ihEa 1904) tiubllKicrte, Itutkn .tidi uurJi eliilgc, ilt« Pereouc ana rich Id 
•raiiilMlier UmMhrlft en thai ten. 

3} l>ii: jaDgf<le l)t»>her bekaoute, sichvr(>atiert>ar« Rtillii«icUrtn hiklot. m) vlel 
Ich tiphf, lmm«r nocb ein Kontrakl aiis dciu .labre ss v. Clir.; s. tUxu Bnoldi 
Zn'teAr. {. ^wyrwl. VI, 35 Aom. I. Ja, «lr beslUen viollvicht fogar cine ««s dem 



3y 



324 



Maxihiithn StrtfJc, 



Kultufi kftjiiiiierlicli wcitcr vcicefierte. Andorp aramAisirtip Dialrkte haben 
sidi UngcT vnr (fpm Anstiinno Jos Arabisfhoii lioliiiuplct. iinti t-s fxistit'ren 
anch nooh hoatiHiage in ahgclflgenrn (iegenrii'n, vw iin (ipbirge Tflr 
AlHiii) in Mcscppotaiiiicn. in KiirdiF:lan. au tier Wcslspite dw VnniMevs 
iiud n6r(lli(-li unci 6silirU vnn Mo^sul, christlifhi' DOrfcr. hi ilnit^ii iticli 
oehr eatnrtGte arani&isclic Idionir lebtrtlig eriinlten Imbcn. unit zkhx 
lmiipi«iicbltc{i autt dcni GriiiHlc, well cla» Aufgebcn tier Mtilt(*rs{»rnclin, 
f\fii r.pfsBcB lit-T bil)lis«bon l'rlcuiid<'n iind ihpolofnsohen Kiicratnr. ge- 
wtibnlich cincti Abfiill voiii altoii r.latibpii iiacb nidt 7jtf(. 

Die«e IctziRCuanntPn vnlparcn Dialekic gohttrcD, wie das STrische, 
zii dc-iii iirtliclK-n ZwciRc dcr aniiiriiispbd) Sprnchfamilift, (lift tnaii iin ilev 
llmid l)(ratimiiit<>r. ftrammntikalixclier Kritcricn in kwpI RtoUc <!ru|ipeii, 
cine flsliiclie itiid vine westticbe. goKpalteii hat, ') Sind sclion die Cberrest* 
des Oglarnnifl.i8c)ien KC^ring fCf'nuK. s<i ist die westaramfliscbc Gnippr, in der 
iinlftr aiid(>n>iii vi'i'scbiedetu- KH|>il«>l der HfirhiT I>»iii<>l uiid Gsrx. Miwie 
eiii aDsebnlicluT 'IVil der rnljlHiiiscliPii iJtPrHlnr f;esclirieboti sind iinil zn 
wclchcr audi die xm Zoil Christi in PalSsliiia bcrrscbeode Sprecliweisc 
zTiblt. viiUi-ndH atif dnn Aiisslprbcetiil gpsotzt. Ibrn Ictjttfii Kppn'iwiilanti'n 
slpllt der Oialckt vnn Ma'liila. f^ineni D«rfp ini Anlilibanus Inabr hci 
Daritnskiis)dar2), desseii Korlpflaiizniif; lieiite iiiir noch auf weniffeii AuRPli 
nilit. Dfut ahit Kind dtp spilrUrhcii riicrblpib^cl des vinst.tn xlolzcn (it-biitKlt^ 
der arariiiliH-heii Spraelic rttc Hrh eiii volloti Jubrtaueend rillinieii koniite. 
die Ziirige der gt^isttriileti vorderaaiatiBclH-n Woll jsu seiii. 

Dio (ieHcliicbte der aramiliFfrbon SprarhfaTiiilie. die ich bier in knizon 
Strichen anjrpdeiilet babe, ist ntiti zwar iniii^r mil den Gesoliicken dor 
araiiiaischoTi Naliuii verkettel. sle (AiU aber docb keineswo^ mil iUn(>Q 
ziKaininon. Die (icj^chichip der amniaisrhen Niilinii bndcl im wcsrntlichcn 
niit dein Untcrgunge dos neubnbyltmiscben Rciclies ihren AbecbluQ. Eine 
arainSisclic Nation (?ab es von dn an wwler in Flahyioiiien ntid Assyrieii, 
sotrh in Syricn nnd I'alflstiiiii: ini Osten iind Wcslen bulten «ich di« 
Arain^er niii dpii iiltcroii Vdlkssdiiclileri vcniebnistprt mid vcnnongt. 



Jalin.' e r. Ctir. Ntamtiiendi' Iiisclirift. wenn ilTen T>atiemng — was allerditigs 
ntdiiilf viiihrK>:lu-inIii;li ist — nach tier ArsaKideO' uiid uiclit iiach der Seleoklden- 
Ani C'lt IftytPft'in Fallt' trliullpn wlr ilas Jslir 10 t, ChrJ «u berpdin«n wSre; 
man vgl. ^■lr!.ss«ui^T, Ztilteh: f. A*vyriel, V|il, 112. 

1) Fnr naliero Dvlvils ubor <ltt! arutiiaisolip Sjinirtio unJ i>ire einxdaea T-vtign 
venrelse IcL auf SoMtkc. Dit temilUii'. t^jtraefint, 2. AM. IWH, S. 81ff. — tJber 
die h«utc norli vorliaiKlviiPii Cberr«<iip der oataramuiiL'hen Gruppe vgL raau 
NSIdckes Ifiiufgritcfit Graaimaiili. Uipztg IS68, til n Id lung, MJWif A, J. Maclean, 
GrawMot. of Ihc dialtrtt of YetTUKKlar Si/riar. Cambridge 1895, j). XJIft^ and Maclean, 
A 4Miwoiy of tht dial. «U-. Osford ISni, p. IXff. 

i) Gber den Olalvkt vr>ii HVlula rgl. PariHOt im ./i>nt-n. Aaiat'<iut IX. 8«r., 
torn. ll.MSfr.; 13. 124ir.; Ml Rk-iiilidi ilt-r gk-ichc l>iulekt i\ivd in ilea Nachl.ar- 
durforn Bakha'a iind Djub'adin gei>|iiocli«a ; «. iloea Pamut a. a. U. torn. 19. 61— fil. 



40 



lifter die iiltpste Geschiihte der Aramaer. 225 

Den lotzteii, ftir iins eriticlibarcii Rest uiiverfalschteu AraniHcrtums bilden 
die Nomadpiiliorden dor osltigTitaniscbeii Steppe, die aber scbon im Vcr- 
laufe dcs nciibabyloiiiscbon Rciches ans iinsercin npsicbtskreisc scbwinden. 
Auch dicse Noniaden habeii scbweHich diro Natioiialitat sebr lange rein 
erhalteii: Ycritiiscliiiiigen init den boiiaehbarteii BerK%olkeni des Zagros 
(speziell mil deii Kossaern). sowie mil elaiiiitischen und zulelzt anch 
kiirdiscbeii Stamiiien - laiitor Xichtsciiiiteii - - koiiiiton niclit auahleiben. 
Was eudlicb Mesopotaniieu betrifft, so diirftc dort wohl noeh iiiehrcrc Jahr- 
biiiiderte in verscliiedeHen I.andstricben der araiiiaische Volksciiarakler 
von der InlillrieninK frcinder Elcnientc zicmlicb verscliont geblieben sein. 
Aber das NalionalbcwiiBtsein, das GefiibI der Zuaaninicngebftrigkeil war 
jedenfalls atif den Niillpnnkt gesiiiiken iind der letzte Fiinke erloseli mit 
der von Edessa ausgebenden Cbristianisiernng Mesopnianiiens. Man 
sehamte airli in der Kolgezcit sogar seines alten Volksnanions: das Wort 
_Aramaer"' wnrde verpont. weil es die unangenebnie Nebenbedentung 
_Heide' angenoninien batte. Die degcnerierlen Abkoiuinlingo der alten Ara- 
inaor legten si<li nnn naeh griecliiscbein Vorgange die Benennung »Syrer"* 
bci. die aber nicbt elwa liioll anf die Bevolkenmg araniaischer Ilerkunft 
beschrankt blieb, sondcrn aitr saintliclie Cbristcn .Mesopotainiens itnd der 
ftstlichen Lander (ibertragen wurde. 

Als dann nnter dein Siegesbanncr des I'ropheten der brcite Strom 
des Arabertnms mit groBer Vehenienz nnd niaclitigein Wogensebwall fiber 
Vorderasieu hinwegflutete, da niiindeten in ilin sclilieiibcb als bescbeidene 
Bachlcin ancb die wenigen araniaiscben Volksparzellen ein. die sich etwa 
da und dort. in abseits von der groIJen HeerstraUe liegenrien Hezirken, 
das alte Staninigeprage von fremder Zntat frei iiewabrt batten. In 
der jngendkraftigen arabischen Nation ging der Volkerbrei des alten 
Slorgeolandes auf: die diesem eigcntflnilidio religiose nnd etbnologisehe 
Buntscbeckigkeit nuiUte eineni. dnrcb den Kitt einer genieinsanien Religion 
und Spraehe zusamniengebaltenon. einlieitUcben Typns weichen, welchcu 
noch beute Vorderasieu — mag aucb geiegentlich unter dem nivellicrenden, 
auSeren Kirnis die ursprunglifbe Manriigfaltigkeit liindurcbbUcken — in 
wenig verauderter (^iestalt zur Scbau tragt. 

StraUbnrff i./E, 



il 



226 



Die Schlacht am Trasimenersee. 
^'on Friedrlch R«qs8. 

SHt H. Xisspn vor fast 40 Jiiliron iB/tein. Mtis. mil, Band 'i'2\ die 
SclilaHit am Tnif iiiicnersec bchnndoll lial, siiul liii' vmi ilim aiigerctvlen FraRi'ii 
in zalilroiclion Puiilikationpn croiicrt niul ist eiiie RoiliP von Vernnitiinppn 
ubcr (Ion Aninarsrii Hannibals. das Scblaciilfeld nnd dip Anfstpliunfj; dor 
Tnipppn lickaniit frcKfben wordon. Aucb das letztP Jahr hat iins in (leni 
•id. Bando der Wiener Studien ans der I'Vdor dcs osterrcicbiscbcn Gclchrtcn 
J. (•'ncbii einpii Anfsatz {jobrarbt, der bestiniinl ist. dip Vorgange aufziibellon, 
welclic die Vprnicbtnnc dps roniiscbpii Heprps Iicrbeifiiluten. 

Den prsten dunklpn Pwnkt biotet der tlbcrnanp; Hannilials fdjer den 
Apennin. Der Sieg an dpr Trebia Iiatte iiin zuni Herrn der Poebene 
gpmacbt, niir die [-Vsliinffen Cremona mid Placpiitia bofanden sicb noch 
in den llandeii der ROnipr. Trotz seines Sieges war jedoeb die Hallung 
der Kelteii nnsicber. dies bpstinnnte ibii, diirtb einc kflhne Offensive dpn 
Kripg ins Hprz von Ilalipn m tragpn. Die Homer battpn ilire Streitkrafte 
solir verstiirki nnd ein Heer untor Cn. Servilins nnd oin zwpttes nnter 
€. Flaminius nacli Norden gpseliiekf. nm die Linie Pisa-Plorenz-Arezzo-Riniini 
zu verteidigen. Noch wabrend des Winters battp der Pnnier den Versnch 
gemacbt, iitjor den Apennin in Mittelitalien pinzudringpu. indpssen battpn 
ibn dip Unbilden des Wetters nnd des Wegs gezwnngen. von seineni Vor- 
iiaben abzu'steben. Was ihni danials niisslungen war, erreicbtp pr niit 
pintretpndem Kriihjaiir (bircli pinpn pbenso nifdipvollen nnd verlustreicben. 
wip nieisterbaftpn Marsrli. der die Verteidigungslinie der Riimer durcbbrach 
nnd ibn in den Ruckpi) der roiniscben lleere fuhrle. Wo nnd unter welclien 
Verb alt nisspji er das (iebirge iiberschrittcn bat. vcrsebweiffon unsero Bcricbte. 
sip sptzen erst mit dem Marsclie dnrob das CliprscbwemmungBgebiet ein, 
der 4 Tage nnd H NSebte dauerte. Nnr IJvius (•-'■2. 2, "i) nennt den Arno 
als Urbeber dpr tlberschweninuing. die anderen Qucllrn iil)ergelien ihre 
Veranlassung. Ein l-'ronlangriff anf die ini Osten steliendrn Hecre der 
Gpffner ersclieint misslicii, deslialb upigt man der Annabme zu, Hannibal 
liabe eincn Apenniniiborgang inOglicbst weit voiu Keinde ab iui Westcn 



FriedricJi Sftiss, Dtt Sthlaiht am TVomimctienap. 



287 



gewfihll. So ritisrhridct mcIi. nm roil frOhprrn Ansiitzcn ahzDftchf-n, 
J. Jung in winriii vur cinigon Jnlirrji crsrtiieiieDen Aufsaize: Hatmibal imd 
dk Ligvrer [Wiener Htudien 'H. Bd.f fOr »ten Fail voti Poiilreiiioli. der 
I'nniin mil ilcni Miicratiil vcrbimlcl iind don nut-h Konrudin ini Jalirc 
1*268 II, Hhr. !(emii«t lial. Weiter iiarh Oslen verlegte Nisspii die Slellc, 
an vrelchor Haiiiiihal in Ktrnrion eintfcbrnrlipn soin soil. Ki ^lil von iter 
Vuniuiisctzuiit: nii.'i. da.s rtic-sor iiititi Ann MarKcht- diirch daa Suiiipr^rbiel 
ZDerst KAt<nl.1 errcirhl Iml>e. iirnl nimiiit demecmaii »ii. daB in dem TrI- 
ke$9oI xwisclK'n l^sioria niid KA-siiIS da« von PoWb iirnl Livius ftescliildenc 
Ci»prschwoiiiiiiiiiipi!'fobift 7U (nichen sei. WahrMrlieinlicIi ist nacli ihin 
HanriilKil voii Htdn^'nii aiw dureb tU» T«l des Rfno inarschiorl und bal 
miK>n UVk einCt.'^'lilatiPd, welclicr dor heutigen HiseDbahoiiiiie Bologna- 
Pistoia-I'liirni)!: cntsprirbr: in I'lKloria hat t^r di^n Marnch durrb dni 10 km 
taiiReii THikcf»-l. dun ttulinllcndc Rrgi-t)g(is>Kv in piiirn Ixidunlv'tcu Suitipf 
vrrwaniloll linttcn. aiif^rHfti inid in 3-4 Taxcii zur(VckKclof(t , NHchil<>ni tT 
(larauf dcii Arno riborsohriltcMt haito. j^niilo cr itoiitcni llooiv tifldlich von 
ditvrin Flnnsi* in der ni>(i('nH vyii Hisula I'ini):*' Tain' Rasl, Nissi'ns Voraiin- 
u^iyMna sintzt sifh anf I'rdyb, III. M2. 1 wf y^H f «*i«i' nwt^aaiifvoi atti^ryi;* 
dno 1WV xata n)i' ^atifoAar tanatr k<u {mtfov vntftinai i^r Tmf Poiftaftvr 
m^awm^iav rt'/,4i^ etf ti]v /rpo«tj</riyv ](m^av, inAiysfcn soiiie Annahino 
slolil. wtp rdx'rliaiipt alli* aiidercti Darloi^unj^oi). die ilas piiuiwbo lleer 
vom nntprcii wUr mirtU'ren Arno {srgpii Arexzo vorrOpken iiisspn. in un- 
lOslirhi'ti WidiTspruck- mit dfn Wortwi iles Liviiui: i2yS,fi ^ taeva relirto 
kmlc yticsuUis jjttttis nitdio Etruriae ayro firaedatuut jiroftrtus. Nisseii 
intiH^ liicr iK-kcniii-n : ..Div Woriv Fatvulas //tktUt wvlclir die Titpugraidieii 
von Vetlori nbvrSrIs niid die Hrraii^(;rhc>r h<^cliilftifr| Imben. sind, man 
ina^ don RirfnII donlen vrio man will, tii jixleni Fall sinnlos. doch vrird 
kanm nn <>in (llnstiorn oiW eino l'orni|)tpl (totlarlil wrnlcii. somlprn viclniohr ait 
pinp l''liirhti)!kpit des hivins", andcrr hab*"!! den Text ifeiindert und a Foetnlis 
Senam oder CV(i>Hn»r peien$ oder a Fateutis petens medios h^tiriae Offfoi 
(idpr « Faesutis /tc mtdios Ftrtiriae agro» fn-Qffvtug ni'8i'briebo!i. Solclic 
Vorsuche Hind ^-iclJpicbl iK-n'ohligt, wenii sicb anders zwisclien den Er- 
zAliltini^iMi (k-^ Pulybio.1 uud Liring. dw Nlssen niit Reelil aus eincf 
geHipini*amen (Jiielie (Kabiua) lierleilet. rine Cberpitistininimig nirbr Iwr* 
Klrlb-n lilfifit. sii- wcnlcn alKT liinfillliK. Mdmld c::* frlini;!. dm Widri¥|)nirh 
zwieclivii jciicn dnrcb bofriedigfndc liilerprciatioD zu beseiti^en. I-'iiclis liat 
trotz IrrtfiHipr, die er in einselnem bcgpht, florli u. E. dip rirhtigp LAsung 
srfuiidpn. Hannibal zo^. wip I'olyb. III. 7)<. (i prklarl. bci landpisknodigon 
KubiTrn KrkundiyunKcn wii. sif iiabiMi ihm nebi'ii i-inigi'ii larigcrpii nnd 
Ton den Keinden leiclit id bpobachtenden Wcppn in daa Peindpsland aucb 
piiipn Wpg diirfb die Sllmpfc naob Eirurini an. drr wobi schwicrig. aber 
kiirz and fur dip l-Vindi- iilxTra«'homJ war. rnrirhliR vnvtpbl Kucbif die 
Worle. welplie bei Polyh (p. 78. S -71t. Il folgen: Aadoittictfi if l\S 



: 



Fri(^trirh Retuf, 
f-^ftfji <*)' *^ of^iontSify Ant [i^let Ata uraav /^inc aytir aftof^ o *n^r>ffuCy 

hftui/tlfti t^- lunmv. Jvri^a^ if intfitXivi i^r^taxw^ nvaifoAta ttai ttHQBoe: 
vndiiX^*'*o? '01^ '(t"i i^*' ^^dov wnov^. weiin <>r ilaraus entniiiimt, ihU 
llaniribnl f'\nfn aiidcren VV(^ grwiihlt lialir. als seine Snidalen iiii Ansc 
liclisljl liallcti: ciiio ^ott-bt; Erkii'trittt;; m ct-iiiiclil titid fur ilic Sjk'Ih.- belaii;;- 
Itw. Mil ^iit[>rii 'iriindc veniiilli cr jinlorli hci I'nlyb jode Andpuiunf: dps 
foil Nisscii angpii 0111 incur ti Ubor^anf^ fll>or don Amo. Wcnn Ipletcrpr 
nteiiilc. di«! tiiiltiariscbc CtiPi-sohroJuni'; di's Kliisst^ liiHc koine Scliwiorig- 
kfuk't). diiH Itcir U«lji' Kic-sjinmd uml sin I'lirtrii kciiu-n Mnnftcl. so ist 
der Einwatid durchnnti bererliti^. dati infoigr drr FrfllilinK^clitiiriw das 
\V««(pr liwcli MiiKCrt'it'Mi'ii wiir uiid dk' Ik'iiulxuii^ finer I'urt uiiiiiaKlHi 
tiinrlilc. Dnzn kimiiiit rin zwriti-j^. Solinhl llHniiihal na» ilcii SGniptrn 
Hii'li ln'raiisBcarbcitcl liattc. crfnlir or dip Aiiw(*si'ii licit dpr RfiiiuT bpi 
Arrazn iiiul soliiut; danii ersi am Kando doit Sunipf^pidptos oin LiRcr aiif. 
Dip Kiilfrnniiie nwisciii-ii Fasnia tiiid Arrt-iiinn hftriUir clvfii J'O km. alirr 
wicder IcHcu M'ir bei Polvb nicbls davuii, claLl die karihaKii^clie Kuvallenc 
v«raiis){<'cill war und dip Hpi^tziui); Arczzos fo^t^ostcllt haltr. Fnclis 
vcrp|pic!it hior swar den Ausdruck dcs Lirius ^ler praemi»toa exyloralores 
iind vprtiUdil xataXa^mv vmi deiii Ctowitin I'inor siclieren Xacliriclil diircli 
die Roitprej. abcr die Woile in ^^0, ] dtaumtiaiK xm xuKiAa^wr ^r TviiQtirif 
tor 'P^attivior aigatomifn'una Jtgo n}; iiiir 'J^Qi,'uriur rtoXnof 8iriil iiirlil 
•iiKlcr.'i 211 dfUlPi). alx z. I!. IX. ^<. •> notoi'fit^'o,- i^r nofifiav tn avxi^v njr 
jfaniiaiiwra, n^oHiii^ac di n&^i i^irtjV oi^r ijj nolti nai>aS6^o>i Mat ttata- 
lafiivv rr]v SuaQfiiv ffftjiiov tiw- ^w].'>i(tf<)i'T(iJV und besaj-oii nichls wcilcr. 
aln dali Hininilial Hen i-'laii)ItiiiiH Tor Arrrtiiini Kflntici'I fmid. Kin Ati»- 
Kfpifpn dcr KavfllltTlc vorn urilerfn Arnn aiis iiuf i»0 — 110 km hilH Hiirh 
Kuchs fur ti[|(v<ilir»cliriiilit'li und hezficlinot us als unrnOglirli, dnii dio 
Karthu^r rrsl vlii Lager an don Sdnipfpn bei r&aull bexogen hStten, 
ntiolidpiii iltircli die Rpitorpi dip Anwt^pidipit dpr Rftinor boi Arrpliiim ft'«t- 
s;esipl[i jrcwpspii sei. Ks bleii)! somil iiur die AiiiialiniP nifigliob. ilatl duroli 
Haniiibiil.s Marvcli wch liprpils riiic yiflsserc Atitiiilii'niiiK dor licidi-n Hecrc 
an uitiaiid<T vullsof^en hutle. Dipser SaclilH^fc cjilsprcclien weiterliin 
dip ErwUf^iiiieeii des IVmierr', dall. wpnn er inn feindliclicii La^jtm- vorbei- 
rflcko und in dip vor ihiti li(-^ciidt> KbpiiP einfalle. Fliiiiiinitiri niclit ruhi^ 
slelioii bleibpii. Mnidprn 'dini an jndtii Ort iiaclifoltion wiirdi' (S(», 4|. Zum 
gleichi'H Ererhiiiti ffihil uns l.iriiis, Kr apricht von zwei Wejjpn. dip sirli 
dpm kartliitKi^flK-n Hccri! biXi-n : "^'2,2. 2 a*m almd Umyiua, cefcritm com' 
modius ostenderettir Her, propiorein viant |w fiahtdes fttii, qua fiuvivs 
Amw per evs dies soitto maijis initndatKrat. Nacli Fufhs ist dcr langcrc 
und bequrmcre Wva dcr von Boloijna narli I'ifitoia IQhrcndp. nacb meinpr 
Mi-inniiK liaiididl i>s sich am eiiipii alltfpiiiein bekannten niid bcnatElPO 
Weg, um die Liaie, wclcbc nadi Ariniiitiiia und vun liier durch llinbriui 



Die SchUuht am Trmrintenenee, 



229 



itacli Kinirioii IW. Yon (K^nsi-lhiMi Wrecii, wir l«*ini rBiniPclieti fleschichts- 
schn'iber, ist bei Stralio die Kfilp und sciiw Worie bicieii ^Ojfar oiiimIiic 
w&rllirtir AiiklAn^o an dioson: V. 2. 9 ^mrfitat 3f xta ij nipo; 'Aq^r^tlt^ ^Sr^ 
T^offovfifvvtt, xalf' ij't ai fy ri/i Aelitie^i fli Tr,v T«'^eifr£«» tie^olai <r/^s- 
lontdou, aiamp »ai 'Awi^ai ^j;^'<Ht»o, dvtir ovcmr, lai'ti^,; xf xm t^v ^J* 
AQ\fdrov iJ»(t i»;s "/'/fe'J")"? * Itthimr fth orv i\ iii 'Afttiiivov tannrovtm 

Xvoc r^rttfxaaSj^ ti^v xaXfnimfii<tv iXfaHat, Dio 31 it|pil(lili;«-li ilo8 f>iiMii 
SchriftiitPllprs vmi dpnoii des amleron 211 (rciiiifn. bpIii iiiclit an: Uvius 
unil Stnibo lialwn zwei WeffP Jm Augc, voii ilnnen dor oinp OImt Rimini, 
der aiidpre iljrckler nii don Trasininicrsoi' ffitirle. WpiiiK riiilcurlilprMi ist 
aufh die KrWiiniii^, die I-'ucIih von 22, *i, .') pet- praealtas fluvii ac }n-ofmulae 
vornyinea ?^\»: or vrrnMrhi damit AutwIiTickp. wio pactm jier aras er- 
qutrunt iind fib4>r^Hzl: run Ptiior Iwdon luscii Stcllc Kur aodprcii. 1>»U 
ilaiiiiiluil nielli j^crndi' den VVi>if iliiroli dnw (■'liiUlx-ll ^cwAlill liiil und nut 
Strllcii (!rrul(>n ist, die bald melir, bald weniccr vcni WasstT bedetkl wareii. 
iH'diirriP koinrr HiTvorhcbuitg. Hnit^rli<>i(lon(l isl dago^n. daU audi (h>r 
Itpriclit dus Liviiiii fiber diis Endv dcs Miirwiics die prwscrc Nshe ArrazvH 
roiaiissclzr : H.innilMil i."! «ns tiem Siimpffif'biPlP anfs Tntckenp ^elan|;t 
uiid liai (liirrli vorans^^^wliiektc Kniid^haltpr die Nachriolit prhntlcn, dull 
Flaminius hci Arrciiiim titohe. Kk Tolgen (L-inn dip ^eiclira Krw»(^u<::<>ii 
df's FHdlicrm. wip wir sic sclion nus l*»lyb kpnnon EPlcrnl halicin. iiml 
wciter die Nacbricbc die KHrlliBf^'r liiss<-ti die Kfiiiior zur Linkcii alehcn 
und jfchla^eii dio Rirlilun^ auf I-'Ahu]\ eiii. 

In rhor(>iiisliiiiiiiiiiig niit I'ulyb iiikI Living belindot f^ioli iiutb Zoiiann; 
Vid. 2.'>. Fuclm hat Bpine Nacliriclileii uiilwaclilPt RPlasacti. .Nisseii aio 
mil d<tn Woncn zurCckgewie^-n: ,AuI knini'ii F»ll kcinncu «(■ bci ihn-r 
lolnloo AbwcipJiung voti dcrii altrrei). ansfQhrlidien Uerichte in ttetrarht 
kniiiiiii'ii'. »biT in loixipr Litiit- ^cbi die Darxtolttiiif^ do^ Zoimms troiz 
ven^-liiodciicr iinri<')iii;;rr ZusAtxe lUil die gleichi- yiu-lle wip dio di-r lH>)di>ii 
jlltproii HiHtitrikor rurrick imd iitimnil mil dii'^tpii fihemii uiler oriiiinirt sic 
imd ermOfrliclil okX ilir v<i]Ip.'< VpntlAndnis, Als llaniiilHil rrfulir, 80 
schrpibt ZominiK. daB dip Kimstilii mil stnrkor Heorosninrbl im AnmarsHi 
w.'ien, gab pr sicli tlen Anscbpiii. als woUc er in Obi-ritHlifii xtolicn blribcn. 
Iira«h abcr in oiner Naclit auT. rQcktp in altpr Slille dnrrh die RIrho nnd 
ciltP auf ArrPtium los (/igo; U^^'tiov i^mlytio). Da dio Konsuln sich 
gL>Uiu3cIil sabon. (Folyb.IJi.7S.ti wmdio^ov 6i6v), bliob 8orviliu3 siolivn 
wo er stand.. Ftaininiufi abpr suctite ibni pi)tf;e^pnniln>ten nnd kam ilim 
ill dfir lic^^izutig AjTclium» zuvur. Va fultit daim dor Marscli dureb die 
SOmpfo tor'iYD/Koi/fHfi' i^/ro/ieroc ii. Fnl. III. 7X, i> evYtopav). daraaf boifit 
o? woilor: i^i J' ow jrpo,- «o '/<pij«ior 4Xiimv xoi pvpiuir full tuv 0Xaftii>ttiv 
(Fol. 111. 80, 1 KMttla^nr lor tPXafiivKt*- CiifatOTtsifvovfai itan^ov^tttv 011- 
TO^ x(d (tdxii itir ov arvf^ah (laem rtiicto kotiej^ 10 fan zoi^fof drfmnjdfw'r 



S30 



Priedrieh RcHtt^ 



at A^'wi. Vuii der BoKelxun^ \n-z7Mi^ (lurch Klaininiuii hai HHiinihnI nuvh 
Lfi L'blvlj mill l.iviut* erM na<-li ili>iii .\lai>.clie ilui-cli ila» Stiiii|ir^L-bkM 
sichcrc Keiinlriiii erhallciii, bis ilRliin moctite cr wohl bofT^o, selbel ae\i 
in lien Hesil/ 4lt>r SUdI i^tzPii zii kCiniien. Dart Ps soiiiit aU ('rwicson 
gclU'i), daU MaiiiiitMl (lurch diks cibi'tT Arnutiil in Ktrurien eiiigebioclien ist. 
lianu wiitl inaii awch wiiip Marscliroiilr in der WHsc zii Ije^tiiimifu habcti. 
wi(? riipa von ['ui-lii; ^i'^-Ik^Iioii IkI, Ei' »t»ml wnhrsthrinlicli lici Parriin 
tind riicktp vnn hier fiber Modciia und tt<)lnj>TiH IiIh K«rli v«r. Hicr wnndtc 
or sicli in s{idtic)it>r Riclilune Jiher Galeau nacli S. Sofia -Moftnnn. crrpiclito 
Idler eincn miissig liolien ItUekcn bei S. Pioro da^ TaI iIcs Suviu und 
Kelanfflp Ol«rr den II" J in hobi'ii PaB Xiimlricli inp Tal dps Arrliiano imd 
woilor luarsfliipreiid bH Bibbicua auf das linke lifer des Anio. auf deiii 
anch hputp noch die durch Starke Lfln^s- und Qiionnaaoni gogcrn Cber- 
Ht'liwciiununi;!')) ^it'licrtc Slratle iiai^li Aifzzi) fflhri. Vj<>r Tiigp and Ami 
K9chlr daucrte der Marsch dnrcli dus Cbpr^cliwrmmungs^cbiet. das nur 
2<> km laii": war und boj (liovi 7 km oberbalb An-:!!:!))! ciidctc [)irsf 
Stadt Tand dpr I*iinii>r bpKclzi, rincn Anf^iS auf sie rcrbot sich aiie k'icbl 
crkciiiibarrri (.Irilndcii. dcslialh selrtc er. doiii lH>i fliovi iiaoh \V««Ipii 
fliolitndcn Stronic folgcnd. seinoii Marscb auf Wonlei'arelii d. i. in der 
Hii'hlHiiK !iuf FSsula (Faemiat ji^ens) fort, in licr (iogend dps liraliKMi 
Levaiia-Buciiip aiigelnn^. rerscliob der kflline Fetdherr nocb einmal adne 
Operalioiisbasis mid Iwi; seitwSrts in das Tal dor Auibra ciu. Die* Auf- 
geben der MarsHirirbluiig iiarb l-'Aituli) bezpiHiiiel Polyb niit den Worlen: 
noojtfA/ifi'o^ avaZvyiiv ano twv xaxa ffiauiohn lorrmv, nie cr aiich II. 33. 4 
am Kav xaia ictc 'Mnit-; nimwv von der Vorsobipbuiiir dor 0[icralionsl)asis 
durch I'. Kiirius mid C. Flaminius im Jahrv* '."iS v. Clir. sc-breibi. Mil 
diescr Interpretation hat Fuchs dpii Widerapnieh zwischen I'olyb und UiiUB 
boei'itigt. dcs klatereii Fae$uta» petms wird in d<»d orsioroii mn^<rafteut^ 
ava^ryir dtto n£v iiaia 0aia6Xitv lorttov vorniiSfjesetzt. Daitiit ist der 
einzigo. wirklieh zwingcmie Cniml Kpfallen. der die Anindinie eini's went- 
lidien ApcnninlUiprsanKs uoiwondig ntaelito. Ana dein Tal der Anibra 
ill eins ib-r Ostlirhrn Seilrntiiirr i-iiiriickcnd gewniiii Hannil«d bei Sina- 
1un^a diU) Tal tier Chinna mid stand so zwisehen Rom und der Armvo dt^s 
Flaminiufl. Regreiilicb ersebeint jetst die Aufregiiiig des rOiiiiseheii Ober- 
feldhorm: ^2,3, 10 Hannibal emmiu emanibtu pet^puUtiw Haliam raslan- 
doque et ttrendo omnia ad Jiomana moenia perveniat, Kciti (icipior halt« 
dns Ziel seiner Frwflgi»ig;e)i erreicht: HI. SO, 4 ntiffafai neoxti^ioi i( nawn 
wrtw inafievoi. Hanihibal diriKicrtc sein Heer. tun die via Flaoiiiiia d. i. 
den Weg oJf njo? tijv 'Poo/hjv (H2, 9) zii fjewinnon. nacb deui Nordufer 
des Traf^imenerseeii. eoAaQ cr diesen zur Iteejiten, (.tirtona zur Linken haltc, 
Flaininius gab seine SleDuiif; bei Arretium auf und folirtu soiiiein (ieRni^r, 
urn ffir die kommcnden Jalirliunderie den Nainen dca Sees durch seine 
Nicdcrlagc zu vcrcwicpD. 



Die Schla^ am Tranmrneram. 



S3] 



DaS iMe S<'lilaclit am Nordnfer ^^s Sees jteliefcrt wordpn ist, dsrao 
kanti. wic Xi«»<-ti liorAurhebl. Jiii Hrnstc iiitlil ^ezuftlolt werdeii. docli 
linl nor-ti in iJen letxrcMi Jntiren der italk'nisrlio tiplelirte ManlHnari 
{Annibate, Ruvjiru M>01j das ScldnclilfplJ iiiclit am S4-«>. sdmlcrii iit I'iiierii 
durclt eitieii HulM'iizag vuii ilicdeiii ftctrrniitcti Talsruiide suclieii zu 
tnileiien gugUubi. 

Polyb bei^innt ocinc TerrainflctiildeniiiK '<>>( den WnriPn onoc Jf xaitt 
fijv iiaSar aiJMTty; fmnfiav (K3, 1). zii dpiti Kuchs mit Rwht beiuerkt. 
(laU mil Aiodot iiichi djic IMiU^ hpjwjchnpt und xuta nioht ini Siiiiic roii 
ttetd {Ki'iiiririt sriii kOnne: das Tal la^ an dnnnibnl!! Wrg. ■'"Or die 



BoefhrntniDft dieses Tals lial. so iiiQitiii Tiiclis an, der Gcscliicliiswhreibpr 
soineii Slaiidjiuiiki in dvr ILitte dc» Seciifi^-rs ftridlicli dcr lieiiti^eii Itidiii- 
siation Tnaro gowiilill: ini Kackon hatlc er don Sec. vor sicb die H&lti> 
Ton Tiiorii und koiinti* t*} die beidcii Talwitiki>l. in welrho dii«e das Tal 
wrleirt. (Iherhlirkeii. jVIs Lilngsscilcn werden. obwotil sir die kftnereii 
stud, die Talali«lilQ.*t« iin Osloti und Wesieii bezcichnel: tovvtv 3i rrapo 
fiiv TOi itf n^'Qi TtJ^vQa-; «'*tt«*(p«,- ^ovvovs ^xawos I'^ijAnrc j*ro ifuvtx^, 
als Bmtseitoii die im Nnrdoii f^eleceiicn Hiilipri iind dor Nordrand Hps 
Seos: TtaQn it tii tl^ nXatoi ttofii /w'r irji' avox^r Myw ^suttf/wi-or /^r/ii-i>v 
Mfi dva^ttfov, xtna H t^v dii oi'vof ii'/jnjr ultimo tnmiv d:tokti.fOvaa* 
ndno^r <is ck tov avXtava na^i r^v itOQaiffHar. Ahnlirli ^prirlit sich 
NitUH-ii dafiin nut). I'olyhs Dartttrliun^ staaiine von ciripm RjJnier. der auf 
dcni Maififhe voii Weston tiacli Osteii liiiksttin goinaclit liiibr. Aiidorn iM 
nnch den Ifarle^itHrcn von Fuchs Living bci soiner Sehildcmi^ vor^e^angen : 
er Itllin ilen tx'scr durrli das Deiil^. Da dieser so die Bicblnng naeh 



« 



232 



Frmtri^ Reuse, 



OmtPii lieiljphSlt. so RJeht i-r Hinadnil ilir liiiiter deiii IMik- ^icii nuKljmtcndc 
Ebciic luici wThei'Iiin dip iliroit Abscliliili bildeiideti Hrilipn d*s Mon(ii;;pto 
iind d?ii Ripffpl von Pii»«igiiauo. Dip EiilMieidun^ ficl luich Niswn in 
(U^ni vrCiiUirhpn Ahac-hnitlP r-wis^phon montp liuakiidrn iind dor Hfihp von 
Titoro. Auf clicscr slaiidcn <iic Kprnlnipjifii Ilanriibjil^. rpclits diivmi »uf 
(Ion iiiich Passignaiio strpirliciitipn HOlien dip Halcaren and IMtaslcn, links 
diLYun die KellPii uiid die Rcitcrcl. Fliimiiiiui^ ifickte durch du? Defile 
pill, diclilpr Xclicl honalini jcdcn Aiislilirk auF dip un]e<>)M>ii<!i-ii Hrdu'ii. 
SpIioii bclatid sicii dpr eroKlp TpiI spinw Hppw* in dpr Slratidpix-iip mid 
n)Liierl(> eich dor fcsten Stcllung roii Tuorn. da gab }]aiiiiibnl das Zeictinii 
Jiiini Antrrin, ivahrcnd Klpichioilifr dip kanh»K)!*>'liP RoilProi dpri rttiiiisplicn 
^aclitrnb in dcr Kinmo bpi Bor^tietto aliakiprlp imd in das Defd^ liinpin- 
tripb. I.p(ztprp3 lial Fol\b iiicbt aiiiidnVtclicb ausKPsprocliPii. ps Pi'sihi 
sidi abcr aus seinPti Wortcn mittt rovt ioxatovi ftvai yitn' av^' t^v rftfoAw 

lajtor [SA. 4», die sacblicli iiii I^itiklaiig sn-hi-ti tnil Ziptianis' Nacbrirbl iv d' 
tnmxov avunav {^ rini- fftFvwr a^anvi i^t^ifSvetv <.»iisvim\ Dpiii linken 
ptuliiscliPn ritigrl, dpr wpitlsufit; aidf;p*tflb wnr {fiit rtoXt- Tta^ajfivai)^ wpisl 
MiHRrr dip Aidgabo zu, die Kliii-litipon atifzidinllon: nucli due Coiitniiii koII 
niphr als Rpttpn-p vprwpiidi't woiilcii sciii, wabrpud die Uaiiiitaiif^iibc deiii 
roclilPii FIflKel. den KpIIph. zuKPfallen sei, dip dpsiialb audi dip shlrksicn 
Vpibisu- {iPbahl batten. Aub (bp.sei- Aulstelbiiis wird aueli etklari, win 
die rCtmiecllc AvaiilKurdc sich durch!Tcbltig<.'n uiid den PaU von Fassi^naiio 
forrieren konnle. Docb erliptlt mcineit Ei-acbtcns nicbt recbL was dor ^aiue 
Jiako karthnffiseliP KlOgpl in seiner nbgcits liegpiideii Stelliin^ pisetitlicli 
8oillP. dii> bt-i Tiioni diirrld)rpp)w'ndpti liOOO Mann det^ Vojlralis but pr 
tlAcli IViIyb. in. «4. II ^anz luibcbeDist pelassen, Anders stellpn sicb die 
Vor^ariKP bei I'uchs dar. Aus I'olybs Worteii SuXi)wv tov or^wro naqd 
»])■ ^//iiijv lov (tir xiiiu nqaamnov tiji TtOQitai Jld^or ai'ra; xme)iA^BTO xattovf 
Ifitj^ac: xui lOtV Mfivai eZ""' ^•''' f'toH xttjFdi^aionidfvaK (S3, 2) piitniiTilill 
IT. rlaG Manidba) das gaiiw Tal. niplil iinr Hpii wpsllichon .Misehnitl, ilpn Seo 
piHlang dnrcb(|uert und daraiif den in der .MarsebricbliniK lipgencb'ri Hflgel 
MontiK^^lo br^Ptzl liat. Atil' den Holieii, uplrbe fur den ani iifirdlicbi-n 
Seeufer stehpiideii Hpsdiaucr rndits lapen, wies er dmi aus dpr T^ie dor 
Kolonnen (cpnomnienei) Bntenroii Hiid IMtasten. aiif don link^ jielc^ncn, 
deu wostlielipn Tulabscimilt iiiiisjltmieiidoi) Ber^cti den Kelten und d(ir 
Kpiterei ibrp Slplluiiy an. Wpnig ^lUckttdi b»Kl Kudis. iini dips neiipidiei m 
ervrjllineii. dor I'rHPpot)tti»n xaia in xatu r^v nQtotonoefittv {t*S. S) distributive 
RpdeiitiiDf; bpi nnd lAlil domontsprpcbpncl <Iip Ipicbtp Infaiitprie dpn oinzohir-n 
Cur[)» zuf^-toiH i^ein und an dorun Spiizo iiinrKi.'biprL-n. Si>itie Armabme 
findot KuidiH aiirb durcrli l.iviUH bcstaltts'l. Woiin bi>i thin Ilanttilial die 
Balearen und Ppllasten hinlcr dip Berge stcllt, so sollon mit diesen die 
HOhen bei Tuoro Betiieint aciii, wolche dem einrfickenden Heere dcr R&mcr 



We Si:hla<ht am Tratimenersfe, 



die Stclluiig cicr Bslcarcti verdeckteii ; indesDCii cnvttmttudt jtoet mvHtet 
f-l.3( kann nichi ancient crklilrl wfidoti win I'olyhs ^M.is^ayair rno toi^ 
jSoiri-oi'^. SAbnld HnnnilKiI dfl.-^ /teiclifn mm Ani^i-iff ia;(>^r-l>oii lialto. orfolglr 
ttkisor ini RdPkoii. in cIpv From and iii dor Klankc; «r adver$o siaiidcii 
die Prind*' inif ilfin Monliucui. a lert/o atii Dclilf*. i/ujicr mptit nuf dm 
llOhpii zur l.inkfn. voriielinilicli bei Tuuru. vf;l. r»l. 111. i^-l. :i ol ^ir kujo 
nquaimtov, ui J* an^ ot'^c, ot J' /x iwv nrJloj-tuii- aitniZi: ;igoo/m,-nor. 
DuTcb das IVRI^ wareii dio RAnior in schmaler Kroul g«r6«kl. halloii sich 
hIk?!'. .-lolMiItl sic 4>M hinti-r sicli liullfn. .^ipilwahit iiueR^reitPt: jxi^uam 
in palentiorerii camjntm jiamti coepit agmen [I'l. 4. 4). und wan>n. ats tiie 
der vor iliiieii stcheiidcn Keiiido an-wliliR lA-urdoD. in Gefechtestellnng 
flborE;{^aiigrri. DuC dies nnr UDVullkuniaicii orrcirlii wunle. ifprcchcn 
I'olybios unil l.iTinw aus: S4. 4 xoi ercrejSij roi',.- rr^ttfrotv fv avup tif rqs 
noi>fiai: axtjftau xataxomjTai, 32, 4, 1 ante in fronlem lateraqite pugimri rwp- 
tarn est'ptam satis inelrttfretur adm. Nur liOOOMann der rOniischeii Avaiil- 
^nli' dur(-h)>niclicii ilit- ri-iiidttt-Iit-ii Ki^ilu-ii luid retlclen »icl) atif die llfAiv 
bei PasfiRiiaiio. die elwa 20 Hiiiutcu liiiiler dcui Kie^cl des Montigelo 
liegl. Aitdrro kamiMi iiirht aD»( deni Defile beraiis und wur<k>ii in die«cni 
voniiehiei. 

Sn ricliiiiL' niir Fndis di>r) Obor^ani; lifs puniKt^hcn llt-crra Dber den 
Api^nnin betilininii zii linbrii schoiiil, »o wpnig kjiiin icli inicli mit seiiien 
Durlt^uriKci) nlK>r dus Schlacliifc-kl (■iiirerstundon crkl^en. Wcr voa 
BiirF^liclln SDK zwiscliPii fiiunlp (iuHlniidrM und &-c in di<> Sirnndctirne ottt- 
trilt. hal vor sidi den dio^c von iicnoni iihschlipUendpn und bis aiif einon km 
vcrongoadou HQgcl vau Tuoro U[id kaon nur in dirsnni tov xaiu nifonoinoT 
r^v' !ioe*-tae ?.6<fnv crkcnncn. niclil in (k'lii 3 km weilor zurucklit^c-ndrn 
Sltmligrto. Aul Tuom wpiscn init alli-r Drutlichttoit die Wone des Livins: 
4, i via lanium inti^-etiiietatigtista^JeimleiMtulolatioi- paU^it ratNjntf, in<te 
cdles insttrgnnt. Ai easti'O in ajierio loeat utid 4, 4 angtuliis siiperafie, 
poslquam in jiattnliotvm eamptim jmtuU eujmen eoepit, id fanliim hostiuni 
gitod ex advmw erat, ttmspejit Die Siclhiti;^ auF dctii Muuligoln bAile 
die liesetiung der Sireckp CTriscIien Gebirg anil See Uberflftssig Remncht 
uml wtlrdo ikui Oiirc)ibru<?h der 6000 Maiiti kaum t-rmOgbcbt bab(>n, 
Wfeniftpr vortPilUnft war in diesi-r I3c/iphnnff dip Stctlung h<^\ Tuoro. liior 
niul^tc Hannibal iiiivh dm Raum in iler Kbone t^perren laa^en. K*ii> dies 
SU. Ittl. IV. 823ff. ausprifht; 

7\ Mago, advent amside in vertiee monti$ 
Ttt laa^us propior cottes aaxde, Chotupe^ 
Ad dausira et faticea tlucat per opaca Si/chaeuSt 
Ast effo U, Thnuynienne, t>ago CNtn milite praecepa luftrato. 
Hier lialwu die *;00() Miiiiii di-r Vorbat dip ihnen ftppeiiflbprslebendpn 
Feinde besicffl (84. 11 mix xuta rrgwrroflrm' »'U(ij'ff<n*rf() und eind dnrHi den 
OatJkfaen Abewbniit der Strandebene weiiermarscbiert. Nnr auf dieseu, 

KllB. BiriUti* nr tlwa UnttilehW WJ. IS 

8 



234 



Friedrich JIf»as, 



nichi auf die xclmn sclir chigooiii^i- Strrakc vmii Moiitif^eto bis Patuii^ano 
p»sM4>ii l'<i1vl)KW»rti-)<4. 12 {lift Si tov n^oaiPtioniYOfifvoi niftnjyov mjififtiitvot 
avfimatitfltai »i«i', mi ila!>ov 4xnfa6v^Fc TtQac tat-i vnff6$l^iovc mnovt, 
virl. 22. 6, 4 «r sallu evatere ef mm in Inmnlo quoilam ronstttisfent. Po- 
[yhios riTliiicl mil dcr MriKlic'ikcil. cUR dip rtOOO Mann ilire oingeschlosseiien 
KauiRratlpn liAtlen tinlcrxtfltzoii unci ii\e I'Vindc uniblolloii kfinnvn (S4^ II). 
woiiii ilor Nelx*! nicht jralen Oli4>i'hlirk verliiiiderl liatte: ttas kSiintc er 
iiicht, wenn das punisolio Ua^tr auf dpiti Muiitigpto f^e»ilandeii hfltte iiiid 
ijit^ r>itlki>iiii))i'it(>ii Rftiiicr in diw PefiK' von I'asMiKitaiiti H'^^l'SiiRl ^wesen 
wareii. Eiui" midcie ScliwieriKkeit hat Iniclis cellist crkuniit. Dii- RtimiT 
eollcD iinr in der linkcn Flnnke angcuriflen wrmleii seiii, alier bei Polyb 
liMtJt fis fx rrXayUBV {84, 2> uiid br-j Livius in latera {'H. 4, 7). Er iiiiili 
rfabcr in latera nur von der MnkPii Klanko vorHtcbDn. wio Living I. 27.7 
tHiraatto prima ess^ Itomanis, qtii projrimi nfeU'tajit, »/ ntidari latera stta 
todortim digressu st-menrnt dtr Plural voi] dor rectUPii llankc pehrauclil 
wi. Mit difscr Slullr isl nii-lils brwicseti, dn liicr der I'lural latera durcli 
den dani-lM-nsipbcTidcii I'hirnl liomani bpdiiigl isl. 

Dio Slclbing auf doni Alonligolo kanu niobt an^oiiommon w(>rdon. 
das Sphlaehth'liI licj;!. wic Ni?soii riplilif; crkaniit bat. in doiii wpstliehni 
AbscbnitU-. nur iliirf iiinii mil liMzlcreiii nii-lit dif IlDheii (istlidi von Tintni 
in ilit> Slellung der KarlliaKf^r milliprciiiziebpi). L'lii Fulybs Br?cUmbunK 
za vcrst^h&ii, niuU man vor allcHi Klarhvit dartlbi<r gowinncn. was or 
mil «i'i«Ji> fjiimSiK bpxeicbnel hal, Xts-wcii utid Kuobs bezinhpii den 
Aiisdnick auf dip \Ut\K» dps nOrdHchcii Swufore sicb binziplipiidc Straud- 
vhmc und siud dahpr ^ezwunti^n. »h iJlngsspiipn die kDncoren Ost- and 
Wpstseitrri, air' Bi-pilSPtH'n dip laiigprcn Sfwl- imd Nonlficitcii iimii.sp|ipii. 
Dvni widf'r»priclit. dnti Kiistatbios eiueii avXm- als imfxrixij i>dpr na^a- 
^ijxi] vinov und Hraycbing arXmi-ti als tu fifta^v ^tiQayjrtov (Train t>m 
pijmi yfeofttvtt prklnn. Uuvpr^iflndlicb itti nuch. dai! nach Fulyb die 
Stnindf-boiii' iiii N'ordpii liarvh vint'ti lo^oc fniMfiiin-oc ffwitvfn y.a't iSt'a^aio^ 
aljgi-sclibwscn H-in m\\ (H3. 1). vi iiifisstp bier pbcusnt von lotfoi rpdcii, 
wie er bei dpii Breiisciteii von ^ovrai spricbi. Klar isl ferner. dab dor 
Gp8cliirbtsKpbr4>i)>pr pinoii andcrcii Ittlfc^l im Au^> bat, nls in di>n Fulgt^ndpii 
WortPti f^vv vora rrf/oatonov ti^f noiffi.ac X''k/«v, snnai niirdp pr auf dpii 
pretPii vprwpison und biirtc nipbt wtttig. dpn zwpiten nfllitT mi be-Stimmcii. 
Da^ Wort aviWr braiicht I'olyb niK-h III. 47, 4; V. 45, 8: 46. 2: VII. 6, 2. 4: 
Xl. 'S'i, I. ai) fllleu Sicllpn bczpirliiiel es einpn von Hrdifu iniiscblo88(>ncii 
Talkeswl: V. 45, 8 «V> i»v avXtora tov nfoaayogepnfiitov Ma^avm o^ xtiim 
ft4v /iero|v tffi xtna vov jtifiavnv mu wv 'Jvu)J^arov rra^io(t/ui4, VU. G, 2 
fyu Si 6ta nemji fff'f^; avldv iniirtSot § 3 tov i' avXiivoi nag' 
(lUnfiiav »5» TtXivQiir nagijiitt Xnqoc ix<ov finoee<^a oiti-ey^, vgl. Ili'roil. 
VU. \2t* ita fi(Wiv te avtwv avXaita miivov itwltarofteroi tlnu^ i' ov ^fei 
o Jirirttoi. So (ll>i>rsptzt anrb Plinins XIl. 48 das Tbovpbnun {hitt. ;>/. 



Die Schlacht am Trasimenersee. 2'ift 

9, 7, 1 1 fiititoiiiiiipiip at'Xa)v iiiit in convalle modka. Trilft dipse Bedciitung 
ancli fur IJl. ^3 1 zii. so im"isseii wir ilen liier prwalinteii ai'kmv aiidors 
aiisotzeii. als os hislicr f;esrliplieii ist: Pcilyli iiieint das von Nordon nach 
Siidpii ifcriohtotp Tal dos Saiisiiineto (fosso Macoroiie). Haiteii wir dies 
fest, so wird die Terra inbcsclirfibiuifr Polyhs verstaiullicli : als LangRseiten 
erlialten wir die das Tal ini Oston iind Westen unifassendoii Hfigel. den 
Abspliliil^ ini Srideii liikiet der See. ini Nordeii eiii kotfnc f7iixfi/.i£rog eQVfivog 
xui dvoiiamc ri. i. liie Hiilio. an der das Dorf Sanpiiiiieto iiegt. Vollkoiiimen 
2Utrpf!en(i sind mm audi die Worte diekifior mv avkwva Tra^a r^v yi/irijr 
(K3. ->). Hannibal liat den Talkcssel den See entlan^ diirch (inert. Daraus 
ergibt sicli folf!;ende Aiifslellnnf; fur das kartliagiselie Heor: Anf dem Hugel 
von Tiioro selilufi Hannibal seiii I^afjer auf und sclioli von liieraus elnzelne 
Abteiluiifieii l)is an den See vur. anf ilf^n Iliie:etn rcrhts des Tal^rundes 
standen die Balearen uud Lei('htl)e.\vaffneten. die Hohen zn seiner Linken 
besetzlen die Kelten und die Reiter. die bis in die Schlachten am Ein- 
gange des Defiles bei Hurglietto vorgezotien wurden, Ehe das romische 
Kcer sicb vollstfindig ans dem Defile enlwickelt lialte, bcfahl der puuische 
Keldberr den allfieineiiien Angrifl; dadurcli. dati er mit diescui wartete. 
bis der Kriitite Teil der feindiiclien Armee diesseits dos Eingangs stand, 
war OS don liOOd Mann des Vorlrabs inoglieli. die feindlirlie Linie siidlich 
von Tuoro zu durebbreclien. Von dem Augenblieke an. da die PVinde 
von den Holien ans aufrriflVn. salieu die Riimer sieli fiezwungen, sieh gegen 
diese zu wenderi, d. Ii. in fronteni lateraqtte ]mgnari coeptnm est, vorher 
war die Siluation, wie Livius sie zeiebnef: id tantum hostinm quod ex 
adve^so fuit; consjM'xit ah lertfo ac super caput hatid disjiecfae insidiae. 
Die verzweifelteri Anstrengungen der Ronier waren umsonst. ihr Vorgehen 
wurde zuriickgewieseii. indessen ein Ausweiflieu gab cs nicbt: ah Iate7-ibits 
montes ac lai-asy a fronte ct ab tergo hostinm acies clandebat. Man eDtsebloB 
sieli zu eineni zweiten Versuelie, aueli er seheitcrte: der Konsul liel. das 
H«T war unreilbar verloren. nietil iiur die Abteilungen. die man in den 
Kainpf batte bringon kiuinen. soiulern aueb die Xaebhut. die noch nictit 
aus dcni Engpal^ licrausgeiiickt war. 

Es eriibrigt noeli die I'rage, ob der ini westlichen Abschnitte geboteiie 
Rauin groll genng war. die Heere zu fassen. Kur das karthagische Heer 
brauelil diese Krage niebt aufgeworfen zu werden. Die HOlien boten bin- 
reicbend Rauni ffir seine Aufstellung and der Keldbcrr war in der gtucklieben 
Lage. nirbt niebr Streilkriifte einznsetzen. als er venvenden konnte: fur 
das roinisdif Hoer dagegen bleibl derselbe Rauin. der ilini aueli nacii 
Nisseu zur Verfiigung stand. Die Slrerke zwisclien Borgbetto und Tuoro is( 
4 km lang, das Heer mag etwa 40000 Mann $;ezrdilt haben. von denen 
die (iOOO Mann des Vortrabs in Abzug zu bringeu sind. Heute liat ein 
kripgsstarkes fJalailloii mil kieiner Bagagf oine Marscbtiefe von 400 Metern. 
demnacb wurden lOOUU .Mann etwa auf einer Strecke marseliieren, die 

I6" 



23t> Friedridt Rems, Die Schlacht am Trasimeneraee. 

der Entfernunp von Tuoro und Borglietto entspricht. l)as rftmische Heer 
blicb abcr iiiclit in dcr Marschformation, soiidern eiitfaltele sich bciiii 
Obergange in die lireitere Ebene zu grOlierer Breite (in jxttentiorem cam- 
pum jianili agmen coepit) iiiid eiitwickelte sich boi der Annillienitig an 
den Feiiid zuiii Geferbt. Diese Entwicklung erfolgte ini ciU(»r und in 
der Slrandcbene auf eincni Raunic. dor aun^bemd 4 km breit war. 
Wenii lieutc die Gefecbtsbreite einer Brigade zu ti Bataillonen in der 
ersten Entwicklung etwa 1000 — 1'200 Meter betragt, dann kann es nieht 
zweifelhaft scin. daB der gebotene Rauin ffir die Gefechtsentwicklung dcr 
Romer, die zum Teil nocb im Defile staken. genfigte. 



11 



337 



Die Ortlichkeit des Kampfes Casars an der Axora. 

Vim Koiirad Lflirimiiii. 

CftitarR Bmrlit EIIkt soinon Kiinipf an tier Axons mil iloni belgtmlieit 
Hporbaim enlhalt so \ick> imzwoidratiirc AneatxMi Qber das (Jclaadc. dali 
man hdm Ijesca der KonmiPntarien dip Chcrzcuf!Uii|; ^cwiiitil. tier Si'hnu- 
plalz j(^nc« Kfitiipfcs mri«sc siclt idmc Seliwicrigkeil, whon mil Hiltr einer 
npneraUtabtfkanr, gpiiau be^limmpii lastieii. Bogondcrs habcn c» sieh 
utlilri'ifhr LokalKoschirhlsschrrihrr iius Ki-inis. [.aon. Sniiisnne nml Uiu- 
eeftcnd anfifc^lnRcn itcin lasscn. die Sptircn der Lpgioiicii do? ernUoii Chsar 
in ihrer llrimat xq rnulK!k[>i). Rei ni»t)ch(>n frpilich Kchpim ipils das 
lokalpatiioliiiclie InierPsse. teils audi, wie l*ci Poquet (Juies (.^ar et soti 
entrie dans la Belgique. Laoa l>i*ii), da» !^trcillu!>tii;(' TcMn]>ci'»mctil 
ffrOUer gowesen zii »ein nh flio Nfldiicriilipil und Vunin(-iI^lo«t^kL-it dor 
«*i(«wn»chafUio)icn Kritik. ') 

Bi<t ziim KrsoliPJriPii von NapolHin^t 111. Histoire ite JiUes Ce$ar ISSti 
slanfk-n piriP Rcihc vprscliicdencr Theorien eiiiander jjeijenOber. doch siild 
sie alle chircii jeiies Weik zmUckgedriiigt wunli'ii. und i-s In-m^clit scil- 
dcni untiuisrlirilnki die An^icht dps fninz<lebctirn Kuisere. Nachdi'in 
fipnpral v. iiftler nscli der Karlr ilcn Hft^rl von Maiic:hsm|i hei Berry- 
au>Bar ■il.'' miitmaBlichpn Ln^rplatz C'Asars hpzoirhnft und N»polo<in don 
durcli AH^fcrabiingpn tatxitchlicli dip Spuren eince allt^n bpfrati^en Feld- 
lafrcrs cHitdi-ckt liiitlr. srhien die Kratrr ciKl^iltif; ^idn^^l zti sfrin. iittd di** 
EnichtunK eines Drnkslcins aul deni HUgpl von Mauchamp imd die Re- 
iionnung dieser Stello auf dor fraiizAsisctieii GeneraUubskartc als Canip 

I) Aua ilieMU Gr4iul«ii nuclierlv auf ilem Boil«n tier enlep ItilAe (tu 
t- Rnchr^ tier [Vnkw3r(iigii'«lti>D rom GalUerkrje^ dne so A|ipis<s Ult(!TBtur lier- 
*or, (l&B s«|iou i^Ll ilv ^id>:>- n^en koniite r^< campa^na de Jula (V^nr ctviw h» 
GmfM. /. & flh'f; .11 n'cst peiil-pti« [us ilf> chuititre* ties t.'umin«iiUfres ileC<«flr 
i(til aiont il'-tiiif Mm « ile* "iiierellPH pluc ojiliitatrf)' ■(uetcnx <iai cun»titiipiit lo 
roinni«n4?«nieiil du dcaxieine livre, relatif an pasjiige de rAlxnc par Iw Kuniuias. 
an skge de U Bibrax ik-s Himvt> p»r Ics Bolgcs ct ii Im :«ogliuitc ilcraiti; de 
CPUX-ci loniiu'ils leulurent a l«ur tour tl« rnncliir li rivii'ir'. I'wJ elttumt 
friiUrtc lloUurs (Cueaar'a am^uat of (itial- LoDilop 1999. If, fitS): .The tiii(nh«>rnf 
l>Ki»l>lilcU aud anidvs tliat have been putdinliad upon UiUgneNtioa is bewUilrring*. 



Kf.'ftr'.i J>Ji*«*n. 



y^'v.'f*- ■-•'■■'.■ £.■■":,•■'■*.•-:; I>"*-r'f .'.i'''. I,'^,i"'; '.- i''*..i7'ij''iir. ''. ..3 *i-y'A^ 

<rj;ji I>z'/^' »■/ c> V-: .''!*■-'->.:.'.;■ 4:'r^->M£-;r- ■ip;rri_ "ii:; -f- 
,4 «J..'^ -r» •'.■'.■" :^v'— '■*,•'■ v-t.": *',■"*■■ ' ■ "-^ ■,■.■- '■^'.Ti -:~ •:^''.". : ''■- '.-.-■■i"*. 
r,-j4 «■-<-.'. 'is- ••■■v'--:'- ">V--k c'-^: ''i.-J-'- Kir.:.'-- • '■i.^rr-. H : j*^" 



iuON 




-. Bruyeres .VleuxUon 


/ 


c Berneuji 


/ 


-. Bievres 


« \ 


Vauclerc- ^CRhONNL 
^CRAONNLLLt 




ft)ntavert ^.^/^ 


Berry Mjiax. 


Chaudardes ^^/^ *■ 
Beaurieux "^ ^^^^ 


\natJi Reims 
Cormjcy 


nSoissons y"""^ \.j^ 



f'hriKcnK cJbt audi Xaiirilcon sclb^t zii. daii cr vmi den ra-'^tplla ad v\- 
irciiiaH fos'Has fWfwir- vnii dcin c-at'tfllum dcs Sahinus. das er am Sfldiifer 
dr-r AJKiH- cctft^nDiicr Itfrry-au-Uac aiinalim. kfiii<- Spur i)al>e tinden koniipii. 

Ucn-ils v»r ciniKftii .laiinrii vcranlalitc riiich r-inf uelotrrniliclie Be- 
KchaftiKunt; riiit diiwii Ka])ilr>li) <l(>s '1. Bnrlics. Aw lierri^cliende Ansiclit 
na*0(ZU[irDfcn. iiiid ii-li kaiii m folfii-ndpin Kr(;<'lniis (Die tkhlacht an der 
Asona. Nciu- Jahrhikher fUr die klass. Ailertitm u. «. h:, lieraitsgegeben 
V. Jlbery utul Jlivhhr. LcijiziK I'-'Ol. iiaiid Vli. Hc-ft ti 7. S. oOGff.l: 
\)\tw TIh'oHi-. CO iM'sicrhi'iid sit* audi isl. pat)! aiis funf drirt aiisKpfulirten 
(irQiidcn drir-li niclit zti dciii Wdrllaui der Darstdliiii^ (.'asars: vor atloiii 
dtirfi'tr die An(fHhi*ri /» r o castris mid ah utrotiue latere sowii* ab 
later ib UK iiiitcr k<>iiir-ii I'ltistaiiilcn oinfacli iiiir als imKoiiaup oder irr- 
tOiiiliclif Aiicdnickc stHlt i»s/» casfra iind a dtxiro latere uhfivtau wordcn: 
viflriK-lir JMl der Ti'Xl iU'i (Quelle iiur so zii dcuteit. wir ci lici imbefanffcner 
ll<*1ni('l]tini(;. d. h. oliiur KUckKicitlnaliiiic auf <'ii)<' iiiri Aiigc ({cfaUte 



Die Ortlkhkeil dcs Kampfes Ciisars an der Axonn. 239 

Gcftend. natiirnoniali godeiitpt wcrricri iiiiiQ iiiu) vor Napoloons Aus- 
grabimgcn aiieli tatsachlicli geticiitrt wordon ist: tiaG nrimlicli Casars 
Lager sit'ii aiif ciiieiii ziir Axoiia uiigefahr parallel laiifeiideii Hugel von 
etwa "2 km Laiigo iiikI iiiiiidestens I km Breite diclil am Fliissc befiinden 
liabeii iind jodcr der heiden soillicheri Abliaiige dos Hohenriickpiis d. b. 
jedc der beideii Flaiiken des vor deni Lager aiifmarschierten Hcercs 
durcb eiiieii Quergrabcn gegeii fcindlicbe Umgehungen gcsichert gewesen 
seiii iiiuB. Da iiiir jedocb damals mir oiiie Karle (1 : lOOOOOf ohne 
(iebirgszeifbmuig zur Verfugung stand, war ich aulierstande. selbst einen 
positiven Vorscblag zii machen. 

Naclidcm ich mm mittlerweile das Blatt (34: Reims) dor franzosischen 
Generaislabskarte 1 : ''OOOO bckommon, vcranlaUtc mich einc abermalige 
heruflicbe Besebaftigmig mit Casar. atif der Karte ejnen Hiigel am recbten 
Aisne-L'for nordlieli %'on Reims zii siiehen. der den Angabcn der Coni- 
mentarieii entspracbe. 

Da Casiirs Lagerhflgei sicli zwelfellos in einem flacbeii Gelandc be- 
fand (pauhilum ex planitic ediUts \\\v\ in frontem kniter fastigatits paulalim 
ad jjlanitiem redibai), so kann das ganze Gebiet weailich Beaurieux nicht 
in Betracht kommen. da sicli bier zwiscbcn der Aisne iind der Stadt 
Laon wie auch sudJicb des F"liisses ein von vieleii tiefen und gaiiz scliroff- 
waiidigen Talrinneii diirchfiircbtes Kalksteinplateau befiiulet. das Qbrigens 
auch der Reiterei keine recbte MSgliclikeit gegeben hStte, sich zum Ge- 
fecbt zu entwickelii. Am Ostraiide dieses Gewirrs von steilen, schmalen 
und oben flacben Felsenrucken liegt audi das Scblachtfeld vou Craonno. 
wo Napoleon I, am 7. Marz 1814 mit verzweifeltor Anstrengiing iind 
unter scliwereu Verlusten die scbier unangreifbare Stellung der Rnssen auf 
liober. fast unzuganglicber Bergwand zu nebraeu versucbte. Das Kampf- 
gelSnde Casars und der Belgior bingegen war Klacbland. 

WuUten wir mm die Lage der Remerstadt Bibrax sicber, so lieiie sich 
vou dorl aus leicht Casars Lager bestimmen. Denn Casar sagt, daU die 
Entfernung zwisclien diesen beiden Puiikten H roni. Meilen betrug: also 
ware der Hiigel. auf dem sicli das romisebe Lager befand, an demjenigen 
Punkte des recbten Asona-Ufers in der Klacblandgegend zu suchen, der 
i"2 km von Bibrax entfernt ware. Aber Bibrax isf nun einmal — trotz 
Napoleon — iiicht sicber goniig festgestellt. 

Weiter wissen wir, dali Casar voni Sehlacbtfelde wcstwSlrts in einem 
starken Tageniarsche bis vor die Suessionensladt Noviodunum inarscbiert 
ist. I'nd wenii dieser Ort identiseb ist mit Soissons oder. wie nacli den 
Ausgrabinigen in jungerer Zeit als hocbst wahrscbeinlieb angesehen werden 
null), mit der Keltenansiedhing anf dem Plateau bei Pommiers. 3—4 km 
westlicli von Soissons, so kann Casars Lager nicht wobl mehr als 
45 — 50 km von dort die Aisne aufwiirts, also nicht ostlicli (niignicourt 
vermntet werden. Ja. selbst wenn Nuvioduunm an irgend einer audcren 



240 



Konrad Lehviann, 



Stcllc dpH Soessioiipiiliiiidejt etwas wpitor fistlifh zii vprmoicn wftrc, so ist 
jedputalls jemeits li. Ii. itetlicli Onignicmirt «iii rpchtwn Ufer dor Aisiio 
koine Stelto zu findori. dio dm An rurderuiitfcn rics Toxl«s unscrer Quelio 
uiicti iiur i-iilfcrni oiilspraclie. t\h S|ii('lraiiiii [fir rino aiiricliinbnrc Aii- 
setEiiug des 3clilaclilfi'ldc« katm also iiiic dip Sirprkc drs reclitvn Aisne- 
Dfors zwiHchen Boaiiripux and Huigaiiwurt in Botmclit kornnioii. 

Boi dor DiirchttucliuiiK diiwost nplttiidps jutf dpr fJenprnlHtalisOcurU' 
ffliid i(Oi nun am wcstliolicn RaJldc dcs FlnclilandPK Hron HflETo! bci dom 
Diirfi' Clmiuliirdcti, rlcr aiisdioiiioiid alien Bodiiifiiiiificn drs WfulliiiiU dor 
Quelle ontspriclit. Er hat oinea brrileii, Oitclicn RDckon. ficr sirh eiw« 
W III iHior Aif Tiilsoldo orliebl, fich von SW. nnch NO. etwa P,'j km 
und voii SO. mich NW. cIwm I km ertm-cki mid iin iH-idcn Eiideii olicit- 
60 wie nach dor FluUtioite mit Kicmlich i^tarkcr BdsdiDiig abfnllt, niipli 
NW. <la#!«5i'n ^iiz saiift sirli atidJK^IU. Wonn stioli alsit iiiiiiiitU'lliar 
iiOrdlicti voni Doife, aclioii bei don obersten liiliisern. niir uni^prjlhr 3tl0 m 
voiii Fhi.ssi- ontUrriit, aiif di-r cbpiicii OlicrfliVclit' doa Htlgolf ("awars Lngrr 
hpfnnd — fttr pin Ileer von nind ^0000 Munn otwa 2J0 m Iniig und 
hrpit oder oin wcnifi; «cliinalpr imil IfiiiRpr — so warpn dip Rninpr aWer- 
dings sphon diidiircli ini Kiirkon Kcsirliort. Vg]. IJ. b. 5: ibi caetra posuit. 
quae res et hitus tmiim castronim n'jiii (iHminit muniebat ei, post earn ijitae 
ertint, tuta ab hosUbiis reddebat. Fpiiior II. 9, 8: — ad ftumett Axonam — , 
quod ewe poft nostra castra d^tonsfratiitn est. Und vnr dcoi Ka^ci' war 
dcr lliigcl frenidc breit spimg, uni eincr iriplpx acics vim (» l.p^innen 
oilpr TiO— fi I Coll. (Ics Sabinus) = 5^ Cohnrton bei oinnr Tipfenaufstclliiiig 
d«r Coliorte zu H Mann und eincr Krontbioitc von 1 m rur jodpn Manti 

Raum ziir AnftilellunK zw j{ewShroii = 



bi ■ 300 



4.100 , , ,,. , 

=^ -^- = 11 za Ul. tn|PT, 



3 -B 4 

(In niit-b niicb oine kleine Zalil als prap^iirlinni jxintia abgozutfon wcrdon 
niiiti, ntiKi 1100 ni. I>azn filr die ubliclu-n Fnintinlpn-allc z\vii;chcii don 
C'ahorlen sowie Tilr die anKcIieinend nicht sohr zahlrpicho Reiterei ini 
ganzen Plwa )iOU in gorechnot, ercilbo tficli «Is Fronllii^c der rOuiin-bon 
Aiitsteliunn conaii die BreilciKTStreckiniK ries HflhenrOpkens. I'nd wenii 
Clsar soiiip Flaiikon durrli Qiiergrahpii von tlOU ni Lange siclione. so 
IJcfcn dicKc hipr vun den i<eitlichen Abtiftngea de& HOgels geradc bia 
znr Axona. 

Nacli Casars DiinjlcUHng betand sich viir seinur Fioiil ein iiieiil 
gernde itinfangreichpr Sunipf, der zwar ntclil biiidorU*, daS zwischcn 
l>oidon Hp^ron fflr die RcitPrei noch R'liini (jenug zu IMilnkelgefochlen 
blieb. aber f(lr das Vorgohon oiiier thr bcidon KiifivDlksniusspn sphr bc- 
denklich liftllo wcnU-ii nuissprt. JJiiii isi das j,'anze tiolftiide zwiscben 
tlcm Kiifise der Hohen von Beaurionx und Crannnelle iirui ilcin l'liiyi>n- 
Barbp auf dpn Plilnon dor Schlnpbl von Cniunnp, z. \i. bci Rothenharic. 
Ternay-Kucli und v. KauiUpr, als nassps Wiceenland, dnrrb dan jedoch 



Die ^ikhhett dtt Kawpfea CUsars an der Ascona, 



241 



i>iri Wee fflhn, ci-zpiclmpl : iinH tiipsrn Clinrakler ries fiplllitdpg hestftlifft 
MH'li clip Carte giimtrtriqHe rfc la t'ranci mi rttiiOO" von CajMjini tie 
■niury. Camus umi .Moiiiipny (l*sris 1744). wo eto Bach mil suinpfigi-n 
Ufern voii NortJen herablinmml. den cltr Zcichner allerdiriKS irrtflnilicher- 
WWRP WMllifh voin Hilgpl voii Chaiidartlos in die Aisne uiDiidpn llllit, 
n-ifarciid er in Wirkliclikcil tiur ilcr t'loyoii ^in kann. der m-\\ iiord- 
5!Etlifli vflii Chawlardi'^ hclindet ttnd cicli aticli der GptSiidefonn ztdolf;!' 
gtct? dtirt licfuitdcii liabcii iiinfi. Dir hputi^t- liciicml^liibskarto verzcicluict 
llArdlicli VOII di>m llD^rl vi»n Clinudanlcs keinerici Sunipfgcbiot niohr, 
wdld nlHT vine groUr ^Ic-ngp (irabon. dip ofFenhnr diis allc- Suinpflnnd 
mitWi'SRfvri Imbcn. iind ik>r Ictztc TpiI dcs ohonixls sampfiRon Elodcns nxrli 
Sflrlcn liiii rrsclicini aiif der Karte ala v'm selmialer (iekfllrslrcKrn. dor 
den Niiiiien Bois dvB roiilruvrc* d, li. Xuttrrnbnscli fQlm uml sirh liplcl- 
artig Ptiio kttrze Streekc in den Zwischenratiiii zwischeii drni Hdftol vnn 
Cliandanlos iiiul dnn KuB der Hohon nordiich von itcsnrieiix Kineiiiziclit. 
Die Bj'scIialTi'nlu'ii dpw Dri^el^ von Chaiidardes .scheint niitliin den Rp- 
diiifniiiKeti def VVonlautes der Coninientarien volUtAndi); zii cntsprerlien. 

War dies iihi-r in Wirklidikeii Ciisnrs I^ogerhfl^el, so iniiU nurli diut 
NacblMri;elAnde zti der Qiieltcndarstellune pas!!>eii. 

Riiirr^ls lindrl sirh niiii ^eiiau {larallcl zti der LiiiiK^aehst^ des 
Hn^elA fon CliAndarde.4 am KiiUe des CliJimp A' Asile and iinmiltelhar 
jenseits dpi: Hois des fcinlctivres eine niefirige. hinreiclinid hreite Gi*- 
IfindeHiufi'. die itich rM-lit wo)d ftlr eine AufidelluiiK der belf^idclien 
Pbalanx Keeipitct lifilte. Pie Axona-Urilcke andenirseit?, die C5s»r dinrli 
cin praesidiuni deeken lies, kann niclil sehr weit vom HniiptlnRpr tmt- 
fprnt in'we;u^-n »-iii. da fs Cfisiir mfiglirli (^p\re»oii ikI. anf diL- Melduii^ 
lies Q. Tittiritis K:ibiiiti»< von d<'in I'nigeliungsversuHi der Belgier gclinel) 
mit dor Ke&iinlen Reiierci und den LeiehlhewaffDcten Oher die Bracke 
lu eilen und deni Kriiide rcchlzeitiK zii besesneii. Ferner braiichi das 
CaMcIl des SHbinaw keineswegs. wit- Napoleon iind sein Anliang ainiimnii. 
pnmillelbar am Kliis^ ^degen zu baben als llrtlrkpiikopf doii linken 
Cfors. Denn die t> Cohorten Ats Titiirins Sahinns werden nieht zu deni 
pmeHdiiiin ponlis Kenn-bncl, snndern erspheinen als eine besondcre 
Trappenabteiknig, die ziir Decfcimg di-s Ri-siuntcn (ielandrs hui linken 
Axona-Dfer ODd zur Srrherun(>: der Verbindung niit den Retnern mrUck- 
gelaesen n-orden wur. Briicko und Cuslell siud OstUeh von <_'Ssar» La^er 
ro siieben. denn dip KnielitBdilde der Kenier. wetrhe dip Belgicr zu ver- 
wQitten henb^icliligten nnd aas deneti CS^r ^ine Zufuhren bezog. kAnnen 
nur die AekerRehieie zwlwlien Berry-au-Bac nnd Conaicy ibzw. Beimsi 
(tein. Nun lindet wh Vj.. km mirdtiKllicli von Cbaiiilardts iiei Pontavert 
fin urallpr FluQltber^jnn]; und eiws ^|^ km ron dort sOdfiKtIirh anf deiu 
litJten Ufer etue ktcine, etwa 'iO ni sirb flltpr das Tal erliHteiidp Kuppp. 
die flle Castell dcv Sabiniis vorzOglirli zu der Quell oadar^teliuns \aa^\\ 



I 



249 



Kottrad I-fhtHonn, 



irQrdo. Dfiin rrstctiK Imttr- Titarini; von hier aus den AnmnrHch (l<-r 
bi'lRU«lipn UntKclxiDe^iiblpiliiiie hpmli! he')K.-ir)iton kOiincii. sobald sic 
liMilpr (l(>n Willdoni dcr l*loyoii>>iiMlenii)f; zwisclieo don tlAliPii 77 und 
K7 liorvnrtnil. w:1liirii(I clii-!* vrni »lfr Hfilii- hpi ('tinmlnnlrs «ns niclit 
itiriKlich wai-. Uuil was Uocli uuc)i (Qr eine sulcbc Atift<lelliinff vuii wcst-nl- 
lirlioT Ut'doiittini; in. Cftsar ami Sabinim liiiiU'ti in nnniitioHianT AitgMi- 
vrrbinrlan^ miloinanrlor cf^Mnndcii i'l^,-, km l.uftlinie). Korncr buiin man 
boi solchor AnnahiiH' iIpii INim dcr BpltitT versrclirn: sie wiilllon iiichi 
dip Brflclic diirkt angrcifen. denn diese war oBcnbar auf ileni iifirdliclicn 
I'frr durrli da;' pnii'i^itliiim vprvrliaiizl ucinliii. tiiid T^Han^ l]aii|jtmnchl 
war birr in m b^^Iroldir-luT Nilho : ^-irlmebr WflbsioIiliKtfii si^, oberbalb 
I'utitaverl die Axuiia zii diirvliualen : dctiii wic tVjuft S. 78 berithkt. 
irffal M hior ae\i tilt<>r Zeit niQlirorc wohltiekniinip KuHctt. die niaii zu 
rfcrd iiml Wajrcii iimt bci nirdrideni WasscrstatHlp .inch z\\ l-'utt passicrco 
kail II : (Iniin wuUleii hip »\v\\ zuiiArbttt iiiif dnn Castdl dc^ 8al)iniitf; ^tflru>n 
1111(1 CH crKlCiriiit-n tiiid darauf voai liiikcii I'fcr aus die Brfickc doi«(ii 
li>icbti>r entborn und z(<rt<l5n>n. Ja. 6t>]bel die niprkwAnlif^r Nacliricht 
CSsjin* uh«'r das aiisKedolinto Laffrr df^r Holjrier tindcl iiuii oiiio riiiieor- 
iiluUci) (iluusiblc Kikl:'iruii;>. Doiiii nciiii sich die )>i-l«i»»-licn Sliiinme. 
nm) zwur durli wnlil jmlcr fOr $icli. anf dcni Uobnmlckrn zwiivbrii 
Beaiiriotix nnd Craonndio InK^neii. so war der voidcrsle Slaiiiiii ullerdiueit 
kauui 8 km vuii Cbatidurtk's ruirorDt l<i milihus [lasiuuui minus dnoltit* 
aisira jiosiiertml), iind die It'tiiirr koiiiilcn voi) ibrein Lofor aus (71 m 
MccrcshOlu') allerdin^ iiicitt cincii iiiiniittelbareti Kinblick in d&s belgiscliP 
Laf(E>r aur ilpin 104) bis '204) iii liobcii llcr^'iokpii babiHi. wdIiI nlnr. 
vean »ie von ihreui seiilich rt)ckwilrUilit^tCf"deD Siandpiinkt aiui in der 
Dunkvlhelt dcr Nnchl die !atiK<-* Rcibc der fviadlicliefi La^^erfeucr cntlaitK- 
blickleti. den Eitulnick f-rvrinneii, dat) dvr !)d^er autra, ut fttmo iitqHv 
itjiiibus $ipiifkabatur, ampiius nitlibtu paisnam oeto m iaUtitdhtem 
jHttel/ant. 

3[nii wird h\^ ziiicrbicii tiifiiis^i). daB hfx eliier si)lchen nn^crzwiiuicnien 
Deiiliiiic (l«* TpxIps kauni iiocli irpi'nd riiic ScbwieriKkril liiiisirhllicli dcr 
AuMi-lKtniK dfs Si'baiiplatzcti dcr Kiimpfc* an dcr Axuna ilbrigblcibt. 

Zn dicsein Krgr-hnis battc inirh dan i>tiidinn) der (>i<tipnilt?lBbskarte 
j^fnhn. mid ich {flauble damit dio liehligo LAsuiig dvr ripliitni'triltpiion 
Ki^age selbst iieii KpfHiidcii m baben. lnf«i!f;i'(U'jf»eii b<?fiann ich, die 
Lirtcrariir flhiT dii- Axiina-KiHcc. sowrit sie birr /.ugilngliph isl. nocb 
eiiimal iiaelizulritpn. bcii^DndRTs Po(|ucl. .Napoleon. Goter uod Holmes, ieza 
die iitir bis ilnliiii unhckFiniUPn Ihtllethls de In Socieic acadimiqHe da Laon 
(Band XJIl bis A'A'. 18fj3'~18~i-i); mid liior faiid i*-b zn inpiiipr Cher- 
raschiing, tlaB vor dein Krscbeineii drs Werkos von Napnlenn beifits die 
Chaudardps-Ttiporip. die ich bei nieiiH?r frfllipren IIpi<r!ift(1iEniig mil der 
Kntge inaiigebt einer braiicbbHreii Karte unbi-adilel gtrbu^cn hnlie, von 



8 



Die OrtlithJceit iltx Kinnpfes Casan an der Axona. 2-13 

mnluPreii andoipii Forscliorn toils nitr aiipcdeiitet. tpils aber audi srhoii 
Yollslaiidi^ iitisjrofiilirt wonlon war. 

So liat dcr Ahbe Lebociif (ocicr Lcbeiifl, anscbeinentl irii J/efcmv? de 
Franup- vom April 1730. citip Ansicbl vprtrelen. clip zwar iiicht bostiiiiiiit 
gcniiK unci in inelirfaclipr Hiiisiclit soj^ar anft-ehtbar ffpwrseii zii soiii 
sclioint. abrr docii vnii dor Annaliiiio eiiioi Aiifstolliiiijj Casar^ aiif dcm 
Huffol von Maiic)iani|i aiisiriiig. L'litt virlleiclit hat diese Stelle aiicb 
Napoleon I. ppiiiciiit (Precis des i/iierres de C'isar. Hmqgli. v. Manhand, 
Hiris 18S6). als or aiif St. Helena nacli dem (ledaelitiiLs oder auch niit 
Hilfo dor Cassiiii'selion Karto. die don I'lovoii-Baeli wosllicli voiii Hiigol 
voii Cliaiidardes flioQeii iSBt, CSsars Anrstotlung zwischcn Chandardes 
and Pontaverl annahiii. Ferner ersclio icli aiis einer Notiz des junpercii 
Golcr ill der voii iliiii heransgospbonen 'J. Aufl. des Werkes seines Vatcrs. 
daB aiK'li Rustow vor Napoleons UJ. Aus^rabimgen bei Maiiclianip an die 
Gegeiid von Cliaiidardes gedacht habon imiB (S. 64, Anrn. '2): -Kflstov 
hat naclitraglieh an dioser CbergangsstclJe I Berr}'-au-Bae) nienials ge- 
zweifelt. wahreiid er nocli ](» Jahrp vorbor Casars Stelhmg ..wahrsehein- 

licli ill! FhiBbogeii zwischen Pontavaire und Boaurienx" vcniiiitete". 

Xaohdeni jedoo}i Mcllevillo i. J. l)Sii3 ini Bulletin de la Soc. acad. de 
Laon, t. XIII. K 17o If. nnd ^lo ff. in oineni Referato iiber Napoleons 
Ausgrabnngen bei Miinohanip iinter Hinweis anf die wortliche Deiitung 
des Quellentextos die Crnndo ansgefiiiirt balic. die gegon die Aniiabnie des 
dort gefnndenen Lagers als der roniisohon Verteidignngsstollnng des 
Jahres 57 v, Clir. spreclien ' I. hat iin nachsten Bande Falhie ( XIV, 
S. y4 ff. 1864) iiiit aller Aiisfflhrlichkeit genaii dioseibe Aiiffassung ver- 
treten. wie ich sie oben dargelegt babe. 2) 

Wic viel oder wie wenig Wahrcs an seiner Aiilfassnng von deni 
wirklichen L'rsprung des Lagers bei Mancliainp sein mag. will ich un- 
erortert lassen. Wiindern aber imiB ich niich, dali seine Cliandardes- 
Theorio von der (ioter-Napoleon-l'oqiiet sclien AnITassung so vollstiindig 
verdrangt. ja soznsagen lolgoschlagcn werdoii konnte, daG sogar Holmes, 
dor sie selbst naohgoleseii haben innU. augosiohts der Ansgiabnngeii von 
MaiK-hamp irlaubte. sic als viiHig widerlogt anseheii nnd die pbilologiscben 
Bedonkon nnbcachtol lassen zii diufon.-'i 

i; S'iiit' .Muiiiii:r;iiiliic Le p<i!isage i/c I' Aif»e par Jules (\^ai-. Laon J86i ist 
niir niflil /.ii!;aTii,'liiii i;i'wc-sfii, 

■2) hii- lil;iiicMunt>, iiiif di'Tien i-r i\n- la.-lfll ile-^ Saljiriiis ansft/.l, siml auf 
iter tieiifniNtul>>kaiti; iii<'lit ii;inili;ill t;etiiarlit. iIul-Ii jst ilaiiiit ansclieiricnd diesejlji,- 
Hi"ilie &.! i!eiiii;iiii, chva ^ , km .-iiilii-tlii'li I'oiituvtTt. «o idi ila> ('a>lell aniietiint?. 

3) Dniii .T iTkliirl (S. t;4',' : .Hi'Vnii' Najmlei'ii's houk a|i|)i'aieil. I'l.nitavert 
uas ycTii'ially |iiiiiili-i! mil a> llic |'lac<' of rrd.-Miisr. il i.- Iifli-'^ri! tlial llitre was 
a (iaUii' Y--ji\ —. whirh i-ni>-i'il llii' n\i'i- liy a Kriikf ai I'i>Eit,i\i.Tl. Uiil, nii 
ilif tlii'iiry thill this «a,- tlif hiiili-i- wliii'li ('ai!>ar iii(.'iiliuiii'il. It In impussihle tu 
tiiui auy >ilf for his iaiji|i whith coni'>|iotuis, evt'ii aiiiiroximately, with liis 



344 



Konmd Lehtaann, 



Hrtix-ii wir imn. wns spiiier Zeit I'ofiiii't, diewr lemperameDtvolle 
Vertcidiger tier Oolvr-NapoKoii'schcu Ausirhl, gvgcu Fallue gcltond 
gciDAoht 1ia(. 

ZutiSolist bcliiitiptot cr (S. Gi)) iiiit Rccht. daU Falliic in <ler (N>llinc 
do Chauiiardi's „\u'a uiio /■iiiinpncp tin pou plus 6\p\6v (|uo la plalno. 
a'abaissaiit des deux c6tfe lateranx et s'tlvvaiit legt-roiiicnl mi [Jiliis siir le 
front d'o^ cllr dcstmiidail peu h peu dans la pUioe^. Wpoq cr nttn 
fortFalirl : .Voyons dvnc, si cctle tr»tluction im pwi liliro. jpcul s'applitjucr, 
t'omiiic I iisaiirp nnlre irilorpretp. a la Cliaudardes". so niusson wir dorll 
t)on Vom-urf cinpr uii^onanrn Doiitiing: doi? Quolloiitoxlps zurRcln^-pisl^n 
uiid vicliiii-lir liitraii 4>riiiiipni. ilati liicr di<> natUrlirlio, uni>:i>zwun^no Kr- 
klflrnnc dps Wortlante vorlip^-t, walirciKl rrst diin-h NapdUwi cine un- 
lH'iiHlilit;tr rmdtniluiiK des Siimcs ricr Darsteliuiig vcranlaBl wordeu isl. 

I'tMjuel filhrt fort: ^D'abord, Ic plati-^aii dt* Chautianlw wffrL* iin large 
sfjiiinift nni do pr(>s t\o Irnis Itilfini<'lr<*ii, flans iiupiin accidpnt dp ((*rrain. 
et pr6soiitant do plus uii Iront a Uord relievo ipii I'^l incoijipatililc avec 
lo l«xtt! do (^frsiir". Icli muB Rcalchpn, dali der undiirchsclinilt^nc 
CliartUner dfs llflliFtirOckeiis {.Trader fllr «'inR Briiiitxlmrkrit diir<^li CAsiir 
Bprirlit (II. S. 3: iV colHs^ »hi mslra jwsita cranl. - — tantnm adxvnuts 
in latitudiHctyi patcbat. ijiianlum lori (tciei- iii$lrucla mutiKire jtoteraH; 
audi ist der linrd pkIgv^ in dor Kroni nar-li dor Karip so e!<^riiigfri^''jg 
gOgeiifilipr detn Abfall Im Rfirkon iind in den I'lankcii. daB man diirrh- 
aiis vDii cinor Ftaiirtoti Al)darliua^ K]ii-iThcn Itniiti (in frontt: ImUcr fustigatm 
jiaiilaUni ad ptaJiitiem redihnt). 

I'onier erlilSn I'lwpiet S. 70: ^Hnsiiitr nous rli^fionp Ip ((^ri6ral roiiiaiii 
de pouvoir tivror iin eoiribnt nvec IViincnii fjui dovait couroniifr la hnult^ar 
(IcK mniila^iu's viiisiiios I'l itiii dniiiJiiHJi t'liliiTt'iriotil l(> cninp." Her lpt2tc 
GetEaiiko ist nicbts ais fine huhic PhraHO fOr oinc Zi-it. in der man nocti 
krint- weitlra^ondi'ii (Jrscliiitzi- liaitc: ilcnii der HOlienziii; aid ilrr l.inir 
BGaiiriuux-CniiHinclU- isl niclit wwiikit ilfiin .1 km von Cliaiul«i-i)e» oilt- 
fomt, and nnr pin klrinor Vrn-spriaig dessolbon liogt rtwas nSlicT. abcr 
inimor rmch 'Z kot von CSsars miitmal'diclioni La^or. Cl>ordies pflogto 
man niciii 3 km von pinandcr z»i Seiilaclil aufzumarscliiwron. siindern 
in vicl (■"itJiTiT Nalif. iind ' .j liiw ^|^ km von CSswri Aiif^ili'lluiiK konnten 
die BHgier oin diirclisiis Kutca AiifmarscliKpl^idp Tor den BerROU fiadcD. 
Ziidem hatte der rfiiuische K-ldlu-rr in seiner vorzili'liclien StfllunR par 



dp-Acription. Aay oiif con verify llii* for lilmMtlf by referrinf; to (ili«rt 84 of th* 
Cane d« r^tat-UaJor i.l : ftoouu). Ubeuf tieierteil Wu: plateau <•!' ChaudardM: but 
Hda silo »-» cnrcttdl)' examined liy Gcnenii Creuly iind varioni membcnt of til* 
SiKJit« acadtiuiqiie <lv Laon, and unlicaitatiuitly rejectee]'. Aber Uellevllle'^ Be- 
(lenken iregen die Theorifi Napoleons warden von ilini ciir unifeniigutKl hcruck- 
hirhtijjt unJ KiiJIue'n AnHftdirurigen «ar iiiclil wciler crwihnt, huoilorn gc^tillst 
auf Poi|uet {S. 6^—70) als abgetan augesehen, 



Dk drUifJit^i d& KatHfifet CStart an der Axona. 



245 



nU'lif t)ic Ahttiolil. ck^n FeinJ iiiiUt allpti IJriist^nrifn atizugroifon. xonderii 
sifh ili'Icnsiv zu vprlialtPii iiml hOelislons in dpiii Auppnblicke ziir Offpiisivp 
Ohorzuticlicn. wan ilrr ['(•iiid n'Hfrli-, uln-r ilt>ii Stiiiijir ^fficn cljo rfmiisrlio 

Stf-ltuiie: vDrzugehen <1[. ^: Caesar prima prodio superaedere gtatttit, 

— — Vhi Mos/ros not! ewe infefiwc^ ivt4!ilexit, — — — al tttroqHe 
latere Ivangvergam fotxam olnliail vtc. — — letfianet pro msfrit in acie 
rotistiluil. nodri, ti ah illis (n: hoetibus) milium trnnsaindt (w. paluilem) 
fiervt, ut intptdUos udgreilerentm; }taraU iu arntis nant. ^ — L'hi neulri 
tran$etmdi initium faciunl. Caetttr mos in autra redua-it). 

I'itU .-triilif^lilich benift »idi I'uiiuH atif .Viiloril^ik'n (S. 70): Nous 
avoris 6t£ tAraoiiis A phisipum reprisra iJes soins miniilinux dont s'est 
mvironne In eommiiu^ioH . ot. avanl dp sp prononcpr pour Maiirlinmp. 
M. to gpnt^ral Creuly. awouipaKiit (It* quplijues uipmbrps dp la SoriPti' 
Hi'a[liHiii(|UP dp Laoii. se rpndit !<tir U rollinp dp Cliniidardps. exaniina 
avec attpntioii Ir siip, la poajiion dps moniafciics voisiiics, Ic iimrAis oti 
pintftt In vallfe liuiiiidp qui les tionio ft qui «"cst convpnie en snbles 
brilluiils.~ Es wird jednt^h jp<ipr xogoboii. dail eiiip (U'iiirli>;t' Lokal- 
untersuchiiiM^ niehts weiijgpr dniii jiiectj^net isi. die CliaiidnrdoS'Thporip 
zu I'lscbaiiprn. YiplniPhf lialie irii Fallup's KnigpRimnKWi. dip irii lijpr 
Dnr wOnlicti wi<:tlt'rli»k-ii kaiiii, audi jtttxt iiocli im wrsputliclien f(tr voU- 
kouitiicri berpphtigt: (S. 9&| .('(mimo on nr cunnaissail, an teiii|>.s oil nous 
avans ontn'pris notrc atialysp. ancuiip Irace dp cauip^ruoiil iii h Mniiphamp. 
ni a Ch.iiiilardps. nuui» up pouvimid proc^lpr qu' A I'aidp rlpR oiii^ci^tiPiiiPiilH 
lopoerapl)i(|UP!4: pt r«> !!oiit pux qui nuns unt fail phoisir ci-ltp 'ilcriiji-n' 
lopnllti." (S. 99J „0[i 0003 dcuiandrra, peut-Ptre, si unus avone trouvt 
sar ]a collinp de Chauilurdov quelqucs xravvs dp foeis^. Nous r^pdiidrunit 
qu \n n'pii voit pa8 plus ^ la ^urfacp dp cp sol qu *ou noil voyait sar 
Iu plulcuu <lp Maucbaiiip avaul (j« 'on leut pulbulJ- dp fond pn coniblp." — 
,Quant au panip roiiiaiii, nous diruns. jUBiga'ft Pe que dp» fouillps aipni 
pruuvt'' |p contrairp, qu'il occiipnil cent hpclarps" (^ IOOO(HK» cirii. 
ill Wlrkliclikpil umraltlp cs K<^witi weiiiKPf aU 1 0(H>(NH) qui) _de la 
partic la plus 6hyie du plaioau; qn 'il Hait irank^ d'an c6ti par I'Aisnc; 
sar lp front, par rpt^rarpeniPiit qui dnmirip l» vnlltV, el »ur ii-s |mnt<<5 
Iat<5raJp8. par dps fosses qui. prpnaiit iiaissaiico au liord dp la livifrp. 
^veiiti'aienl lo niasgil dans la diroclion dp la lifpie otilminaiitp dpg pcntos 
doaces qni sp voicnt stir sps dpax pans lat^ranx" (vAlirrnd ioh <iip fn>ilipb 
als Qiipr^i'.tbpii uiispfalir ni-lilwiuklitc zur LAngsarliH" <k8 HOgele aii 
dwacu sudwc^^lliolu'iii und nurdcistlirlieui FuUe anHplief. 

Poquets luiiwiinde geg^en FaUae sind aUo kpincswcgs als stichbaltig 
zu bejelphnpn. Viplmebr kttiiiiPii wir iiiii' tiiit Fallue wiwlorholpnt so- 
laiiRP keiiip Kaclisrabiingcii liri Ciiaudardi-s stallppfonden und unwider- 
It^licb p(wa dftfi Gcgciiteil dai^Uui habpo, nfitigeii una alle Iheori-Uscheii 
EnvAgungeu zo der Aiinahiup, dall Ciitara Lugpr auf dvoi Ilflget voo 



246 Konrad Lehmanny 

riiauilardes f(elegoii liat. Und 1^, Deinaisoii (Arcliivar dcr Stadt Reims), 
tk-r soli)Ht iKidi (icr Maiioliaiii|i-Tlioorit' aiiliiiiijft, besliitifi;! iiiir in einciu 
Briefc voiii lit. Mai 190o, ilali das Gpl;iiidc von Cltaiidanlcs allordiii^ 
den Aiifiaben dor Koiiimonlarien cntspriclit. ') 

1st jedocli in Waliiiieil dor Hiiffel von Cliaudardes CAsars Laf!;or- 
stellp. so ist prstens dor Siipssionoiiort Nuviodiiiuiiii. der lioclist walir- 
scheinlich aiif doiii I'lalcaii von i'oniniiors las- 37 bis 38 km von dort 
oiitfonit: iind dazu paljt vorzi'itflicli ("asars Aiisdmck magna itint're 
ad oppidmu Noviodunum confendit. wfilirend dio Strecke von ^laucliaiiip 
l»is Pommiors iiictit wpiilger donn 47 km Wtriist, also slatt magna viol 
ohor permag7io odor maximo itinere orwarlon lioBo. Zweitons ist ilann 
dor Romcrort Bibrax « rOm. Moilon = 1'2 km von Cbaudardos zu siichni. 
AJlsonioin ninimt man jotzt an, daLl das Kolsonnlatoau von Vionx-Laon, 
wo fino alto KoltciiansirdUinf; ausj;Ofi;ratH'n wordon ist. danintor zu vcr- 
stolien sei. Aiicb onlspiicJit dio Knlfornnnp: dioscs Tunktos nirht mir 
voni Hflffol bei Manolianip. sondorn auoh vmi Cbaudardos aus jionan dor 
Angabo Casars. 

Sdion auf oinor Karte vom Jahro 1'2I3 findot sicb dort dor Name 
Vetus Laiidimuni. abor os yibt koinorlei literariscbon Boloff dafur, daB 
dor Kelson nooli frtihcr. d. li. vor dor ISenoniuinp Landiimim, oinoii anderon. 
obondrein eboufalls koilisclion Nainon fjoffihrt liabo. Donn wio ioli ans 
oinor brioflicliPii Milteiluiig Deniaisnns vom 10. Oktobor litoi orsolio. ist 
Vionx-Laon nacb dor roniisrlion Erobonmtf ansclieiuond sclioii sobr bald 
verlassen wordon. '^t 

Allerdings wissen wir durch vielfache Zengnisse, daB die hentige 
Stadt Laon, (..audununi C'lavaliiin dor spStr6misrlion Zeit. vorber Bibrax 
genannt wordon ist. Abor diesor Name haftoto nrsprOnglicb offonbar niir 
an doni klcinen siidliclion Zipfel des Felsplatoaiis von Laon, dor mit dem 



1) Je nie suis rendu a Cliiiiidanii's, pour I'tuilier la topoKrapliie lie la contri'e 
et le lieu de la bataille di' Ci'sar. II est certain i|ue la collinf de Cliaudardes 
yi'jioiKi assc/, bk'u ;i la (lesiTi|iltiin de.s Oouimeiitaire.s. Kile ofTri' a droite I't it 
gaai'ht', ainsi (pie du wte df I'Aisnc, des peiites assej; escarpee.s laudis <ni Vile 
s'iiii-liue en pente douco vers le nord. Dans le vdisiuiige conle un rnisscau, le 
rioyon, <(ui traverse des hois dont Ic sol parait t'tre un pen niarecafieux. Je 
n'ai vu aucuue trace de fus.sis et de reiuparta: .s" U en a existe, la culture a ]»ii 
les faire disparaltrc, et il I'audrait pratitpier des fouilles jiour en retrouver les 
vestiges. 

■2) Ce plateau, depuis longtemp.s inliabite, est occupe par une curieuse enceiute, 
dont les remparts en terre sout encore bien conserves aujourd'liui. Km 1887 et 
1888, un arclieologue, M. Vauville, a fait une etude approfondie de ces rctranclie- 
luents, et y a prati([ue de nombreuses fouilles. II resulte de ses reclierclies que 
le Vienx-Laon e.'^t bieu un „oppiduni" gaulois, delaisse de trcs bonne lieure apres 
la conquete romaiue. Tons les debris qu 'il a recueillis dans le sol remontent a 
I'epoque gauloi.se; il u' y a rencontre (pie tres pen de veslige.'j roinains. ~ Me'nwires 
de la SocM-ft' deit Anliqttaireg de France, V» serie, t. 10, 188!i, p. 2»5— 311. 



Die Ortlkhkeit des Kampfes CUsars an der Axona. 247 

Hauptteil imr iliircli eiiien sclimalen (irat vcrbiinden ist und (iiircli eine 
Benetliktiiierahlei des Heiligeii Viiicoiit bpsolzt war. 'J Aber oiiirrscits 
kann dioscs Bibrax kc'iiics\vcg:s ideiitiscli srin mit dem von Casar er- 
wahntrii. deiin es ist von dor Aisiio viel zu weit eiitferiit: andorcrseits 
habeii wir keine Voranlassnnf;, anziiiieliiiipii. daU dor Folseii Vetiis 
Lauduinini aueh nocli eine andere keltiscbo Ansiodliins lics Nainens 
Biiirax gotragen babe. 

Es ist also dnrcbaus inogliolt, daU os 1'2 km von Chandardes nocb 
cine andere keltiscbo ..Btborstadi" gogebon lial. Ob sicii anlier Vieux- 
Laon in dioscr Kntfernniig ini nordlicbon Halbkreise nni Cbaudardps nocli 
anderwarts Spuron einer liodeutenrieion keltiscbon Ansiedlnng nachwoifion 
lassen, is( niir nnbokannt : ferner ist es unsiehor, ob dor alto Name Bilirax 
noi-b oineni der lioiitigen franzosiscben Orlsnanion zugrnndo liegt. Man 
hat an Berrioiix godarht, eine Ortsobaft elwas melir ais •> km sfldusllieb 
von VioHx-Laon. und hat vermntet (bzw. sugar kuhidieli ijoiiauptot). der 
Name liahe frfdier Bol»ricux gelanlet. Doob wio icii einor freniidl. Mit- 
teilung Doinaison's entnoliiuo, findon sich bei .Matton [Didionnaire toi>o- 
graphiqtie dn dejmrtement de fAisyir, S, "iii) foigendo alte Namens- 
forrnon dieses Orles veraeiebnot: liesrn v. J. 114l!. Berni llaS. Berriii 
1174. Berruenin 12^2. Darans gobt also liervor, daB dor Aiiklang des 
Naniens Borrienx an Bibrax rriii znFallig ist. Knr die tiegend von 
Berrienx und V'ionx-Laon freiiicb konnle violleiobt der Uinstand sprefben. 
daU OS. am ostltelien Rande dos Berggelandes golegou. sieii an der nati'ir- 
lichon Anmarscblinie des beigisclien Heerbanns iiofand. Donn ailom 
Anscbeine nach batten sich die Belgier. wio ancli allgeniein angenonimen 
wird. in dor (iegend von Laon vorsamniclt. iinil der boqneniste. wenn 
aueh niebt kiirzesto Weg von dorl nach dem Axona-lTor ini Remerlande 
fabrto am nordlicbon nnd ostlieben Rande des Berglandes bornni. Mit 
etwas groBoreni Recbte jedodi. wenigslens in pliibdogiseher Hinsiobt. 

}) \>!. P(»|iii't S. 33. j\iiin. — lii'llfthi 'Ir In So,\ wail, de Laon Xl(, 
S. 253— 'i74. " 'I'llotiiann, <ler frauz'K'iM-hi' Alliin :ii Ciifar^ ijiiUi*chei» Krieift. I'rw/i: 
(I. KaHfoiiscliiile :ii Ziirkh IKiL S. 1. — Die [laii|jll>eit'^<.< siiid fol^'cmle: Vita 
GohiHt 0. Ada Hancloriim. i-". Jiini. IV. S. 24, B: viim ad LainliiHiim monlem. qui 
tinliquo xennone Bilnaj' iiumii/ialHiliir, f/jtcpMrfwe' — — . — Dmioii (gegen lOOl'l, in 
lier Jiiograpliie ile-^ yoinuiniieiiher^Oflx Will'ehn. lilj. 3: Iiamhtniim. ChtcntuM. qui li 
liibrax dicilur. — Aila f>aii<ionim. K. Ukt. (11. .Ilnlt.)- Laiidv.num quod ft anlaa 
antiquior Uihrax ituiieiipari maliiil. ~ Keriier <lic falscli L'tymoligisifreruleii Verse 
3u» dem II. (Hier 12. Jlxlt.^ 

MafrobiKS jiraelor, Bihtnx. tim iiioeiiia ierit. 

lirmhiii i<Hi/f i/i'iii hiiHi lib!, res iwmiiia fecit, 

l/t'oil te Laii'liiHiiiii diri loliiere aeqiieHte^. 

Hoi' qii'M/iii' ir» htibiiil. qiiin hioh.« hiudaliilig c^j^m. — 
t*ni.l si'lilielilicli Iri'igt ila.-> (iniluual il>'s .M)tt>> llainkiiri, iler U'22 In l.uon 
starit, (lie lii.si'lirifl; 

J/ore piuK, iijM.Tutu>ii jjuris luniefique liibraci*. 

11 



Angariae. 
Von H. Rostowzev. 

Es isl pine allbpkannte Tatiuirlie. daB dor Umprnns; ernes oreanisicrtcn 
Poglsystptns iti dip ZoUen tier IVrrioilicrrsfliall fftllt und daU dae Insiitoi in 
Pcrsipn den von ayyagoi ..BoiP" aUKvieitctPii NaniPn riyyn^tij'rov (Herod. VIII. 
98) fahrtf. ') MOglich ist es. daB diese Eiririi-hhing von d*-ti persischen 
Klinigrti tiiclit vollsUiiilie neu fCPsrhaSpo word^n isl. aondcrn dafi Koimo 
dazu im aasyriach-babylonisclK'n Rcicho vurhandcn waron : cin Bf'weia 
dafur ware es. weiin cs sich prweis4^ii lipBe. daB das Worl selhst swniitisohen 
L'rapniii^ isl.'') Itiosp t'roge ticgt ahor na&erhali) tnoiuor KoiiipctDiu. 

In allpii in(>d«-riti-n Uar^tcllungcn dcs anlikcii Poslwnsi'ris lam-lii daH 
Wort in seiner Beziebniifc aul die Post erst in der upjltercn rOmischcn 
KaiH-nctt wiH^T ati(, indcm es hior in dor Fonn angaria auf die Tiere 
und VVagrn der slaatliehon LaDtonpost (cttratu ctatyitari») tind in dtr Form 
aHgariutH anf du!i Institnl Heih^it bexogen wird.^> Ein Tvaler gc<s«liioht- 
licfaer Zusam men bang zwischeD der persischen und rOniiscbeii Zeit ist von 
den Mmlenu'ii nirbi narligewipsen wordi'n. Dorsolbe tnuB aber existieren 
nnd sicb uachweiseu lasscu: Iiier noch wcuiger als bei det Eiiirichtung 
der Staatspust Qbcrhaupt dur«b dm Kai^r Augui^ltis darf man von «ner 
Anr^-gung dureh die l-okture des Ilerodot (S«wk, Pauly-Wtssowa It£. IV 
IHIT) in allem Ermtte reden.*) 

Der Zweck dieser kleinen Abhandlang Ist es, diese geschiohtliclie 
BrQcko, soweii cs niuglirh 1st, licrzustellcn and zu zciftm, dafi wcder das 
Wort norh das Institut zn irgend einor Zoit ganzlich abgcbtorben wnren. 

Nehmen wir zuerst die Lexioograpben, Am ausffilirlicb^ten bericblct 
Dber das Wort Suidas. Suid. ed. Beeker p. 12: ayfosot ol t* iiaSox^ 
/HannmotfOQOi liO^ai lo urojua *m fnt tmr yogryjytSv xa't S^ox (riynaArjiarv 



1) Zolftit Dirscbfeld. rmmUMM^*, ISOff. 

2) VkI. Oozu Vvies. A7k> III IGSf. IV IITfT. 

3} S. Thai. I. I. *■ V. iMjjurMj. iTM^no. aHgarium. 

4) Vgl. ilie Bpmprkangca voo SolbUky, Dot X'crlcrkrttrrtru bri den tUmcm 
mti ier airtmt pubUcat (PrOffrJ Weiuur IW>5 & lOf. 

1119. hnn<B (u tateti iMttiam* Vli 1~ 



■2r)0 Af. Ronloweew. 

QBVFa9ai xaXavai, lotfitEff rjnei? vvv, to eh yogxijytav lal toucvtfjv ■uvi" 
vmmeaiar ayeaitai, KoIkI fin Zitat aus Mfiiander (2utvm%og), dessen 
Simi loiilrr iiiclit kiar isl. wo ahor das Wort (ij')'oectWtfoi kaimi Id der 
ursprHiiKiiclioii itcdciiluiitt nebraiicht wild.') Allgeiiioiner faSt Snidas 
dassollu" Hiitor dyyageia: xai ayyaQOi; eg/anjc, VTrtjgmjg, dx^otfOQOs, o9ev 
liyyatieiav arcyxtji' (ixot-aiov Xiyo(.isv xai fi ^Ca? yM'o/mijr vrnjoeaCat;^) 

liei'iiiHiilit wordoii die Lexicosjaplipn wohl von der Bedeutiing des 
Wortos ii) dcii Kvaiipolion. worQl)er weitcr iiiitpii: klar ist aber. wie aus 
dor orslon Stclli' zu srIiHoUoii ist. dali dor Bcfrriff alloii KrklArern toII- 
stiimlig nolilHlig war und irii Vcrfiloicht' init der persischeii Zeit in einer 
erwi'iterti'it iind vera llureniein ten Kassuiig gebraiicht wurde. als Begriff einer 
(•r/wuiijteiu'ti Lcistunfi. iind zwar liauptsAclilich in Beziig auf Fortschaffang 
von l.a^ten diiroli Vormiltplunji von allerlei Transportniitteln. die nienach- 
lii'iie Kraft tuiteinbeirnfrei). 

VorstSndiicher ntlen aiidere Zoiignisse. Ob das Institut der persischen 
l*osi, den Transport der Lnston einbegriffen. in der liellenistischen Zeit 
abi-estorbon war. ist eine Krage die eher verneint als bejabt werden mnU. 
Slepban. der eine eontinnierliclie Kntwirkelnng annininit^t wird wohl am 
Knde nvbt Miallen. Hei der Uiirftisrkeil unserer Nacbriohten koninit man 
alHT nichi weiier als z» niehr itder wenig»M' iM'grflndeten Verinmuugen. 

Kttr Antisimios sebeiiH die Wiederhorsteliimg des persist-ben Insiituls 
7ieinlieh sieber Ih^ioh^i zh seiu ts, Iliod. XIX. aTi: spalere direkte Zeug- 
nisse kenne ieb niebt. * I Zn envfigi'n ist alHT Kolgi'iides. I'nler den 
K'kannien rrixiiejrien. welche lier syrisfbe Konig IVnielrios den Jnden 
ivtn>yierle. erwfihnt Josephns iXllI. ISil anob Kolgendes: w/ti'uj 6i firfU 
ananti'tv^at to 'loritueav trm^ryia. was im ersteii Maroaliaerburhe, der 
iK-kannten (,*uelle des Josephns fiir diese Zeit. folgenderinaBeu berichtet 
win! (I. 10. :Ut: wn rnii-R.: nfiPRMwr toiV 7<>^tv «Ei xn^rwr ai'nor. 
Stark*! erklin «»»hl riciuifi: den Berielil d<'5 Josepbus niit folgendeD 
Wi^rten: _olvnsii allgx'-niein war urspriinglieb die l*flicbl des dyya^reattat. 
der Sieilmii; der Tien:' zum tlebranelie der koniglicben Beauiten. B^nen etc.. 

l^ Vtrl. Kvvk. Art. .\>K. fr. 111. 4tO urn) iHc wti ihni aiivM-fuhritn Stellen aus 

Hwxvh, .-v \ ,';;.,. «!.-;. . luiii Bi-kker. Afi-.-.). 'M:'\ '< UtlJ Ii: r..-tl.;. :'j , . , ici 

.-1.' !^i ;.■; •,..!t;^^ i ;■..■»: '..j-.-i 

3' \j;l. H^>^\.-^.. > ^ ■":: i--^ Ujt, ■i.ii. l".;<\;.'-. Nsufk. Ltx. V;«;., p. 253. 

X, an.-h ill I- <.i',iv«*. 

St l\,f y f'':'^ •f'.yvt> ■■;• A'se^itti. .K.Miiiii':. H >". 7 ■.■*■','■. .-•■-•t, IV. ? l.i'ijtQic 

*■ V:- ir.ii -Yssa-Tf* ."luc;.:* win .:,■»> ' f-kav.r.l' Vrakiner.t i:i-> l--.-i:iE> i!«l. 
iVi ,*v:- M,^r\ ■..,■.. .-,•..:.: -*.;:■ -i*:- -.» ti\fi •■r-\;}-: ,>w.-k -juKJk :ti»ti 

.4-.v-->w. . •.■,•-, ,- ■■ :■-.. '.\-,T !.I, '::\\ .lie Si\!;;i.tr. »;.r Mi-\ nin^itmt^trimt 
\. "y ^•:-i.-.- ;:■>-„? t >.■■■■ S»':v,ivu> ^".' -—■ i>S- >*',r; brm lUrl^n^ 

S;^^^L^> I';,. \l\. :■.. T , ^'.'i: .]«> \,',\:\ ■„■•,- r,i,:.: «!-:ii: 
I- 1-"**, ^\.-. j; > ft* .->.".,.> 'i-f A A>'' 4'-' 



A.n/fariae. 



251 



die aber auch durch Kxcmptiftn sehr l;eschrAiikl wird." Ea wird chrr, 
meiiier Mcinuiif^ iiacli. anziiiivhiiieii .■i4<iti, daB Joscphuii die Last, wulrlie 
auf don TicnMi tag, riclitig aufgcfa^t hal. alii datS ct (Alsolilichpr VVeisu: 
den allgeineineii foQoc in^iwv iIrs MaooaliAcrbucliw alt di« xu seiner Zoit 
exiDtierende l,Mt deuletP. Seine AufTasstmg wird auch diirch sp^tere 
Zeugmsae aas Jadda besUtiKl. 

Ailgi^mi'iu b«kaiiul itind dii* Stcllen aiis den Kvatigelien . Zurrst 
^'. Mollh. 6, 41 : in der Cbersetzuni; WclHiausriiB <) laiitet dif Stellp: „and 
wcnn piner dich ffir oino Mcilo prpssen will, so gfhc mit ihm zwci." 
Dazu bciiierkt W. gajiz ricbtig: ,.das aryoftveiv (k-oIkt vjplteiolit uy/cJloc) 
ist Suchr ptwa finr« Scldaten, (kr sich von eiiiem tJaucm spin Gepdck 
bis zHtii DAohaten Dorfe traj^en IJlSt." Ganz in denieolben Siniie muC 
audi dioGo^ebirhle d«8 KyrviiSpra Simon vtmttaitdoii wcrd«D(JAifM. ^T.S'i; 
i/an?. 15,21: v^l. Lue. 23, Sti). dor al<) Viirflhergphpnder I'on iloii Bcgleileni 
ChrisU giezwiin^n wu^k^ daH Krpoz zu Iragen. Er war aQgenschpinlich 
Bauer aus cineni anlicgptiden Dorfe. W'ir liCKPStnen also riner allgeuipineu 
Pflicht, wi'Irho aul d«r UrTOlkcnmg st-llisl liezw. auf den ihr gi-hOrendcn 
Tieren last«lE> and dnrin betttand. daB Reamlf. Soldaien und fibnl. das 
Reclit hallen. die Kralt dor an der Slra6« wobnendcn Bcvfillcerang fflr 
das Tra^n ihrvs (i^pScks in Anaprut^li zu nphmen. 

Vic)« Zi^iignisse misder talnnidistischen Lileralur. irelche von Wiitiitche 
and Goldsclimid zusamnirmgcfitcllt wordcit ttind^. brveugi^n die Knrtexislcnz 
diesur VcrpflichtiHifi audi in der rOiuiscbi'ii Zcit. Ick verdanke der LielK^ns- 
wardij{kfit iinsprps Ix'kaiintriiHebraistcn. Prof. P. Kukowxow iiiSl. PcUTsbutg, 
tine Cborsotznng allcr der St^illen, wo tiad W«rt auffarija (»**J!h) 
rorkomnil, sowie iiuch die chrmiolugi-splie Bf>stiiiinning (tfoweit es uidglicli 
war) der betreffeiKlen Stollen.') 

Besondcrs inien!9«aiit \H die Misrhna-Siellc aas dcm Trnklal Balia-.Mezia 
Vl, § 8: „wunn jemand einen Rsel ^emieiPt hal uiid dcrselbe blind wurdo 
(xter znr angarija geniaclit wurde Iresp. gewordoii ist), no kanii der Vennieltr 
(zu deni Mipter|8af>en: dn liaid du du£ doini^e.~^) Esfulgen im pal&HtiniM'lion 
(j. Baba-Mezia bil. 1 1 a. falxcli zitien bei Cioldftchinid) sottio im babylonischeii 
Talmud iBabn-Mczia fol. TKb) rechtlichc Krlautonitigcn zu dieser SlcIIe, 
welche sich um die Fraf;e droben. ob dor Beaitzer vcrpBichtet i^. in dieeem 
Falle dein Mtcter oinen under«^n Es*"! zu i<4etlen. Klar ist, <IaB es sich 
um Zwanpsarbpii hardelt, zu welcber dnr Esp! rpf|Uiriorl wird. Der Misclina- 



1] TellhanM-D. Dm Smntgtihm Mat&ari ^Berlin ISTU). 

9) 'Wunsclir, Xrtte Rritr&fe tut Erlautmtiitj ilrr KmngfHn, M: GoMscliiDtt). 
JmpSIt tt itroitt <U ioaanr m Judfe aom lea Roniaiat, Hev. J. ^t. Jatm, 1697 (31}, 90? (T. 

3) AllrH E>'cilg«n<lc cnmelimi' ich iwrfQCr oiir ljcbeBf.«ardig lui VeilflcSOg 
gMlfllteii I>ri4-riich«-n Mitt''ilui)K. 

4) \>1 !.•'•«<■ . Thr Xitrhnah on whit* tite Falniimaa Tatimd rarti (BDllcdntnde 
Variaiitc itei U-suugj. 

W 



25t 



.v. RostMBt6iB, 



Taxt geliort Act tniinaitiiwhon Epoche (bis ± 220 n. Chr.) an, die DistniBsion 
darQbcr im hah. Talmiii) filllt. K(m-<>it en die habyldnisolien AmuTaim (Rab 
uiid Samuel) anbelriffl. in die Zeit vor '^'17. reap. 254. n. Chr. Mit dieseni 
Tflxtc ist (tir Stnllf bab. Baba-Balbra fol. 47a zu verKleichcii: „R. Kahiia 
hal ppfla^: wenii L>r (eIit neue BonitztT) k*int» ErklSrung zii srineii (dea 
alien BesitKCrs) (iiiiislen niaclit. so wird diestr {der Iplzlere> ibu selbat 
uiid scinen Hsc-I doni zmii P'rolindieDsle Zwingimden |«aAKVlt')flberKebpn.''>) 
R. Kabiia ist wn tjabyloniscber Amora dew III. J. n. Clir. 

Man sielit a\m. doB in Jiidilu dcr l-Yolitidtonsl in matinip^aUigen Formen 
auf dci'BcvOlktTUHK luslete. iind zwai- voii der persiscben Zeit an bi£ in die Zvit 
dee H|)3lrfiiuisclion Kaisdrrcirbog. EDine der HauplublivgciibiMlon (nirht die 
efiiKi^'o!) der Kclatttoien war der ZwniiKsdicrist aul d^ii Sii-al^p'ii xuni Trans* 
pori der Waroti.') Dali der Zwaiig 211 fbe»er uiid Ahnlicheii Krohnden 
zuweilei) dein Kjiuborwe^en aiiffalleiid abiUicb sab. isl snwohl fDr div 
ftlteiitt' w'ie fQr die jfui^ere Zoil itkber bezeufft und iiui-)i ganz nuldrlich. 
Ifli iiifiiie bnupt^Hrbtifb zwci Stpllen. Die eine eninchiiie ich der von Ad. Neu- 
bauer beransgegebencii araTiiiliwhen Version dps Huclies Taint (s. Tftt Bot^t 
of Tobit. A Chaldee Text from a unique ifS. in tfie Hodl. Library etc. 
cd. by Ad. NcubBUcr, Oxf. l«7S, S. 4 Z. 27-i>). :ia('b dem Rcuicrangs- 
tiiitritle Seiiacberibs kiinii Tobias iK-in in H&ges depunierice Geld iiirtit 
ftbhuleii, well _ii) dirscn Tagen die angariae siob veniiehneii" und desbalb 
„dic Heisciidcn aus Furcbt von den StraBpri verschwunden waren." Iiu 
griecbisclieii Texle (iin C. VatieanuK SHwie im C. Alexandrinnsi habcn 
wir nor allgeineine AusdiUcke Ubcr UnordiiungeD auf den SiratSen. 

Uanz ahnlicb isl der roni IVaclal Joma (bob. Tatm.J fol. 3!ib bmchlete 
Fall. Kubbi Eleasar wird aul der Reisc von seincn oiffenen Dienem 
ergrifTen iind ziini Kroluulioiisl gezwaiigf>n (die nia«bten mil ibin atiffttrija — 
st&bt in) Tcxto). Wann Rabbi Eleasar ben Cbarsom lebU". isl unbekannt, 
der Text scheint noch der taimaitiscbeii Epoch« (also ror ± 220 nach 
CIixj aiizugebOrcn. 

Aluiliches berichten aoeh viele andere Slellen.^) Es ist kbir. daft 
(las Priaxip dvs Frohtidienstos im Oston fvsten FtiS gefaSt bat und bis in 

t) Dtts Verb iaiiar liciBt .xwingcn, li-niitiiri'ir ; v» wini auch iu der syriachen 
OborwtKuitR <les N. T. (moliDD im Syru^ Sinafticmi, ebcnso in d<>r PescbilU) in 
atleu drei iSlvlkm, »» &m Wort eyya^ritiv vurkoiiinit. gfibrauclit, vgl. TarKUin 
Onkclos ?.u AVni. )G, 15 nnil Ra»chi ad A'ttm. 16, 15 (Erklnruns der Slellc dts 
TafRum Oukelos). 

3) Mit die.«eD Aii^lwn hIik) auc-Ii die VVrliiltniitse iti ilei' lickanntpii Rede 
des Libaniofi ^ttpl nui- HyYtn'ruvv xn vertfleichcL (il, 54^ ed. Reiske; llli 469 ed, 
Foerst«r}. Sie bexlchl sicli bckaniitlich aur tien Frohnillonttt, wctcher Aea iu die 
Stadt Antiorliia kftinmeuden Baiiern aiifK<'I)t)i<lel worileu int; Dire Rwl inuSteD deo 
SchutI auK der Stadt we^tragen. UasM ayytr^iln im THel, wie Foerster will (409, 2X 
der Zusatz eiaes byzantinliichen Ti mmniitikers ist, \»l mir wcnJK wahncheinlich. 

3) Vgl. die aiidereti vou Uoldscfamid aiii^etubrten St«neii. Ubwohl, wie Fiof. 
Kokuwzow wariil, die Augalieu iler altrabbiuli(:lii.-n Literatur nilt (jro&er Vantlcbl 



Angariae. 



25S 



die spsirflmisclic Zeit iin (Ichraurln- war, Rifr Im swmitischen Osirn 
hieB cr iiiimcr in alien seirK-n Verzweigu ngeii flWjan'fl.') 

Weiiden wir mis nun iiach Afiyptpn. Dcr Transport der Stnatsgiltpr war 
ini Laiide der I'loloitiipr Huf ft'stpr Bsfiifi rfatipmd geordnel. Wir hftrcti voii bc- 
sotid<»rPii Gilden (l4*r avijlotai iind xir/ivr^d^oi. doren HaupUiufRnlip dpr 
Trnnepon von Slaatskorn zn den Nilhafpn war. Diesc Jnstinitiiin hal sich. 
wohl in etwas vcrindertor Form. bU in die spfitrdniiechc Zeit gehatleii. Ka 
ist hiorniclit di>r Ort. ims in die vielen Kinzeirra^cii dtr Kaiiien iincli in violen 
PnnkU'n riunklon Einrirliliidg xii verliofcn: cs ^onii^t. dio Hauplzugt- der 
OrgariisattioD. sovreit sie ans bpkauni sind. hprvorzuhpbeii. Zwf>i Dokiinientr 
aind bp!*onders crgichi(t: BOV. la. 11 (aus dem J. US n. Chr.) und Bip. 
Fior. 2 col. VUI {&as dem J. t'^b n. Chr.). danebcn vjple QnirtuiiKcn 
»uR Hem Kaijuni, welchc luleiu von Prcisigke nnd von niir {Archiv 1904. 
441 uad cbpnda«. S. 210R. nnA 219ff.) hehandelt wordcn sind. 

Hs prliplil au8 dpn Ih-idpii frsten-ii Dnkanipntoti. dall die Gilde ikr 
di-ijjltitoi. xa^iijAofdoyoi imd xnjroipoyoc anch in dor rOniischen Zoit fort- 
rxi^icrte. <led<-r nvij<l(riij( war vorpfliclilcl nach viaem Tiiriiun. wplchrr 
TODdco Kiaftu^x"* testgcstellt wurde (/ttp. Fior.2 col. VIII, dieVerpflichhiag 
lastpte wohl aiif jcdem pinielnen Dorfo) fdr Staatstransporte jc drei Cscl 
zu licfcni.'l Dies siud wohl dio Sij/tomot Bvot, welche in den oben erwSlinton 
KaijuiiK|t)ittiiiigpii figuriprpn nnd Kicli zu vrrsphiedenen TnippN wohl unler 
der Leitun^ der unxo^rilutat (Keavon Bip. Brit, I, p. 179: Wilckcn Ostraka 
1. 272. 1 ) Tcrriiiigcu. 

Deswegen beobachtel der Staat sirengstena die Zaid dcr ini Lande 
vurliaudeneu Transporttierp: jeder jrnjj-otpoyw? ist wohl zur ortjXeaia vcr- 
pflichlet: dio Kamelbpsiizer («o/iijXo«t»yoO sind ihrcrscils znr Slellung 
ilirer Tiore nach fdr di«< von ihrrni Wnhn.sitzp pntforoicsditn Op^cnden 
vcrpflirlitet.') Es liegt also im Imercsse dra StaatcB. jedcrzoit aufs genaupste 



HI iMnatMn oind (cr titlcrt daxu Bon»tet, Die Uelijrom itt Jtuifnluau [19081, 44 
iind VoUctfrevtmigkaly HIT.} M achdat ck jnir docli, (taS dnrcti die auKefilliiteii 
7^iifni[iu« die Kxi»tciix der ai^ariae aU Frohndten^t, aiidi alH Frohndjentit in dem 
nun lt)iu|>t«&c]illcli lulerflHtemden eogeren Sinue, f&r Jndaa bis In die sp&lrHteii 
Zeileii f<^d bcxeugl Ut. 

I) Icti hraurtie iilcfai danuf binxuweisco, wie weil dfr Frobndienst ini ptolt- 
Enaiaclii^n uml ramisthen Agypt^o veibreitet war. Ich erinn«re our an die Damtii' 
Bud Bewii»seninK!utrt)(>iten niHl bfisundfra an die BctcilisunK dor gaoiteu tand- 
b«v6lk«ruii(; »n der Ausaaat aut den kSniglioUen OftmSncn (#■ Ai/j. iW. 63: Mrie 
ftp. 2. Aufl. p. 181T. bw. Z. Voii— 173}. vgi. audi uuWr vjelen auderen die fliV.iijv<< 
tU '!)>■ ymrtint i,iion. Ho». Z. 18, Dtttcn>)«rg?r Or. gr. n. 9^ )i. XUt), uddir an die 
ZuBtandf in Judu erinnurt (die ricliliKc ErklSmufc der Stelle Kl>>t IHtt. a. a. O.)- 

3) 'OvjAtttiui tftovia, s. die bflden oln-u iiDiicnilirtun Dokumenle. 

d) S. das boctist iolervs.Haute Dokunient. weklieA zuersl too Kcnyon la der 
Bei-. ie fkU. 1897, &C puMixiert und liMpTorliun wordea tit. jetxt auch ill Keoyon 
P«p. Brit- II. n. S8S p. 74f. Torltegt Es Ist etae aaoypafit jtcw^Auiv aus dem 
J. 168 a. Chr., Z. dff.; Idcr beiflt ea: ^tn^tajin- ttn xtttaitii Xfffiui tw>- ana t Btf- 



S54 



,V. Jfontotvfetr, 



zu wisseii, wip viclo Titre jedcr Untehan scin eigpii noiiut, uud iloshalb 
fordert er sln*ng, daB jtster lieflitzwecliscl sorgffiltig; in iler ^t^hoSt^Mrf 
iYxtr^cf\av VGrzcicliDPt wird.') ganz abgi?!>etit.>ii von don rvgclDiiliigen 

Sicliprlicli steht auch die (jcbfihr dcK ovtiKauKov uiid n(:ia{wi' damit 
in Verbinduni^.^ Teh f()iitibe nicht, dnB diese OebQhr vnn den onjJUmK 
iind dmi Hi-stlzi'm dor Lat^twa^oii biiahlt wurde. Vtclmehr nitid es die 
Zahlutigi-n. wMelii? die (Ihrifio Bevftlkoninp. die nicht im Standp war. Tioro 
and WftK^n zu stcllrn. zu Icisifii hatfe. 

Wir lifkonimpn demaarh folgendRft Bild, Jeder isl zur >Steltna(; der 
Lustticrc VL-rpfliclnct: dii-ieniijcu. wclclic molircrc Tiere besiiwn. sintl die 
beriifRiiiiiBi^eii iW'ij^utai umi Hti'lbii diet dn.'i Tiere zu dmi Staatskarawaaoii 
(die Kamclbcsitzcr wohl iiur ciii Tier, s. dto obcu angplQhrlc Urkiinde 
J^p. Brit. :i2iS), dip andwen bpzalilon dafOr Gold.*) 

Dicsr rc^dmllBigi' I'flii'.ht tirhloQ alicr dlo zwaiig^^wcise HcquinitiDn 
tm IJotfalle Dichi aiis. Zwar ist es fUr die Lasltiere in dcr plotemJliscben 

fihrnt 'Afviov Xvffiiutov und wetter Z- IR: iitiit<p»f \ inl /iia9o(fopn n^o; xift'**^ »«'' 

x^jiijliii tit. \ivr tivi-iiMT wolitil ill Sociiopaoi Nesos, vfcl. die gam aiialogen 
Diikutiiuiitt! aii> (km Juliri! I'U i?&r 7i;^ uuil P. Gm. 35,5, uiirh VGU 2m Uiid 
Wpsst-ly, KnrnniK unri Snhiojiaiu yetot (DenJesehr. d, Wienfr Akarl. XLVII), 38. So 
bil'Jeu sich die auf dcr ttrollen Slnifie von EoptoH nach EkrcDike unci Myos Uormos 
verkeliri'iiilitri Kiirawnncn is, «kn bcksnnton Tnrir vf>n Kojitoa, jctzt I'ltt. i>. gr. 
II -I13II. tM4). WVlicre Datfu iiljcr itk- UcfvruDg der Kuiiiulf Kiljt iid^ dii'» 
wiohtige DnkumfitiU da^ Cninpiirelli vor Kwrxflin in d^ii J//I. Afnofr aTff. iiuHizicrt 
liut. Wir crtiulien lJarau^ in wcbber Wei^e die vom I'mefectui* uuKCorduuti; Kc- 
■luimlion aiif vemchieilene Noidod, Dorfer und Kamelbesitzer repattiert iin<l in 
welrhcr Vuine dli- IiclHtunK liezahit wurde. We Kanieli' werden ineMeiitt for 
mllfl&rtsche Zweckw reijairierl- 

II Ibp. Fitrr. 1', col. Ylll. vgl. iMc zalilnk'hun KonlvukU tibcr K&cl- and 
KaniOlvi^rkftari': mil )i;etiauoii Angalieii (£u.saiuta<.-[ige«itellt voii Grenfell. Fat/, l\ip. 
p. I'J,': v^-l. aw^b tlGV. 13, 15^, 1>1£ und Fup. Fior. -ii). 0I> iind vie init iliracn 
WrMtllniiwcn Aie Aliftubc irnMofiatfn ui'>iii< /.iisaiD menlianfct. ixt aicbt xuai klar 
(BOl' :ll'd utl^ (I. J. 112 I). Chr). Sullie jcdei^ uuT ilcu fjiraQi-n ^erkeliri^nitc Tltr 
ein Ai':ii<-i/ni s-iliaht Iiatn'ii (v Wilckfu, (klraka 1.361)1' 0(l«r «iinl iHc .''.li.iu/'Hrrt 
I'lkuiiilcn, iMiioil jodeft fiirjjteiiic Tier vorselieii werden niiilitr uml wuiiiircli dl« 
Z&hluvg der Tiere etli^itlitBrt werdeii kotllltt^? Wir wisscn. d»D jitiics uiiiKclnt 
Tier vont Stralcgnn wolil ni deiaselben Zwecii gesteiii|ielt werden niiillt«, ts. ffGt^ 15 
o»l. 11 und Wvjscly, n. a.U. 3^. 

a) PbiT iliiyvllicii Waiscly. a. a. 0. 33fr. 

8) S. Wikkvn, Oilrak^ II u. S»2 und 395 ((. Jahrh.) 684. lOM. 10.)7. 126<i 
(ll.Jabrh.), vkI. lU'u, 1191. Darabfi Vrilokt-ti. Ostralat I, 372 iiuil Hi. Daiieben 
koriiiten iiatrtrlicli Air ^A^vn wic t\\>- Tivrc uiich uU VertuogcB separat bc«tflu«it 
nenlen, nas aber mit unsercr ln»titution ukhU gemdn bat. 

4) Ffit andere Proviiixcti iiuil ^iinlori' Zcitrn >. AonT. LVl, 10: rrar i*yo/(^-o>v 
rij'uijffjriwi- ^tiM .T<c(ii[.i«/inu(iui' (f i<iji' 6icnavv)ft(vo}V nt^i tQVC ii)ftoi)iovt orovi Ij 



Arigariae, 



255 



Zcit niclit brzcui;!. kann aher aiis rinpiii Dokiioirnt. irplchw fiber Wasser- 
irjin»|M)n liandpll. ppschtowien wiTtleii. 

Es ist I^r. Bxp. ]\. 20, IV (v^. die zweite AQHag(> p. 76 und Hie 
Aiidetidu) aiis t\em III. .lulirti. v. Cbr. Kg winl vi>m kfrniiilJelien oixovo/io^'i 
fill SchiR von !'0U Artabcti. wi'lclii-s ririii KomtrHnspiirtuDtcrnrbmer Antiklos 
gchOrt. 2B Zwecken dcs TraiiBportfs von KonH!''! lOr die Kli^piinnU'ii von 
MentpbtK zwangewoise rt-qiiiriiTl (dufDr wird zw(.-iiii<il das Wort dffa^tvHr 
Relirauchl.') 

\Voiu>rc« errahrpn trir aus don crslcn Zcltcn clcr Rflinorhcrrsf^had. 
loh nieine den l>pkaiiiilpn KrlaD dr?8 I'rlifokiRii VprKilius C«(>ito vom 
1. Febr. dfs J. 49 n. Chr,^( Z. ISff.: *ai rvv if ^ iq *^v /itjfrwr 
ftaJmna ! iyvmv vndtfaet on araliaxeial itt-a ti^ira^ovtcar nit\m^ icor ini 
Tofv Z^Fi'iuc «K ^itoxtCfi^va el; itt^antf \ itai ^eria^ avtmr (Wilckon iena 
{ilevt^v) tec /iijn omn nijit 6^ei/j>rra eivai rtfttUta; Si xat (rf/o^wvr 
OTOuon' 3to xfXsvtaCt) joi\ itoSevona; 6ta luiv vofitiit or^anirini; xai 
jfii7C(< xai atdtOQa; xai ixatonuQXOvi *<u x^hiifxov; xai ini'i {lo)i noiii 
anarmi utjJtr Aaf*fiareiv fitj^e aifoqtvcv it fi^f { tires <o i/ti iin^' 
fimn txovtt ■ xai toi'tovg d* OT^/ijt }tivcv i£\'xe<iiiai io«f ^e^j^o/iei-ovc 
vnoxttfitrov rt fiijdfVa utj6ir ^i^attttv fj<u riof ifni j)/(t|4f">" <ft(tiftn<D*. 
F.» halK'fi sich al«o dio SoMaton aiif Jhrcn Kojgeii dnrch die Nomcii. hanpt- 
sAchlicli in Libya. Vexationen priaubt tndem sie vielps Torderten. n-ozn 
sift narli don TrOhereii Krlas3«n kein Rofbi balteii. darunter audi manclic* 
tttyafftiwv ovofitm. Nacli nlleiii was sctioii uusfi^fllhrt wordra ist. baan 
CSS sicb liicf iiur utu Traiisportmittci liandeto, welohe von Sotdatcn gc* 
fArdprt wurden und zu Kqiressiingcn (vicllpicbt anch Gold aoslalt der 
Natnralliplpninft) AnIaS gabpn. Aiicb die vom Praefpklcn aasgegpbpnpn 
Diplomcn gaben den Soldalen Rpcbl nur auf KinquariicniDR.*) Ich glaiihc 
ntcJit, dufi v& sich hitrr am ciwufl pritizipidt N«U(-» liaiidolt. Die rftmischcn 
Sfddatcn aliintpn wohl nur ibrr* pti)lpniiti8<rbci) V<irr;:tnt;or iiarh. tint) tier 
altc Name wio dio alte Sache bliobou auch in Aegj-pleii wie in Syrien 
beslchen. 

Narh allem Gesapten wJlre es ein sehr nnKfinstiges Spiel des Ziilalls. 
wenn wir aus drr ganzen Folfrpzeit anficrhalb Ae^'pteoK iind JudAas 
kcitie Nadiricbtcu fllwr das Portlvslelicn der angariae \n dem rtmiachen 
Kaiserrmclie liAtten, am dann pifitdioh im fV. Jabrb. innc FflUc von 
Naclirichten daritbcr zn crhaltm. Das Instilut der Requisition von Zng;- 

l) Wuhreclieinlich aixoy&noi atrixair ». Dill«nbcrger, Or. jr., IT7 vom Jahre 
97/« T. Clir. 

i) Vgl. Uiff. 49, l«, 4. I (I'Iplanns lib. IV de of. proc): jwiI ft laHt nnm 
(vetentnonim) aiffariaH ^mm* Arlio Finmo rt Anlonitto Ctant itirranin rrxripiH» ftt 
Tgl. Seeei, Pauly-Wls»o«a. RE. IV, IS51. Das System hat also fwtc WuraelD 
gatehlagen. 3) i!ul«tzl DillenWr^or. Or. gr, ««&. 

4) Vgl. Dnt«nbei^r, Or.ffr. 60!) (Phaenae In Syriea] aus d. J. 331 n. Chr.; A27 
(in VKO tupra BUraptflin). SgU.'' 418 idam skaptoparcnlacho Dl^krpl} und il'j (Panw). 




M. RoMomreiv, 



ticn-n fur Liisti-QlniDsport hat siclipr in tnnnchpn Toilen dra rdmif^hen Kaiser- 
roJch«s, hvAondcre iiii Oston. fortl]CsUi»dcti und das IV. Jahrli. brachte 
wobi nur OrguniNation mid OrcliiuiiK ■■) die iieben clein cursut vetax gnfibte 
Siltc des Requirirn-DH voii Ticrcii und l^cutcn (Dr den Ttaiiapun von 
StsalegHtcni, Solduli^ri und llranitci). Dali die Siltc srllitii tind aiirh der 
site Name fortdauerteii. hoz«itgou una folgetid^ Nnchrirhli'ii. Znoritt iit 
Inschrift von Vitoi* iCiiKnat Irmr. yr. 7fiH: Diltcnhfrpcr St/!l. I!- 932, 
50ff.. vgl. Seiirp BCU. IH!IM, 4H0fl.). Tnlor iimlprcn l*rivilcy:icii bcknmnmn 
dif Doucii Aiisicdicr des Rmpariuiiiti no^.ettuioti afi\f\uii {dr]£tcifOitittv ntu 
in[tittX^ia( fiovfifa^wv Ktu tfQorniuv xai dv]rm>ft<av atfotv. Was liier uater 
angariae vemtanfhn wird, bHehrt unb otii andercs Dukuiii^nt Ix'inahp an^ 
dcrsclben Zoil. Ich moino di<* vicl hehaiid^flie, alwr bin jcizt niolir nvhxig 
imerprfltiertw ins«hrift ana Phrygien. die Bitisclirift der Arajpipniiwhon 
Koloncn an ilcii Kiiisi^r rhilippu.s. Die Inschrift m tuvr^l von Andorson 
wlir mandelliutt pnblizierl. in tH-wcrcr Oi-stalt vun Schidlon wicderholl 
uod koinnienticrt worilon: endlirli hat DittPiiberRpr manrlips Widttigc in 
seinen Orhnlis f/r. ijucri^iones zu dpr Lesnng und Erklanmg boigptraffen. •) 
Trulitiieui hloibi pin wiplnifipr I'uuki bis jplzt iinerklarl. WnrObcr ItokUittna 
sicli eigi'iiiiicli die Kolnnrii? In dpr Lpshiik DiltonlK-rgPrs lautpt ihre 
Klage wie blgt: Z. 19ff.: [me^Qtm yag ij^os oi fUjuy^^Cf tif] I w 
'jiirntaviav itXifia iraQai-iftnavaitei tii^ Xfaitfii^ovg »\3ov^, nftotl^v St <i'<^]|ft.ii>tiU' 
xai itntitjiai iiov nftovxoviiav x[af]a f^v nohv [hai<raQiavoi tB tijiju^f^i 
MsioiJ^lxii/ievwi, xataliiiTiKVonti lai lt{iuy4Q0t'^ oJoiV »« <ino twv] tf/ytav 
ijjuti^ agiiaidvtes xai nvs tiQovilQOi ^oai dv^neviwvjfi^i ra ft^ 69)ii]\X6/uva 
avtoii mtqai%ffa0iiovmv. . . . MaiirbnK lilpiht hier unvcrstAndticli: w02u 
eind die •nftuniuKK und iinderc in die fiefjciid f;escl)ickt, be!<oiidurs di? 
ivvuaun'i Woxu braiirhen sie die Koloncn von ibrcii Arbciten abzubrinfjeii, 
und n'a.ssoll dnsSiiclion iiacb dpnArboitsocti^pri? DioSchwiorigkRiton wcrdcn 
durch den Vcr)>leich mil dt-rii VAxki di?5 Capitn aufgelinbon. Icti iese danach: 
[/it^oi'di yim i^ftac ol 3\Qdebi>y%es*)\ I (» 'Anmaviiv xiifia naQahfimtvavts^ 
wif Xitu^o^jovs o[9ov( ctqata^xfn*] ft xut «(^tti\\nmat uu* 9wu<iun twr 
n^ovx-yvtuiv »[ttt]a iij'r ttoXtv [Kaiaafinivoi w i']\itetCQot in(t*if\if\x6/i*vot 
xittaXiftndrovf^i tai X^tu^QOVi oiovi ntii lino tiair] \ tfi/mv "J/ioi o^- 
mavte( xtil ioi)« aQOiTJQa; fioa^ tiry\uQ(vonfi to /i^ 6^i]\X6fuva avwtt 
natianncaaovatv, 

1) Anderson, Jour»- of httl. tl. 1897, IHff. und I8DS, MOtl.; ScUultcn, Rdm. 
Mitt 1898. 2»lir.; T»t. JoArMA. dtt Otlerr. Iml. IX, 18; Dltlenb^rRCr. Or, gr. 519; 
vgl. ChapQt, La pntiitt rvm. d'AiK p. 380. 

2) BOACAfir atelit ml «lcm St*lne nach der tieuen V«!rgleiflmiiK voii Amlcrwm. 
Damit (nllea ilic gezwuufieiirn ErgdaiUDgcii von AiidenioD ftiiiif [nupm/iiroi luid 
ScliultflD ^oai- [Tolf^i'tit, wftlirhe dnzH ketnoii rechten Sian ergobeii. 

S) let) M'txc diceea Wort ititd dt^iu Kdtkti- dcs C'ajjilo liin, well :ittif9trTri 
kMneo r««ht«itSfnn »rgiebt: itn skaptoparcniix^licn Dckr<-t iot K^radc von Snidaleti. 
wckbe anderswffliin gascliickt slnd. die Kede. 4) & Z. IT. 



8 



Anyariae. 



257 



Diesp Eq5*ti«nip wirrf anfs liostc darrh C. 27i, Vlll. 5. I fKonstanlin. 
J. SIA .Ian. '22. c<l. Momniseii ft Meyer) bcstAUKt: si quu ittr faciens bovait 
non cnrmi datinaivtHf sed aralru tieiUhim dttxvrit ah^trahemlum, per 
rtatio*iari<u tt cos, qui cvrsui i>uUko profsw-nt^ d^iio viijore anrefttia atU 
iitdid, 81 praesfo fuerit, /^eratw aitt itM^iHratibm munieipatibHs conpeteiiti 
retmtra Inulatiir eurunupte obtt'qHio transmittatnr, aitl ai eiiu fiierit di/jmlaliit, 
itt net/aaqiiam in euut d&vat taU vigore conswgtre. twper eius nomine ad 
nottram liamntiam rcferalitr. Qui aiim exitlitanrit nmtuiiniem, ti forte 
bova non hahtterit, inmorari ddxt, donee ftterint ejliibiii ab hit, qtti cnrstis 
pnhUci atram fffnmt, nee culturae terruc ituere'itnbft ab$lrtthcrt.') 

Nncli dein Ven^leicho unaeres Toxica niit dieeer Stello ilcs ('oiiex. dpin 
Eclikl lies C«pilc> und <1fn von SfhiiUcn (S. 2441 anKPZ»eenPti jurUIisflim 
IJuellrn 5owie deni Dehift von Skfiplnpar^'rM' wird et^ kl>ir. ilntJ dip Kolonen 
sicli liaiipti^&cliltclt (laruiKT bi-kta^i^n. du6 dif Durr)ia*iscn(lrii, liOhcrc and 
niedrippif MilitArji. dip linrhjjestpUteii Roiiipr 'xafti ti/ noiiv wi Ronil'l 
und die kaiitorlichcQ Boiiiiilen die gro&c StniBo vorla^sen nnd. obKlpioh 
das Out sivb ateeils dor Stratk> liHindot (fitaofftoi fan rt^zai-oiic; aaRpn 
die Kwloncn)*), die Doiiiaiit! unfinidicn. iini don die zu ilircr Wfiiterhi'- 
fOrdeniniE nniigea Tierp autzutroibeii. Daniit werdcn die Ifluf;stiprc sanit 
ihron Kit^it»-rn von d{>r Arboit ul)gptialtoii, worimter die KpldbpbaiiutiR 
leiilel mid wodurdi die BcTfilkernng dor Doni&DP wpcl^uft*) 

Ep ist hcifichncnd. d«B wir wiedt-r ilns nllp Wnrl ('rv}fafi$vio irelTeii, 
wplrlieK alMJ. sowie die S»ctie sclbsl, im rAmisclien Keiche nie aiilier 
Gebraucli gekoinincn ist.*'^) 



1) V(tl. H>d«. 3 und ille vidrii IJehliiiiuiuDKeii ub^r ili»- jmrfutgnriof; iSneck, 
CunuM i»Aliau hvi Pauly •WjnMJwa, HE IV. IS^; Gen^itbU 4a V»t. d. ant. TT.. I], 38.^ 
und 38!)ir. 'D Vgl Srl)u)ti-n a. a.<). Uh. 

3) VrI. S. M: xtti or :ieya i[!fv a)^or xmoixoiri^Kit. \}aa Gebj«t Ton Appia 

ninl bekaiintlkli ion der ^roOen SIrafic Smyma-Philadelphii-DurilHeufD ilnirh- 
M.-biiilteii 

I) Z.33; TgLnberdJeitintJclwnVerliiltuisM; in .teKypleDWUckrotuUtrr Hirach- 
fM-PalKhrifl 130. 

3> [ch inoclite liier nucli aur eia lib«i««lieiies2i-iiSDi^ ^^f die awgariae liiii- 
woiMMt. Rs i«t <'in<- Bmuxochcibv mil dvr loM-hrift afnytififiai [mlvr ntft- 
yapit-tinii: s. HornerdvD, Lactam gr tuppt. el dtaUti. Appmiir. kti ver^lddie dieM 
Scheibe mil den vou llir<chrd<l, I'CT-irtf/fmywfe.* SOO, fi xuxaninieasesti-UUin Bron*«- 
Uifelch«ii, welctie durcli ill>> InK-lirin^ii .»»uie«lgeii bestimoit «ari>D, daU der 
l>etrear«nil« Vi'sk«ii fiir lieti kaI'MiTUchcu Uivoat rcaerrivrt »«t~. .Fr«l von an^rlor', 
beofit UDsert! Srhei)H>, weli'lu' wuhl an eincni Wagen in einer [>A.<fl.«1ation angf- 
lielM zu (lenk«u l»t. Das wpiie irya^ia ftr iyya^Sn vder nt-^'Oft/n Undet sicli 
iin sp. atffuera wieder. I^ider konnte jcli oirliU Njiher» fiber die Selieibe erfaliren. 
woil icli Irotx vieleio BemQlii-'u uad troit finer ADfrafte b«4 detn V«rfiu9cr dvs 
Laieon das falsehe Zitat (Arek. Zeii. \m)) nichi bericlitigm konaU. Was /f >'<i{i'rc 
in BGV- -i\ la 340 |>. Ctir.) bedoiitet. niiil oh dicst' Weinr^lilimg mil dcu at^n'oe 
io Verbindung zu bringeu Lst veill icb iiiclit: eiD« iJexahlunx der J'ran«poTtlaHt 
la Welt) isi uatlirlidi for dicae spaU- iCeit voUsUDili^ in Un)auti((. Hit der 



S5S 



M. SottcKioc, Angaritu- 



Die ffciicrvti ScliickAalc ifer antfariae nnA tou mphrcren Forscliern. 
mit Golhnfrtdus ah iler Spitzi'. oacli crEfiobiKtn Quflloii darKC^cUt worden. 
and icb brsiiche micli iiifilit dahei aDfzahalton. AlW Oesagte !)r)i<>inl mit 
gcnDRpndor Siclicrhcit zu lieweisen. dali dor Bt'Kriff avigtma seit alters hrr 
Jm scniiiiwhen Onion den Krohiidipiwt l»erciclii»et. Ob dalftr die iiersiwhe 
Froluipost mallKi-lM'iid wiir. (hIct diiw It-lzii-n* KfrHwt rfcii alien Btgriff Hir 
BozricluiuuK dcr iieuen oHcr halbnpnen Iiiintiliiiion vrnTendi^t h»l, iiimi; 
dHtiiiiKeslcllt bicihi-ii. Voilflutig \^\ uiir die* zwfitv Mfl^iiclikoit diu rid 
wahrw!ieiiilii"Jiore. Wie dpm an<'h soi, angaria WdriKoi in der narU- 
pprsischen Zeit Frohndionst. ri^lleicht mit liPt>ondpn>r Deziehung anf don 
Transiwridiciist vmi Mfiisclien uiid Waren. Die Siite soldier Krolindieiislp 
btpibt in den iiellenislisclii'ti Zcitcii Ijcslchcn. wirtl von dor romisclien 
Ka)e«rs«il crerbl und deni kj^i'^i Zuge dor Zeit pntsprechrnd gpinflB dpm 
immcr tttarkor sicli cnlwiekeliidcn LciliLrgienwescn wcitcr aas^obiidfH. In 
dtftipr flpstall iind in iH'dcmpiid oiitwinkt'lleii KorniPii. wozu dip kaiscrliflip 
SchiiellposI, welebe ancli haiipls^cdlicb auf Fnjlindiciwfi liasiert war, fine 
Starke i-'Orderuiif; gab, traf die In^tution die hait^erticbp Gesptzi;ebunf; 
dcs IV. JabHi., dio die Siicbt' in fesle s^'scfxliclu' Ponnen bniclitc. Was 
friSher nur Sitte iind Ubergrifl war. iriirdc im IV. Jahrb. xu gesclxlich 
rc^iiprtem Zwhucp. 

So sehen wir auch an diesem Beiapiole, wie zAli sich die orien- 
talisrhen Inptlitutinnrn iti dpin brllf'iiiKti»r)i-rrtniiM-brn [.i-hcn ^'hallrn bnbcn 
uiitl in wcK'lior Woise sic iu dcr naclHliokletianiscbcu Zcii ihrc Wieder- 
gebnrt friern. 

Petorsbiii^. 

oben enriltnk-ii Sclielbe 1st DOi'li die imr uacli Hiier Ahsc-lirift iles rrsitms 
iHikaniiU' Itroii/c-Hclivilii: ^u vi-rglrii-hpu mil <lrr AufM:linfl: ■■■'>. 7- Arrumlio Sfcl/d { 
navii karmaria quae \ ttteit in AemHiani* rrdrmptorr | L. Mufio Fttfct (CIL XV, S, 
715A1. Uil Kei-Iil !t>tlxt di«iiclbe Or««sol uoter dte faMlat htm-mllttit, wohiu 
audi die griecliiscbe geiiurl. 



10 



359 



Zur Topographie des Herodot.') 
Von Fr. Westberg. 

U. 

i. Die p«nlBche KSalgatrutte. 

Der Irickeiihafte Text des Herodot V 52 lautct folgendermaBen: Aii 
fiir /f .Irdhj^ xtc) '['(tiyii/^ Gmii-jin't rti rorTf<: tixotii ttoi, 
jra(iaiiayytii Ai rt'onnit^ xrt'i irtri/XDrra xa'i t//jiar. Ixitxtrni 
6' ix r//^ ^Qvyif/^ h "Air~: rrfiric/m^, Lr o't .rrXm Tt Ltnai, ritt." 6u<,(id<ku 
-TftWt nrdyxt/ xic'i ovt<o Aihx:iHHir rtir :rinniior, xiii <f rXaxTt/Qior /nyn 
i.^ avTf-i. itu^am 6t i^ Tijr Kn.-r:v(cdoxh/r xct) r«rTy :to{ttvn- 
{lirt-f ftt/Qi ov(iojr Tt'tr KtJuxU'ir oricfhiiol Artur Ahoi'Ttc tint 
TQn'jXorTti. .Ta{nciHiyyici <H ri'ootyti,' xit'i txaror' t.Ti di toToi 
Ti»'r«'>r nvQoiGi Ai^iL rt .ti'/h-- dit^f/.i)^ xul <J>^« <fvXiixTt/(fif( .Tn()«//i^V^^<[l. 
T«rr(t di 6it^tXdO(ttTi xtu A'li: t/j^ KiAixh/^ oior .Toitrfttrt;* Tpt/j 
ttot UTtit^fioi. ^uiffn'myyitt 6t rnrrtxniAixn xn'i t//tiav. nrQO^ 
di KiXixhji: xai t^/c Aifinvhj^ inr) .totu/io^ rtjrGLni(ttjTO^, rri ori'ofia 
ErifQi'/Tr/t;. h- At Ttj 'AQfttriij oraS-jio) jihr tlot xttrayctytrur 
:TtrTtxaidtxn. ntc(tnii»iyyai di t^ xtci .Tn-ri'/xorTu xiti t/ftiOf, xni 
yvXaxTi'iQtnv ir nvTotoi. .Tor«/(oi At nn-OL-rtQi/Toi rf'tftifpf-' Ai/i Tm'Ti/<: 
(ttovoi, TOCJ .ifiau drnyxij AiivtoQikjitrOfci ton. .Tpwroj /lei' TiyQt-4, /itrn 
Ai dfiT^po-' rt xat tqito.^ on-roi: nvrnimZnittroQ ovx oiito^ Iviv :rmtzi/oi: 
ovAi tx Tov m'rov (itftr' o fdr ynQ .Tporfpoc mfTior xarttXtx^tU is 
Aifiiirio/r phi. o At cortpos' ix Maruji'ior. o &k rfV«proc T<or srora/ioii' 
ovj-ofttt tyti Avttj/t:, ror ATpo- Ait'ka,if xnrt i^ 6uuQvyu(^ t^t'ixmta xat 
TQU/xnaiat:. ix At TarTtjC t»/-' 'A{>fitriii^ iOiidXXorri Iq rr/r Ma- 
Tit/rt/r y^r OTltf^flol ttot Tiootpt^. tx At rnvri/^ t-- TtjJ' KtOOUjv 
y/oQiir iiitaiiairorri 'ivAtxa ornd^fioi, .rapfcndyytci At Avo xai 
THiatQaxorra xai /jf/tnv inn t.-ri .lOTUfiov Xo«o.tj/J', ioiTa xa\ 
Tovrop vrivatrTtQTjTnr. I.t' A ^nror ynXic m.-joXtazni. 

1) TeU I Sr. 1—4 s. obcD Bd. IV S. 182~!92. 

IS 



2B0 ^^^^H Fr. Weslberg, 

Von S^ard^e his Snsa eind i>9 also diirrli: 

l.ydirn iiitf) Plirypeit . . !20 Stationi>n. lU'^t ParasAngen, 

KapiifliJokicii 2k . IftJ 

Kilikipn 3 _ IS'/g 

ArniPiiii'ii l.'» ., 36Vi ^ 

Maiieiic J X , 

Kissia II „ 42V, 

Von Sordrs \n» •%£» . . 81 Slationcn, SIS>^x Parasnneen. 

Nuii hciSt rs »hRr ini S'2./A3. Kapitel: oi^ro/ ni Jtarrtc tirtt^ftnl 
ttot it'dsxtt km) ixiiror. xitntyvr/n) pt't- rrv lyruSfHW toattital titit 
tx ^{loAmv tc i'fir«i(( i!iti,it:irfiiTi, tl ifi «[»ftf5.' /iifi^Tin/rat f/ odik' ■») 
(iuiukiiiif ToTtii .T<!(((:<ffij7(/(if x«r « jtmntotcYy'i' dryiirrn TQtriXorTK 
ifTiiiite, fUljrut wrroi: yt drfartu rriVTii, tx SufiSSirtf artt^iii Ictx /•: 
r« itaCtXtjitt Til Attiiroria xaXto/ti fit .■viyruxtiota xai rpia^lXia 
xiii /ti'pia .ytTputiaYyiriir Infr^ir .ytmjxnmt xtt} rtry/ixfuii'wi*. 
.ttyTrjxuiTU Ai xtt) i-xuritr lirt'tAift fx' f},HiViJ f-xdnTij Atf^wviH tirataifiurt'Tf:! 
iffii'iHu ilrrrtiri Inrt'/xonu. Daiittch sind en vort Surderi bis Saa^ 111 Sta- 
lioiicti. 450 Piini.sanfi;<Mi. An iliospr neRsriitsiiitiiiie \M fo^lzulmllpii, wcil 
(lie SuniDio (lor von Honxloi angt'^cboiioti Stadioii iiii Bclragu von I3.iOO 
mil drr ParasanKciwah! 4J0 abomnatiriimt, da 30 X J50 = 13500. Es 
fdlilen somil 30 Staiionen iiml 137 ParHsaiifrpii Diese LQcko liat man 
(iBfiiiich aii5fQllen zti kfinni-ii vcrrnrint. ilaii mfiii cinfaxh ^0 Stiiliitnoii 
den 4 for Malieno aageRebencn StalloneL znlepe luid die 137 fehlciideii 
I'arajiangeii Iiintpr die so crhaltcueii 34 Staiioneiioiiischob. Stein iHfrodoiw^ 
3. Uand. Berlin ISiU, p. jO/.')!) gelit noch wpilor: _Im iiberlipferten Teste 
waiiMi die Wurtc ix di njiTf/-; (mit deni Kiiisehiebsel r»yc 'Ji>/itfhjj) bis 
Ti^o<M-(if^- durcli irffcnd einen Zufall nach Z. 30 hinter Tpo/xuaUK Reraten, 
dnbei alicr die ff. Worle x(u Tfiii'jxniTt: — ixurnr ganz verl«r«n gcgangirn, 
Die Verscliiehuiif! verriet sich zunilchsl durch jejien Zusatz t/J..- ;%«W//-, 
Wfloiier dcii uadeutlicb (tewordeiieri Beziig von ix di r«>'r;^i.- erkl&reii 
scilli«. am sclilagendsten aber dnreb don dadureb in die Darslellung gc- 
braebten geoftrapliiselien Irrtiini. als gplifirtfii die vier Stroniilbergaiige 
noch nacb Arnieiiicii. wiUirend sic doch. wie H.'s cigene Ue-schreibuue 
er|;iebt uiid die Erdkundc tiuwt-igerlich verlangt. s^mtlieh i» da« fotgciide 
Land Matienc fiillpn mi5sKf>n." Deni cntsprechend lictjt Stein den gaitzen 
Paasiis betrc-ffend die vier FlQsse heraus und versetzt ihn hinter den er- 
ganzten SaU ix di nn-rz/t- r/}j 'AtffnvUj'i {aikiXhuTi ii ri/t* .V«r(//i*i/r 
yf/v fiTa&{to[ tlai rAjtifpfi; [xn'i r(«*/xo)T(t, .v<nmij('cyyat di fxra xai tqi^ 

Hiesf Rekonstruktioti des Tcxies bcfricdigt nicht. Die Kfinigslralie 
f^ing, AnueoieD verlassend. nichi dureh matieaisches Geblet. mndern durch 
Asgyrien. Erst jenscits des Gyndca (Dialas) liinUir Kallone fOhrte d(!r 

IS 



Zitr Topap-ajiliu' dft fferodot. IT. 



361 



Wp*. das Zagros-GpbirKe Qliprstcigfliid. c'mc karap Strpcke dnrrh Mfltiooe. 
Eiiift Vprwi'rhitelunf; Aftsrhens mil ileni Lande der Matieoer isi bn 
Herodol ausge«^hlossen. HinsirhtlJch drr ^rographiKclu-ii l^gp run Mationv 
sti bemorkl. ditfi die iiii Buclic I Ti uiid VII 72 crvr&hnten. am rccbteo 
Ufer des iiiittlcrrn llalvHlaufi^ KPf^pnfilx-r drn Flirvf^ern sitzcndori Miitii>tiL>r 
mil unsf^rom Maticno nichts zu sfbaBon habfD. Es bleiben fulgende 
Slellen iibrig (1 189); 'Kjtfht (tt h Kr^tu: xoiut-niiifn^ tx) rift- Baiiviiiiva 
iyirtTH fM ft-rdfi .jnutftoi, roi" td jilr jti/yal i$- .V«rii;i-o/(ii ov^iit. ^'tt 
di dia Aft^danptr, IxMot di' l^i ?rntor ^ftruftur TlyiMi: (1 '202): o (*I 
.-{(Mi^ryc ,Tor«^o«; ^*( //!i" ^x MartiffK'h; oHn- .t*(» o I'l'-f^t^^, ror i^ rtu 
Aito(fV3(ft^ Ta-i 't^t}xf>$'ttl Ti xtii Titti/xtmitt^ AttXitfii it Kvffo^. (Ill 94): iV«- 
Tti/ifilci xtt'i iVffi,T(/(>'i( xiti AlciQitAUuiu dii^xoont LTtrtTicxrit rnXaiTfi. 
(\ yi): ^(iTctfioi Af r>jViH:Tfi»fTm rt'otiufhc iit) utvrij^ (ii3iuilirli Assyrlen) 
^'occr. Tov<i xiiait lim^xff dm.yaif&(nvri(tt fart, jpf-irn*' fiir Tly^^, fttrii 
A* dnTtMh4 " xai r((/r*fc; iwiTitc (triyii4H^ofitiyi^ m-x roiTW," iw' .Torct^ot; 
ovAi ix Toi- ai-Tov (ttftr' o flif yit^ .»(*orf{»o.- (tiTjyj* xtiraXfj[ltti>^ f^ 
'A^f/fi-lior (ii'fi, o At i*fiTf(>fw ix ytiiTii/tt'ir. Dlo lioid^n Pin unil drn!M>lbpn 
Nanipn traj(endeii FItteitc sind d^r fiirnth' und di>r kl«inp Zabattis, voD 
denen der ersterr uuweit drr iiniiriiittcbrn (jrenze mil^priii^. n'iitiiviid iler 
aoden? aus dciti niuiifiiiscbi-n Gfbii'lt' von OsU'ii hi-nitrOiul. Nach d«ii 
iin^ezogeneii Slpllf>n zu urteileii, bildetc das in Kraf;p komnieiidp Mslieii« 
dps Ifprudot drn vcailirhen Toil run Mf<lieti. 

Hrniduts A&tyrien mil dpr diPinaligen HaiipUiadt Xititii; am Ti^ii 
irird von der sipTisrh-nrabiscbpti Kbstp. ilpin irHiii^rtiPii llocbplaleau und 
Armotiieii br^enzt. AniiRnien verlassend lief dip KOni^tttrabo am linkpii 
Tigrisoter duR'b .\s«yripn in eiiieiii Altsiaiidc vun bdcliiiteiis 30 Kilonipteni 
an Nirtoa votbei. uber (mugampta und Arbplu zuiu Za^osj-debirxe. uImt 
dcssen sDdliebe AbhSingo sie bis Kallunc ffibrte. uiii kurz hinler KaUoop 
d(>n (IdiirKskainm ins MatiPDische binein eu QbersiPigen. Wrnn aurb die 
Vermutung. HvriKbd nia^ vipllpicht dir- Wi^lrrckp von Arbpla his Kallonp 
als bprpils zu Maliene ((pbflris belracliK*! biib«>n. nocli vprzcihlich erschetnl. 
so i»t OB vfillig unetatlbaft^ die von tUtr nnnciiiscben Gronze bis ttwa 
Arbela mchendp Deeretraiie aus As^yrien fin dpr Von^ipllung dpn Hprodot) 
aQ8za»cblielion. Der FluB Tigm strdnit in dpr Aniiplmaung des Herodol 
aus Armenien nnniillelbar napb Assyrten. I'm sicb davon zu flber- 
zeugen, wolle man vor Allem dua 1. Bach 1^4 einseben. Bcriicksichtij^n 
wir aaBf-rdpm, daS Hp-rodoi in pif^ner I'prson Aasrripn bereist lial, so ist 
es scbleohtcrdings nirlit zu vcr^tehcn. wip er darauf koiunipn iwlltP. das 
obere TiKnstal. da^i pifcpniliclip Assyrian mil der ibisselbe durclisehnpidpiidcn 
KOnigsiraBe. ins matienische Gebiet lu vprspton odcr als pinwi Tpil von 
Malitrnp zu bptrachtPU. Za diescr Annalinie bererbligen. betone icb. 
Hcroduts Angabvn nicht im GeringHlcn. eo daB obigc venneinlltch« Re- 
boB^truklioti des Tcxtes seiner gpagrapliiscbeii Aiiscbauuiig Gewall antut. 



M 



2«2 



Fr. Westf'M'i}. 



Die Worie o //If jwp ,T(»nrf(>«v rtiTwi" ;rnTnJIf/0F]c ^g Aq/iu'Ioh' ^ti, 

n A'l i'usTn,/,^ ix VtiTUji't'if l«4<a«pn, wio mir swheinpn will, dirpkt. daB 
Hprodol, iiidpni or den groLVn ZhI) aiiR Aniipnipi), (Ipii kleineii Zab aus 
Matir-iip hrrsti-iimfii I^Bl. sirh ilcii ilbrigcn Lnuf ilcr!(rllien nls in eincm 
den Anneni('i-n uiid Maliencrn benachbiirleii Lande befindlirh Rcdadit 
habeii iiiuB. SclilioUlicli tiiQclitc irli iiocli nuf folgenden Unistaiid mif- 
mcrksain uiadhen. Das niationmchc <ie)>ip| hat iiach dem QberUofcrton 
Text des Kcrodot vior Slaiionen, Dics4> goriiigr Zalil siplit iiii bpsten 
Einktaiig: mit dom Slralioiidurrbscbciitt in Mnti<>ii(>. Mir lie|<:l oiiir Kirpert'srhe 
Karli' von VynliTaKicii vor, aiif wch-brr Hie pei'fiitiHic Kriiiig!*lialli' «n- 
gexoichnnt ist. Die Lfinge des Wefn^s durch Matione voii AsK>*rii'ii bia 
KiKRia bctrSgt tiiir ca. 21 Parasaiigcii. Dalicr ist au don rier Stationen 
ill Maiioiie nicht zii i-lltlrln. Addiorpn wir dioae '2\ I'arasaiipen zu don 
31.1 I'arasaiigcii iind iwXwn wir dip Siiinitip 334 %-<mi dcr CeMaiiil^diniiio 
450 nb. so bleiben llli Carasangpn ttbrig. So iiel Parasangen gehrn aiif 
die KOiiiKsiraBo diireli Assj-ripii bei eiiicr AnitaUl von 30 StalioiiPii, 

Nucb obigi-ii AuKi-iiimidcr^'c-lzutifii'Tt dilrlte i-s nicht m'bwcr rallou, don 
iirsprfiiicliolipn Text aniiahcriid richtifi wnwIfrhprziiBlpllen: /r ^ tj Mp- 
(iti'Uj litut^^ni'i uiv ftiJi xuTiiyvy/iwr rrUTixicidncit, mt(iiHiir/Ytll H V^ xb) 
:iHTijXiHTtt xni i'ifiuiv, xal ^ finxri/iunr fr tcvroroi. [fx df ravrijC d«*- 
ikirrt ii Tf/r 'Aotivftltji- orutf/iDi ftm TiKi'/xofm. .vutfinn'iyyiu di ixxtcti^txtt 
xttl ix«T«i',] :toTa/tiA A'l rnvm:ti^i{T*H r/oofpt? Hut rai^t^i ^fovai, roiv 
:riiiui ttntyxi/ Aiit:tmiHfitveiitl i'iri, .Ttir-iriK: fjly Tly(*i4, f^trii Xt Jtffrtiin^ 

ott^ tx Tw itvTm' (Siru*'" o jiif yitp JtpoTfpac tnTtUr znr/iifjjtteltf tg 
'ApftfrioiT ^n. It At rarufnii ix MaTii/ri'ir. I'l dJ T^raproc rroi" jrorafiiiiv 
ovrufUi Zx^t /'t'j"rf/;i;. r«r KrQu>; 6uka^i xoTi li 6if9Qvjtti ls,T/xoiTtt x«J 
T(ft*p(mJtai. ix A\^ rm'Tiji |r;Ji 'AuuvqIii^] lofiaiioi-rt i^ rvjr .Vrtr/f^f^j- 
y>J»- mrdtftoi ftm r/»;<if(»-\ t.ir«(i«(;f(jY«' ''^ /'^« "«' ttxotu]. Ix H ravrt/C 
ii Tf/r KttjiiifjV yt'tQtif jitritti^ifvmti 'irSixa aritf^iml. .ru^ftOi'tyyai Si fivu 
xal THUU(fiixiysTic xiti i/fiiar (liri /jii juirnjwr Xfuiitjt/i; iuiTt: xu'i Tm-nir 

Der KastRtl Ardrrikka iin lossischen Laiidp (Hprodot VI 119), woliin 
Darius dio Eretrior viTpllaiulf. muU nac\\ dpr auf '210 Stndicn. d, i. 
7 FarasariKPii. angcj^ipbem'ii Eniforriiing von Sasa an dor Stpllc bcloiepn 
gcwrrsen sein, wo die KOtiigairaBo den tnittleren Choaspeslaaf schncidpt. 

Herodot V 54: xtti d>) i.fym nrtiAhir^ tlntt roi'v ;r«iTo:j «.Tn 9(t- 
idooiii Ti'i'i'Eki.ijrixi'ii ftixift iVi'oiur (rorr« yai> ^hf/riinof aurv xaXifTm) 
TitfGt(tnxojTa xa'i TtT{H:xi<i-fiXiHvc ""^ jn^tiav'i' nJ y«p i§ E<ff'i*>v Is 
SSdfiii'; ttal rt'3i3i(j«'xi>(*fa awil jtfiTnxoOiot ifraAioi. x»t orroi t(m«i1 
ijf/^{}ii0i fifixth^fTat 1/ TQlfitji-m: «d«j. Von Eplicsiis nafb Sardes sinti os 
540 Stadieii, so daQ der We^ voiu Meere bis Susn 13500 -\- 540 
= 14040 Sladicn bvliagt. Die Liln^i* dcr fSlraUt' von KpliRsus bte Sardes, 



15 



J^r Topoffrnphip dm fJendet. FT. 



363 



ilic in Wtrkiinhki-it tibpr 100 ktii uitsniarht. hetrftj^. tins babylonisch- 
persischc Sladion zii 1'.>K.4T iiiacli I'rof. L«lmiaiiiil bert'vlinet, 107 km. 
Auf cine Ta£'<-msc gHit iinch Mrmiiot, wctm wir in CbeiTinKtimmung nnt 
seiner Angabe V j>3 eiiie Tasereise auf IW Sladieu vcranschlaicea. 
198,47 X 150. fast 30 km. 



6. Tom ltor)Mh»i>B M* xam tirrrhoa. 

Ijprodfil^ llosrlimbung rnn Skytliipn Im>w«^ gieh von Wf^st nach Ost. 
In IV 17 Killih H. allc Klflsse Skythiens auf: 'Jotim^ inr .yttTiinTufio^, 
/itTU di Trifi/g It Xiii "J'jTurii: xal lirti)iii!Hrf/4 xd Iftcmxd.Tt/^ xtii ')>«• 
MiXHi xui /V(fp4«c xai Taixtfc. la deti aAchstfolgciideii Kapilcin schilden 
er aip der R«i)i<> narh. Iin IT. Rapitcl crwiilinl H. dio VQlki^rscbaften. 
wcMio nfirdlich vuin Sta[»<>lplBtx<> der Iton-sthrneiten In-i^p, Olbiopnlilpn 
rf . c [X) wobnpn. als dusirid: Kallipidrri. Iicllonisciio Skythcu, AUzonoii. 
PflOK^T-Skylhen. .Nmirer, nrid s^el »im SphluS ausilrDcklich. d»ll diosolbi'ii 
fii'fipii AlK'nd voiii fttrj-sthcncs sipdfln. Daraiif falirt II. in 8Pineni Bmrlit 
wie folgt fort (c. Ifi); Auiit dutjini-ri rnr ttn(irii9t'vK: <£,70 IhULttnaij^ .^tiwrwi- 
^H' ^ Vitth/, lexo (R Tf(vrt/i ttn-t loiTt olx/nnu yxr-9ai jtoj[f^tti . . . 
ovTot fir f»J Ytt<tifY»\ ^xvBiu ri'fiotiat to fiir .t(>u>,' Tt/r lyw /j»} rifH^; 
i/ju'lKiJ Ador. TUCTt'^xin'rn /.tI :fuTnfiiiV Ttn oi't'ofui xtfrtit tlaiTixa.vifi. t» 
dJ .T(Mtw i1*nfujr ih'tfiin- .li'mr r.'i'r'; rnr ff'ntvil9irnt i^iinit'oir 'ii'Atxa. 
HiiTHitK gplit sclilagi'iul hervur. ilnB II. (iiii (jpgensatz zii Ph. Uniiui. 
Til. (traiiii II. A.) div Hylin. die Ackor-Skyllicii und di-ii KluU I'unliknpeti 
auf <ter linkeii Scitr i\e» Dtijcpr uaiK'tzL Koiiibinit'ti-n wir mil obigoni 
Zilat den liihatt des e. ai: ^n H xai mtu4 (Panlikapes) ^jro j/i^ci . . . 
Xr! rn fitrtt^r roiVor rt xal BtHfisi^frw^ rt/twrai ci ytotir/tH ^xtUtm, 
ixAtSttI Si t~ Ti/f 'YlaUjV. .T«(wi(«(r(?wfi*o- 'H rciT/^i* lot hftQvriHirt'i 
'iftifiioYtuu. 80 erweisl es sich. dal! bdde StrOme, dtr Borysthenes und 
dpT Pantikapes. in dei* An^rlianung d(^ H. Ihron Lauf vnn Norden narli 
Slldon riobton und daU lotzlorer nnf^h I'assiemup dcr HylUa sirh in den 
Bory.*iih(>neK eivielit. Der Panlik»p(>A w\ also ein liiiki^r Ncbi^nllutt <!(>» 
Dnjepr. Die De-uliinf>: Afs Faiitikapes auF die Kouka. den ^n&en Dujepr- 
arm. bezw. linkcn Nchcnflali dv-s Uiijcpr, ist ununfechtbar. H.'s Verechen 
b(>st¥ht nur darin. daB er don Pantikapos voin Dnjepr eu welt nach Osten 
(vier Tagcrei^en) fortriickt iiitd dciueiilspre<'hend die Acker-Skythen. stall 
Hn» linke Ufer tier Kunka, »u|>enscheinlieli zwierlion den Dnjepr tind dio 
Kunka vcrlep. II. hat verniutlieh seinoii Gnwalirsniann. der ihm tivfn^l 
biiln-M iiiocbte, daU der Panlikapes vtmi Boni'stheHes (Linian-Mtinduiipl 
drei Tagoreiwn fca- 'JO km) well, eiitfcrni »ei, tuilivereianden. Wie dem 
aiicb sei, an dfr (ileiehnng Pantikapes = Koiika tst festzuhaUen. 

Was die HyllLa bctriRt. so cm'Ahnt aie II. norh an fol^nden Steil(>ii. 
Kap. !'.': r/. .)J 3t{tikc "/'" 'i"> '«>'* /*'U{»J'eii' rot-i*'/i' iVi-Wi'iur-, dutiiiii'ti rov 
JiairixiiJitif jor*fjBfJr. youadu ijSij ^xv9fTt vfflnFrai, o»V tri li.titifut'rtii, 

U 



2M 



Fr. Wtmtberg, 



ftiVfir orTf wporiTfc^ ?^;J (ft (i( i'rtp/wi' ^ jaiUt «f*r»^ pj ;ri/Ji' Tiy£ 'yXuh/:i. 
nl <U t'OfucAfi otTor ro :T(>^' rr/i' /Jci i/fin»'(uv riGO^^ttaf Xfz't dtxa oiJuj* 
rifioiTKt '£f9(fr/r xGTitTiirornitr ^.Tr .Tttrtt/foi" />'(*(jo)'. Kap. dS: 'I'jraxt'^if 
xora/io^ . . . dia fiiton' St rmr t'oftaAtur ^n^dt'ioy (utur ixAiAot xirra 
Kaftxii'Jrti- ^ttXti; /_■ Af^n^t- it^tfiYtnv r/^i" rt yXiiiifV xai roi* AjiiXX^ioi' 
dffnftar xaktufitruv. Kap. 7t»: // 6' ior\ {tiv ^atni rnr 'Axti-Xtjinr di>nftoi\ 
nr/xdfti di xaou iovaa dfi-A^vtr :tarTi>tifH' ^Utf. Dor Hypakyris \s\ (l«r 
SleppenfInQ KnlanUcliak. Wie man tinlpr drni llypnliTris mgleicli doi 
(iolf von Ferokop veralehen will, im mir iineriindlirli, Dio Ae)iille»- 
Rpiinbtthii l«lic Nehnmg Tender und dor oslwarui sieh eratrcdtondc Kftsten- 
strich mil d4.>r Kvhiiiiilt^n Laiidziingp Diiliarylien(sch) ist an threm OsIIkIipii 
Ktide cj. '2.') km voti der Katants('tia,k-Mnnilung entfenit. wilirond der 
[lypiikyritt (Kitlaiilscliak) iiii soiiirr JVIUiidurif: iiadi H. dio Ai-liilU-sliiihit 
abp-enzt. Dicst* UnKen«iiifikf.'il iut bei weiteiu gtMiii^UjKig^r «1» der grobc 
Irrtuni. dessen viele Kwrscliftr den Uerudol wihen wollcii. indem .sic will- 
kflrlicli annphmen. pr lassv don (>oir von Perfknp iKflrkiiiiliBcher Moer- 
liusi^n. Tol«s Mcerl mil deni KlnU Ilvpakyris zusaiiiiiinifalteti. kli welfi 
auch nieht. was durcli diosc L'tiirrtichielimiK gcwuiinon wird, da ja der 
DsbarylKaisch lief iii den MeeH'Useii eiiidnn^ und suniil iiicbl als seine 
(jtrvUKC gellcn kuiitt. Wolhe ji-iriaiid aii der Gleictiuiig llypakyritt =: Kalun- 
tachak zweifelu. den biit(^ icb zu hcrOcksirhtiKcn. daB nacli H. dorllypak^Tis 
inmiitcn drr Wandcr-Skyilieii flii*Qi>, uolclio voiii I'aiitikHpes iKuiikaf iKit- 
wiirw i-ierzetin TaRoitiareche well siedelii. Somil dflrflB dpr Hypakyria 
uugefahr 6iebcn TiigiTciwrii voiii l'aiilik«pe,< (Konkui, n-jip. zehii Ta^iTei«m 
voiu Borystbcnes (t.iman-MCtndnng) rntfenit sein, weii nach H. der Ahslaiid 
zwistrhen (k'lii Hory^llioiies und doiii I'aiitikapt-!' drei Tas<'rMi<pii belrfigt. 
AndrersiPiirt wi>wcri wir, dali H. voin Boryslliones liis zur Mjieli« (Asowsches 
Moer) zphn Tagcreisrn n'chnet: vi. 101: t\a6 yitQ ' larpov trl Btt^rottt'tta 
rf/xff ijfinifiov odt'u. (f.To liinivii^tvtoi r' (jt't Tt)r iliinjr Ti)r .\/tcii/Tir 
irffft'ir di'xH. HicraiJB fglgorc icli, dafi dor Hypiikyris in der Nfilie der 
Landenge von I'erekop anzu»Ptw*n nei. So sloBen wir aiif den PluB Kalanl- 
acbak: ce bloibt un» koino andere Wahl. 

liii SDdeii wird dio Hylan lom .MoBro boffrcnjil. ini AVpsIph vom nnjppr. 
wihrend sie hu Oslrn drr llyiiakyris (Kjiliintsrliiikl abacblii'Bl. Ihircb die 
HylJUi 9trOml der Pamikapes (Koiikaj. worauf er sich tnit dcm Boryi^lheucs 
vereinif;^. Leidcr ]t^i'<t H. iiichi ait, wic weit dio Hylaa iiacb Norden lin^ 
dem Diijepr reichte. HodalJ wir nirht iinxtaiide Aiiid, die (irenze r.wiitclien 
den AcJtpr'Skythpn uiul dor hyUia nemm feKtzustnllon. Von dioson Skythcu 
heiUl e» freilirb, duB 9i(> elf TaecfabrteD am Dnjcpr siroiiiaufwUilit tiaQen, 
dot^h wissrn wir nirbt bri^limnit. wu die niinlliclic (irfnce ibrer Sirdi'liingei) 
verlief. Weiter iinlcn soil trotzdpm der Versucli Remaeht wcrden, nach 
Berichtigung oiner Angubc im horodoti'ischen Textc Klarheit in dlMe 
Krage zu bringeii. Wciidea vrir una zuerel zuni ■■"In^e Gerrhos. 

It 



4 



4 




Zur T'ljioffraphit! dps fferodnl. II. 2U5 

Ini obeii aiifTPZogencn 10. Kapitcl strlit. dali die Ackor-Skythen void 
Pantikapes ostwarts oineii Weg von vierzehn Tageii bis zurii Flusse Gcrrhos 
wohnpii. Daraiif folgt c. "20: rrtQtji' di ror /V(»()«i- rurnc df) rii xahv- 
fin'tc ■iiciiiX/jifi ion xa'i 2ixrifi!i oi mmiTui rf xtti .rhliiroi xiit 7»c^ tiXXoc^ 
roiiiZoiTtJ. ^xvii-ic4 (J«('/(>cv orftrffiorj tlrnt. Vgl. c. oti: FtQitn^, (ttotr 
A' *-■ &iu.aiii-,ur ovitiZn Ti'/r rt Ti'ir roimiSt-tr /''nfiir Xfi'i ri/r to/v ,i(coiXtj!f/r 
^xvftt'oti: ixdiAoT At k- Till- ')'7«xi-(«»'. Der GrenzfluB zwisclien den 
Ackcr-Skythen mid den Konig-Skythen isl viei-zehn Tagcreisen vom Panti- 
kapes (Konka) entfornt. Bei diescr Abschatzung kann cs sicli nieht urn 
den uiiteren Lauf des (Jerrhos liandeln. weil der (Jerrhos als NebenfluQ des 
Hypakyris sieli in seinem iinteren Laiif ilini stark nahem inufi. der Hypa- 
kyris aber nach H.'s Angabe inniitten (Au't iniiotr cf, 55) dor Wander- 
Skythen fliellc. Demnach konnte H. nnr den milfleren bezw. oberen Lauf 
des Cierrbos genieint liaben. als er die Streeke vom Pantikapes bis zam 
Gerrbos auf vierzebn Tage veraiiscblagte, Dicser mittlere resp. obere 
Lanf des Gerrhcis innB fiber lien wesllichen Winkel der Miietis liinaus- 
reioben, da die Eiilfernung vom Borj'Sthenes bis zur Maolis zehn, vom 
Pantikapes bis znni Gerrhos vierzelin Tagereisen ansniaeht. Eiii Blick 
auf die Karte Sridiulllaiids fdierzeiigt uns davon. daB der Gerrhos sicb 
mil der Molotscbnaja deckt. H.s Irrtum bestcht darin, daB er den Gerrhos 
statt in die Maetis (Asowsches Meer) in den Hypakyris (Kalantschak) 
niOnden laBt. Xelienbri lienierkl. bericlitigt bereits Ptoleinaeus den Herodol. 
indeni er den Gerrbos in das Asowscho Meer leitet. Tb. Brann htill in 
seinem rnssisoh geschriebenen Werk. betitelt: Die Ooten tind ihre Nach- 
barn. St. Pelcrsb. 1h;i;i (p. ■>M—'2Ai), die Worte ixdidor At t^ roi- 'J'.t«- 
xrtiir fur eiii Korrupte) liezw. spiiteres Einschielisel. wobei er auf c. 5)t 
und 47 hinweist. iiach deuen der Gerrhos sieb ins Meer crgieBe und vom 
Meere aus zuganglich sei. So aiisprecbend diese Verinutung auch sein 
mag. ilir steht leider hindemd ini Wege die Mitteilung IV 20. wonach die 
jenseits des Gerrhosflusses wolmendeii Konig-Skylhen sfldlieh bis zum 
tauriscbei) Gel)irge reicbon. sodaB der Gerrlios in der Anschauung des H. 
unmoglieb ins Asou'sehe Meer niundcn kann. 

Versuchen wir nun die Landsehaft Gerrbos des nahoron zn bestimnien. 
Kap. 5(>: 't,iAniiiK At />'(»((«_■ .7t3Tiiin)^ itrrtiv/mTi'.t ittr icjo tov Iio(iioitti'fo^ 
xarii TuvTo rijj X''>{>ii~ t- « yirf'toxtriu o ^io(l^■<jt^t'l■/|J' i(.7t<i^iOT(u inr 
rrr ix Tovror Tor /t'nim-, inriiint Ai lyti to .Tfji o X"'('"- <"to.'. AV'(>- 
prt> . . . Die Auslegiing dieser SloUe ist strittig. Die nieisten versteben 
sie daliin. daB der FluC Gerrhos sicli vom Borystbenes abzwoige. aljspalte: 
daB der Gerrhos soniit einen Ann des Dnjepr in der Anscliauung des H. 
bilde. Diese Interpretation ist sacidieh kanm baltljar. Vgl. Steins Herodoios 
2. Bd. Hm-b IV. Berlin ISHti. p. ;>it liO. 

1st obige VeriliilnietscbonK des Aiisdriukes r.yiiy/niTr.t riclitig. so bat. 
meiner Meinung naeli, il. den Oberlauf der Konka. welcher sich uuweil 

Kilo. Beltrlfc* lur bIivd Ctschicliit^ V12. 18 



•2(ifi 



Fr. Wfstlero. 



Nikopul in <lcn Dnjepr Rtgielll, niit tlwii Mclotsohna-PlnB kombiniert. d<>r 
in seiner Anitcltuumig in den Kalantnchak niQndot. H. Iiai jcdurh. wie 
HiipJi dflnlct. niir saf!;^n wolli'ii. dull djis Celiict (Iprrhfw dpii Horysthciirs 
voni olipren Lanfe t\t^ (ipirJii>s scluriile, trcniic; dir LuDdschalt (iorrlios 
alKT bi-finde sich am oberen Ijiiifo dfs Bur\-j(llipnc8 in der GeKciid. I>is 
zu wekliiT uinn tliu BlroiiiaiifwSns kcniip. Nun frjigl c« «ich. wo diiw* 
flt^cmi anxiasplii-ri Bi-i. I'nlls uiisorc Doiitlins dc8 CorrliOS ftllf doiJ 
MulutsehnatluB liclitifc iitt, ffillt dio L&n<bclinft <icn-)i<k.s iiiit ilcrii niml- 
Ofltllclicn Teilo dps jpIzIri'ii Ooun'nieniPiils Tauripri tind don aiigreiizenden 
Slriclini ilfs ji'kalliorimtslawsclieii Gouvcrnrinpritw jusiiiiiiiirn. Wir Ih- 
sitzpii fibrigi'iiH dii" MOglii-likeil, die Richtigkeit div^s Kr^obnissps zu 
prnfcii. Kap. 7 I : 'luftti dJ rtiir jttcoiXftvr ir /V(i(*o/<ji ftui, ^v « o Uopva- 
^fifi tar) .'V(i'M].TX<->r>iw . . . ixtftr tl* :t«jt«-" .-lAyM'iWwu* rnt' rt'xvt' xofti' 

xitl if Tfjiji Ttti/fjiu . . . Die Wiiitf /k' r'j (i liuiirtiUfrtjc ftiri .iitfm.ijj-tru^. 
^eo wcit drr Borystliones dip Auffidiri gpi^iniK.-t", wri^n »uf dfl:; xfidlicli 
von dor Stronisehni'llPiiiiJirtif lip|pn:«>iir Gpl>iel. Vgl. Tli. Brniin 1. p. 
Das f'lfbipl dor Grrrlipr iJiUl sich tioeb auf cine undorc Weisc aii?- 
Bndig iiiachen. Ka|i. TiS: itf'xoi fiir vrr /Yt)(.«i- x"k>'*^'- f~ *"»' ^rta^n^}^ixlH'Ta 
ifimfhoir stioiK ItlTt, ytiwiixirni ^ivtr txsa fitiffitu tinunt' rn Si xiirr- 
jtfQttt tW (iir (iiH arltiifi.Tfif. nvAf'u J)^ft (fptifHa. tfairtrni rW pivtr tW 
tif^fioc ^v f""" yti'Jify^r ^x'lttt-n- ri/r x*'k"j''' "*'"" 7''<.' "i —xrlfut .t«[/ 
fftVop i.Ti HixK iffuififor .T/r>or rtf/orrui. Danacli ilioBt der Bonrslhenos 
unniiHclbar aus dcr .Wiistc" ins Land dor Aclter-Skytiion, welcho atif 
(tiiipr Strcrkp vori 7<t)iii Itorfi^rHlirtpii am l-'iussp w(diiu>ii. Vg). daiiiit p. 18, 
in ill-Ill m'sagt Tst. d«tl die Acker-Skyilicii nurdlicli von der llvliVa elf Tupe- 
fabrten dcti Borytiibeiipa siiomaufwatls sii^doln: jT(«w lioyijr niffior .tAmoi* 
Kjvf riir //*»(fi ■.!.>( rut ifin(tifir irAixii. Fernor tii'lBt ps im Kjip. It*: /J«J»y 
di xttTvynfi^f riiiTOff iri'tr y^'''V7''"' ^xrdif/r) tt/ijin't^ iurt 1:t) ,T«/Jt'»j". 
^t^■ra <JI rifV tiMijmy Un1{»«yrrj'«/ ulxiovtii, f9vrni inr Idtor iiai nMn/itvS 
£xr9ixfn: to Al rmWoir xnn'jutHf tpt/im^ *Jd(^ t'tit/lifi't^ «n )*Wf«_- 
nrftiK't.yotr ovAfr, wiur lifiti-; lA/iir. En wrnlcn tiicr KWPierlpi .Wflsl^n" 
iiamhaft gcniacht: Die erste von ibnen bpfiii<lel sieb zwiitcliPii den Ackpr- 
Skythrn unH don uiiskytliisolicii Aiidniplia{;pti. iliv zwoitc. moiisidipolppro, 
jensoits dor Aitdrnpliajion. Dip erstc, iifiriUicli vmi den Aeki'i-Skytbon 
iiiii ItijryslliPiU'it lii'lt-firne _\Viisle" piitspricbt vOUig dpr im c. M Kpnanntcii 
,.Wiisti»-, Toi] dtr niemand die Bcwolmpr anzugebcri vprniag und »as 
welcKpr der Borystlipiips ins Land dpr Aekt-r-Skvllien i^riiiiit. Das Land 
der Gcrrlier. dpj« auUcrritpa don Konig-Skytbpd iintprf^obpiien Siuiiiiupk, 
wolclips an dpr StPlle den Bi)rysllipnP)i. his wttlnii pr dip Anffabn gp- 
stattel, licf^. ist nardlicb von den Atkor-Skythpii und von ili-n an dieselbcii 
dranHtofipiiden Wandpr-Skyllioii tu sncbcii, Aiif Aa» Gpbiel dpr (icnhor 
fglgi wciicr nuch ^"^)^dl•n )iii dip prelp Wilste. nath dieser dip Wulin- 



1» 



Ziir Toiyo(irQphie iteit Herodut. TI. 



2fi7 



8tl2e der \Qclroplia£en. aMdann nocli nOrdliclier di? zwnie, luensclien- 
Naeh Ooiifij^ein bat cs dm ;\iisclieiii. dafi dae Wort inyntQuxQiTtt 

(40) in <■, 53: f^ixi" /'*'»' ''•■'* l't\t^ttr /o'titin; i^ rnr TtdHMcxottt! ifftnitfuf 
xXooi ^(TTr, j'trvodxtrnj Qtotr tcio ,iotiift ttfif/of, fQr rttjanutixaiAtxa (14) 
versclirielipii sci. Wi driven Talis wir ncniiti^l wfin'ii. die nfirfllichc* GreiwP 
der Ackpr-Skythpn lioch nnrh Nordrn. vom Mcrrp aus eine Fahn von 
vierzi^ TaK^n den Dnjepr slrDiiiaiifwlirls. liiiiaufzurDckrit. Wraii wir cine 
Tugi-falirl nur auf ^ km anwiilagrn, crIialtL-ti wir schon eine Strei-ke 
\-ou 1200 km und ceratf^n auf dipsc Weiso tir>f n&fU Nnnlrii hineiii. So 
hocli Uimnif miititPti wir fdlf^-richtiK utidi dai: Gptrher-Lanct versetzon. 
Dieses EoEPbnis richtet sicli sclliel. Wic well die Hytaa nordwarls rciclito, 
siliX HcriNkil nirlit. Ailt- Koi^rliiT i^ind iiic-iiir'i' Wi&sriii; danii cinig. itsC 
PS aich nur um eiuigf wcni^r Tii^^cfahrlen hiindotn kAnne. I{ehalu>n wir 
die l.4sang .vierxig" Tagpfahrton bb turn G«rrliorlando (»ei und brin)^n 
wir davnn in Abzug elf Ta^falirlcn (p. 18) bmv. zcbn {<*. 63). woinll die 
l>ilng(> d(^ Ccbiotoii ili>r Aokor-SkytliPii. dip bis mm (r(>rrhi'riaiidi> Ha&Hit. 
gckeiiiiwnrhnci wird. — so blielw'n '^9 rpsp. 30 Taccfahnen fOr die nOrd- 
lirhf> AiiHdoliiitiiig dor Hy!a» Kbri^. Kin gaiiz aiimOKlirlios Rpsuhat. Falls 
lias Vcrst'lieii iiirlit \un Hcrixlol solb^t biTrfllth. iiiuU es ku-Ii bcnstfi Frtilin 
in s«ifi Work (^ing(^dilitli<>n liul)cn, da sowuhl Skyirinos aus Chios alu 
aach MpU dasselbc anftt'eiiton. 

Vierzphti TaKofalirten voiii Meerr bis zam Gerrliprlaiidr vcrtragcn 
sirh aufs allcrbi-stc mil H.'s BesdirHhuiig dcs liuksscitjgeii Dujeprgebiirts. 
Dfiiiriiirli crhallcn wir ffir di<- llylJin toiii Mrvri' lilnpt dcrii IIorymllioDes 
eino 1-f.nge von 3 beiw. 1 Tacrfalirtpn, da die WolniwitM dcr Ackcr-Sk>'tlien 
II r(^|i. 10 Tagnfalirton bi»j xuin (ttrrbprlandp !;ieh biiiEioliPn. -Ini J. 1760 
war noc-li die pmw litikr S<nli- di'^ L)iiji*|)r-liinaii:( von d(*r Kt'slung Kinbiim 
bis Aleschki am nnteren Laure des Dnjepr mil diclilcr Waldani; bedeckl. 
bp»teboad au)^ Ki^ln-n, lllrken. Kllerii und Ksppn, welpht- wild(>ii ZiPfWn. 
S<-liwpinPn inid Ktonticron ziir Ziiflnchl itionle" (t. Bonncll. Beitriige tnr 
Alleritimtliuiule liusdainh U St. IVtf^rsburf; 1H82. p. UO). I)tu Kntremuiig 
vun Kinbuni Win Ale»eliki hctrAKi nii^cfahr M km. Du nnu dii> llylilu 
voni Meerf '4-4 Tafji'I'ilirlcn den Borysthpni'S filromauf reichl. wi veriie( 
olH-rltnili Al<-»;cbki die Nuril^nze der Hyliia. Daiiii fvlgen dK> Wuhiitiittc 
der Ackor'Skylhen. dip aich 10 bezw. ] I Tagofalirten hinaufuolion. Nordlieh 
von den Aokcr-Skythpn zwiscbpn iloni flerrliosfliisyp (vrelclier 1-1 Tajterpiscn 
Tom I'antikapes ontfemt isij und lieiii Burrs)beii4« h !i jn-tmixtTnt o 
//opcrtfffV/y--. /-■ ii a Wopr-tiflf i-»/-- itiTi .i(M*ii.7Jl('*rn.', in nuniitlelliarer Sachbar- 
ochaft der orstpn ., Waste", wenu oichl ide-nliach mil eini'ni Teilc dcrsvlbcu, 
bpruiiiot Hi<li (la.4 (ir-rrborland. wclcbes init dem t^ndt^xtlich vi>n dor Slrom- 
srhni?llriipanir. nordwcstlii'b vum MulolscbiiallusiH' bpktgt.>nva Utfbit'ti- zu- 
saianienfalll. N'Ardlirh vuti df>r weiibin ({t} noXiSr) sich erstrppkettden 

18* 
80 



iSH 



Ft: WfKfherfj. Ztir TnjMgraphif tha fferndot. TL 



Wfitil^ liauiicii die Aiitlropha^t'n. waraiif s<-))lio6iieli dit^ zwoilc. nieiischen- 
\wxf. WOstc fiilgt. 

Icit bitte nodi folgondos zn bedpntecn. Falls der Wep voin Meero 
bis zuin (Jprrhcrlande viorzJK (iiirtil vifradui) Tae:cralirlPii bdrftRt. wus 
inindfitipnii 1200 km aiiHtnaclil. well ciiic Taspfalm auf niihl weiiif^r als 
SO km 211 veraiiscliiiigen soJii dQrft<'. ^o mfisseii die ji^iiseiU dor erslon 
WOate wohnpiidon AiidiopliaftPii nocli vici woitor A'oni MoRre ontfernt 
sit^lelti. Andrvrscils :ther wisHen wir, dali ilip Situ> ihrer JiKlliclioii Nachlinm. 
dcr Melarclilanen. ".'0 Tagereispii voin Meorp Hbst«iien (IV '20, \W, 101 
u. a.). Eiric'u Tii+(cniarscb schatzt Herodui auf 20(> Stadicii = ;10 km. 
80 dati 20 TitgPiiiArHclie '>00 km ttusnmchen. Daiiac-li itifiBtpn die Wulin- 
sibe der Androphagpn mid diT Mi'laiu-liliincii weit aiispiiiaiidpriiwn iinii 
kOnntcn sio Piimndcr nielit hpiiaclitjmi sciii. 

Ks Ribt iioch oiiiR aiideif. audi von Brann vprtretcii*'. Auffn&saiiR 
der Ijerogti'O StcUf in c. J3, nilmlicli dip. diiB hior Hcrodot dcii gunztn I-aiif 
d«< Diijepr ill) Anpp habp mid ps daher fQr n5ti^ liielt. piiiirps Ober 
dcaspn Oberlaiif zu bericlitPn. Dor j;anxp Salzhaii. iiipint Urauti. vorlangc 
dlose Deulung; in dpr Vordolinottichuntf kfinnp dor i'attsut: iiur wio fiilgt 
lauUMi: _Ks isl bpkaiint. diiB pr von Niirdcn liis ituni Gvrrlins inif cinpr 
Strcck« von \0 TasprciBPii (iicQt, docli welcltp Laiidp er diirclielrOnil. isl 
anbckannt. Wir wbyr^ii nur. daB or naph Passiuriing di'i- WQtitc ins tidilet 
dcr Ap-koHiaiiPi' pinlrill.'* Uocili obi^p InlPi-prplnlion iindprt niclits wp.spiit- 
lichee un nioinen Krgpbitisspii brtrpfffiid llprodotH Boschroibung dos zviscliPii 
Bor}'aUiHu*^s uiid (iprrlioti bclfgi-iifii Laiidpii. 



£1 



969 



Rdmische Fasten und Annalen bei Oiodor. 

Ein Bcitntg lur Kritik ili-r Uterm r«^jiuli1ikHni!«<:)icn VcrfaMunjfMgescliiclite. 
Von (ieorg iSlgwart. 

I. 

Elnleltang nud FbiiIciu 

1. Einleilneg. 
Dip Krillk dcr riicrlicfiTung fliior ilic ftltrrr rOiiiisctiP ficschichlc ist 
f!(Hl Nicbulir im groUeii iiiiil K»>)zen uiinufli»lrivini fongpi^cliriilrn. Dicscr 
Rich iliirrh i\as ^nz<> nouiiz<chtiti' Jalirlmticlcrt liiiiHiirrluipliptidr Katiipf 
(tcfi^n oin« fast ztri'itHunoiidjiihrigC Tradition ist iit <lc-» l(>lzteii JahrMi in 
ein npiips Slailimn gelrplon. Der llalipnpr Ettorc Pais iinteriwhm M. 
riiic Gexbklite lUdiens voti dm UlUtten Zeiten bis nt den jmnisfhen 
Kritgen zti :t(-lirrihcn, dir it his jrut in drci iinifiui^n'ichpn Rfiiiitt-n'l bii; 
lu I'wrfatis' Ankunfl in Italicn hernbccfOhrl hat. Mit eiiier Kfllle voo 
Matprial. mil groBcin Scliarfslnn nnd vc>ii weiton (laiicht^unkton aus 
sncht Pais dcii Itc-weis zu fOhrcii. (laB nllc Cberlipfonms fiber rtmischc 
(iesrliichlo viiti i]i<r Urzcit I>i.s writ ins 4. Jalirhtindort v. Chr. Iii>rah, die 
Ka^loa plngrsclilosspn. cine nngplienre l-'fllschinig »ei. pntstamlpti tcils ana 
einhpiiiiisclien Myihen unil lA'paHlni, icils nus Aidcilicn bci li^r (•riwhischpn 
llistonu^rapliie. vor alleni abnr aus Aiilizipiitinni-n spiiterer Krcigiiiiidc nnd 
ZikMftmlp. Zu dic»pni Ri-i^ultat gclaiigl dpr ilalipnisrhe (ielehilo auf (ininil 
ciner Mcthodp. dip er in bewuBtoin Gp^ionsatz ;tit der ge^cnwArtig in 
Deulsfhiand liprrsclipiidpn QiiplIenffirwbunK anwpndet. Er halt es iQr 
ait$fsirht.sli)». in dm prUnltriifn Quplh'n dip Altrn'n Bojt<inclu-ilc vun don 
jQngeren wlieiden tiiid auf U'stinimte Annalisten oder weniprtens betitimmie 
SfhichlPii dcr Annalislik rtiriifkfilliren xh wfdlcn. Dahpr betrarlilot er dip 
Traditiftn fiber bcstinimtp Krpigiii*M> odcr EpocliPn stPts in ilircr Gpsanit- 
hnt, otinc die cinzeinon Anjiaben smJ ihrc Herktinft zu uniersuchpn.') 



1} Storia Mia Sifilia t AtlXa MoffM Crma 181)4: sloria di Rama I ISM, II 1899. 

i) Eineo iUinlklicn Standpuokt naluu »c1k>ii E. llcrvog, GimAiMe nnJ iffftttm 
Oer fANJw^M SiaatM^fiumn^ I <I881) dti Ef fnhrle iliu jvdocli ntcht mil ookher 
Konseqncnx ilurcli, viii- pais. So K<:>tunil lt z. H. den Fasttia o)m« nelleiva elue 
grofi«re Glaubwurcllgkoit xu ais d«o filirli;en Qut'Uon. 

1 



iJTO Oeortf Supcart, 

Pais flipllt (lamit rinps iler wichtifisten Ergebnifise dcr denlsohen 
QufllciiforsrhunK in Krage: das Alter iind ilic Rpinheit tier bei Dindor 
nrliHltciicn Nacbrichtfn ubpr <li«? altrrc nimiricho Clptifhiplitc. Kr gibt zu. 
ilaB fich )>oi [Jimlnr Spiirfii cinpr iiltorpri Tradition linden. be(<treilet abrr 
dip Kinlipitlir-hkpit dcr rlindorischpn I'bfrliefpninK imd ist dor Ansicht, 
daH Diddor narh Laiinc bald dip attestpn bald dio jun(!:stpn Qapllon 
b<miit7,l. sie uliPrdiPN diirch Hn(?ppcliifktps Znsainnipnziplien vcrdorben iind 
ftich my piiip KAnz unglanbwfirdigp Version der altcrrn roniischrn rieseliichte 
zurpchtf(pniar'lit lialw!. ') 

Vim dprsclbpn Aiiffasaung dor Qiiellen pobt der Franznsc E. Lam- 
bert auH, der nPiiprdinKS ini Ansrhliilj an Pais nipbrTadi das Dezem- 
virat utid die ZwolftafeltfpsPtZRpbnne beliandelt hat.-) Seine Resultate 
aind nneh radikaler als die vrm I'nis: walirpn<l z. B. I'ais die Kodifikation 
doH Landrpchts dpin kiindiKehen Adilen f'n. I'lavius von 304 v. Chr. 
zusrhreibt. rOckt sip Lambert ins zwpitp Jah rlmndert v. Chr. herab. In 
seinpr Metborie (ibertreibt pr nialilos die obpn skizzierlen (lUPllenkritisehen 
firundn!ltzp von I'ais: seinp sriiarfp Vpriirtpilunf; der deutsclien Qiicllen- 
forspbuiiK l)erHbt, wie es sclieint. teilwcisp anf Unkenntnis derselbpn. 
iJie Anwcndiinf^ der (^iriiiHlstitzp dpr KpfhtsvprKlpioIinnp auf die Zwolf- 
tafi'ln aber umlS so laiij,"; fruelitlos odpr weni(,'atens obne Beweiskraft 
bleiberi. aln niebt der Wert der Tradition darfiber richtif; erkannt ist.") 

Bciden. I'ais wic nainentljeli Lambert. ReKenfiber ist zu bemerkeii, daB 
dip deutsclien Korscher dnrcliaiis nicht so nnbodin^t fur die Giaubwurdig- 
keit rler diodorisebpri Aiinalpn pintrpten, wip sip annehmen. Niese mid 
Kd. Meyer, die nacli MomnisPii das Diodorprohlpm am nipisten ffpffirdert 
liaben, sprpchpu melir odpr weniRer Zweifpl an der (lescbicbtlicbkeit, 

1) Vgl, liesonilt-rs gtorh ili lioma I S. 731f., II S. CS.'.Sr. 

•it III ilrci AufKat/L'ii: ii) '-" i/ttenlioH de lauiheulidW des XII tables et let an- 
nalrn maxhni (Nonrdli; miie. liiglori'/ue de droit frnm-aig ef e'lranger 26. l!J02. 
S, HD-- ii(K)); h) l,e jToMi-iHi- dc I'Driijine deg XI! lahlri. Qvelqufs conlributiont 
emiiruuli'eii I'l I'Imtoirv roinjHtralire el ii la jmjchologie dcs jieuples (heme g^erale dn 
droit ail. lllOi. S. 38.^-4i(l. 481-497. '21. I'MfS. S. l.j— -J-i): i;) L' liistoire tradition- 
nellr dm XII liihleji ef ten fritrres d'inautlienlieile dcs traditions en usage dans I'^le 
de Mommsrn (Anrtnlee dr V iimrvrsitr dr. Lr/oii. N. S. II. I'JOd. Melanges Ck. Appleion. 
S. fiOl— H'.'H). !)it! Iifidcu lel/.tfii Aut'siit/e iiclinien gniUen Teils beiciig auf GiranI, 
// liinloire ties XII tallies (Noiir. rer.higt. de droit fran^ai* el iHr. 2fi. 1909, S. 38I-43G). 

;i) III] ciniti'ltu'n bculisii'liljge irii niclit, iiuf die Au.sfJDirungen Lamberts 
riiiKiiKflK'M. (la muine pan/c Arbeit eiii Protest fri-gen seiii Verfahren ist. Zu 
Hciner er.sten Arheit ver(j;leii'he man: Krinaii, sind die zwolf Tafeln ecbt? Zeitschr. 
di-r Sarhjnystiftij. Horn. Aid. 3(!. VMi. S. 450 rt'.; Caucr. Berl. pliilol. Wocliensdirifl 
V.)0'.i. S]i, KKH 11'.; XII si'iiu'r iclsiten: Ii ret; nidge. The ituiutheiiticily of the lirehre 
lahles. Engliuli liiiitoririil rerieir 190.'). S- I IV.; Ii<il/.a)il'el, lierl. jiliil. Woclietuichrift 
\W'i. S\t. l.VKlll.: Korrii'iiiaiiii, ttrrlii/ers liistoriM'lir Vierleljaliffchrift IIHW. Gut .'iind 
Uilcti (lie Hcnit'ikinijiei! von Masilil^e, Zur Thivrir mid Oenchichte der riimischeH 
AgriirgrKet:i: llKKl. S. Ill A. 2. 



PlSwin-hff Paslfv mid Antialen bti Diodor. 



97! 



n'f'ni(!:!itp».<< der Vcrfassanf^a^srhichtc. Dtoilora ans.') obwahl sio soinoii 
Boriclit for (Icn Alt(>st<>n lialti'n. Sio hp|^hpn nicht. wio Vim. don Kohlcr. 
titiii (liT CifliiliwUnliekeil einer ijiipjlc .iu[ ihr Alter m srhlieBen. Deiin 
audi dif Alu-tftc Qiu'lli* kaiiri Hnc panz ecringe (ilaiibwQrdi^ejt l>oi<itu>ii. 
Nnn ist m. K. Hurrh Hio Forsrhunfjen von Momtiisen, Nissoii, Kacrst, Itiirgpr, 
Ed. Meyer. Nk-se, ScIiwarU'-'l iibcrallon Zwrifi-I rrliabi-ii. ilaBdJe tluidnriKrhpn 
Annateii yi-giMifllxT dor Dart^telluii;!; dc*! l.ivitH. Diiinys* und spjltoror Schrift- 
slcller ciiic veil JlUriv und nHncre Schicht der rOmiiivhen Atinalislik 
reiirilsenticrpit. wilhrPiiiJ die liislonschen AiiKabeii, die l»ri Cieen). nanient- 
lirl) in «eineii rrDliorch Sclirificn. orlialtcii shnl eitic Mitlelstelluiig ciii- 
itrfinien.^l Das hnmcht, was aiich Pais nnil l-jinihert da^pgen wif^en infipcii. 
gar nicht niehr in PxtenKO brwieiwii zti werdcn. Anch dafi die spjlipren 
Aiiiialen in iinunlprbrnelieiier Linie aaf die vim Dindor rejirrtsi'dlierti- Seliirht 
ilcr nbcrliefrnrng /iirfiekgelini. dnB mil amliTen Wnrh-n die diddorischeii 
Anoalen iiicbt cint ncbensScldichc Variaale der rOmischen Annalistik 3iud. 
darf als siclier jtellen.*) Wohi ahnr siiid die AiiKriftc, di*- Pais gegen die 
Glauliwurdif;keil der diodorischon Bcricbtc ^richtct hat. einer ^enauen 
rrfiriinK wen. 

leh niTde ndch in der Maupt^aclie dabei auf die iiuierc (iearhichte 
besL'hrAnkeii iirid vim der AuUrmi niir die li«llierkfiUislni)ibr rtKnH eiii- 
gehender bcbandein. Nnlilrhrli sind nurb r-iiiij^e bis jeiEt midi mi- 
gelO&te Quelk'Dfriif^cn niclil su umgnhen. tianiontlieli die I'Vage, oh Diodiir 
oder sein (!ew?ihrsniaim niclirere Qiicllcn ziiBnmmeiiarbpileie. Dueti werde 
irh niich liUlon. Nanien von alten Annalislpii a\s (Juellei) zu iipiinen. deiin 
sowpit reiehl iinsero Kprininis dpr Annalislik noHi langc nielit. Keroer 
iiiuli ich zu tk>n diudurischcn fasten Slellun^; nchincn. d(mn ob eie ans 
dei«pnM'ii Quelle wie dip (iPHehiehlAcrzAhhini; f^^flosspn sind oder iiirht — 
atif alle l-'alle iiphiucn sic dicselbc singnUrc StcHimg gf^ontibor der 
soiistigca Tradition eiu. 

i. Die Fasten. 
Es ift nieht iiberflnssiK. vorau^zu^chickpD. daB Hei ctcr Bpiirtcllnug 
der Kii.'tteri I>io4torp nur dnr Text des nptitniit; codex I'Hlniius zu fJnindt* 
Rplefit wenlen dnrf: (^piPBentiiph sind uneh dip rfMlipPM nieliore:* RX».-\HI. 
bPKiiziehen. bu( keiiien Fall aber dip codices deteriorcs. Leider win! dies 
Verhitltiiis <k'r lland.scbrirten'') iiniiiiT wieder auUer Achi gela^teii. I»t ea 
dDcb vor inchi lanfier Zett Cb. ilAlseu'-) begef^nct. dull cr Diwi. XV 50 



I) Xiftse, HSm. <ir»cb.' S.W: Kd.VeyiT, tl.H.A.V S. 141' f. gftrt i)l« Gewhichle 
VOID Sturz der IVTZ<!iD«irn infbiaiiil iler V'crglnialegenile tilin« weileres pteis. 

3) (>«r letite t>ei Pauh-WiMowii V Sfi. (m AT. 
t) Vgl. MiUiu-r. Paul)-WU«o»a III Sp. S701. 

4) Vgl. S<:li«artr. a. a. 0. Sp. Sn oben. 

5) Voii Uomins^o /'f7, 1' f.f^i and ii«acnllri(C8 Schwarte k. ti.0. dp. fiB4 ktar 
aoAeinandergvM-UU 6) Dettr. thr aU. Ueaek- U- IMU. a. W) I. 



272 



OeoTf/ Sigtrati, 



die zwfiifellos spSlo Interpolation') "Ayyoi als bcsonderen Namen z5lilte. 
obwolil sic, soviel k-kannl iat,^ nur in den c«dicfs deloriores slelit. 
&i"liiKl%-i'raiandiirti liiplon audi ilcf I'atniiiis nrid die roild. ini'lifirps nichi 
imnicr don rndgilltiKPii Text: nbcr dw kann niir iliircli Koiijoklur tiratw. 
vorsicIitiRO VcrglpiihuiiK nill dm (Ibrigpit Kiislriiri'wiiMiuncn Riit {^<srliaSl 
wcnieil. Viele \'ersrhrcit)iiiiycn imirientiich rii-r K<ist)omin» sind nfinfi 
weiterea 7.11 korripicirti (z. H. MeH€.\AAIOI XI Is und MCA/OAAiVOX 
XI 78 in MtflOVAAf/VOiJ. soltoner, am hauliKStcii in IfuiKerfMi (Dexnn- 
virn- imd Konsiilarlrilninon-tl.irten. niwB die VprKli'icliinijj mit den Qbrjfjon 
Fasten liprhalti-n. D.t Mtnniiiscn in CIL l* S. 101 B.. wo der vollaliindiasU* 
kritischf Apiiarat zii tinik-n Jsl (in drr Aitsftalie VoKf I a ist X iiictil vcr- 
glicheii), daniuf vcrtictitPl hat, ciiien gcnnnlKUti Toxl zii g«lw'n, niiiB jcJcr. 
dcr filler diodurisclK' rjwtcti liiuidcll. sidi dnii Text Hclhtit licrstollon, 

Niu'li diespr iiolwpndiKon Vorbdiiprkiin^ fcohc ich dazn rihor. die 
SU'lluns dcr dindorischeti KaKti'ii d^Mi fibtifien Kiistenrt^x*tisi«nen geKt'iiUhor 
III charakterisieron. 

I)ii^ Fasten Pio(J«r» iieliiiicii eino gaiiz eiRenanij;o SlellmiK rin. 
Wfihri'iul (lie lasti r'n))it<)lini '» Auarfliiojalirt' mid die 4 Uiklaloreiijalirc^ 
dapegpn kriti drittos Dezeinviraljahr halieii. andcrpi-seits boi dfo Aiiniiltjrten 
(Livius. DionyjJtus) sieli eiii driltes IVwinviraJjahr nnd 5 Aiiarcbiejahrp, 
(laf>i^en keinc bcstindcren'^l Ulktalorenjalirc linden. Iiat Diudor iiiclits ron 
alledeiii (aiilier eiin-r eiujaliritteit Aimreliic. was aljLT well yoniaclil wini 
durcli die Aitslasstinjc; iles leteten Krie(p*lrilmTH'iikoi|pfpiniis von 3l>7).*^ Dictic 
\t .lalirc. dip Di€nii»r niidil liiit. sirid aber Miinillicb spfiten- KniiMtniklioiien.^) 
Zeiirl sifli sa die ilindcirisi-lu' l.isti* frei von R|>iiU'ri'n Ziisiitzen. so sirnl 
aiidererseit* die xwei Kollegieti. die sieli nur bei ihm findea, namlicit die 
Klnl^■ulri L. Qiiineiiurt Cincinnatns M. Fabtus VJIjulaiiHs XII 3 (zwieehen 
ihl iind -t.'itJ V. Ciir. varr. Recltnung) und t-. (^ainctins A. Setii|ironiiis 
XII '7 (zwischeii HH iiiid 1:27 v, Chr.), airlier all mid vun ilun SftAtcren 
ausiRenierzl.") Ob die K(dl('Kieri -tSS, 4^3 411t. 3b'7 v. Chr. ursprfmRlieli 
in dcr l,!«tc stamleii cider dureli Uiodors Nneldansixkeil bezw. (Jewissen- 
Lot-igkcil iumlicleu, ist zuriileli«l tiielit mii riiipilu'itleti.') Dicse siebcn Jahrc 

t) Vgl. Ckliorlutt, De faslia com. ant. $. SO!) Aimi. 3; Muuitiixeii CIL P S- 83 
Anm I. Krnin, Hc^rilgp fur Fiulntkriltli ill FlftSttitcng Jahrb. U9. IS!*1. g. |0Q UB(1 
ndeUt Mommst-n. Hvrnu* 3«. 1903. S. tl9 Amu. I. 

S) RtIL »lrid Dkitt geiiOgeiiil kflllation icrt, n. Hounasca OIL a. 0. O. und 
Schwaitx, PMuty-Wissowa .1. a. (). 

S) LtviuH Oder acjnc Quvllu liat 3 I>lktatu»ujalirt- £u <lca VQi'hvritcli«n<1en Jolirei) 
gezoKei). utihrviid die DiUlatiir des iaiiteti 333 t. Chr. nuoh bi.-i ihm riliergaiiKeii i%X; 
Fruin, Fleckci^fM Jahrl. Ill' S. 113. *' Vgl. Scbwurii, rauly-lAus.V Sp.701. 

5) Vgl. tQr Ule Diklaton?iijalirc UoiiiHiscn, Hiim- (Anw.' S. 1 UlT., ffir die fiiiif- 
jllirlgc Anercrtic Nitiwrli, It>m. AmaH»tik S. S36. Moiuinaeii, Biim. /■'orat*. II 8.877 
Amu. lae. Biiilerdeiii S,3(>I, 3K0 Amii. 130. C) MonimMw. llUm. h'. II S. 261 ff. 

7) U\\ lu-inc m <\vt Aasiclit. duB dif^ KollcRieii voii 482 iiiiil .n;7 v. (lir. 
apaicre hiteriiolationeii imi Ersatx fill' die xud aiixgeiiii-nten ■liu(l<iri»c)ivD siud. 



S^misdie Fasten nnd Annaten het Diodor. 



273 



sonimen also als sidicrc Indizicn wcdcr fOr nc>rh widpr das Aller dor 
dtfxiijrisHidi Lisle in Botnichl. ?Ioch beweiaoiider als dio Zuhl und Rcihcn- 
(oIrp der KoUf^-ien ist fur da* Allor dcr dimlwrischcn l.istp dir Tatsarhe, 
daB Ix-i THfTcreriEPii ini Benland der Kollegion stcta Dindor di« Ix'sserc 
Tradition liat. Daf hat Momn)s<>nM ftlr dio Koiisiilarlriliiini'-ii dor Jnhrc 4:14. -i 
iSft. :*rt4. 301. 386. ;W3. 3>i2. 37>t. 370. 3KS v. Chr. RfaMgt. Hinpn 
Nacliirajr fdr dip Koiisiilarlrihiincii dcrJahre 405 iinil 40.^ v. Cbr. Ii«rerte 

J. WldKr.") 

Alet- Ik-u'ciM' fA'DUM (nr die PriurilAl drr dioduriKcticu Kaslcnlisic alloo 
aiidcrcii KHt<toni'i'«>iisi»nt>n gif^ntthpr. 

Die KrafTP naoh dpr Qnollc. dcr Diodor djcsc Kasionlisto verdankto. 
hal, wivici mir Iwkannl. 7.«(*i I.fi>:nu«r8vpniuplii' i-cfiiiidcii. Fa\. .Mpvit*) 
gchlotJaiLsdcrSctircibiinKPiiiigpr Nanini (^imlli^-h Koj^nxmiiiii). d»B Dindor 
oinc Intvitiisch ^o^h^iH)pllc Vorlafte hcnnui. bei seiner unfieiififtpndca 
KoniitniM dos LaU'ini»clK'ii abcr ziiiii Toil falsoh fitiorlru^cu IibIh-, Die 
Foriiioii iPiAr^rihr^i Xll 73, £t(>orxfan-a XII "21, AfJtftftw XIV '.i'.t, ^cttmfiji- 
XVI 15 «pioii Milj\'crstiliidni!;sp dvr lalpiiii:><-ht<n Ablative Fidenate. Striuto, 

Nlcht* t»t JM iiuliirlk'tiirr, sIk daft iiacli K()t.->tiihiiiig bexw. Ausliililiinf; 4er 1^'^iidc 
voa dFiit finxfK<.-ii obcrletM-wten Fiitiicr tin.'* meitc Fabferlionsuiiil nacli 417 v. Chr. 
ge(lri<')ii.*n iiitd vor 477 ni^ilt-r eingji-.-x-t/.l wiinle, wolid iiigleicli dii: SielM>iiiuli| 
toil laiit«>r auMnHDili-rffO^enclru tulilcikonsulatcn vcrvollstimli^ vriirile {mi sclinn 
UomniHca. SSm. Forarfi. II S. 3570",, Matxat. Ilifm. Ctmn. 1 5. *J0): atich der zweitc 
KouMil d^iK Jnliresi 4b2 v. Clir., Julius, trlKL iiiclil geraito xur EtlinliiiriK dcrl>lau1i> 
wriTilif;kvi1 ilii-.ti's KolIi-gium» ticl. t'lnl tias tHr <lua cliiv Paar von ejiiem iilier' 
sdiri.viiiieii unit ejnftu fclileiHlen Kflilvt;iiim ^ilt, wir>l nolil iiicli flir das andnffl 
Paar gellfii (l-^— 4il uiul »ri r. Chr,;. Tatsactillcti tlinlet sich audi eioe Spar 
Aen Kolkgiutnti Kuri^Ucn li$ und 121 v, Clir. in der Umuisclien Trudituia 
(Scliwarix, I'auly-WiK*. V S|i. 702 Bucll SdIIjiu, K6tH. fiirtm. S.SSO); uud wnn iIsk 
nndtfri! ((elik>tHivi KunMiliil hi^trilH. w Irajtl Jtucli ScIinartJ! a. a. 0. Bwlcukeo. .ilea 
cigracli«li-u .Aiunr^, in tirr Slrcirliun^ r»ii 3^)7 eiiie Kliichli^ltdt eii H.-lirn, fnr ilvo 
alU'tn laoftlidiHii (Mier audi oitr nalirNrhcJulii-'hvn /u baltvo* (uitdvr^ tUI, Mvyc-r, 
G. i. A- V S. 153, wdl rr fit«di|idt b1» Jiilir der Kitiiuihmi.- Liimma S^l »U\X XA2 
aniilinint). Mr drtttfs fll)erbi-lniK«i)tr.<i .latir IHodnrc, <]a« Schwartz, 1'aiily-Wltx. V 
Sp. 702 iiml Kil. Jli-ycr, G- rf. yl- il 5. 813 (iiacli Jh.iunisen ttim. Oinm. S. Mh) 
in-i»dieD l-iV uimI 457 ko&stallcrpn wollcn. wdl \\ii\r dn Olympi«<l<^i>jalir, nklit 
a<Kr ein KuDeulkollciEtuiii uu9(:craUcD '\>\, hlviU Ewvffdliafl (v^l. Koiikh, Jiti. f9r 
mi, 163. IKX;. S. g;o) -. (tr^tiniRitoii wtll audi Sdiwartx a. r 0. ilarQlicr nidil sagta. 
B«l itS—tl» webl tile Vejdi>|i[idung der Jalire 391—390 darsuf hin, daC der 
.\u»rall ilicftw 3 Jahr<? Dioilor i-^o Sdiwariz a. a. O. Sp. 700) tuler M^iner Quelle, 
iticlit dcr ui8)iriiu|{lidien Uftv lUxiLsdircilicn i»t. DiT Venuch UaUata {BSm. 
rtroH. I S, I!t8:, die van HitMldr ausgi-lasxeaeo Jalire aU uaecht lu eru'dscn. wunl^ 
von Svtck [Kalmttertaffl iter hmlificm S. IStt.) parli-Tl, intlcni ct txiglv. dalt die- 
sdb«n KrsolidniinKoa. dip Matzat (>ej Avo Jahreu 4'.'3— 419 ah \ievieii^ der Dn- 
cclitlidl vvrwendvle, audi lid dt-n Ju)jn-n 41ii"4t2. 411—407. dKoao 414 und 
4(Kl. 413 iinil 4n«. ill uuil 407 rrrKti.:tK-n tiiit VW., 40:>, 404 vorkommn- 

1) Ilom ranch. [| &.2iin. 

i) In dicNcm Jaliru gul> ci mui'li dt*n Kpitrrrn Qadlrn Koandn. 

8) Hr-rma IH. ISttI, .<. tbh«. 4) /tUrn. Jlfw. ST. Iti9i, S-filUlT. 



Otmerino {odcr cot.), l/tcnak. Dirar ArKuitn'tiiitiioii ixi. wiv M-bon J. Bailrr') 
cri|;t«. rum Tcil aul den Tcnlnriwiwn Texl Avt coild, tiet. gefirOndet. fftlll 
mIso mit ilicM'tn.') 

Kftcamv ittehi ^arniclit in den eoild. PA L aulifrdpm znift nnt- Vfr- 
({Inirliiing ron MV DK mil XV K. wo infolgc jracr Ticlbcspnjclionra 
\>nlfipp(*lung *T Kollcgjpii vnn 31H— 39(1 liassrllip K(»!l<^'nni sich Bndet. 
daB XIV !Ht Itn-intMo? am^cUAhn U<t, was die lnUTiio!mi«n rnn i-vffmin- 
fH>'lir iiatflrlirh erklAn.^) Itri ^(^a.Vitiit'azi.'igcti dii- VBnanteiiltfi^i'xxr^ />, 
ar^tijciora J, tfr^opxtcut-a rpioril. <viirie iHr BbriiCftt Stdlfu, an denen 
grcli (li(«i<s Kyynoiiiefi finder (.\I.i4.l. 71.1. 711.1. XII 7W. 1 1. dnll nor 
eiDP Ktimiiilcl vidlifst. 'i *ii)(ii«tr;i fcnicr 1st nur cine Ktmjekmr 
x'ni) Oiiidtprf. in nllni llHitilK-hriFtun steht 'J>(di^»(tnjc. Dicse Fiirm 'm 
oili Iciirrvkt erbil(M(>i« noineii Ri-iililc xa •fiiJi/rf^, imt-li Annlii]^!' run 

jiovaoi.'^i (Iruificcr JM »llpnlinc^ dir Itildiine fPtSi,raio: itincli Analofrie 
ron 'AOifrat^, A>/mro(, 'Pmftaioi n. n.), M» z. B. bci Diou. Hal. It 53. ,i4. 
Ill «. 7. 9. 23-2fi. 2«. 31. 3;>-41. 5S. V 52. 5*:. 5H-«>. Polva.'n. Vfll 3. .>. 
Vm 5, Suid. ». y. \w\\ kpmM»ii ."^ejdi. Hrr. tiiid unspir imidonirii l^'xikit 
nitr die Komien f^At^vtuoi urn) 0t3t^ran^^, aber oRoniiHr mit Unrerht. ilron 
Diod. Xtl )<0. i> iind H IM ^^Jtjt-r^dtst, was dii> zweitr Hiind dps cod. I'aim. 
Iitel<'t. nur dir itamliw-lie Form (Or *tHii,ntttai: Dion. Hal. II 72.3 (crncr 
liesl iimn in deni riiirn dcr ttiv'x rtidin-* ci|)tiiiii H") (Tidryrinng^-. wan aU 
lectio ilitfirilior niriiipsKriithlcos ror — liiij* den Voraun verdiciil. DicFormcn 
4>thfrdtt^i. 0*ifi,i<ir<ii lifi I'liit. Cam. 17. /V.|V, 22 kruinen Knrrii|ii)>lvii w-in 
(ciiic kritisrhe .\ii:*KidK' I'Jiitarelis hesilzon wir ja niclill. vielk-ielii stud .tie 
aarli nnHi Anato^e der Imeiiiiselipn I'liiralforiii F'ulenaUs KPbildet und 
soinit aim Itfispii'lr eiiits spiiUTt'u S|>nieh|;el)raurli» la hetrachleii. Dir 
Kunii tPiif ij ■'i(:nj<: kann alsn nielu anEelwhten wrrden: sic wei^t »brr 
nichi Hid fiiw liiieiiiiselie. .tundeni au( eine ^riiM-lii.s4-lie Quelle hin. deon 
sie giht das latftnisclie Ktliiitkun Fidenai als scllMtiliidi^ fcehildete 
prieehisclie Kortii wiwler. I'iuit denisellion ricsiohl-spnnkt ist ^mrirUi^ 
zii lielraehlini: datl Ans lalpinierlie Laenas dein uripcl)ischt>a .Sprarti- 
peftlld widcrslreliie. zeigt die Kiirm jfairaxoi liei Pol. XXXIII 9 
(10)17). t MJQttner-Wotift), I'tm. Jftttt. l<i, dcr die l-'onii ^atnti Kebiauolil. 



I) De IHadori rmw Uomananim ineiorilou. DItia. Uljn:. 1890; S. 4— IIX 

i) Ed. IteyiT i.it ibraii.-< krio VonMirf /ii iiuH'tieo, ilenii ditinjil.-> wnr d«T 
ewl. rMltiilut ncxli nielli vrnirTentlirlil. iwrreniilliili is{ nur. dali c lirlst, iiritrk- 
hilt.^ (I'.nU) S. ^jj Aeni. r. gnTiilp tlirae lU-MeiHdilirqnR crvaliat uuil ilir xiuHimml, 
nhwiihl Mc adCer Bnilcr mtrh KchoD Scliwnitz, Pxiily-WKs Y Sp. tt^ti aligeh-hni llxltr. 

S) V(e1. Uader a. a. O. S. h. 

\) Fur rp.>.wr<i^. vitl XI I. W. Sll 4. S7. <:*. 

5) I>i«>l. >L\ 3.f. j: tfit. dw Aiimcrkiinii Wtrssrlin^ (kntim fJMhcr in &eiuer 
Alf«abe Dioilon). <i) Pol. IV 18, ||: [MI(«DbiT«iT, Sgll ^sS.'SS. 

~> V(jl die AB»{f«b« *ou Jacobi Vorrrdr S- V. 

6 






R&miftiie Fatten nnd Annnlta hei Diadnr. 



275 



iSBi ilciri Kf^fiiQbw einc Absniinpfunp des KriPfhisfhen Sprafhgi'ffthlit 

AnBc-T ^t^^nanfi und ^/((tnrnjp M-liHiien rnirb die Kormeii 0oviina^ 
far Fonlitutlm (XII i!). Aatf^a^ ffir iMtemnta (XV H2| j«np Tendciiz zu 
rpiraliii. iinjjriwliisrlic l''nriripn liiirch grii'cliiiwlic m I'lwlw'ii; iirHl die 
Kormi'n 'JJl^Jdc (XI ";i. ot'Xfxoi XII 34» fOr //riwi sowic (hf6f.amv XI *•:* fftr 
ro&w zcigrn j(i)t'iir«)K diiB riric iiifrtuinisi-ht' Clicrtnicuiiv aii» dein 
Lat«ini5chcn iiirhl vitrliri^. Will mnn ulsv ims iler ItiMunK tlvr K••^^l»milla 
ilic QiM'lk dor ctiodorisi-hrii Kaslt-n Ix'slttiinieii, s» wird man aa[ cine 
pripfliisrht' yadlr spfflhrt. 

Anch nrrli(»iiTa(ihiwlH' Imlizitti fuhrtr W. Moycr ffir spine llyp«tlu'sp 
an. Dan SchwAiikpii drr Mandsrliriflcn zwisrhen ftovnhxalui und Uon- 
hKohti wrisi n>irlt iliiii »uf fiiM* lalciriiitcli ^^M'h^t■lH■no Vf)rliif;i' liiii. I'm 
den Wert dipscs Arfninientos fpKtzuAtrl len. bedarf es einer volli;Ulti<li^pn 
narl(>gTin<; dfs M;iteri»l9. 

Boi Diodor u'cchseln )>p8tlliHli^ nielit nnr die Knrtnen IforrtX.- und 
Ilonlixolai, Mindorii aiirli ^iiovqioc iind — ;f»((ioc. 2ovAnixioi und ^u^niMoc 
nnd rifle ariikrc. uiiQerdciu KX(tritoi und A^ntAo;, Ilhivnoi und HXtuttof^ 
fcrnor .l/tftPt'jHnf tind .l/irifxi«$, /^mtw'mu; tind /Vvi'xio;. Knr die Wredrr- 
gabc dcr lutoi nii>olu>ii Vok»le iin ririccliiM^^hcn itind xiclipft' Zouf^cu iiaLljr- 
lirli nur dip InBctiHflcn. NhcIi di<>spn ocheint ri'siziiHipIicii. ') daU iin 
1 . Jahrtinndert r. Clir. dai* lalPini^liP -»• meisi niit -»- (z- H- Wimc^'tios, 
Joliuicicc, ^'/lopio.', ttonixK, ItouAmolaf ]>ilU^ubiT];iT S. 'iKl f., FJ;kiii)ECr 
S. Sy. Schwcizer S. 0!*. 72). Hucli niit -r- (hewudcrs MtrvmiK Eckingpr 
S. rid, Schwpizpr S. 7i»(. mil -(-(-^AwAof, Keft/^oc, Xtfiettu^o; Rckinger 
S. USL niit -*f- (siPL* ^tvKioi) und srhlipBIich aufli mil -o»- wipdcr- 
g<>ge)M>n wunic ikk^s Hnaioti/noi Kckin^tr 8. i)2|: ftlr lalPinitirh •!• Iral 
9let8 -<- cin (A'o/if'i'ioc, Tiye^t^j AanfitBltor^ Aqriffror, ilfj'fuir Dtltcnbet^cr 
S. 180 f.. h>kin)jer S. 2'.M.. S^-lmpiwr S. <<!(. (Qr -an- aU-ls -tir- iKckiuRpr 
S. 13, Sr)iwri»>r S. 83). Kin Si'liwnnkt-n uikI KfldicUtit-b uim* radikair 
Aiidpning f-ii- tUfits mil -on-, -i- mil -i-, -an- l>ald mil -«i»- Jwld mil tu- witder- 
l!i>{>pbpn) irat prst mt Aii^slns pin. kommt nlso fOr IHodor nipht in BMrochl. 

Bpi Diiitlur tindpti wJr <lip itll^ro urn! dip jDnsiTc Sriirelbwpiw 
reeclloti ilnn-lii'inander ^emitii-ht. liir hat in (ulgrnden Klillpn die i^pi^lprr 
Schreibwpise'): 



I) VrI. W. rVlltentM-r^er, SOmutehr S'trnm in grirthMirmtmathrtflat whJ Ltlrraltr- 
iirrhw. Hi-rmrt VI, IN7>, S. l»»ff, ■-'Snff F.inl Vieiwk. Strnn OrateiM. I888l 
Th. Eckiugvr. Z>i> iMtioyrapliir Uilriniiehrr H'or/rr fn ffrie^iiJieu Intdbriflft. 
Din. 1892. bluanl Sclineixer. (iiamiHalUi der pergamntitiittm l»m:briflat. ISVik 
3. 4(. <!>. 'O 83. S4 nml w^iisl. Kuit Diclrirli, rmlernKhiHynt utr flroKlurkU itr 
frierliurhem S^nwAr mo lirr htttatiftittitfu Xeit hii iitm 10 JnhrhitnHrri ■>. fhr 1S9S. 
Albert Tlninili, /*i>- grinrkitrlf Sf/rivlit im Zfilaller rfcp Hrllrmnmn*. IML Tlwr ili« 

Papyri IkI. M'vivl Uli m^lu, kfiuv L'n(fr¥U«)iuiiK vorbanilfn. 

i) Icb t>«iflckHicliti){c ton lis nd^'li rift Ucheti Varinat«B onr die vichtlgvtaa. 



276 



Qtortf Sirfivart, 



liovnhxohii XI fiO. fiS. R.i [sic P. rpli(|ui saopian SfoaX., jMniri HovliL): 
i«tM'ei«c XI <■''■ TK. MI 4. fi. XIII 7 fsic P. -nopKN" rrliqiii, wtmn's 2'no«%io( 
Xni 7(: ffotfiKlKif XI HO. m. UK m. ».i. XllI 104 (paene omnrs cmtd., 
paiici fliw^Mo^), fonier XIV 47 «ii zwelter Slellc; ^ot'Miog XI 81. XII 4S, 
HI. S2. XIV .IK: AXiiSioi XI 8:.. XII ■»3, -JJ. XIV li-j. XVII 74 (die- Inter- 
pMalioiipn XIV 38. s-J. llu ziihji'ii naturlicli niclill: //iwuo; XV! '23. K4. 
XVII S-2 lindrio; lihri oiiinps). XIX 2: nomifttoi XV 22. 48 (sic P. celeri 
Iloaiovftioc): mmvttoi XI 53. 70. »8. XX «! : Fevoviitos XIV 54 (PNKO. 
rfwvKKJi ccU-ri). XX loa. 

Dip frilliPFP Srlirciliwpjsc flnK^jteii hat er in FnlfEonden Fallen: 

Jrripios X] J. 48. XII 23 (bis). 24. HO. 82. XIII i>. tJK. XIV UL 47. XV 41 
fills*. 12 Fillip KCiti'ii J): Ilonhos XII 22. 2.'! (bi.m. XIII 7. 34. XIV 12. ID. 
47. *i.i. iiO ibisj. n. no (= XV 2(1). XV 22. bi>. f>I (bis). Ii7 ( VprliJlIlnis 
18:7); -<W«o? XI 38. 41. 52. fiS. 65 (bis). tiH. ««. 73.86.88. 91. XII 3. 24. 
26. 2i». 32. 38. 45. 58. (iO. 72. 73. 77. 78 (ia dt-n foIgciHleii Bficlioni solir oft; 
sign Vnrliftltniii in Ittidi \1 und XII = 25:4. t)piltfr= fiii)ii(»i : 1); KlitvStog 
XHi7. XII 82. XX 4:i iVcrbalmis 3:r>): fUuvtiuc XVI 70. XX .3rt (wjdil. 
Alai/iio;, coni. Rliodoiiuimiii:') I Verbaltnis 2;4|: I/oaiovfitoi XI 75. 78.91. 
XII 23. 34. -SO. XIII 3s. MV K.v XVII H). s7. XX 81 (Vrrlijllliii.s 11:2): 
^fn■l'»u)i MI 23. 24 (»k I', .Wn-oi^jriof i-pt.) ( VcrhAllnls 2:4): Ffrtmoi XII 31 
(PN.\. /Vr.'wftf cet.). XIV i)0 (P. reli^ui FevoiKtof) (VerhaltiiiB 2:2). 

Uicsc lipispiHc iiittjit'ii cciidRcii. ICs zcigl sicli. dali iiami'iillioh in 
Biiph XI uikI XII. si'llcncr iii XIII unci vi)rwio«wt(l iiii end. PaOiiins s-ii-It die 
j»|>ftlrre, rier latpiiiischeii Orllineiapliip nngPiialilc Sclireibwcisc limiol. ilaO 
abpr die fruliert- Stdiriiibwt-ist' iiii ul1;;oiiii'iiic-ii (aiillcr bui A'Acit'rfiof, UXitriws, 
ittvi'XKK, Ftri'-tuoii weit fil)frwi<>s;t. Hfi dcr rri):iiviTl.'i«sif;kpit drr Hiiiirl- 
schriftPU in drtluigrapliisclKT Itezicbiinj:, aiicli dw cod. I'atiaius'), .'vhoirit 
niir ein ScliliiU aits diesein Tatbcsiand aiif die Bpsdiaffonheit der Voilage 
nicht 7.iilas.-ii{', Dit Vrrrtiidi Kil. Mi*ycr.s, hhs dcr Sriiri'ibiinj: di-r NHnicii 
fluf (lie (Quelle DiiKlurti zii 8clilif>l4i'ii, iKt a\m hv'\ den l-'utitcn nicht gcglllckt 
(uiuli-rii bfi (lor floscliiclitspreAliliiniuf. wcirdbcr irii KwWtpii Tell). 

Kim^ii andorrii Vorsueh iiiilenwlim (.'iclioriiis.*) Kr fiddoB aiis dor 
Tawaclic (laB intiorliHlli rlrr .lalim 4Mfi urul 127 v. Clir. die Kiijrnnniinii 
(IberwicgPn K«5:58), von 42<i bis 302 fasi ;canz vcrscUwindcn (7:313), 
iluC bm Diodor zwei (juellon zusainmenjieArliollet »eien. einc jQngrrc mit 
Kognomina %prscbent' fur die flltorf Zcit. eiiii- alle annnltHtiiwhe ohne 
Kof^nnniina (fir die apStprc /eil. Dipsp altc aniiali.st.isrlip Kasienlisle ^pliRrl 
ntich Cielinriitit zut^nniincn mil dcr Gpi^rhiphtscrzftlituiii!. doiin in dioacr 
fiiidct sich ki-in einzigcs KoKriniiien. Uieae beaK^cIiende iI_v|ir>t)i(>He 



1) VkI. l>iv(1or eil. V...a«l II. III. piac-t 

•J) Vt fMtU fittMilarihur anliqtiianmu. Uiss. LoipK. 188(5, fiucli Leipt. Ji#«rf. 
IX. 1867. S. 17ia. dll. 



8 



HfSmisfltf Fagtpn utut Attnaipti hei rHoier. 



277 



v-'nrdp mnrlifiztm von M(imiiis<*ii't. t^ni al>g(>lolini von Schwartz.') 
Moiiiiiison erkUhf ilie Sachc amk-rs: nidit ilic Kullpgipn ilrs J. jHtir- 
hiimlcrUs v. Clir. sonrlirn nur fite Kogaomina enin&lim Diodor einer 
zwriten Quelle, uml zwar PJotT di-ri fmsli Cajthvlini ^.f-hr Stinlirlifn Kartcn' 
rcw^n^ion : dabfi wSliltc rr bei zwri Kd^iomina in tlft Rpppl das zwpite. 
Dicsc l^rkUrunj! isl zn k41i)siUc)i. D» (tn.^ Altor i\cr dioilorii<clipn 
}.\ste audi Mr ilas ^. Jahrhiiiulert iiii wesoiillictien feststeitt, iat v« tloch 
vipl kirlilcr. aniunchinni. ilaB iiiiijtckrhrl diu; iitiiTkaiiril jutiffc Maohwerk 
der fasli L'apilolJni In jwoilpr Lioii? ciuf der diodotisdipn Li^lc iilinliclie 
iidcT glcklic V(]rl»f;i> beiiGlzIC-^) Kinlnirhlcndcr i!<t die Krklririin|L;. die 
Sc[iwart2*) gibt. »d«B Bclion snr 7At dos KiiMiis die Kognoiuina aiitinf;en, 
in lien alieren Tell der Maeistraistafpl. nlelit in dip KnillihinK einindriniteii. 
Hipr iretcn sip ja audi In der capiiftliniaolien Tafel besonders reicldicli 
tiiid maiweiibAfl aiif." Audi i«-h glaube nidil. t\a& vs nolwnidig wt. zvcvi 
<^aellei) anzunehnien. Nar in der ersten Kantmlliste, die von der zweiten 
diircli die Konsiilartribuiieitkolle|rien scbsrl geln'niit isl. findeii siob rilM>r- 
wiegeiid Ko^ionilim: in der Konsiilartribuneulisle^l uiid der zweiU'n Koiisul- 
list«*) sind seip auUpnti sdten. Waruni soil die^ip erste KonxulnlJHle nicht 
.-iiirli ill Bezii^ nuf Kot^nuiinitin vun Anrnni; iin eiiii^ miii^ilArp Stellunf; 
eiiiRpiiuiiiiiicii htilH'ti, ziiiiiaJ dn ancli KolleKien mil Ko^ioniinu niehririnls 
die filbwle Tradition reprSsentiPren?') 

Aiif die weilcrf Veriiiuliinji von ('icIiorliiH, dif jiincore niit Kiifnioinina 
vcrseheiie (Quelle sei der Rhodier Kastor, kitnnon wir mm nniUriieh nidit 
etngelini. Ziiziifiebrii i^l. dall sir selir viel Vi'rrlm-kendc^ hat: iiiich wir 
etuubleii ja in den Kormcii tlur Ko^ioinina ifiiechi^cheti KinRuU zu erkciiiien. 

Der V'pj-sHcb. die Quelle der di<Hlori»eIien Kasleii zu erniitlelii. kann 
Aim als nuch nidit KOj^iUckt bezeiehnct werden. Kesi idciti »ber. daB sie 
alter sind als alle aiidorpn erlialicnen UhImi. Von ihnoii iat dalier aiiH- 
Zllj;clicn. will man nncti dnon Schrilt weiler konmien und die Fra^e nacb 
der Historizilftl dieser Fasten aufwerfen. SdioK Nidiulir*) mid MiinimKen'l 
£Hben die alleren>ieii Kollegien iler FiiKttnliiite preis. Monimsm ging 
abcr in seinen opilteren Arbeilen nocli weilor. Kinmal hezeidiiielo cr"*) 
die Ko^iKimiiia des illtereu Teils dor Fasienliste a)s iiiterpoliert. uiid danti 
Tennntcte er sogar,") daU venichicHlene >'ami>M der itlieren Zeit, naiuent- 



1) at I* S.95: in der Annuliine sweier Qaelli-o oUniiiit er wit Ciclioriii!i 
ttbereln. i) PaoIy-WliT^owii V Sp. &f'tt. 703 unl<'n. 

^> So Cirhoriu.« a. n. O, c. V. 4) A. «. O.; «r nimnil keiut- iwfiU Quell*' iii. 

fi> >lw«i Kr(ee:H(rII)ui»eiikolIe(;ku: 4^18, 434 v. Clir.; 417 v. Uir. Ut i-'iuipifi 
Orftorpioi 't^rlXta^ (^v!kiov P, oiD. rdl.) wnlifMhi^nlich rerdfrbt oas Sp, Itutllius. 

tf; 364;. 3.Jlt. 344. 840, 33» v. Chr. 

7) Srliwttrtz a, a- 0.; eiiw aniler* Frage iiil. ob dto** Koll*sico hlrtorUich 
sind (.■•. u. S. im- 8) Ham. «n-AfHi/i- 1 > S. 233. S94: SiUwadcr. HUm. 0. I S. 18. 

9) KtfM. VhrtM.' S. :P'T. Ill; USm. fhrmJi. I S. 4& 57. «a-<:S. 

IDA. a- a S. Hi 112. 



27« 



Otorg SiyuHirt. 



lieh plcbcjiticlif. ^crsl nachtrJielirh in Aiv |>atmi8ch<>n Fasten rin|;:f««limii|EnE;eIi 
W(ir(l(>ir •if\fn. n^riilich (lir Tnrfjiiiiiier Ifos. 50'.^, Jiinier (ro*:. .'>0S)). KassJer 
(roi!. .iO'i. 4');{. 4^iij. dtp Acjiiillior mid Sioiiiitr (jo i-iii Kuusul 4K7 t-, Thr.), 
die Korlier und (ieiiucicr (ctpcTzicll tins Ki)llc)cium von 4-15 v. Clir.k. die 
Atcriiirr (cos, 454 f und Tarppjer (cos. 454). also iDl Ranzen II KoiishIh. 
i^jiStfr wordr Momitisoii konscrvaliver. Er nalirn sciiic Aiigrifli" 
a»/ die Kastoii. naiiiPnllich dio Koii^ulatc dAs CiA^ius vrioder ziirDrh.') 
Seit dioser Zelt b(>tra«hl(>ti> (>r unii mil ihtn die Mplirzalil iter dpiitsrbrii 
Uplolirtcn ilii' Atitwritat drr l-'iislpn hIs unaiitasHmr.'-'i 

An eiiirm antlerrn Puiikti- ills .Miniiiii.-M'ti scute O. Socck^l cin. Sfiop 
scliOH orwAliniP*) IU-ul>A(.-litUMg ging dnhiri. dafi sirit von Avm Jalin* 42tt 
bis xtiiii Jaliro 404 v. Chr. tlrcizclm Kf^fillttchtc Naiiion in don l-'a.^tcti riintn'n, 
durun iTkdin)>ai\ itaB kic »\f\\ in Kliiifor' nrid SiolM'ticnviiiPii drciniAi 
wiedcriioieii. Hodciiki niHii. datf in dcni^eilx'n Ati!<flini(i dor KiuiK^n jenfr 
A. Cornclins Cussuh sich bcJiiidrt. ilcssrii (imcliichle rlinninlogist^h so 
verwirrt \ai.^) so rrRpheiiit dip pinte WiWw der KripfiStribpnonlistt? in ihrcr 
GlHiiiiwiirdi^kctt rt-chl vi'srIiiitUTt. 

An Moiiiinscn knfii)(l(> wieder an A. Kiiiiiann.*) ICr bonnstandetc 
rorMhiwiene Konstiln Am 5. Jwlirhniidcrts v. Chr.. d«rpn Nartion wir 
spfiler nur a\s plelvrjische keniiPU. tic-^rlliidete al>er diese Aiisicht bessi'f. 
Ills 08 Mouiin^oii vc-riiioclil liiilto: dvun vr zeigtv, daS die Intvrpolatiou 
v»n im KAX^^n ' ' Voltminii. Seniprunii mid (ienurii in drr Uste den 
5. Jahrhiiudorts v. Chr. lio<'list walirSiL-liritdicii im liit4>roi<$o der plohejit^bro 
KotisiilnderJ«lirp3rt7 — 303 v.<'lir,ll,.V(ilmiinius,T. Miiiueiii«. I'. Scniproniiis, 
L. Genucius) eiinlgte. gcnauar im Adilenjatir drs Cn. Rurius und wnhr- 
sclieinlicli von ihm «cltittt VervoIlslamliRl hal Kriiiiaiiii sfiiie Beobachtitngcii 
ill Uorn .\ufsutJ!: Die fiUeaie UedaH'ton der ihnU(ii{ah»nah-ny''\ wo er iitidi 
den (!. Ar|uil]iiis cos. 487 v. Clir. als inlt>rpalirrl liin Inlcn,*8sc de* cos. ^i9 
V. Chr.) crkarinte. Zu ctcichcr Zeit nabui audi K. J. Noumann die 
Momiii.sciisclii* AniHtinnii iinf mid wies nafli. dall L. Junius Bnilus der 
rrr^U- Knnsu) v\uv Antizipuliuii \W^ pIcbf-jiM'bcii Kuns^til^ und CeiLstii? des 
4. Jahrlmndcrs v. Chr. C. Jpnius (cos. 317. 313. 31 1. was. 307 v. Cbr.) soi.") 



I) Vgl. n&n. rorteU. It S. 1530 . \U Amu. 4 

2} Moiiimi^e'n » a. S. IM: ..Itir Fnsleii sjnil ilus jUlexte Doknmeiit tier 
rSmiscliCQ Gt'^-hiflite uiul jmlei- feM uiit ilmcn vcrknii pfte Nami- bnl Arispnitli 
anf fine miilLTtf ituhainllunii vAt. was auil<-i'hall> ilcistH'cn ^U')it, >Mli!r doch. wie 
)en«r Brntaii, cos ilincn eiilfcnit wtirtlcii k.tnit, oline iti« noMiitlicli aDxutoitteD*. 

3) Dir Katendtrlafel der Ihntifittt (iei8&) S. IfiflT. 

41 S. n-2 Adih. 7 «. K. 

5) MoiDFDscti, H6m. yomh. II S. :i3»:—-i4i. 

B) X>i> Sllf»ie RtdakUon Jrr rStti. Ktmniiarfatim (Zrt7*-Arf/1 fUr slU Grtrkirhtt 
1 S. 9S>, 73 Mctji. -Wmwiw 57. liK«. S-MTflT. 

*) SIrtMVfhurgrr Frstubrift rwi .YtV/. rfr»oimi(iJtuy <lentgrhtr I'iiilclcgrn and 
SdmlmAtmrr im\. 

10 




Romiixhe Faslim nnd Annnl^n M Diodor. 279 

Indes noch elip tliesp ^lanzpiid diirchgefflhrtpn Untersuehungen von 
Enmann und Neumann er.-:clitcneii. liatte Fais. storia di Boma an ver- 
Bcliiecienen Stellen, noch vici wpitorgdiendc Zweifel an den Fasten aus- 
gesprochen. Er halt nirlit bios die psptidopatrizischcn Plebejernanien des 
». Jalirliundorts v. Clir. ffir iinoclit. Kondern audi unzweifolhafl patrizisctie 
Nainen: ja er pclit so weit. daB or die ganze erste Konsiilreilie bis ziiin 
Dczenivirat ffir spiitere Konslriiktion. die spateren Koltegien ffir niehr 
oder wenigor zweifclhaft lialt.'J Und in der Tat ist niclit einzuselien. 
warum »ur die piebejisrheii Volumnier, Minueier, Senipronier nnd Oenncier 
Antizipatioiien der Koiisulii von 307 — 303 v. Clir. sein sollen, niebt aber 
die Klaudier. Kornelier, Postiiniicr, Snlpicier des i>. Jabrliunderts v. Chr.. 
deren Xanien wir als Kollegen der Plebejer von 307 bis 303 tinden. Es 
ist nicht nietliodisch. niir dip l^lebejernameii aus der Konsniliste des 
5. Jabrliunderts zu streiehen, sonst abor die Lisle als nnantastbar zu be- 
liandeln. Die nieisteii Pntriziernanien des 5. Jabrliunderts v. Chr. keliren 
wieder in den letzten Jahrzelinten des 4. Jahrhunderts v. Chr.. z. B. auQer 
den bereits angefuhrten die Fabler eoss. 30H. 310. 322 'v. Chr. und frdlier. 
die Ainilier 311. 317. 329 v. Chr.. die Valerier 312. 331. 335. 33(i 
V. Chr.. die Papirier 313. 315. 31!). 32(i v. Chr., die Sulpicier 314. 323 
V. Chr., die Xaiitier 31ti v. Chr. Diese Beispiele lassen sicli natilrlieh 
noch sehr vermehren.-l 

Noch ist aber in den Fasten des 5. Jabrliunderts v. Chr. cine drille 
KaK^orie vorhanden, Nanien, die spiiter fibcrhaupt niebt mehr vorkoinnien. 
Sie werden gewotinlieh als Zeugen fur das .Alter und die (lianbwurdigkeit 
dieses Teils der Fasten angefubrt-'). sind es aber bei itftherein Zusehen 
keineswegs. Es tst doeh unwatirsclieinlich. daQ in dem ahroniischen 
(ieschlechterstaat. in deni so groUer Wert aiif die Erhaltung des (ieschlechts 
gelegt wurde (.\doption!|, inehrere (iescblecbter (nielit bloB Faniilienl ohne 
jedesonstige Spur in liist»rischer Zeit verscliwanden: ferner war es ineist sehr 
leicht jene Naiiien zn erfinden: zuin Teil sind esTribusgeschlechterUloratius. 
Menenius. Roniiiinsl. also nach Analogic der Obrigen Tribusgeschlecliter 
leicht zu bilden.^i zuiii Teil sind es ortliographiseh leielit veriinderte Nanien 
spilterer Ceschleehler (Sestii = Sifxtii. Siccii = Siciniil. Audi die Curiatii, 
Herniinii, Larcii linden sich nicht bios in den F'asten.*) 



1) Vgl. besomlers I S. (50711. — 2) S. die ZuNaninii'iistelluiig iler nath 36C v. Chr. 
nacliweisbaren jialrixisrlieii Gesililechter liei Mouiniseu, Roni. Fonch. 1 S. 112. 

3) Ncuenliiigs wieiler von Ma.'«i')ike a. a. 0. S. 6. 

4) Jedenfall.-! Iiabfii audi tiiese vorsctiolleneii Tribusgeschlecliter eiiimal 
L'xisliert: es sclieinen etruskiscbe (itsrhlechler KPfti-seu zu seiu (vgl. das v«r- 
IrelTliclie Wcrk voii Sclmlzi-. Zur Giwhichle latehiii<tluT Eiijennameti. Uiiltitii/er 
Ahlia»a\ungen, N. Y. V, i. UW, das kuiiftii; fur Forsobuugeii uber Tdterb roniisilie 
Gescliiilite uuentbi'lirlicli sein wiril). — it) Vml. SchuUe a. a. 0. in iteu Indiiet. 
Mau bi'ailite uameullkli den Jimun Ciirialim d. i., wie Scliuize S. 3.>j verinntet, 
dur iauus ditr Curiatii ;andiTS Miinzer, Pauly-Wissowa IV Sp. 183i;. 

U 



3A0 



Oeot-g Sigti-vrl, 



Allfl (Irci KatoEoripu dor KoiisiiIiiairiPii di'S '», Jiihrhimiicrts v. C'lir,. 
die plehejisdini. ilii- s]ialiT iiurli vnrkuriiincnilri) putrizieclieii uiiil die ver- 
Kcliwundcnen Nnnien kOnoen also ertuiiden braw. anltziiiJcrl scin. Dft 
Ansidit run Pai«, (laB die gtuae Lisle <!er Koii^uln v-or Kinsi-tzuni^' dcr 
KnniiulArtrihunpii konRtruicrt ihI. ii^t alnn diskninhr'h fflr .sio ^priclit fiiicl) 
dip HUgeiiipine iCrHligiiiiii;, itnQ eiii denirli^pr Vrrlaiif der Vci'fiissuiifis- 
guichirlile. niiiriticli zucrsi an Xalil wccliM-liule Ki-ir^'slrihiinpn. danii p-i»I 
standifj zwfi Konstiln. vie) riwhr Wnlirsclieinliclikeil fllr sicli hat als der 
ilberliofcrle. Waruni <lip Rfliner ilir SyslMii vnn zwoi Koiisidn iiatli riiclir 
al.i einfm hulbcn Jalirliuntlt^rl jdutxlicti jindtirton, uni ea iiai-b KO Ja)ir(>n 
vieder eiiiztifOhrcii. ImbRii ja wodor die Alteii iiocli din Ncucren befriedigi'nd 
nrklaren kOnrieii.') 

Die hiiT in Kr<iU*^» /Ogen aiigedeuifle kniische ik^nrlM-Uiinfc i\vv ervilca 
K«nsulrcilie vidlKiiiTidi^ diin-li/iifQhreii. liegi nicitt iiu Plane dicscr Arbcil. 
Aueii liat ja l^ais sclioii IH'.W uiiri daiiii wiedcr IH!*!' an vielen Stellen 
spinf* Wcrkes veraprocliou. im driltcii Ilande seiner (Jwohiehte Roitis. 
fiuwio in eineiii Krpinziiinjsbandc-) elne eingoliciidc Analyse der Kasten 
zu gcben: <la der EreiliiziiiifrsbaiKf sflimi I8y« unlor der Prcssp war"f. 
wlnl i-r wobl bald ersi-Iieinon. Nur aiif zweicrU-i iiifirldr icli imi'li iuifiiUTk- 
sani iiiachcii. Uaa cittli- ii!l die Dbpreinsiiminunn der in den diodorischcii 
Fasten mil KftKiioniina versebeiien Kolle^Jcn juit den iiacit den bisherigen 
AnsfHhnincen als pefillsclil verdilchtlKon. SnIltP ctwa t'u. Klnvius. oder 
wer dies* !•' ft I sell hue vi»rnahin. seiie koiiHlniierleii KonsHin leilwciw mil Kog- 
uniiiina vcrfielien tialjen. walireii der die filH*rru'ferli*n unaiifjctasU'l lieB?*) 

Das zwcile betrifft die beidcii DezcMiivirnlisleit. Die sehr verderbujn 
Listen Diodors sind wslii'ttdieinlidi folgmderniaBen wipdorherzuslellen: 



1> XII -i-.i: 

Titof MitvKioc 
Snoqtof OvtiovQioi 
FaKK lovho^ 

[Stiiuvio^ Imler tlonhoi]] 2ovXm»io;, 
lli'mhoc 2>j'(mtii: 

\nvirXioi KoQirinoi ('O^tiwoc Dion.)] 
|Ti'm;| 'Pa,fwX\t\u4, 

£n6e*oi Ooatoi'ftioi: 'M^7voi (HttX^l- 
vio: eodd.). 

1) Vgl. Pals 1 S.')fiOir. 

2) Ftuti fl ittwiaW, <HWr f letfifrmtr Ml' antH-Miaiiria Roma. 

8) Sioria rfi* /tomu 1 pracf, jj. XI Aiiin. I, n VkI- S. ■-'"7 Anm. 1. 

b'l UiftliiJili'riscliOb I laiiU.>cliriIVu |illei{i-n vfrsclik-iltuv, alu-riiliiilkli kliiti^ende 
Oder iilinlli'ti ausscliftud^ NiiriiPii iitil ^liTiielben NantenufDrm wieiltTziiKPliei), z. B. 
BonMOi trtaU Poelilius nuUer au uuser«r Stelle uocli XVI 9 (SCO t. ChrO, XVI 72 



■i\ XII 'J4: 

'AimtiK kXiiiioi 
\ldiiKoi ho^iY)]Xtac 

hon-VK IhinXtof (= tlmnj XXioc)^) 
MdriiK 'PajitiXr'ific 

Srroi^toi OvtrovQtoi (uder Koirm; 



It 



Hiimisiche FaMen und .4»«alen hn Dio^or. 



2»1 



Zur Begraariung tliri)«ti TeKten Hieno fnlgendra: 

ad 1) Kt< fi'lilrn vier j^mcmma und zwei nomitia. Die Milonden 
praf^wmma zeigeii. wo dio zu ei^Jinzeniieii tOcken za auclioii siittl. Die 
vier crsiiMi Nnnicti stiinnirii mil ili-n fa>,ti CapiloUni ilbrmn (aiiQcr Ap. 
CIa«iti(i» filr P. Clnudius, Genuciiii? fQr MiuticiuH't iiad i<«lbstvi?rsUudlidi 
di>n Kof^oinina). Wir prgjin]t«n diihpr (leu Milenden fttiifltMi NauK'n nacli 
lien f. C. ah A. Manlius. zumal dann dor soehsto Name wicdpr flberoiii- 
eliininl fCaniorlinuii) in don f. ('. detitft auf Siilpicius). Dii ji>ui ill don 
f. C. e'nw liQckr rintriu. inOsiH-n wir Livius zu llilfc ttchmen. der mil 
Finer Autinahnie {V. Spxiiiis an dritler Stelle) mil dfn f. C. nberciDsliaimt. 
Nac)> ilini er^iinzt'ii wir nts uclitcii Nanicn 1*. Ciiriaiius. aXt Wirnaiiii'ii doe 
RoDiuliud Tilu». i>iiMiy.4 hal zwar lloratius Klait Ouriatiuti. cIojk ist aber 
wohl Mnft Krtrnipiel oder eine Vftrwwbslung. V«m viertPn Namon ah 
tats dritteu hai nr wip Linus P. Sextiusj sclieinl Diooys die Namen will- 
kdrlich ((eunlnol tm liaboii. 

ud •!) SrIiTneriger iiit dif Hi'rslpnutig dpr zvrcilftit Ltste; itpnn bcti 
Diodor w>IM iiiiid keine Anbaltitpunktr dafQv vorliandcn. wo die drei 
frhb'ndoii Nauieii rinznroihon siiid. Dio vior orston Nanien findon sicti 
glpioliiiiaQig \m Diodiir. (Ion f. (-'. uiid Liviu8 fiiur slflloii dii* lieiden 
letztcn {len drilten und vierteo Namen um>. Als fAnflcn Namen nelzpn 
wir niit dca f. C. { JMen^tida), die bci der eralen Lisle, soweit erkeimhar, 
init Diudor ubL'reiiiittiiiimUin, T. AntOnius ein. dim Liviiu t-rnt ati ^iobciiler 
Stellc hat. Die Reilic voni scchstcn iiis tKvnnten Namen lantet vahr- 
sehoinlich (naeh Livius und Dionys. da die f. C. aafh&rcn} Q. Pociilius.') 
('. Dtiflliiis. S|». Oppiux, .M-" Halmlcius: dii* ricliliso Ordiiiing ist dabei nicht 
feslzusteik'ii. SchwierigktiU-n mufbl der letzto Name; Livius uud Diuny» 
haben Q. Fabiut). Ob dies das UrsprfiiiRliche oder t-inn spfite KftJ- 
sohaog \st. IliUt sicb scliwei- enl^lioiden. Donkbnr i.st. dnli Ina^toi 
Ovetovnioc m\9 Interpolation der Diodorbaadscbrifleii uiiter Hertibeniabtne 
des NnmtMis aus der erslen Liste ist. Wir haben iiaitdicb sonst uie 
die^lbe Person in beiden Listen. Dionvs ist in der zweilen Li»ie. wie 



rUSv. air), XVII Iia (SSC r. Chr.\ XIX 73 (314 T. dr.): nUtt Popilius Htelit 
n&sXft>i XIV 47 (400 v.n.r.), XVI 3S (J5fi v. Chr.). XIX 55 (SIC r. Chf.): XVI 15 
(369 V. t'lir.) »lehl iMn^iu; tDr Pontplltas (Uv. 7, 13. wa.<> imles waliraclieiDlkli 
aachnix PofiiliuN xa IcM-n lot); XVI SG (a50 v. Tlir.) hat H (iipb«n FO) die v^-riterbU 
Fomu wahremt die antleren IlarnlArlirinen wohl nkht da^ RJcbtJtce <-rl>alteu, doiidem 
BSriijoi in //uniAioc geaatlert liaben 

1) Pfir JlinuciuM Hpricht. lUiU iiiir in du-sctn Falle alle DezeuTlm iler erittcD 
LJctc 9c)i'>R vt>rlu'r in dcii Fa»tcu als Konsuin cr<ik'li<-infti (iTHt 44.i ein H. Genucluj*), 
Wiia, wie wir .^piiler nebeii werdcD, ein Cbarak(t?Ti»tikuiii der erttlen UM** bL Grgen 
IHiiuriu-t s{ir(i-)iL ilall Vnolxus «'■« Itietkioi; K«nio in den llandst;brift«n an (lit! 
SteUf rihnlicli Untemler Sbdwu tritt (rgl. Fnilo, JM. f. FkU. Ua. 1891. S. Wl). 
So steht ea XI J3 (477 v. Oir.) fTir Jjleiteiiliu und \I 7i» (4C9 v. Chr.) fur NuinEdo* 

2) Vgl. ToriKt ScHe Anm.5. 

Ell*. BclRlce t«i alicD UudUcbU Til; 19 

18 



282 



Oeorg Sigttwi, 



es fitrhcint. nbch wUlkQrlirlior mI» in i)(>r erstiMi mil der Rpilienfolge 
unigeetpnmgen. 

Die dioitoriscticn IJiiten habrti iiiaiielies Ei|;eiitQmliche ^egPDQber 
dor sonstigen Tradition. Kininal filclil liier Oiwior den fatU C^ji. am 
riSHi^ti-ri ini Gugi.*n))atz xu Liviii.« mul Dtoiiyx. Ru(*)i bal rr in dcr erslen 
Liate vercinzcll Ko^omina, in dcr zweitiMi gar kcini\ w^liroiid sioli \>f\ 
l.iv. and Dion, riio Sach<» irpnid<» uinp'kphrl veriiilll. ferner aber hat cr. 
was se)ir zii bearlileii isl. in der ersten I.istc ciiicn I*. Claiidius. in der 
zwpiten eincn Ap. Claudius, wahrend ulle flbrigen Listen iKriiiciiia] nur 
cinou Ap. ClaudiuK konnca. Anf dou ersteii Bliek hat diese dindoriviche 
l,.pisart aehr tipI ffir sich. Kb ist die lectio diflicilior: ifseii wir P. Claiidias, 
so Iialwn iirir auiler dent venUchligen Sp. Veturins nic die^lbo Person 
Id beiden Listen, was selir wohl die ursprtinjrticbe Absichl gt-vrcsen sein 
kann. Fernpr wiire die Andening in Ap. Claudius (^ehr leicht tvt. crkUrcn 
BUS iW »])ateren Toiidenz lirraus, Ann Ap. Clutidius die Hauplrolle id der 
DezemviralBcpisode iipielnn 7.u iassen. Ua. wie wir fipftU>r Hehcn werden,') 
erat etwa in den fflnfzigcr Jaliren Aes, I, Jahrhunderts v. Chr. dpm 
Ap. Claudius diesc Kolle zugeschrieb^ii wurde. hatlen wir durnil eineii 
Terniinas aiilo ((Ui-ni May die diodoriitehfn KuKleit. Indeii so vcrlockend 
audi das Ictzlerc ist, trage ich docli Bedenken. bei dor offciikuiKliReii 
starken Verderbnin DO»erer Handi<clirirteii au» eilior so klcinen Variante 
so weiigcbendo Kolgemngen ta Ziehen.') 

Schen wir uns di<^ beiden Listen auf itirc ZtisamnienRetziiii)!: an. so 
zcigt nicli. daO die erste Liste aas lauier M3nneni besteht. deren Uesclilerlit 
in den Fasten unmiltelbar vor deni I)«zemviral vertreten ist. Mao ver- 
gleic'lii- dor Roilio iiiicli ^dic Fusii-n vor 4rit> v. Chr. sind uii&i-r Belrarlit 
^laseen): Ap. Ciandlus cox. 471. C. Claudiuii cos. 4I!0, L. .MinnriiiseoB. ih^^. 



I) Jm zwuilvii Tdlli! iliesLT Arbeit: igA. nuch Ni«se, Hr annalibM Homamfi 
Dtterr. ISSi;. jt. Xf.i Volkiiiar. De aimalibuji Itonumin, MarburK 1890, DIful S. ITIT. 

i) WIe lelclit kann — eine Ri'niierkiiiig, die irti Herm Prof. Komc>inBnii vnr- 
■laiike — P. CI,AV|)1VS aus .\P. CI.AVDIVS eDtsUnd«ii selti. Audi Mftiizer IhjI 
Puul >*■■*' ksftwa III Sp. 3639 surht die l,,atart P. t'lau(lm<i xa uiiif^lien: .hiuler 
ll!mi.toi niutt ein dazu geliorigcr OcntJluamc (Cumtjuii aach Lh., Ilomtius aacli 
Uionys) und der mm Kolnenden f(;eli5ri(te Voniami- ('Iji.ko; vjtl Dioil. XII 81. 1) 
aiiAgpfotli'ti Nuiii*. [[iitrH Hclifitit mfr v'w, IIonitiu.'> an dvr Sp!ti« der LLmv iitclit 
watirschelHllrli, da Im fliberu&L-li^l«ii Jahre iler KohkuI Horjtli» ersrbeliit (trI. 
audi vorige Seft«)) iiuil nle Mdite ein Uurlatlu& ku dieM>r Ktiri' kommen? AtiUunlein 
Nteht nedt-r P. Curiatiu.t l)ei l.lvtu.>i nocii P. HorattUH liei Dion, in der vonleren 
ilalflc <l«r Uste (auch nlclit In den f. V. dcr cnts|)recliendc Name). 

$] Kruiii alk'rditigs (v^l. S. 'i»\ Anm. I) vill auoti \\m wie X! TO Nuinidus 
Iwen- Svini.' Brwcisv ilafur j-inil jed»ch iiujturciclictid; ".-iitr i*t K'ntovjinrui ver- 
dortwa aU Mivovkkh. das js uiich Liviux und Diouy^ xU zw»iU'U Naiii^n liabtrn. 
Ira nScti«teu Jalir (467 t. Chr.j hat Diodor allriD ^^vu allc audcn,*ii !■. PoMu- 
mlus ^tt Q. Uinucius. Fflir dtc Jalire 477 und 4(;9 v. Chr. stimnc Ich Kruia 
a. a. 0. lEU. 

U 




RiiHiuehe FaMen nK<l Annalgn lei THcdor. 



283 



rVetarios tm. 4H'J. I'. VeturiuH w>s. I."»j. L. Julius ww. 473'), C"n. Manlios 

COS. 480, Ser. Siilpidng cm. 4(U. I'. Soxlius ros. 452 (Curiaiiiisl 

Tri^minus v.m. 453. T. Hoiiitiiins ca-t. -liid. Sp. Pu^tuiiiiiis AlliinuM voa. 4ii(». 
A. PciiitumiuK Rr{;uln!i co& 4^4, L. Poetumiue cos. 457. 

Dii? PHfte Verbindunjj zwisrhen der Kniitiullislf vor 451 iiiiH dpr prsten 
Dezomviraliiitp i^t ktar. I)ir9pllH'n (j^clilei'lttor, dip vor 451 das Konsulai 
bpsetzten. stellteti audi die Mit^Updor des vrateti DpzcnivlnikoltcKiutiis. 
Die orsten Drxc-niTini i^iiltrri alsii Jiii Allcrtum (Or rmrlztor: deiin dnU im 
■'>. JahHiundcn v. Chr. imr l'atnzi«r Koaeuln werdcn konnten. wurde im 
Alterium nip liezwpifolt.') Da wir ah«x audi hior wie in den Kim^ulur- 
FastTD Ficbpjenianipn (Minncin*. Soxtius: tgl. dwi Konsal 3G1> v. Chr.), 
gpiilor wiiiliT vciscliwurKlfiic Naiiicii (Koriiilitis. PuriatiuK'H und r»lrixtpr 
findrii. dip frsl itm-ii Kiidr di-s 4. Jiihrhumk-n-'i witxlrr in dpii Fasten 
Aiizutreffcn sind.'! so fallt die ersie Dezemviniiisie mit den Fasten.*) Bejde 
siiiH frerAl^hl iind wa)ir^hpinlidi von don!4*]he» Haud. Mobrere Indizi^ii 
wdsen anf dip Zeit drs Cn. Mavins bin: den Klironplalz im dor Spitze 
der I.iiiti;' nininil pin Clandipr etn: wir tindon /eitttenoKSPii von iliiii. offcnliar 
H(i)(')ip seiner I'artei. in drr Usie wied^r. wAhrend die »delsstolzen Fabier, 
die prbillerteD Feiude der Claudier. fll>ergansen werden. Wir when, die 
gefillsclili- LiiKtp des .*>, JiibibiindtTt^ t-nveisl .sirb als lie4leiit.-4iuiu-« Zpugnin 
for die GeeehielXo des 4. Jahrbunderts. Man beaohle aucti. doB ein Sextius 
Kioli unler den D(>zenivirii befimlet iiiid oin Sextiiis als erslor plel^'jisdier 
Konsul Oberliefert ist.'') 

Kinen ganz undrren Cbarakler vXi die ente Dezeinvirulisle zci^l die 
zweite. Nur vier Natnen koninipn in den Fasten vor dpni Dexemviral 
vor;') 8ip soIJen imlfiHidi als iMilrizisehe gdleii. Oazu koninit als funrier 
C. Scrgius.") Die bbrigea fiiiif Nnnien sind ofTcnbar pipbojisrii.'i Von 
KoeteliiUi, DuellinH und OppinA isl ilas ohiu' wpileros klar: sic bezeieJinel 



I) IMe na»l»clirm«ii bleteu AKVKfOSSTOyitOS -» AEYKUti: lOYAWS. 
i) Auch nmenliDgs, so *icl id) vreiB, nar <ron Schifer, JV*. f. mi. 118. 

3> Han kaini Kweirdu, ob unaer Curialinit ciu lingierter Ahne drr sii&lervu 
|ilrli«jiu-)i<-ii ('iiriittii (('. Ctiriuliiw, irlli. [ileb, 138 v. Chr.) Ut, od«r ob t»iH»lc an- 
alibiugi^c viju fiDaailer i)iri-ii Naiui^u eiupninii«n haben (vgl. S. '>79). 

4) UaiKlEiut; Posliiinfus i'0!t.a»A, Kollege tie* Tl. UiBuctua: Sulpidiu uott. 301; 
T. VeturiiiH COS. 53(. 331 (Milt Wl DIml.), bdileitiat KolleRe ilea Sp. PoiAiiniltis; 
v{el« Julll alfl Krloflifitribuneii. viu Koii^al (31, daun sllerdingf> er>t wle<lt-r i<!l; 

-Vanlius coA. 340. 33V i^y. 

5) Vgl. Pais, SI. rf. /(. I S. S67ir. 6J Vgl. Pain I S. 570. 

7} Cbiudiits %. o.; Ser. CorneUua 48S, C. CorndEiu 478 (nor Oioil.). L. Cornelius 
4&!>; Hioucius ». o.: V*i.-turi[i8 !!. o. I>rzw. wcnti man ilafSr Q. Fuliint kIzI: i^. Fnliiux 
485. 4«7. Kit. i'ti. Kaeiui Fabfus 484. 431. 479, M. Fabius 4»S. 4S0. 4:>7 r. (uiir Dlod.]. 

8) Vgl. Uonimwn, Rft.u F. I S. IIT. 

9) VrI. Nk-'bubr. H.G. II S.3«4: ScliwoftliT III & ISfT.; UiHMRifeu. ItSm. K 
I S. i9:.tr.j Ufruig. imm. Uliuitnfrf. I S. 178; PaU I S. 589. 

IS* 
16 



p^ Si^teari, 

aucli Dion. X M nU solchp. In den Fastpo findon u-ir C. Pop(cIiM8 cos. 
:jt;o (KolIcKf des M. Fal»iu«l. 31i:. 3:>i;. M. i'ftptflin-! 314 v. Clir.: Cfn). 
Duiliu!! irjl). mil. .1^9, C. Duilius pos. I'tRi; Oppiiis stpht ril><-rliati|il nirhl 
ill «k'ii KaKieii. ICiiwr tier \ior M'sten Volkstribiiiien Diodors') ist ein 
Duellins: untcr dpn zcliri narh ilcm Sturzc drr l>c-si-iiivim i^wJShltcii Vcilk?- 
IrilniiiiMi'l liiiilen wir oiucii Duellins iind oinon Oppius. Aticli Itabulems 
niuU als I'lclK'jt-r gt'Ilcii: in don Kaslpn koninit soin Xaiiie iiidil vor. 
dag(^«n wird zuni Jalire 4m; v. Chr. ein Volkstrilmii (.'. Rabulfitis ora-Aliiit.') 
Antonii findon wir in den Kinisnlar-Kaxicu pn<l iiii crslHi Jalirliiiiidpri 
V. Clir. (cos. yiJ. ti3. M. -13. 34. lU v. C'lir), in den /a?<* fritidiicii dagcgen 
cnwlicinco sic seil dem Jahrc ItJT v, Clir.: doniRCfjcnllber bann ilaa Konsular- 
tribwimt von 422 v. Chr. nicli( Ms OcKeniiiitljinj: gcltond gi'iiiaclit wordi-a.*) 

Zwpifpllos ist also dir- zwcitp DMomvirnlisto stf! znr IlillftP auti I'atri- 
ziorn, zur Hillftn aiis f'lcbpjpni bpsiphpnd godaflit. Isl diwe l.istp hisioris^h? 
Un die Xrurrrn^r daraiif weitgehende Schtfliise aufgrbiint liaben. ist diese 
Kragc voci liuc'lisli-r Wicliligkeit. 

ZunilrKst siiul li{'K'liKtf[i:i \-ier von dm ans^'blichfu ffiiif Patrizieni 
wirklitli Fatrizirr: Minurius ist ein plrfiejisphor NantP. Anch Sorgins, 
dfrisen Nanip nur ca. 44(i — 3K0 v. Chr. in den FastPii frsolteiiil"), ist ver- 
dftrbiig. Ktrriipr ist cs docli piKpnllich gana; nitsiini. dab plclicjisdM' Cie- 
schlpchlcr, dit^ k. T. I'iu. zwoi, drt-i Jalidiiindcni- cpator. z. T. gar nlrhl, 
zu knrnlisclicn Anitrrn gvlanfrtpn, in »o Trilher Zeit die oborstp Magistralnr 
mil diT aiiliorordondicliPi) liftugiiis. dtf (lo.'iotzgL-biiiin; zn ftrdricn. ntil ilireii 
AiigpUorigPii hpsplzi liahpn sollon. In Vi'rbindung mil unsoroii biwhrrigcn 
Kesullaten fiber diu Kitten dei; h. JnbrhnndrrtH uiid die prsle Upzemvirn* 
listc niuB unbediiigi awcb die zweiie fQr konstriiiprl crklSri wenlrn. 

Jfdciifalb wurdc dip zwoilv I.iste nacli dor ereU-n fabriricrt. Dafflr 
apricht pinmal dcr engt; ZuHatnnictibang der crstcii I.istp mil doti FaMtcii. 
wflhrpnd die zweite es vt^rsi'htDAlit. ihrc Tfinr I'atrizipr aus den Fasten 
vor dpni Dpzeinvirat xn nptniion. was doch sclir jpidil gpwt'sfn wllro: 
(t'riirr wpi::t sclioii ilii- (itTrnliarf Tniilrnz. das Drzenivinit zwischen Fatriiint 
nnd ripba zn tcileo. anf eioe sp<1tere Zeit bin als die dps On. Klavius. 
Uni 300 V. Ciir. wollto nioiitaiid als Plcbejpr epllpn, dcr irgpndwip RiiiflnJI 
auf dio GpscbichUclirpibunj; ImllP. Daher lieBen .<rich aurli dio Volum* 
nipr. Miniicier o lutli r|ii»iili in die fasti cotmilares, niplit dip fa$ti (ribunicii 
Oder etwas Jlhnliclies aiifnchmcn. Spater. ala dio Faati-nrcdHklitm nh- 
gpwliloasen war mid dor Kaiiipf k***!'"'! die Niibililat upradp an liefiij; toblp. 
wio vorhtT gcgoii dpn I'almiat, niaclile man huh der Not cine Tugcud. 



I) Xr Be, 8. 2) Liv. Ill M. 12. 

3) Dioi), Vril 72, vgl. Nieliutir, R. 0. 11 S. 3r.| A. 73A: Seliwi^W III S.4Bf 

4) Haiiiinseii, K. F. I S. li:>; ?aU I S. 070 A. 3. 
a) Z. n. Herzog, ft. Slaatwra-f. I 5. 178. 

6) Cm. 431. 423. IriU. mil. c, p. 43S. 4S4. 418. 4(M. 40S. 397. 897. 380, 



16 



Riimische Fasten mid Annaleii bei Diodor. 



285 



Alls cincr solclion Stinimung hcraus miiB die Konstruktion (ier zweiton 
Dczeinvirnliste orfolgt seiii. Iinrnerliin iiiuU sic vcrlialtnismalJif,' fruh 
augpsotzt werdeii: dcnii die spatere Annalistik weiU nichls molir von eiiier 
solchcn Tendenz bei der zweifcn Dezemvirnliste. ') 

Nur gestreift sei Iiier die Krage der Aiithentizitat dor Kricgstribunen- 
liste. Ein giinstiges I'rteil orweckt fur sic die Tatsaclie. daS die Pseudo- 
patrizier beiiiahe ganz verseliwindeii. Wir finden keine Volumnier uud 
Mimieier. nur drei Scmproiiicr als Kriegstribuiien {Hi. 425, 41(i) und zwei 
Gcnucicr (399. 39(1). Auffallciid isi auch. daS die Klaudier nur zweimal 
als Kricgstribuucn vorkomnien (324. 302), Dagegeii sind die patrizischcn 
Fabier. Valerier, Julicr, Fiirier, Quinktier, Homelier und andere iiiassen- 
liaft vertroten. Nur in der Kriegstribuncnlistc uud dcr zweiten Dezem- 
virnliste erscheincu. wie scboii cnvahnt-). die Sergier; unverhaltuisniaSig 
hiiufig vertreten siud die Julicr. -'J Bei den Fabicrn und Valericrn wSre 
es umgekchrt aufTallig, wenn sic nicbt so bautig das Kricgstribunat be- 
kleidet batten. 

Uuverkennbar ist die Tendenz. bis 400 v, Cbr. die oberste Magistratur 
deu E'atriziern zu reserviereu.^') Das trifft nicht nnr fur die Kriegstribunen, 
sondern nanicntlicb auch fur die zwiscbou die Kriegstribnnen cingesprengten 
Konsnin zu.*) Uni 400 v. Cbr. tritt cine Wcudung ein; die Flebejer 
treten eiuigeinal in deu Krieg^tribunenkollegicn als die Majoritat auf. Indes 
scheinen mir diese Kollegien verdSchtig zu sein. Man verglciche die Jahre 
400. 399. 39ti, dazu das Jahr 444 (die Reihenfolge ist von inir geandert): 
400. 399. 396. 444. 

I.. Tirinius") L. TitinJus 

Ij. Atilius 



L. Atilins 



L. Atilius 



L. Poblilius"! 
1*. IJcinius'^) 



Cn. Geuncius') Cu. Genucins 
Voler. I'ublilius 



I', Liciuius 



I'. Maelius9) 



P. Maelius 



P. Manlins 
Sp. Furius 



Q. Manlius 



M. Poniponius 
C. DulMus'") 
M. Yeturius 



A. Seuipronius^) 
T. Quinctius 



1} Xameiitlicli i.ivius niclit, der sogar toii /.woi vcrpebliclicii Versuchen 
S|(riclit, audi Plebejer iu das Kollegiiiiii liineinziihringen (111 31.7. 32,7). 

•J) VrI. S. -i84 Anm. G. 3) Trib. mil, 438. 4-24. 4U8, 405. 403. 401. (3;>7;. 388. 
379. COS. 447. 43j. (4;i4). 431. 4) Pais I S. o6\. 

b] 443-4-39. 437-435. 431-427. 4:;3. 421. 413-409. 

S) P. Liciuius L. Titiniu.s sind bei Diodor ausKefaUen. 

7) Cber die Seinpronii uud (leum'ii vgl. S. 27S. 

8) .U'rxio; lIoH/.iii; (sic P, .ioi'm/io,- om. ceteri). 

9) Mavvioi (sic PS, /«i>(o,- ceteri). 10) Codd. Jir/ioi (cm. N^A). 



17 



*28rt (ietirg Sigieart, KOmieche Fasten uwt Annalm hei Din/for. 

3>or Vcrdapht lipgt sphr naho. dnli dip Titinier, Aliiicr. Opnudcr. 
I'lthliliiT. I.ipiiitpr. Mailer, romponipr uiid ihiilicr sich in dieso clrei hozw. 
vicrKollcijicii iliirdi KiUscliung citigi'sctitifluMi haln-n.') Aiicli das KulU-giiim 
Ton 379 J8l veidachtig. seiii Text is* jcdocli sehr scliwierig festziistclleti, 
Aiif f;loidie Linip mil deii I'flnipoiiwni iind Duihcin ihI <lrr Ant(it)i(*r von 
422 r. Chr. zu stcllcn. Ucdcnkcn vi'ir anbordcm die Interpohtioiion. die 
Secck^) imrhgnwirat'ii hat. und dip chronoIoRische VprwirniiiR in d«r 
KossusgcschichU.'^), ho simi wir bcrt'Cliiiiit. liir KriPiKslriliiiiK-iilistc samt 
(ten tlaxwiscliciiKcaprcufftCD Koii&ulri al<9 vprdAchtti; zit bcliaadcln-'*) 

Audi dii> KuuKulIish^ vuii 'Mm v. Chr. an vcrsclinnt Pais nlcliI mil 
seinpn Zweifcln. Mr zwcifiyU^), ob der crstfl pIob«jisrho Konsul eln 
CiPiiuriiiB. T,i{'intns ndcr 8i>xtiiiK ^('^'('>'<^ii ^*'i- l'-i~ 1)(>ansUnd<'t aiicli die 
iwfi idontisclicii KoUeRicn von '.HU imd IJUl v. Clir.'^l Ks isi iiiftglich. 
dnB dcr Anfanf! dcr xwcitcn KonauUi&te intcrpoliert isi: irgonclwic bewit^m 
schrint CK intr iiuch nicbt. Ziiui SclibiU sci ni>ch darauf liiiigcwipHen. daB 
aiiflor den aiis I'lilrixitrn bpstohoinlpii KollpKipii. die iiarb StlH v, Chr, 
audi boi don anderen Fastonrczcnsioiii'ii v(»rk(>nirn<'n'). Ditidnr uuch bei 
deii Kolb'tripn van 337 nnil 3;ii> iswoi I'atrizier vereeichnel.*) Ks ist inOglich, 
daU Diodor audi hicr dio Altera Tnidiliim virrlHu. 



I) Vidieiclit warun eK iirsitrCinKlirlt Jc xwci pntrixJM-tie odvr putrmnfih >t«jii 
sollcnile KoQKulu. 4*n\. I'. Manlius Sj>. t'liriiis. SVJ. M. Vi'turius Vn Cenncius. 
3!*6.y.SIanli«sCri.0i'uiiciU5. — 2n'Kl.S. i7S. — 3) S.M(nniiisen, W'int- f. II S.23G(r. 

A) K. J. Ni-iiuittmi, tliil. Zritmhrl/t :t«. ISdti. S. ^■l A. 1 sclioidi't ^vnii iled aelt 
item Veji'iiterkricKw uuTuiukoruinL-deii I'milililialtitfi'lii dpi- I'egia* .cine noInHmlJK 
niiziim-l I UK-Ill Ic SlriTi- Rl>tl«uItlli^t« vnm K'iij)iti>l, votu .liiiitiilcrli-mpd". Dlcse Si-liei- 
(UiTiK M InxjA-rii btrecbligl, ids spit di'iii V«ji>nUTk i ii-^i? die Fit^lni antaiifien. 
zut «rlLisigi-r xu werdt-ii- Die Kxlitlc-ti/. ilirr Jiip|>il<-rifj(i|>n)-KoiiMiliiH>'tu uticr ist 
ilocli sL'lir iinsiotiLT. Sirlirr i^t ji'ili>iifall.«. diitt c1ji> uiik vorlle^iointc l.ivlc, vienn 
niclit (fUDx geliilftdit, t-o duch stark, rast lioft^i iingHloii vur(SI»i:)il ixt. Icli neiiigHlciin 
Kelratitf tuicli nidit. „tiiv KelilerKreiiU'n' dieacr LUlu xu be.HtiRimL>ti. 

5) 11 S. 137. 0} II S. 135 A. I. 

7) 355. SJJ. 3M. 3.il. 343. 34fi. 343 331. 323. 8il. vgl. Pais II S. 137 A. I. 

8) Riiri'ii Pii|iiriii>t ^IhU eliittx Ai^tiiin iind viiicii Valerius stJitt citiL-s Puclliiis. 



n 




287 



Die sogenannte „Stel8 de rexcommuiiication" aus Napata. 

Hiu aa(jeblkh«r Rvli^ionskiimpr im Aetliiupcumcliu. 
Vou Hclnrlcli SchnFer. 



Ill iru>iiK>m AnfMtie Qlwr die AuKwaiiderun^ Httgypti.Hclipr Krip^pr nnrli 
Nphicn uiiter den t'sainmetichidtrti') habe ich mil wenigen rasrhen Strirlien 
fill BiM von der C>eschiclile der kwliurellen Bczichiiii^cii des obercu Nil- 
(jilcti su At.'^'ptvn zti gelx'D vi>rsueh(. GpwiS win) timer Haiiptii)torpj<s(! 
Ht^ittt d(>ni auUt<>j^<!iid(>n Astc dieaor KritwicJtdunK xugpweiulct tiloil>en, 
der Zeil. in der Nnbipn in immer ^Uereni Umfaitgc eine acjO'ptiKchc 
ProviiiE wiirde. abcr os hat audi seinei) i^roBen Krtz. dai^ Hf'ni)>siril(c-it 
zu verfulgcii. und zu Wobncbion. n-ie die obcrflaclilii^bc av^-ptisK;)!^ Kullur 
in jcnen fernen Gegenden wieder ahHtirbt and das clnbeiiiiiiiohc Klcnicnt 
sirh durebactzt. 

Fli(«s4>n ^boii dip Uar>l|pn fflr uiisorp Kdnntnis Nubicntt zur Zpil dor 
negyptiscbpn Hcrrschaft nicht allzu reicblich, sn werdcn sic gaiu dfirftif^ 
nach der volli^n politiscbcn Treflnunf; beider L&nder. tiach der Ziirflck- 
drAn^imj^ der A(-^'pU.-ii bolieiTSchcndcii iiiibiscbcii Dynnsliv idcr 2h.) durcli 
I'j^nniotich I. uni (>tiO r. Chr. 

Die acfO*ptifwhen Inscbriften sprechen nur selten in cinor biiitoriscli 
faBi>arpn Wet-w von dcni Keicbc von Napala nnd .Mcro*. Sclbsl pin Text, 
n'ip die in jcncni Anfsalzi- brhandclu- InHclirift di's KnnimaitdanUrn vun 
hllepbantine. Nre-ht^^, stcbt i;anz vpn<in»>ll da. Dieeinbpiiiiit<c:hen imbischpn 
Nachrichtfo sind sparlicli und vor allriii nns turn t;rdBton T«ilp iiocli un- 
vort!tftndIich. l.Vnn soil don lrl7ioii Jahrlnintkrlpn dor vorchristliclien Zpit 
wpiden dip Ins<-linflen in cincr iM^oiideren, norh nichi pnlzilTpjien Schrift 
and einheimischer Spraclir abgefafil. Die ^legenllichrn Nadirinbtrn 
Uassiscfacr Seliriftsteller erliellen zwar gelep'nibch ilas Dunkrl. sind sber 
doeh stpts nur itnt viplor ICritik Zli beuutECii. Zudoni »iiid iiv von dor 
Zeit der unn noch verstandlirhf^n einheiuiischen Inscbriften durch Jahr* 
hnndprtp getrennt. 

Es isl abo nielit ganz Iciclit. Pine richtiee Ansrliniinni; von Hen Zn* 
BtftDdvn des Rcicbet^ vun Napata uud MvrtK- zu KCwinncD. Eiiir dpr ereten 
Pflirfatrn hf\ der llt-nntzinif; so beschaflpRPr (jupllen m&ikr w aoin, sich 



1} Bd. IV S. IM dimr ZeiUcbrift. 



Die togenannte „Stiie de rtzwrnmimUation'' atu Napala. 289 

im ^roikri) Tciiipcl voii Napata am BcrKe Barkal ecruii(U;ncn [>ciiksli-incD 
ncthiopischcr Koiiigo \vtzt lai MtiM'Utii van Kaim ^itelil.') 

Dfn hieroglyph isclien Text tlieser kipiiisten unler dcii gewaUipen 
Stelcn i-iim Barkal gibi die Abbildung wicdcT. Zu^odo ^pIo'^ ist ilir 
dio Marioitcechc VcrOITmitlichung in den Monuments divers, docli tioA 
iiarh ciiK'iii t'npicralMlnick etnige, flbrigons geringfttKigp. VcriieGSCTnngcn 
cingpiragen. 

Dcr Text isl niclil li-iflit. docli berfthren die Scliwifrigkciten in der 
Cbcrwiziinfr fliiixeliipr SlHlpn nicht dip Aiiffassnnir dos ganzpn Tpxtoa. 

\\"te fiilgpiiitc Dwrsctzang zoigl, gtiedorl sich div Inspbrift in rier 
AlHschiiitlc: 

I. Der Rutc Golt 
dMs Abliild des He' 

Aliiin, dpr rr^oll. d(T daa SterWti (dcr MoDSchen) kpuDt'^) 
der weil ausscliroilciidc 

die zwpiic Sonnc^l. die dpn Odrm an jrrle Nase ffilirt, wrnii »ic die 
MciischeD belcbt 



Si«f|r«in8c]|ri(l den Tanolaai'm (uni CGi v. Clir. tberHctXung bei Rrca»tei] s. a. 0. 
5 919— a31). — 3. Wl- lusi'hrin filwr ilie Tlironbesieiganii; dw Kspcrel (tun 
Cjj V. Chr. rtiL-nwlzunji bci Hiui|ifr» Hil-iioihaiuT l^ffi^l. Bd VII S. ISA-I-M. 
S:J3— 3:i9J. — 4. [)«r K^K'«"in6''>i«richl des lhni}nlt (urn 550 v. Clir. rilH-nt^tiun^ 
liei Ma!i|trm a. a. 0. S- t^i—i'd'.'") — i-. I'nscri" „sli-le tic I'escoiiiniunicsiUnii". 

Vvn den lf«tiktiteiii^n. die einsl init iliraifo fnofpo zusammra iio 'JVinpcl 
vnn Nupata g<-.<Iuo<kn IihIkti, simi xvsai in ctiropM«clic SaniniliinfiL-n i;dangt: 
f!. r>(T Ki-gk-rniifr>.lierii.-lil tlrx Nii«tiw«u (urn !>W v. Oir. Krklirt von SchSfer. lUr 
iieihiaj>virlif KdntgnttM'hrip dPi Brrliitrr SitUVft*]- — "- I**!iik»tl-iii di-s KKfieret fiber 
dit- Kinsi'1/UQ^' Hiicr Prli.>K|priii (tun 6ib v Chr. Krfclfirt vnn Si-liafi'T. ZtiUthr. f. 
«eg. ^pnKA«'99 S- lOI)- lui lA>nvre. — 9.Wobl eticiKUher Htaoiiiil ela BrUi-haAck In 
Berlin, das Kriiiao, Zeil»ci,t. f. atg. Spr. 29 S. ISG Ueliandelt liat. Zeit uubesUmml. 

1) DaS aacb die InaclirlR aber die Tbroubcslelguax d«s E&per«t (die ,.»trk 
de rinlroiilialioii") bislier kIrIs scliief l)eurt<^ilt wonleu ist. \wtfe kit vln mder 
Hal M>i(;«i xu kaniK-n. Docli hi dci Fdiler hii-r uicbt «« liuodgrrjdicli wic Iwi 
der ,^le de I'ejicoinmuDkallon''. 

i) VerRieklie mil i^luin »ctii;in«n die ActliiO|KD zu Uvben: I'iaodil ueiiut 
Bich .das lebcMide Bild d«it Atuin' (PJaucbbilele Z. I), TuntrtaDion IMt (Trauoi 
Btele Z. 1) vol) slcli »ag«n .Atiiiii i^t ci- IGr die Mtaitchcu*. An unwrer Stctlo 
sdwint Attim als der Gott liczeichuet m mn, der deo MenachCD die l^ebeniidauer 
lumiBt. doch ist die CbersvUnnK iilcbl Kam flcber. 

3) Einen alinlicli hfibschen Vergleteh, deti ich ebenfillis nnlit zunUIig, aa^ 
rdo MV)'P"Kbvn Tvileu uichl koniie, und der tiUliRr mlfiventaiiden isl, bat 
TaioUtDOH (Traanulele Z. I): .der TH)t. weon «r anfgehl*. D«r Kooig winl also 
iDit dern jflOKen. Kli&sea Morgeu vfr);lictiL-ti. ihri ;tleicb darsiif folneadc Vvtfilekti 
mil Atiim (k. Anm -i) geht daun wobi nuf di« AUrndeonne. — Die Uobe^hrifen 
dcr A cthiopenkoDige cotlialteo aurli sooM maocli inleressaatci^ &>, wean Tanota- 
inen sidi neaat: ..eiaer. der daa Hi-er durx-lilalirl, bintvr dcin licr, dcr iltn be- 
leidigt". >'acli dein, was nir biiher von Tanotaiuoii h iji«eD, inutet uhh dte»er 
Ausdruck aus aeinem Uunde etwa^ sonderdar au. 



8 



S90 



Bdnrkh Schfffer, 



(Icr iiiit seiner Starke crobert wic sciji Erzougor^l, dcr seine Mnjcstat 

ln'i jpflcr riiiM'Incii I Undiiing Vdii »ilf»n ihren vortrofTliclicD 

Hiindliingpn Ipitet^) 

tier cretfielwrenp Solin ») auf Boinpo Siu 

ilcr Kflnig von Obpr- unci Uiilprafjtj'pten — — — —*} 

ckr Sohn des Re' — — — — ■•( 

ilcf von Anion, dcui Herrii dcr Throne dcr bcidcii LSnHpr am 

reiiioii Borgc'*). goliobtf 
dcr mil i'wi{((>in Ltdicii bcHctiE'iikl wL 
II. hii xwcilpii Jnliri* natli seiner TliroiibesleiffunB. als seine Mnjt'srflt 
KUf dPiM Tlirone dps Geb*» saU. sajidtc seine MajcslAl tfllpenden 
Hefciil ZIII1I Teiiipcl :K^^iiii>i! YnterH Anion vein NupaU am reinrn 
HcTgL'. uni jcne giiltverkalllp Sippe^) aiiszUflL-hiieUr-ii. die Tvijinj' 
pr-iWi} hoilil: 

_Man m\\ sic iiicht eintreleii lasspii in den Tenipol des Anuin 
von N«ii«ln am reim-ii Herrii wegrn ji-iier Siiclir") t'« widen eiiirii 
an, sic xu iicuucn . die sic iiii Tenipel des Atiiou ^elna liabeu. 



I) Ks ist uicht iL'clit klur, an welchen Goll lifer ((eilaclit Ist. an den Sooneii- 
fCult udi-r bc;uer an U;<ii'js? 

'i) Di« riii<:rsi.-t/iinK isi wt-gon des xweiiiml wk-derltuttvii ap^ ilvaseii Be- 
dciitinif,- filr mm ja so Wfiii^ falibar ist. arhwcr, der jfctfcbfue Verwieh also 

vifllriclil rul.M-h, 

8) Ea ist i)Utiirlk-|] vuiii Kotiigv :ilif dvm Klieiitiilde d»>s l(urii!>, Ai* V'nrMldes 
aller SSIinc, ilic Kfd<r, ilucti muclit'n dii.- Kimclliclteu Sctinicriskcit^ci. 

4) t>i<! Iiel<)«n .Vanieu des KouiitK "iiii] Hur^f&llig ausgenieiUelt. 

■')) Die8e lleKeichiiiiiig )&Cl iticli Htirli tin »n<liTc r>i.-Ii{rgi^ nudmelHeii (llamiiiH- 
luat, bi'i GokiiiHClielT 1,9, i^lu i'feiler mil il«m Ko|if<^ ile-** Anion widders otid dcr 
Bi;i»clii'in .Ainnn vomi leineii Ii<;rge". V'oii ileiii klcinereti d«r Fe I sou tern (id vmi 
Abu^'nibfl nini gesa^. er «Qi aiiK>e1«Kl .im reioen Bi>rgc von Niibien* E.I). Ill \91)- 
111 lien Ik'tikinSliTn di*r AotldopeitkOiiiKe ist aher .tli^r relne Iterfi" bckaDittlicli htctn 
^■iti Name des Iti-DiF^ Barkal hei Napaln. 

I'O ll^tiliyv Ri-ZBit) III u lift i!e« aeityinlsclien Koiiigslli roups, fteb i»l der Rrdfjotl. 

7) ria.s liler Ki'liriiiirlilL' Wnrl mUiPl JM uncli aiiUvrlmllj dieser lusflirifl ofl 
belegt and beilfiilci uiiifucli .Stanim. Kaiiiilif' "hue ei»eti reUgi5M!ii Nebwialon, 
also nicht .Sektp". 

Vi hr Hi'll yf. UH't yir tldf. jr-mi iisw, Stdl Iml Itii uOKyiitbcbi-ii ^euau dcn- 
xelbeii BedeiiUiiigNdliei'ffKtiK orlilteii. wli; dns hcbriififtclii^ da ha r. Ks he/i>i('linc1 nicht 
iitir (lie Hcd*, soodern iiurh ilcri lief^fimiaiKt tier Keile, tiedeiitet aUo aiicb .j^achi?". 
Dalier hior die KoiiHlriiktion iidt jV ,mft<rheii, liiii". I)ie Vurbindung mdt pf, also 
Maor. rnit VVm,. iiit auTTHiUg. Eutwcler sind wtdic und mt/f dcr Komi nach lu- 
Rammennoralleii. unil dcr Sdireilier denkt an du^ erstcre. Oder alwr w leiRt 
itich iHioti jcnf, den Nubiern elK«iitiiiiilic^c, VerweclisluUig "Ivr ^raninialiMhen 
(ipsfb lee liter, die icli KSnUjamithi: it. Hfrl. Mus. !*, T5 besproelicn linbc. Durnli 
deu VerglKiih mil un»i;«r SUdIc wini audi eiii Sals <i«:r Pianvlii -Stele (Z. 130} 
klar, der liiHher »tot« niiltv^rsUndon iat (audi von mir oelbot in meiner Auagabi! 
in <ien I'rk-undnt d. anf. Allert. ]\\, 49). Tcfuucbt sap doil III Planrld; ,lch fiirchta 
inicli vor deincr Maebt. -wegen jener Sache (d. Ii. nielncr Taten, die ich iiidit 




Die sogitmnfite ^Sl^e de Veaarnnuunkaiion' am Xapaia. 291 

Sir! Imhon ^wai: gpinn. was tier Goit vcrbolon hat. zu tnn.') Sip 
hfllK-n in ibrem Heiren Kcplniit. fim-ii SlriiMlien zu*) tJllpa. nn dcm 
krinc ScbiiM war. unci riaa hnt der liolt vi-rbotrn. zu mn.~') 

F|[. Der (iott lieB (cs) sic rnit ihrcin (Wftcnen')) ManHp sa^en. um ilirc 
Si'hleohtiskoit an don Tag zn bringcn. Er I6loto sic. iiidpin si<> 211 
piiH'iii Branfli>pfer*J — — — — gemaclit ttiirilpti. um allon Pm- 
plielen uail Priesteru. die dieseii lipirlirhcn Ooli Iragpn'^t, Kurrht pio- 
KufloBrn v«r dof (irfiUo seiner .M»<rht uml deni Uiufange seiuer Gewall. 

IV. Es i>()radi seine 3[iijo>^(A(: 

_.\lle Propheteii imd alle IVieiiter. die vIvhb Hfi»e« tun in doii 

Tcmp(>ln — , dip soil man |Tcrtilfccn]. ihro TfiBc ntrht aiif 

dcm Krinwdf-n (wandcliil iiiftiii>i). und keine Krbfn iiacfi ilinoii ein- 

seizcn Ussen.*) [>piin dcr Tcinpcl sidl nii-ht bchaflct .srin mil ibrcr 

Sonde, frei scin soil er von ihr."^ 

Dcr erstp Ahm-hnitt enlbiilt iiur tbi' Nnmcii dos KUnif^ nn( den 

ublichen lobcnden Beivrorlcii. Ini zu-eiten wird tntilfalt, wi? der KOtiig' 

welter en ni-on«n bninrhe) dii Flainmc, dte Mrh tnir fHmllich ge^nilbrrNtvllt*. 
Utt nhj .Flmiitii*?' i.Ht iiUu PUrii-lil s«Ilwt tcemeiiit. Kurz vcuhpr {T,- I^A) B»fA 
Tefnacht .wU balle nirhl *Und \or dniiirr Glut". 

II a iril'H ntr )r *tr, Aas zui'ite M«I « wrf-it mtr jr-f. (Dw f ftChcint 
stcber. Uie Lesniig Jr-ir ncbemt niich den Hcslcn nicbt rno^liili.) RlK^nlllrh .der 
Gott liat nicht liefoldeii, «s xa tun*- L'm ilon Sntx ricblig xu vumti-littg. dcnke 
man an grii«IiiHc)ie SSIze, urii-: o\ auMtumiu oh {^aact lirtti loi- npoai». So lA 
iiaeh loi Avgyptihcheii da$ Miiii[>lTci-tiiiiii. nicht dax ^raw, net^leit. nuch mull {rb 
bemerlen, Jafi inir weiterv ut>K>'|iiiM-1ii> Ik'iMptele fflr dieiien {iebiaoch nirlit 
bckaiiiil f-iuA. 

'£) Ik-r (j«l)i^ui:b der PruepoiiiUon n in difser Verlnndung enchciiit no- 
|(e<rnhnlicli. Uiin ernartct r. 

$t <f(-tn zu erganxcn:' Jllao venniUl iber ein Objekt xa dd. 

4) thj n »d-l {id «la audi wnst Dicbrfacli bdvglcr Ausdruck fnr .Ilrxnd- 
rtlifcr*. Vjjl. Rerlln Paji. SCCi-t (Rett. Hiertil. Pbp. \V\.l Tat IH Z. 1) UihI, wyrniif 
Rikh (iiiiiliiier liluwdHt. Goknischefl' iin Rtt. dr trar. XXVIII, in Aiiiii. IV %n 
seinem Pap)ni!i vom SchiflTbrncliiKen. Ui« Vi'orte lH-(l«it«n HgcnIIich .<1sk, iraa 
(odcr i^lner iltrl in die Ftitininf waiidi-rt". I>iirch niwcn- .^Ifllr wt-rdrn »lt gewill 
aiicligeni'ligl. lias Fvut^rdt't Gutter, di-in nsch dcii Fliiolifonnelu xelbst ne>:y|>l isilii-r 
ln»>clirini.-n rvgl. Xriltrhr. atg. }<jpr. 33 S. 109) dii! SchnUli^n ii-rfallcli liolleii, ala 

eiB« scbivckUrliv '\Virkllchk«il nnd siclit our als reliKlftRM Rild aatuitehen. 

V) y.DniliK koiiiinl inir durrli Gardluera Freundllchkeit g«rad« in di«sen 
TifW iwiiK- RrnrtMltuiig des Tiiriner Papyrus Flpyle ond Rfufsi ST— bO fltr iliit 
BsiUier W'^'itertiucli In die llsmlp, «ti (lerv^lbr Aui^lruck liiinfi^iTTorkninint uiid 
?on thm «ti«n»o ertilirt «ir>1. WDrlliiii liviUl t'r .t'ialri>k>n uiiler d>-ii 'iolt'. [)x» 
lleromtrajien des G&tterbl1di^< H-i dun FrOKCwionvo i»t dcr wiclitig'^le und dirun- 
vollftte Dienst der Pricsler. 

6) Dcr SbU kSnnlc allcofalU auch )>esag«ii, dall all? Hire NacIikoniiiKMi lOKnr 
ni v^ralcliien *tHd. 

7) l>k'«r kluU- Salis si.|l ntir don. alkrdinRs ksimi zweifrltiufl'-ti, Sinn der 
nPKyi>tiMhpn Wortc wIMergt'ltpn. Wit er grainuiali>ic)i olmi^ Kiinslrlci hvrniis- 
ubrfaKeu tut, Mrbe Icli uichi. 



293 



Bdnrkh ScMfer, 



(He AasscMieBunK dor Aiiscl]ftri«i'n oinrr gt^wiHsm Fnniilie am* <lerii 
Tempcl von Napata fonlert. Vii-lleicht mchon aus dipscn Woncti. iloullicli 
tibcr tins ilem SchluU dot) drittcD Ab«pliiiilU-» un«) ilcin lohiilt Acs gutucii 
vicrlpii, ilip beitlr krftftijri' \Vnriiim{;<?n an allp I'ripstpr oniliaitcn. gpltl 
lienor, dall die S<-!mldigpii der I'riestersrhatt des Ainon aDRphflrt lialwn. 
Wclchra ilirv Scihaiidtiit wiir. wird aiclii vcrsc-liwiegen. ^tcitidcrii iiiit riii- 
facheii, klaren Wortcti Kisagt. Sic haben pint'ii Mord gepliuit. dnch 
Wlirdo dfr AiiS4>hluf! ihk-Ii vi>r dor ADHtQlmin^ enidwld, Mfirder ItHnii 
dor CioU ntclil unlrr fie\n^» Oiciicrii duldcii. Dk> durcli die AiikUgv 
dps KfiniRB BcKrhiddiglPii werden also vor deii (ioll ftesWllL und sie p>- 
ctcheii ihre Schiild. Die Stralp itplit nocli libcr dii; rom Kfini^* {rcfordcric 
Baiiiiiiug liiiiaus. Die l<eute werden verbranm. Der SrhiuB epriclil cine 
aJlKMiiciiie seliwcre Vorfliichuiifr dcr IVicsUT aui*, die sicli Sliiiliches zu 
sriiuldpi) komnieii tatwcn. Sie nelbst aoIIpii gctAtct und ibre Na<-hk»iiinicti 
voiii Tempoldii'iist fprnpeJiallen oder par ebcnfalls ausgcri)ttPt wentpii. 
dainil dcr Tenippl niclil doch durch die SOndo der Vater beflccki wird. 
Das ist der iiilrrcKifaiile. ahpr rcrlifiltniMiiSllie f'tiifarhc mid ^uiiz klare 
Inlwili dfs Texici«, Es isi mil kcincni Worte lu ihiti die Redo von In- 
k'lircn, Srklpnwpii<>ii tiixl bliiti^eii n.'li|t;i«ispn Kanipfon. dip man in der 
Inselirift hishor stets erwSbiit zu liiidpn f!l«u*'(- I't finind zxi der Kaiinniig 
itit vuirJa und allein die blolJc TatKaelie dcs Mcirdnriscblneos. l>otiSpn Mnlivf 
Bind vniii Verfasser der Insclirill als "urn iinwespriliirh nicht erwfthnl. Rs 
wftre also iiiaBi^, wcnn wir VemiuUniKen dnrikbrr atiHlplllcn. iliv ducli 
stetg our iu der l.nfl ttpbweljcn inilillcit. DaU Totsrlila^; innerhalh oiner 
halbharbari»c)ieR I'Hei^lprschaft ntir aus doKmaliKulion Sircitigkcileii ent- 
srchen kdniip. wird man iiirbt ini KnisI heliaiipteii wolleti. 

Mit (Ipr (inippe KvtliiopiscliprTexle. lii denen iler torliugeiKk* geli6r1. bat 
eich ziterei, nud bislicr sn gut wie allein, Maspero cinfieheiid beschftftigt. 
Au( seine I'lonii-rarln-iri'ii sliltzcn sieb fuel aUe. die die**' InBcbnfleii Iw- 
nnlzen. Su ist denii allcrdinfi^ audi er es. der dip Interprotalitm dieser 
Bannslcle in vJJllig falaeho Wcgp geleitpt hat. Er koninit ffir sie. die or 
mehrfaeh behandelt liat^), 211 einem ganz eigcntRniliehrn ICrfjebnis. das 
cr .sehlicBlirli in lolgendon Worteii formnlicri hal'l; 

_Le culte sc (lervertil de superstitioiis i^iranses. et le dogme s'abfl- 
tardit malgrfi la »6v#rit6 avei- latjiiollc le saccrdoce eu survcitlc les 
applicatirkii!4 et sevit contre toiilp apparenee do prati'jup nouveilo. Vors 
la fin (tu VII' sioele. (luolqups fai))illct) attac-b^es iiu temple 
d'Ainnn a Napata avaienl Ient6 unp mrie dc N^forme religicnsc: dies 
pr^tcndaicnt. entre atitres choscs. i^idiriiitncr au siieririce onlinaire dca ritos 

6) ISil Nnr utt tIArrt tTnxemmiiHkalion otr. Her. arch- N. S. 1871 II 338; 
l!^i.S lilrir. of the rirtimmi/niatKoH . hec of Hn Rttt 1 Scr. 93. Ilci<lc Anfntxo 
wteder abgeilruckl in der HibUath^ur Af<ijiU>ltigique Bd. Ill S-TI— il* und 2i3— 232. 

7} Hittoirv am. dfs ptufta rtt t'eri^t. Ill- La emjiiret S- AM. 



Die sogenaimtf ,.5?f/«r de Vaxommnnication" am Niijiata. 3i>3 

dont le principal ronsistait ii ae pas cnire au fev Ic chaire des rictinies. 
Ccttt' coutuiiic Konti ilouU' onipniiiKi'C' aux N^]a;rcs du Hnui Nit. fui cou- 
flid^-i-^ ctimme uii<> h^r^to iilmniinable pur If>» orlh<K)oxrs: \p n>i w rcmlit 
pri ptinipi^ aa Icnipic d'Anioii, SAiait Icit prj'tr^is ([iii profcs^aipnt los 
doctrines g^'ditioiisfg pi log brflla vifs. l/usafte de la viande erne a'm 
pprsjslii pas iiuiiiis. ct nu'iiii- il ^a^iiiM taut d** trrrnin iiii riiiif> ilrs hges 
f|uc Ic chrii^tianisiiie ii a pa r^ut^^i A le iiupprinier: onrorr dans nnlrr 
i\icle, lo! brindf. In vi«ndo dt bu'fuf di^pwrt-e »ur raniiiial vivanl et diWorfe 
saiiglantp. pst im n-gal potir les AbvRsiiis.' 

Vwgleifht man dipse Inliallsangabn mil dcr oben {feitPbpnen Cbor- 
8«tzuilg der InsdiriFl. so wird man sirli iinwillkarlioli frai^on. ob nichi ein 
an bcKn^iflir Ill's >ris^vc-r:;lAndi)i» vr>rll<>^c. niid ub wirklicli bi>id<vi sirh aiif dic- 
fiiAW liiwbrifl iK-niehc. In dcr Tal jiind von dpr in Mn8p<'ros Wkdeniabe 
Piiibaltr'Den soiidorltnn'ii GcsrliirliU' hCclisioiis iiur d'lv von tin« gi'^iiorrt i^ 
draekton Worlo durch dio Angab«*n der Inschrift gcrpchtft'rtigt. AIIob 
aiidi>r« 'm unlor ijj7i<>ri<^nine dor laUiiicldirliiMi Milti'Uun(!4'n dor liisolirirt 
einzifc und nlleiii nus dem Netiieii der gehannten Kainilic gesponiK-n. 

Diflscr Nanir lauict ^^OQi^.^jd^T I Ifly^. ""'I I'c'i'' sith 

(Hwa 30 umschrpiben Tmjtsj-jfr'dthj. Maspero will darin aiTffyptis'ho 
Worlo solicii nod ubrrsctzt sii-: „(^u'on ne brilk* paa. Quo Tarte de la 
main ta<*" oder „Do not cook. Let violencp kill," Die angobliohe Scktc 
lifttto sieh also einon ^anion zugelt^ in doni sie dio Kundampntalsaizo 
ihror .Irrtolire" fornmlii^rti-. Auf d^-n t-rslpn llDcliligcii Blii-k, und »-pnn 
man die Wurtt.' am diT Insclirift tiemasgeriiiiirii wler gar nur in L'lu- 
wlirpihang Tor aicli aieht, mag das j« noch nirlit so unmAglicb acltpinen, 
wii> OS in Wirkliolikoit isf. Rh gibi oJDC ac^-pti^rbo Nr^ation bn^ sovrio cin 
Wort />, jun^; ;». dnx koclicn bodputet: die WorK^ ;n-. boraiistirchon. und tit. 
dio Hand, nnd bpkanni. Ja die Verbindtinn: pr-' .niit bfrntMrahreudrni Arm~ 
h^oiilci eiwas wic nmiig odpi gcwalltiilig: docli bliebc die Verbindnns 
j/r-dl ..niit lu'ransfuhroridtT Ifand" in d<<tn!iolt>p|i Siiiiic rr^t iiuvti nacbzii- 
wfiseii. SchliPHslirh hsbeii wir pin apgj'plisclies Wort ^iij-f, das (iemetxel, 
Blulbad odpr KrankliPtt hcisst. Aber nar unlor Zalas^ng dor stirkslen 
tirthoKrapbischpn. granimarisrhpii. synlakliscbpn und Ipxikaiischen Ver- 
rptikiingirn knnn man dip ac^'pli.fchon Wnrtc in dtji Schnhxcii-bpn jpnc^i 
NaiiiPDs wiedpr prkcuncn und sic zu eineni Satzc des tdu Masporo aii- 
j^nummpnpn Inbaltes verbinden. Seine Erklimng tst <4ne dor besten 
Itpispirlp diifflr. wip -iplir ajpb die VprnaplilSssifrunfi dos von uns ini Ein- 
giingp ausgpsprcK'lipnpn allgPineinpn Satzes r3pht. dass man lipi dpn 
Sachrichten liber Nnbien beaonders streng sich vor der VermenguiiK der 
aus dpn vprschirdeiislcn Zpilcn stamiiipnden CbcrliefeninRcn hflien muss*. 
Wir sphpn an don in apgrptisclu-r SpracIiP abgpffistiU-ri iiubit^clieii lu- 
sctirirfoo, wifi nacli dcr polittschcn Tronnung von Ae^'ptcn. also scit 660 



294 



ffeinriefi SehSf/r, 



V. Clir.. die Kciintnis dps Apgyptisclien sellwl boi den flpbildotcn. dip Aaeh 
dme InschriftfU ahgefaitsl habeii. jiitiprtialb cities -laiirliuiHlprls atisscr- 
onlciitlicli whticH /urOrk^cht.') Dh> lu:<('lirifl(m dva llHrsijorf (uiu ^'^.i v. 
Chr.) tind norh tnehr die dus Nastcseti (um ilb r. Cbr.) mii«a in jedcr 
Bpdeliuii^ piiip Spradif uiid Ordiop-ajihie, hei der aelbft uiis heiiU' 
maDcltmal ein Schamlcrn (Ibcrliiirft.'l Nur die Kiuwirkiiiig der Kritmorung 
an dfii Zustand diciwr liiiM'hriftcii niac-hl V8 orklilrlirh, dass )lH<iporu aiicb 
dcr niiserrn iilinlirlu' mid noi-h srliliiimierr Sprachsflndcn in dein „Spkloii> 
namcii"" ziiiuiilcl. Das ist aber cine starke uiid sicli sdbst rirliti'iitlc L'n- 
^frwbtiskfil Ri'Ri'n den Veriiusser iinson's Ti-xtt-s. Sfin I'rodukl wflnlo zwnr 
rielleiciit iiipbi viol Gnad** vor den Aoftpn (*in« fcin gt^biidoton Apjc^-plers 
dpi* Zoil (n'fiincli'ii biilicii, alicr fur imscr (ii-frdil si-breibt pr din*!! noch 
pill Argypli^rh. dciii wir in Spruclic mid Onhofrniphie kauni VerstOsse 
nachwi'iAori kOniien, die iiiclil aiich bei ac^yptischpti Inschrifieii dcr Spjitzoil 
denkbnr warcn. Die iiiifii'blicli m-gA-pliufhcn Worte des S«ktciinaiiirns 
wfjrdtMi in iliror vcilligcii iJarbAii't vollstandie mis dem leidlicb korrektpii 
Spraoli- uDd Srhriftcharaku-r der tibrigrii hmclirilt bcratii^falleii. Kpin 
cinziges d«r Wortp wire wip ein ordPotlicliM aeKj'ptisfhcs Rpschriobpti. 
L>a keiii Grund vitrliandt^n hi. waniiii geradp dicHc Wurli- »q ar^; uiimiatiJpll 
scil) liolltcil, ist PS uiiiiijkgiirh. dE>n NatDcn arg^'jilixcb zii rrkllkrpn. 

Ks hindcri uns al^o nichts, den NAtncii eiiifaclt a]s das zii iiehiuou. 
als was cr mc\\ gibi. also sIb den wirkliclipn .Xaiucn dioiur (iruppc vun 
PprmnPii. Dazn paSl, daEt atipli ^niisl in aptfVptii^f^on Inschriflen Ei|;cn- 
caiiien in (Irrsplbeii VVeise eiiiKeffilirl werden. S(i heilil ps. uiii iiiir riii 
BpJapiel zu iiemicn, iui i'apynis Abboll*): ..St-in (dfs dargcsti-Uteii KOnigs) 
Hand ist iwiecbpii spineii lleinpu. pr beiUt (dd nf) lihh". 

Aueh die C*rthD(fraphic dps Xanipns der Kamilio sriinrnt zu iiiiMrer 
Annahmc. Die iiipistpn afrikanisohpii Xaiiion der SpAlzpii werdon ja 
einfacii alplialK-iisrli ndcr tnit Hncr Art Silbonsrhrift ^fcs^^hripben, dip nar 
ans .sulrbi'ii 8ilbpii/.pirlipn bestpht, dip pinpn KunsouanlPii mit pineni Halb- 
vokal Ptitlmhon. idipr noch aiif dor I'lanctiistolo fiiKlcii wir etnpn Namcii 

^^ Mrjm Q H • ''•''' '*'^*' """ mindesipn das Silbenzeirlipn tar aufwpist. 

Es ist also nisht vprwuuderlieh, v,-cim aurb iiiiwrp Inachrifl fur dip Lau!- 
vKrbinduni; tin t\m Silbotizt'icbi'ii bratu-hi. unil dicspit ist iiii (•rtiiidt> das 
einzige, was dom Naiiipn pinpii ae^ptischen Aiistrich ^bt. Dor Gebraiirli 
eine» solchpii Zcichpns ist Piti ait^-nOndifhcr Zug, der wieder zpigl, dali 
dip Insclirift zu der ftllpn'ii, nucli iiichr irn ActiyptiHchcn Icbendpii. Unippp 
der nabiflchpii Text? gebArt. Dip altpn A<^'ptpr 8p|l)!<t ^ngen nuf die^em 
Wege nooli wcitw. Sie vprwandlpr noph vipl unbpdpnklicher acigyptiscJift 



1} V9I. iiH-itii; AtiJmip. JiSitifftimchr. rf. IterL Mna., At^eimilt Vllf. 
2} SeiteSZ. lu-11 



ft 



Die togeitanntf .SlPle de VeM-nmrnHmcation" am Napala. 29j 

Worte zar Schrcibung lautlith iihnlichor Tcile von afrikanisrhcn Naiiien. 
It'h (flhrp iiur eia\Re Heispiele auH den Listen di^r vun Tliulmosis III. bo- 
hfrrschtPii Volker*) an: 



1. a fc-* • 



I'lk^^ iM^bi -.^^-b 5,1^, 



NatQrIirli sind es die l«auto afrikanJsclier Worle, die diesc r.. T. gui 
ae^yptiscli iwhoinpiiilcn Worlc _dip Taulien'^ ^<tw Altr" _wif (ler. der 
koiiiiiit", ..Sfhen ilpr Wpito" iisw. wiedoiTicben t)all<-n. 

K» nind also ebonfalls afrikatiiii^che. wolil ntibi»ehe, Worte. die der 
Name in nnwrer Inschiift, dt>88Mi Anfaiig deni leizten (l«>r obtni icpnannieii 
Vfllkrrnampn sphr Alinlirih siehl. rnlliAlt. Der Nanip Tmi'Si-i'r-dlhJ 
isl so lang. (U6, wpnii nirht zwei in ihtii steckcn. wie die Wiederholun^ 

des .^, anzudoiileii sfheinl. von vomherein aiiziinphmen ist. daB seine 

BeMandteilo pine Betleniiinf; enihaltpn. In dpr Tat weist m darauf liin. wenn 
dor Sehreilwr hinter das pr ein Determinativ settt, DaB man aiich nubische. 
niit aegvplisriipi) Biiclislaiien geiiehriebene Wone mil eineni der Redetitiing^ 
entsprcrhenden Detcnninaliv versirhl. isl piiiP Krachnniing. dip wir aiich 
sonsi bi>obacliten kOnnen. So liabpn vrir in der Insrhrifi de!< £epere{ iin 

Louvrp den Nanieii ■%i'?'J/lfl^^^il!^ '" •*•'"' ''" nubiiwlie Ile«|jind- 

l«il mit d«n Bcinen dcterminiert \«t. Kin anbisrher Titel in demselben 

TpxI ^jS'ST-P^^^^/j^ <!<''■ das nubisclie Worl nosso .wroB" wipder- 
^bl, ist mil dcmsell*on Zeichen detrrniinied. tnit licm das ac^ptische 
Wort _def GroBe. der HfiupilioR" ffpschrieben wird. lu cincui Stadl- 

namen der Nasteseninschrift fjp^^^i o '"'' ^^ nubisphe Won fOr Waascr 

rait dein Uetc-nniiiaiiv des Wassers vprsebeii.'j 

Mit dicKem Ro^uttat. dsB wir in ilem Nanipn der gebannien Familie 
eirihetini^oh aelhiopisclip Worte %'or nns hahen, m(l*scn wir uns begntlgen. 
Was die Nanien bedeulon. niOsitpn unsei'p Naclifulger fesltitetlen. 

J«len(all.t aber ixt nun wohl klar. tlali die vm Mtt9p<'ro der Inschrift 
gegebeue Deulunic jeder (.irundliiKe entbehrt. daB in dem Textc zwar rtHi 
SlrcittKkeiteii iniicrlmlb der I'riestersi-bnrt des Ainon. aber mit kpineni 
Wort vun rcligi&SL-n uiul nun gar dogiiialiiichpii ZwiiJliffkeilPti uiid Kfimpfen 
dio R«de let. Die Inselirift enlball ein interessantes kidturitesphicblliphes 



1) Mil vielen abolklieii Beisplelen iii HarieUea JTarnat. 

2> Die Schr«fbUDK 'TT^^O '^' Napala i**- Iderxu niclu aozursiiren. 

Dean wenn aiii^li wolit i*io elnliefmlsclitfr. nubiiccher. Name lorliagt. bo verdaokt 
ertlocli i(^wlU seiii Wa-o9enlplertiiiiiiilirriRcrV'ilk«rt>'niulogi« tn* dtm nt^gyptiA-rlitMi 
Wort Kfw .Wellen*. 



296 H. Schdfer, Die „StiJ€ de Vearommunicalion'' atts Napala. 

Bild. aber eigentlich iiichts. was beaonders fflr Nubien charakteristisch ist. 
Unter Ver&nclcrang der Nanieii kdnnte sic ebenaogut aus dem Tempel 
von T'lcben stanimcn. 

Kin Wort mOssen wir nocb fiber dio Datierung des Textes sagen. 
Mariette') hat ihn niit nchtigeni Gefahl den Dcnksteinen Esperels nahe 
gcrCckt. Ja. or sclilieQt aus deni Umstaiidc, daB auf Kaperpts KrOnungs- 
insclirift ebenso wic auf unserer Stele dor Name des KOnigs ausgenieiUelt 
ist. nuf IdentitUt dcr beiden Konigo. Das ist ni6glich, aber nicht inehr 
als eino Vormutung. Jedcnfalls aber ist so viel richtig, daB unsere 
]nscbrift spStcstens in die letztc Zeit des VTl. Jalirhunderts zn setzen ist. 
Der Zustand dor Spracbc der Inschrift hindert una, mit ihr, wie Maspero 
iieuerdings wilt'), bis in das VI. Jahrbiindcrt binein zu gelien und sic zu 
nahe an die Incrhrift des Harsijotf. die uni 525 abgefaSt ist, zu rQoken. 

1) QuaUf jkigef des arcJiivee affii-ielle» de tKlhiopie. Her. arc/i, XS. \l\ W-b S. I7ii. 

2) Ouiiie to the Cairo Musfutu I!H)3 S. 180. „'l'li<; date of this in probably 
during the first half of the Vl'h century." 



10 



297 



Le vicende di Aminia III nel primo decennio de! suo regno. 

. Di Vinrcnxu inxtaiiKi. 

Diodoro iielP esporiv la sirie dci faiti die fbtipro Itiogo nel lerxo 
nnno dfllii gui'mi tli CoritiUi (3U<%'2. arrontaio di Dptii06tralo) ricordn un' in- 
vNsionp di-gli Illiri in Macedonia, che rtdii^Sie in (^avi condizioni il re 
AmintA. ftgliu tli Arrid«o.') Lo stosso Avveuitiifiito — e iiuasi con lo sicsso 
parolp — Diodoro mprizioeia (luando incoiiiincU a niirrarf la gucrrn di 
SpHrta cuntro e;\'\ Olinlit nel '■iM:'i (arronli' l-<)iKi!<tnitn}: sirclit- ttilli fr'i 
storici modcrni non nnirono ulcnn dubbio che si tratii di ons diiiogralia. 
e quesla persuasions poireblK- csscrc oorroborala luiche dalla soiuislianza 

1} CTr. Dittenberger I* n. 77, dovt a nugloiit si umdanaa rojiinionc dello 
SwObOiIa (Arrii.fj'iff,; Milltitunf/fn VII, p. 19>. r)ii> in base alle tiotizir ili Dtoilnni 
(XIV, 8d) corn) til lurnare iu ouore I'liwltni tlell' Alel {3lakt»hiuer v. K. Hi. |>. 20A). 
aecondo cui iiii'i miIq Kur>;l>tii> .■'laUi rAiiiltiUi rli<- dopt) Ar<')ii-lii< avrvlibe ix'cuiiAtu 
II trono dl Ifarednnia, noit tliie. come risiiltereblie dasll elenclil del tTonosrali 
biiaiitini. 1^ te&ttnioiiiunza tli co^toro e ijiieMlit volUt »uflngttla fora« (Uli'autoritit 
d'Arintotrlc ifbtit. edit. Sn.s«milil p. 27.*), tin. 13), rlic meaiiona un'Aitiitc: o m'^V^- 
con tulta verisiiniiclianza iilentificaMIe con t'AiDJnla, bastanlo d'Archclno. (ibid, 
lin- 24), come opiuu K. Ncyer (GorA. d. AUrrtunu V |>. 303). NoDditneao la tradl- 
xione dioJorca mcritfl, tecondo il nio avvi<io, la prafmnxn riftuiinlo alia i-nmo- 
logia. frifflleranieate raiubito di veoti<tu8llro anai pt\ regno dl Aniiola DIodom 

10 Intvava ii«lla una roab^ nnnalistEra, e b mrreniu crooolofcita dellii ^em del re 
msredoul. i|iiak oe la ofTri- nwiuro, l« aMicura uu con.'^id«re% olf vantag^o ssllc 
r.ifrv tra|>j*<> vHrtalilli ilti rronograll Itixanlinl. \<- vale obleitare die, eHseiido Aerofto 
vIto Deire*.late ilft A'M (Poliafu. II, I, 9T in relatione a Xcnopli. Hfil IV, 3. 3: p«r 
l« crooolo^a cfr. Xenoph. ibiJ. IV, 3. 10 dore parla dell' eccIUse di sol« avrrauto 
il 14 ■{Osto 334. iiuandu Agnilao era inunto ai confinj ddia Bcotia;. oon si lru*«- 
rebb« lo npnxio pci regni aannali di Aminta II, die i cronognili TaaDo xtn'cetlcrc a<l 
Aeropo. e di PaoMula. Pr«»80 i crouoKrafl ad Amiatall viene aMHrguato un auno 
dt K^BO (e nel barharo ttv;\ iiia r Miperfluo rilevarv conic <|ii«9'l(; cifr« ixin 
dtano aleviu ganniia di Jiicnrezu. Se Crateo, U 4(aale secondo Platoue o lo 
Psendoplalone (Altit>. II p 141 D-Kl regno solo tre a quatlro gfornl, foas« dalla 
slortogTaiia ufllciale rit^ardato come legilLimo delentore del poterc Rovrano. nclk 
lute si troverebbc mclie lul I'on an regno per lo nieno annuale- Atninta 11 f^nw 
succoQitwtte dopu un regito st iiua ili ire o iinatiru giunii. prubaliiUnenU- efllmcru: 

11 re^u dl Pausania dmignalo come annunle da Diodoru, paj> coni|mB4l«r*l tra 

Klla. B«luac* wr •ll« OmAMIM VII. 80 

1 



29fl 



Vincenio Costami, 



ilci niHiii (|p«li iiiToiHi T>piiH)8lrato c FaiioHtralo. I'er ronlo niio noii csttn a 
riconoscert* resistcnr^ dt-lln iJithid^ruliii: ma la (livttrKfiiza in slcuni parti- 
colari (li Rraiide importaniui mi induce ii e«s[)etlarc clip In dittugraiiu xia 
pamulc (> da liiiiitar:*! xollniilo alln ripPliiEionT- Hell' invaiiioni- illiriea, 
rimanontlo dcgria di fode la imttzin di Diudoni olio due voltt* il tv Anilnta 
al)l)ia (■rnrso iwricijlu di jieidiTO il ttf^ao. Trima di jirocedpie a (|Ue»l« 
diinustraziuiic, credo upportiino iitaniinarr nttrniaiiifntr i dm- liiu^lii di 
Diodoiu. Nel primo (XIV, 92 anno 393/2> cpli dice: narii it n]v MmttAavtav 
'Aftvvta^ o (^iXinnov 7i<n^^ ' iV.t'^iv ifij^aXovimv sig MaxeAovia* ^iniTrtttr 
fx nj> X'^Q^ii' onofToi'i is rijv tiifx^^' 'OX»v9toig piv T^v evviyyv; x*^^* 
fdanJijaaio, ai'to; 9i t«'« ptiv n7i(^aXt r^v ^mtifiav, /ler' 6Xiyor ii XQoro* 
imo SenaXtov rtcuix^tk nvfxrtlaato i^r (ipx^r xw t^aaiXevatr ht} tJimci 
i^iatfa, ei-(Oi de tfaai (ina nj»' (rnmuOtf ttjr 'Afivi-tov iierif ^ooi'ov Uyj-ttiVv 
^amXivam ttur MttMtSovanij tirtf 3i lor 'Afwttar avaxtrjcaattat v^r ^aatXeiav. 
Ncl Bfcondo luogu (XV. 19 anno 'iH'iji) dioo: xom iff xy,v ilaxtioviav 
Ufiiitov toi' !ia(filiaK ijTnjy^i-iBS vno 'IXJiVQtmv xal m xam tijv uwl'*" 
drtoyvovia^t n^oc 3e roi'iot.- njJ dtjfitii twv 'OXvvltCatv Au^aa/i^w jt<M^v 
«iji ofto^ov x^^Qfi ^'« ";»■ amp'otmr f?]^ iavtQV JrrnowVo.', tv iiiv nomtor o 

fn^d a taina avfXmnms rot< ^aatX^tui draXa^ovroi favtov xfii r^i' rUr^v 
ofx^v dvuxniaaftfvov ot ju*'i- 'OXvr.tioi Tijv x'^lt"'' onoiojyft'Hc oi-jj ofoi 
It ijffttv d:todiiavut. Su'mtQ U/irifOi; iJ/ar if ipvauiv fft'ifflojtfaio xni 
toi's irf«*fJ«i|iioi'f(Jt'i ftoiTjadiiivoi av/maxovi Snacer tiu:fo<TTeT/.ai at^anj/nr 
xal ivvefitv ci^ioXo/or in't jovq "OXwSiovi, Ncl prtiiio Itiogo Dioduro attcsta 
che Amintn fo ricondolto dai Tossali, iiel fi<'coudo iion paria affallo dell' ain- 
tti tcssalicu: nel |>niiiu luofro, qiiaiituitiiiif- cimismva iii iin picculu loiupu 
(ju«" oXiyov 8i )refJi-ov) I'asHi-riza d".\iiiint«. rifcTlste \a vcrsioiif del biennalc 
re^iu d'Aritieo: nel secoiido Diudoro preauppuiie clic Aiiiinta mm abbta 
)U]ii iicixlutu iiitiTiitticiiK- il 8UU n:>)([iu. c-unK- upfiarc (Inll' t-sprcMniunv r^ 
oXi^v «'exV' dvaxtt^Oaitiyiiv. 

Ln (:uni))inazionr g[>iipralnii>iiU> IcntaU che Argea piTpptrai^sp I'ltsur- 
pajiioiic con I'aiuto degli llliri, e Aniinta tarnafisc con t'aitito del Tesaali'J 



i'autuiiuv I'iuverno del S!^ all' autUDito u auclie &]i' esUte del SV3, iion «SHetitlo 
OM^eiUtarlo liguanlure come iiti atiuo aslrciTi(>ijii(!b Tauiio ili rei^nn aitai>gD3li>|{ll. I.Vrrare 
di Dioiloru sla solo ni.'U' »Ter futto luorire Aeropo ugJI' auno 39,>1 liivvce clii< 
i}d 394.i'3 ;c'f. Nuprs In atiziuni ili Seiioronti> e PuliiMiu). lu tal tuudu ta utonaa 
di vfutiquutiTo UDiii pL-i tv%aQ di AiiiiuU hI ottimo m-iiku xfonei. w In .xua niDrtc 
la pooiaiiio Del 36^ {Abi'l «. r, p. ^Iffl. 8i>io »l put> o^ervare c)k-, >ie Archeldo v morto 
nrl 399, ad A«r<ppo ti Ouvi«l>bcro tutstf^uari: ciu<|Ut iiuui. uvii sd. Mu riirunlaudu 
clic Taono mBMdnnlCfl romiiicicavn In aiitniino, sc An-helao foi^u iiii->rlo ui^lta 
prlmavera del 899, il regno sesiscnnalc dl Aervpo »1 [lotrebbc iiiteiidere cul coiaputo 
in anni ufllclali, non in anni astronoiiild. 

1] Per rispariniarc lu srugglu il'mi' onidifjoiie liiullle, mi limlto » ciUre 
quegli Mtorici i-ho pEu r?(;tnlciii«)u(« Imnuu loecalo i(ue»ti> puulu: Kaerst, Onthtehit 





vkende di Aminta Til net prime dtcmnio dd sua re^o. 239 

ha lulti i tJifcUi (tcllv chlicii conciliatrice. atta a mascherair )c dirTtcwllA. 
lion a rixoiverle. Un pantn rasenziale va i^tahilito: Aniiiitn ilopo esserai 
iaseiliato 811I trono. lo |>cr<lL'tlv p<'r opera di Argipo: puiche i- innegabik' 
ch<> Argra alitiin riualrlie ((•nijiii n>giialu siii Miircdoni, romr ossprivano 
f(li inw rilati da Diodor». del racconio dei rjaali rcsta an riflpsso nclle 
Ijstp (lei cronogrnii: e (|iiRsti, st di poca f<!dp son dt'^nii ri^anlo alio dfrr 
iLsspgnate alia dunitu dm siugoli rvf^i, tw ineritano molta per cib ctie 
91 riferiscp alTordiiie tli itticreetsione. L'espedienie lentalo dnllo Sehftfer 
{Demotthetif* und seine Zeit II' p. 7). clii* fa eonquistaiv eoa TaintA Hci 
Tessall ila Aminta III U trono di Maccdoaia. e lo (a poi cavciarc da Argeo 
sostrntito [kif;li lltiri nord c dai Tc6»ali a sud'). snrebbe iofelimsimo 
anrlie se non fos»e infirmato esplicitamente dalle fonti, svcontlu le qnali 
Aminla eon t'aiuto dci Tessali rieupe^<^ il regno pcrdiito. non lo eonquisi6 
la primn volla. Molta luec sulla quralione ehe ci occupa poo ri^nire dal 
ronfronta d«i luoghi dt Diodom con la iMliinoiiianzu di nn autore con* 
teiiiporaneo. Isocrale. di nii i- prezzo del]' opera riporlare ii passo (Yl. -Ifi): 
iginjdEif {'Jtit'rjai) ran I'no ^o^fidf/oiv rwr n^aoucot'iion' fidxji "cu na'tn^; 
Maxeioviai a.TOtfif^i]d«i< to fiiv ji^aitov tMXntftv t^v ^lo^ai' ileror^i^n «a! 
16 Cvafta itaciu^ttt; axovsaz Hi «ik)c irrattofvfo-: t6 repo; Jiofi<atttv ^ij.'>fi- 
xai iifrc/i'Oi'f tiionfg ixflvtK xiuQio* nuiQoi- xamXa^wv xm ^n^ltttav iv^fvSf 
Hfiamfifi-dftfro; ^noc /if'r ((^wr jur^i-ii'ir xatetrxn^ aitaaar itaxedotiav, i6v 
A'imXoiTWv xfNrror fiactktvea; yijyif %6v ^iot heXevnjOev. Una Irtitira 
opre^iudicata del pa^^o ronsi^lin di ripudiare I'esege^i secondo la qnale 
la duniLn di 3 mesi si dnvrebl»c assognare »l pcriodo di giterra (Scbuft^^ 
il>id.) per la riveodinuione. dod alia prirazione dol regno por parlo di 
Amintii. giaerlte scrwido Isurnile In lulla nuninciik al momento in nil 
Aminta perdetle il dominio della Macedonia.') Ora il cenno d'lsorrnte 
s'aeeorda cmi la versione data da Diodoro a XV. lit e YuHyoy j^^nrov 
del XIV, 92 fa paric della dilto^rafia. II di^seoso Ini Diodun). rbc Aminta 
nvrebbe cotiHervjitfi partp del regno, e Isoerale, presso cai Aminta e rappre- 
SflDtato naatfS Maxftioriai anotrif^ipftV P solo apparente [wicli^ I'esprf^isioue 
ill Isorraie 1^ senza dnbbio ipcrbolica. fertaoto se Arainta, ia seKuilo 
oir invaiiione titirica. e stalu sollanto Ire mcsi priro del siw regno. do* 
po averlo ricuperaln lo lenne sino alia iiiorie, In ana raceiala per opera 



da hetlMiHitfktn ZeiUilttn I. p. I3t— 13^: K. Merer o. .-. V ^ 301). QaeU' nlUiDu 
per6 rappre»eat« rwtiMie dl ArK«u e degll lllirt i-oiue elinnllaneii, svnu ttronan- 
viarsi etpre^samcnte per uu' fnlesu stabilitii tm le due lAiti. 

1) H supcrltao rilevare riocHitteicza Ocl cenoo <li ]>emoEtcue, J>e faU. In^f. 
§ 90 e dello MCollA*ta dj tjk^hiue al In fah. UgtU. S S6. 

3) Ui SwvtKKla nvffu fnlc alb tcatintvuUim il' Isocnte (o. c. p. 33), aTendu 
con II laerflo di non ricurrere a ud' iBt«rprelaiclono vlnleiitadel te^to. Ua iierclw 
-dctiba MWpettarai iin cvnuo cbe ha c<p»1 evld«ute It caratt«re delta viridicUu^ non 
riMco a tederc. 

20* 
» 



aoo 



Vincenxo Coglanii, 



di Art^eo. die Ipinr> H ImtKi due anni. avrh avulu lu(>[;o in an |ierio(tii 
aiilmorc Ui tcmpu: e in base a igaQStu rit^ultato posfiainu vasi ricoslruJrc 
rordinc dcgli avvcninietiti: Aiuinia, dopo HVi*re ucrimi Pausnnia nell' an- 
no 394/8 ((]aK«t <!i c-iTto iK-lla sccouda inetJi dell' a»nu. rioe nol 3U3). 
oecup^ il Irono di Macedonia: ma cssondi) ancora forlo i) [vartito dolia 
casa di Aoropo (Argm era form un liglio o un pamiU' di Acrupo). 
Argeo riusci ad abbattero jl douiinio di lui dopo circa un anno, non 
esecntlii antora titabilmvate foudato. Auinta aUora »i rivolsc ai Tes^lU 
i (|u»li ^ii prp-ftaronu KOM-uriu]. La ^cvondti (itnno li8:i/2)') vujta sultanto 
i'axione di Aiuinta devp connettersi con I'invasione lllirica e con i rapporti 
iN>n la fcderazioDo calcidot!c; ma di (|U<^:<tii ('(iiiipiiraKionp |)arlpr(>inu tra 
pDvo: ora (t^iniinianio .-(r Ic coiidizioni liella Tessajflla pcriuettcvaiio un 
inlen'ento a rnvoro di un principo spodc>sta(» di Maccduuia. 

[| ralliniento drlln polilira coiiquistHtrice di Licofruno net 395 (Dlnd. 
XIV, 8-i) a\-cva libcralo la Tc^aglia dall' innibo della niinaccia di passaro 
solio la eogRCzioDo doi tiranni di Korc: c Farsalo. occupala forsi> no) 399 
(Diud. XiV. 88) da Sparln. allmta di Lictifrone, c (pnuta ani-ora m>l 395 
(Diod. XIV. ^2), aveva riarquiiftalo nclla Tessa^lia un po^tn vospioio. se 
noil (jiiello clip avcv« aviilo suttu Daopo I: tan*o ^ voro ciic. Hpassando 
Ageailao par la Tesnaglia (Xc-nopb. HeU-. IV, 3, 3 — S) ncl suo ritonro 
dair Asia, i Tessali clip fjli niolcstarono il transilo eranu amdotti da P»li- 
parnio farsalio. L'Mcrcitu IfssalicH fii sconliltM. ma (jupsta villoria di 
A^cailao nun ebb<- alcuii cfFetto pulilico: laJilo b vero che gU Kiiiuiii. 
i qnali iiel 395 (Xenonopli. Hell. UI, 5, 3; Diud. XIV. HI) nd Aliahu 
rornirono uti ciintingt>ntc> di Inippe a Lisaiidru. a Coronon nmibaltprono 
ineieinc t-ui Tp)iiiiii (Xonoph. Hell. IV. 8. !;>). Alia RUorni di Corinio la 
Tncwfclin non prefl« alcuiia pane: siorh^. avendo iv niani liherp, putt 
senza dillicollit aderirc all' iiivili) di AniinUi III. I tnulivi di (pipMlu intor- 
vvmv, ni-Ua niHiKaiizu di una Inidixiunc inti^a ri^urdo alia storia della 
Macedonia, imii Kianm iii f^rado di asnegiiarc ron siciirczza: ma t^ probaltilp 
ch« il re usorpaturp cerrassp nplla gluria military e. nella conquisla il 
fondanionlu al sno tmiio recenlo, r rilornass^ al pr(un^iun)a di o^paiisitmo 
couct'piiu dn IVrdirca^) c allunlo in |»nrtt' da Anlu-lai). Ui frunir a <|tH-?fl» 
minaccia i Tessali truvaroao fonH* oppurtunv ftvcuadarc If aspirazioni del priii- 
cipe spodeslato. die era piik in<-linp ad una politics di raopof{)in)piit(> i* di pacp. 

1) UriiMi r iibtxtadftDAtn I'lilea dcU' Ati«l (o. c p. SOS) che rinvasion^ illirica 
sla avreiiuta u«U» prima dclle due ilnte ottftlc i)a Diodoro (393/3). <|iunlun<|BC 
Ilia dlau dir««a, tra «lt altri, dallo Swob^la /o. c |>. Si) e <lallo Zlp|>el (thV remiihr 
Bemchaft in lUgrim \}.2i)- Veill in ^m)ii>>4l>i Kelorll, GrmhitHtr (ifwAinlite II, 
p. SJS, da) tfual^ tullavia dUseiitiJ uella Ie!>i )ir>uri|ia1e. rouK- eniergt! >lal uiia 
ragtonaiunalo. 

8) Cli« P«nll«ii'* prMonuM di crcani uita base di supreuuxia nella Tessaglia. 
apparc dalln clientelv glic vl aveva al toupu ilclU ispedittotH- di Bn^ids (Thucyd. IV, 
T$, S). ArchelAu Ta II cauUiiaatoi* il«lh polllica df Pcnlicca- 



Le vicende di AmiaUi HI tut iirimo deiamio del tno regno. 301 

Vciiianm ora alia parte itollu nosira rii-prra oonocnirntc Ir rrlazioni 
trn rinvflxionc illtrica in Macedonia c Tattitadinc ili Olinlo rispelto al re 
Ailiiiila in (jin'sla ronliii<;i>iizA. Sivniid*' Diodnro os'i nviThhn cniicejiso a^li 
Olintii il (crrilorii) liinilrofu. ma ^W Olinlii pol avrcblwro rifiulato di r(>8tituir> 
glirio. La notizia cosl ronie b data stiscita ragioticvolitienlt^ KiKpetU. Sc 
Amintn avcva Miliita iiriit parto del siio irpio aeli Olintii. ctm qnal iliritto 
lo ridoinaiidava appeiia ii^omhmtu la Macedonia dai barbari? I'oiche noii 
i animi»sihil<> rlip !a n>.43inii<- fwtttr nolo triiiporaiicn. Solo si potrebbo imnia- 
ginare cho, appcna tzX\ si sonii ahhastanza rilcvalo dalla scossa sofffrta. 
fogliewip nil pn'tHilo per riapriwistare can la forza Ip proviiicie clip nci nrn- 
nicnii di itillicoltA era slatd costirUt) ad abhamlonarc; sarpbhc fino a an 
certo pDDto ledlo snpplire per via di congettore il brere cenno di Diodoro 
in modo chp doves^ vrnirc intcqiFPtato in qutsto sfnso^ qualora non aTossimo 
allre (onti ch& pj aintano a rigchiararc qa^sto periodo spoia bisogno di 
ipoiC6t. Sepondo lp notiJiic di ScnoronlP {Hell. V 2, 11 — 19) nnn fa Aniinta, 
ina lo republichr di Apnllnnia o di Acanto a chipdrre ainto agli Spartani 
conlro rD)ipra soTprchialricp di Olinlo: ad Aaiinla. conic a Derda. re iIolT ¥.- 
linira Toleulta rhir:^ riiiforzi di trti|)pe (ib. § 3K). Olinto iiiollr^ non pm 
detpntricp di provinoic macodAnichp in fnrza di antPtiori traltatt, ma se 
nc era Impadmnita mn la fona. avpndn estpso il suo imppm siiin a Pella, 
^mp /ic/KTrij irov ir ilaxtdari^t itoltmr (Ibid. § 13).') Per conlo mio e atwiii- 
malipo ehp I'anlorita di iSiwdoiiic mrrita la prpfrrcnia ri«petlo a fiuella dclla 
fonle di IHodnm, non sfllo porchp Spnofonte era unn scrillorp conteniporauco, 
nia anrhp {tprclip il ib^rorso nioe^o in bocca n Cligcnp apaiiziu rispundc 
tanio psallpmenle alia logipa dello cose, cho non si puA rilpnere una 
creazione delta fanla.^ia di Spnofonlp.') Olirarcio in nn' iscrizione alibianio 



1) Com iU iHKMila a^wprvu rhe quedo Inogo Keaorontpo rarrebbead accreilitar« 
t'(i|>tDl{ine lie! KaerM fo. e. I p. 110, a. I >, rlic |.er «|)cra ih Fillppolt, non ill ArcheUo 
Vetia fu flrvatii » lapjtale del ipgno ili M3CL>iloDJa, quaolunquo )a (lirhiaTazinne 
di ScnofoDte, i'h« PcIU cm Is dltii |>iu Grande i]e1l« Marciloaia, distragga piv 
prio rargomentu del Kaernt rontlata suJI' alJatucHip di I>ein«»teDe all* osL-urita 
e |tict'<>1<-X£» ili Pella (/"v'xVi it^n|i^ jnii fiutftt^i), c <1i Strabotir (p. 330; V 1 1, Tr. "iOt 33) 
ehi- HP ilerivu. Iiiratli rcca alquaato in«ravj|jlja I) ^.ilvnitlo di SeDofoutc sulla circo- 
iftaaza rlir I'dla Tomi? \» i'ii|iilHli- <lella Maootlunift, (]uunil(> ijuesla avreltbe Kein|irc 
fiiu in(««o io evtilonzB U )>ol«nza detail I'ltotli. Sc k perniesn oo'lDdiizionc molto 
|:niardJitfta,os«rcisupp<>rTei:lte II trasferlaiento della c«pll«l«a Pella compiuto da Ar- 
ehclao auMita«&e (|tialclii> reinigiiiania. e i saccessori Utrna&sproad Ege. Se la capitate 
fosse di suovo Uabportala a Pclla ila Fili]>|H> II o da ciiulcbe no prcdccc^or?, 
Atexandro II o Pcnlie>ra HI, •• itut.>st)uBe insolubile. k ceilo die nulla hi puj> 
rkaTarc ia propMito dalle parole di DtoiOFtcui', la cui v chiaro il caralUrc t«ad»- 
xioMi iooltrp non va dinienticato che n«IU menU dl l>«mo«t«n« rl en Pantitcsl 
tra Ic niodcete proponioni dclla capiUk tnaccdonica c la magDificeoEa di Atcut. 

2) E. Uo}«r (o. <-. V p, 306) Htlcnc pin nsp«n<leDti> a tcht^ la tcj^Iodc dl 
Olodoro, oMcrvaiido: .Xcnoplioii hcfat allcin da« lIUbKcauib nou AkaoUioa and 
A|K>lloiiU lierror, wahr^itd <\tT Kritg vor alleni fur Anyntbad s^fQbrt trt: vgl. 



303 



Vicengo CagUtmi, 



il tcslo tli un irntlalo Ini il xoir^ calcidese «! Aininta (tlitlPiiberger I', ""), 
c«! <1Ua1p vienn ronncsso il ccnnu tli DioJoro; i»» la lettura tli qaeslo 
doeomonto cpi^mtico non Ihhcjh clubbio ehe U trattalo £ siato stipulate 
su ben attre condizioni elir (luellp dell' iiiimincnza » dpi prlnripio di tina 
iuvasiutip !>1niiiirra. li'alleanzu dovca arcrc la diirata di rinqiiant' anai, 
Ic due parti contravnti rrano riacolate (In una reciproritA di obbliglii, 
quale »i coiicopiticr du])« In firio cli iinn ^aprra o ndU prcviiuoiic di aggressioni 
ovontiiali : id stabiliseono nornio niinutp poI ('oiiim<>rci(i tra i CalHdesi e 
la MiuHHiDriin. t> si poiic come randizioiio cli<> il re di Ma(-i>donia non (ralli 
mai scparatainente roii ]<■ sin^oli' dUk M\a Calcidica. Pcrlanlo (|iioiilo 
trattato n(in s\ dcve in alcun inodo idvntitii-aro cop qucUu tnii uocenmi 
Diudoro: inu puit cs^cro sLalo ronrbiiiso roId in un periodn dt irHiu(U)llita. 
Ora, atRconie ^ motto probabile elio gli Olintii Tossero incornctnati alia 
(Mtiiquista dolla Macedonia in seguito alio statu di disordinc e di doboloma 
dovalo alia rerenle invasionc illirica. r k'nlo supporrc clu- il trattnin fosse 
Hi]t<Tior4-: quiiidi pu6 coinprciidersi Ira la restaurazione dopo il doiiiinio di 
Argeo e rinvA^tont* illirica. Se qudiitc coudiinuzioni «onu ^iu^lc, potrcoio 
anclio nrrisphiare In cDii|;;i>tliirfi che subilo ii i|ualch(> tcnipii dopn die 
Aniinla cbbc cacciato Argoo, pcnsn di Rtnii^crc alU-anzii cun la fcdprazioiiD 
calcidew per assicurarsi un appogin'o e niiadifesa : uia sopraTveuutal' invasione 
illirica. gli Olintii. cdif UtrH-i ri^Tvaiio arirstata iicl »utt (rnrso, ritonnoro una 
partp dd tprritnrio macedniip clic in (juoHia ncr^sione nvevano oocupata 
e rontiiiuaruMu itcl sii^tonia di t^mqui^ta. Aininta. truvandosi di uiiuvo in 
anf!UBtJ(>, prolittfi dell' an)baA«iata degli Apolloniati o dcp;tj AcantJi a Sparta, 
Be pure nun (u lui fXwso a ispirarla. RiaKsuini-ndi) (jiiimli i risullati di 
qnesttt nofilra ricpixa, rileiilauiu clie a torto vcnt^oiio conglobati in un 
solo periodu Ire vicli dlsiintt di avvcuiniciul. riisurpazione di Ar^eo, I'iu- 
vasJono illirica, \p usurpuzioni oliittiaeho') aul ivrritnrio Maccdoiiiro; perch6 
le testimonianze dopli nutori contcniporanci Isorratc c Senofontc o il 
preiioBO documento epigrafieo. die conceiue il iratlato tra i Calcidesi od 



Isokr. 4, liK. 0, 46. DIod. XV, 19, 8". Nol abliiamo giA rifeiito il luoga isocntteA 

VI, 146: una lettura attenlu di esso n persiiado die nun e in contraildlxione con la 
teKtiiDOiiianxa ili Scnofciile. Piu gnivc seiiibeitblic I' ultro IV, I2ij x-.-l lir 'OKvr- 
t^invi m:) 'Phnaiovt noMoiiimviin; 'Aiivt-iii ifi ii5 .UiaaAovvji' ,tniio.ii xt:i JioiTfliqi 
(tp SiMtiJai tnKfcri;! xii) ni ^iiiff^in{"-> ri« r»f,' 'Aatti-i nniiaurvti i;iy/n{>nci«i'i» . . . .; 

mn iicmme'iio da e^to *\ )>uA rlcavare alcuDJ ragloiie di jirurereoia airauturita dl 
DiiKloro in coul'rontn dl Senart>nt<!, |ioicli<- noii ni vuoi negnre cliv j^li Spartan! 
nei cuno ddia guerra »\e<iiiem tli rnira sopraltutio tli illogUori.- wli Olintl lerritori 
iiini'i'dtmici, c iiiiindi nliitaNsuro Amitita cui!r((kaui>-ii(e ''Xeuo]di. /W(. V, 3, 12, 88). 
(JlUaciiu [R-i ciUilu |ia»>>u iiiocrateo il rlHevo diito all' nll«ansa con Aiulnta v abba- 
Maiir^ sjiieKulu ilnlla tnt-naiouc di DioDi»>io di Slracusa e del r« df l>t;r»iu, niiine- 
ratt iDHlcme cou lui Ira ^W amid di Sparta. 

1} V. tupvrfluu avTiTtircvoiiie b^u pocn luce |iu(i veuire dal hiogo di Giu^Uno 

VII, 4. 1! nnt Illyriii deinde et tmm Oiynfhiia gravia helta grggiU 



Le vicende di Ami7ila III nel primo deccnnio del suo regno. 303 

Aminta. iion contpugono alcnn cpnni) che giiistifichi questo raggmppamciifo 
che troviarao solo presso Diodoro. la cui autoritA e evidentemente ben 
piccola di froiito a quelle piii accreditate. di (riii abbiamo sopra fatta 
nienzionp. 1^ confusione di Biodoro prova solo quanta incertezza regnasse 
nella storia della Macedonia sino a quando per opera di Filippo noa giuuse 
a conquistarsi la posizione eceolsa tra i popoli dolla Grecia, che consen-6 
stabilmeiite con Alessandro e i diadochi: onde non dere ritenersi troppo 
csagorata I'osservazione di Tito Livio (XLY, it. 4) Macedonum obsmn-a fama 
usque ad Philipjmm Amyntae filium fuit, che ha riscontro in una piu 
esplicita dicliiarazione di uno scrittorc scriore (Sync. p. 4i)7 edit. Bonn), 
nia che e certo il riflesso di autori piii antichi di Livio. 



3tH 



Schatzmeister- und Archontenwahl in Athen. 

Vuti {', K Lcbm»att-]liiU|it, 

Wahrcnd for die Toxtkritik <lt'r 'Jihjvaiiov naXiteia Aw Sturm- und 
Dniiiypmodt ini AlliifniriiuMi iils iilii-rwiindcn bolrachtot vvpnleii kaiin, 
woltpii KCwiKSP SicUon, und 2w»r moist t^olchf, an iIpiipii iljc Lctning (lr« 
I'apynis selbst keim-rlci Sfliwierigkeiteii bietet, iikht znr Ruhe komnieii. 

!!a ihnen jidiOrt in c. H; 26l]iisv fttv ow o'ixw^ ivofto'Jfn^tsiv jrept 

wj xai K^iva<ta xaif avni*; titv inlTr^itlov itp fMaOrg now of^x*^ ^^ 
[fv]tttVTov [diardZa]ca dn^atti.i.ev.^ Die WnriP Jie^f iiis aezoVftw hultcii 
G. Kaihfl iin(3 U. v. Wilmiiuwilz in dpr 2. Aufiape flltOl) ilirer AuBgabp 
gcstrichfin, nnd zwar. wie Wilamowitz liald darauf erklftnc'^), weil Arisiotolcs 
■vorhcr iiiu)il von den Arehonlvii. wondcrii voii don SclmtZDH^isIem, 
exemplilicjitorixrli I'Cir alio [.otibonnitcii f;<>l]»iidolt' habo. St^ftetov d' on 

Jinwioiifli en xal vi'v »elevet fiia xXju/ovv loi'S tofita; fy. nenaxottiope- 
3inrm[v. lolar ftiv oil- etc IJni dicsclbl* Zcil ahiT rrklartc Kiiibcl^l jcnr 
SticichunK filr eiiie -Verirrutig", iil<1 in der (lemuiiiiiMuiPii 3, Auflagc 
(18138) bliebeti die Worte neql t£v hvfa anxuvttov iiuiiii^crocliti'ii: znjB;lcich 
wiircic abcr aiiffcdcntct (p. 7 Z. 4 dcr N«t«n), dali Wilamowitz bci sdner 
AiiKiehl bi'barn*. 

Wilamowitz' Gnindgcdaiikca lint sicli BlnB iu der 4. Auftagp (1^03) 
seiner Edition zu ciKca Rciimclit und RleicliiM^ltig, Ober WJIiLino-H-itT: itooli 
hinausgcliend, crklAit; tin Ot-selJ! ftbt'r die Arelioiitciiwahl liabc cs 
garniclit gogc-bcn. da AriiiitoCclcit den Wahhuodiiit nu.<i deni Mi]oiiie«lieii 
Ciesctz Qbcr die Wahl dt-r tafxtat habo iTschiicsspn mfissen.*) !n dcr 



1) Die Wort« ru j-ujt d^yuluv bix I'miaifiXtv Mnd obne Keiiiitnia der drakim- 
Uachen WrraKKUug (cap. IV] gvMciiriL-lH'ii. Vgl. u. S. SSIf Anm. S. 

2) Arittolela und Alhm I S. 4^i Auui IS. 

S) Stit und Trsel dcr 'Ait. nn). des Ari^iotrbs S. 140 f. 

4) Dies kann mau ^eradirzu iilN dte liei-nscfieiide Ansitbt licxelcliiien, so der 
sicli u. A. uucli Boloch, tir. 0<<«cji. I S. 3ill Aiiiii- I uiiil iCtl. Meyer, OenA. rf. A. U 
$ 409 Anui. bekenneii. 



I 



C F. Lthwann-Iian}.t. Sthiitrmeitter- «. Anhattttrtmahl in AHirti. 30.i 

praefaetio hekiitidel nun Blat« selnp Zusiimniung la der Alliolciu^ Uii 
krituchen Appendix (p. 1*23) hui or dascgrn in Ansscrsi Bcharfsiiiiiiecr 
Wci»* ilif braDHaiKlcten Worte niit jencr tiruiidaiiscliauun^ in Kinklung xa 
bringL-i) goKuc-lii. Solun'is Vorsclirift liabc grlautet: roiV ^vrea adx^^taf 
xXi^govv foi's rttfiiaf i» ntnoMoatofttSififmry m ilxtl die bei Aristntrlca 
dnrcli xiXtvti aasgpclrtlrklo Weisung an dio ncnn Arehonten c<?ric)iiPt zu 
(Icnken wAro. 

Solon's >'piifning hkllm niso dnrin besUtidcn. dati an Stfiltn ttcs 
Arcopaga>; nunmnhr die i) Arcliontpn die rapiat bcstcllt hatien. uml nwar 
/x jiQOx^iiDr durcli dlLS Los. So bosLfli)dp das nrp- tmr trrta cifizrirfnir 
zu Rpelit: die ncun Arcliuitlou kainen fQr die ]Jedt«lluHg d«r lafiiai vnt- 
scliciilpnd in Betraclit. 

Anf den crsicn Blick erscheint diese LOsunt; ebenso Ubcrraschcnd 
wic l>csieohcnd. 

Uald nber meklen »kh die Dnlfiiken. Kb wjirc ja an sicli tk-nklwr. 
daB die Lo^unfr /« n^im^imv, wenn und sqvcc\1 sic <S. 311>) nuUorlmIt) dt-r 
Fliylcn staltfand, solonisdi dnrch die '.» Arehonten mlcr nnlrr ihrer Aiif- 
skill') vollzogeii wordcn witri'. War iliis alirr dir Ri'^cl, nh hediirfli* 
sie in (ktm Gesctz Uber die Bct-telloug der laftai kcincr iKrtwndercii Er- 
wftlinon^. 

Oler aber. fa handcit sith nni cine Itceonderlicit. fflr dio inanebcriei 
KrkliiruDjien nii^rlidi wllrcn. Dann wQrde Blass' Vorsrhhijrdtireli Amtoleini' 
eigpne, niit cap. VIII in Wocliselbezielmiig stehcndp Worte in c. XLVH 
widorlrgt; ic^ij|^i*ta)i d' fh ex r^; (fvh'c in irfrttotoaiontiifn'oir xait) rov 
SoXmrxtf itifiov' iu fo^ o ro/ioc Mv^tvc Eonr, afX^* ^ '^ laj^mr xor rrart' 
nirr^t IS-*) 

Also: .pswird jo ein Sptialzmoiprpr der Athenp atif jedor Phylo crlont 
und zvi'nT Hfiiuint-ll, iiach deni nocli jotzt ttQlliKen Noioiii.'^chori (irjielu*. atts 
dpn IVntakosloniedimnpn. Das hindprt abrr iiiclit, t\a\i nurh rin ganz 
Arnter, den das Los lri(I(, das Anil fdjcriiiniinl", so wenip wie iiiicli v.. VII 
ft 4 die Zii^'li&rickrit ziir KtaMto der Tlictrn. die keineii Zulrill zu den 
Aintcrn liabcn Dolleti. jeniiimlen an der t'bcmahine einc^ Aintes verhtinlprt." 



1) SL Aum. 1 >uf itt-r vurlgen Seite. 

Ti Viv div r-uuu KirlitL-f seit Solon (». n.) durcli die Arehoatea eilott nunlvn 
UB(I tfiriler (c. I.XI1) dtc KrIosiinK alii-r .\niler dorcli die ArcboiUeo erfolfitr. 

3) Ditr AuK^beii «etzen fri j-(it> » r!>ftni xiffioi (ax'v iii KlaRiiiieni. Icli 
bvzvejflc. oh kXa* rlelillg Kl, ul) man die Worl« iik'lit vleliuetii 1ies.4«r aU .>ielli>lXii<li!;t-fi 
Uauptoau betraclitet nnil mil dciu rulgeiiden «('7>i *'" '-<:/eir m'r ^t'-tr :i'-'>r^.- j 
iu VcrtJDduoK seUtl: .d«i)n da» Gesett gilt uorli — 8b«r f^rili^l^ }«der. Opd ilas 
Los trim, abemiiaint Aon Ami, aticli wenii cr gnnxllcli miltellos isL.* Ztrar hitle 
dasD regelminiiK in ii\v/ini Ktohen mibwen. Alwr dk Wpglassnng der ^ir kouDte 
bpzKwkcn, lias Grotf^kv "ltd GeitciisaUefi umso scbrirfcr liorvurirctcn zn Intm'iu 
,du tieseU gilt Bunlli-li norli, al)«r — kein Ucn-trli ljpa<.-h(f( irs.' Es iitt (IIpm'IImi 
troiii^di«iinana]og«D Fsllccai).VI|]i.E iu Jf uUiclicn \^ort*^n siim Aiiitilntck koiiiiiil. 



ma 



C. F. IxhtiHiHvUanpt, 



Miiii iniiR liirr Kcitrml iiiiioIiiCii, das WcsonilirlH' an <lcni fJowtxr *r\, 
tlflU niir don rcnlakD^imiirdininrn dcr Zutritt iiu dciii Amtc frcislohr. niif 
ilip iiiili(|in(>rlrn solonbrhpn Vorsrhriflen fibpr «Ho MndaJiiAtcii dorWahl wcrHc 
)iivr iiicht llczu^ gvnoiiinion. Wir wollcii du« Ffir den An^iddick kh* 
fTphpri, nbgliMch Kicli alnbald diui (i(>({i>nlpil liprausstolleit wird. Ahor 
fiirlier bftniileri. als si?it Sulon stillsrliwoiiEend »bgpKdinl1t. niir ilir 
Ho!<tiiiiiiiuiiKcn in Betrachl konimcii. d\e diirrli die Rlcichmfts5i{; fllr 
(die AiiMrr ciiijK<"trt'lcneii V(>rtindcniii«pii iK-troffpii wunlcn, Solclip Vpr- 
Andd-unf^n wnron: dii* rmfffKlaltiin^ dor Phvlriiciiileihing durch KloistliCDC8 
iiml dip ErsplztmK aller wirkliclien Walilni rfurcli das Los, 'I 

Mfttle ila^egcn cine dem Geseue liber die Begtellnnf; der rnfuat pifien- 
lOitilii'lie BeKimdnlu'il. wic «io in dnn Krlot^pn dcr ni/iiot diiirii die Arrlinnten 
{jelpBcn hfltte. zu Gwnstfn der Phyleti bcseitiet werdcn mfisscn, so Iialto 
diesci! Gosets iiiclil als noch jctzt vollgilliff beEciclnict wrrdcn 
bftimcn. sondern cin kleiathcnisehes. den Modus fliidermlcs Ccseli (v. XXU 
§ ], c. XXIX ^ .i] iiiilBtp an sc-iiii' Stollo jielrelon soiti. 

Mflsspii wir iiUH, uaclideni Wabs' Auswps sich nis unpanshar erwioson 
lial, die \V«r((! nfpi rmrervfa (idzitvicuv mit AVilamnwilK IntwlchUdi slrpichciiil'' 

Ie]i (ledkc nicliI. Sie IOkph sicli in den «psiinilPii (ledaiikengauR des 
K. KapiUtlts. ill wplcftein dio iiiiniitti'Umr vorlu'iytiliendcn Worir iiur cine 
Kpiaodc bilden, vortrcfflicli ein.') 

Das K. Kapitel handclt von tlem nacli Aristolrlos Darstcllan^ durcti 
Soloii f(lr die AtiUer allf^ciiipin ciiiKofCllirtcii Waliliiiodiis: la? 6' «ez«» 
^.7««ijW xXn^tojtti ^ nQOMQttiov oi>f lutiaiii nQOKfiirett xmv tfvXiv. Wte 
sidi dieeer fflr die Arclioiitenwjihl gostalte, wid Mpeziell mid untor 
lir'lniiunjt der NjichwirkniiRt'n auf die Jctztzpit gcMJiildort: jt^upitetrfv 
cf d's loiV /rvta aQXOitai fKiiffUj d^jta xai lor?; f-irfa fxXjjQovr. HSfV in 
iiafu'ni iO(( iffXaii 16 itxa xhntmh' e'xticftijr, eii e« loi'iiuc xra/iet'Cti-, 

Aniiierkniipsweisc greift dann AristoleJps auf schon frflltcr Gpsagtes 
ziirfick. Icn cap. " licissl as, Solon habe ilcii Zutrilt zu dou Amteni dor 
drpi obeipii TiniPinnta (leipPRpbeTi : ixdfftui? (Ji-n Xoyov nf lieyiittt rov 
tifitfitaioc firioSiAoi-; ti/v aex^v. Das nificlite er, wie ilini jctxt bei der Kr- 
OrtennipdcsWaldniodus einfjillr. klar stplleii und belPROit. niidertut es durch 
den Hiiiweis auf das micli jeizl gflllige (icseiz fiber die iiyiim: atifitiov 
d' Sw uXif^mtoi ^itotfjcev it Twv «i/i rj/ifctiw 6 negi wuv lafiwv iv/iof''J usvf. 



1} Nattirlkli ahi;^)iclii'u vmi ileii .Stialugeii. vkI- S. 1)0!^ Anm. 4. 

8) Dm lint, al» k-li III) laiifondi'u .SomiiiKr-SeTiicater Jiilcli in meiDeu liUtoi'ischen 
Cbunifcii Hi WilBHiovrit/.' iiiiil Bliiss' Ansicht tickannlc, Frl. Kva Saclis inir gCKCQ- 
u\ht iiilt lU-clit Wtont und (lailuri-b ili-n Anf^toil in der vorlicgeuilcu Sliidic (;<'^e))vn. 
Scliou Kafbel aber batlt 1893 duit Ridiligc gesvben. 

3) Der Nnchdnick licgl liinr auf ^jt iJint/mtaif: dns Mifoii xn tn'rh soil 
(KCgi'D Keil. iktltmitrlie IV/hwany S. 78) iiiclit etws *litiluiTb nocli ticsomlem belext 
wcnivn; Kondi'ni win) auK tltm rorigeu ul« iMrkannl vorauA^iMpliri. 



SchaUnieisttr' und .Ittlwntef'naM rn Alfieu, 



307 



Nach (liescr iiilmltlicli, wic sicli iinrli dcnilliohpr hpraiissiollpn winl. 
imcntlmlirlirlien Abschweifniip: kflm Aristotelca ta ppinem hisliprieen 
ilautil-Tlimm. ilcr Archonlfiiwahl, ziinick: die WicHkraurnaliinc ilt-s FadciiK 
wird ihirrh /icV r>m' (26lat fMer on* optetf ^ofio^fn^oe n. i. 4. a.) dcatlich 
gt-miichi. ClK*r diosp AiiiiiorkmiftMi nod dicsp Art. aip ahrusclilipBcn. 
hat sdioii Kaitiol (S. 17) spIu trrffcnd frpliandpll niid sich. da er don 
Sail (nj/ici'or his n-ftTajtoinofiFd(f<*'(u>* ■»!> Rn-ht Jil» cin typischcs Beittpiv! 
Mracjitcti? '). narlidrficldich %'e^cn die Athek^f aufi^raproctu>a litlx'ti 
S. 304). 

In derselbi^n Weii^o kniipfpn je die Anfartgtf von cap. IX tn ftfr ovv 
(jiff^ ra]^ a^t^i i|ot'|TDi- Ffj;t tor terror iind von cap. X ^ /i^v D4>r nrc 
iwioif mwro AoxtX OfTvai tfii/iouxu an die Milte rier TnrhfntPlicnd<'n Knp. VIII 
itiid IX »ii: iiiii Knde vim K.-ip. ^'UI is! nirlil vtiii Am di>j;n« die Rede: 
(iber die r^a (tij/ionjcu'tmo hnndcit Anstotelcs ira orstcn Tcil voii Knp. IX, 
n-fthrend er Solon in der zwcilen Hilfto jceiien einwi nngpreditcii Vorwurf 
verteidigt. 

Niehl also fcir den MiHlurt der Arclioiiiciiwahl, vrie oe Etclocli. Ed. Mcyor. 
BInB u. A. verstanden Imbcn. soitdem ntir (Qr die AMufuii); dor Aintcr 
nach den rr/ir/(i<trit hi Arisiolelcf" aiit RttcksciilDsse aniiewiepcii. Cl>cr die 
ArclmiitiMiwald ist er tnid sind seine Ijuelleii-) %-i>llk(>iiitiieii nnterriolitel. 



1) A-a.0. S.140: ^Der nicM Tnrlicfsvliendc Satz, Uer iilcid vou lien Ar- 
i-|iont«n IitiiiilcK. wini alterdings Ignoricrt. well cr vim- aiitk-rliiillt ilr^ lufjioi-lirn 
ZiisaiiinteiitiniiAM Mli?)ieuili.-. iiichtKilvstovtnif^'r uber tmcliitt'iniUi- Ikmcrkiins eut- 
lialt; *gl. olwii S. ntr. Dcr Fadvn wirJ mil /lii- nrf wicder aurgmommen*. 

3) DiiU AriMolflrs sHnvr DanU-llung In Avt '.l»i}fr.l*rr aoitttin kdiw ki^cdch 
anli(|iiiiii»i:l|pn Pi)rBrliiiii(;i-ii in d» Fragmnilcii drr MiloiiiHchvu GeseUe xngrtinili.' 
SelfRl liat, i»l klar <vkI. v4r(«f. n. Athii I $. 5'.'J. Sni-h vi<-) weiiiger lial er Uun/Pii 
ge«-oK«ii. mil iiD« in i:a|<. X niiiiiUmatiwiiv Fr>R>cliurigen iiui erstcr Ham) xii iilier- 
inittfln. Swcks .^iiitniliniDgen uliet die .^tttfrhUrlir" iSSHiTrf&rm Solwt ldic*c 
XritmKrifl IV S. liUff.) i-raclitc li'li iiVi (licsein uml virleo aiidcrco GTinikii 
Utr nnlialtlmr. .N'nclHleiu .\riHloteli'h tibcr die svloiiisciie llnDZordutiHK da« NntiK« 
Oiitgvti'iit llBt, fi\\T\ Vt fvrt: {ai/<n«t ili xni mi:ltftir ^ftn tu rhuiofiw, r[^]f{; xui 
liij/inrti! fini; tu tiilmtov cyoida;. xnl iftiSurtpttlfuccv [tri tipfli fivul t^ ctfrtvi" 
jfu) r<"V I'i.'/iui tiriiQfiot,: AriMoti-lfx wigl bI""! auHtrtKklk'Ii, ttttS Soion geiiiill 
dviD Uanxfufi*! audi (jcwli-htc ge»vl>arrcii Imbv, uiid zwar so, daB ilax Taleat 
eS JIuaziiiincn gevruftvu lijibe nntl die Qbemcliivllcndcn Orel MJit«n iK-m 
DoiipifliuiiieHbtiick (.Stater' in dI«M-in Siiiao. nitlit tier Uoiipflilrarlinip 8. 
nrrmf»3b S. €4if,) nwl <leu ribrlKcu Oi-wii'Iiten pru rata 2tig<.-tcilt wunlou: d. b. 
ila* Mduiiisclie Murklspwirbl ertiicit (t<-Ronii)i*'r dfiii *oIoBlst-licn Milnzg^wlclil cinea 
Zuiultliig vfin ^fO^.V ^ Helit deutlicli ita, iiud so ba'HMi o luiabhiiDgi^ von «la- 
MHlvr, id) Kelbbt in den I'tv*. 0fH. m(Aref>. Um. 1893 S.5S:i uml fin i/mna Sit 
(180U) S-eSi: und IliU, iV*MwmaA'carDNJdeXV|I IBU7 p. £97 vvrntaiiii«ti. \ttt. aneh 
mIwb WllaiHowKK a. a. 0. S. 43f. £««]£ toeint dnxii, Ilill iin<l i<-h hIMIen in di« 
M'orte lies Ari»lotclc» .tiinHnintfiTiTeti^rt. «*a keiii VnltefaniSfner aiip ibncii 
beraaMcRen kann'- Seeoks Dentang gelil dabin, dall jvnur Cbcrwbull v<>n drc-l 
Ulnea iber die scclixig dcs gewalinlirheii vttin'ben Talcnlist Jnlrin cinxelm-n 



308 



L. F. Lehmamt'Hnupi, 



mid iiU!i (iicspr Kpiiiilnisa Iioratia bcwirhliol it thn jm WriiuT Zoil guIUgen 
Modus ilor Hr>Klc>iliiiig »lti citic Knlwirkliini! aus ilviii solnnisrhon. 

DaU or. wic wir somJt crlienncn. niclit eiwa anf den umgekchrton 
SchltiB juif^'wicafln war. dar( ntrlil Wiinilcr ii«iiriien. Dcnn dii- Wahl itnd 
(lie BefufC'iisKi' der Bc-aiiiU'ii warcn fraglos, wio es cbt'ii iIbs <JcBetz Dber 
die Beatrllimp dcr ra/iun beweisl. in An solonisciien GeselicK<;''ung 
erervgdl.') Die bctrcfTpDilcit BeKtiminungon frchftrtcii zu don Staotsgrnnd- 
(resclM-n. die nacli Wilaimnvitz" VernuiluiiK'') aiif lien stciiipnicn xt'e^ttf 
vor der KOnigsimll"' iuiEKi-r^U-lli wimm — ulis cin Ahshik «'is dcm gesanileu 
Corpus der Geseize SaIohh, das auf den halzernen a^onc im Pryianeiun 
Bur^rzoieliiiPt war. iind ebeiisn vori^telit cs sicli. dnU tito Attliidogmpiicn, 
denon Aristotolcs seine AiiRnbeii dber Zitate aus den soionischcn Cie- 
scUeri (tiftBtenlpiln verdaiikt-'^), tlic stilonisclien Vorschrilten flber dip 
Be.sctzuii;; iles liAcliston Stantsaintes vfrKeicIiiicl batten. 

Die w oil verb rcitctc Aiisichi. Aristtiides liaW dt-ii .Modus der ArchouWii- 
wahl mir durdi Itfickst-lilusse enniltelt, lAtit sicb olwr noch in anderor 
Weisc nnd diivkt a!s irrig erwdsen. 

Sip hriiipl cs init sifli. dall man iler bei der Arebontciiwalil zu 
Tage Irclciiiicn toils vor-, teiis rtiffkliliifigpn Kntwirkluii/; bis eutii Ar- 
clioritat dcs Telcsiuos 4H7y(i*| iitid darfiWr liiiiaiiJi nicbl trt'^clit wird und 

Muiix);<.'wtr]il mi tf iirci'lieiiil KpiuGr GmU^- Kugiilv kain, mlt iiii<)i.'n.'ii Wurlcn, 
iluU ullf Mhiixi':!) MjonlHi'her 2ril Ini VvrliftltiilH von ii3;illi fisliMerer wiii'«u, ab 
die i;leii:lilic(leitti.-ii(luu*(?) .,riaii<i'eu oilcr sftitteivii Oel<lAtiJck«^*. 

I) VrI. HBli-u 5. $10 Anm. I. — 2) ArfttoleUa tmd AlM-u I S. 4.j Aiim. 7. Vgl. 
MUt^Ii S. ;Vi. — 3l Arinlolcla un^ Athen 1 olf, 

•1) Djiv^c DnlicruEig lidiulic jrli ub ilie dimlneikii nalimclieinliclifni bei, 
iiiKrIitu iiliirr ilocli tliiruul' siitiiH'rkNmu mui'lieii, diiU ir>iin in o. XXII i 3 illv' tri/ 
iliti imri tlir I'Uriv (bi'i MurnUn'ii) an »kti sclir nulil t'xkki^iv nxlLiiL-ii kuiiiilf, 
besonders im lliiibliok aiil' dip aimlugu VuitbuiiiluTig ilcr KnnlinHlxalil in c. Xlil 
(vgl. S. ;i'^.\nii). 1: in c. XX V, no <lci] nt/ intfixitliSixi' i:\ii naliinn beiK<-'I^Rt iitl. ilrjit 
vsan(ien!i). Dttrm wlinK'ii iilU- I'lileii in i. XXII iim 1 Jalir lirnin(cirriii'kcn:Tr!i;titiio» 
*S6jX U:»lriikiBrii08 ikd X.iiilhi|'|ios ISf 3, Tlii'tHiNtojilrH' Fliitteiiseselit iiiiUt Niko- 
nicdcit 48'J/l (hIsii i^tiva licrljat 4H'J] iiuil v,\v kiinii-ii tnit <ti<r ku<;klit-riiriiiiK <lrr 
Oatrakl»ii'U-» CArclifitil: lly[i!>i(;liiilt'.<i) in (ta^ Jalir <18l stall ilc-i Rati/, UTideiikbanm 
iiikI init Itci'litaHAei tig vt-ruurrurieu iSH/l. Dit- (i«-gcniiistanx,aiif ilcr lUclicrrMrJiendu 
[ti'r{'c]iiiuii({ der Dntrti in c. XXII lietuliL, 1st Dinnys. v. Ililtc. VIII 'J3, tier <len 
-Vri'lionteu Nik<j<laiiiO!( aiif das Jalir ISiS/** (^-a, u. c. :J70) festlc^t- AIkt Dlouys 
ssgt iiicht, (lalS ilies ilas Jalir rtin Tlitriuistokle-s' KlutlengeseLz M>i, iini) es ilarf 
iiJL-tit aU ausgL-sdilosM^n, Wfiiu Hucli gi^nitt iiicht ah svhv walir«clielrdk)i gvUcD, 
(laU iwpI ArelioiitL*n .\ikodcuiU!c4S3/:2 tinii MkuiavdeM 182/1 einanilerKi't'olittscii-u, 
nic Ditiklfs 2i)0j»9 iiiiit Dit>tim<*« 2S9/'»S uiul Slmlicli Lcucliarex i-mp, Ergo- 
cliarc'8 il'f>/5. turner I'tiH(t«tr;itu» JUy^S, I'liaiioslratus 207 G. KallintnitO'i i06/a 
(t. Ferguson, Tl^ I'rirMHof A»kU-{iio» \i. VIA) mid wit' viclkiL-tit (Munii. Par.) Lyxa- 
goras 510!) (uder M)!).8 lici liiklus. Kpi-liiiuut;) uud IsuKurUK .i08/7. UaU dann diT 
DvrliiMir I'apynis di-r An. m». Iwiile vtTweclisoiti:, wic cr c. XIII $ 2 u^-yovTn^ Ma9f.i 
ivriit\nAixi: ver»L'ldiinirilii.-s.M>rk' (k.S.810. Auin. I), uitiv iiii-lit {ilierrasclicud. Audi 
Aritttidvx' Utttiiikit>iri(i.'> tvAnk- ki'tuc :>cbn'ierij;ki'ili-ii luiiclKni: dall or vntt in dnn 




SAaUmriiffr^maTtrrhoittaifrah! m Athen. 



Wiflcrsprilclif. ja korrigierrntlc liitoqiolalimienMaiifilcckl. ww vnlli-^p I-'oIkc- 
ricliligkeit Iierrscbt. 

Patipi wirkt weH(?nilicli in it rin rchlerbaftiTStAiKliiiinkl in ilerBcunoiliiti^ 
Solons uiid sf-iner Bpslimnmnpen. Es wird zn vpnig ^oM-hiwlen, zwischpii 
deit). was Sulmi f^cwoili hal nnd rioin. wai* ziiiii Tcil iiii tirscnsAix zii ^'iiini 
Absirhirn. Wflrischcn, Bprei-tiniingeii sich latsAclitich iii deii ouf seiii Arclion- 
tat uiut seiiM* Uf^scu^i'butig: folgcncten Jahrcn mid Jalirzi'liiiicn rrgi'iK'n hat. 
,S«ine Gc«ctz« waren auf dun vun ihm nn^bahntr unJ criiofflc Wacheiuni 
dM athonischon SlaAtKwt^Hoiitixugr-srliiiillfii. AricrkfiiiiiinK tiiid nr-utnn^ 
oiiips als soioiii^ch nui;KP!;|kr(iclii>non (iotiotEri; dflrfon nicht von 
der Frago abhangig gpinacbl werden. ob lUs (Jeseli lur Au- 
wriidunc ^ckotniiiPn ist odpr nicht: dit? Din^r haben sirlt im Ictztrn 
Kal tc i>Ik*ii anders cmwickcit, ab dfrOcscizgcber voraiissali" ^) odor hezweckte. 

Scbeu wir nun cinmal. wie sich Ed. Meyer xur Frage dor Archouleii- 
wabl diifiort'): „Dn6 die Wahl d«s Archonton ix neoxeiimY. die wir ontl 
durrh Arij^tutclps kfnaoii gclcnit hiibpti. sehr all i^t. i)^l wahl zncifi'lifKi: 
abcr wpiin Arislolelcsi dnraiiiji. dnii i-in siilmiisi-hrs (it-sflz die Krlosiing der 
lafiim aus den rentukosiumediiuncn vonicbreibl. aucb hlr die Archontcii 
Krl(>siitif{ K>'r")i;<<n bai. so i.-(t iliis koin ricbtii^'r AnnlopipHobluB. E^ ist 
un(b>nkbar. d»Q dio Athen<-r vs dcm Ziifall ii bcrbcQcii. wcr unlor 40 Mannr-m 
ini nilchslon Jabre den .Slant |pil<>ti urid das Mcv-r koiiiinaDdipron*} sollto. 
Wenii uiiifr IVisistralos (Tbok. VI .'»4) und in der klt'isthpnischrn Yer- 
fattsiinf; die Arrhonton ^owfibll. nicbl crlosl wordt^n. so tititrr Solon co^'ill' 
Aiirb wird jii ArisiHti-if's' Annahme diirrb winpn cigcncn Ikricbt fiber 
di« KuDipfp uin das Arrbonlal uach Solon widerlc'^.'' 

Uoincnl Aftlnkki«l4>rt wonlcn »ci. ata Tlii-inist»k1es' KloU^n-Gpfttlx xnr VorUg? rrif 
war, i*t iiklil enijctitli Ii. I>er (•jtrnWisni'w kann cIi«im»«oIiI die vf>u Tlimiisti'kt™ 
l)L'lrivt)t>H(- VfiraiixM'lJcutii: njc >lii> t'ol^e ilu> l)l)<-ifgviit> vuii Tliomi»tokl»)i' iitaritimor 
rolilikgi]ivpji«iiKoiii. AriNtideitkciuutPdalH-r ffunx wwlil im t'rflltjalir Ki ii»lrukiMi^i1 
«<inK>n eeiii, d. h. in •Ii'msi'lhcn juli)iiii>ii.-|ieti Jubro, alter iiEolil Jii tiriii »Hi>IHk-ii 
ArtliunUt. in wclrlicm Tliciiiislokk-s dfti Flwltfiiljau tlurflf«etJ(Ii' (dli- Uflckkehr 
itaiiN !(«>... Ill, [V\ut. Ar. fi\, nirlil «tn(,f«). Stunil i--t 4M1 j mrWa dcin \nrtltr- 
liaiiiJ n«lin)i-hdiili(liert'ii 1S7/6 ffir Ti-losimw iiii-iil auHSfsrhUisMti. 

1) Z. B, Sewfc, h'lh IV S. i7C 

8) llerntn U (I90D) S- Ii3 Aniu. I. 

S) O. J. A. II <IS93) i 409A S. «S9 Vgl. •>!•- S. 301 Aiini. 4. 

4) Das [((.-ercslconiniaudo kauu. sobald (Jntt Arrlion1»( ciii l^xarDt nurdr nicbt 
nii-lir licim atf/rair siriiftufxo'i fiAvjevn ImtM-n. Komlrro bel den Striitrgetj, iJer 
Polaiiarcli war dann elieti nur VerwallnngnlH-aiiitw. Kri<'gTiajiiiister n<Irr nicht 
dDinal Mivicl. So war es ni{n<l<>w(cn.>( voni Arrliimlal des Tdesinw ab, s" nmH «» 
Sotoit gttladit halien. M. Meyer «?lbsl lirtoiil ja {G.H.A. Ill S. 34C) .den Pole- 
niuri-bcn, drr ncnlKHUti^ in lii'^tumi-ltcr Zi-U lniiu«r nur tlafc OWtliauitt >Iit Militar- 
verwaltun)^ und der iliunlt vi>rl>undonun Fremdwiiiolizei gt'Wf9''ti war. lioiiDle man 
frciUch in etncn Irosbeamten iiinwanilcliL, aber ilatnlt inttUtf er eii|clctcli ^iii>- 
Stiiniuv Jni i^ralp^eunitc nitd xt-lii Kommandii auf deni n>cliti.'n FlilKel vi-rlicn-D'. 
DiK ubisi- stliciul^ar su Starke Argunicul verlicrt also wiiif H*-Kci!tkraft. 



'AU\ {'. F. Lehtmnn-Hmija, 

DiiIj Ai'istiitrlrs (lt>ii Mmliis tier Ardiuiitoiivviilil niclit aus (toni Gcsetz 
lilicr (Ho lafiitti fTsclilusijci) hat. Iiabeii wir liorcits goseiien. Hoclistens kOnote 
cr (it'll Itiicksclilnll mis tk>ni zu soiiipr Zoit flblichcn iloppelten Losverfabren 
ffowniinori luihcii. Aljor nucii das ist. wie wir boreits crkannt haben uod wie 
sicli alsbatd aufs Noue lipraiisstpDcn wird, keinoswess der Fall. Die Argnmen- 
(iition Hiis don Kiiniproii uiii das Arrhontat ist iiicht stichhalttg. ihre 
Irrtniiilichkoit orklilrt sirh aus den sooboii gcltend geniachten beiden 
(losit'litspunkloii. Eiii Widorsprucli liegt boi Aristutclos keineswegs ror. 

Kap. XXII jj J hoilit os bei der Reform von 4H7/(i bei ihm: eiSi-s 
if T<p I'aTfQip fiet, fm TtXeoirov agxovjog ixvaftevoav rowf ivtea a^ormc 
xtiiii yvXd^, fx Tu>i' ngoxQiitevttw vno rtii- Jij/toituv Tn-vraxocitor, 'iiiff peti 
i»)r ivnavviSa nQiotav oi 3t nQotegoi Tidvteg ijoav aiQftoi. Hier ergiebt 
sicii aiifs None klar, daC Aristotolos den solonischen Modus der Ar- 
oluHitoiiwahl iiicbt diireb Rnrkschlusse ermittelt haben kaoD. 
doini da or weiB. dati vui) lU'ii I'isisiratiden bis znin Archontat des Telesioos 
die Arebonteii gewiiblt wurden. so bAtto or fur die rorausgehende Zeit 
da^ (ilei(-lu\ also fQr dip suloiiisrbeA'orfassiing das Wahlarchontat erschliefien 
Hiiissoii. Kr abcr bekniidel da.^ Gf^onteil. die xh}(><oiU^ ix .Tp*«(Mrwr. 

Noin. Ari^totole:^ kennt aus der atthidograpbisohon Cberliefening das 
solonisi'lie Geset2 fiber die Bosiellung dor Archonten und braucht desbalb 
mil vuUem KtH'ht das Wort {'rr>rj<t.Vrf;i;f.') Er weiQ aber. dsQ in dea 

n Dk> Sclitfiiluu^ zwisi*tieD tieu rofiui untl der — duri'li GeseUe nicbt ge- 
rM^fltvMi — VerfassuDt: \fl. Eil Meyer. iV^'A- II 540 Aum. i) laBt sk'li, wie sich so 
vt>tt Netieiu xeigt. tii>'ttt tialten. — Nklit sliehlialti^ ist audi Reioarlts aus der 
/diii^ald der i^ururroi iu jeder Plivle iieri;eiioitiineue> Ancument gegen die 
l!i:'Mris>:Ue Ke»lit»[ d.;> S4.>iunis(.-lit-u UihIus der Arob>>ateuwalt!. Reiuach iRente 
■i<ff r->4ii/rtf Umiitunt IV U(V .wt'isf mit Se«-ks UeistiiuiuUDg {Klio IV S. Sitv .dirauf 
dill. daU erst die kleistiieniselie Plivleuordnung die Zelin zur Noriualzaiil des 
atCi>i-|ien :>tuat!'rochts ^eiuaoht liut: ein Ge.<k't£. dall ilir die$e KoUe Kliun anveist 
ki'imealso iiik'ht soloiii'^cli seiu*. Kleistlienes hat freilitrh. uui eio Zii:»min«nrallen 
seiner iieueri I'liylen luil deti 4x3 altea Trittyen ta vermeiden. A^. xol. XXI 3. 
■itatt der tirdierHek:i.<udeu 1:^ vieliuehr 10 Pliyleo i^eschaffea. Aber das Peiiiual- 
system war dwli iiu atlisi-lieu ^taaiiiweseu liag^t voriior bekannt. Zur .Voci^ 
.-ntsaiidtt' je*le I'liyle UX* MitiiEieder. die Mine liatten 100 PracJunen. gerade 
^tie au^ t'^' MTt:esi'li[j^eueu Naiueu die 10 KiM-nytuen der kleisthenuchen Phylen 
M>a der I'ytiii;! bestimttit uurdeii. ^iiaie.-tens von S^tluu ruhrt aach die ttos der 
raiie^be^ei^'tiuuutiersii-titliohe IViluui; des )lL>[ials indrei IVkaden her. L'od nacli- 
dei» hauu'^ias das Arvhoulat ;; Jahre ttud ;* UL>Date inuecehabt hatte. warde an Stelle 
>le'» elite II '^'/fi' tt>--nif-: eta IVieimirat ^set^t. neben nelcheni. wie st>n»t der 
lla'il'U'*, der IVleman-h uiul die v Itiesuiotheteu funrierteu ,so ist -lit- tua. XHIi 
*AeilVlW rii-litij: \.'u Kd. Meyer t'lirntt. 11 ,v"tr. eriUirt »<.itden". Im letztHVD 
talle ki'iiute freitiili .lie ifetuuahl dunli die bei der .VbseUuag des DamaMas owh 
iil'iij;e \itiulit der V<.>itate K\tiovrt sfia, s*> datj der Vorsiu jedem Kit^ede anf 
euie't Mv'iral iiti^eki'iiimi'ii njire. .Vl<er die /.usaiutueosetiun^ i.j Eupatiidco, 
3 \sn>ik.-i. ; [Viui!ir;eir letjit, lUv diose Kiiok^iv'!!! jedenfalls nor sekundar la 
IVtrai.!;: liv-v.-iKtiieti M'iti kj!i». d.u- i'^ no;iui.'!;r auf die Beiacksichtiini&g uwl «ii- 
*Livu!i»nlei;u' 4tij;itiies,M'iie \l'.-twrutii:.iti«ider>tnriltuJei) ^ndeMOtefessep aakam 



Srhatemmtet- uvtJ Arrhontefmahl in Atlien. 



31 1 



GTiuau liio aiif SoIoriH (ioseizpotniiii; fiiljjicii. uiiil w;iliri>nil tier Tyniimia 
das aolonisclie (leselz dv facto auU4-r (iWjruucli ^ckuittitx'ii war (vgl. c. Wil 
xtcl j-rtp Grr^ifij rof- iiif ^tUfirn^ fttfitin; itt{nritHii ri/f TtfittrriAa rftit 
Tw fiif jd^ifoOat ni)d (lati djinri de itire Kloli^tliciit^ (Ihm Wiililarrliuntat 
li<>il)ptiiell'| (Ari^lolrk-s a. a. O. [ortrnlirt>ii<l: »f(|r]firj tV iciiniv Htlvttt 

o4}r(Mutti/wr j-ofio^], und er erkenot dw Verfahrcii vod 487/(i, die .T(tf!- 
x((t(if..- roil 500 Kandidatcn in den Deinen, aus denrii daiin — wirj* 
IttiMbl nnklar — die 9 Archunlvri in deii I'bylcn orluut vt'i-rden. nis den 
BegiRii eincr Rftckkclir zu doni bcrcits vqh Solon TorgeselipnPB Verrnlircii: 
*rftTf fttrie tjJv ri'prti'Vidrt ,T(if>>r«j*. 

S|>aipr isl diiiin (vor ndor nacli 457/6?) das Wrfahrpii dpiii sulonisplieii 
iiocli almlicliiT jicstaltci wordcii. VcrniiUlich ging lucrsl die .T(f«(((.>f.- 
von den Dcnien zu den Pbylen Qber. wabrend die Neua auSrrhallr dcr 
Phylrn »U8 dicsen lOU Kiiiididnteii erioflt wurdeii,''') Das dopp<-lti.> Vvrfaliint 
boliielt man Iici, als bpiiii Wogfall JMioir Wahi auch die VorwabI durch 
dac Los cniout wiirdc (vgl. dazu micb uiilen S. :^'20r, ). 

So allein Iconiuil Zusainnienliun;: und Sinn in die anfeinaiider »!)• 
KeslinunUrn AiL'^scrunKirn |nt|i. VUI ■$ t und ni{>. XXII $ 5| ilftt Verrniutcm 
ib-r I'liliiik uml <lor .yuXtnhit, ilein man WidL'rsinii unA lud tier Hand liegende 
Wider^prnrlie in den. cine uiid dieseUie verfassnii|(!(ge»diicb(lichc Ent- 
niekluiig; iietrelTenden Dnr){%unKeR*) erst iin ftusitersleii. bier also nidil 
vor)i<^)n>ndi-n. Nmrnilp zutraiien dRrTtn. So allein erklJiii sieli aiirh, daU 
AriBloteles dns doppelte f^sverfnbren als einen Cberresl des solonis4'lieQ 
VVrfabrens erkennt: dvnu die Vcrbindung zn'iselien Sulon und der e>pjlterrn 
Zeil war jii ^cradr diiirb die daEwispbpnliciii'ndp IVriodo dps WDblarrbonlals 
nnd wciter kWv ttfrxtiuu^ in den Deinen nnterbrwhon wonleii. iittd diese Khift 
koiinto daber dureh ROekschlOsse gerade niebt Btferbrtlckt worden. 

1) Kur iliesrn eineo Punkt trilTI also AriMuii^lM' im Uanzeii rkliliKra trlfil 
r. XXII X. A. tuinvr -rj ■/(rujiiimr (die ErriclitUDK der kii-iMhi^iiiochcii Verfumuni; 
fcelit vMiaii] fitifiotiinfty^n M>i.i- t^i ^itXiattoi fyfvtto if Ttui.ntin niclit xti. (Vgl. alter 
S. Sia Al>s. S.) 2) Vgl. nucli c. XXIX § X 

3) SnoliUiicIicli Taiui Icli, daU U-ti I'rrreullcherweue In dieseni PuokU- 
Riit Wilninowitx iArinl. ntd Al/mt II S. 68) /UHaiiiiDfi)trelf«: .D«r Arclion unil 
seine Knilegea liatlen, (tell die dun-h direkte WaUl hestellt wunlen, fine fllxr- 
wlcgemle liaelit beae«sen; die Walilen eelbri mu»en den Zwjst der Parleien 
alljalirlk-ii bn-oneiid gemarlit tiaben. Nuu KrifT man auT ilen suloiiiKChon Wulil- 
luwlii" xurQi'k"^ ,(IU' Btl'mung aus clner iluroh Wutil f4'«l^c»«t7t(-ii Kati<li<la(>.-utJ»tc. 
Dk'vu Wulil dt>r Kiindiilnlm Kird den UvBieiudoii rilierwir»en, rdmlii'ti nfe cs lii>iin 
Itate s''*<' '!■■>*' ; '""n fiigt vi-rgcblicli, wic driiti tlie 50 Kandulalvn, ilii- aiif rine 
Pliyle kmui^u. auf djv (ienieinde veiteilt wurdeu; vermnlltcli kt die PraxeuUitimi 
•lurch Pliyteiinuhl bald cfncelrctcn, div ilc^r spiUr tlblit-hfn Krio^uDf; voo 10 l'ri.->en- 
tautea In tier Pliyle vtirausgOKansen «elii mnC. WilamowiU rectinel Bho mit 
dein soloaiscbea Modus dcr Areliontcnnnht, wenn er auch (I X>} Km'kHpliliI'«e in 
Bclraelit gewgen liatte (vgl. oti. ii. Soli. 

•I) Wle da» X. B. audi Seed;, Klh IV ??<:, z.T. Im AnMrldtiil nn Iteinacli, toL 



S 



»I2 



C. F. fjthmann-HaiijJ, 



Eiii WiihlHrrhuntAl wunio tiiin nalurepinitt mi^I wi«iiiinier«e(MirJii)r^*- 
xrii .7io>fiMifi' Iwwplzl: flip riarin lipgendi' Ocfahr ciner (-Jitwirklong 
zm Tyninnis hnl Stilun diirrh Hn nt-ht mcltkales Mitlpl. die Fjlosiiiig fx 
:t{ntX{'fTt'n; bannen wollon, nnd TicUeiclit war sip nicht das einzi^. wir 
kvinmcnalsbflldlS. SlSf.fdurauf zurQck. AWr iiatiirKPiriftfi z4^gt(^ «ith K<^rade 
liifr dip Oppiisitiiiii ili?r Vonn'hmrn urn starkstpn. In don rahijipn Jalirca 
liaeh S0I0M8 Arclionlal werdpii die Arrhontpn luicli srinem Veriahrpn licstelH 
worilpit will, die oman; bezwwkten und erzielten die tjnseuUDK Kewaliller 
An'lioiilPii.'l Soldtis Wiirriunt;<')i vor der Tyraiini't in stTJnrn H|i£ipreti 
Diobtu»Kf*n fiind zuglvich in dieocui Sinnc zu verelvlieo. 

S^twcit gokdiimipn, gewinnpn wir iiwli «ine VeriiefiiriK imserer Ein-ticlit 
fowoiil in die Dbprlieferung des solonischon Gesp1z«s flbcr die Arcliontea- 
walil. n-ii> in ripii Hau dcji S. Kapilnls. Upd Modus der ArrlidiiUMiwaht 
Tniid Arisliilplrs in dpr C'hiTlicfpninK vcrzeii-lincl. IfHgpgcn rrnniUl pr 
Pine iNaphrJcht OtH-r dip solonische RegclunK dcr AmtsfituKkeil IDr das 
Arrhontat. mil aiiderpii Wtirtcn: dieKundo DbprdaitGpselz waruiivollstSiidig, 

11 Iliii!>ii-Iitlir1i lior Cliroiiolojtie ilieuM i)U(-|i>olt)iiiKclii>n •naem Imnwlil i-iue 
itge Ullkl&rlK'il: .'tV. 10/.. Xlii ^'-vjuiof •!' (I.ioi^'j/f^urii'fo,-, Ttt rftf Xoitivi itttc- 
(iRy^rgc ^Jil jih Ftij iliiai/a Si^yor iv ^avzlif' »V ^^ sifaiip /itri itiv HMMtvot 
"('/i''"' it''*i'ftii'}nv isp^yrii Aui tiff at&atv, xiil ntiltr Tji4 n/fintiy (Jltri) r^r Rr(^i> 
isltiiir i'lrap/iiir fnnitiOnv iitrh iti r«i"tffr Am nir nrriui- yiftovtMv t\n\tni\elni «11fc 
tf»J,- I'pfiur Sin ''''" "-' '''"'' /''/'""^ »Jps"' . . - - Wor mil Hi-Iih-Ii. RIiixx, Jacoby 
liliT itJe 5 Jalirft voii Soloux AirliuiiUit nli iiinl dip wpilereii :> .lalirc iiiklii.'dT 
n-chia-t ui)<l duiQit div cr«te Aoardiic ltW,9'i. dio x\^eite o8tl/j kcUI. uiijI) aiH 
iiHinmii. Aii>i1otol<>)i iin«1 die Attlil", tier er itAn\. Iiiiteii dip iKuriinllon iIpk DninasiflH 
/«itlirh Kai'/ »8»(t' ln-'tiiiMiit, mi ilaB si'iii <-liroiKil'>i{hclici( OpiTi^I liler iliif Lilfke 
liStte. I)p-iiii (Ifii lit'Sfl-n tli'.'t AHstoli'lcA liiR iiri(!li iIuk Mariner l'J)riiilM, iiil.i (li'll) 
(1t« uvnaiinU-ii <\\v 'M\ ttci PumasiaN aiif hViiX, '•liM^' uml ^ Uoiialv von SM/iH 
ii<-<iliiiiti><.'i). iiiclit viir. UntI dall die M'wiie itmt At rertn .1i« ru»i' nvrmv j^'ui'mr 
ilni /,i-itruiiiii voii .'jSij '3 bia .'iHi.'l, - aUo f(prB<le wicdcr futif Jalin- tici inklusiver 
U(-cliuti»R — nadeateii «oUeu. kann ilocll unmSglicli Kiigegi'ltPU wprili?n. Xur di'' ex- 
kitiNlvt.' i(t<i3iiiuiiK crgklti tin \cr&tant]liclica uml bi-friciliitcmlta Kruullal. Niivli 
S(.tii). Arr?K.ntnl l niliijtP .Iftln(> ina.'^ - JW'Si*, .laiiti Anftreliio .'jSHHS, ilmiia 
niGdernm, Im ITiiifii.-ii -lahre (ubtniso zu ivctinen, n&ktr, wio vorlier, abo cx- 
kiii'itv, d. Ii. UHi'li w«>il4>j'c^ii 4 riilii!;(,-n Jiiln-cu [oM?— Jd.'>,'4]) ivipdei' Anftnliie lAifi. 
Duiin Irii Tulgriiiilcii Jnllir >^m fn- mira Aiii ruir (triiiiv /((^lotr) Daiiia->ila5 hf&li 
Miciisii j9:i I uikI die 3 erslru Minialt- von -isi/O. Has MarniH^r I'ariuin bMSRt 
aiclitt wi^iltrr, ui.s dull ii\n» iter JuIiit dun p!iitia»ins cm Fytliionjulir vor, wiis uuf 
SSl^.'l, «ciu xwi>ilo« Jaitr, Kutiiftt. Uieai- allein riciitige Itecliuung IfprQrwortrn uud 
bcfolfEvn Y'iiamunlU, Ar. u. Atk. \ 10. Kil. Uvyi'i-, (iatch. d. Alt. l\ S4U. lliusutt. 
Or.atM-J,. IP S. ."^ni Aiim. 8. Jacoby 0. 0. bpUnt jn naoli KIrclmftv mlt Kprlit, 
d:>U dn» rV firrrtpu^- deii Diiiim.sias vou dciii aiteruii Arciiuuleii Klek'lien NaineiiH 
uiitfi'Ki'iii.'ldet, iiii'lit ili^H.'tcii mciti-» .liLljr liinK'titi^t (wa* ju niirdi njirachlioli iiii- 
iiioKlii'li \\i\tv), alsto nitl jeiler Omml fiiri. [)amn.sla.i i-rsl 582/1 l)CKitiii<>ii xu lassca. 
l)t( .vullkoiriiiteii uiixwotdeuti((i>' s)ii-Hi:liliciie Ausilnick (Witiuiitiivitx fl. 0. S. 40) 
f»rdprt ail nit-li die uxk1u>»jv<! Koi-linDiiK- n*>nn cbcn, uin ilic inklu^ivc AnI- 
fassiiii)t di-r Urdiiiniuilil nu^/.uscldielSeii, fSgl AiUlolH«8 den Sat* I'ni /lir frij 
tittaifa tUSiyui I'r ^ni/i'',: \uv dcin n5 . . .it'f^itiu /itttt ti/r Xai.aiyoi a^/lit fill. 



8 



hatrmeigler- ttnd ArehontewrahJ in A thfn . 



319 



und (iesliall) mufi Aristolclcs bier niiin Ersatz, iiii Ilinlilick aof c. MI, 
tins nocb gillii;i'' (Jfselz iilier die Hcstcllimf' iler nciiiin Ueranztehen. 

Dintf Zwischpubrincrkanfc i»X also logriticli iiucli bcs»pr be^raudcl. die 
AbschwGJfanp noch ^rin^Q|OK«r. als wir obcii bomis erkaniil ba(u>n. 

So ist jpilwotlrr Ah-sIoB bcseitigl: die WortP j^pi reir Irt'^a ap/orrtwi- 
kOnncn in Zakuaft ror jeder Anferhlung bevrahrt bleib«n. Ffir diejeniKen. 
dir BIntt' Aiii<cliaiitiiifc Dber die Rliytlinion tier allisclieii Kuiist{>ru$u tcrili-ii 
niili^cn. ««i binzugpfugl, dall sich iliese Worle aach d<>ii) rhTlhtntsrhen Gang 
dcs e. Vlli, Kei i-r miii ini Einzcloen bewaUi gewoUt odor nnboabsicbtiKt, 
bequem fOgcn. ■) 

1) BUua {I. \i3. Ob die numeri da, no sie mit BestimraUietl ond an- 
gesadit «Tkeunl>gr lienuTirHeu, Anx Krg«)mi!i nnbevruKter feinliSrieer Ei^n- 
rliyOiiiii);, oilcr, vie Want pg TunlLTl, Foin Vcrfasscr nbfliolitlich fiogedilirt Hind, 
ulnt Melt H(^hw«r uuil niilil our »uf GrtinJ ducIi uinfiSN^iiilcrer KDrst-'tmuitea 
an dwi in Imnclit k->inmradcD Prvsjiikcrn fcrtstcUcn lasMn. PmB die nutneri, 
uo »te bcstinimi orwi-islicli ^nil. r««lit sLrengen Ki-gcin ifcliorchoD, itA Blass 
2iu(UKeli«ii, anilvrcrHeliM »pi'ri«rt ct fiber docli mil aUrkca Lizeoxon (trie der 
glcicbxnitij;m Iaan«|inicliiialiinc elner oder mohrcn'r Sllbeu flir 9tw«i aiifeliuBtlcr 
folgcnde Glied«r Oev rliytlimbclivu Baues osw.}- Kkblig bleiU aHr, daS die 
KbytliMieii. ah Qiibeniim odcrgcvollt tulln^tend. nm g:iiii''tiK4>nfnllii ein Mltld xur 
llciluatt offeokuiidi^er Korrupteleii an die Maud Keb«ii. Ab«r Blasa Kehl Id 
s«ineu Rmeiidatiooen auf lirnnd d«r tthvtiimen erheblich lu veil. Zaiilvort und 
Mrtrik Uthea von j«lier rait eloander im Kaiiipf« K<^le^a. So schetnt es mir prioEipicll 
Btlir fraglich, ob die im T>!\l ulierlirfrrtttn Zubb.-ii »n der Tlaiid dor Hbythmen 
vcrbrsscrt nenlen dilrfen, selbstan Stelleu, wo doa VorhaiHlen»cin dJeser Rlijrthmen 
deallicli ist. In cn|i X isit in ineir«-l]o!t«r l^siing Aberiicfert x<i) ly ^rn ii^itufuv 
fx(i'l>'Mi \n]ittQftov i^Jofiiiximtt ^ff'^i nmAiip"'H ^"^'i }f*rtor. Blass p, IS-laq. 
bctnerkt data: fHtd neeettario til ^„sa bunileii*) ermmen mltlUgimnM, ted quomodo iti 
erne paait nm jminir.. F.r r.p.igx dann, daQ die Wortc und Siltivn -((.TAq^Viy tnf^- 
littuuf ^1 Mcb den Kbytbincn ulrlit f&^u i^olleu. w^ist aud«rc Kiu4.-ndationen 
Sltrijck .wii Ht fl/fftf in Mumem ledet rilU utiaemida' u&d kornglert ixaibr la 
r^Mrrc wodurch aidi ergiebt 

-mi^fimSi^ tiiTi w _ _ _ W 
tftirmori ' Iff i' o i_/ _ _ _ ii 
Kit/« »V FfiiitH mrk*: rii qttae ad mtlom niiniMaM (fnlum dr. Attrant^ r. KBiuur-Grrlh 
gies, 13. D«ingV{(uoul>LTtD0cli1ric>ixaiuu:ti:>l nut Hrrma 37 (189^) 53S Antn. 3 hin* 
weiwH: .niv Hiiw von liiODrachiueii Ist die den Leftern der 'A»ttrcl»%- :%oXittla b«- 
kantile, 4e isl iia<rli AufTowfuns dor leUteren die voile gogeDOber iter venneiDllldi 
gpiingeii aiternn (vnn 70 PrachmeB, gleJchen GewldiU vie die splteren. nacli 
AHstoteles' irriger AuMiatiiiu-;. r>UTdi dlf^ Glufuhnin^ der 100 Drachmen wurde 
die Ausffillong, die intrakiifinaii der Mine erzidL So nidchle idi niir die cigen- 
tninli«lie Ausdruckswelae q ftru amktt^atfri iffff batr&r erklSreD*. BItss' Vorechlag 
komnil ini Grunde geDomniMi. aaf diuuelbe heratia, nur daS er dvm Leser uodi 
die Su'flraktion K*0 ■*■ ti) ^ 3(f auferl«Kl< 1^'^ ttl>erlleferte L«siing ixmvr ist aUv, 
van dea Hliytlimen al>gesehon. den t^iiuuvrn vontuziehea, wegeo der Hliytlimen 
allcio ubcr wird und dorf maa dea Text nlcbt Indem. 

Femer.' aoch Blats gibt xu, daD ea to d*'? 'ABijraimv nointia. DIB atrlkte b«i 
dlcavr £u blt-iben, Particn glcbt, in dcnen die KUytbinen nidit durchfccrGlirt sind, 
8*1 fcf. Weil die ieUte Hand fetilte. sei es. well — eiB clwaa Ki'fAbrlldies, well 

Kilo, iUtuas* nu *iuit QcwsUidM VI s. il 

10 



314 



C. F. Mtmann-Hanpl, 



Bokaiinilich meldpt nun Arisiotelcs XXVI § 2 Trt fiir m'r 

A'l Tfi'ff trriu »l{ix^rrt'ir «i'pf<jii' ovx ixlforr, nli' txrto frti /uTit 
TOP 'titfwi.Tov SntvcTtif tft'OiOitv xui ix Jii-j-iToJj* :v(>oxp(i'(ti/>rcr 

Mft,iitlttidij^ |437/(i V. flir.). oi di ;ii»« roi'mr .tkjt/^ f^ Ix^itm' xn\ 
.•fitTaxuaitiutdifitt'tr t'/ikir . . . Alsu Zula,si!ung (ii-r Zeugitcn xiioi ArchonUil 
iintcr Htiibt^liaimiiK lies ecil 4S7't> beslplicnden Wahlvpifaiireos (o. S. 311 j. 
Die Bckimdunt;. <IbU vi>r Mnosiihridcs die Arrliuntcn allc nur am 
don iMudcn oliorcii KInssrn gcwfihlt vrarcn. isl, doe wiescri vrir nun 
siAli(>T. JMlcnfalls kcin B^siandteil der Tradition nhpr das solooischc 



Htarker SubJekthllAt unterllrKeoilaA Argiiuient — der Stoff ilin Auweiuluns von 
vornlii^reiH HUi>^'«Hchl(it»i>n babe. Uetxteres soil Bach Blass (p. XXIV) fftr die 
Si'liilderiiUK (Iit i-i't Mirtrinnait; T^i nohxfiai [c. 42IT.) ini V<!M>iit]Jclien ki^IIco: 
Utiiim iiHlrm tihcHi t{ui nl Ae noi.wtlis niiw ollem /tart, tnrfr a c Xl.ll tu ilw-rilintilu 
imtdlulit (/tuif (dm eraut rtrnvtuv. ipgae res pteTvm^r ornalum omnew mrimtml. 
$imylt«r et rxiU 'liKtmli fjtnu» jrii' /hgilfiHl. Wer mi d«iikl, iler winl audi fir die 
■olonUclic Uiiuz-. MiiaiV* uiid ti«ivicliti(DrdDau([ kvlue durciincfiihitni Itliythinen 
erwarti'ii. t'nd >l<iclt nil! Bta.>iK auf Qruml d«H rli]tl)itil!*<:lii;b IkTumtM das iliin 
BUS Aodereu Gruinlen vciilaililiKi^ ittrit zttrtn in den WorleD n(iu M ff; vofioHtoia^ 
XQit/Ofi xai lijV iiui- ;(p*i«v [(•.nit]xitTti/r. titii (itrit tnrra rijf t» Tiui- iiij\fiar xiri 
ttaHftm- x*tl t^r toe voiiiaiiura^ nt^ijaiv ulrelclicil. /* pntximia tl awbiguum ml 
tt fatmm fttia ctrfrn, gigiidtm Andnlfm lap. Hut. Solon, ti) UtUtlur ufia mlrauqiu 
tvm fatlam nw. Aber efl Ut langst eTkatint wcinlcn. dnIS Amirotion die Mhiuc- 
vnliiuu){ iu uiuul»«siger uDd IrriKer Wci»c mil dvr ik-isacliUida vcrliitidcL und 
vermenKt. nahnmi Amtotel<^ in dieSi^ni I'unkte i-ii;IUi»;<.'r s>uli nU Amlrotiou, 
g^Mi dea er, Vilc luit der Ksuseu TreiiuunK der Mituxordiiuii^ vgu di-r iu c. VI 
sciiou heliandeltcn /iifMtntii 7«r<ui<, so ti'>olin]aL'i deutli^iiicr luit i\f.n ftfxi titita 
pul«inlfllort. tieRCR Uiese Streicli iiiik niulile aliso Kintiitruch erlufbeu werdon. ancti 
wmu iui Cbrigen dio Kliytlimfii, dt^neii sich dad /jrtii tn'ri.- »ltt-nlitig> niolil 
f&gcii will, di-iiUiclKT iiQiI augni^lligpr niireii, als Me a* wirkllcli ttliid: si-titte 
J«(Ji Bla^-s, da it siili wtnler niit .loijadc. ytw er las, iiofli mil ,i(.iij.j«i, wie andcK 
xu crkcntiuii kIuuMcii, ticfrcuDdiMi konntc, fnoiriof i:iii uiid haute ilar.iiif iltR Rliythmeti 
aiir Auf timnd von ivt-nyoiu 4. Au«gnl>e noigt t^r aber iu den ^Adilmda nnxt" 
Cliug. 1)54} tier Lu.Miu|t ;iai^ii«ii iu. Uau wird nidi duintl aljKududcii li;<l)cii, dall 
ea|>. X, uurli aliKi'SL-lK-ii v.')) dcu Zidilnurtvi'ii, ki'iiieii Ai)i>j)ruch vuf voile rli>~tb- 
Ulisclie UiinUrnlirUDK rrlitlit. 

Krclit bctlcnklicli emcheineii mir audi, aow«it sie ganx odcr Qborwl«gead 
auf diL> Itbyttiuien gegriiudel wenlLMi. UlaiM' Tllguugeu iii der wklitlgeu HekajdtD- 
lution Avr VBrfiiNtiiTiKsi-mindi^ruu^fu c. XLI. Nsiih-iiIHcIi kanii in 'K<i'in>.Tii^ i' 
imtiimer itmitlvaici ti^r'AffiortP'^ijiv ,-im i.i/y daft'.4(it«.Trtjf((i' Kegoi] HIums (]i. 6S, Ji.1; 
p. 143) iticlier nicbl r«ldi:ii, denii im l.au(e di-r VerfustungsandoiungeD i»t )a (4lll> 
Bticli dci-KU der 600niclit uDaugelasti^ gi'bliebun; vsoiulilc also dvutlicli geaa^ 
wurdvti, ilaE p» d«r Arcopag wnr- Bias* ruiirl als Aiiitlogon ''aii. XXV «d. Ab<!T 
iln licgt die Snclie ^aiix nndori^; dint ivint xwar bt-i d(T Keforui d<i» ICidiiallCii di.>r 
Areo|)a« MlilcclinveR .-^'/i/.^ i^cuuuul, abcr cr»tfu> i?l wicdvrliull vtiu dcu An;o|m- 
jfiien difi Hede, iind xwi'iteiis werden dlesar ,iovi.ii die .KiTfurAtfiOf in finer Wt'ise 
l{v({eii&lK'r gMtcilt, div Jed)» ZUiUwr^Ciiidiiis aUMVlilivUt: XXV $ 2 jHt) n^tvr 




SchaUnieislT- und Arcfiontfnitahl in AtUmi. 



315 



Archonti^n-WahlgpscU, maM lifttte sicb Aristolete:^ cben oichl bei ilcm 
.Tf(>i Tapiviv i-iifHK Eraalz zu suclien brauchen. Dirsi> Worte iiind also 
enlweder ledif^licli am der }^ulaj<suiig dcr orstcii Zi-u|nuii pi'scltloatcn uiiil 
nur vino I'mschrcibiiiig dc'raelbcn. iider kip drfirk<>n itti bcstpii Fall die 
Knnde fiber d«n ZiisUnd seit der Tyraiints. die die belreffL'iidoii ^looi- 
scheii Gpspizp au&r Geltung i^izlP. aus. 

Oh (lie Hip^iN scboii von Solon 7Uiit Arrhoniiit Kugclas^di wanm 
und wcDti nicht, vrann Hire Zalussun^ erfolgle, davon wciB Arisloteles 
«benso weiiiK etm-as, wie z. B. davon. dafi, wie sich bestimiut da^'Ii- 
wptscn UBI'), dio Mindeslgrenze der Zcapitensdiatzniifc st'it Solon, dcr 
nu MMlitnnen vorsohriel), einnial anf '2(H> Mcilininrn lifrHnfgprru'kl worden 
iai. Es ist dud vielfacb beliaupiet wurden, Solon habe uniuDglieh dait 
hOchslP Slaalsami an die heidcn obrren Klasson vitju'Ik'h kOnticn. vivtm er 
das iiiiiider bt-douLsaiDP dcs SchalMneiftlcrs auf die PcoUikusiunu'diijinon 
besclirilnkte. ') 

Dic«c SohlnUfolgcnmg ist ab«T sichcr iiichl stirbhaltig. Viclmchr 
wiip w iin Sinno Soloim durtbiius bt>{iroilIieb. daB or dip Vcnvalluiig der 
Haupl!>laatskHs-sc mil ihrrri Vcrlcickmigrii tmd ihrvr YpmiiiwftrliiiiK iiiir 
dea Reicbsien vorbchalieii liSite (wie vir in entsprecheadeD I-'allen 
bohp Kaiiliuiicn vi-r)»rigfn). wahrvod cr Ams Arrliontal mil aeiiior u'cil 
uiiiuiltelban-rfti Kinn-irkung auf di^ Slaats^scbfiftr' von Tombereiii aiicli 
den Rittern flffnole. So hitlle er einer ffcsumlen DomokraUsiomiig ror- 
gearlM>iU>l. di(> angezoiirt war, pbeu weil die ornoftj, zu den^ii Bccndifcung 
er gewAbIt war. sich (o)i. S. 312). wic dir Reaktiuncn der l-'olgezt'it aul's 
Neao beweisen 8olll«n, po1itlm;b voniebinlicli uni das Ami i\es ('(•/('«!- 
f.Twi-r-^Ai.- drehtcn. Audi licgt koint' ali»olul vertsfilirlic G^'K^nia^taiiz 
vor. Pliitarob Aristidet 1 bcricliK't zwar. Dcnu'lrioH von I'haleron babp dio 
Bpliauptttngeii von der Arniut des Arislidcs fQr falscli iTklArt. xnt rtxfty(iiii 
r//c :rn» ror nlxvv tv^nftiu^ tr /I'tr fj^Him r^r inarv/ioy nw/r '/^ VP^ 
m x*\'cfin Anx^n' ix Twr yttfUr rtor r« ft^YictK Tiftt/ftaTa jaxrtjfiirtitr, ov-f 
.•ttrncxiHiinuiAliirtiv^ .T{ifioriYf'n» ttii\ Ab*r ein f^anz vrrtrauFnewfirdi^fs 
Zciigni.4 ist da^ nichi, weil man nicbt wei&. oh die louieii Worle «is- — 



St^ntffniretf tntirti ry; fiovl^i; txi KSivtavoi ufi^fotTv^ vatuna ntftlOit in inHttra. 
Si' mv qr q iq; Ttifkitfiaf rfiiue^ xtti ra fiir tol; xirricxotffoif tA St i^ ilo'v 
XI'} toti ^'KiiTit^ioii ttnUotmr (ind In f 3 ,iovXufit¥v: ^i j«itnii>*ijr*:» lijr ^otkl/r 
it titfiimoiii.iii rtpi; ^Ji- tor 'KftcXr^y fi^jii- art atittiictttZni' iwxov v (f o rk ij tdiXu, 
HffOf ii ror; 'Atfto^ityita^, ot< iti^ti tiwa^ viyimvult-ovi /nJ nrrcAi'iHi i^* .ioJ.ir(/(rj, 
1) i>iehe Bemta 3S (l&OO) S. b38 Aom. 1. Rr die Zeil. va di« uutci* Greuir 
der ZeugitcnschaUuDg durcJi d«n BesiU too ISO Uedimoi-u (Dmchtnen) be^tinitnt 
wsrde, liat Bockh^ KrkliLrunii tlur«')i eine Progr<'aDiv8teu«r lliro Kichligfcetl. DaQ 
die cr«tv (id^o^ UltAcMicli erst mi--br ah IVj JalirliunilerU- aaoh Solvu und daiin 
aach aodcreD ['riuxipico xur Kriicbnng sekotnum fst. blldtl {*.a. S. SOU) keineo 
Ucsenbowda. i) Z. 11. Buiwit, GrftcA. StaaiHttbrfAtKr' S. Mti Aliia. 6. 

if 

IS 



31A 



C. F. Lehmantt'Haupt, 



.Tportz/^o'tw'"' iiichl Plutarclis eifieiif Veislieil sind and eine detn Bemptrio* 
fremdc EinsHirilnkunfi; crgohcn. Dciin niit di-ii //iv; m {ti-jtuTn rif/i'diiim xmiif 
fii'itt konnle. in deni SioDe. auf den ee hier ankani. Detnetrio» nllonfaits aucb 
dip Aii^liSngf'n dor beidoii ubcrfu Klai^sen im Xufi^f Imbeu. Audi ein 
(Vt-tt/*':; war ja kein arnicp Mann, dpsson T6chtt>r Hiibegebpn bleibeii nmCten. 
Uud furner si'lbsi, wcnn diT Ziisaiz <»?■_• .iirTuxoom/aMiivin-^ .nnnujyi'nitvot' 
von Demctrios von Phalcrun »rlbst herrflhriP: wer sagl una, dtilS ihm uiiic 
bi>»(M<r(; Kiiiidr zur VcrfQ^uni;; Kcsinridoii babe uls dcni Amtoteles, daB 
iiiHn dip«* Angabf dcs Dt'iiiPtrios ciiifai-li das Krgrbuis olwo ji'iH-r bei 
doti Nciiori-n Ablicbcn ScldnBfolgrnin^ ist. dcrrn Irrigrkeit wir sopben ttar- 
getaii habon? 

Wriiii mill Solon bri doin Ycrfaliicn dcr xit^tfoniij fx .7(tnj((Wrwi* 
die WabI der Ar<^bontrn auf die reiitakortioinpdiniiipir bf?:i>clirAiikt b&ltr, m 
wire C8 nicht undpiikhar. daC Klcistbeiips, dcr das Wablarctionut vorachrieb. 
eiiie DcnioknilisicriiHi; d(*s Anilps in undervr VVVisp. durch Zula^^ung dcr 
Ritterklasse anseslrcbt hntte. sndatl das d»j,«or(z'.*r/(»it .toXi- t,',^ ^t,i.i.,rni 
iytt'tro if ^DltTtia aucli bier gegoilen hStle. Aber dem widerslriltp eben 
da^uuf Arislidos' Ardioiilat gp^clltt>Zcugnit(d<'.s Dpiiictrios von Plialcroii, die 
einzige Ilandbubu fQr ciiio Auiicbauung. imcb welcker Solon das Arrlivtilut 
auf die prRt« Rcbatzun^ttklasae licciicbrAiikl b^itc. 

So bliebe nur dic^ jetzt wohl bcrrschpiidc Aunalinic. dafi die Ana- 
dobiiunj» auf die Ir.itU i'u Jahiv -IST/H iTfolyl w5if. Pa alicr rpgl siVb 
das doppelip Bedcuken zunichst, riali Ariatoicles, da er fiiiiiial auf Groiid 
dcr frcilieh iiicbt l()<^kenlowii {^. 312/3) Tniditton \\v.x Atlliii^ iibvr die Ver- 
&ndcruiig dor Archontonwab! itpricbl, audi diene wirbtige Npupnmg sdiwprlidi 
ObcrgansPil biibi-ii wflrdc, iiud niidorvnk'ils. dall In dfiii Aufgebcn dor Walil 
UDtl dcr Kilfkkebr zii dpiii von Solon vorgGschriebeapn Vprfahrpii sdmn pjnc 
so stark)' Kntwickbing iin deniokratisclicn Sinne K^gf^bon war. daO man 
kauiu noch dartibei- binauszuRPberi AiilaB balte. 

Iiu Gaiizeti grnoiiimeii ist cs alsu keiiicsiwv^s aus^c&cblosiHMi, ja rodit 
wabrsdivinlicb. <laU bt'teitit Solmi t\aa I.tiH-Arcbontnt !x .t{iiixffiT*-ir dea 
beiden erstpn Scliatzungink lasso n ziigilnglich goniacht hattc. L'nd sdhst. 
wonn die Rittor or^t tatsileblidi 487/<i zum Arehunlat ziiKolaKsoii woidpn 
wiiicn, so koniiic das an :sicK cbrnsuwolil cint Riickkrbr zu. wii* dn 
Hiiiautfgxihcti Qber Solon bedeuten. 

Nunmehr siiid wir geiHetet, dor weilerco Frage naher zu treton: 
wariiin bcbiplt ^orado das suluniscbi- (jt>Hftx ubvr tli& TUfiUzt 
gciup Gdltigkcit bis in die ini Ardioniat des Kuklpidpit 14011 a. Clir.) 
cinfieffihrlp urid zu AriBldtelos ZpitPr {rflliiEc Vorfassiing liinpiny 

In iTSlpr Linie wird uatflrlidi dcr lubali.-ikerii. die (Icwiibr. dir iu 
dor BcscbrflnkuiiK diescM liiianzidli-ii Vcrtraucnsainli^i' auf ilit; Itriftisten 
(o. S, H1&) la^. in lidracbt gc>k»inmpn eie\n. UnU man oirb zu 



13 



SehaUtneitter- ttni Archonlenu'ahl in Allien. 

Aristotcles" Zpiten fiber dio Bo«liuiiiiuiif;cn Aon Oeseizes hinwppsetzte, jeden. 
niich <)pii .\rni<itpn zani Anito p\np:f S(>liatznipis|r>rs Hor fiitttin sulioB. ist 
koin Bcweis (iaRe^en. djpse blntwirkliiiig iiinclite crsc dor jl)ri<>slfri iU>it 
ttngchfiriMi. AImt (rcilich rait der BcrQrksirliiiji^unK tiiv lnhnlt» Hllfiti kommt 
man niclit nus. 

Von <lcu Anitern. die Artstotclcs c. VII ansdrficklicli als iniDdcstcris 
bereite >;oloni^li iionnl, bestaiidpn auBer dcni dor Arrhmilpn unci iltr Schatz- 
ntcifitf'r iinch die der I'olwou. ubpr derpn Boslcllnng er bci der Schildenioj 
dor i-ri- xruioTttot;: lij-i .luijtiuw iifiminelbar liiiitfr dor dor Ttuiim handptt 
(XI^VII >; 2), uiul dcr Klfmanner (I^II ^ I) luirh zii seiner Zcil. 

Und wic die Wahl der ArHiDiiteii nod dcr Scbiiizmeister je ui 
ciiiem besornieren G^setM Rcreselt war. wabrend ihre Ftiuktioncu, sowcii eie 
nicIit aU lingsi festjeeloiit tiiid l>ekaniit uliiic.s[>eit!clle iieaetzniflBipp Hepelunp 
hlieben, m amleren (ieseUe^he^tinimnn^pn fpHgoi'tellt warden, »ct mnfi 
man anch bis z»m Gc^enbeweisc fur die nbrigoii Bpamten, besnndcTC lodiglieh 
dio Wabl. iiichi KUpleirb die Kiiiiktioiien bftroffomk' Cieseizesiie^Ktiiiimmiiicii 
vorauiwctzcii. Eiiie ciwaigc Viiraiidi-niiij; dcr AniUshcfujinij-sc heitiiiclc also 
— (Eft inflstwn w!r annobiiion — nm-3i nirbt dio ritgfiliigkoit der Wabl* 
f:eM?tzc. Wcnii man nnn aneb. Qbrigens doch wohl g:egen jede Wabr* 
tiehpinlicbkeil. voninss4>tzpii whIHc. daQ ntwa die Poleten Ki)loiiisrb zitiiSchHl 
iiiir aiiii den beiden uberon Klasscn. orsi spdter auch aos don Zeuf^teii 
walilhar geweseii spien. so dari man oine solcbe VerAnderung fflr das 
nicdpre Ami der i^lfmatiTier \i,vw\^ nichl in Betnicht zieben. Infaaltlieh 
bo)!t «lsci sieber keiii Gnind vor. die ^oloniscbeit B«i^litniiiiiiiKP>i Abor dio 
Wabl der 'iiiStxa nis al>^o^halIl oder antifiuien zu betrachton. und dagiielbe 
gill hAebst wahrspheinbeh fur dip Poloton, dip gleiehfalls tU ix Tfj4 irrJlv-' 
lu Aristotelos" Zpilen eriosi wiirdpn. Ilaiten aber diose solonisfben Be- 
stimtiinnKOii nitch xu Kcchl iH-^taiidrn, so biilte sivbor Ariiili)1i-li-» slob (fir 
die Abstufuiif; der Anilt4filbif;kpit tiacb don ruiijiftcTic nirht einzig auf das 
Gesotz i"il>pr dio ruiiUa benifen. sonibrn giilti^e Geseize. die (lie ubrieen 
Aniter anderen Kla^son Affnetcn. aU wiUkomniono Bel(^e mit angcffihrt. 
Km muB aim) nebpii dpni Kern, der Bi-sebranknn^ aul die Fenta- 
kofiioiuedimuen. ancb das Beiwprk ndtM' die Kai^sung gewesen sein, 
dio dem Gespt/J- Ql>pr die BpstoItunR der r««ii« zum iiiiKeren Fcrt- 
bcslandf vcrhtilfco but. Dais soiunischc Gcsotz AIm-T die Arcbonicnwabl 
war auBer Oellani;, einmal weil dor Kreis der AmtfifSbigen niimlcslens 
rtitreb Hinziitritt der ZetiBiten envoitert, zani anderen weil das Wahl- 
verlahieii inebrfach veramlert worden war. I-'Or die rnaim f&llt der 
cr«tc GnintI obne Weileros fort: siilllc anth der zweitr aiilier Bclracbl 
zn bleiben babvn? D.13 soloni.schc (icseu verordnete xXtftttn-r bezw. 
xh/{mi'-ofiru Tor; Tdfila^ ix .ttrTiixo'imfif61ftrr'ii\ In ibeuer l*'nrm blieb os 

brauchbar. aneb narh detii die Amter nneh Abschaffong jegbcbcr VorwabI 
Ipfliglieb durch das I^os ziigeteill wiinlen. Vun viner ;r(wx(M>»^ war an* 



14 



31K 



C. F- Ijdtntann'IfaHfil, 



^lioinciiH in dpm (■es4>lze niclit dw Hcde. Dafur gain' e& an sich tvei 
Krklarnugon. Kntwcdcr das xj.iftfovv war iiach eiupr voransgegangenen 
allgpnicinen Vfirnchrift als xlrjiiof-r ix juMfx^hi'iv sn versiehen, und diese 
RlilbchwriKPudi' Er<;)iii):imK konnlr ilann audi Mlill^trliwcigciid wegfallen. 
Scute aber iiolou, iiachdcui er das xki/i>mr ix .•xiftxi'lri'fi- a]lg?mvin vor- 
g«idirM>bcii lialtc, fflr dicN^s Vcrfalircn in dor Kolgo schlrchthin xXifCuvr. 
so wiirdo das all^r Waliiwhpinliohkpil nafh hoi den .T-ii.t/7tti and Iwi den 
h'Atxtt in dcrsplhon Wpiso der l-'all jfewcwn srin. so d«B daraiis kein 
Ut>ter84<tielden(le8 Merkiiial nliiuleitoii w3ro. wcnigMciis nicht darauK ailein. 
Oder alicr, cs sollte pach oolwnicchcni GctH^tz \m der BcsUdlunK der 
Ttiuiai kpinr> ,T(io;;('iii/^ xiatltindi^n. k. R. wcil die Rpsrh rankling nut dip I'rnta- 
koi^iomeiliiniK-n, diTcii vTi d<i(\\ kcino aiku gT^iSc Zahl gfgeWii liahcn 
wird. Hie QlwrllQtittif; nmrliie. I)i(^c lotztcrr Annahiiie sehcint inir sdir 
erwUgcriKwerl. Kreilifh ist klar. iliiB sie, wenii u-irklirli dax xlijitorr ix 
.xitnx{tiTvn- in dor RolouiHcliRn Vprfassung die allgenif'iiip Re^l war, nur 
sulfttRfig wfire. tvi'im die r(:y/«( rili thnv die ciiizigcn Bcamlcii waren, 
dift nacb nolonisrhcm (if^olze nur mm d(>n I'mtakosiiimedimnen bMteltl 
werdcn ki^iinloii, weiiii »ls» das Arrlioiitat. ffir dan cinfi ,T(>ozti/«i*-' aiis- 
drtleklicli voiRcscliriobpn war (c. VI!I a. A.), von voniherpin diircli Solon 
den PentakoHiomcdiiniicn und di-ii RitU^rn gi^ijffnet wordcn war. DaB 
daH sclir vt)h\ inAglirh &ei, erttaiiiiten wir. Aber Sicheres lieQ sicb 
nirhl piTfirlieii, 

War diMin nun abcr die .T^H^x^nmi; bei der sotniiiifchen Amtfirwahl 
wirklich die Kegel? 

Das erforderl sorgfaltige Erwapung. Mb direkten erkcnnliaren Beleg 
fUc di(! Angaljc ri':^ A' ii{i)fic^ ijiolijut xiijiicmt^ /x .T(<r»x(»(rf'ii- c. Vlll ju A. 
gibt Arixtutcles nur dan flberliefertc Verfaliren betrelfs der Archonten. 

Man kflnnte also darati doiiki-n. dalj er ilicsc Regel nur aus dieeetu 
eineii Kalle "ml njplit mil Recht - erschlossen hatte. Alleiii, das 
wilre verfebll. Die xiijiivinu ix .riiox<tlr»jf is( wieher nur nine Weiier- 
biUluHK tuner ai'finue ix ,!r(ioz(»'rojr. Denn wenn man die Phylen nicht als 
ganz uiibrteiligl bei dciii Wabliirdiftiilal Kin iiinilrbtft b«i diesciii zu 

bloiben - betraclitoii wil). so niuU man fllr dir Zeil narli Sulon (die .lalire 
der ar/cGfu. die Tyratinis und die Zeit von K1ei);theneR bia ztini Archontat 
dpB Teli'Kinos) sidier. mid filr die ftltore Zcit soil Drakon (IV g 2)') mit 
bftcbster VVahiscliciitlicbbeii. eine Vonvald diirch die I'bylen aniieUincn. a«s 
der daini die mil der PbYlcnr.ulil iiK-Miiinn'n.^iivablc Neunzalil gekilrl wurde. 

L'nd fQr ein solclict) iti{Hrr ix jr(>(ix(i/rrjr habeii wir ja auch iioch 
einen Heleg in der '.llt/ji-nifir :Tt>itTiia (XXI g *!) bei der Bcnennang 
der kleistheuiscben Phyleii: rofj tit yvlmt^ ^.tom/^m- /jr*.*jni//oi--- ix rtiir 
Xitoxinft^'Tfor Ixarnr nQX'/yf^""', "'V lU-flifr »J Ilv^h 6fxa. Die 

U lllcricu i^Ilt ilaH 5.aU4 Ann). 1 und S-S^lf- Anm. S Remerktc. 




SchaUtneisfer- nnd Anhonicnivahl in Athen.- 319 

Nachricht fflhrt iins in den Bereich des Kultus — ein um so doiitliclieres 
Anzpioheii dafur, dab wir es mit dcni Cberbleibsel eincr pinst weitor 
verbreitelen Cbnnp zn tun habeii. 

Die .yttoxfitrn^ war also flherall da uniiniganelich. wo die MitRlicderzahl 
eines Anitskolle^unis mit der der Plivlen inconimensnrabpl war. 

Da das nun sichor ancli auf die H'dtxn zutrifft. so sehen wir. daU 
Aristoteles" Angabe nicbt mit seiner Kunde von der Archoiiiciiwalil steht 
nnd fallt: die Annahme. dafi er sie aus jener nnr ersehlossen habe, ist 
entbelirlich. er kann sie eben der Cberliefening cntnonnnen babcn, der 
er das Archontenwahlgesetz verdaiikt. 

Sollle aber gleicbwohl bier bloBe ScbluBfolRpnniK vorliegen. so biitte 
sie jedenfalis das Riehtige gefroflen: sofern es sicb nicbt iim Kollegien 
von 4, 8, 12 Beamten liandelte. nmQte in der soloiiiscben Verfassung die 
.T(»ixj«(i(- Platz gTP'ffH- Wo aber eiiie ,7(i'>zfi((i(- stattfand, da mnQte 
sich der Walilniodus i>ei der VeriinderHiig dor Pbyiciizalil in dor Ver- 
fassnng and der sie begrrmdenden (leselzgebnng'l des Kleistliencs 
Sndcrn. Mit anderen Worten. keiii soloniscbes Walilgosetz. das eine 
.T(iiiy.(iiiu^ vorsah, konnte die klpisthonlscbe Verfassung aberdanorn. 

Da das Gesetz fiber die Bestelhmg der nciiiici aber in Pieltnng blieb, 
so folgt daraiis, daU eine :nwx(inu~: bei den TH'iiiu nirht -stattgefnndcn 
hat. Was wir als nioglieh ins Aiige gefaLU batten, ist damit direkt 
bcwiesen. Die Scliatzmeister der CiSltin wnrdoii naeli solonischoni Gesetz 
direkt aus den I'entakosioniedininon erlosl. 

Das nimmehr gesieherte Kctilen der ,-iiii'ixin<u^ bei der Bestellung der 
Titu'uu Tii4 Ithfir aiis den Pentakosioniedimnen licfert somit niebt etwa. 
wie wir bisher (S, HIS. .\bs. 1) aimehmrn zu nifissen glaiibten. ein Argument 
gegen die Bescbrankiing des eine .-riiox^noi^ erforderndeii .Arcbontats anf 
die Pentakosiomedimneii. Dieser GesiHitS|)unkt bat aus der Krorterung 
fiber den Kreis der soloniscli znni Arebontat Benifenen auszuscbeiden. 

Wir werden aber nocli zn eincm weiteren wicbltgen ScbliiB gezwimgen: 
die Zahl der rniiuu nmU zu Solons Zeit mit der der Phylen comnien- 
surabel gewesen sein, sonst ware eino .7("»z£»/ii(j notig gewesen. nnd sic 
muQ von Kleistbenes verandert. auf zehn gebracbt worden sein. 

Wenn trotz soldier Veranderung das solonischedoset z die kloisthenischc 
Neuordnuiig iiberdaiiorte, so gibt es dafur niir eine moglicbe Erklarung. 
Die 7.ahi dor Tr.iiiiu entspracb der der^ Phylen, wie in der kleistlieniselien 
so in der solonischen Ordnung: scbon das solonische Gesetz lautete roic 
rtiiiitcj x'/.ifii(,vf {x/.tjiitirth%u) trie ix rtjj i/ r/.ij~ ix rTn-Ti(xiii-,io- 
ittAtiirotr Oder besagte das wenigstens. Das Konniia. das die Ans- 
gabcn binler i/t;./J_- setzen. ist nicbt binziizudenken. weiiigstens nicbt 
insoweit. als rs etwa die Worte xmr. Tin- ^i'i/aidu vniiof auf z/;/[(>orr((]f 



1) S. 0. S. 306 UDd S. 311 mit Anm. 2. 

16 



sso 



C. F, LehiMunn-lltiiijjt^ 



^ . . , ix :ftmcx'KittifnMiirt<)r hcsfhrSiikcii unH das dazwiwlienstchenrfe 
«I- ix Ttfi fvXiji &h Bpstandlfil lipn solonischen Gesclzps iiusacliIipB«n 
soil. In iliescr odcr ciopr das Glcichn hesagondcn raNsung hat Am (iesctz 
von Sftlon Uh in Hie Zcil lies Aristoldes gegolton, Kleisllicnes hnl an 
Stelle dcr vier frUlivrcn nciiUu dcriMi xt^lin pcsclzl. 

rirgicbt sich dcr^rslalt mit Siclirrhoit. niclit ctwa aar 'veriniihings- 
weise. daB vor KIristhono* die Zalil der Tu/ii<u ri'f^ l>inr vii*r Iwlmg. 
so iet das keiiieswoKs (Iherraschciul. Dali jode I'hylc cin Fnlprpsse ilnraii 
hatte. an der Vcnvaltting mid <ler Kuntmlli' rips Stlialw^ d«r llauptgOltiu, 
dos Slaalfiscliatzes, beteitiRt la sein. ernchcitit nur zu beprpiflich. Dif Vier- 
zahl lial Solon KOwifl uiclu eioRcfHlirt. !*niMlpm vor^cfimden. rndeui 
Klpistbrncs Ans I'rinzJp ^ciii thuUh ffir jcdo I'hylo" lifibi'liielt. kountc 
cr glcichzeitig ninpr bcroits erkciinliarpn t«l«r vomti8zn««licridon Krweiti'rting 
dcr atlirnisFbc[iStaatstiDanzon,oinoni wacltcondfnBodiii'fni^. R4>chniiiig Ini^en. 

Mara wirri audi nicht otwa, »iu aiirli das nocli l\\ crlcdifiwi. cJDCii 
Kinwand grgfii dicKcs bOiiditir ICr^cbiiis uiis (k-r Zclitizalil der I'oletcD, 
nnlcr dcr wabrschemlickcn VormiAi^Uunf;, dnB sic npAtpi^tfii!; von Klci»theiies 
riti^pfiiUrt ^oi'l. horleilcn wnllon. Eiiiiiial bc^t v^ aid dor Ibiiid, daU 
pii|j!i<rc Bp7.j(!hanf!(Mi zwiscbcii Ibnoii und don Pliylon nicbi in dciii Matlc 
voriagpn, wic ps bei den ntfilai der Fall war. Wir konncn iins in lillprer 
Zeit ftir dieses Kwllepiuni jede bebebise Mitgliedprzalil denken — ieb cr- 
iinicro unr an die t>cdii« Tbt-siiiodu-lon — urid .lufb etuc aniprua^lichi.- 
Zolinziih) komml in Ttctraclit. '') Die Tat.Bachc, dab ibi^ solouLsdie Gewlz 
tibpr die I'fdt'lenwahi iiicbt iiichr m Gdttinf; war, bcsl&tif^, daU nicbt wic 
liL>i dPii TitiiUti ctno AnalcjL'io tiiit ikir I'liylcn/abl bt'stand and iluQ somit 
nui'h eini.' :^qoxiiwu niitwi'itdi;; gowescn sein wird. 

Eh war eta Akt dfr Rr-qiifmliRbkcit. wcnn die Poletcn. sci t» anf 
zphii KL''»'>>f^li' ■ t^i *'^ )'■ cii\(sT cv. ui^iirEln^'lidion ZdniEahl bcibpliniloii 
vurdcn. abpr cs lu^ dnrin nirbt dit^ Itnwalintug cincr aitpri Ijcziehnng 
zwisidn'u dfr i'liylf nnd di-ni Aiiite cines rolcten. 

Als ini weilercn Vcrlanf der Deniokratie ictles Wablvprfnbrpa deiii 
Loe« weirbpn uiaBto. vorscbwand sclbsUtTStHndlifh audi die .T(»fix(Kt»w, 
wo sip sidi iwdi eriialti!)! hatte. 

Aber schftrfcr knnn die ZAhigkcit. mit dcr sich ab«rlio[ertp Kornien 
amb in dpni Alhcn dpr radikaleii Deniokratip prhieltpn. nirht beleiichtcl 
werdcn. als durch die Taisaehp, (Ih& man das doppolte Logvprfaliren. die 
eratarrle Nadiwirkuag di-r x/n'iiffnGt^ ix ,if,ux{>ht'n\ nodi bdbdiidl (cVIlI 
tri fvr Aiitftim)^ als man Mitlp( uiid We«e ^cfnndcn haltc, aus den 
9 Bpamfpn 10 m mndien nnd bo das Verdihren in den Phylen zh cr- 
edigeu; tn xuJLov/iu'ih 6i irrla (tifiorrt^, ro ftir i^ ufijrjj^ ur r(w.Tur 

I) In dcra VolksbeidilnU aus der zweilon Halfle dps :>. Jabrhnndcrts DItt 
SjfU.* Nr. ifl wird p. 87 v. 50 dir Zahl der I'oicten lickaiiDlllrli ni.lit aiifti'gcben- 
'D Vgi. ol)en S. 310 Anni I. 

IT 




Sckatemeister- and Ar^onl^neahl in Athen. 



931 



YQnfifinrift rni'ro(j. Jri (T «(tji;o»T« XrtJ ,iaoiXia luii ytiX/fuJc^fn: xnrii 
lit\ni^ f^ Ixi'mrij-i {riji) tfvXij^ unci c. LXIH $1 r« fit Aixuitrijina 

ORpnbar wiiBtf man, daC in <leni TA>sarchnDlai ix .^(loxfiTcir der 
Kcrnptinkt di>r soloiiii^clipn Rfronn jifleerii hattp. uod nuch dcatlichcr 
als bislior orkennen wir, dall i)i<r Kainjif zft-inelioti Donidkratie und Oligarphin, 
bis ans Cndc clns ffmrtri) Jntirliinidprts niclit niir. .S4>ndrm w«hrscheintir|i 
weit daiUber biiiauf"-'.!. KcwirisermaBou imtcr dor I'amic .liie SolonI — liie 
Drakon!"'! gcfflhrt wanle. 



1) Anch dSH Kl sulonisch, s- AriMt w. AHfu || 10^. 

3) Vgl. (D den Kpiten-n OliKan-hiepii in Allien Klio IV S. Iff.; V IhJttt.; 
ISOff.; 3TirT. 

3) Die drakontischo Vetrussang lisKv kli mil WiUiinoviu, ItuHAlt, Kd) and 
Sceck (oil. IV S. SDKi) ffiT «-chl in drni Sinnr, ilnB f< sidi niclit iini eitte olts*t^l)<'H'li<! 
(■li'diiinf; aiis ilom Julire 411 handcK. itonilern uin das wirkliclio ilnJc^ntisrlie 
VoiI.'iM (Icr duiualiKcu (ilig»r(-lii.->cbvu V«rta."Uiig. Vim dii-wir Krase isl, «ic Wilckt'o 
JpofnAorWoH S. 1>S bctonl. die uikIito xu n'lti.'td<'n. ob Amtolclc^ »cll>«t die dntkon- 
tiaclic Vcifa^KUD); mid die durch »k betlingU-ti Iliiincisu nuclilrijilicli hi die .10. aw.. 
einKMrbrttet lialv, odcr ob dlf'i) dax Werh fine* Inlerpolntora ui. Dad olne »*ch- 
trn({licli<- KiDtuiiun^i vorlii-Kt, hat Wllcken (*. S. 86ir.) unfv iieuu und srlila|i«ni1 
ihi^ctan. Vh'ikkcn cDl^i-iK-idcl «icli (Qr d«D rriMiidc^n Inlcriiolator. SeiB llati|<(- 
lwwi.'ia bt der (S. 90: duB die Heliftnplung in c. ^ht dtiS en Drakoiis /«t lucmt 
(jMetu *uf([««tiri«-l>i'n M-ii-n (wax wodrr in c IV socli in di-r I'ulitik U c. 1^ 
ji. 1374* 15 irtiHil). .ia dlrektem Witleraitnich" atcbe, .zn deni Berkht hi e. Ill $ 4, 
wonacli Bclion w&Iin'ixl Arr irpjfci'n .toLiriir. alM> tot Drakoii dir Tli«?iR>i>tli«1^i 
daui da Wirvn. i>.7iv; rivnyitavttvtti Tit Uti^fiu: yriitrtivmr xti..'^ AWr einniiil i4 
diBM TUiskKll der Titi<.ini«>lict^ii ja ki-ineiifalU uberllefcrt, soiidoni sits iler Ely- 
fflolo^le erachloMeo, wic das sdion Seeck (ol). IV 5. ***; Iwlont liat, so duB, Kcr 
Meat Ktyinologie asritraclite od«r welletfsab, slHi von dIeMr T&tigkeit der Tlie«< 
mollipleii kiyinprlei nllierc Voi>tfl1ung gemnchi Italien wird. Sodaan abfr iat dftcit 
d&s Aiif!)cltr«ih>«n der I^iiiiuh, dtft (Ue<'liU-)1IHi<i<'he. ptna^ andrre^ aU nop ru^nor 
ffHiu- (obwnlil cine gate Geaetzgphimg ToTvirirvnil Aks. Wits sicli p.'Wolitdieil'iiiiSBf^ 
entwickell, ins RecltUbewnBteein bringen s<jII). Falll nuo dieser Wiilcr»pri»cli wo^, 
M stiieiiit m inir a |>riori docli niclit so nndenkbar vie Wilcki'ii. dali ArLtlotclea 
Bdbst die Erwilmang dvr drakotitiKchpn Vi-rfaK«ung in den RSrkblick auf die 
ftcttiaiRaiu in c- XLI einruKit-*, aliiif ^'t^ x\» eine iceMnd^rl^ iinitmafm la zabUa 
■mil xn numt^m'rrii. An!ttiitt-I<» kntintK .''irb tii deiii Aiigeiililtck «agcii, daft i>r ja 
nueii wust (inliKj«»tenK eintnal, wahn«lief»Hfli mil Vihkpn ^ueiraal) «wei Ver- 
bMUBf^n unter dne Zildung I'lnbugrlfTen liabe. Zwar war<-n da» VeifasMingen, 
di« .hiiitorUrli unfs. enisle (oil finander tiiHn)in(>nhn)gen nnrl deslialb too vnm- 
hereta bei Arliiloti>l<^ inlt uni rerbunden stelien.' Aber immethin, das Pracedens 
war rormell vnrhanden So konnte licldieQIicli Arirtoteies. itatl die lEVHaiutv Zililnng 
r.u iud^ni, ancli die drakoiili5<.-ti<r tier tht*cif*-ltta \'t^tf9fsuap •>)ir'- gF-«(-ndi.Tle Z»bl 
MfTi-'n l»f>t«n, uniiioutelir wviin zu dvr MuClcn Bfiiucniliclikrft norli ein andfrer 
erni-tcpTr Or^irlitKpuiikl IiiD/ulmt. Ilrakiia war nti-mal!> i*r!<l«r Ar^lioiiLsondifrn iiur 
TlieiitKrflivt gi.-Kir«eu. Su liatte Arl»li>U'lr-s lliu audi in der Mitik a. 0. nur al» 



18 



322 G F. Lflmann-ffaupt, Si'hatitNfifilpr- n. Archotttetmahl in Athen. 

Wir ?1mi Bomil zu fnlfrcnden Krpoldiisson [.'pI«'>Kt: 

1. Blass' Versiich, dip Work* ,T*{ii run- li-iia il[i)[r'nttiir m »U(lupii. 
hitll einor iiahcron Pniruiig nicht Sljch. Sic bcilQrfcii audi cinoN »(i)r)icti 
Scliiitzcs iiiclil. da sic eidi vinwandfrci in den ^esamtcn GedaiiketiRHnf; 
der Arii^lotrlos (•iiiffltcpii, 

"i. Don golonisclipu Modus dor Archonicnwahl hnt Aristotclcs nicht 
durrh RilckM^lilQ8si? (>rmiit«li utid iiidit prniltii^ln kfinnoii, well er nichr 
b\» Pin Jalirliunden zrinflrlist in jjrajri, scit Klcistliciics rfc twe miBor rtpbraiich 
war. Evsi itoil d«iii Arcliontat dcs Teloaiiios Rug man mi. mil UewuOtscin 
nitf ikn wiililbt-kannioM sulimii^clii-n Wnlilrrmdiis. der ciiil' stjirkc iind 
heniiBlr nomokmtiflioriin^ di>K Aml4>^ l>f>il(>ulc>to. KiiruckzugrpiFcn. Amtotrlvs 
kpriiil das s(doitiiirlin (It'sptx nliir dio An'lii)iit*iinahl mis der attliido- 
Knipliisclien, aiif die lifsptzp lurilckKi'hciidpii Trjidiiioii. Das (icsr'tz war 
aber itiiY<illk«mti>i>ii fibcrlicfcrl: rs fclilte (lie An^bi\ welrlio Kluifspn Soton 
2U1I1 ArcbtHiiai ztilipIS, Dies dcr AnIaB fOr Aristoteles. die Abslufurig der 
ZiilHHmitig zii den Aiiitem nucb dcr TitiiiMiiata atis deiii iiocli grdti(>t>ii 
Gotieli bhoT die rnfiifu zii bidoKi'ii. 

3. Das suloiiiwho! (losplz flbpc dip Bpslellung ilcr Tit'tuti rijj *hm' 
scbriirh vnr. diit! sir iiiij* den IVtiUiki»sitiiin'(iiiniH'ii tilinc rrnoxf^HOi^ zu 
erloseii seiei). utid zwar piiicr ims jcdiT I'liyie, waf- KloisllitiU's btnbchipil. 
Nor 80 erklJlrl es sicli, daB cs sieU libpr dip Vrrfafwunfj mid dip aiich sic 
rcgelndc ripsptzgohiin^' dos Klpisthrnrs hinnus (vrbiolt. Dcr SchattniPislflr 
warcn also zu SoUtns Zeit und friilicr *ipr, spit Kleisthotips dappjfpii uAia. 

4. Die soIfHiisrlip xi//(«'>ii(.- tx .Tp»z(*m<>r m emwickoll aus eiiipr 
ftlttivn (ti\nm^ ir. .Tpoxf/rrvr. Sir war iiotwTndiK niindestmiK nbcrall da. 
wo flip Milglipilpr7,«hl pines ltpaiiiipnknllr((iitiiis iiiit den (*liyirri nirhl 
coiiiiiieusuralipl war. D<i da.'t bpi oiiier .Mplii7.abl dcr KuiU'jgieu iter Full 
g^WMPii ist, ito bpjttoht AristotPlos' Aiifraiw: r«j <f «(i;(«W' ^--nxVy* xlifpotta^ 
ix .T(i')z(»/r(';r zii Itwbl. ahei' mil ilpr diirch die BestelliitiK der 4 Tuithti rjjc 
#for iind etwaiEcr iiocli ni ertnillpliidpr aiialoger Kiillr sogphpucn Aiisnabinc. 

.'». Ob bcroiia Sctoii die Riitcr ziiiri Arcliuiilat /.tigi'la?wcti hatte Oder 
nur die rentakomumpdinineii. iduU iiiipiitseltiedpii bleiben. 

(ipsctup.-tiiT Inr i-in<' M-Imn V"rliiin<lpiic T*i)lilii' lii-wirlnu-t, Jctxl lorntc i-r ilin 
spSt (Seeck a. n, S, I'Mil mis nllKarchlwIieii Paritisdirinpn al» Urhetjur I'luer Ver- 
fHKfiiD): k^niivri iKi<i <'Iiiirakl«nnSvr1e Itni »nt'hlrl.Klkh iilx Milclien (^ M r«{(; avT«v 
bietel iiarli Wiletieit <ter ra|iyriis c. IV § I). Aber ilall Ihni in selneit llerieas 
Tiefe Zweifel ilanllirr Iilii-ln'ii, iiiAieweil der TJii'siiiotlit-l Drakim nirkllirti dcr 
rrlielipr di-i ni seiriT Zeit ijiiltigen Verfasiiin^ war. ware imr 7.11 lieKreinich, 
and (liVse Zvvell'i.-I koniK'n als linpondi'mbilieii gati/ wolil dazti inllgewirkt bsben, 
ilall AriirtoU'les ilanmr venifbti'te. das wohlf^i-fiiiite (iprl'itt swiiifr II nftt:itoXai za 
OiliiKten ds* NarbkSiiinilmgK iiiuxust<^ll>.-ii. So iicUe «icli vtellclclit A ririciU-lM' 
rrlmberM-haft uu di>r ICiiifiiKiiitii Iialieii aurli uliiiu S^'ck^. MaiH-'lira erItictitcrDde 
unil iTklSr.Miilc lly|i<itli<---<i- (a. 0. S. iHiKT.) i-iiicr poiit.ltuiiii-ii Aii»sali<! vim AriiilolclM* 
ei({i>nciii, ilurcli i-!iiiM'liillic uud RuiiduDllxeu trwvili'rti'it llKndu\oiii[ilar. 



U 




328 



MJtteJiungen und Nachrichten. 

Geffckens Oracula Sibyllina.") 
Vfin C. K, L«hnAiin-Ilanpt. 

Geffckens anerkaniite l^istanKCn ats Sc)i5|)f«r der entmi nirkllrli kritjwhpu 
AiU8Sb« <ler Oraimta Sibyltma k»nneii an itff!i*-r ^telle no wenig Oegeottand (I«t 
Kr^rtening orin, nii* seine eindrlDFjIk-lirn timl erTolgri^ii-lieD RemntianKeii um dif 
Aufliflliiiig (lea llt«isr!)lstorlii?hei) Probkmr). G rnll«r iM die VerMichuttf^ der ktilliir- 
eenchiclilliotien RcdealoDfc des Ranz«n ttenuit, ilf-m Vesen iler Sihflle und wineu 
VtnUliiDRen iiu Laiif«< der Zelieo an GetTclieiis kundJKer llaml su Colgm. Docli 
nuigHi.iU iieM(>n fiir dt>n d«T AnfldintiiK |{egelir«ndeii der Hiuneisauf die nii-isl«r- 
liific CliBn)ilerl»>l)k KcnQgeii, die (iefTckcn In seiner Sclirift Jk4 ilrr WerJt^eil tkt 
fkriiieniumt den .etithiL-iiaMtisclim Stroma DSfn' und unUr itiD^a iiairh ilen A|w- 
kalypsen .der Sibjilc'*) K«mdraet hat. Eli«r sci nur drr lii^toriMlic lahelt Jtn 
m^eren Siiin« iiiH Ange g^faftt: eine chronolo^Mhe ttariegUDg, invievpit nach 
Geflckeni KriuiUlun^cD die cinxHacn ItiaclicT als mtgcsclikliUichi: VufilFU cmIit 
als Fund^laltj'n a»ds1 v<>r1or#nrn lii«tortKcli-lit<-t-Bri«clii.-Q Gtitni in llelmi-lit knmnirn, 
win! iin Slnne der nrienticriiti^ xnet-kdienlicli »eii). [>atti-i erfordeni Ifcnick- 
Aichti^Bg audi dl« l'Ut»clDnt<>r!«ii-)ia8K<-n, in ilenAo GcfTckeu «it>c Anialil ^iner 
wicbUssten Er|[«bBts»« aftlier beKfAiHlet list. 

Vou hoiicr RAdrriitiinK i«l ili'r NhcIivtc)*, diiit un» iui I. und 3. Burli« die 
babyloDihi he Sibylle eiilsesontriti, die nna z T. berossisrhes Out, aocti solclics. 
dm uinst rerloren. in UDnerfalitchter (iesutl bletel.') B«i der Knts^ndnng d'-r 
Vogfl tiacli der Siotdiit neiint die Sibylle gleirli tlem ItabylonlHchen F.[kis den l^aben 
as letiUr St«ile. Vorher wini Noahs Ktndruck oml Siimiaung bejm BIkke aaf 
dir unsebetin: WasterH&clic geK-lnldert, und znar no, daQ man „einnn AiigeoMirk 
trr« zu weKleo glaubt an der llereobllguiii; «iaes durclitte^ terdaniineoiieii I'rteils 
ijberdas dichtrrisclic I'DveniiSgen dicscr I'octaMtrr^ — der Sibyllen-l>ichl«r — . ^wo 
mau sich Kelb^t ^csteht, dnS d<<r Dirhter es doch verrtaoden liat, eineni altbekannteti 
Ifytbas tetien und Karbv ru Krbca". 

Aber dieScliildcrung ist .niclit ori([indl.' Dron das .gaaz indiTiduclIo poctim-Jie 
UuUv, dsn Knl.«rLu;ti der (Jcrcltetvti beim Ausbliik aus der Lnko" koDnlc oiciit nadi 
eltirin Babylonivr. iiiialiliaogifi; von Hun, n(H:Ji rin Grii;c.lir brxn. Ildl^nt>t criiadcn. 
ita« \xi Tradiliuu, iu lelxler Unie aua bahylonUclier tJui^Ue, aiM Brrossos gf- 
floMen. Kreilidi, unmittelbarr Cberlirfrrung iliircli die baliylonUdie SIbyile 
liegt niir im 3. Iludie vnr, (Kmvarifron S. 49 Anm. I), wn die aller sonxlleen sittylii- 
uiscben Redinuiigiiwefiic Kchnnndnick* xtiwiderlanfirndi' (vrwatitiuog der i^umttt 

i) We ffrMiur)tfi* ihrulUtfim S-AW/V»/f/fcr /ier rriltn 3 JakAumitrU. f-rrau^ 
ffimhtn nm drr Kirrhatv^ter'Kvutmimtai der A'*«y(. I'mua. AkfuUmie der VPiatn- 
tatafttu. Dir Oracula ^l/^ltimt. ht^trbfiltt vmi Vr. Joh. Geffeken, Lrip:ig Uinritht 19i''i. 
I>V I Kin It-it : A. FrAhere .Ausj»ben: ZiH unit Zwei-k >ler lorliegfmden. B. Hand- 
■ehnftPD iiml riM-riirfemnti der Or. Sib. - NaditrnM)* und Bes.) 4- 24U S iText 
nit sai-hl. Aani<TkuiiKeii uml krit. Apiiarale. - Namenriirgistor, SachreKtster). 
(I.U(t«tit! M i-iiil >■)«.« ill n wjr iirKpriiii^lirb von der Akad^-mk- mit d<T Aulnbe ^tftraut 
wonlen. ati derm Au^fuliruiiK iliii dor Tod verliinderlc. i'.x liiitle .ebenM) in die 
Tlefe Kebolirt wi« in ilie Wi-iie tcestrwbl". Scitiv 3l:itFriulieii Ktaiidtn UefTcken zur 
VerfDgung: df^r ihm dailuroli Kowonlenen KordtNiin^ und Anretjunn ^ilH (lefTrken 
naclidriK^klidiFn AuMlruck |S. IX|. Von den Triihi^rpii AiiBRsbeo Ut die von Alf\4Ddr« 
die bedenlendr.te fS. Xlil]. V. v. Wll^mowtt/Moellendnrflii riiterMiiUuut; l>elin 
Li'-Mrn di-r KrutkbogL-n gt^taltel*■ ^it'li r.n finer bdclint (linlcrlichen encrgi«dicn 
SlilarhfH [S XIX)). — KompMithm «nrf Entttr1mw)s:ril iler ihamla Sibsilina ton 
JohnnncR UetTrkea. I^ipti);. lljnrictis WfOH IV -I- i8 S. 

S) Av dry nWilr^ril dm fiiriiilnitmiu, Studim uitl iJiartiiitrrUliiMn (Teuliners 
Saiamlung Xm HtUmr uwd OtitttttrrU M Bamlehen) 135 S. 

3) Die iabgbmKitc l^Tylk. .YorAr. d. K. (its. d. Witi. m GHUirngfH VXO, S. 89/102. 



324 



MitUSnrtff^n nnd Xaehrkhtgn. 



ytrn: noraii^i RitroMnx sUmmi'n kann, v««lui|li :iii>'h ilin im Klmrheii /nummpnliaB^c 
vr*clic-iiii;nil«. biHlier mtiat tBr urUnielltiM'li fci-liallonc Gvschictite «om Tiimhau 
.tilclit miiicler h1« itle Sinl1tulsuliluii)t baliylnobcheo L'rs]irunges lieiDen* iiuiB. 

Dl« antikf Tradition weilt uadi versiiil«<kii<ni tn KripctiisclHr S|>mclic pt- 
hii]ri>rii;ii Zeii^nixsnB'} toncinfirtialiyloni-iclie Sjliyll«>.[|Jv ApolIlnariiHi vun l^oilikeia 
M\f lite Toclit<rr de» Uero^aop h'Tzdchnelc. InOcm cr dercQ rvslc EsUtcni bewies 
und (hiTiil i«iie Traditiuii in iliralt«sfcatv$ Kccht pinsetzlc, konnU-Mcli Gelfrkf-nauf 
MoftfH von Klionif (I 0) benifea, Ovr von m-iner „trtin:n, nbcr vide liinaiw vrahrliati 
TOdiMiden ljer«H«iKdieii Sibyilu" bcrklit«t: .pIr* dor Tumi nur, sBAt si«. udiI •!» 
dfe Red« dcs ]|(rn«'IicngMcblcr:iitc» vk-l»prucliiir war, udiI nacli <tcr Fnlitt t\p* 
XUuthroA nicli .^mi^ien. iraron Zrwan imd Titan unit JapctasltK- iti4^ FAtvl^'a dcr 
Krdii". (jcITcki-ii Ix-ivktint't bei iliesiT Grii'gctilirit ilcn Mows uls cine XtuUc VucIIo 
r«>p nJtt den ll«autuT (riibcr paellt^n. ..hbtr dJincben fiiidel »f«li kiich GnicV*. S» 
kiitntnt (irtTckiMi MilmtSndift zii dcr von A- s, UiiUcIiiiiid un4 mir*) vertrctciieu ond 
)M^}[rriiitlft<-ii .4 DMlixuung, dio ~ im Gc!;<>iiKatz xu K4. Mvy^nt^j radlkalom Urtell — 
Ixri .Mote* Ton KlioTCBC' die Bcnalzunj; ncrlvoller Qiiellvn a«l>en ^luc Vrr- 
fffrnirlK-iii uiirrki'Rut 

Hie VerlfilauK di-r aiif BcnH.i<ts zumckKelieiKltn Narhrichlcn aiif <las irrstc 
UDfl driltu Biicli rrklxH >^icli nil? Mgt (Kompot. $. Idt.). .Die 3. Sibylla iH^gaim 
Riit dcin Tuniibau und ;;al> dunti metir odcr mliiiler Itickculos elite Gi^cliirliti: 
i\fT Wdl liU nitt daw 'i. TriiimvirHl . . . DiU ij^nfl^' ."pSIereiiCcni-nilioneii iiiclit 
mchr: anknil|>r<^iiit an die (ieni*;doi;le iter Sihyllp. die xiiiii Sfliliissc drt 
3. Ruclies ■■nclieint, llvll tuaii nif iiiiii die Sliilllilt auHllilirlieher crubJGii und 
lUxii tialurlii-li auvli vun dcr IScti&iifuni; iind von dein Siindrnfallc bcrirliU-ii; 
«len> scltlosseii sicit duno dein Siitoe dcr Ztit cntB|trech«nl die Projihe- 
wiungcn Toriileii Ifl/trn Dingcii an. Ihis is-l iti-r irdiuit des in deii Hariilsi-iiriftun 
TOO uiinerem lieuUg*!! ',' lliidie nleltt j^etrennleu ersltn Sauftes Da nun N04I1 
ror <leiii T[irii)l)au gHebt lialtt-. wtxie man ilit^it itucli ror uniier jetKififs dilllfx 
uod Danitte *•; den niimto^ f.ayu^ ti;J tfiur nie Bncti II! den Afi-if-po:. S]>i(ere 
Reilakliciii stricli danti vieles in di^sciii Afhiffai >.(r/*ii, datier lieiDt es roil KpcM 
in dcii i[aa<Uf1irirten und in unccicr Cberschrift: /ir tvv >UitiV'| /■*;■•» •'"p' !'«'>iV' 

Hir UabylKiiii^Ttn. mil ilcr vielli^tclit iiueli eine I'vi'seriD vcrknupfl wiir. kana 
nur gRoi aniiHIiriiHl hid 300 v. I'hr. anyf-wfil wenieii, Ste bililt-i die (iruinUeliicIit 
Aes S.liaKhvf. Skher itlf xuirtirlitit Onikvl aus ilur 7.v'il bald tiaeli deit Fi'ldzOgen 
d«s AiiliorTioK K|>i|))ioucH cje^en Xgy pltMi und Israel gi-lasen^iud. Danti, 
Imb) TiHcli deni inil)im<lnti«elicn Krip;ji> wunle. inoUt Klt-donim vAn jfiiit!irli<>r 
St-tle, dill >ier'»v«Ui:lH' Sihj lU- n'-lii.t ilir\'ui Aiim-x aus der aiirlxrliiHclien Psrl'idc 
^erknQpIt not liciiluivi'lien Oiakelii, niit ilir Kryllirai'iin, Sip, ilio vor Hnnier peloid 
liabeii nollli-, niirile iiiiii mil dvr Ba);y Ion tern «er<|ukkt, die .^le vi^llcietit durrli 
die ProphezelunKi'M iiriUleHler Vorx(*it. iti<> sie auH ilirvin lU-russuti kauule. xu uber- 
tnimpffii'' ){f.>tu<-|it lialte. Di«- tiiflsleu dlfser IieldnUcben Orakci ill! 337—61, 
3G3— ",'>i3<)l -2*, 133— !SS: WIS- 11) laKHCU, stwie »io sinil. kauin eiric In Icn'ri-'tatioii 
ZU. Abcr die uus (.Tkcnnbarcii tudcKn, nilt Au»iDubtuc (.-iurr an!' Iliou iiiiil eim-r 
aof die tVr^ierkilcge te^i'iAliclien Stctlc, zwi^olicn dcii Jul)T«n l<:s iind «lwa 
S* y, Oir. iKompot. & if.}. Daxwlsclicn liudun »i(-)i dann aljcr nocli Erweite- 
niBgOn V6n tier Hand iU-* jfldlsrlien IJpibiklors; bciiondoi-s die vlelbenifenc Kill- 
dlchtung 38S— 401), die niciil mil lliltjenrebl aiiT Aiitiorhoi^ Kfiliiliaiice UQtl 
ileiisen NacbldlKcr /.ii dcuk-u ist, tsi-iiulern vielm<>)ii' aiif illc Kaniiife xnii^elieu den 
belden lljtlbl jrtidcni AiitiuclivH Vlll. Ciryiics und Aiitlft<:tiuA I^, KysikonoB 

I) ScAoilan xn PlnloiiK Phtiidr. 24411; Phn«uniiis X, 19,9; tVtort. ad Graee. 87,3: 

Or. Sihu. ni wm II. 

S> WW.. Ittrl anibnp. (3a. W.)i S. 4it5r. 8) 0. rf. A- 1 S.ffllf. 



Xitieiltingm nnd Xadirkhien. 



325 



uihI (Irren (lexTtilrcM, iltn virr ^hiifii ilrsGryiMt uiiil KvtiikfnW So1in<- Aniio- 
rlxis X. Kunelii^v IJbe viirrti^ IVriixle jiiili.-icht^n Diclilvtia lahrt UD>tlaim iiiilieZeit 
ileA '.'. TriuinviratA. .,Der i^unzf JaiiiiiiiMiriitT/cil. ilcn (lJrlK-iitiii.sr)it' Mlltfliaeerwdt 
empfaiid, wiiil audi vnn ilieiiein r^lleklii-rtcu (a)£yiithi-lieii} Judeu tmpfiinil<^ii, dcrillv 
von itini cilcUe llrrrsclian Komstilicr^g>pt<-n. am dieSil>yllcjnHucti Kirklicli iiii-ht 
jKiM eTenluni jirofiticieien r.\i lasM-n. nU iioeli nictit voItiMtdet hinblellt.''' S^lilieillirh 
tut ilaao UM'I) L'iu L'litbt Uaod au tliL- iu 3. MucIk- vurlji-tci;mh- Saniinluiii: ti'legt. 

IHe Kopiitonition ilivBCs j. Bnclic!< niog ilir gaiiKC Kla^^v typli^cli *eraii»rliau- 
lichen; dti> sibylIiniiu'lu>o [(iirjier in ihrcr KegvnuSrtigi'B Vi-rTassung liiibeo HaiuUich 
eei VH Jucten msi es Chri.*tco zu VvrraaKvni. abcr fiut nbcrall nerdcn tn fCrSfieren 
Oder gerin^erein Imfanitc lii<i<lDi>i>h-helleai£<'li« Orakcl Eugruiide gelegt, die K«wiB 
sum guten Tdl aus dcr Kot'irBi-riD stamincti wcrden. 

Aid »t&rkM«n tiilt wohl das heldotwlie KleoieDt tin vierteu Buche bonror. 
von dessen tSi Versen i>5 (von 4U— IN) U^iK licxRUfd^r- teil!^ i'rkfnii)inr4>rmal>n 
UvllenlMhm Crspranifo i^inil- Pie Unkcl diexM lielleimclien Sil>\lte lauffu, .M>w7it 
ale elne Besliiamuiig iiilttS!>«o. tiin r.iiin KrdWbi-n dca Jiilirvs tiO n. Chr. ,Riii voa 
der Sloa beotnrluBU'r Judo hat niv, sir gdfgi-iillJoli ko[iiurrii(l, v »r iIoid Jaliru 8*^ |i. Clir. 
foilgesetxt* ; er l)i>lnidiU'l dun Vvsuvausbrueb 71>p. Chr. ai» Stmfe fiir die Zer- 
storaiiK -Jcnisalirifts: Vers 130— 13«, zitiurt bei Hcrrlicli Bd- IV dipser Zeilscbrift 
S. W3r. Adid- .t. llerrlicli i»5cli(«r di*se 2i'im?n«(i»iwlH; ScliiUii-rung ilpa Natiir- 
■■ivtgiii>.<c»,Ttelti:Jt'hl die altcslc die nir bubvn. uiif ciu livlUniscbvts vun dcni JadiMlirn 
Stbylliitea erst TPrvertvlos Onkvl /uriii-kfubren. Daimcli «rinlr der h<-tduiiie>ie 
Grundstock (1« vivitcn Buches bU uDinillvlbur in die Zcit Kicbva, zu wflchtrr dcrJudi- 
die B«Arb«itHnK bogano (Horriidi il (i ^:!4) Vi* den Vesuvausbrucb bolreiren<len 
S)byIko>prfic>ie, auf die sicti I'lutarrli de Pgtii. orac. bf/ivht, nud die mil ftr. 
Sih/t. IV ISOtt. cine scwts»c Vervi'Kndt A«kift haben. k6nnen iiocli llerrtl<;b« Anhiclit 
nur licidiilHcbcDi unaioglicli jadiscbvu tnli-r cbrisUicbi-n L'rs)iniog» .Ncin, Vias ma^ 
Eugof[«b«n wcrden.obwofalesmir DichtpinleurbtonnUl.da ja ili« fnr die slbyllisliM^be 
EntMickluug t'liuraklL-riatiscbe Vernivnguug voii lleidiiiiidiL-iii uiid Jiiilti>cliein u'lion 
ill die Zvit dt.-» fmlK-it iirlluiiti'mu* (». <>.) xurrti-|>r<-iclil ud>) diu Atitoren, die 
i^ilJyIIiniHc)l1-9 xtUerlen. ^oreni es uichl ki>[ire&->li>ni'li sefaibt wnr, lu eint^r recberche 
dv- la |atemil<- kriourk-i AnbU Imtli-n. 

Aber einma) ninitnt llerrlldt selbst an, tlaS tier iu einem Hauw in l'oai|>eji 
iin dor WaDti Acs Trikliniiims aiigebrar.ble GrufliUi, drn Sodom nod tioniorra 
iKDutf Tou t'ineni „solclieii iu bibllsclieu KrinncrnDgen lebcodeii Juden oder Christen 
RingcriUt warden, tier wic «o vide aBtlcre PompviKncr wahrcml ilts LapilliregcDs 
im Innem vines Hanses Schotx gcsnclit battr." Also kotintc oiicb ctn Judc au« 
eiuener Aasduiaung das Krvignia w.'bit(li.-rii. Zum andereu ab«r siiid die vi>d 
Ptutarcb df Pylh. w. v y ^p. 398) xilirrlcn Kilijllhiisclicu SjimdK? doiiro iI<m 
4. Buciies kclucswricft m) Sbiilkh, daU nolueudi^ auf oine )(eiiiein>-ainei Quelle ge- 
«cblos»cn wvnlvii loii&te. Drr Diirtbbrucli des uiiterirdi»chen Keaen, der Asclieu- 
regeo und der UotenraiiK der StUdte niiiDten die standlgeo RIeniente jeder 
S<-bili]pnin)< liIMi^a: iin Wurtlaut herrsflil mi i$iit wle iiirgends Irgend welcbe 
( IwTeJDstinimniiy;, Sn )jl3iil>e icit, IletTlich!> Annabme IaI calbebrlirh uml es irinl 
bel GelTtkcnfe AuiYassung seiii ileweiiden liabeu. DaB da*t Bueb IV audi von 
sp&terer Kinwirkung nidil freii!eblit!bi!D ist, wtnl skh oiiten (5. 3S9) leigen. 

Aach iu Buch V, dem Wcrkc eiuc* zu Tilus" ZciUii ID Igyptcn k>b«ad«n, 
von KSmerliuC iturdigliiblen Juden, dem ilaun ein unter Bl. Aurel l«bi>uder. div 
Gnust der RSnier nod ilii^r Kaiser surhcnder Glaubensgvaosn unter Sln^irhung 
(Iw alien PriitadiuinH eine die Anttmiue prei^ende Kiuleftung votsasetetc, irilt die Ver- 
uendung helb-iilsi-licrOnikel Mark bervAr •K«<npaa. 2«f.), ni» ilfuIliriurteD Vem Mitt.; 



StiUeHnnffpn und N<u-hrkhlan. 



a)X' otnr i/ SAffx^ to nvnt'riMior Aftti^i/ii.<itaf 

ifnmr fiti (k-ne^, /j^i' tf^r fiqrr ytroiftar, 
WO die tloriache Ponn init An doriMlt«it G<^g4^4t<) &ber«iii8tiniiiit, wte btl BiMl«l-ea 
kyrvDUscllfD Urskvln. Itcnomlent wiclilig iiliitl Vers SSAfT: 

'KkXijtTKoyit ii'ii.ff, ifi'id .Toc/ a' 'Aaarfflair riKts 

*f/c 01 fu'ixii' ttfft>Ktir xpntFpor aSirai iitjiimi{ei 

xnt KilfM ,1<tp;lBiftxov fiiV'ti aff/t-o; Ifyt/toriimr 
Al-^i Ktil /ViArrtni Utififvi-tn xi'P tlialJIuiiti 

Si« siodi wtc Oeffck«(i uml Wilain»vrit/ una1iliiii^(t von eiDuntlcr erkaniit liabeo. 
auf SeI«iiko8, dewwu Gexclitck Nidi am Helles)>oiit eDtechlex). ntid I'tolenialos 
K«rau 11(19 dm Uuki-doiilerkSnlsausiiffyitliHchetn Iluu«e, der d«ti Bnrbarm erlog, tu 
deuteu. Di« Verweelulong von AssyrieD uiid Rati> lontcn Ut id deii nlbylliniHi'lieii 
Onketii, wie bereiu in der helienisllsclien Uieralur die KeRet. '; (*l)er itireii 
ITrxiiiiinfi lialic iili iiiehrfuch )teiianile1l.'*:< Auf ilen Ualatereinfall uod i;le)diraiiH 
lult grower Walirsdicitiliclikdt zu denlen IG-lff: 

Xfijtfl/t^ iatitav i>i7iti maff 2<wrau4]fi;> 
xtfYVVfilrov fttyii-ov notaftov It/iwrnr r« pfyiOTwr, 

xr.) AfHurivi' •li.iati lUirwi- //►■■•; *»; niimiiAt'or. 

In wek'lier W«is« iJiul^S. und 8. bucli filr dun N(?rv-HyLbu&, si>lu Wtu-liKen 
uud die Voibervitung der V«rsdiiiKl):ung d<u> Kvro init dvin AntidiriM (>«dvtituD){«- 
voll aiuil, dariitivr iu5g« inan an OcflV^kens Hand in sdnen Slu4ieu mrJIUem Xero- 
*agr'} Aiifkl&ruug isuuheti ; k9 ist ciu <-Ijc«9i> i ntvn'Ksantr* wie vcrwjokvltcs Frobli-'ii). 

Da* s. Riidi iler 'Mn-w/a .j!iU cine Art Murierkartc ^iliyltiiiiscluT PtH-sic. « 
iratjl d«B <i uprliK« dnur ubsictillicticii Zusatnmeiifus&uas ulU-u ^ibyllciiKtoffca". Nelicn 
deo N«roMsei] TenrhiedtnMor Ueilcuiift linden nitli hUtorjBcli« t'rojdiezeiungeu, 
llaDnuitbrlldie gc^cn Kom uuil )i;rKcii Oeu (iolecudicnitt, I'urKniwcn, A]>okaly|)tik, 
HymncD, rhi-lRtol(WicS in heidnivdit-r, •.bri^tliclier mii! jfitli»cli - clirihtjithrr 
DichtuuK- Ke stamiiit aowold in aeitieu TrmctiicdeaeD Beslauiltdlen wit.- iu derea 
ZlttaniiDenfaKK'ing aiis der Zelt SI. Aiirelt* unit der ApoloReten, disr Kpoche, da 
Luktau and Cel.-<u.- Hclirjebeii, da M. \»n\ NoUx vnn Aea Ctirl^ton naliui. da die 
Sfbyllemtjtniche uaauflLOrlirh vad Jtifiliii und Theo|iliilu8 xttiert werden. Vjt lehri 
uns dio VolkKstinimuii); die-ser ^^tunn- und Draiigzt'il dcs ClirlAteiitiimn keuneri, 
llano n«lter den HomeriiaEJ, das ilanvu uuf den Antioluisl und auf da» <ieric)it; 
va btiii^t dir Maliimiig, uidil ti-ikunclimen uii ileiu Ojifur der llt:iden, liOQilern OoU, 
den neisi-ti Allvatcr /u |ireisen. 

iDlereoaaut ist die Akrostidiis Vera 217-25(1 IHCOYC XPetCTOC OeOY 
YtOC CMTHP C-JT Verse; CTAYPOC (7 Verse) uud das. was Augustiniw <fc nV. 
dct XYlil 33, deui I'iui! lal<-itiiHrli<> rti«rHelKUiig olinc di<' i uii.-i*(t(K biidcnden 
Verae ^orlay, diixii liciucrkt: tt ttunl verttt* rii/inti lefieni, qui numema guadrofuta 
lenumtAttt wUdn-m rrdJil. Trta mim Cfr dwta flunl hoiywi; et ijwa wnwn, m ter 

ducanlur. itt ex taUt in allum fyuni ammryat, ad d^hiti trjitem pervtttiuHt 

<i yriiiMi lUerat iungat, eril (/*!■;. id at ptidt, in quu nomitu rnj/ttict iHtelligitmr 

I) S. KalliinacllOR in ApoU. \0H. CatuU £6, 13 rar (KCil. Viol. Ill Eui^rgeteH) 
vMlatum fimt ivfral Auyrm. 

3) ^uletzt in der AldiHadlunf; HqXirnvSi und BtlijTiifai in den Thmdor 
KorlJrhf xum xirb;i;fsffn Ottmrttlaii i/ficidmtfm OrirHlaluclien Studim S. I'^ll Anni. 1', 
Bviliufig bemetklrtltfbt der ,.K6[iij( vgu Assur" (Kira t>,22) auf di-tiisclbcu BlaU. 

3) GStUnser XiuhrichCni. liiH-higlor. Kl. 1839 Heft*. 

4j Slu4ifti tur dUerm Xerotoft- S^ 143, 



WtteSunffen und SachricHten. 



327 



I.*) AiiKustlniiH ahiit« ibfr tilclil. daB iiiau. als die ninf akitwlii-hisdi dm Fbch 
SBUMclieitilvu Worle uiil«r Ve(>\<?rtunK iI<-m lUii'isinuv durrli KinluKiinft dirK € 
auf S'^ST Buchstaben Kebrarlii wur\Ii*t], tm Riitiue einer viel SUereu CberlWvruni; 
HUnd. £s iat die vnn Aea Haliyl(>iiieni astinnoinjitcli lj<Mil>acbl<-U und ^iellaclt 
vBrwertfte ZshI derTagp des periodUchen MnnatK nnd der Unndslatioiwii, die Iwi 
d«r Kr«ul^iluii^ ejne Kollc ■[lieltV uud fSr die t'efiUi-tiiing d«r W«rtt erlia]liii:u>« 
von Gnid und SUbvr (Sonne xu Mund ^ 3U>: jT = 40:3= )3' ,: 1)') iii AiiNiinicli 
gvn<Hiim«i) wurdp. Uati verfulir Stiullcli wle lieJm iiiilesl*«hpii XjilileuidjdiaWI, 
dafl — in Kikenatuiii dcr prakUncticti Verwertbariidt drr olti-hrwunJiKcn, iio 
awtronoiDiKch-KirxageoimHlBii System nuneindcu 2' xatn Aosdraclc dcr 3 j« ntuo^ 
gliodrigen Kiriheii der biocr. Zt'lmer. HundertM — dorcli >(.>ul)i?li>1iuiig des ali- 
gwttoHjenro Sadeli al> Sainpi nof 2' lltirlistutx-ii (irl>ni<-)il wiirdt- hnB Knli) louisclien 
nidil lilos diiri'li Vi'miiUluoiiC der ln.■rfl^M^c)leIl Sili>lk fit ditft^e itnitleuleiUi laystiM-li- 
(«rhtU»li>giKclie, den A|iuka)}ftn:ii temaiidli; LiltrraLur liineiitnigt. JKt iiur nsliirlkli. 
l.iDK*»t [»t v»ncl)led«Hlllc.h lietout wonli^n. ilafl die Giioitik mil iliren ZatiUer- 
KpHi<-li«n*)Dt'l)«nAgypU>u:)i(;iiiundlIelir«i.->ctifiit nunh R«l>)loiiiMlie^ z.T. iin livwaiidr 
drr Ijatiyloiiischeit, ju d^r MiiiieriM:hen t'E^mfiyni.'.', S|ini<'lie liit<intin hit. Audi 
di« w/fhm^ Ut baliylouisctieu, nicht f>rini3riraiil»clieu t'rsprUDKti.*; 

D&R 7. iiucli der iihyllinJM'hen Onkel, eiii Mllldl^riMln^^ judcn-rhri^tlleh- 
SaitR. etna dt-r IIUtt« d«ti i. JahrhundertA ■iigeliori|c, gib! iiiit miiiifii MyHlerien mitl 
ynoslifu-lien Kilvu (\vn •i!>tf., TIT. Ti'.fT^ 139f.')) Kitsel auf. dip d»ii Keniiem drr 
haby ■•j>iii»clirii itjtiiullritc lu uufliclkndciit SUHlinin eiiipfoldi'ii it-Htii. 

Buoh VI (ein iLwrcUscJwr Ilyninua dcs 3. Jatirhiindrru. auv luehrenn Ajki- 
kr)-pli*:u zu»aiiiiu«nKC*chweifit), wwii: I. und II. (fvgl. u. S. 334] fiii Keru vou 
i-iiieiu p]ir)'K<»cbeii. iin vntvo IMQel d«8 3. Jatirluiiiderls kbendi-n Judeu Imt- 
rDlirf^mJ, atier liuld darauf von etuein CtirUiteu nnDteDtUeli aan Bach VIII static 
liili.>r]>olli;rt) blvlcn nichU itn I'liftcriMi Sfnne liixtoriiui'h i{idaDr:rci<-li«& I'm m 
wiohUger nlod Has XK9irtc uiid vur allviu du» drrixeliutc Uttfb. 

Dm fibrlKeo« .elond gc^clirloboiic'* l:!. Itnr)i xeiitt nns ,.r6niM:li« Kaitpr ini 
V(dlc«aiunde der Provlni:"), es euUialt edie KaUerKesclilclite vou Augaslus 
bis auf Alexander Severiis. KalBolieji niit WidiTPin mbu'hciid and jetlc-r Scliul- 
rlielotlk fem. Hpkgelt es d«? wieikT. na.-^ man In Oer Pntiliix von dco KaJMTii 
wuiUe. Uancltei nielil wescntlicli aud«r« aufi, ^Ik die h6luclie od«r JtenaturiiMlie 



I) GtffTikeu EdHion p. 144sq. not. S) Vn-Jk. Brrl. aaUrt^h Gm. 18% S. UVa. 

3) ffufr rlir Iftiithuitgnt .-m'jcAm i&vi- und RammiHfMsttHg bti rfiit RfiliyWivm, 
Aerl. anlitrvp. Oe*^ Verhandinngen tO. Juni l!^i &■ 431. Da ttQ die l-a«sunK dcM 
dart enchk'ni^orQ kDappcii AutfUKL-s {JSM-.tl. d. i. das Verliallnin tier TuK^suld 
i\v^ sexagesimal en Kutidjalire« [36(>] ,^ii dor den |)eriMli>ic)ivn JilonaU \i'\ bi-zw. daj* 
VeHiiltnis dcr Kcliciubari-n L'mUufp d«r Soonc [(iiild| und dm Jliiridci^ (Silberl)" 
Sfftfatlicli dii- Itt'baupluiig i;ckuupft niirvleti i.-t, icli Nri luir dvr TrAKWi-iti-- ditrsvi 
Kesbtelinui; nicht IJcwuBt ^t-wordvu, da job den ;tORrundi: UeKciidcn ustnilcii My^i- 
lUraus. die Braii'tmrinfii d^r Met»ll« ni den (iMtirwcn, nirlil i;enilKend K^wurdiut 
liUt«,M selu- itrh dk- eiu hcblutiiteu Worte. wie idi sit- Ke«procbuii. suh di>tii Steiio- 
rraiDiD iuelne» Vi>rttU[^.-> bierltcr: .Guld i.->t tiler di*r Soiini; gleti'-ligesvUit und 
Sllber detD JIvndr. Ob dir niystischu VcrRlcirb xniscbcn Soodc und Gold und 
i(»Dd uiid Sillit-r lia.^ Ily»teivii wlcr d&t Protrixn hi, nil! idi liirr niclit ent- 
-HidiHdeii * — Natiirlicb war das VrrtialtiiLi der bi-iileo Utflalk- im WeUverkelir ein 
dcrarllKes, daB elne Aniehnno; an dl«44> von dor >atur dargebotcncn Rundiahlen 
Hicli oline groBen Zwang erg»l>: h. IVA. ti^vl. anihiop. Get. t69€ S. 446£ 

4) Mciit blu> die gniMUiKh vU-riitrcricii. soiidfirD b«i>idel«wei!H; audi der 
Test dc9 vtin W<in'.i:h heraaagegeteneD AnUkem Ikmlergerata atu Pergtumm (ArrbSot. 
Jakrb. fi. KiK&uKilhUfilien 1905). 

5) Babjfl'mirttA KfiUarmifnoit n'mf und jrttt S. 3S. 

6> S> Gvffcknus KtittimcHtar uiid Kampoiition S- 34 u. S3 mtt Autu. 1. 

7) Sieke Geffckeuii »« bctitcllt; Studtf, (!6tiiMfffr A'Mfiri^tm, 19ui, Heft?. 



328 



Mitieihmgen uml Nathnchten. 



Gtachichtnchn'ibuii^ en darstt'DU-": iDsitrlirK iliN-ht »k-.Ii alirr aiirh mit diTrti An- 
>c)iaiJUBg«n.„/.umZek-)tei>.<1alI sodJeL't-^niuleJiilteltiie^iwi^lIijt^attlktliat". Uit^roU^r, 
..vteit iil>cr dus ^(-«otinlicti niisenuiniuciip Itull vi>ii 10)1 Julin-ii hiiuni^guhcntlfr 
Ziliigkeit" liat tias Volk Apr Provjnx i)s« llild ilcr einEelncn llcmclu-r fcsl^clialUii. 

Von ilt-ii Kuisviii. deren KcKieraugrn rier Vtrra*ser crlclrt liat. Ireten nur 
PesmnuiuK Niupr, Scplimiii" uthI Alcxnixler Srrpruit ktarer Iwr^or. I)cr 
Sibyllial. efn refiiemnK^Lrfuer tilclil inehr ortlioiluxvr Juile, miill 8icti neni^er als 
mitrhrr, ilttnu a\> «rii!iilixIi.Tli<-r Urti'i liio Tti>n):i. iiiitl !>o koiuiiit aui'li dor In'ginnenil)' 
Uc^eiisaU 2uibi:h<-n UrieiiL und Ocddenl Ini R&meri'eictie bel thru ab Ofliihl dur 
liMxtf turn inlmxsoMtttvn Aunlnick (3. 56). Dle*>e jridixclie ScliriA iftt beariitcHet 
von eloeni ('liii.sti>ii. dpr li«i Aii^uiitas* KcKierDOR die (ii'hiirt Cliri.sti einfligle und 
beiiierkle, ilaB C'lirUli Gncliein«n duN Koiuerreirli 6Urki.-u n'&ritc. DteHor (.'hH>«t, 
der dtmnach dirlilrlo. vhe srin Cilaiilie Ki-ligiDO n-iirde. in»u; init livm Verriuser dca 
13. Buclies identUcli seia. 

Dvan in dieiem licgt uiui i-nillidi ciniiuil in 8ti-lle dcs rielon Stack- und 
Flick werked Aits Tottigoinlicillkhe Wrrkeincs Aaton Tor(S.fiJ), ciii««orieiiUliiKli<n 
riiriKlen. der. eio |iulilt!tclier AiiliSii^er Uditiuilin. ,dcn sclbslcrlvbti^u Seilrauni vou 
211 bix ca- 5!6J „uiis fri»tldcti'ii>liii;iTAn*cliauuugdi;rGf'|!«Bwarl ht^raii-i" selliKlandig 
beliaudcltc, ,U!i»l awar nodi vgr UtlikiialUs Tod". Ind ibin verdsuktu wir deuii audi 
wirklichv RrrtticliiTungtiii unavreit Idntorisdit-ii Wttsontt flb«r tlicno 7>vit. Vhnt deii 
ViTttiU-T Uarcadf h Cyrindeii aus Aiilioclila nnd seinen xwdmaliften Veixurh, pIb 
{ierxi»di«s Ili^er ubt>r Rom kainuieu xu laKst^ii, eiliatlen nir i>lDeu xu den nbrigeu 
(/iieUPD (bes. TrebelliiisPolllo, Trig. lyr. I) sllmirn^mlen, aber iiii einxi^liii'ii Geii:iiM*r<'S 
bielendfn Bericlil, der, da er soiuiL, wie (.iellVken lult Ilifclil b«l<iiit, din-kt aid 
Quelle benuUt nefxleu kano. liter ioi Wortluut wimiergef^teii »ei: 

ittri !tO,tiati Ajiklaii f",- A'lrTi.Ticti'ijmit- yftoi Ai-ifiir 
Kat Tiokiopiri/arti; 'rtiofTiti' ni>A//wr a}ri^^xo-;. 
Aij fbtf a<ii, Ti'aric itai MaZttJIit; Xa9ftt' nktumf 
XaTptbaiii. whm iti I'no tvyiy nhxi*" 9:j<Mrc" 
Itt mil ~Vfttf{ xXninnitr B7t"i-i.\'iiirvir ir^faixwr 
olAi Sfli/nut) ri'itf iticttnt 1/pnf r'an: 

'PoifUiiovi rtim-fvymv ita \A'\lii't('(f'^ao iUnuiir 
otxiii 'Ptaitaioiii frai.!yxiOSi I'tii-' aytfiwjroii 
IWi iojio}.oii Uiiimui, luif itolimvoi 'Iraij^rivr 
xmninn' ir m{ti iiv*i); nflNvrt m^^pqi 
nv KBttfio)' Itiotif' inl A' iihm .Trt<''*( ikairtw. 
Auf deii Tod des Decius folKt die ThroiiliestclKUUK dvb Tn-boDJauus GuIIom 
und die Sdiildentng wellcr^r Kaiiijife KuiKdi^n Rodhth imd rsrthvni. voii dctifii 
anih Syriei) birtrolTcn werilen wird diirrh deD itwdteii Zuk des Cyriade^ (IS2ff.): 

tdVifn/uiiiV Jm^i:.: jio/.Auic apit ftv^iisAtOiitr, 
ttf at xartufXiifi xni .larta itcxoii Ataiy'nan. 
ia> tkiifimv 'AvxtiiXHu. «f ii moKtv ofitor" fi/ntaiv, 
imniitnf Aififtoai-v^ift rta's vrttf Stil-f/aai Jit'jtifc' 
Jt&TXa Si ovi.i(CBi x*il Yvftnamti ot :iQtilfiilftwi 
Sareyov noixi^TOf afrtu Jli at xyavotO^ h(f<or ric- 

I) ^tfi<pv(iira<u'iyifr b«Etr. .i«(iff i^ni-noFJtj'rip Hm*.: ifv« iVlj-iji' liat (irffckpti 
erkunnt, ,^i^ nuftt au8{;rxddiiict xata hochgelegeii^ii Sclge": der Sinn dea vorher- 
KCbeod«D iM klar, ob inau mtt WilamvwlU ^tpiyii, ob wit <icirvki-u atititi'^ licsl. 



6 



hfitteiUintten tifid XathrieMtn. 



33U 



Verne xu euioi- iitueii Kiiijiiilil in ilas tifwelH- ^-HiyllL-UsrluT K poHiUon. |)«r 

Wriienif utier AuUucliia I2^t sLvlit worlljcli elMraso IV uur. In cliiein 7,uitaniRi«n- 
liang. Ill ilriii (iclfckei} (S- SO) bciiicit;t: „(lie Veroe (IV) IIO— lifl kaoD nati ruliln; 
l)i>iHcili> lusKcu. &'w mtIiHopu nelii>a viner Wii^|i!rliolutig reine PlinnliumsgBrie zii cut- 
liallea." AIht in Xltl l2Qf. sintl dii; Wort? $o g«nz so itirein Plati:e, i^o not- 
wPDtli^, dail si<-|i aid «u>l iin]L!»wiii)|L:<!n«r« Krkliniu^ far ilir Knclirinen in [V 
ilie Aoiisbniv L'ioi'r lut crjiulittion aiis ilviii XIII. Buclie erglbL GeCTctieD 
M«It>eL, dor fiir x»ik>r« Bnctier uililrciclie tHIc solclivr Kiuiei-lDlvrpoIationen auf- 
gcdcckt hat (S. 37. -IS. -il), win! ilciii gvwifi xu^Liiuuiuu. Sumit hut audi IV {obcii S.3itft) 
nuch s^-incm •-ii;eiitliclton AlisotiltiU im I. Jalirli. |v t'lir u(>cli VoriDiloriiDgeii s«iiiPT 
GcMail iTfaltmi. |iuunkuiiiil<-wi-il>.Tuuc1i1VI4:i;144(Cbi;r)>clin'i?iuniiiii^nRufK)iini») 
ttwl IV US.i'lol ( i)nitff«rKnr>t iii Kurien infolgc Ven4e«cu d«s Mftaiwl«r») in AD<lorci» 
Uc)ii« erKclttineti 1 .nulchea NaturenlKiila!ten nendet der DIcliter i1«s Xtll. Huclte> 
Mini- bCMnden* Anfm^rfcitaiiikHt zu: Interpolation »a» eioer an<leren nU der uns 
vorllfiteQdeD t'a.H.siin(i; dea XIII. oder aus eincr navli Zdl unit hiliall vernaodteii 
Didiluiig Ut aiicl) lii^r eioe ua1i«licfc«nde Annaliue. die dor einer hlollt^n Iliaiilaa- 
otBRorif! enlAcliirilrti vorxuziclicn. Cianz sclbtttaadiK M riuilich aiicli der Vrrfa^ser 
vtm Xlli nicUt. I^r Imt scIInJ die Millenniunisfislcr iiatur Pliiliitfitis mitgemacht 
MclitAiluionciiifEcr sli-lit cr (lcn;ei<1alt iiii Uann der Tradilicni, dail vr bds VIM 
148 IT., VFO »v Siiiii liatt? dio I'rnplK-zrjitiiK w i<-d<rrli<>ll. Rnm wurdr w) virl« Jahrp 
lang he.'ttelien viv dii* Quer>uniiiu; sr'iuvr Niimenit ^ '.H6 enciltt (AomfSif. S. G3). 

t'rmt^r: Kai.<cr I*tiili|>pu:« list, wtc wir wusen. niit Schspiir I. cincu >wlir im- 
gi^BHti^cii Krli-den ft^M-'IdoMtfn uud diewti InilurUe nklit zur AusfQIiniuH; Relirsclit. 
.tVrSiliylli>t (XIII J8— 34) wc-iU nocti elWH" niclir: nnter Hem WiAe d«s VTolfcK, der 
mit iler llerdt^ eiiii*n Vfrinij; S*^«n di« Uunile tchlirDt, am nacblier die Scbafe 
<l««ti> grumliicliiT licinizu«uclieo, •iclirinl vr ao" von uEaoin Yernurtie den 
OroSkonEgs xu bcrlchlon, da& Im Jaliio 3<4 nk-lil xur{iukg«wonneD« Artnenlen 
vor diT Bi-»iUnu)iinc von 253 (^53), gegen mIik'u reclilialltlgen Baitxer auf- 
zDwle(:«ln, iind & Ul keiii Gniad vorliandvn. woshalb wlr llim ilics nirht 
^lauWti MdlU'D." 

RuH) X I uiul XIV ^ind diu wertioxer nU das anderp, ervtrreti tach dein Slunw 
dor Parlbertic-rrMTliaft {iiC [>. Chr.], i«Utcr«s rra1)«))U-nR im 4. Jnlirli. wrriilit, «{•■ 
tragen IBr die GcNrhiclite nirlilH aus. Nur ilafi sk' (H>eti5u vie XII wieilrr vnn 
Judeii verfaCt Bind, tcilwei»« in polcuiiMlivr AbsichI gtf^o rhmtlErJie Slbylleu, 
iavoB lBtere:i!ie:c!iisl. alx nolllen dit- .ludvn don CbriKlVD K^j^enElber ilir RigenlutiiH- 
rocht ao der SibjUciidiclituDif Ix-liutiptcti >iml ilmeu Kixikurriinx uiaclien. 

^Di« beiduiHt-hcSibille" war., inzuivcli«riu*irk)ic)).Kledl«alte Sage M^iclion 
wolltc, lata IrJNr flustcmdcn Uuir genordni. Nocli elnmal lieS Julian der Apostal 
die alteu Huclier befnijieD, al« t-r sicli xu )^in<-ia •irleiilaliMltea Keld£U^ r&stifh'. 
dunn siski'u sit- iiidir buJ tucht in Veitji'mcuUi-U uod inrr<l<-n sililirlllii-li. nie b» 
lieiDI, vou Stilicliu iKtbraonl.'") M* aielvlc Aufgabe der Mby Hi nisei ivti I'Vri'Ohuag 
uird der lllsloriker — nud iiichi er alleiu - die Ans*clicidung der crftoUlkli 
lietdni>clu-n Ortiki-I auK ileii jiSdiHcli-diristliclien Sibj-llou uikI ihr«- Vvreinigua^ 
(mil V<-ntrbeitui)K tnit deu bei den kla.H)iiM-)ii>u Aulon-D rrltaltcueu Fn^tiinrutuu 
lieldai»>-lier Silj)lli>iik bexclrliiteii d'ufen. i'iit &ie \t>l der Uodcii duivli Geffcki-u^ 
Auagabe uihI >i«^iu« Korscliungen geebm-t worduii. 



I) .i1m« itr WerdKd( ita CAWafeUNaw S. 47. 



III*. BriiEia* n> OHR OfKMtiw Tix. 



£t 



:i'.Vt MitieSungen nnd Sarhriehten. 

Bemerkungen zar Prosopograpbia attica. lU. 

VftQ J. SM4WA11. 
'Artiai:/_ni EUtvvtiunr Mr&r.iattoz. 
\r\i tiT^MZf. AfO Natnfrn tits VriieAros 3i>2 I. IG IP *•;&: 'Arr!\uaxo^ Ev»v 
r''i/i[rii Mi!4,i:'.h-iriiii\, wplclit Ert^DzuDK iler Bachstabenzafal geoaa enUprirlit 
<s^\. KTgusoii, Klio V, \*f\ Ij. \'on der^elb^D Familie fiadeo sieh niehrere Hit- 
Kli'r<l«;r in I'A. S«iii gleictinami^er GroSvater int Ampliiktyon auf Etelos 377— 3 
lid II' hI4 , ^ein Solin KuthynonifM kommt als Eptiebe im Arehontat des Menekles 
(■iVA i nach I'A, vor '/f^ II ■ 3lt>'. IhLs Stemnia bt f»l?en<les: 

c. 402 ti^iroHO^ 1 

'M* 814a A 1«> b -Ji) 
I 
C. 3C9 'Arxifiu^oi I 

IP sua A 10 b :il 

t 
C. 33e EviHrouai II 

(11 ' a;9, 

1-. 3<)3 'Jiii>«/oi U 

II' -l&i (IP SIti; 
I 
f. i7<) Ei-Hirofioi III 

IP 31*:. 
Zu iler KpliebeiiiD.srhrift Id li* iolli. 

I>it: IlerHtellunK tlir zers|ilitt<'rU'ii Urknodi.' ist ilem ScharfNina Kuhlers zu 
venlankeD (zuent in Atk. Mitt.W ,S2\t.). jeilocli kooneo aiirh u'x-U dif Sopliroiiisteti- 
Naincn ririigermalteii rTKan/.t wenlen. Zuerst benierke iclt, daB iin Fn;. e Z. 9 naoli 
'/'./.«](«,■ •I'D.v/ttii Zrntitr.iviv) iKU lueiner Kr^aiixuiig vgl, PJ I4S53) die Bticlistaben 
^ii in (l<-r Umsclirilt niclit beai-litet worden .siiid. Sie gehoren augeQsc)ieiali<^)i 
il<-r I.Mte der ful»;enilen Pliyli- an und miuI iiieiner Aiisiclit iiacli die AiifaiigM- 
biir)istabeii des Wortes — iu|^c«iiari;;), das also, ab^ekiimt, vor dem listen Namen 
in ']ti\i:v I'tiyltt .itanil. Ks lUllt iiiimlicli auf, dail ini Aufuiig der eilialtenen LiNteii 
iliT AntiKoniH, Deinetrias und Akiitnantis je ein Name niit Dt-iuotikon stelit uud 
danti ilii- GbriKen, uiiter Demeu vcrteilt, fuli^eii. Die>er kauu wold kein Kphebe 
Kewfseii seln, Hfiudern diT von der betreffiiiden Phyle erwulilte Iteumte d. Ii. der 
Soplimniflt. Mit dic-srr Annaliriie stimint es volI]);t dnil der Kest d&'4 im Anfaug 
d<-M AntiK'»ds-VGr/ei<diuisses stelienden Xainens, —taii.r.^. mit dem im Proskript 
norli vorliandeneii Ke.sle des SiJ|d)rtiniNten fur Antigoiiis, Vt^ixf.— Rich ganz deutlidi 
xu 'A(ixnil>.iis avuhv/.Kn lalit; ebensii ist das Demotikou des So|dironi.<iten der Aka- 
inuntlH, ^''1 ifiTi'i-i, ill! Anfang der Akamantisliste bei — t'Jpin.ii'ilui- iVW''"') wieder- 
/utindi-it. Krddei* liiilt wold mit Keclit dicse I'lkundi? fTir eiue Privatstiftuag 
(Ath. Milt. IV, :S^{;). kli <-laube inii'li ulso /.u d(>r Aimalime bereclitigt, daC audi 
diet iinteii im Frg. 1. ver/eic)meten Beauiten, die dicse Stiftungsurkunde auf Hire 
KtMleu aufgestellt liatteu, Soplironisten warcn. 

Das VerzeicliniN der Soplironlsten i, J. 3UC/.> ist also folgendes: 



'A{>xf<ii}M^ 'I'D.uiriii — — ^ I 

'luhi\Tii^ 'hii.vivii-; ZvntiKtiur 11 

- - — — Httt(iu/iii' h'lifi'iitrq III 

' Aiin'/lr.fliu — — — ^ — IV 



— — — Ei-^i:irLiAov ^ifi'iTrio^ VM 

VIII 

_ . _ix 

^ — — — — ror '.4^»/i'i((''C X 



— — — ' Afi'i h'liv h'rlti)(i(iiii^ V ! — — — — — — — ^ — XI 

'/'-.m-l/V,!.,- VI I XII 

.1 ftllU J f; V Ait l/yillO^. 

Ii-,li vermisse in I'A einen bysindes aiis Allien, den Cicero in Ffiilipp. V, 131. 
ernidint (vgl. Koite, UStl. gel. An:. IWd, 832). Es lieiBt von dieseui iu der zit 



Mitteilungen tmd Nachruhteu. 331 

Stelle; Xam Lytiadcm Allienifngem pUriqHc iiorimun. Eel euim Fharifri, pliilonoi^ii 
nobilis, fiUus: hottto praeterat festh-ut, «l ei cum Curio ivnresxore eodfmgue collitMrt 
faeiWme posgil cotircture. Quaero igUur. gi Lysiailes rilnhta iiirJex noti regponderil 
fxcuaetnrque Areojxigilea esse nee Aeliere eoiiem lanpore Bomae el Al/ieiiis res I'vdicare 
accipietne exctinalionnn is, qui qva&iliom praeerit, Graecuti indicia, nuxio palliati, 
ntodo logali? An Athetiienaivm aniiquimmas leges negliget? AuloDJus hatte dieseo 
Lysiades. der xu NeiDeiii Geful^e geliorto, i. J. 44 in ileii Ri<:literstati(i erholjen 
(s. Drumaun, (ieschichle Rotng P S4 u. A. 3: 3Ti<), ziiiiial da er in Allien ciii Mitglied 
de« Areojiags war, Ein l-ysiades war eprmymer Arclion i. -T. 51 und ist «n- 
zweifclliaft mil die.som Lysiades identiscli. Vielleiclit wnrde sclion seiuem Vater 
I'liai<lros, ais it Scliutvonilaud der Epikureer ia Atlieii war (s. ZelWr, Die Philo- 
topiiie d. (Jriech. \\\\ 1,374, A. 1), das attisclic Bfirgerrt'clit verliehcn. 

'Htinx/.tiTo^. 
In PA felilt feriitr der Stratege Heraclitus, der i. J. 133 den Aufstand der 
Sklavcn in [^iirion l>ewalligle (Oms. V, !); HertzbiTg, Gesch. Griechenlands unt. d- 
HSniem I, 3lil: Shehclew, It islorij A/in S. "ilit). 

Zu W IP 1054c. 
Von HelDrlch Lattermuin. 
Nacli Ersrlieincn dcs vorigcn Heftps ilicser Zeitschrifl gingon rair ku Teilen 
von IG 11* 1054 h/c ganz vorzfigliilie Abklalsche zu, die Herr Professor Ad. Wilhelm 
aur I'renndlielie Ver.nilassiiog Iferni Professor Elillers von Gaertringen die Giite 
hatte anKiifertigon. Dvt AUklatscli zu lU54i: sioliert beinahe alle /eiclien, die 
Philios vor Kohler vnraiis liat, und bietet iiocli uber Pliilios liinaus eioe betracbt- 
lichc Anitalil noiicr. Idi luuB inicb bier darant' beschranken, die S- 143/4 dieser 
Zeitsclirift abgednickte Parallel stelle xu 1054d ueb.st dera dort aiisgelassenen Passus 
von Z, 63— Bfj nacli lien iieuen l^esuiigen in Miniiskelit wit-derzugeben: wie sich 
/eigt, liat dct Ahklatscb die Kicliligkeit wiebtiger Krgnnzungen bestatigl. 
S'-! tof n]!ioiiu-'iiov tot 'Et.tf'thi iiyr.xi:9ri'ia/itfov ory- 

i-i/n:ii^tiy til n;)<iij]9(or tot* tjtiit'iitntu^ iei:i r«,' f'.^l)(afrnlli !'^7J>' 
tnr riiiy/ir. -i/.nii)].' .loioriTC k;,' ri'iifQO Atxn noAi::^' xrt] fyifo^iiac.- 
■W rti: lijf yi/r t^"* tti]v ifiroi' jiHivni tori /-''9oc,' f^-" /iid'ueii^ .T"(t- 
rt; nii(>'ff-.Tit-;(ii] ITK iif^ I'l' ft .i/riji;' tiii-tiOfrtti Tot'i (iji/wir.; ittni- 
•fovz (;;if("( f iijj !<:,■ :i/'.rT r./ti ■ (''/'"'■i Tfrj"'r,ii>ilc-,' iliijiK M.Tiifr.- 
> ■^|'r/l^; r;'ii(/ii,i](nt(()i-,-. iaiiv <!' «"(' Ah/i xr.i iitrZflai h'lhii^ ZP'JO''*" 
tci 'lituyiiii' Kit]'jy':^fi}l>i:i M xittn fiti- ifioi/iir i-'xnitiir Aiccffxij 
*"> nniia iiiixiii xti't] t^ i:ni:noi,1iar. fnl ^i tovti-ir Ti!th-i:i tijV frlfi-vTij- 
pic.y, .if:r[(,,' f.i]lf<i n,ini;-(fi(r/rti-oi* i.j) Tijfli .irr/oirn.' to r.Tfp//- 
or xi:i 'Hi'dSjf'ivii ror; (r(>/(«r.' tuifii'tiiirti:-; :tr.ft)(/fT xni rfftpit- 
I'-ffTOf,"' Ai'iVpr); lit Itijiif-i iii,xni AjiiStxi: :tnAoir, .li.i'.ioi t^imv noAtir 
X'ci lini:toM]in\ Tiii/u.; iQiijfiintiih'oi-^' iti,<ni (*!■ xit'i tni-^ yfirir.'in- 
i<^ r; (i^xoi :itv\ttxi:i'hxii TtiiAtir xni iiiamtAiw Aio' xni ^:tniyt'tlrcfi- 

*i«i' ii(i9it )e]<t'i n(M),- r^t' ntQiTfrnar "r «»■ ('.■>■) ''lii « nt>/_iT^xti-n- Af,- 
in:i xiil fiii^ /.ijiAiir nfQiybai. it^tHfiii.; ittti-.tiaxoyta ttttftQfi. 
7,.h'l am Knde las Fbiliott EH • ducli zeigt dcr Abklatscli deutlicli iiW- 
Otfenbar hat eine senkreclitt; SteiDverli-tzung vor % Pliilios ku seineui E verleitet 
Von deu schrigen Hasten tines 1^ selie icli keine Spur. — Z. 53 Anf. An der 
faliiclier Stelle, auUerliulb der senkrectiten Koluinne. liat Philios das A 
seiner Lesung ;.Jo(.7« gefunden, dunli eine augenfallige Steiiiverletzung irregefTihrt; 
an der rictitigen Stelle ist i^ unverkeiinbar. i> isic) war allerdings leictit mit P 
KU verwecbseln; gau/. siliarf alter ist tier tmtere Kreisbogen des crhatlen. 
Schlielllich ist audi der Punkt nieines OsicJier. — Z. Gl Anf. 00. ~ Z. 01 filnde. 
X bt sidier. — Z. G(! Anf. \U'P. 



3S2 



MittfUwi^m und NaehheMtm. 



Beckers Arablsche Papyri- ■) 
Voa XorlU .SobcrnltrlBi. 

Die *)» dtm JKtMmiteatn KodhiI IteinJanlt Mi^c^r Saumloag von 
IjnblMcben Papyrfik, die Oirvklur frivdr. Scbolt ia^rolUirnLiKi^r^'nitv tier L'niver^itat 
W^dbcTK uini OMctienk abcniCMo lut. liegt jtixt aim KiuCeo TcU in ilcr Be- 
■rlicitiniK *(« l>r. C II. Rc«ii(T vor. Die AotsUltaiiK i)m WcTies bt ID j«<]er 
Htnfklil gnl XH n«niien, aiif <lm Tafein nintl dte alien Paprrt nft ktarrrr a1» int 
(MgtBBl- Oic in (Jic-wim Ilamie brliMudelleu Likaixleu rtJunneR aus dt^iu ontcu 
Jnhrliundi-rl drr Medjn, wo, wit- Betker iiii Vorwort iM-tnal, .dicnlicrkuiniueDen 
KulluielemcDlc d«r auBgutieudcu Autike von dcr weidt'iidra iKlkini- 
•clieo Kaltur vrrarbejtet vcrdeo'. Dine Vandlung tier TDmiKlieii nad 
byxautiolschea VerlifUtnfsM !■ arabisclw d«nuD.tcll». war lU-cker auf Uruad 
■elui-r frUica-B Scbrinen d«r ge«lgii«Ute B«*rticiler. VW IIr'niu>Kal)c nie die 
l^rtaU(erui>g dvf faiiyri xiiid imiottHiun. 

7,aaiiitM ((iM bi-ck(^r dBv CHienichl bber die EolwlcklunK der araliiKlien 
Papirntukondc, in der er drr vntleo Ar^fit«a Syl»«itr« de Sscjtm, towie iler Wetke 
vou Kanhnrrk, WrlRM u. UoritE Ke<<eukt und ila.^ voTlianilent; Material aiLsflihrlJch 
aufirlJilL [ti diT ^3|l]f^^n-.'^aulInlllllfI Heiiiliardt St-ii»ll Wfatid ajrii [« lig- T] surh 
doe ilDlxIiifrl'j ani> der Mamlukenxeit, sAnii* pin Briff auf KnoclicD. der ennlc dcT 
blalier ]mlili>[«rt iKt. Vnu lilprarUchen Slacken pnltiilt die Saminlung vor Hllcni 
eln Tradilioiiftnerk vom Jahru iil dvr llMJjra uad eine TraditiviiNniUt' suf ]'ap)raB, 
cbetifiilli aiiH dfttii 8. Jul trhu ride rt. 

Di« wic)iligtU>n L'rkuudtfD di«»eN Bamles stud die <I«8 :)taUli]iller» (jurn b, 
Sliarik, der iiD .lalirr »0 d, II, Slatlliidtitr von Agyplcii utunlr iiml dorl Ids tit 
•einein Tode liii Jatire HH IdJpli. li. vPitHdlgt t)m Keseu die Vorufirfc, die ilim von 
vfol«nden<iiiia)')adflit r^indliclicn ^liHflNli^llerii geinacht nerdeu niid weistaiifi^eine 
UiclitlKe iluil Rvreflite VerKaltuns liin. wie wir wle anit drn Papyri kennen lerneii. 

Die vorile(f(^nden L'rkundeu — Kannleiiullun griillvrvii Slyb, KanKleirolIcu im 
OlDUt'iiuiiiraiiK ){i>iiciliii I teller firiert- und Formiibire vnn aniillx-rml ijuadtatisclter 
Form — i^ivl 1rttM--ln«|inii.'liif;e (urabisclip). teiln J^|t^t<'l|i^L' (arHliibcli-gviccliinrlicr; 
Die iirabiirlie IIHiiirdr licdicntc sich in dipspr gripfliisrh uiid knptiscli ^iiiei'tieDdcn 
Prw»ini! Jiuiiaclirt lU^* Kuplixclicn und UriccliiKclieii fflr ihre KTla««v, d.>cli fiudcl 
*kli. wie Uocker unrQIiH. sctiun im Julire 2-2 eiii icrii'cIiiHuh-Hnibtiiclier Paiivnu In 
dor Wlciirr SaitiuilitDft. waiirciid d(.-i' k-Utv n-in Kiict- liiM'lic KrlaU auK dtir llnupl- 
Nlfldt VOID Jaliro m iiHclmriUinr i»-t. Ktwa iui Julirt- 87 winl ^as Anililxi.-lt(- imcli 
d(;u Iji-rji'liluii iU*i* Si'lirifbctrllt-r in ila-R Fiixtatcr ituii'iiux (<liiiiinb hk-li C^iim fioch 
Kttxlal) idiiKerrilm und l^t audi uiiUtr QurriiK Slatlliu)ti!r»(.-tiun (IdiQiniereiid ge- 
UlidjoD, vrUlirrud H^^ll diu UrlucliiKclie In dvn PiuvliiKeu lin^cT lf«]iaui>lele- Das 
Ko|ilicRlii' liiit nielli ill ili*n iinleroTi IicanitenKi'3iichl<>n ivirh ISEiger erlialteii. da die 
Sl««erlnj»nit*;ii mid Sclin-ibtr Kojili-ii war^ii uiid imcli liriiliKfin Tsge« vi«l ttl» solclie 

1) Vrtif/f'tnt UfJtHnyrii uvs dct Erithlbrrrirr l^pi/rmfSammlin^ IIJ. l^pyri iMwtl- 
Sttnhardl Ti niit I'Tili'rstrdJtnriK <lf' Krul'.liir/tiKl, b^iliMlit'ii MiniMi'itniiin der .linttlit, 
dM KnltiiK mill de>. Liiti'irlctjlt., IiiMjmsucjjL-lwn iiiul I'rkliiil vim l>r. |diil. C II. Uecker, 
Privaliluxnit ii. d. I'liivi'isiiid Eli-i<li ll»-i'(;. !klit li 'lufolii iin l.iclitilriidc. ilefdellierg, 
Kcirl Wititcrx ltiiviM*fiiUil»biietTliundUititc. iau6. Wwort (ji. VII— Villi. TcMji. 1 — llM, 
Antiuiig KK'- lU, Kealliiilux Il.>-n6, Wurtiudt.-\ in-liv, danu \2 i'afelD. 

31 Die ll'ilitnri'l eiitliiilt e\w L'rkuiiilo iiun iUt Maiiiliikf-nzcit, die wrdtl das 
llniiilllon eltiPii SvlirvilK-in durstoltl. In der tut-lcn Zeile modito icli at-yidu/ka 
ntidt rit-fAilHa und uf-rt"rt:.-f sliitl af-ahiir'i \tvA-n. Dirr SchluO laulet, wl« Bci-kpr 
lH^lll•l veririitt*'!, ««iin uiu-li KfAiM>- Ih'tk-nki-n daKcgeii i^pnii-licn: HiaHhot Hfma- 
laJtu ira aM'i laiiii (ali'ulukit In Mold iiii>);e auriiuieu sell! >V(ililergelie> und Min 
lilQck uiiige itim Mellien. 

10 




mtteiltat^t and Xacltrkiiten. 



:S33 



virwt-mlH wcrdi'n. lut ilorh clfn I>iorlntUn-aerii nocli xa uiiJ>«Tpr ^il bci (ICD 
KopleD iixclinelMlar {s pg. 28). AhiiUrIt wW. mil ilrn Krtorlii»rh«o Krim^MMi rer- 
bUt es hIcIi uiii-li mil deii Krieclils'-rtcn Prtilolcolkti, i1le iiarh Bi>ckfr zwixclivn 
den Jkhren 111 and lit tl. H. aufhnrtt'ii. Im Gfgfn.'uitz /.u tkn rein anbts^Jim 
lirhuiid«D oiuij die biliagucD Stvcke ucit FoTiuiilar«u abgefaUt, die ar»])rOiiKlicti 
grieehtsci) giedacht waren. 

7.um WnrtAchntz wciM Bei-ker miter vidcm HDilcren narli, daB mi^xiJU. der 
griechlMrlMii Vapyri wit dcm |»enls<-Iien JJlJ) tkanlial'' 2u>ainiii«ui:unMli-ii iat. 
Der Stil Ut reich nn reltgiown WemlitiiKctti. Nmwntlkli win). wii> e^ die 
Traditionarivr, vvr allem Abn Yri»uf in spisvni Bucli Aber die Steueni v«r»clirelbl, 
diT Bfaiiitw sIpLi auf s*'iii(« VCTanlwortuHg fiir rictilige iiuil milde Ati'^fiiiintni! 
■•rioirr BcR-lili^ liiugcwicM'n tiitd :nw.^^, Mir tkxkvr wulil mil iti-clit bclunl, niclit 
niir :iUH Oifitidiin tkr lluiuaiitril, iwnidt'ni uiii-ji diM- 2wi>ckmii!tgk»lt. da »i had 
u)itg«u<>imni;nr Strticixiililvr ulcJiI leiHlitii^snihi^ (ilribcu. 

Dor SlaUhaltor Qiirn fKlirt Am Titel ^ {'Amir), wa# im griechUclicn Teat 
dnrcli tnit,1orio; odrr n/ilif vletlergCKeben «irtl. Eine Atidtruii); dt>r VerwalUiDR 
gvgvii die bjmitlniRrJK^ Zeil bt darfn oln^clrclvn, daQ dtrr a1t« r/y'of punm^iir 
dlrekt vou deni Stattlialirr abhangtv wihretid die Epdirchlpcn id WegfaU gekocnmen 
Kintl. D^T Clier d«3 Nomoa Ul in den Papyif Cliri.it. wie audi analog uulcr 
ifinibtrher llernwltatl. Im ganeen ncigtc die VcrMBlIuni; .sturlc Kur XeutraliNation, 
so dall die Vefwalter der Kreii** weiiig llnclil l>e««sa«n liab«ti. 

In lingerer Aiiiifiilining I)esrliallig1 sicli daon lli>cker mil den StcDer- 
Tcr1iaUnts8en and der Geirriilevcrrargiing far A^[i(pn. die den cig«Dltichcii Ichalt 
der Papjri bitden. Die (iiuiidHtener. di^ iIIp. ohiie fieturzugunK dvr Uo»llnien. 
xntili-D, i^t iler Kbatndj. tHtf. Schnlz^dd di-r Nirhl-MoHlinM-n i»l div Ko]>()>|riicr 
Djiirja Keiianut, lieiile niiid der llau|ilitai:he iiacli GL-idKteueni. Dlf I'raxla der 
Xnlnnilabgabcu slclit Ucrkcr I>ri den RAtoem und Arnbcra auslulirlicli (li«i den 
ByzaDtiQem negvii der maugelliulten Nat'Iiricltlen nur ktirxl dar mid verfolgt die 
VcrwalliiDfc dir>es ZwelgcK bi« xnr i\yyabidciixeit. Dann Mcliildcrt di-r Veifa.ts«r, 
wie div KcKieruuf; den Getreldciiaodel rccelte uud dor Siwkalaliot) Kinlialt 
lul, Kniftcii, niit itcnun ja Mlionder I'liarao nittl Jun«|ili iiicli riageliend b<-acliarUgteD. 
iitid lirM:bn;ibl dl« Hiindliabnng d«>x /oIlwRsenK, da& die AtsIkt der romiscti- 
P«rsiwi;li''o Prjuils entK'lintvti, d. ii- die Orcnren zuisclicn d«a ZollgebicU-n be«taadei) 
IrolK der Fordcning di-s mnsliRiUdien Tlienlugen, da0 die iiilami)ich«B Lfinder 
nicht dtuxh Z&lle von einauder ge«chiedeD WCTdeu dUrflen. tto dsS Agypleii, 
Syrten iind Perflien getri'tmii' /ollgebiete blieben. Audi die Dievreti^he Bevor- 
»M(ung der lltisljnien Ht-I in der Praxis (ort, vjclnichr Iricbcn die I'lialifen, wie B. 
auseiuiinderselxl, eine I'ulitik der VonuK^tioliu. indem »ie die Waren, je lutrlideiB 
iliuea der Imjiart erwQtiicJit vjrt, holier <>ilcr pictlriger bc»teuerlcu. Die Edition 
dt-r L'rkuoden kl auf du SorctHltiiptIc iMArtkcitot and dlff Texle, wettn nielit 
4ltali>)te vurliis*^>< *'^i' derCberHeUuuglwfjIeiUt uniliiiit I'liilolafilKlien Aiimeikuugdo 
T«r«eli*n. Ais AalianR Rfbt Becker nofh die iLweinprarliieen Qumi I*apyri derSlmD- 
bHncet SauiiulunK- (lofTeii wir, dall die abrlgen Papyri der Satumlusg KeiDhantt- 
Srlioll von fleni Vprfaiaier flienM tcliiieli und tor1rctTli<^h verofTentUclit nerden. 



PersooaUtn. 

F. Frbr. Hiller v. Gaertringm Oicrtin). Adolf Bnocr (One), R. v. Stern 
(0de6^) lialwn die Berufung auf die Hallenser ordentUche Prafe«SDr fUr alte 
Gc6fliidite abgclclmt. 

Ileiurti:h Ceizer. onlrntl. Proreiwor der klu*. Ptiflologte uad der alien 
(lewlik-hlc an der tiniversitit Jena, t»t am 11. JdU IWfi, :>9 Jahn alt, gMtucben. 



II 



9U 



Eingegangene Schriften 



(•in«>?lili<iDliHi dm- i J. IMti lui Au>Uii>>i'li orlmlti'iivii}. 

GT«a'twn< BnpiccbuoK Un Claietai-Q Oder tn (aMiiuDenbli>K"«lvn. EiaBMn <i*biei* uad Z«i<rviBF 
unilautDdta BfrlTttlnn vnilwbiilmi. 

Fr»nk Kru»t Abbott, RMprochnng ton: A. H. J. Grcouiclgo, A li»W*ry of Rmun 
(liiriDg tlio iKtcr rep<il>llcaDd anrlv iirtDaipata. „Clnui«iil Philologr.'* (dtiMCD) I. lOOK. 
S. 183—187. 

Brost AssDiann, pw FIqM (l«r Odvusui^. Burltn: Wpiilmniin. 31 S. 

I-'ritr. BiiuinKarti>D. F'rani PoLaoil, Richurd Wagnrr, Diu l]vllDni:>chc KiilUir. 
(Mil 7 fHrbi^'ea Tiifeln. i Ktin«n iind acfi^a 400 Abblldunfien lOi Texi ontl tut i Doppel- 
Infeln.) UipKig: ToiilioiT. I90.i. X u- 4111 S. gob. .« I'*. 

I*'. W. vun tl!«ciag. Zu Elojridul II 162. Zeittclir. f. iKTP'> ^PfMlie u. &ll«rtuiiu- 
kamlu [AZ.J XLII, Itcftl. ]90i;. S.M. 

, Kftnlfijetatm-ii (Icr Z«il TliuUnocw,' HI. AZ. XUI. lioft 1. 190a. S. 83— 8*. 

BiiUoUn <lo U socleti- <r nrc^hoMogic il' Ali-iandriL- fUitll. d'AIfi.]. N. S. 1 3"<> fono. 
1905. a. 27—45, I'Dnzii TbW-. Ali-xnndriiL uicicjit nnd tnoilora.) 

P. A. A. no«HOT, Die Cboni.>tzuni( ikr Worle* Omc bol UeroJot III iH, XZ, 
XLIl. Heft I. 1905. S. 85-86. 

Alfridd Buicfelnr. Choiii do tvslm rolDtiTe A La diviDaUcni nMfn>-bBbTlaiii<>DDe. 
Gonf; H*nry KOodi([. 190o. VIII ii. 37.i. Avtc. 4 PlnncliM. 

II. Bolk«*tciD, Di! ccdrmnlii Ruiusuu «iiicqu« orlgioe. DivoTt. Alnx(i.'Td&in. 
S. L THu Lwy, I9O0. XVu. lii2S. 

Kobort J. Boun«r, Did unmitu leatify in homicide cuob In AthoM? Cl&Mical 
Pliilulotv. I. 1906. S. 127— 13a. 

L. Borcliardt, Bin K'>nigs«rUiii< aua Utlucltur. XZ. XLIl. llell I. 1?Ui). 
S. 1— 11. Uit 2 TnWll iKjd I Abbildimp. 

Voii eiiier akxnodriaiMhcii B»ubt«Utf. Bull, d' Ale*. Nr. 8, N. S. I S"' frnw. 

i:i05. S. 1— K. Mit IC AbbildunRon nuf i BIftttern. 

•faiueit llenrv Br«n>.tcd, Andnot ri!Cordj> of Ksypt. llUtorical docnm«iils from 
the uarltv^t liioi^s (o (he IVrninu cijD(|iiMt, >'oll«c(«d, editoil nnil Imimlnli'il wilk cumaii^'D 
tar^. (Ancient records uodor ihc geciral t>diIurBhip of Wilhum Itnliduy Harpor. .Socund 
sor|i«*,) Vt.l, I, The IJirt lu tbu !>eTeulcaalb dfnMtJM. — Vol. II, TUo qjghtocnlli dyn«»tT. 
Chirngo: The l.'Div«r>ilr iif Oliicano Proa*. London: Lny.ac & Co. txiipzig: 0(to 
U»fr»«(jwili!. 190<;. Vol I XLIll n. 344 S. .« IS. V..!. 11 .Will u. 428 S. .« 12. 

EvariKto BrecctB. 11 dirilto dioKBlk'O rtullo iiiuimtvhiu d«i »iJC(;i.'HM>ri d'Ali»Bftiidru 
MHt;no = Sludi di storia aiitl<-a piibhlicnli da Giulio BiOovli fB>c. IV. Konn 1903. IS* S. 

— — Uuiilci[iiiliti' d* .\Kixnndnr. lUjigiort dur la ninrvhe du avrvk-v da Mus^. 
Aluiuidrlf-: A. Uuuri«. I'JiK. 

L'n grnppo di tombn itreuo Hadra. Bnll. d'Alex. Kr. 8. N. S. I S"* f«e. 

rjQa. S. 4G-i4. Hit Abb. 

La uecrojimli di St-iatbi. Bull, d" Al«. 1905. S. 55—100. Uil vi^lnn Abb. 

AnUnuites drcuu\ort« i» Mnmnuunih par S.A. IvprinoOiaar Pnclw T«iis»ouii. 

Bull. d'Alex. 1W5. S. 107— I IT. (Mil Al>b. lin Text imd i sroU^n Tnfeln in Bunt- 
dntcV (Prof. Mariani) IJitrlocci]. jc oin n>mieche* MiwAik darstollnDd). 

— — Ounaca del Munco •-■ di!i()l BfaTl e ritrovanenti ael t«rrlUirio d' AI<Man<lri«. 
3. 118-132. 

L>«ulf Bn-Ller, La luvmitv bumC'rlimu «t l«e uriKin«» du I't-tat eo (iriicu. Hxtralt 
d« la Kdvuk HUt<iri<|ii<^ I.XXXlV el LX.X.XV. Pnrit. IIHM. 64 S. 

K. Brtinnow nnd J. Ilal^vy, CoMMpond^noA «nm«rolqriqne. Opinions ot ut>- 
certaliuDK mr lo HUinMcn. S. A. niu ifv Knv<ao SMnitli-iup. 3z S. 

Kdwai'd Capp;. Hulh iihvT: lnt<iripiiiiuu» Grai'iai; nd ret Romanas purUnenleo 
auctur. at iniiK<ii>. Ac. Inter, el LU. llum. culli-itae ul edilae. Tarla: Leniui. Clusical 
PhllaloRy. i. I906. S. I9S-I94. 




Eingegangene iSdiriften. 



S3S 



RDt N 



Biv. il. »(<ir. 
[C. vcfleidiet Keine and Belucli< Ansicbt Alier don 



ii>ft4p|i« Cardinali: Ani;uia ititurati alls Icntn ictKirni siriaca. 
i.S. X. 1!KK. d. JOl— ^11. :(;:. vcfleidiet wim aiid Belucli< Am 
Gauft dcr Er«iRitiw« imS. ayr. Knoc fl'^S'*' Corradi's al>w<.-ich«niI-> AufnlulluBjiiin 



[AlU dalla r. Ac delta Sc1«bc* dl Torino >l)^ U maggia 1905]). 

P. Ceaarcu, Arialoran« « Tonte •hiricai' (ProMnio a Baa ii^« di Mltu« Arialv 
fMM). Rfr. di sloria ntiUca. X. 1906. S. 241— 2o«. 

F. C. CoBpbearu, Di« juDflrrbitivlw Kirctiu und liiis janKfriulk-ho Mutter. Riae 
Stadio uber deo Ur»|intntf d<» Marinxliea^liv, Aii-^ (l«m Eni!lif>ch4«i I'diorFutii k'ci 
Ottilia C. D<:ulm«r. Anbtv fur ItcliciutuwiBscevcliaft. VI 11. VMA. S. It'S— S&(. 
IX. 1W6. ,*.7S— 8(:. 

V, Costanci,'-I.iomc-i»ri I. I.« oripni del rv^aa nueedonifio mIU log^-mln. — 
II. Tayih;. — Itl. liutaxioni di Aloisandro Kilallena con Alene null' iniasiono penJABS 
o dupu lo gucrtw |>«nio>i>i. — IV. Le cauaa c la eraaolaftia della Knnrra aacn. Itir. di 
eloria anlin N. S. .Y. IDOt;. 

IL $. Covifier. The ix-ck-cut alatae iKvr MantoMi. JBS. X.WI. I9m. S. 119. 
(2wri fixiiiit Eifiapfen ion 3 Kiiw Linge hingco bci Cawpcr* Btsuch (Jaitoar IVfo] 
van Braue nod Kinn der .NiuW(f)'-Siatiiu hcnib, lu dau >ii> Iti Kimni^r gMani^lil 
und ID TriDcn BiirKoloct anchian.} 

Vrana Cumont. Lo euuvernruiiuit tl« Ca|i|i«dov« auus Iim Flavieav. Bulletin* 
du i'Acadcniic ru*ala d« B^lglnuo (Clwe d«> lutlroa, «4c.) >'r. 4 (itvri]). 1!>0&. 
S. I37(l)-«7(a8); Briuidle*: Ilayci. lOOJ. 

0. Dntlari, MuDvla truvntp oelln ncmpnii dj Sciatbi. Bull, d' Alox. Nr. 8. 
IW6. S. |0| — lUC. 

Ktcbard DclbrfK^k, Die drai Tcmiml aiu Puruin IwitiloriuiB In lliiin. Ronta. 
l»a. 4". 80 S, a. VI. TaWw. 

A, liieUrUh, Ofkoi ornoai. Arch. f. Bid. I,\. IWJfi. S. U7-148. (fli'io; 
Blootlif": der .luokljie Tranragolt" .) 

Karl Diflunrh, NeueriochiMrlio Saganklioftu von allon (jritchcdlnnd. NiMa 
.r«!ir1>0«hi?r. IX. l»te. S. 81 — 101. 

W. Uurpfcld.Tniji nnd lliun. Er^lniiM« dcr .\ufiini1>«B^oa in dun iFvriiiM<'r)n'ti«R 
Odd bislontrken IScliifhlcD ion llioa I870 - \Si>i iiiiIlt Mllwlrkiin^ om Alfred Drtii'Viinr. 
Han* V. Knlx4t, .Mfn'd Gi'lxe. Hubert S<'linii<li, Wilbdm WiDxtrf!. Hormann 'U'lnnvfi'ld. 
Alk-o: ItcckJcBariU. 1902. 4". \V|[lii.428S. Ull47l Ai>l.. i<u r»l. fiSUeilai;. .•. STaf. 

, All-Athon ziir Kt'inlgoioil. I'lilIoloKui^ l-VI. IMMS. S. 1:0— 141. 

— — , VerbrosoanR nnd Biv<tatlung der Tat«ii in alleii Ghcrhvnland. M^liinf;iT> 
Nicole. S.»i— 10*. 

. Du AlUr dot HcitigUnifi van OlrnpU. Aih«j>. MitMl. .\XXI. 1906. 

SLJai-SIS. 

, Dr«ra&baai* aua AthuD. (BnAazuptt m HotU-aux: Intcrintioa d'Ailicnw.) 

Etranda S. IIA-Lio. 

.\. V. biimaaEeaiHlii. Die SrhuUgfilU't von UatoK. .Vrebit f. |{ vli si' in' «i !>*"»- 
i^lwfl IX. III<m;. S. 149—158. Uit «in«r Tnfch WiadergaW ilcr lior .Vit.-n •.■<»•'- 
Allar& aus Mainz. 

li. DraKcndnrff, Bnrichic IiImt dla FortMtbrltle dor rdmicdi.gvrmaBiM-.bcii Kor- 
bchunj! iui dalirr IS04. Zur Ginrcdirung. — I. Voi^teiciiidiU. Fimde, bauplalcldich in 
Vt'ml- Deo l>rb laud (K. .Srhiiniir-lior). — II. Okkiipatiun lienntkniiiia dnrch di« Kunier 
(Mlt c. Beitiatc run E. Kabrii-'ius.) — III. Neuea nur niin. Stidt«- und Orlnltooil*. -- 
)V. KDiniaaiBtlk. — V. Bplgraplilk. — VI. PrviinKlalo Koramik. — VII. iVotiiiiinIa 
Kuiut. •- V[[|. Niu.-br6Bi.>«h«<i: t) Fr&ukJ4cbe» und Sichwcbca in Nwdw>.-.ildvut«cUaMl. 
<C. Schuchhardt). i) Die crate ^tadtmaiier vgn Pnukfiin M-U. (Ch. L. Thaoua), 

BruuiJ Dueiit. Data <ri urigine del libro MriB«o. Kiv. d.»loriauiUca. X. 1906. 
S. 4l>l— 473. (Zivht Uitl<-t»i' .\u»-lxung nnd It«urUiliing tie* syriMik-rwaiiMkea R«chU- 
biichcs mit beacblptinworten Uriindea in Zwt^itiA.) 

[*«rJclv Uooati, Gli scat) italino) a I%>iwUk p ad lloghia Triads (Orets). Kiv. 
d. .t«r. ant. X. 1906. S. 479-436. 

, Knova esfgwi <li tin dipinto d«l eamutsU AlUeo Bafroaia. lUv, dl 

•loria «nU«a. X. 1906. S. 3eS-'J8£. 

Priedrifib r. Dnho. R»t und Tot. ArrL f.R.|. IX. IWii. S. 1-24. C^blicBi: 
,li'h wSoxrhte xn eci^cn an oiuvni BoUpivl" (KvUnulea der Leichcn], ^Kiu MMVtaiBcSnminluniE 
uitd tJDCersarliniix v. ftrlutbcn. die nnr in der rcriplieric dor UiUernioergobicle, in 
Spanieo a.KuxIundnotii in di» Metal keitheralircieb<-n. in deo t«u«kMlle)Ettiid<'ii Lindern 
aelioa In iloi' !>tein/i>it uti Kud<> g>-bvn. atf«r !»>• Nalitrv<'>lkeTn kllreaiU- I'srallrlcu balii^ii, 
una hrlfcn kiinnro. um CrAHicinung?u_Uer hlauinrlivn j^iteo, jii ia eiuigm AasBch* inf'tiiif^u 
nock oiuorer Tsgc aU lutliaKnUrc Ol<«rbkib*ol primitiroa Dcnkeab xa erfaM^o und m 
ta nntehen.') 



336 



Bingegangvne Stftriften. 



R. Dftn^olnmnn, AlfAo und liivVanUAcLliwhU Qrenieu: G. Vickier. Id05. 24 S. 
.IV — ^. Mil <:iDcr K nrlourkixiM, 

U Drer. OlyuipiiQ TreaiaiiM. JHS. X.W. 1905. S. :I94-$I9. Mit Planikixu 
tie* Sc-hntxliAu><:r. 

. [Mnllh (if tl)(: OlynipUn .TrvnourieB*. JUi^. XXVr. lltOd. S. 4(i— 83. 

^tt l3 nrcliiivktoni!<cbro lUuBirslioucrO 

C. C. Klisiir. A ttrracoUa frum Uendfie. Uiiil. iI'Alex. Nr.a S,7— la Mlt 1 Alili. 

I*inil Elti'<Mir>-ii' h, I>i'' Uytlu'n iidiI li<-Ki>n<U'n A'-r -n<liuni>r]kii nine lien l,'rii"lk»r 
iiimI ibra Uourtiun^i'a la livo-ia N<tr(iiiin<.-TtkEu uml ilvr allaa WfIL Sup[>l«iiiviil Eur 
J^lUchrin fftr Kil.ii.)li.j;ip. l:"'."), Bi-rlin: A. A«-hor. lUl! :*- .« 3,— . 

Rii)i;<>ii RhrliL-li. Bortrl|tt< xur Thnurie iln KtH,-lilH|iiHllrn, Itorliu UM)2. 258 H. 

All. Hrntnii, A<>. .l«iiiV.,lk.lfhoii do- nviiMi Reieli<>^ \Z. XLII. I»(K. S. IW UK. 
I. ^Bine Ailu|itiuii~ ^Muliniin^ an viupii Kindurlusun ctnit *ulchv vununnliiiM'it., nio (• 
Mine niiclil t>ci^- (!■ llio clirljclier Kvomtcr. 

— — , '/mt JgT|>li»(--hHU Rolif;i<Jti. BbRQ(ls. S. lOfi— 110. fA. .Pur PniyliT »nii 
Tdll .\ninrnk." Gouk'ht mm [tiilinK< (le> Amon, <l«r nils il<.vn AngrilTMi d«E Krevlers 
AmcnophU IV niir grinaer her><.>rgi.-(;Mti)-un int. B. Wn .llnrHn *. Bjblo*", Sic vrirt! 
in .X|!7I''- s'hoii wBhrond di* niillli'roii Itclchi.'* iirrclirl. — C ,Eiii DeaUrhi>r bU V*r«hrer 
it^pllifhur Gullvr.* Dur AIbiuuiqu Medericli. Bniitar <.iv» Cliavtivmar, war Jn (i.iliim in 
(lit) Uvit<>iien il«r l«i* Kin^offitirt wortlc-ii uad iixDDt« madmi Soim Sorapiu [Amnian. 
Mhfw.' XVI. 13. a.*.]!. 

, Kill Mi>(i-r ilu n<<uen Rrii-lirj. Khfndn. S. 1:18 — 131. (Se I bsl portrait d«* 

Ilui. mncB Mftli'iv di-* -i'. Dvii, flA-jifi»i- Di'nkninlir 111, 1: 3ilJ). 

E. FnhilnnH, l>ic Hi'^iCinnhiiir Ktidriis idirch die Jt'imer. NenjiihrtHlaitcr der 
Baili^iipn )i iKtiimolntn K<iitinii»iuii. 89 S. (Ksif. I. Sfiil«<>ti}>>i)l«cliluid bU nnf dia 
Zrit CAiiiiB. ~ 1. llndin iinil trini' NndilmrUnd'-i' von I'&Mr bU auf VcApMiaa. — 
3. Din Zi-il dpr Fliiviur. — 4, Von Tnimi Itia Aatoniniin Pin*,) 

Sirtiln KeliclMiii. l.o JDcodronEu null' tipoiit liilaiiH (Duti dillujcrAGe tklU >ii 
Deoi}, Kiv. di t.li>riii imliea. N. S. X. H«ft i. lltOfi. 

Williaui ScutI KorKUton, Tli« prlfsMi- vf Askluiiioti. A ovw ini?tlii>d vf dsUuK 
.\llioiiiuu Ari'li'int. UnivorMtv of OnliruniiB PuMication*. ClB»irii[ I'lilli'logr. 1. iOW. 
S. 131- 173. 

— — , l$l,'^p|-e^l]M^]L' t»ii: Dil ttuil>><ri;L'r'« OriuDtis Graad tiiACritiUoDiw BelcclauL 
CUwied Philnlofiy (ChlcaBo). I. I'jm. S. I!l5-I3a. 

Georg Kin«lrr. Ilai homrriii(tti« Ki'migtiim. N«iiu J:ihrbWivr XVII. \WK. 
S. 313-38i; Lin<l S. 3i)3--*l2. 

llonri Krnncottc, Li; conncil ct ru««Eublcc goncrnto chta lea Achccn*. Miist« 
B..IK* X. rjlW. S.4-20. 

1'. Krnncn, Per In rifli.ilnui-mi- Av'i liliri iicMiili di T. I,iii">. 1 libii iiii|)f-i>ltti 
fonfroiitRii cnn )e pcrioclii!, Kloru, K<iUujiiu ml Ortwki. Itiv. d. itorin untioB. N. S .X. I'JOG. 
8.543-571. 

Knrl Frioi, Dut plilloiophlfti^bc G<t»|ii-Boli von Hiob bU Plntun. TflliinxM: Utihr. 

1904. VIII u. U5 s. jc %eo. 

A. 11. Gnidinnr. ll*iniiui t'l Amun frvm n Lpidun rnpjrut. AZ. XIJI, 
Ueft 1. i;'t«5. ;^. ii-*i. ' 

K. Nurmiin Gjirdiii.-r, WrMiling I, II. JUS. XXV (11)05) 11-31! SIJ3-21IS 
plm-. XI-XII. III. (Tl>« [•!inl.rnti/,t, »i.d Wn.^llinK.) .HIS. XXVI. 190S. S. 4-«. 
PIMm III— V. (Mil zaKlTekliRti .Vbhililimgon tin IVxT.) 

J. CumtAng, Till! mblol of M--niL. ,\7,. Xldl. i^. (il— 1>1. Mit D AliMldiinKon. 

PiolTO Ghioii<> f, I coromuni d«l r«>^no di Purgamn. Aocademlii roole dells 
•clonxQ dl Torino. Turinu: <'arla Cluaion. Itf0&. 4**. 

K. K, Giiix>>), llnndLiiicli dor mKlliomntlsdicn uud Utibuiauhi^u C)iroBalviti«. Du 
I^ilrvchnnn gin ■-.null drr Vriltcr darpailellt. I. ISil. Zcilrwbminit ilw ttnbylonicr, Agiplar, 
Mohmnmedan^r. PerM^r. Indcr, Siidoittiuiatvn. ChiD<Mcii. Japancr iind Zt-'ntralnmeriKaiier. 
UipilK: J. C. Iliiioch*. I'MC. \II ». U^l a. 

Edjfsr •!, Ouods peod, ,\ gruup u( Graok papjruo texts. Cliuuicul Philulog]^. 
I. IWG. S. 1(^—175. (IS Tuxlv ini WiU \. C W auf citiva [IX.] dcr bvm dam 
F.iyilni iilaniiuC, nllo nii» Kiimiiii [hnutu Kum Usblm]. iViiigQiiuiiimon Nu. I lllitu B 
I — il)] Mnd >u. Ki^iirliiirilti'lio, prlvnto win i>ffenlliHi-nio.btlirhE> I'rkundon, 'Urttnl^r 
[V.] RiiK- Brscliwt-ril« iibi>r 2 AuinUitilf^u dt^r (^.imiroiitf! /JLn/jruit', diti iinfnii'litliar ge- 
ncirAfnm l.ntid nl* (■ilrngrflhls, fritclitlinrrt. aIk uiiprniliiktiT boxfUrhnM hnbvin KnUpb, 

SericblcC an dm ^tllllrK(^u 'lliiiiidui iin |lItiU. lilS, 7., l'li| unici d<i Piiirli-ktui dua 
1. ^«!iti|iruiiiiiR Lilieralin [154— ]5!l p. Chi.j). 



a 



EingegangeHe Schriflen. 337 

Pniil tirniinl'ir, Dihti'Is <le Tono? i-n I'lKinnuiir dii iin'ilifiii Apolliniins fU' Milft. 
M.is.^ lUf-c- X. inOB. S. 50-fi.i. 

Sli'fano (irnnile. CorpiirnzJoiii prufcssiunnli in Sfirili-)inn ncll' olit Kxiimnii. 
Kiv. (li slorin iintica. X, H.-ft I. IIMH!. S. 287-304. S. 43B-U'JI. (I. Epigr.ifid «■ 
.-lorin. — \\. Iji Snrtl-'jEnn sottii i Humnni. — 111. CVitlegialilJi. — IV, Coll^gi miliUri 
e (li'i vyli-rnni u appnritori civili.) 

B. I'. G re n full & A. S. HuDt. Tlii.' fuiirtli sea,*iin lit O^vrrhyni-hiis. Bull, il." Alex. 
Xr. 8. l!H).i. S. ■>Tt-->i\. 

F. \V. Hmjjluck, Poiniancnum. ,1HS. XXVI. IWHi. ?. ^3— 31. CK>ki Mnnyas 
iM lias liTzantiobche P: tlus rMniisi-bi; daf^i-jrir wiiil (iarsesk'lll liiiidi i'in«ii Hfi^el 
\rL',-.tltoli iler auf ilcni linkpD Ufer tiur- iintoron Tar'iii?. Iioli'^eni-n T>t'lii.'rki;s.».'n-.\n.-k'il- 
luDft AluxK.) 

(1. F. Hcndrickitdn, Tin; Ue Anahtgia of .liiliii* Csmit; il,- Kocasiim. niiliiri'. 
nml (Inle. with nilililii>nnl l'mgnicnt». C'la.—icol Philologv. I. HK.M'i. S. il7 — 1211. 

H. HcpiUng. ftf'.itya/.iafio^. Ari-li. f. Iiel. IX. liKMi. S. I4(>. 

Nic. Holilwein, l/ailoi in strati on tie- villages ep-jUiens a l'ep(K|nc Grt-ro-Uumnioc. 
Musi^e Beige. X. 190*!. S. 38-58. 

M. Hollcniix, La prumitTe cxpi'ditiun d' Aniioelios-le-Gnind en Koilc-Svrif. Me- 
lanftes Nic.li-. 1!KI5. S. ■>14~->19. 

[nsoiipti.m irAlhines. Atli. Milt-il. XXXI. V.>W. S. 134— 144. (ErrkUtunj! 

T<>n Drcifnil- Basel) iiu Kvnu.'-nrgc^.; 

Fritz IIomniL-i. GriinilriC iler Gt<>f;''"P''ie nnd Geseliirlite lU-s alien Orient.-. 
ZwHilc neiilieiiriifiti'Ii' Aiiflii^e lies ..\tiris-ps diT Gi'srliiclito lies altvn t^^H■nl^". Kivt*; 
Hftlfte. Elhnulogio ilcs iilti'ii l>rieuls. Bnliyiiinieii nml ('lialclAii. '.Ilnnilliiicli il. klar.?. 
Alien iiinswi>SL'ns*-lia ft, lKT.in.<ni'gelien vdr Iwan v. Mfilk-r. Dritter Baiiil. 1, .\l>leiliin^. 

HiKte.) Miinelien: Beck. lUlM. 4(,«» .S. 
Ui ,Cnr()lii!. Hi>siu.-, U. Annaei Liiuiini dc ln-lly civili libri tki-eni. Leipzi);. I'M*-'), 
LX u. 374 S. 

Paul Jaccilii^I lial. Dei' Blitz in dcr 'irii-ntnli-chen nml griuclii-i-licn Kiin.-t. Ein 
foriugescliiehllifln-r Vcrsiu-li. Mil 4 Tufeln. Berlin; Wi-iilmiinn. IIHXI. IH) S. 

. Eino tlnUkirm mit <iem BiMe <!.•» Antin■lO^. AZ. XLIL Heft 1. liMi.l. 

S, 7(:— 78. Mit 2 Abliililungen. 

Fclii Jueol.y, Djis Marnwr Paiiuni. Berlin: Weiilmann, l^iM. XVUl. 2111.";. 
3 Bviliigen (Uajnskellcile). 

Morris Jastniw jr., Die lteli<;ion Itabvloniens nnd .\i.s_vrien-. Vom Vi'rfas.-i'r 
vollsliinili^ ihirelnteselfnij iind dnrch Um- nml Ckcrarbpiliing auf dt-n lienlifim Sinnd 
der F'trsclinng gekrntlite deiil:>clic Ui>en-eiznnp. I ■ l,i.?fiTnn(^ 1—71 nml II (Anfnnj; 
Lieferuiig 8. l'.KIl> 5. GieCeii: .1. IticlitiT. T,:,-2 a. S<i S. 

.1. I., .\nzeige von; Adulf Fnrtw angler. l)io Aeirioeii'n ik-r GIvplutliek Kiini^! 
hudwigs I. Ncuo Jabrl.iieKer. IX. ltR«;. S. 455— 4jI!. 

P. Jensi'n, Der liabylonischo r«inlllutlifild iin'l ^ein bi-liift in der isnielitir-rlii.'ii 
Gilpvmcseli-Sage. Orientalisi-he Suidii'n. Tli. Noeldcke gewidtiiel. UKM!. S. !I83— U!M!. 

Otto Ininii-ch. Kin Gedichi dt-^ Arist.iteie.^'. Pliilologus. I.XV. IIHW. S.I— 23. 

Camill',' J nllian, Vcreingi-ti.ris. (Vim der .Akndemie i;ekn'inl: Grand Pri\ 
Gol«rt.) Zwcitf Aiiflage. Ukersetut von Hermann Sii'gler?ehiuidt. Glogsn; t.'arl 
Flemining. (I'JOo.) XII n. 329 :;;. Mit II Karten und II lllii^^trationeii. 

Giiwril Kazarow. Thraki^elie>. Areli. f. Hel. IX. llltM!. ^. 287-38!l. 

— — , Per la >torift dcgli Elniselii. Riv. d. slor ani. X. liKHi. S. oil— Jl.'J. 
(Venniilel niif Grand einer I'arallele an^ Indieu. dali die von Tlii-oi>-imp fr. 222 den 
Etniskcrn zugesehrinbencn Silten Verallgemeineriinpen knitischer Briinene seien. Mi-'glieli. 
Doeli diu Unlcrsnrlinag vcrlangt eine breitere Basi>. Mntriarelinlisehe ZnMfiude hnlieii 
sich — ancli ;iuUerliall) de.~ Knilus. ni> sir- nutnrgemfiU f'lrtleiien kounlen. iinchdem sie 
social litogsl fiberliiill waren - — uoi'li \i'rseliiedentlieh eriiatten, Wie l.'at'sar bei den 
Brilannicrn. bo bczengt sie BerosfO? fiir die i(i,/.otl}rli4 ^.Snniei-ier) in Babylonien; 
y^v <)'ni'roi-,' r.tiiitii-j.; eiv.Tto J*jJ(iiir). 

.Alfred Kli>l/. L'l«-r die Sipo.-'ltio I'ltiii.-. ninndi el iienlium, Pliiloliigti». LXVI. 
liKW. S. fl7-lL'8. 

Friedrii-li Koepp. Dio .\n>.gral)unp'ii bd Ha Item. Xiine .)ahrbrM-lii>r. IX. 
mOli. S. 194— 2n.',. Mil 3 Albildiinfreu im Text und 4 Tal.ln. 

Friedrieli Kueliler. Die Slelkinj; des l'ii'|ihelfn .ie.->aiii /.iir I'ulilik seinrr Zeit. 
Tulingeu: Mohr. llUfi;. XII.. 67 S. 



3SA ^^^r Emgtgan^m Schriftfu. 

SiToria Ln Soraa, Ouiii biugntici 6u TitO Arid Labipno. Kiv. d. sloria ati(io«. 
X. IJWfi. S. 8»3-4(». 

Oiittsvo Laftibvro, K|>it*pb«» de mvinw Aloxandiimt. Bull it Alex, Nr. 9. 
13U5. S. 11—13. 

Th. LeTort. Notes ciir Ic ciilte d'Aclcl«|iio«. Nuturn du I'liicMibAtion dans r<i 
cult.-. \X\s*i-c (Wp. X. UHW. S. :>l-3". 

Buctilmndluau Kndolf Hnu|>(. Unlk- h. S. Ii)a'>. 

Itoiuliulil i-'r«ihi?rr i. Lictit«ali(-i'it. BeitrAue ziir llTectvn Geaclikbte Vod 
Kvpnw. Milt.il. d. V.iriU.rii*. Go*. l!H>fi \r. 3. XL ISrtfi. S. li>ft(n-!»IW-8\ Uit X Tnf. 

Vtllorio Macv-hioro. l.'iiii|>or<> Uuui^miu nnll' i^ti'i ()a-i >S«vrri. ItivinU di sturi» 
nuli™. -X. UNXi. S. :Wl-i'35. 

H. M adiien. Kiii k(j nitlerUcliitt Expurimcnt ini alien Keiabo. \Z. XLII. UHLV 
S. R5— i;il. Mit ;t .^l.l>ililnn^«n. 

WntlliiT vun Unri-cs, [>i« l(hahftlo)Ci.<ad« ■ttfTfaiaki. Swa JalnhnArr, XI. 

lixx;. s. sia— L>43. 

U. Marker, Dir Mus*i. Etliiiij<:n|d)tBi-h« Muaotcnqihie olaee oiiUrdkuniAi-heii 
»'-niiIrnvalkra. BkIiii: lliptrirli Kdiurr ;F.ni>l VuIwnV CHM. I4».8. XVI a. 424 S. 
Mit Nil Klpiren. 6 Tftr»ln. (•] AI)bU(lung«D iind »iner L'«b«rei(rhukuie. 

Ktm^r TiiVKilvl I Merrill. Tho dati- of JVo/iJm and OurJoDiUU. ClNMio.ttl 
Pluioloftv. I. IWm;. S. 133-144. 

■). <1, Miliiir, Clni'Ki-utiiii;* fmm lli« Fttiiiii. JHS. XXY|. IWK. S. S:!-^'!. 

T. UuQlxniiri. Ai>n<inll Analballel. ifir. ili itum nntti?a. X, Uuft 1. KKW. 
S. S36--J*0. 

t'i'snk Gnrdnof Moore, OicoruV Ama1th«>iim. Clit»«ii.*al I'lillnlugv. I. I90fi. 
S. 121— lifi. 

D. Uiildoi.l>i>! t'ii^nkoudmiitiitit; rl.UiUMCi-. Ncik- JnlirlxitlieT. L\. Unjt:. .<. lu-lo. 

•1'ilin I.. Mvrnv, Dfi lliv Lihl nl TlialiiMOi-rnrii'K in K<iK'.'t>ii». JUS. .\.\VI ItllHi. 
S. 84—1311. 

ilormiinn Olduntiari;, Indi»i4a3 unil t[liu«i»chii Pliil<ilu)(ia- Neiic ^»brl>Aisli«r. 
I.\. 1IHW. S. 1^9. 

Kr. v.<)|>ui;ln-Hr(>tiikowski, Dia HHiiiai dm OilTiauns. D^r 7<i;it)ri*ist, UolbUu 
xnni Dcrllaer IrigoMnK. Nr '.'3. rxW. ^Stirariil Dr>r|irelcl ht\\: IjhAm = U\i»V*\ 

0. I'at^pckn. Dc I'«i^nni(in.>nini li(tor»tiira. IMi.-. llntinaU. l!Mr>. 37 .S. JtlMi. 

G. PaBf i Lii-i.'<i, Kla)>aba)u. Cun(t'il>utii njili sliidi M'gli ,Scriplu(vs llU>wfM4 
Aiigiittno'. tVltro; I'nnfilo Covtaldl. 1905. 'I S. 

Kreilprik I'diiIhvu, Die Ditivluniiriber und din Dipvlonviuen. LsipiiK: Tetibaer. 
\:HX\ 188 S. i Tiifoln. 

K. I'riMiU, IJiT dfiniuriisotie I'mpnin); dcs ^riuidiisi^licii IViima.i. ErI&iilcrl durrit 
OiuitCBuixlio l>nrnllol.<n. Kkiii- .tjlirlxirlti'r. I.X. ISKXt. S. Illl — 193 Mit ft Ab- 
biltliiiiecn iiii Tiul, 

lljin> V. rrolt t- MUTItP. Ilnii'h.lficke unr |tricrlii»cbi'0 lti'liglini*g^*fliirbl* 
\k\l f. Rel. I.X. llMie. S. 8;-ii4. (Kon: r.w rfolnciu frfdi.-ii Tojit v. 11. t. PnMI 
nimlvrgi!«<:hi'ii>ben, .mchr nni dl<r Kiilln d<*r nuf ilin mnnliiminnilrn, ilia vxntii'lilimdvii 
liWn* (Nnuhtuf Alb. Miltoil. r.'li3| „kii liimtijc^ii, nl« iiin »le iliT KnoliWi'll ill Cil>er- 
llefiTD ..,, & fachico Qns diu> liii'btiKir, l'r»Ua <.!cdnnh<?ii u>i«t d«ii Kiilt dvi' .l/^iifp 
M'll)»l ill ilifMir kmmltartuii Fi>rm, die i-t iiloiiiftU d«r DfTuntliclikinl «lnrK»l>i)len liUlo, 
VkRnnl 7.n L!#bftn. in dw sichcrrn llnRniinp, duU 'ii-ti tfir dnti .'inii^hlii^nn l.funr von 
»olbst di» Unrrif? unii EimuiliK" *<>■■ dvni 'riufr'ii iind Punier licbcu nclicidni uordu.' 
AuB 11. V- t^chriuler* Vorbonmrkinig.) 

L KxltirmachiT. Arcli. i. Rrl. IX. I'JOK. t^. -248— JA^. Pnmllotitn »i Liiciinn 
WiOire Geechielit«ii I. 94. 

R. Ki'^ling, Ausfiilirliclic B^tprvohiinc tor: Syorouo*. Ta m/tlaffrnit tuv itiM- 
to(Jf tiir UTolfuirlwr. t.. f. NnmUnintik. XXIV. liKlfl. S. S4I — 4lX>. 

Adulpli KociniT, /.nr Wiirdi^iiti^ iitiil Kiitib diT Tnt^iki-mi-hohen. Pbitoli>|i;iu« 
IJIV. 1906. S. J4— m 

GuKtkv itnloff, Prublunic vm Aw KrieehU^heD Kri<!|tB|^chi(!bl«. HUlAhn^di* 
SludicD, llofl XXXIX, I'HIS. Herlin. 141 S. 

M. KoilowK-w, PllM('i:iH('U)tim<iUM:iTct(-epU. (lIumiMbu Blci-Tot^i-iw.) 
Si. PiJt-fr*l.iii^. 19(13. Vm u. .'i33 S. V Tafi-ln. 

~ — , r««(»'tiiniiii iirliii, RomiiK .'t -.ulxiTlii plumbenmin sTll«iC»>- i^t. Ptlofv 
buf^. 1!K»3. IX <i. 3411 S. Jl VXm. 

. IWomv ptuml'co".' url*w Kuiuut «t aabuiU TabuW' I— Xll. PclrufNiU. 

laiS. F«l. 




Efntj»iantie»fi Sthriften. 



Rsg 



W. kiiKn. ,\a»<iit" vi.n: Sivdi.-i I'ooii.'s [. A J(Ml^)^v I'f ntptoralti'in In I'nnltM 
hj J. 4). U. Ai><l<rn«fl. Keuv JkLrl>u<-liL-r. XVII. IMM. &. 3US— 3Uif. 

0. Kubonnolin. l*i»roWT<«. \Z. XUI. IWIS. SlIU-II*. {IVumanw = Pni- 
nf'tr' (ctVA »(li-r run |{<~ |[i>IiHl)t« Kuuitt") <»l Aincnvmfart III. [1:^. IHtil. itw 
GoUk^inlg ilw 1lsw»rs-PyrnDtiili>. Did bnttn Wll<>k«ii schoo auo diior liiH-hrtit nut 
S(ilcn<ipaia-X««o« gefiil|[i<rt. Huac KolK4!rui)f{ abcr aaf Widnntiiraob icm &av|>tul. Si>il(- 
liin xiiritdtHzog^n, Ivtzlnros mil Cnroeht, win R. axchveisl dikI SmW tH->liili)j{I. 
K. wvini BuT du bishcr iil>vn>«heiie Relief voo IlaniBrft hiu, das foirir gefiiiKirn nod 
v«r6flrMitll«bt hat. In dem dcr T«rckit« Golt mlt KAnJg darge*lellt Ibt mod to dcueu 
v*ntilinBi«ltcT luulirifl «r PnunarrH geaurnt wird. K. vtruffienUicbi »ea din |[n"clUaclt» 
WvJbiiuckrirt Ut k'iillK!<'n<>n«»n'>-h«ft ■('> Piainu'r«l aiu *l#r Zi-it dm l'li>l»aaiu* 
AleiBDilrOit- El tit _d(!r «iiixi^r uni.-hi'fu ienpiip Kult (•iaea tUUgrpl. K<JiiJg> Iwl dfr 
^tXcIi. B^Tvlkwimg Agypton^. H. <^riIln«^( lur BrkllLninE «lt Htvil am dlv IwMidotv 
KiJIp, die Uriri«-Ainen«n))icl III. io d. TnditiAu aWr di-n M<tnM-S«« nturidt lutl}. 

Aui^rnhiinKM in AI>n*<ir-el-UlUU). B«ll.d' AIn. Nr.H. l!Ki3. S.SO-H-.Jlitl Abb. 

H. Seb&fvr. i^ia Zuft ii3i:h iIit groBeo Oue usUir S«sn*tru I. .VZ. XLII. 
1906. ft. IjJ-lSS. Uit 1 Abbkldung (Gmbilel*). 

Hu t>«r( Scbniidl, Ueiaridi Sobtienuuins Ssiiixtlunj; trojkuUchcr AlUTliinirr. 
lK«chde)f«D von II. $-. bersusffomlten von der G^ii«rali<!nriiltung dor koni^l. Mbimm). 
4*. XXIV u. 3J»5 S. Ui( !l TAfclD, '2 B^itng^n und 1171: T^JilnbliiManitMi. 

Priedrlcb Srhwallv. I>li> l>lhll»cb.'i> S<l>''>i.r<>np.Urlrhtr. Arch. f. Ij.-I. IX. 
ISfW. S. Ijy— 173. 

K. Si-iho, filBp bl«btT unboochlft K<'btiul><'iii' Kiiisude d«r funt«a]>odltiuii ilcr 
Koatftin HaUdiciwovvL AZ. XLIl. I?(U. S. 91—99. (Aiir>l«llunj( <<innr Stnliiifii- 
gni|>p<> [Amon mit d«r Kdnif^n) iin l^ndo Pant.) 

. Znr K^i^Mcc <l«r II. Uvnutie. Kbonds. I9(tt. S. 131— 1S4. (I) D^r 

TvriDor I'apyrii' kannl.> t|!''K'"' i^*'- U''^"<' ■■' Hmiotod in Moyn \g- (^ntnol. S. i&ilT,| 
ulcbt T, MHiiUrn ft K>*iRt)t« drr ll> D.vn.i iitiniint aUu hieriii mit Art Kutu^taf^l vmt 
Abjilns ntwrein. Wat hIs 7. Kunis aagpseheu irur<l«. ist di« Sumnloriiiif! iler 
Kunlftt iter Djrniutie. — i) BiogrtphWbo D*t«u «iiiM Grabit^iiu. Kuf den UB>.|iai^> 
xiivn>l kiDSHwiMea, er^obm n«u* A«f*<-M&>«i' Ober dl*- wAbrond <l«-r II. nynn-ti^ ani'b* 
Wfi'lini-pu (J Dturkuniice, die cinpn kleiiiea Tri( Oben^T{>l<^nn tie1iari~MrhlMi.) 

. I>if ScliwiLXMiii Aii>ei!o|>bi," IV. EbciiOn KX'lJ. S. 134 -IK. (Sl^ isl f)(f |tpu 

Biifrlisrill) ii>ck( iiUnli'vli mil der <i<>ni!>)iliM i\v* Hin-iidial*. di>> K4>i(rrin<l<<ni drr H. iHii,} 

— — . Ilip l^nor iler ItrliHeruuC ^"'^ S^b*ralipu diirck K'niij; .A^l<v<l^. Khenda. 
}>. 13^. iS'irbt l> [Bri-uM'-d] -oniTeni 5t Jalire l&nic liat nneb dnr Un([!DBliitM<lirl(t dor 
llyk(>iMvi>i(ri.'il>er A- d»* BridpalK-iiiiiK.-ho Siiuli heiTs);ori.) 

I). H. SIdt(. Ue MaocAlinAtmni lil>rU I i>l II iiiuwstioiiM. UUn. Ani«t*nliiii. 
mW. I2fi S. 

I''ril>: .Siinclit, Dio Schrifl iind lliro Kalvickoluoa xur aindnm*» !>I*»'>grapliU. 
SlwHoCTTiphix-Vtfrlni; Fr. .Srliiilio. IMH;. Hi S. Mil w-Jvii Al>l>tlil. ii. S<.-I>r>rt|>nilmn. 

\V. Si>li'KelbcrE. .'/,» nXT^ys" (Jem NninMi J.i«e).hs (ji-ii. 41, <j;. '" 



AZ. 

II. I. 

Anil. r. 



\^. SnlfEelljcrE. 
XUI. laOS. S.M-8.V 

— — . I'ni.vnis Kri-ai-ti. Kill tlrmolitcbft Briof. Pnumoiit. Et>*ttili 
I«tt. S. -la-iw; Mit i T.Mn. 

— ~. I>nr Ausdrtick .auf dir luxlri 1*^i>n* ^i.nrlitron** im Agrptiachnn. 
Kcl. iX. liKK. S. I44-140. 

, Din SynitjBlik d.s S»lUn^ W doo .\gT|3t»ni. Elwudt. ISllG. S. 113—144. 

Grorj; Sleindarff, Dnrvh di« libysrhr Wusle mr Aiiioiis(mH.>. Land tin d Lpnl«. 
Uaaograpfalfvn (iir Enlkotxl^ In Vi>H'tBdnn^ mil hof Turragnnil m Kai'hMlohrlpfi bet^ 
ABftmcrlien vun A. Scobo). XIX. Itivlrfitid und l^l|>7.ix: Vrlliaxni iind Klaxing. I'.HH. 
IfiS S. Mil 113 Abblldungen. vteia nxch .\ufRkhBi<-n il«» Fmbrrm Cnrt vod (!r>'iiui«. 
■nd «iii«r Korln. 

Adoir 8ir>ck, HmUck* HlitUT ftr V^.lb.kando Bd. 111 and Volli>ktiiidlicb'> 
Z»j[s<'liririraiiGliau fur \MS, hm,uffcr-gebeB \m Auftncv dvr bfa«iwcbin> Vrrviiiiynuft 
rar Viilkflkindc. Lcipii);: Tcubncr. 1905. er. S". m n. :»1 :S. 

Joai'f Strxvcovaki, HHIftsiclurhr niul Kopluclin Konil in .'MMuitlria^BnlMiB 
<l* la w>e. arvb.^ d'AlriaudHA NV- A. IWhi. 9» S. HI Tt>f«>lii. 

SicKl^ried Siidbana, I.aiitM und IfiMu Botnn. .\rch. f. Hd). IX. I!HK. 
8,185— £<)(>. rim Wi'9c»Uii-h«n Krii'int^ruDei'H sn rro|>en V I, 71^130.) 

J. N. Svnri>a<i», Tit rnfilofintit roi' ;r(iar()i'^ twi' nioi.tu%ilwiv. Ki^iXieSijiiti 
.Vii^aai.if £*<}Jluyij ix/ti/lnuV fm^t^fiuirimiir tfr^yt"'''^'^''""'' -^ib^n. Saki-larxi^. l!Mtl. 
Kl. b'ol. Ttill 1: Eiauymyij ilsoroaif xul Jtin/ttt^ii XII u. 4ilO S. u. SI xToopI- TaMa. 
TrII II: tttfiYftfi, tiir ntfiiofniiur 3^4 S. tell III: LXIV TbMu (MDniabUlldiiagMijL 



I 



l> 



»4n 



Hiilf/e-fffingene SiJiriffen- 



Kiiitl l> 'rntl<ivi»l, Ni<i)l>:iti\|i>iii>diii<> NABKitiliiirli v.ii ilim (it'M^liUnsiirkutKlrii 
■iiN t\M '/mI i1i'» Siimnx'iiiniikin )<i>> Xitii-x. Ai'iii Siiriiitutin Ki-iiiiii.'ao. Tuni. XXXII, 
St. i. HcUingirois. l»(hj, !<'. M.ll u. 33S S. 

C. I>. Tliitlin. Dio i-trfiKkisrhc Dii^ipltn. 1. I>in Bliulokro (G7>UlM>re> lli'-gi.liolM 
Arukrifl). 13(t:(. V. XVI >i. 128 ri. 

— — , ItiilisrhL' Mitrnli! riiitiii- iinil PnwM. Kcrliii: Woiilmnnn. 1!)0H. 
UiflciiinoTi'<ijH>ii. I'lillocliDnmFratrin.lSli. |{|ir.il.«lor. itnl. X. \Wi(\. S.j73— ^74. 
P. Ur... Tl... .Tiiciii i.f ihn TyrttHni.. JUS, XXVI, I'.llli;. S. 131—142. 

(i. Voilli, Uw^liiclile del t'uiiti^iiffi- (.! . ■Iiil!ii« ('Hitiini-s. Wioii: \V. ^dd & Siilia. 
t9(Hl. XX u. :t5!i. 4li llulln^tTii (.SizliluclilpUni;, hVl.liiig;>.«l.iu.'n «tr..) .« M,~. 

Dsule Yaicli<-ri. lili scavl rcrvnti ucl h'orti ltoin.\iiii (coii 131 iiiciatcrni). DmIIh- 
lliio ll«llu l^iiiimii^iunt' iirt')ifHili>i!irii 4li Koiim. XXXI, (±M.lo.i. S. \—3MK Konm: 
LMMhi-r. liHG. [)ujru Siijiiik'iD'Miln I (>l«>nitA fnsi*. H {cbo 4 liiTnIn c 20 iin'tfioiii). 
94 S.. (i Lire). 

Latlwli: Voneiiitnor. Ga«ki«ls Vuion and iii« MUomoDUcUvn WiuMirl'vckfti. 
B.irin|iMt: P. Kilbn Xwhr. IHOfi. 40 S. 

I'sul Vli>rr-ek. Appiani liisturLb itom&ni e refwnslone Liidavlcl H«iMl<«tt'<(tltBi 
oilitio altnrn I'orivrliur. \ nliimra nltnniin. Bititiitlluion >«riptaruni GnMOruin fl Kufitn- 
iioruni TiMibn^nuiiii. L«i|)Eig. 1905, XV\ u. (Hi S, 

K, Vi.>U«r», Din *uliui; ^eite d<i> )iliii->(niniMitli«hon Ootte»b«([rlO<M. Arch. f. ltd, 
l.\. Iftrifi. S. ITS-IM. 

A. 'I. H. Wftee. Tlid Topnitntpliy uf Pdjon nnd MnfFiKwia mit II Tott-llluslr. unil 
uinQiii AptiRiidiK ; Tbc IiupaHbI oolani^i) uf llif Jlngui'ti'a. ilaxii Uuiiibililer (PiC. IS). 
.IILS. XXVI. IftWi. S. 143—158. 

Stefmi Wtitr.Tiiftki, ni« DmU'iipnclil. AKiiirKMchiclidiche I'apTruMtudHW. 

I, Itund: l>i» I'liYntjmrht. l.citMJK mid K«rlin: IVuliuer. HMIj. .XII u 17!! S. 

Liidwijt \Vi>ni([or. Kt-rslts *«orcitiw. A, Dns gcliwnr^- U**-r d«r Haiior, — 

II. hn. wo[«>«- linm- d.* I'lioknr. Arch f, Rc-.l, IX. 19W. S. IflU— i4T, 

Piiul Wfruor, D« incf^hdiib nrlils Itoniau npliilv impi-'raturuiii. IkU*. Laipxi({ : 
Bmil Oriwfp. V.m. sii S, 

Kr j»>ilrlch Wfstboi'g.Ziir NVandorun)! dcr l.<mg.ib»nii'U. MrinojreidnrkrMlifinin 
Impmnli' ili?» Scirni'ij* dn St. Pi'li'rslitmrjt- VI, ,\r. 5. ISKH. S5 .S. 

U. V. Wiluinuwitx-Munllrniilr.rrr. K. Ki'iiinliachcr, .I.Wnckrninfci'l. P. Lt>", 
K, X'lrilnn. I''. Skiili^rh, Din griniohiifho imd lnInliii>>efio l.iloraliir mid SprB<;bi>. Dip 
Kiillur ihr (ii-Krntvnri, ihri! liittKickrliiiiiC iiiid dire Ziuln, hcmiiitm'^vlicii vnn Paul 
IIiniioi)i>rg. IWlin iind Uiprig: h. ii. 'IVidoier. I9UJ. f-r. »". \'U n. 4G4 S. 

.Adoir Willicltii. Urkiindeii iti-ftinMlinchrt- Anrrrilu'imscn in Allien mit niniMn Bfti- 
tnnif Villi [ivorg Knlhi'l. Mil W .Vl)liilii. ini TimI, SoiKlfir^chrifton i\vt Otwrt. nivli, 
Inxlilub ill ttVii. VI. WiPii: llnldpr. ItHW. Uiikon-S. l!"U S. 

Thouilor WlcieniKl, Drillor h'n Ifinflcr TurlAalifiiir Uorlclil fiber ilk^ voii lieu 
ki'iiiiuliHit>u Miiu'-ivi lii'g'iiiiii-iii'U .\iiignit)iiiig<>ii ill Milol. ltnr]ini>r SiUunitiiljiiru'tilti. 

MHH. s. <a— ;n. iw».^. s. .'>X3— .t4>*, i;iiii;. s. i+a— sii5. 

liriiirj' Burl Wriglit. Tlie cutniiaign of PUtncii (Sq.lmnlmr 479 H.C.^ Din*. Yali*. 
Vw tlaren: Thii Tultliv Momlioubu A Tiiylor L'>ini|>iignv. 191)1. Mil ciiiiM' .Ahbilrinnf; 
iliT SclilniiKi'iisJiiili' >iiir di-ID .\Iiiitniliiii in (j'ininlanlliittpcl iinil riiirr Tahi.'1T<': The ollatil 
Dtldencp lor lhi> (.'ninpaign of Pbl.icn iii Clauii-iil Litcmliirt' aminKMl I'lpicnllv amd 
rhr»tiol-i)[ii'iUlj. 

Uifliiird W "m»cli, .^iilik*-' Zniil.nrfji-i-At an- Pt)! union. Jnlirhin'li <iot KhU, 
DuiiUclivu Archill, lii"). BricIiiLTiiiigslK'ri f-, Itcrliii: Oi'urs Kcisiw. I'Mii, Kl.-Polio. 
Mil 4 Tnfdn uiul 6 AljIiUdiiiigon Im 'l>.it, 

, Hraiivli dcr n'mitkcWu KiiidHntuljc. Arch. f. li«I. I.\. limS. S. 14.)-14l!. 

Til. '/ioliii-ki, llornie* iioddio Honnolik. Arch, f. IM. Vt]|, 1905. S.:)-iI~»TS 
mid IX. WHl A. J.>— 72. 

— — -, Dii' n>m iM'hi'ii llli-ltnui'riin. Eiii n»u«i* Dcnkmnl allriiiaiacticn Ui-hnmi, 
Neue JnlirlifiolH-r. IX. iiHHi. fi. 2«l-2e». 

II. Ziiiimoni, Oax vi^riniillU'lio linliyloniM'li« Vqriiild de^ Pi-ldil iind Unnil'iih.l 
del- UandArr. l)rioi)liilud»i i>liKlien. TUi«oilor Sueldirkr gi-wiilnifit. IIHIII. S. S.'fU- 'M'M. 

V. F. UH. 



341 



Rdmische Fasten und Annalen bei Diodor. 

Kill Beitrag /.ur Kritik der altered Tepubtikantsclien Veifassuugsgescliiclitc. 
Von 6eoi^ SIgvart. 

II. 
Die bei Diodor aDsgeschrleheneD Annalen. 

1. Zum Quellenprobleni. 

E. Meyer') sclilieQt aiich bozuglicli der Geschichtserzahlung Diodors 
aus pinigen Namensformon auf oinc iateinischc Voriage. Indes daB Diodor 
Volsci niclit iiiit "OXaoi wie Skylax (uni 400 v. Clir.). sondern wie Slrabo, 
Bioiiys, CassiusDio. Plutarch. Appian niit Ovoi.ovfSxoi'^) wiedergibt. bewcist 
gar nichts. Ne^ttoiQiog teriicr (XI 68. 8) weist geradezu anf eine griochisehe 
Vorlage hiii.^) OveXirQiroyr X\\ 102,4 fQr Velitemi isl sclilechi uberliefert*); 
auGerdem ist von Veliterni zu OveXit^tvoi ein weitor Weg. SoQSovia 
eiidlich (XV 27, 4) ist zwar selteD gegenuber der Form SagSw (so inimcr 
Polybius). kommt aber innnerhin vor.*) Vielleicht ist aucb garnicbt die 
Iiisel Sardinion genieiiit.^) Von den vielen Knnjektiiren^) hat niir am 
besten die von Burger'*) gcfallen, der TaQX<"fiii = ager Taiquinietw's 
vernmtet. Die Konii t>aXiaxov schlioBlicli ffir Falerii (XIV im, 5) beweist 
dorli niebts fiJr sklavische Naeliabmiin^): einer lateinischen Vorlage.^) 

Anders Jiegt die Sacbe bei der Form Toi'<noi (XIV 117. (i): denn 
bier kann von baiidschriftliclior Verderbnis nicht die Rede sein, iind dati 
TovOkoi = Tusci gegenuber TvQQr,riii die lateiniselie Form ist . ist 



1) Hhein. Mus.31.S. 611. 3) Dicse Form scbeiut urspriiuulich in deu Haiid- 

schriften gestanden zu liabeu, vgl, XI 37. 7: olo/.iivaxov^; Xll 30. (i: ,iii/.oiiroii PA, 
oi'o/.ot'-.Hi'or,' cet.; XIV 11, G: o(r./.tixu>y P, oiiu^wr K: XIV IS, h: ol-ii/jti-tr AF, 
loii'ii.xoiy V".: X[V 117, 1: i>>,oi<JXOi PA, "'voi.ovaxoi cet,; 117, Si; oio/.oioxvjr UIUII.: 
117,3 (bis): d/.oiWor; PA, ovo/.oioxov^ cet 3) S. 0. S. 275. 

4) Der Patmiiia frldt; selir leicbt kaun Oh/.n^ivoiy aus Oi'f/.(ri»nicji- vertlorben 
seiu, Vgl. XIV M, ii: ifu.iaxor COiitl. stall ift'./.iaxn\: 

h) IG XIV 1815; JG II am., A,; Muller, Geogr. min. II 4117. -Wl. 

fi) Vgl. Bader a. a, 0. S. 6. 

1) Z. B. Satricmu Wesseliug; Sutnuni Nicsp, Omndrif' S. i.'). 3; Ardea SIrolb. 

8) 60 Jahre aux der allrren Gcgrliiclilc licmis. IS!)!, S. l.'.llf. 

ii) Bader a. a. 0. S. 8 weist iibrigeu.s audi eiuf Sladt Falista in Itaiitn iiacli. 

Kilo. B«itrlge zur alt«D Qfschichlr VIS. 23 

19 



rv-'ifi'il'is T'Tin uuiit I'litinr m iilf!i uniiT''n ■?«*il«i -■ -fiit^iixi -t-h 

ftl'^'iinn Trtiutnvni. n»nniir:ir. inr iii liwitM- m'iii* TmiMik, *i iPiuitMbtn 
¥-r liiniU: uif *!nt' iinviiiwiii* ,!ii'!:c. uivr iirar -rv. 5. Miv'tr "w iilt* 
.\\tt<v^ Vi'iii'n. j'ltHii-n iiir -ir lit"?* 'iiif. jEr mufr^ Tirvn. T:r 
.ifmiit*;! rv-"! .'ii'iLt*n iii- '!in' i~iM-:ii**M inii 'nw iin»!iitM;n. jK«*iir:wi«nM. ■ 
Ziir ^":ili';i2 j:"nru-;ir vri tii-r^r S*:muJ iui~:i dt? 3ri^inui3iiiiiii£. uu^ dtr 
:* irii Ttvivo* n 'iiiiT _fnfr irriianMi ^vm h^OL w ^ROtw tfTrm i:m 
T'ttrfnoui' >.j*in» Ml' «;"t7'-';' -vn i^umjii a--f-ai.Tnua . UK Tttz SummuKa- 
rir ilnmii^n ma '!Ut'r itm»*r»fl jnt^Jtf zi -Uulra iiniL ■ *."^ui3i ;«. "v*; 
irimimrfi''i -i*;in;i iftin'rc. jii-at r.i i»"V'!*'a. uui I'liiiiir ieibifr dniw 
rv 'iTi' <'iwif jf r-m::'.!!;. .foaii **if ai!«i '■■'T'-l:i.r « nira iiir ^.-jubb XT^ I IT, 7 'i 

ana^Mitnioev ^a By Tiiafijo tpAo sT listi T^n _wi« '(m TTmnioii les 
I .iraiiiiit* 'iner .atf!niwiU'!i ,ni?L.f ■iirnmninHq. ' l-va^ai-ii dK:H!iL i*!ti(i*a 
■ni';!i'ii imiH!! tt lit* mi^'iuw^ai' .■ ini /crar'.*!. v'uine I'tnitti! 4ai;ii 
;\..^ *i I.c-.Tir^-^z ii i'i - r^irmrar. viiii-*nu 'v tHots oh JUHtniHrtiK 

.* ini .£via<u>c i.ry-"nii'r ^ X - l ^-l. * ~l. "i *. j'ii VKOe iii;iiE 
1,1. lip ~i"~i* i< f' "- CT' /tmtyjt:' ou:* ^-A-aun -ftvi'ia-hiffi: tT^imntuia' 
ii'Z w'^ Birn ^uiiiu>ijn i-iuiiL: viii:v ir'v::ii.-i'ai'T ^'ifiii' sizawaii-tdwa- siraiL. 
iiii-a £.;,iai'. iii';i- rt.t.t-ia i"*iriii'T:ir i-r. Tit^r di'«f liisurf !I'«ion*;i6iru 
it''. "-V w iii.-*fiii.-ir!if- i'<i,i.it»*ir, 

I'luiiic £'^nri.ii*:i- .i i^ai j_w^:i.iirT iiit-r uh ruiJw;iiH ILiEwr'tiiiii! 

A.r.i":!!!! i:":U£ iiLi.u ' . iw. " j'l Tunxirii iiHvi i_H'ii;uaen -Hiiii^iniuiHUMa 

M^Jiri^ :;i ii^aaeri. I'l^ ?jim>'r i;i.i.i-.^n ;i-!i!(- new •■'tiT;. iln '.rfttfiw. 
Ipr -' »■ ii7.*;.ii;S';iii ' ;r,Li-' ■ ]i- ;ii:;i n" ■'. 1.111 la.liT .Hii:ar a rii- Vjr. 
iticiiii.im '.-£,'- i;ii::i liu.i u.r I": — -tr. ^ iiifrTt'^ii-'iL "w^an rii! &fvm. 
i-iiii'M': vL"=a. Ti-Mtrr .- ;i~:n;t iii^-rM:£ lifs'r T^nt'iiitiii ' £." siiir^ibc 
/. ^t — ,:.; -r^r.r i^«i('. :.!*:■! S;'-.n i.ih 1* i.:i.i.t j"i:r.ir II 1). ■• — i! 
ll'.fr /" ..i-fii. lib"! •MlT.Ll IK .'l."! 



; iiv :;. 11.;. : .■ . :!.- 1 ". :•'. - 13 ;.;. ' *. j. i^ ». ^'iKatHi r-wnn'w 
i:v ij. i !. t IS ;.;.-. ;. ^i ; 

i S. ?■!-> 1 > "~ A ". '. ^. i:;:; .'-i.ii. i 1 F V 5. .:~-i 

', '•i\ 1. S-T-T. .i.i."« ill.'. J" >. •::', ^m:—' u i, ■ >. -" . ytxrp^T x j. •;. 

■ ItkT -arji.:: i^-i-i '^..-e-.r i. l .. > ;;;■;.. r !:-i..~ : >. " A i- 
I Vr. S i.tJi 1. J. .■ 



Riimische Fasten und Annalen hei Diodor. M^ 

(lagegoii pinnial raJMiai (114. ■_*). scpltsnial KeXioi (114. 1 piis], A. 4. .') 
|bis].). Bas sclieinl aiif zwei Queilcii fur <lcn (liodorisclicn Bericlit der 
Alliasolilacht hinzaweiscn. Tatsaelilich liat audi schoii Burger diese Ansiclit ') 
aus sachliclien Grflnden verfocliten. Zwar rechnete er unsere Stelle (114, 2) 
zu dor Hauptquelie (A), aber wir iniissen darin von ihm abweiclicn. zunial 
dann ciner der meistumstrittenen Puukte der Kontroverse uber die AHia- 
schlaclit aus der Welt gescliafft ist. Nehnien wir namlich an. da& die 
Wortc: ^fAffdvTff Jc Tiavdijfiei xai 8ia^d\ie^ lov Ti^egtv Tiagd rov noraftov 
rjyofov Ttjv dvvafuv aiaSiovg oySmjxona^ nal tcov FaXatwr nnayYeV.oneva}V 
TtQoatevai diirttvtov to Ofgawnsiov aus ciner zweiten. einer latoinischen 
Quelle stanimen. so ist der Widerspnich mit der spateren Erzahlung'*) 
beseitigt. Er erklart sich einfach so. daB die laleinische Quelle die Sehlaehl 
auf das reehte Ufer, die griechische auf das linke L'fer verlegtc. Wenn 
erst die lateinische Quelle, wie Burger behauptet^j, Veji in die ErzShlung 
hereinhraebte, ist die Erkiarung fur die Verlegnng der Sclilaobt auf das 
reelite Ufer ja sehr einfach. Denn daB tier groBte Teil des Heeres durch 
den FluB sich nacti Veji rettete. ist eine Absurditat. die auszasprecben 
Livius (vieUeicht audi seiner Quelle) vorbebalten biieb. 

In Kapitel 115. 1. 5. 116. 3. 4. 5. (bis) wird immer KeXxoi gebrauebt. 
Erst 117. 5 linden wir wicder ruKuTm: es scbeint also auch die Notiz von 
der Wiedergewinnung des geraubten Goldes. die sclion ofters aus anderen 
Grunden fur spat erklart wurde*), aus der latoinischen Quelle geflosson 
zu sein. M^lich ist, daB an anderen Stellen. z. B. in Kapitel UH, raXaxai 
durdi KsXtoI ersetzt ist: ebendort konstatiertc abcr audi Burger cine 
Cberarbeitung der zweiten Quelle, die er B nennt und die wir fiir lateinisch 
geschriebpii erklaren.*) 

Audi soust linden sich Doppelfornieii in diesem Abschnilt. Der mons 
Capitdinus lieiBt bald r, dxQonoXt^ (ll.i. 4. 5) bald to KamttoXiov (115, Z. 
llti. '2, 3. 4 [bis]). Wietler hat liier Burger vorgearbeitet: die I'articn mit 
der Form dxQonoXic teihe er der Quelle A zu. die mit KantimXior der 
Quelle B.^( 115.4 kSnnen wir bcobachteu. wie die griechische iind die 
lateinische Quelle zusanimenstoBen: die Redensart t] t cixQOTioXtg xit'i lo 
haTTSTioliov kebrt ubrigens. worauf E. Meyer aufmerksam niacht'). bei 
Livius wieder (ars- CapiMiumque V 39. 10. \2. 40. 1 und sonst). 

1) A. a. 0. S.-2itt. 

2) Vgl. Mommsen, Rimt. F. II S. 311; Burger a. a. 0. S. ■24ff.; Pai.s 11 S. SI. 
E. Meyer, Die AUiaschlaclU. Apophoreton d. XLVII. Vergammlutig dnifsrhrr Pfiilo- 
logen und SchulmaHner, Berlin 1M3. 

3) A. a. 0. S. SJfT., Burger nennt sie die jqogere Quelle (B). 

4) Moramsen II. F. II S. 334flr., Burger S. 40f., Pais II S. ".7 A. 3. S. S8. 
h) Vgl. Burger S 27. 

t>) Vgl. uber !ir.,2. 3. 4. S.26f.; ll.i.a bestimmen wir jet/t aliweiclienil von 
Burijef als derselben Quelle nugeliorig; uber 115,4— G vgl. Burger S. 22. 
7) Die AUiatehlacht S. UT A. 1. 

23* 
21 



iu 



Oeorg Sigwart^ 



Cant Iiosoiidcrs (lontlich ist tins Iiiciiiuu^criirlH'itcii zwcicrr vcrachicden- 
spmcliigpr CJuollfii ni dpiii c>inlt>iU>nilpii Kapilol li:^. Ohne irgi>n(l wolche 
Niianwrunjt dps Siniies wird mninal ftQovtila U]3it>). dann evyxXTfta;^ 
liirratif wiodcr yiQovoid und Ct'Y»XtjToi (IKl 7| p:el)rnuehl. (!aiii! dpiitlJcli 
Ki'hfMt ytfiovoia Hner aiisgosproclien frrit'ctiwclmii Qurlli- an: dmiii Aiv 
BOiuanpfn offiziWlc CbersouUDg vou senaUie isl ffiIy»Ar,r(N-.') So liabcD 
iik-lit lilas I'lilybiuK Olnneben citti^emal aweAqiov I 11, I. Ill !), 4. S!0, S. 
VI IS. 7.K) jiiiil l>ind«r mm den iiioiitli'ii s«nntig('n Stollon-I. Bond**™ anfli 
die miillichpn, in griechisclier SpradiP ahp'falilen AktenslUckc dor Kt^pubUk 
iind xwar aiiKiiahmslos. Krst ^anz spilt treteii bei ilon S('hriri.sl(>ib'ni dir 
Aiisdrilckc yfQovniu iiud /*ci'/,»,' dafftr oiii.^l Das hiiiigt mit (Ipiii Ant- 
koumion dt-s Attizismus lusaninK'n.*) Hier bpi Diodor isi aalOilich nicht 
nn einoa ilioscr spiltcrcit atlizistifich bccinflaliton Schrift£tol]cr tn d<>nk«n, 
somUmi ail I'iiicii ftlttrpn nopli nioht von dciii offiziellcn (Jripcliisch dor 
rOmiinclicn Itrlil'tnlcii bmnflumci). Da nun sriiiin frOber Notixcn dieses 
Kapilrls (der Synch roDisiiiui^ dt^sUttllien'iiifallcs mit der Hela^i-utig RImgions 
diircU DioDyH^) und die Hotiz Qbcr die Hcrkunft der Etnii<kcr<^)) dein 
'riiiiariii; zti^OriHiriobcii M'lirden. m kann uar kciri ZwoifDl sein. dali dip 
.Stdlcii mit ytQovaia doinsclbcn Autar. sei cs nun TiniaoiiK odcr cin 
anderer (iricclir, zugchfin^n. Die Notiz ron dcni Volksbeschluli, dor don 
SniialsliPacldiilJ anaullicrtf). gehArl also piafr lateinisclicn Quelle an. das 
Qbrigf Kupitel einer griechisobcD. lieincrkoiisw-ort Let aut-b. duli _ liier 
Sonalshesnhliili mit x^iVi;- tt^c cvyxX^tov bexw. i» x^i'f«t- ritii r^c tti<y- 
xi^tov wifdorgi^ben int. XX 3li, 1 dage^^n tnit Soyptt r^s" ffi7>ar;n>». 

Diiroli den Narbweis verechiedener Qnollen bd der gallisclten Kata- 
Htni]>lK% dc-ii llnrf^er mil f^achlinbrn Ar;>;unH'ntci) gt-riibrt. wir diirrli i^pracb- 
li<-li<> Indizicii gostiiUt babeii. rfickl tlio i-Vage iit pin neues Stadium, oli 
I'idyliiiiH und Uiodor dipsrtbp yfidln Iipniitzlpn. Kin kleiner Heitran diucii 
sei ini Kolir*-ndt'n itdiefcrt. Dii' Hericlite fiber t\vn Wej; der jcnseits der 
Alpen wobnontlen Gallier bis Rum xind zweifelloa ans ileri^olbeii Quelle 
Rt^floaseu, wii^ (olpendf Vftrglpiotniiig zf\gl. 



1 1 f IJer aiyitkiiin^ \g\. MllK'e. IH Konujnorvni fum jmblin /niiTir/itf nriAuUt toll 
p. 4— 7. 10. \2. 43, DtT AiiJiilnifk sUniiil aiin Grufiffriecbentatiil: clicmla !►. 4 IT. 

8) AiHi<'rl)iuil.XXVIIl II. liuml XXXIV/XXXV 33 (jtovUi). iTcilkli slohtautli 
XXVI11 12 j'fpoifl.V.-. 

3j VkI. Motnrnsrti, ^7. H. 111! & 841. 

4} Diuiiyn hnl mit finlK^ii Aiunahiiieii atets flnvkli. Dir-'tc AiiMnalimi'n nbiil: 
yr^oraitt II 2 VI |8; ,;uianT^(«i»- II I'.;. VI U; ,ni{A(,ioy \H:i. IV 3(1. Sa 84 vL 
al,; lit MrrAtjiioi' iij( {iuv/.^f II II, tV40. l:i pt al.; to ^iavXtt'ttxor ttvri^i/tor VSC 
Vt 6. 9. II, i: tit airiSpior rj/.' ytfiOvaliti II 30; rii jtorXivrurifV rwv yijiAi'iuic 
m^rt'il^oi' II 13; vgl. Mdgif p. 44. 

5j Hlommscii KMi. K II S. S0() A. h; I.. Coliu. i«i7. 42 S. 8 A.8. 

G) Uomtniiieii a a. U. S. :£6(i: I.. Coliii a. ». 0. 



S2 



iZAnwcAd Fasten und Attttalen liei Diodor. 



I3io»I.XI\' 113.1: 
I- ol KtilotMOfivtes f« Ji^prrr f jv 'Af.- 
nf<ur A>AiiM tn auu'i diflitorif^ 
fAeyai.at( ivraneat xujfXa- 
^ovro tVfV /lfln$i' %iioqur lov 
tt 'Artfrrivot' xb'i tmr "A/.nemv 
OQivY, 4x^6i.Xovifs %ov: narot- 

3. «i>V olv KtlTtiV Jtafl" llhTj iltJjO- 



0( xaiot'-fierot Simorff trrxov 
Xa^6^tti 10V na^mtarti> xtlfteror 
lonoi' iivv 6ewr naga Saf.atiar. 



Pol. II17.31f.: 

8. ole (Tre^fiVOti) tntfuyrvfttrot naui 

tijr uin!<!!>tatr Aehoi, ««i .ffgi i6 

Mf'iXi.ois TiJ's X'^i<'? oyi9uXfiwairr%ti:, 

fx /tix^df n^oydtsiatc fitfditj 

f :^f'^(i lor tx J f^? 71 fQi tovOtiAov 
Zaipcri TvffQriVOVi x«* xat^oxor 

flli<>raaf Vertcilniij^ iv» I.ai)(Ip« 
niitcr ilir einzelnen Vfilbcrschaflcn. 
die ^uo<, ^f/Sfxim, "Itaofi^Qt^, 
rorofiBiKN, OiVt««i h. a.). 
7. Tft "J* ^T^Ctt* roil niiov . . . rrgw- 

Boioi X(tr(;JJ(i;tf«i', ^Jij"? St lOtitmv 
to? npoc 101* 'AiqUtv ^ifyatug, jo 
ifc reJUvrow n^hi ifakdteg Sq- 

DnlS al)cr die dioilDrischc Vrrsion fiber die GaJlicrkatastrophc ini 
giinxvii mil i\fT pnlybiunisclion iiiclil alion-in^timiiit, liej^ ant drr Hand. 
Kn hahcn also DiAilor Uczw. Bern (ipwAhrflniann und I'olyhiua nohoit 
anilprpii vprsrliindpncn grlej^iitlicli diosolhc Qurllr bpimlzt und )!w;ir ciiip 
j;i'iecliiscli (losriincbeue. Zu dicser gri(>c)ii8cheu QiipUo set norh rrwfttiiil, 
dafl die Bpolmrliiuni^cii Tliotirtte') biv.ilglicli dcr Dbortra^iiK einzcJncr 
Zfigp aiis dcr Krobeninj; AtliPiis durch Xcrxps auF die Ronis durrb die 
(Jollirr gorado die E'aiiipri h<^ln>ITpi), die ihr zukomiiieii. 

Audi soDst tiridcn wir in der Vorlagc Diwlors Sparcii vorscliipdoii- 
sprAcbigpr QiipIIpi]. I'aia^) nmcbt daranf aiifniPTksani, dafi Diodor in 
Kurb MX mid tpilwcti^r XX Tflr dni zwinU'ii Saitiriilcrkric^ oRcnhar ciucr 
latpiiuH-bcii (/upIIp folglr (XIX 10. ■>. »!.'>, 7. 72. 5. 8. XX 21!. :i: 'ArmviJa); 
orst Bpfipti Endc von Ruclt XX sctzt einp griocliisdip Quell* oin (XX 3.^, 3: 
'itmvffr. XX KO. I : 'larivyla]. 

Cber die Dopiidforiii 'E^QOvxa XIV 11,6 (^ Fcttkoi) und ''i-^r,! {f* 
Or(«|i)y7v«v-mUi.)X!Vittt,S vgl. Pai». S(«rf. i(. rfi /«. eia«. VJ S. I23IT.,.S(<7rj<i 
tdJioma IJ S. t> A. 2. Elmndort wpist i'ais darniifhin, dail Dikutor XII HO, 7 
mit ^»uii»xi, sonst dagp«en XII Kl. 1. XIV 93, -J. 117. -J. XIX 101.3. 
X IX 72. t> (avTox^iitioi! for noXffiev). XIX 7<>. 3 (tneatriYoc (Tif r<uc|)rfni>|>) mit 
avtoK^dtioii wiedprgegolwn wird. I'olybiuB sa^ ontwcder dundtwQ 
(III 87, G. Iff. 10«, I) Oder avfimedtatv ffie«n^- (III 86. 7. 87, 8(1.); In 



1} Fltvkeiiriu .nb. Sttppl. XI. i9na. S- issff. 

1) II S.8«l Ann). I Rnilp; vfcl. aiieli ntwn S. 278fl. 



sa 



;-{|»; Georg Sigwart. 

A'-n ;.'ri''thisch abfrcfaBteii oftizifllpii Scliriftstrickeii dpr ROmer wird dcr 
Diktatr^r mit 8txiaru>Q. tier Impcraior ilageKcn mil nrroxpditop wicdor- 
■n-jt-\,{-i\ (Vi^Tfck. tiermo (iraecxiif S. 7] i. Diodor weiclit also beiin Gpliraucli 
'I'-- \Von<r:- ai'joxfjaroiQ von dcni soiisiifjoii Spraclipobraiich all: dies nebcnbei, 
di'- Hatiptr-ach'' fQr mm ist. (iali wir liior wiodcr verscliicdcasprachigc 
Ori(-Iifn kdiistatit'ren kOnnoit. Kinc wcitore Doppelfonii: i-o/io/gdyoi XII 23. 
ronottdat Xll L'4 wird spator bcliandclt wiTdeii. 

■z. I>ie vi;i I'asAUDKs^csclifclitlic'lit-ii Noti/.en Diodors. 
Die vfrfassiiiigf-KeHchiehtlichpn Xotizeii Diodors beschraaken sich Buf 
di" kitrzf Krwahiiunfj dos l.'ntcrgangs der ..drct Deniagogen der Altcrcii 
rr-publikanir^ditiri Zeir Sp. Cassius (XI H7. 7). Sp. .Maeliiis (XII 37, 1) und 
M. -MardiuK (XV 'Ah. :^). sowie der Kiiisptziirifi des Voikstribuiiats ini Jahrc 
171 V. ''Iir.. writifi aucb din Nainoii der vicr tTSteii Volkstribuiien auf- 
•jf7.A\\i wr-nU'ii IXI W. ><): aiil-ierdcm siiid zwi'i frrOUcre Abschnitte Ober 
i\it-. U'-zr-riivirat (Xll -rA. I, lA. 1— 2'i, Ij tind fdior die Zensur dcs Appius 
Maufliu^ (XX Hiif vorliaiideii. 

it, iJii- ilrt;i Deitjii^^'iiKL'ii S|i. Cu.ssiiis, ^|i. Miiulius, M- Manliiis. 
(Jali jr!iic kurzcii KrwiilinuiiReii die alteste Tradition reprascntieren, 
i-t Oil (■)■[;<■ wii-i^cii fur die drei L'siirpatorcn von Moiiiiiisen'), ffir die Ein- 
'Mr.wiv. 'I<'H Volkstrihiinats von M. Meyer-') mid B. Niese.^) Ich habc nnr 
birizuzfiffiffeii. dali inir das KehltMi aller anli<|iiarisclioii Angaben bei den 
KrwiibriiiiKicn ricr drei L'snrpatoreii bt'demsain i-rsiheint. Das spriclit nieines 
Kr;^'■lJtr■rl.■^ d;if(ii-. daU dicsi' Ntitizeii aiis oiner sehr alien annalisti:$clion 
'^inlli- "tariinif-ii. die iiocli tici war \u\\ aiiti(|iiarisrhcn Ziitalen, wie der 
SclplciriiiiK der Manser di'r lloilivcrrjiter. dcr Kiiizirhuiin ilires Veniicigcns ii. a. 
Irejlicli i!<t dies i-iri arfftiiiientinii ex siieiilio. alicr Ziehen wlr in Betraciit. 
ditii wii aiicb stmst bci Diodor faist nie die Anf,'al(eii topof!:rapliiscber nrul 
iiiitji|iiaris(-lier Art linden, die die spiitereii Aiinalisleii in so reielior Ffllle 
darliieleti. s<i erselicint eiri Znfall I'asi aiisKOfdilosseK. Deiin alles k^nneii 
ivir eiiiern Koiupllalor wie Dludor zutraiien. luir nielit Konseqiienz in der 
Aiiswald seines Stoffes. Dies ist wiehtiff fllr die Pjitstehung jener Go- 
sejiicliieii. Seluiii Moniniseii liaite bei Sp. Maeliii.s als ..einzige reale 
Anieliniiiigeii der l-)rziililung~ die topo^rriipliiselien, iiainlieb die Siinle niit 
der Stattie eiiies Miinieius bei der porta Triyeviina nnd den freien Platx 
Av»mi»uhum uiiterliall) des Ka|iitols. gojten lassen.*) I'ais wendet diese 
Methode aucli aid Sp. Cassias nnd M, Mantiiis an. Die orste Oeselncbte 
liUirt er anf ilie Statne rines Cassias beini Tenipel der Tellns in Carinis 

1) It. F. II \:,3-T2U. vkI. luiDenlum Pais I 4a>— 434. .'i04-.')l.'). 4.'i!»-4Ul. 
:,:V.>-:>:.\1 n i;:i 711. HS-IO.): Qber Cassius, Mun/er lic'i Paiily-Wissowa III Sp. I74!tff. 
:>) Wiciii. Mi>s. :J7 S. filOJl'., Hmmx 3U S. 111". 
3| JJe amialibwi Itomaniv obatrcalionen ISSti. 4} HSm, F. II S, 217. 



JOnnittJuf Fati*a »iid Atittat^i bei Dioiior. 



m; 



riirfifk'), die zwcilo oaf rlic ^■ae^ricllt. dalJ an Siollo dcs nipdergprisscnen 
|[nu5PS spAtpr rier Tenipcl tier Jiii)o Mnnf^a t>rl>»iit wwrilon si>i.^) Sini) 
aber die altcstcn >'aclirirhtpn fiber die drei Hoclivernllcr olme die*p anti- 
(|uari8«)i-topoKra])l)ischcii AtiKaben, so isi cs docli bedcnkiich. ihre Bnt- 
slcliutig aii» solt'hon MiinienU'ii zu prfcMrfii. Icli iiiuB dalicr J. Kiieixt') 
Reeht gebeii, dw dip diodoriselien Notizon far d*» _histarisclieii Kern" 
hall, an den sieli allcs Detail der spjtteren Cherlleremng, alsn aiieh die 
iiniiquarisclien Ati^aben, ansrldnU. Nur ist nnltlrlicli u\ dem „lii9l(iriscli~ 
ein FraRezeiclicn zii selzen: denii iiacli den Ke^ultalcn misercs ersteii Tcils 
ixt vein etniT tiiaubwunli^kcit der rIin)n<dogifi€licti Kixtfriiri^ zum tiiiiido.s1eii 
der erAten der drei Krziiltlungen keine Kc<le*) udiI init ihr stehen Dnd 
fallen wdhl aticli die beidcn anderen. 

Ncbcnbei sei bcinerkt. daU das absolute Fehleii aniiquarisrher Bestami- 
icilo in der GcscIiielit^erzAblHiig Diwtoni (die RoMra, an dencn die xvOlf 
Tafclii angeschla^cn wcrden. dip tegulae pulitictie tnid das Reeht der rCiuiselien 
Matronen. aiif Wagen in dor Sladt zu faliren [\IV I I(J, S. 9j t'itid. soviet 
ieh sehe. <tip einzif,'en Aiisiiahnieii) die Ifelinupiung von I'aiK. die Hangit- 
((Qelle Diodors fdr die Altere rfimJitche (tesehie)ile seieii die annoUs maximi*\ 
»\\nv weil(Te.-< ail ab-Mmliiiti fulirl. Kcine eiiiziKeTrin[)elwrilie. kcin I'rwliKiuni 
winl v«n Diridor iKTiflilHl: man vrrj^lciclic itiiniil. wii* Pais i^lUsl iIIkt 
die Beseliaflpiiheit der annates maximi sagt.') 

Za der EinsetzaiiK dps Volkstribunats ist zn bemerken. daU die Wnne 
iTpuc di loviotf aiif keinen Kail, wie IC. Meyer') fur inOglicli Uiill. aiif 
eine Vermehrung drr VnlkstribMnen von swei auf vier hinweisen. Bader^l 
hat gr^eipft, dali in den Listen der Krieft^tribuaen sich Ofierc n^'tf Sf tovrotf 
(ider til is oder nar iK-idc Kormcln ncbcn nnaiith-r liiidi-ii. whii*" diiB von 
ciner Vrnnelining die Kedc ist: die (ilicriernng cinpr lanjipreii Namoiireihe 
darrli KinKrhieliinig derHrtiger Kormeln ist rine Eigt^ntitmiirhkcit dea 
griechiiiclien Stils. 

b) Deaemriral udiI SliiHlckanipr. 
Gehen wjr an dem urOsKeren Ahsdinitl fllwr dns Pezemvirat ilWr. 
der alk'S zusani mmf aUl, was Diodor wler soine Qnplle lllwr die rtitniiichf! 
Verfassunftt^^enrhirhte von Be^nii der Republik bis aul die Zeil Aw Appina 
Claudius tahgewhen von den bcspmehrnoM kurzen Notizeni za sagen weiB. 
0I> diese nicht niir fonnelle, Hondem aurh snrhlirhe /tiisiinimenziehung 
dcseen. was die Hpllere Annalislik auf inebr nls ciii Jahrhuiiderl verteilt, 
ursprQnglidi i«t (in wrlrhpm Kalle vieltndir die spSlere Atinnli^ik die 
von Diodor in eineni hezvr. drei Jahrea emjihlten Kreignisiio nuseinander- 
gez4)gen tiiltie) oder von Diodor t>c2w. seiner Quelle l>ceiOi^ wurde, ist 

1> I 6L .107. 3) II S. 103. 3) mtl. 48 S. aOCfT. 

A) So Bueh mvAft (Paiily-Wi.'u). Ill Sp. 1733). 5} 1 & VC S) I S. tltt. 

7> Bkrin. JfM>. 37 S.CI7; Hermr* 30 S. Cf. R) A. a. 0. fl. !H A. A7. 



S& 



U6 



Qeorg Sigtvart, 



imnior mc\) siritiig. H. Schwariz'i z. B. nipinl, dpr Satt Ton rtcr /.n- 
liLssiing dor PIcbpjiT xum Konsulal ft-'i von Dindnr liineiiigrlirHolil wurdi'Ji, 
virlleiciil lialic rr huh ciiicr iibKCwirsciicni Koriicriing rinc iM-willigln ge- 
niaelil.') Nocli weiior gplil I'ais.') !nd«8 abResehen von rlcr Unwahr- 
scbeinliclikcit c-im-^ Vcrralu'Oiii<. tias En:-it;iiis«r>, die iini 80 Jiilirv nusfiiiiiiidcr- 
llegcn, in ('inem Jiilin- vc-rcitiipl liiur i>in splir kflhiior FiilsflK^r, iiiclK 
cId Konipiliitor wflrde ctwas dprani)i:i>K xaKUndr liriiigi'ti). isl cs (loell 
melhodisch das rinzip Ric-litige. zunjlclist ilpii diodorischci] Uvriclit ims 
sicti sollxst ticrnus xu prklHrcti tiiid niir ntiH zwitigondeii fjitliKlcn Verd<>rb»ii<8e 
l)ci ilin] uiizuuohuicii. 

Der Ahschniti. niit deiii urlr imit bcscliiHtigpn, xerfilltt dcnilieh in 
zvrei Teile: die GesetzgeliiiriK dnrcli die ersten DeKcmvirn 4.il v. Chr. 
(c. 23, If, die zweilcii Dpzeiiivim ii>Q v. Chr. (c. 2-1. Ij «nd die Konsiiln 
(Ics J»lir&s 449 r. Chr. (c. 26^ 1): fernor daxwischcitgcscliobon {24, '2 — 2^ 
Eudv) die Gt-schichte voni Sturz der zwciltfti DfZMiivini iitid duin zwisclu'ii 
don Desomvini und dcin IJcer Hb{:;(>!tetiUi!4Koni>ii I'akt (im Jnlirc iiO v. Clir.). 
Uiisere Obrigen Quelien verteili-n diesc Ereipiiisse anders: sie vcriegpn Avn 
Sturz dw Drarinvini und die ZuBesiamliilBiM' an das Volk fdio boi ihiicn 
fiOffvn. valcriscb-Iionizischcn Gcsctzp) in (Ihs driUu Julir und lasseii ilit> 
('■ Ktelzf;pbnnp schnu ini zwpilen Jiiiin- abgesphiosstm snin.*) Scliitn Moninison 
crkanntc. dali dip diodorisptic Version die Sllere iet, was diirrli SpHrpn 
dieser aiteren Version bei der iUngoreii Annalistik besUtisl wird.*) 

lal abor die diodorisclic Version aticli dio ^tiauliwilrdiKt'^ri.-i' Zuai 
Juhre 401 v, Chr. (444 v. Chr. niw-li diodoriseher ZilliiiuiB) bcrichtot 
Dindor: fv Si i^j 'PaijUQ 6^xa avSqtc xaKCiaih^aar \-oui)jr^n^ot ulann die 
Namcn): oUtu ro.V voftovc trvvft^Xsaav. Ziim Jahrc 450 v. Chr.: 'Pwnalot 
itdltv ti(xa avd^ai vmo'Jfiai likovio (liann die Naincu): oUot Ai wvi 
vofiovi ovx iJrIiiMj'i'rjtfor avvieX^am, Uiese xwol Nntiicn gcltcn uns .sofort 
cine K«nzc Moiig'c Rftlsel auf. Dio ersivn dettinviri te^tbtti tfril/nndig 
\itxa &v3^i vofioyaofffn) stolltcii die (Ipjietze zii^aiiiiiKni odcr viclleicht 
bc«eor: sip machtcn mitcinandpr die Geselze, Das Won ttvvteXeiv ist oiii 
ganz ailgcnieines nnd l)e<leHU'i, eiwa ins Werk Beteeii. etwas rii Kudo 
fitlirrn (so z. B. audi c. 24. 2: 26, I); atich das Temptis. der Aorist, 
weist Hut VoIleiiduiiK bin. Wir sind daher erstauiil, f)«iui uaclistcii 
Jalire ta hSrcn, daB wieder Gosetzgebor (diesinal voftoit/iat) gewAhll 
werden, die abcr die Cwotzgebnnp inf«igc cfiDca ZwiscIienfallM. der hicr 

1) Pauly-WUs. V Sp, 693, 

2) Antlens K. Meyer und Nicac a. &. 34(i A. i unil S. 
8) 1 S. :>^9: II S. 136 A. L*, vgl. S. GSG A. I. 

4') So uuoli Cir. dc rep. II Hi. 

Xi R. F. I S. aoi) Aniii. H^. Uami Ketifirl x. B. die NoUz. illc Kousiilii Viik-rin» 
und Uoralius bSUeii ille Qp-seUgclmng r.w:\t nidit volleiidul. aber die vollctnIel« 
iiitf tlcpi Murktv aMfgi'stelll Uv. Ill i7; mil I'lUKiiit liat MoinuiHOU, M. A II' 
S. 7:tS A. :! dle«fl seine AoKicht wieder zurtlckgeiiommuu. 



n 




(&miti-li€ yottm nnd Annnt€T^ bd Diodor. 

mtiArli^l hpifirito Kplassrit wcnli?u kuun. iiiclit vollenden kAnnen. Dicseii 
Krclloii Widpntpnich «uclitD Matlvi^ ■! diirtli liio rtnfnche Miiiiipululioa 
zn bchclMMi. (laB cr boim pnitcii Jahrc schrieb: oltot lohi vofiovi ov 
avrej^itttav. Wir wollen aber dorfi vrrsuchcn. ohne dime Koiijektur 
ausEukoiimien. 

Tmiz ihrer Kilnc lasscn die bcideu Notiron crkciiucu. diifi ?k vcr- 
sctiiedctifti Qticilcii ciiti;tamnien. I>ie erete niit der l-'orm ro^ioyfta^'Of 
ist vicllnpht aaii oiiicr latt^iniftchpn^l. die twcite tnit dor Korni x-ofioitiKit 
»a6 einor (niecliischen Qnelle.*) Tcruer werdeii die erslcn Dracfiivini 
anfgestcilt (itaKaxaifi^car), die zwciioii gewiihlt ii'ikovToi. Die ci-sie Kotiz 
licginDt mit dcit Wottca: ^ ii tq 'Fviftjj. geuait so wtc fast alio suustifica 
NotizGi) fiber Verfassnngi^geschiclile*), withrend die zwcitc tnii dcm Volki-r* 
nampn bpginnl. vrns sonst oinc EigioiitOiiiliclikeit dor Absehiiitic fiber 
;itiQi>re (ie^obichtc isl. NrtimeD wir noch liiiizD. daU die bcideu l.islen. 
vie wir ini ersien Tdlv ausgnfQhrt bnben. zu Tprsrliiodi'iii'ii Zrilcn ent- 
slaiidcH sind. so kaiiii K«r kcin Zwcifcl scin. dnB liier bci Di«d«r iwci 
Vcrsiaticii ui»er das Dpzcmvirat roh ziiHaiiinicnf^fiigl sind. Dip nrste 
Version bprichtct knrz nnd bQndig, decemviri legihua fribMuOs batten 
dio (icsotze ziisaiameiiiipstclll: von oiiicr Evcilon Zebtierkciiiimission whBIp 
sie iiichLs. Dif zweile Vcrsiou bcHchlrto rmi zcliii gcwabllt^n iv/iuU6iti. 
dio uutiDKca, die Gcectzc jcui»atnti)ciizustellcn. ihr AVcrk abcr iiiclii zii 
hlnile ftihren konnlen. Wahrscheinlieh war die tweite Version Wntiminl, 
die ersto zu vcrdriini;ei): dii dio« niebl Rclniig. wunlt-n sic vereinigl. DaU 
bei Diodor dio iirspri)ii;;lic-lic Vcriichiodoiihcil ili-r boiden Vvreioiion so 
deuUichp Spureii zttrQrkgetaMien hal. zeigl, daU seine Quelle nocb die 
nnbchiiflicbe SchwerfAliiekcil der aitcii ChroDik liatte. I'ais^t crkaniite 
ricbtif!, duB dio Boricblo i)l>cr dio zwoi Dozeiitviriikoilo^icn nuf Kwoi eiii- 
andor cnlgpfioiigosi'tzte Vrrsionon zuriii-kgt'hon: aciiio iii>g(Miii^odc Be- 
handluiig dos bei Dioftor vortiegnnden Quellcii problems lioU ihn tib«i- fiU-r- 
sclien. d»U dor altc neriolit Diodors seine Ansirlii ekialant bosiSli^^t. Atiob 
Nikolaky^* bctoni mil Itccbt, daU zwei i^obnmiinnerkoUo^ion hlr cine 

I) Xach der Aus;uhe tod Voset 

3) ¥ottoyf&tfvc hat FHodor sonst nar oodi c. 26, 1; tt^oQitm digvgen z. U. 
1x2a XII 11,3. 12,3 (bis). 4. 13,1. I-I.I. lh,i. 16,1.3.4. 17,3. |9,S. 3 {bis}- ^ >- 
XIII M,6. 36.1. 3. 4. folybius iiraot LTkiirii; (X?.S) und Zaleoktu (Xtl tfi. 9. II) 
tiifNtSitii. Ii«riclilet iiticr ton nwci m/iuyfii'tMfni Iwi «lpti Actolrni (XIIll, S). 

i) XI<%8.XII3T,1.XV3:i.3.XX3ti.l, uuch XII36.1: (lt«8C Kli!eutiimIl>.-hkoit 
tXoJon. die slcli audi aiiriliv ({lievhi^clic (ir:<otiklitc I'riireckt Cvgl. /.. B. XI iT, 6. 
XII K.2 4(>, I), lindet sich ebenw lu deiu clironok^iMlion FraKincol der Uxyr- 
Itynirhm-Pufiyri, das Sollau (Mi/. 58. Iti99. S.&bSK.) Ivelisatlclt liat <vgl. Col. I i. 
Col. Ill 33). S) I S. .V89. 

6) StfHna nnd Tr-rl Hrx ZtrvlfIitfrt^Ttti:r»- Hi^-sts rUJWi^rli (t<-*»<OiricliMir, iiilr 
dahvr iik-bt xuxiiixbclio Ui>rk kcBne kh nur aus ileu Artikel rfmnnnn toii 
KllM«r, ]>uu1)-Wl>s. IV :j(iL'Jd«o. 



y? 



Gt-MrtzRpfning iiur Bp9to Erfiadaiig spin kOnnon. NatllHieb \at rlir xwcilo 
Version fli4> spfttcro: das zci^rt die atie d^r ZiisHmmrn^ptzuni; dcs Kollc^nmB 
ereiclillichp Tondene, rlio )iU-liejis^liini Iniores^^n zti wiihroii. 

AtiBer diesen zwei Versifincii gdh ts nocli rtnc drittr Vrrsioii. dio 
(Icit Konsuln des Jahres Hi^ v. Clir. das Work dcr GeselzRcburiK ziisclirieb, 
Ik-i Diodor isl allorditigs tiur crziihk. ^io liilitoii die dUu* iinii zwOlfiu 
Tatrl vrrfaBt und niit dcii zchn siitlrrtM] schon frrtig gcetotlton piiblizicri. 
Indce dicscr AliH>linitt ist niir iiiiBi-rlich an die Gesrliirht(> drr zwDiten 
DcKomvirn aneokiiRprt und zoip:i riiicn aani nndorcn Chamkier ah sic. 
Vor bI1(mii ist er miverliaUnismriBif; ausffllirticlier. liu Stil der voriReti 
Nnliz liftlto 08 gonOgt, zu sagen: r^s rofioSfaiof iia tiqy anivtv atft'v- 
tflifStov yfvoftfn^f. o! Xttatoi ainetfXntat aiittfV. Nun wird nbi^r hinziig^ruut. 
die Ktinsuln liJUtfii.dadie Dtiemvirn (wplrhw winlniclit Kcsagt)') sHion 7A'hn 
Tafeln toii den sogcnannten ZwOIftafeln fll*) vollendei geliabt hftiton. die 
filirif^rn zwei vprf»Bl. Uaiiii liSttcn sic die ganzc Oesctzgehunf; aiif zwliif 
phcnic TaMn oiimralicn lasscii und vor den Rostra, dio sit-li daiiiiils^) vor 
ilcr Kiirio boftindon liAltcn. Hufgc>>it«llt. Diesn karz und praziii abgcrntilo 
GosiMzriiSiininilun^ sci in Anschcn gcbiiGben ^lits auf un^n> Zeif. 

HcJHtri tl»B rj vofioitfffia fiuui f>i voftoi gcsairl wird. i«l aiidallend. Noch 
aiifFallvn(kT ist, djiB cm jctzt brriHuct wint, jrne %-n/toi wicii atif zwfilf 
Tnfein h<>rpchnpt Rewojten. Dcr dctaillieric Bcriclil Oher die I'ulilikation 
vollends tiiid dir atlgcitipiiic Bcincrkim^ Obcr diis Atisehoi dicscr Gct^otzes- 
sammliitie passen fpirniolit zii dcm Charaktcr dpi- l>cid<>n prstcn Xolizcn. 
Das AHftrcicri dcr Ziibi zwiilf I. die f^nauc anliqiiarische fJesdircibiing dcr 
I'ubliltaUoii unddicdemStil der altenOironik ganz zuwidprlanfcndc nli^meine 
BenicrkiiHK KciReii. daU diese Version ciricr spatcrcn Scliiclit dcr Annalislik 
angfiidrt als solbst die zwcite, GcmciiiKam int abcr ilcr zwfilcii imd dcr 
dritten Vprsion das ftriorhischo Kolorit (vofto'Jfiai ■— voftdtMia — ol 
xai.ovftfvot duiMffjta mvaxn^ — {iov).niit}Qtijv), f;pmeinBani Fcrncr die Un- 
(fjaubwflrdigkpil. Schon die Konsuln Horalius titid V'ateriUH sind vcrdilclili^.*'') 
I!c-kuiiiitUcli linden wir buide aui-h ini crttcii und driltcn Jabiv dcr Repnbtik 
und cinon zweifcllos biKtoriflcbpn Vertretcr do« alien Trilmsgeschlcclilps 
dor Horaticr kennen wir nicht.^) 



1) oi fiir iixH (ohne ZusaU von vo/Aoyi/aifoi otter viifio^haiX 

2) xtiv xtti.ovufrviv Aiaiifxic niiifnui-: scllKanic Au«)ruc)c!ivic!,-(f, Ja erst llu 
folgt-nilvii Sutr. die EiHgrntioiift h',- AiliHtxti jtnlxtii-i n/irixn; Wriilitcl winl. 

8) I'irr isl tuU'rC!i83til : vkI- d&iu R. Meyer, lihriti. Miut-Jn iviilS. 

4) l,amb«tl, A'our. m: hint. 36. liiOS. S, ir^ff. Iieljt init Kecht b^rvw. wiu 
sp&l vTst (lie /wSlftnfrliicscU.gtrlitinK, Kjicjtir-lt dcr Samv itiiodecim tabnUte, In di;r 
IJUralur aunandiL j) Vgl. Pub 1 S. oTOfT. 

6) Wciin Pais (I S. 472Rr.) di-ii HoruthiH Codes und mil Jlnu illc anOcruii 
Iloralier aureiiien Oott llonituis, 4l. h. ViiK-siiUfi /uriiirkfutirt, grlit er Kii w«il- Vor- 
Hichtiitcr i»t Srlml/v (Zur Gcaiit. lal. Kiffmnamen S. iS'.V,, <U'r dii? Vcrniut linK HU>LS|>rlcht, 
did llwiutiur M-ivti nacli ili-r Uolliii llont gvnnnul und dHiiill niiti^t- iliicii Sc-lintx );i>«MtL 



« 



Bomisilie Fasten und Aniialen bei Diodor. 351 

Dor altp Bericht Diodors zeigt also (teutlicher als die spatercn ubcr- 
arbeitetcD, erweitertcn nnd geglStteten Darstellungen des Livius und Dionys, 
daii die Geschiclite von dor Koditikatioit des Landrcelits, wic sie spater 
crzfthil wurde. aus drei Vorsioncn zosammengeschweiBt isl. von deneii 
liochstens die erste als historiseli in Betrachl kommen kSnnle. Auf keiiicn 
Fall kann die chronologiselie Fixienmg auf das Jahr -iol v. Chr. (bezw. 
444 nach Diodor) festgebalten werdon. Fur die WabI gerade dieses 
Jahres laBt sicb ieieht ein Grand finden. NaWrlich wollten die Romer 
nicht viol junger sein, als die italisclien und sicilischen GriechenstAdte. Darana 
ergab sicb wie von sclbst ein Synchronismus der Dezemviraigesctzgebung 
mit der des Cliarondas in Tburii.') Auch spater, als dieses Datum diirch 
die clironoiogischen .Machenschaftcn uni sieben Jahre hinaufgerflckt 
wurde. war immer noch ein Synclironismus mit der Revolution in Syrakus 
vorhandcn.-J Von dem ersten Ansatz bat sich in der rdmiseben Annalistik 
cine Spur in der rogatio Qinuleia vom Jahr 445 v. Ciir. erhalten.^) 

Wir koninien nun zu dem zweitcn Teil der Gcscbicbte des Dezemvirals. 
dem Sturz der Dezemvirn und den dadurcb lierbeigefubrten Errungenschaftcn 
des Flebs. 

Dieser Teil ist an den ersten nur durcli die Partikol Si angesch lessen. 
Als der oinzigc Grand ffir den Sturz der Dezemvirn wird die Gewalttat 
eines Dezemvirn gcgen cine Jungfrau angcgeben.*) 

Diesc rfihrcnde Gescliicbte ist bei Diodor in weit cinfaeberer und 
reinerer Gestalt erbalten als bei Livius u. a.^) Der Verloble der Jungfrau. 
ihr Onkel. ihre Ammo, die Boton. wolcbe don Vator aus dem Lager bolon. 
feraer die Einzelboiten des Prozesses. die gonauen Lokalitaten — all dies 
fcbit bei Diodor. Das Auffallendstc aber isl, da6 er weder den Dezemvir 
Boeb die Jungfrau noch ihreu Vatcr bei Nanien ncnnt. Es wird immer 
wieder versueht, das P'ehlen dieser Einzelhoiton und der Namen dom 
naeblassigen Exzerpieren Diodors zuzuscbreiben.^) Niebts ist verketirter. 
Der Kompilator, der in seinen Exzerpten die Nanien der Hauptpersoncn 

I) Nach Diodor XII 11,3 im Jalire Hi v. Chr. 

•2) Dioil. XI 8S unter dem Jalire 453 v. Clir.; die zwei Jahre IJnterscliied be- 
deuteu bei der utigenauen Chrouologie iliescr Zeit nicht viel. 

3) Vgl. Pais I S, 5!KI. Auf gleiclic Weise ist .icileicht ille chrouologische 
Fisierung der FjDisetzung des Volkstribunats auf 471 v. Chr. bezw. 4(ii; (iiacit 
Diodor) ym erklaren. Fur beide AnsetzuDgen siud SyucbronismeD vorliaDdeii; in 
Akragas wurde 472,1, in Syrakus iSdj'} die Deniokiatie nach dem Stiir/.e der 
Tyraonen wiederliergesteilt. 

4) Die .spatere Annalistik ffilirl noch uudere Griiude, /.. B. die Ennordimg 
des SictiHs an, vgl. Niese, De ann. Iio»i. I 1886 S.VIlff. 

5) Vgl. Niese a. a. 0.; K. M<'y(.T, Hermes 3U S. -M. 

6) So Pais I S. 5.'(l Anm.^; Btidinger, {Die Vnirersal/iiglorie im AllerlHta. ISO.i. 
S. 170) kun-statiert gar eine alisichtliche Si-honung der ange.seheiieu klaudisclien 
Fantilie durcli Diodorl Wanini Diodor auch Vergiuia nicht neunt, bleibt dabei 
ratselliaft. 

-29 



Oeorg Sigtrart, 

wtfttfiBi, soil nocli prst gcfnmlon wonlru. NirlitH hltlt niclt zihor bet Anck* 
ilotPn. SaRPii titui LofTomlpn nlR ilic Nanipfi ilf>r U'litc. ron ilpncn itie 
Gcscliichip liaiidell. Die NartiPn sind dcr risemp Itpstand allcr ripsrhirhleii- 
koiiipendien. Zonarae z. U. prziihit die VereinialeKPridc mil riel venieer 
Woricn ais Diodor. crwSliiil aber dabci nivhl hluB don N'auicti dcs D^^^CIu- 
ririi uiid dea Valcrs. gundi-rn aiicli dcH Vcrlobtcii der Jan^niu. ') Ks i»t 
also nieinpR EmrlilPiiii cine pftycliolo^selip rnniOtflirlilipit. thiti Diodnr, 
wcnn er in seinpr Qaelle die Nameii Appius Clandius. VerRinia and Ver- 
{fiiiius faiu). aie niclit aui<sc)iricb. Zudi-ni linl Nio^ ^(^^viel, dall CJiTro 
iiuoh i>r»l in ciikt tipatorcu Periodc tjeincti Let>cn5 die mil NaaM>n aue- 
geatattete Version der Legende kennen Ipfnle oder rezipierte.') 

Gibt nhcr Diodor in Beziig anf dip fphlcnden Namon ?otnp Qnrltp 
trea wicdor, so onisleille cr sio wohl aueli sonttt uiclii durcli Wc(>lassunf; 
wescnllicher Zfigt'. 

Die divdoriflchc Version der VprptinialeReDde bcwcist. wic E. Meyer*f 
henoihchu ivflinii liurrh das Kohleii der Nauicn, daQ sio niclil SajiP, 
soiidorn oiii l.itPTaloiiinachworlc ist. Be&tflti^t wird dies durcli don gam 
Inrlduhcii. splieuialisrlioii. jodcnfalls uiirOniiitchen f'haraktprdCT Kr/illitiiii^. 
TopHRrapliistlii! lunzclliriU'ii frlilpn ^'inzlii'ti. Rei Liviiis Mil M. til ^v- 
sclijetit die Er^^eiruii}; der Jniif^fiaii anf dcin Kontni — ifti numtjtie tii 
ttibernia liUeruinm liuti eraut — . ehcnso hoi Dioii)i! (XI W): Diodur wpiB 
nichis dnvoii. Alinlieh tOiet hoi Diftdoi ripr Vntor seino Toohlrr na{ia 
xQinnmhr^v (I. Ii, uiif der rfyoga, (fpin Markl. Li\-iiis diifiiecpn sJipt ^■imiier: 
;«'«/« Cioacinae ad taturtiat, qitifjit$ mine novi$ est notiic7i (III 4S. a). Dip 
gaiizr ICrziitduiig Diodors inncht rielinelir d^n Kindnick eincr gricrhisclicii 
Novcllo als einer rfliiiisclifn Suge.*l Am meistcn spriclit dafOr das Aiif- 
Ireten cini^s at-xotf^drtiiC (tab cudpniiin republikuiiisclier Z(^it diesnMeiii«olipii- 
ktassc in Rom? Audi die Au8tlrflckp 'lysiv s}^ iovltlar^) uml o sdzatr 
(^ Ricliter) siiid echt Rfiefliisch. Das ganzc Moliv ciilspriclit vollslflndig 
deiri Gt'Hrlmiaek dor Alcxiimlrinorzcit: itcbon iiii vit-rleii Jabrtiimdrit wurdo 
r»Sitte, L'tiiwalziingi-niiiiSiHat^jlpbcndurch Druli»cdicI.rgeiidi'ii7.»iiiolivii'reu.*'f 

Es sclieiiit also hier nictit reiiie Krliitdtini^. wic E. Meyer (iiinalini, 
Koitdprii nnttohnutifr ^'C'l <)<^>i Oricphen Torziilipjren. Allerdinto) liabe 
icb bis jpttl die geiiau cnisprechmde Vorla^p iiicht tinden kfiiinen. 
Am nftclislrri kommt die ricscliiclitp, die I'aiisnnias*) als Crflndung!*- 
legende des Tpinpels der 'A^ttfitf 'Hyfiianj in Tegea (Arkadtcii) erxSliIl. 

S. C«asiU5 Dio ml. ]Mss.. 1 S. (!.'>. 

3) Nicw, i>f ann. Horn. I rf, Xf.: vgl. uacli eiDantlor yn Cont. boi Ascoii. 
p. 17 (6& V. tlirO. dc rep. II 63 (53 v. Chr.), de fin, II 60 (45 v. Oir). 

3} Hcrma SO S. 30. 

4) Daft HQuxcr (Paidy-Wisauwa III S[i. fm) dfe RrzalilunR als ^Volksaage iB 
Hirer ursprt^njiflirlinn Porni'^ iiiifliillt, xci ntir i-rnTdiiit. 

6) S. Paiily-Wljaowa I S[), 7i;« iintcr ilcin Wotte nyttv. 

U) Vgl. AdftlvL All. V ^11. 3,1 |>. i:Vi:i ttkk. T> VIII 4T.ll. 



3U 



vfVcfic Fasten und Annalen bei Diodor. 



353 



Ih'T Tyniirii Arbliiiiiclida.s in Orrlionnios lirlit eine Jimfrfrnii atis Toe^^a. 
unil da eouijt keiii Mittvl tiilfl. lilUl fv sie durcb Cbroiijus ^waliKam 
liolen; ehr> ^'w nber Rnkommt. tCtet sio ^ch sclbsl .Btit» l-'iircht und 
S<'haiti". Das slQrzl den Tvrannen ins A'crdcrbt'n. Von dor eriQrnlrn 
Antmis nu(^>sl»Hif.>lt, IAlt>t dcr pigene Hi:>lf<>rsli(>lf<>r Chroiiioe dco Tvrtinnpn 
and sliftet zur Sliline- den Arteniistpmpel in Te^a. — Hiir findon wir 
Tieip ZOrc der VcrKiniaJpgendp wiedpr: dcu RcwalUfttiKfii TYnmnpn. si-incn 
HolforsliplU'r. dk- Voreiteluiig dcs Arischlugs durcl) dcii Tod d«j ilftdchens 
and in/olginlptiiK-Q den Slurz dps TVrannpn. Man konnip flirh wolil d<'nkpn, 
daB oin mit r6niis4'ltpn VerhSltnisspn audi niir oborflScliliph Vorlraul(>r 
dio Ciesrhiclite dahin unibog. dafi er slalt des We^ der Gowalt dnii dor 
Rechtsbcugung w<1tillr und Htalt dps Sykopliantcn di^n Vator hIs den 
R3«lipr seiner Toi-litpr aiiflrcli-n licB. Obiiehin muStp ju bei dioser poH- 
(ischen Lf>gpndp die goltlirlip WVisung an dip Krpatur d(« Tvrannm w«g- 
fallpi). Frcilicli liSttp ancb Wi dicsor Uniwjindliine dcr Splbsliiiord d(*8 
MidcbeUB bloibon k&unen. Iiunierliiii isl eio Zpiclieii dafbr. daQ der 
Vatcr, alsii aucb Kpinn lipruii<clip Tat, nirbl ron Anfang on in di>i- !<pgrn(lp 
bcn-ortrnl. die Talsaclie, da6 wir bt-i Ditxior oral nach BeendigiinK des 
l'ror«tsps von dpr Exi.'<lenz dps Vaters prfalirpn. 

Andprp [.p^cndpii. die nicbr odcr wcnigcr an die Vcr^nialcgondp 
aiikliuRwi. Bind die (leseliieblo von dor Hippo'), die OpfpninK der Tochlor 
di-K Ari!<|iidnn<is'') und naiiiPiillipb die vpi^cliiiMli-npn V(TwnniIluii^i<iii;pn 
von A|>t>tl und Dapbnt^. Pan und Pitys. Al|>lieios vud Arplhusa. Ilirr 
handpll p« sich slcts tun ditiii'Ibc Fabrl : eio kPOscliM MUdcben wird durch 
Vprwandhms; (ins Mpascblicho filKTSPtit sox-ipI wio duroh Tod) spjnpin 
VcrfolgiT cnlrDckl. 

Eiupr dprarti!;pn Lc^cnde mag die Vprginialegrnde nndifrpbildct seiii. 
SpIif wuhl mOglicti isl dabci, daii die iimnittplbarc VorlaKP koine indivi- 
dni'lli- Siigc. sondi'm pinp giuiz allitcinpin i>:cbaltont< DpklaniaiioD war.') 
Kin Mdciif-r Urspiiing oinrr der |>iipnirirslPii rnnii»;p|ipn Sn^CMi craellPinI 
viplleirlit an sipli unwalirsrlipinlirli. isl ra abcr bpi Uelite Iwgelipn nipht. 
DieilllPsU' runiisrhc tieschichtssphrcibung wareine durcbaus aristokrali^be, 
ftanz anvulkslQiuliciie. Das 2piKt schon der Gebraucli dpr KnechisrliPn 
Spracbn. Cboniralti^ von der weii fiberlcgienoH ffripcliisrhnn Knitur rtptiauik-u 
sich dio llonier ihrer eigenen dni-fUgpn (jp<iichiphto uiid Ucben eicb von 
dtpn!i!trer%pn Grieek'n oinp i^laiizvuile I'rj^tfu-hiphtp mit griwhiachcn Karlti^n 

I> Vat. Max. VI. I. txl. i. 2) Pau&. IV 10. 

3) Danar miirbl mlcli llorr Prorpxtor WilliHm Sf'limid iii Tutiiaxcn auf- 
nierkiwa. Hit seiner gStigfn lirl.tut>iii-> telle lob cine SIpIIo aiis st-iuciii llricfi' 
wiit: _Jlir Ncbclnt, die firsrhiclitp. wk- nie Ir-i Diwiur voriiwtU bal Plwas imi 
Sr 111 blono alia flps ddJ wpnlg liiiliviiludlrx (clu» iriffo.fiii.ior. dait iiMlivitliiell !icli(.-)ii«ii 
kuiialf, gHiort lui <:yinfii). iaH su lur Hnwrbel und AntfllKM' itiytrl,^- — ntvixv«) 
KCMritfitet, lUC irli m« uu« tior Rlielnivniicbuir iibUilf?! uiSrJtte. ^unua sirh iiiicfa 
die AaonTniltAt der Bel^illslen olwe wellerea erkllr«o wunlc". 



81 



AH 



Oeorg Sigicorf, 



fliis^'diiall vcrferlifTt'ii. Dtpst-r IVozt'B ist fDr dio KOniftsKcschiclile bercits 
iljirligpwipscii. ') 

Ahor audi fflr die friihero /,«il dor Rppiiblik hiiiiI schon Sptireii soIcIim 
RrRnduiiKPti niieli ^^riooliisrlioiii Muster o(im diroktc Eiitle)iiii[ii|!Pii dnr- 
gf-laii.'-') IJiid gemUr lici KaaliluiiKi''>i iws rcpublikaiiisobcr JCcit kdniirii 
wir verfcilgcn, wie die unjprftiiglifb faibloscn, ja grictiiistlu- Furbt-n 
lr«gnnclpii FCprirfitP mplir und inehr koiikrctcr ifp^taltel, mit Nami'n iius- 
gpstattct. an rtttnisiclir Lokalitfttpii anf^cknfipft. mi) rotiiischpn Zfippii allor 
All ftusKesdimDckl wonicn. so tlali sio ziilotzt iliren ursprOngliehpii Charakler 
gar iiiciit nichr crkiMiiiPit las^oii. Uiodcr lijcipt uns in cicn ausffjiirlicboii 
Absclimllcn fiber dati D(«cinvirat utid die Gallifrkatoalropln* ik-ii uiiscbau- 
bareii Vorlpil. dtp prsip Stufp dieses Kiiiwickebiiigsf^anj^es iiorb ilputlirh 
prkPiinpn 211 kfinnpn. Sowohl die Gpschit'lite vom Sturz rfcr Dezeinvirn 
(wie wir narlilicr iiocli sehon werdon) als die liinzelbeiton dor Kinnabnir 
Rfinis durob die KcHwi-') sind wcder (icscbicluc nocli autb riliniscbr Volks- 
»agv. eundprn jtcbririi^tellpriscUe Krlinduiiff iiiiler Naclmbiiiuug griechisclicr 
Vorbildpr. Dies? Atisicbt hat fibi-if^ns schuu itii Jabre 18|f) AugunI 
Wilheliii von SdiU'gel in ciiirr Jlezcrision von NiobuhrH romischor Goscliidito 
mil riebligcni iiixiiiiktc rortrotcii.*) 

DaC griechisrhp. niclit rdmischr Sa^en ziir ersten Aiisschitinrkuiig: 
der fliteien Gpschichlo Rdius verwcudPt wurden, ist ganz na»Orlicli. Die 
RBmer ntandcn noib aiif eiiier rclaliv nietk'rL'ii Ktilturstafe. als die Aufgabe 
an >iie licrantral, ihre L'rgpscliiclitp ku scbreibpTi. Weder war ilirp Mjtbologic 
KU dcrarligpii Zwt'ckon hrauclibnr. noeh besaUou sie cine Heldeiisage. Das 
wenige, was vidieiclir voiliandi'n war, kiinrile nifbl aufkomnieii jiefrcn dpn 
llpichtuiii der lirierberi. zuuial bei dein scboii crwiihnti-ii HritilukratiiMrbeii 
Obnnikler der erstcn rOmisclicii Geschivhlsschreibuiin. 

Die bislierigcii Ani{icht(>n Dber die Eiilstetiung der Vergiiiialpyende 
atiitzensiehfalBehlipIicrweispaufdiefiprile.lthornrlieitete Tradition. .Muiiinispii*) 
elaitbte. f>;p<(irilzt auf die nii!;rribrjiebe narKtellnng des l'ro:(os&es der Yersinia 
bei LiviuB, den Kern der Legpnde in der exempli fikatorisrlien DarleeiinK 
(U-H Kreibeitsprozesses fiiideii zu kOiinen, Das ist aber spfttere Zulat: bei 
l>iud(ir veilSuft der ProzeB ftiiUei-st kuiz und nicbts weniger als in den 
rechlliehon Kormen. Pais andererspits'') glatibtp in der Veiius Cloadna. 
bei der iiaeh Liviiis Verpnia den Tod fand. den I'l-spruiiK dor Legende 
iiac^bweiseti zu kOnnen. Diese genaue Orlsbestiiiimim^ aber bmlel sirb 

1) Vgl, B, Xiese, IHe Hnffen eo» dey CrUndung Itoim. Hist. Zmlncitr. S.¥. 
XXIII .S..|8](r.: CTriv^bcr, Die NwiulmMgf. Rhein. .Uiu. 43. 

■2} VkI. Tliourel. Cber dm gaUigchm Brmtil, f'fwArijiCTw Jl>li. Snp|il. XI. 1880. 

3) VkI. Tliourtt u. a- 0. 

4) Vlft. SamlUeJic Wrrke. Iieniu««i*(:. Vdii Bflrktiic XIl 1817 S. -14411. t>esoii(lfr» 
S. 418, ISii. 48S. 480. 4ii7. Voii ileii Seueren vcrtrilt iliese AiiMctit mil brwnnUT«;r 
Kiicr(;ie t. Wflnniowlti!, vgl. Oricfh. Uterahirgfiek S. 112. 

&) Jtihn. r. I S. 2'Jll. 6) 1 S. UbOO. 



Zi 



Hvmiache fasten n»d Au7ial€ti hei Diodor. 



355 



iiiir bei l.ivius. AuOvrdrni i«t sohr zn-^ifpliiitft. oli jenf Xcnms Cloadnii 
MrirklicI) die SeliUlzerlii der clidichcn Tr<>u« ist. Tar die ^o Pais')- j^cstiitzt 
auf mno be(lf>nklicli(> liilorim'lalion von I'ljo. ti. jli. XV 1'22, crkljlrl. Mir 
Bchriiit Wissttwa'j ricliligei- fiber den Cliaraklcr dwsor GOttiii zii tmcik-n. 
weiin er auf dit- spaie Zulat Venus kciu Gewiclit IcRl ond die Clonciiia nls 
_Kloak<-ii(;uttin~ uufTabt. AIkt auch abgcschen davoii, wie kanu inan 
cine V<>iiutL, 6oll)«t wonn sio di« (ifitliii dor flicHchcn Treiic let. als Schutzcrin 
iiiitl Symbol iter juiigfrruiliclioti Kcusrhheil iiuffasscn? Pais niniint nllrr- 
dings kciiieii Anstand, die Vpiias Cloacina bold als simbolo dei ptiri 
connttbi^} odcr dci caiti c jniduki matrinumi'*). bald als $mMo dtt pudore 
iV7ginaU'') wlcr flel jntdorc tlclU sjtosc'^) zii bcwiehncn. Dio pctitio priiioipii 
bH Pai!) tirp^t hi<>r auf d<>r Hand. Vor^nJn ^oll untor alien lJiiii;taiidru 
an elwas ICinhciniiselies. RAtniscli(s angi'kn&pft wordcii. 

Dabei pasaiert Puis nocli eine ztireitc Etitglrisimg: cr behnndelt 
Vcrgitiia als vollstaiidiK iUouliscb niit Lukrrlia bezw. als Dubktte voii 
l.ulcrc-t!a. dori'ii (ii-et-liichto rr obcufalls an die Stalue dor Vnms Cloarina 
anknnpft.') Lnkretia und Ver^nia babon aber nicbis geniein, aU daB 
sir. diirpli frpvelbaltp Anfiriffp von TyrnnnEti auf iliro Tiigcnd in den 
Tod gclrieboij. der Aniali zu dcin Slurze der Tyranuen werden.*) In) 
ObriKci) ist Lukmla einc verlieiraicte Fraa, die aua Scham Qbcr die ibr 
anKf^tflnt^" St'limaeb sich ^elbst tQtel. Vergiiiia eiiio Juii^fran. die' diircb 
die heroischp Tat des Valors vat der Scbandc bcwahrt wird, also stirbl, 
obnc sich prostilaiert zii habcn. Beide Motive sind niehl iwlten in der 
tiriecbisch'rdriiiBclieii Lilcratur. natflclich mit Modifikatioiicn.^) Seine ^toUii! 
VcrlirritiinK [(ewniin d»» Vorciniuiiioliv s|ijllrr iinier rhrisUicbrni T-!iiil1iiB. 
wol>ei flicli drmelbp PriizeB wie bei der I'*i iibOrgerun;^ in der rCiiiisebpii 
Gesdiichtc abspielto'") (zncrsl einfarh and obne Nameii, danti roicher 
Ri-rtaltPt und tiiit Nanion vprecben). 

ClK>r die (flaubwfinlt^keil der VcrpiiialejiPtide braiiclic irb naeb deiii 
rirsaglon wold nichl nirbr zn sprerhen; irii iiiArhle aber ziini Srhlnssc 
norh ausdrflcklich liervorbeben, wie wiehlig fOr nns in niet)i(Hbilo^iscbrr 
Hiiisirhl die diodoriscbe Vrrsion dieser Lcgcadc ist. Sic zei^. wie vrr- 
feblt PS ist. dip paiizo r6mi8<;be I'lseudosi'schioblc auf AetioloKicri und 
HlaatHreclilliche Kiktioneii oder anti(]uan8<rlie Konstnikiiotien lokiler ttml 

I) [ S. 3C2 A.a a IM^iem Mitd Kullni der mimer S. 197: Pauly-^'is». IV 

Sp.m;Gn. A14mi,M. Sh.B'.b. — 3)18.882. — 4) I 8-179. :-RI>. — 5) I S- 55rt. 

6) II S.t'<S; allirur:i]h eiltigllcli ist diese Auffsasang. nenn. -vk bfi Livlus. 
der Verlubtc ilnr Vvtffinia tod Aiifluig au erwalint Ut: abn- bci Diodor {wt keiiiv 
Kpur von eiaein Verlnbten. 

7) I S. asor. 451 ir. ^Mtt. S) llelir »^ auch Llv. Ill 41, 1 alchL 

9) G. Vuigt, Ifir LuirriiafaM Miirf ittre Ultrarimhrn Vtrtettndlai. Bft. d. Vewk. 
iter aSHu. Or». if. Wim. ISd3. Uk- Liikrc(.l«»ag« m-Iu-IqI uucli ilcm Votl>il(l di-r 
iHWdliitclKfn Shir tou den beiden 'rr>cli(«ni dvs Skedasos KCuiacbt zu win 
(Paux. IX 13). 10) Voigt a. a. 0, S. 9ff. 



as 



350 



Oeorxf Sigteari, 



iialtnilcr Ai1 ziirfickzurfilircn. Oas IMiuan' ist in iitiserfiti Kull vidp mno 
sdirifli«tfllfri.sclirKrlii)diiiie: die stAatiirccliUichon unci lop(if;ra|ihi»rl)pn ECiiixd- 
lipitoii, kurz iliis iiaiidiial-rfiiiiisHic Klvinetit kain cr^t siiAtcr iluza. Dies 
Risiiliat ilieai inchieii obigcn't \usfillii'Tiiic:pti ftbordic ICiilstphnnj; dcrSagPii 
von Sp. L'aisijius, Sp. Maeliiis uml M. MiiriliuK zur StQuc. 

I'limiltelbar un ttio Vcrgiiiiaif^ciidc schlicBt xich die Eriiehung drs 
Hcoros gcgeii die Denenivini an. Aaf die Nachrichl von dor Vftrtwpiflungsliil 
dos Vaters, dio dicsor »plhst in? La^r brinfrl. hricht das Hoot voni Al^dus. 
wo p-s gi>rade lagrrt, auf and fulll bowafTiiPl uiid I)ci Naclit in Koiii cio, 
vro cs Doch ill il«r Nactil don Avrnlin k^ctzt. Ala am aadcrcii Morgrii 
die Dozpnivirii dieser Tiitsnchc ppRPiiDbpiPlelirn. rlUtoii sic zur (io;{pnwphr; 
ehe es jedocli ziini offeaon Kaiiiple koiiiiut, wird durtli da^ Uazwisclion- 
trctfiti der zo^iAiroMi. fcoi" mXtiwv cin Vcrtrag zwiscben den slreitcudPH 
I'artoiPti zuslHiido gt*)) racist . dossen eiiizeltin BPKliiDiniiiifEeii iiiilgou^ilt wt^rdcn. 
In der zweiten lifstininiuiiK. dcr jflhrlidicn Wahl vou zwei KoiiButn, ist 
iniplicitc die Alxlankiinj^ der Dezcmvini eiulialteii. 

An die«er l)nrt<:telliiiig f9.llt vnr alliint nuf, dub nur da« llcor {ot 
n^onwCR*) und die Doionivirn (o» d/xo vo/ioygdifot)'^) flich gefrcnHfM'r- 
Bbftrstchen. Niir ciutnal i§ j) isl cIms W«rt w nli^iloi Rpbrauclit: alxT 
oh cs liicr jdef/s bedeutet. sclicint mir nach dem 2uBamnienIianp rtclit 
zvrHfclhufl; obeii bei Vergiiiia hciBt ja aneli fiV**")? nieh! patriziscli, 
soiidprn inir vonicbiu. bus ejiicr aiigoiichoiion KaiiiiIio.''j Jpdcn falls 
oxistim sonst dor Llntprscliiwl dor Slflnde fflr dioso Darstoliting niflit; 
wptlcr I'atrizier noeh Plcbejer. weder der Senal iiocli das Gosamtvolk 
ijiOjtuUtf, 6 d^t"^) wcrdcii orwiiiint. AuBcrdcm erzalilt Diodor iiirbt run 
Pincr Kceesio ylelis, sondi-rn vyri cinerTi Militflraul'etaiid. Kwl^rcrichtig 
bcrildit die Gpftenniatiregpl der Dezcmvirn in einpr Amhi-bunff der jnngeit 
M.iniiscbaft. Der Kanipf wird abor vorhindert durch cine dritte Grappr 
voii Lpiilnn. die zwiseheii don I'artoien slehon iind von denon dio spaiero 
Tradition niicli niohts wriO (Valerius uiid lliiratiiis bri IJvius sind Al>' 
grsandte drs Senatij, ^■eh'Oroi) al»g ziir Scnalspariei). Dali die Dezcmvini 
alli-iii fiir sicb pine vprlinjjs<'h!ieBpiide Partci bildoi). ist der spflteren 
TrnditioM ebenfalls frenid. Von inner Siihiie hir die l-'n-veluit einos der 
Dexcmvini. wa>i doeli tier Zn-ecrk d(>s ^auzen Aurstaiidps sein muBte, ist 
keinp Kp)1p: drr hdialt des VertraRS cntbillt panz andere Dingi-. 

Man siphl, diese Darelelhing Irilgt deiisellicii Cbarakler wip die Ver- 
min in loK^^nde. Sio iiininil katiiii irgcird cine Ufickiiiebl auf rumischr Zu- 

I) S. 84(>f. i) )>cr AUNilruck oi ii\v itxtt niaoyiiinjiu ^ot^ihtrvwtii ttj 

tfcmpzoi-ti — wii-* mail riduiij als falnche r'bi<rNi>liia>K von decmviri tegHnU 
sri^iiuniJis (nl» Tilrl) toHiyar ttujcilium ffrenle» trkauDt but iKb'mkc S. 7; Ktl. Mi'>rr, 
HJiriu. JfiM. 37 S. BIS) — tst lisr plnxine [leles ilafur, ilali dfr Verfansev ilcr Kr- 
vSlibin^aucb i-Siiii«obi> VerliuttiiltiHi' iiml Tvriiilnl kt'tnit. Diiraii)« nllciii ntil Kliiiiki' 
uml K. Mvy«'r :iuf eiae ln|pini«die V(>r1aK« zu si-hlielieii. Krlieitil inir In Aulielmrbt 
(ler vieWu Cicg(^iiii3iitaii!cea uatunlicb. 3) Pais I S. bil A. 2. 



34 



Riimische Fasten und AnnaJen bei Diodor. 357 

standc. ist so allgemcin wio niir muglich gelialteii and vor allem. sio hat 
keine Naniea. Weder dcr Fuhrer des Heercs iiocli irgeiid cinor dor 
Dezemrini ooch einer der Vermittler werden niit Nameii genannt. Die 
vielen Ausmalungeu der spatereo Tradition (z. B. Wahl von eigenen Kriegs- 
tribnncn und ahnliches) fehlen ganzlich. Icli trage daher kein Bedenken. 
diesen Absehnitt auf dieselbe Stnfe mit der Verginialegende zu stellen 
ond ats Ertindang zu betrachten. 

L'nd zwar ist es ebenfalls eine Elrfindung nach griechischen Mnstern.') 
Da& Bflrgerhecr, das eincti Teil der eigenen Stadt besetzt. wahrond die 
Tyrannen deu Qbrigen Teil innebaben, erinnert ebensowolil an Thrasybul 
and seine Genossen, die gegen die dreiliig Tyrannen Phyie and Munycliia 
besetzen^) wie an die Syraknsaner, die im Jahre 466 v. Chr. den Stadt- 
teil Tyche gogen ihren Tyrannen Tlirasybul besetzen, wahrend er sich in 
der Altstadt und der Achradina halt. Im letzten Falle endet wie in Rom 
die Sache durch einen Vergleich.^) Ich erinnere femer an den Anfsfand 
der NeubQrger gegen die Altbnrger in Syrakus*) und den Aufstand der 
Syrakusaner gegen Dionys*). die eiuon ahnlicben Verlauf nehnien. Sogar 
dieselben Ansdrucke kebren wieder: Diod. XTI 24. 5: ovwt fiiv ovi' xorc- 
Xd^ono Xo^ov i6r orofia^ofiE^'ov 'Jove^'dror. XI 68, 1 : oi de Svgaxomoi 
TO fiiv TiQwtov fASQOg tf,g TioXeoi^ xauld^orio f^v ovofiaCofihrfV TvKTfV. 
XI 73. 1 : itai tijg nokewg xazeXd^orro tijv re 'AxQaiivijv xal v^v JV^ffoi-. 
Aach sachliehe Parallelen im einzeloen fmden sicli: bei dcm Aufstand 
gegen Dionys ergrcifen die Syrakusaner die Gelegonheit. da sie im F'elde 
stehen und Waffen in den Handen babcn. um zu revoltieren. Nur erfabren 
wir bei den Syraknsanern. was wir bei don Romern nieht erfabren, gegen 
wen sie im Kelde stehen (gegen Herbessos). Auch die Gegcnmobiimacbung. 
das awdyeir von Hilfskraften seitens der Tyrannen. ist cine Parallele."^) 
Die reoi, die die Dezemvirn sammeln, sind nalfirlirb nielits anderes. ats 
die junge. zum Kriegsdienst tahigo Mannschaft. Vergleicbe flbor diesen 
Spracbgebrauch Diod. XI 84. 4. XII 42. tJ. XIV 1 1'). 3. 

Die Beiiegung des Burgerkrieges gomalint an analoge Vorgange in 
Syrakiis. Wie in Rom fieydiri^ iixntani-dT^c tfiXoiiftia^ {= amceiog vcrgl. 
XI 86. 2. XII 57, ]) 01 xaQieaxatoi xuJi' nolttwv einsebreitcn, so beendigen 
im Jahre 454 xaqax^g ysro/ierj,? /.am i^i' nohv die xa^ieatatoi itCi' noXutav 
den Aufstand des Tyndaridcs (Diod. XI 8fi, 2ff.). Diod. W 87. 4 wird genauer 
gfisagt; 0( x^^'f"*"""* *""'' ^oXiTwv xcu Svvdfievoi- did rrj^ idia^ nQenijc 
mkXd njiv xoivwv inavoQifovv (diese Ziehen sich infolge der Einriehtung 



1) Vgl. audi '24, '>■ ror 'ivti/intii/itvov 'Aoitrriyor. 

2) Pais 1 S.C18. 3) Died. XI (H, 5fl.: Ar, iK VUl 8, 1». 

4) 463 V. Clir. DacJi Dioil. XI 73. it) -104 v. Clir. Diml. XIV 8. 

G) Vgl. Diod. XIC",7: i)iri)yi:-/()- l-'x rt ?»%■ Kim'irii^ tov; xiaoiiftalffiTa^ if' 
/t(i(uro.; xtu roi',' (t/./.oi-,' ai/i/ii't/oi;;. tri itj xt:i fitaiiof I'lfimr n/.>iltiiri luaD bcaclltc 
die Genauigkeit gegeuiiber der vageu Angabe XII 2:», 1 ; avriiyor soi/.oi'; rcir iViur. 

Klia. BcliTRge lur allea GfBcbiclile VIS. ^1 

db 



.158 



Oecrg Sigtrart, 



ilpt) Pctatismos vom fiflciitltchen l^oben inirBok). Dio. .imgo»ctioiist4'ii~ 
odor _beliebtostcn~ Milnnvr sind nUo nicht cin Stand, ojri GeburUadel 
oder ctwas ilknlich^s, suiidcro die fiiliigslpo KO|ire and pnpuliirsiiii Ijpaie. 
die Dbcr tlrr gowf>hiiliclion I'artoirictmbloiio Kti-licii. alsn l.,riitf vcie Thctni- 
»UikleH. IVrikW, Alkiliiaili^. DifMie lUt\U- Hpirleii avoh im JaliiT' 4JI v. ('hr. 
ol x'^^f <^^"'<<>* ^' ti^ta^vrt'Qcor in Syntkuii, als ila« Volb von den Dc-ma^gen 
aufKcroizl wirrl. dom soliiilzfiehcndpii Dukolio^ sr-iiffiialipr das 0:iMlrprIit zu 
verteUm; i^ic n[i]M'IUrn'n an die cdlcruii liisliiikic dcs Vplknt tind mtPti 
Diiketios iBiod. XI i»2). 

DaB (lirsc gnhistorischo. in )pi(>cltUch<>u Karbeii gehalUiic DaralclIunB 
df« Aufiitands di^s H«'rc» dio fUtc^tc utis erhaitcnr Wrsioii ist, zpij^ 
wiMlor me bri dpr Vt'if^inialogendi' riocro. 7.. li. vimt^n i.ivinalll] ^Hfl.) 
uiid Diooys i\i SfT.) gauz gmau. gvgpii wen das lleer kftinpft. ja. sie 
wiHttdi von Rwei Heeren, von donen cinpa K^g^ii die Awjucr. das anderc 
f(rf:ea di« Subitii-r kaiiipflv. Ciccru dBj;:cg(Mt n-cifi aiicli iiur von cincm 
lli*«r nnd niclit, Reg«n won es kSmpftr, genau vii^ Diodor (Cic. c/e rtp. 
II t>3: miliU$ belttan iUnd, quod eral in manibtis, rftiqiiiigel' ) Fprner 
ist der Vater dor jLngfrau naoli l.ivius (III 44.21 uiid Dion>':s (XI 28) 
voti Anfiiitg iiri In-i driii Hmt nuf di'iri Al<qdu» in angeschoncr SleDung 
('n?«CT*«m ordinem in Algido rfi«eto(, koxov nrcc ijj-fjuoi-ior Ix""' ^•' "rf? 
Ttt'rte uiy/ittistr fxa^ihi toTv ^n' AtKoroii ot^iet'ffaftfroK). Das;<'geii wis<son 
wcdcr Diodor nucli Cicero (a. a. 0.) otwa^ davon. Eino Mittelstplliiiig 
iiininit Cicero hinHichtlich dor zu^/tmcTOi nor no^ttuui- ciii: or nonni sip 
antpUssimi viri. weili aher IktoILs ihrr Znhl timl tint aiis dvn iinaltliAiij^xiMi 
Veriiiittleni (losandle Koniaclit.') Uiviits i«ctiliemicti wciQ anoh die Nn men 
Jer <-!i-8iitulU'n'f. uiid itorirlilet zudiMti run oiner zweiten tiosandt^chiift dv* 
Vatt^us nnd lloratiiis-'j 

OaU die diodorisclio Version ilon Aroliotyinis ntii rornslon wii'der^Hohl. 
aiif don dio ganzc j-pau-rr Tradiiion iti koiitiiiuitrliebor Kolgc jiurOrkgehl. 
zoigen audi die wfirlliclien Clieroinsliininutigcfl im otnzelncn: 
£>iod. Xn24.4: <*« nj; /io^a>^- /x/ifjifijscEc an^qXOf nQo^ to ittdtiToittiov 

JO fv tip 'AiyiJio itaiovft^vif roff t'/ra^jfov' xBt fttta Jax^i'xui- 

f^v xai' avio* avfiyo^iiv dnayyFilaf^ linavtat ij/ojrfi' PiV IXfOr xtti 

Cic. tie rep- II (i3: (aim Ikcimttg Verginius . . .) maerent arf PJ«r* 

citum, qui turn erat in Aigido^ vonfittfisset 
Died.: fout iaxiiva>r\ Liv. IIJ 30, 4: qttaerenlibnn, quid mi egaet, flens 
Cic: maernm j diM voeem non misit; tandmi . . . 

I] Vgl, aarh Pampon. Dig. 1 2. 3, S4: gai imfrmrm ik Algido, uli Imm- MU 
ffrrradi eauAa ttgioma ermU, rrHctia dmitnu prUtint* titpta (h AimlinKim Iratulvlfruttt 
ilUl Meyer. Uermea Sft 1895. S, SOT), 

i) Cic. yn Cbrw. |i. i7: intcrjiwtta fide fttr trra legaltm, amplittimot rim. 

Z) Sp. TurpciiM. e Juliiui. P. i;ul|)iciu» II [ 60, I&. 4) III 61. 13. &3, 1. 



W 



Riimische Fasten imd Annalen tiei DiotJor. :ib\* 

Dion. XI 40: o df rmg f^e^• ^rnQFi'STO xXaiotv y.<il diaar,fiair(ov toTc o^iofSf 

XwijOvOtv dxolovifeiv. 

Der Widersprnch, der darin liegt, daB Diodor uud Cicero uur von 
Soldaten, nicht von der plebs sprecheo^ wird von Uviiis. Dionys und Zonaras 
durch folgende Znsatze verdeckt: 
Liv. m 50, 3: el togae nmliifariam in castris visae maioris aliquanto qiuim 

erat specieni urbanae mtdtitudinis fecerant. 10: et inmixti ttirbae 

militum togati . . . 
Dion. XI 30: (OveQ/inog) fta^rvgac twv Xoyiov ntt^xoiitvoc Tovg Ovr tdJxqj 

Tragovrag ^ r^5 Jroieiag. 
Zon, VII 18, 8: xai to aXXo H uXtji^og to iv rg noXet jiQo^ex^^'^^' ttvTOic 

y.ttl fiST avTiov iitoQv^ei. 
Diese abweichendeu Znsatze zeigen fast nocli deatliclier als die Uber- 
einstimmung die Abhangigkeit von der diodonscheu Version. 

Fernere Ubereinstimmungen: 
Died.: (itTa xwv oti'/.wv. Liv. Ill 50, 15: qui armati Aventinum 

Cic. de rej),: deinde Aveniinum obsedissent 

ar[malos insedisse], Pomponius'): signa (translnlerHnl). 

Forner: Diod. vvxtoc. Dion. XI 43: ianeqa; xaTct/.a^ovoiig- 

Sonst scheint riieser bemerkenswerte Zng nicht beachtet za sein. 
Eine nachtliche Uberruinpetang lag allerdings anch nicht im Charaktcr 
der spateren Tradition. 
Diod. fie t!jv 'Pm/iijr ivineffot: Pomponius (s. o.): signa hi Aventinum 

transtulerunt 
Liv. Ill 50. 13: eHtit agmine ad Dion. XI 43: naQTJaar eic: t)]v no/.ir, 

iirbem. ovSerog i^ayyti/Mvioc ainior r»]i- 

Das Einfallon in die Stadt ist in cin Einzichen verwandell. wobei jpdocli 
Dionys das Uuvermutote dieses Ereignisses hervorhebt. 

Von der Mobil machung der Dezemvirii weiB die spatcre Tradition 
niclits. Dagegen liat sich von den rm, die die Dezemvini sariinieln, 
cine selir deutlichc Spur erhahen. allerdings wunderlieh tinigestaltet. 
Liv. Ill 37, (J: decemviri ■ . . patriciis iuvenibns saepserant latera, eormn 

catervae tribunalia obsede^ant. 

— 41, 7: silentio patrum edkitur dilecttis. iuniores, ami sine jyrovo- 

catiotie imi)eriiim esset, ad nomina respondent. 

— 50. 1; itaqiie missi iuniores patrum in castra, quae turn in monle 

Vecilio erant, nimtiant decemviris, ut omni ope ab seditionc milites 
conlineant. 
Dion. X HO: inugiav exatjioi awijyor, imheyofisvoi rohg itQuatndiovg 
Tcor viiDV y.ia a^ioir tivToTg ^/rirtj Jeiord roi'?. to fiir ovv ix ruii' 

\) S. vorige S. A. 1. 

21' 
37 



3ti0 Qeorg Sitfwart, 

aruiqiBV y.ut ruTieiViuv jaii lix"^ *"<■? Ti}siovi ^or^vcu . . . ovit 

7iafa6o^ov ovt arei.Tnaiov ^r. to if xai fx taiy naiguuMv effeif^rtu 

ai'X^ov^ . . . Touio Ituiifiattior a/raAr eirui ioxti. 
- XI 2; rois i)QU<Sviaxot^ rwr re<ar, ovg etxov IwrtTroi ntgi avtov^, 

. , . Toii dxo'latSiotg rtor viwv . . , 
Kiimke't orkannte. (laU die vioi bei Diodor und die iuvenes uad iiinioref 
Iwi l,ivius bezw. rioi bci Dionya dieselben Leute sind. Nnr siod nicht. 
wit! Kl)ink<> nifintp, deninach die rioi bei Diodor als jnoge Patrizier zn 
intcriirflirrrfn. Sic bleiben Rekruten. aber die jQngere Annalistik, die 
nicitts von einem offenen Kampfe wulite, konnte diese jungen Krieger 
nirht braurhen und verwandclte sie in juhkc ParteigSnger der Dezemvirn. 

Difse Beispiele mOgen genOgen. uiii zii zeigen, nie genau sich die 
Alteren und die jQngeren Versiunon in Einzelzugcn cntsprecheD. trotz des 
Hti total verschiedenen Oesamtebarakters. Die jflngere Annalistik rersland 
es. mil [Jt'ibebaltung der nieisten Einzelzi'igc aus eineiu Militlraufsland gegen 
Tyrannen einen in friedlicben und gesetzliclien Fornien veriaufeudcn Streik 
den plebejificben Heeres gegen <he berrsclieiuic patrizischc Kaste zu niachen. 
Nai-h ibr denkcn ebenKOwenig die Stroikenden daran. die Waffen. die sie 
in llanden liaben. zu gebrauclien — sie begnugen sicb mit einer Deiuon- 
stralion^f wie die Kegiorung daran dcnkt. GcwaltmaSregeln g^en sie 
aiizuwenden. 

Diesf's Strebeii dor jQngeren Annalistik. alles Revolutionare abzagtreifen. 
zeigt sieb aueb darin. daU sie die Erningenseliaften der Plebs auf konsularisclie 
und tribnnizisclie Gesctze dos Jabies 449 v. Chr. zuriickfubrt. wSbrend 
Hie narli Diodor Zugestaiidni^j^c der Dezemvirn. und zwar erzniingene 
ZugcstiindiiiHse Hind. AuUerdem besebneidet (He jOngcre Annalistik diese 
Zugestaridnisse wesentUcli. 

Naeb Diodor waren ea folgende: 1. vion iixu alt>eiaO<u iji/taQx^''?'- 
2. 7c<»i' St xin' h'uiviov yiro/iert'ir rTrdiiuv tor fiiv i'va ^x rim' muQixivov 
u't^hTaOia, xia lov tvu JidvioK duo lov 7T/.ij&ovg xoitUlrael^m c^ovaUig 
ovOtji i(y (Jjj'^tcj) y.iil dii<fioifQovi roi'i; unutovg ix jov n/.ij^oi'* u'tQeia^ui. 
Dazu folgende Zusatzbestininning: iv H taig 6fio)jiyi(iic Traoifxeito toic 
uQ}^uai dTjnuQX''^i 'o'" srtavioVy diTixa^tatdvai ndhv SrjfidQXovg tdiV 
'aovg 15 tovjo fit} nqd^uvTug ^djvtuc y.at(iyMvit^rici ' iuv Se 01 iij(iaQX'"^ 
/If] avitifwYwai TTQog d).h\)joV';, xvqiovg''^) eina lov uvd fieaov xtiitevov /i»j 
xm/.vfa!hii. Diese Bestiininungeii stechen scliarf von der bisberigen Dar- 
stellung ab. Wir linden bier, was wir dort so selir venniliten, Prfizision 
dcs Ausdrueks und roniiscbe Verliriltiiisse: wir lioren von Voikstribunen. 



1) JHod. Sic. mhJ die rOm. Ann. S. 2. 

2) Nacb l.iv. IN fil, 10 und Dion. XI 43 /.ielit dais cine Ilt'er ('la^gc^'cri tlieSabiuer 
)j;e8cliickti.') niit Falmeii uud Standarteu mitten duri'li ilic Sladt :iuf deu Aveutin. 

3) Entweder it<t so xtatt des liaudscliriftlicUeu xi^toi oder i<tatt xiukitai^ai 
mit VoKel xto/.vta&u/f zu leseu. 

3& 




Yfpii I'iilnztfri) Diiil von der I'Icbs. DcuiUHi (;o)icn iliciw Brfftiiiiiniin^n 
aut fine Icitcitiisrliv Qticlle zurfick: ntit^tot = itatrkii is( sonst nirht 
nblich. bei DtodAr fiiidon wir as aonst nii^t^nd^; to nitjltoc = pUbt wird 
(tpnaii von n ^v"^ ^= pojmlus tmlerycliiodpti. Das xv^ors tlmt in der 
ZusaUbe^liiimiun^ kaiiti nur al.s Olicr^clzunK tim Inlcinbciien Ausdriirks 
iefjUimog esse itlMrliniiiH vrn(iAiith>n wrn)(*ii. KbniMt i:r)i;irt al>rr wir von 
dcr vorhcrgchonilon DarnHluiig Dnlprscliciden sich dicttp prl^nanteii Sjtlze 
TOii dcii liiizwisi-lieii oiii;:PR|irciij^lcri Brmrrktii))rt'n.') Di<>wc Bcmerkiiiig<'n 
zptgpii dcnsolbon Chnrakior wie die VcrginlsJcgcnd© und die Darsiellung 
vcim Aufstand dp8 Uteres. 

(ifiicn wir din einzdnen BcstiranintiKen durrh: 

1. Es aollen zolin Volksiribimcn gewfthit werdon: tU decent tribum 
fltt/is crearentw. 

Diosc ilcstinimang <>rl.'tiili>rt mispro Quelle dorcli fnlf;<*nd(<n 7.Uf»tx: 
iSrjftie^X^'"^) j"*7»tfi«? ixorfag f^ovifttti t<ov xata ttjv 7ii»).tv «p;(«»nu*-, y«i 
foriai>; intiiQxftii oium qv'tMitui iig'^ iivf nohtviv fMv!)eiilti(. Die all- 
Keineine Definition. n\c liMilrii die gnitltR (ipwnit nnlpr ik>ii Itcatntrii der 
f^tadl. kuiiii nuirirlich nie in cinem Ocsetzc itcsiandeii haben. Zudrin jiaSt 
tiv ja liAchKtpnK fllr dio VMl voni hannibaliscbpn Knrf;p ali'K taniid die 
Vo|kf!trihniifn mil dfn fliirigon Ma(>istr»t(Mi to! xtna «^»* ;rn/.iv ^l^ixt>l^^f^) 
vulIsiAndif; auf eine Siufo f^^lollt eind. Xoch wpiiiKpr kOtmea djo nAchstpn 
Worte, _inid dii-yc sullen suzusai^n (I) dir Wjichlrr dcr bfirfprliclK'n Freilieil 
sein", Ans|]riir:h daraiif niarbpii, fOr rin Gpsctz in gellen. S'k stitnmpn 
nicbl eiiimal mil deo lateflrlilirhri) Vvrb&Iliiisscit ubcrctn. dcim die Vnlks- 
Iribuucn vorlrclen die rtciheil der Plebejer, nichi dcr Hiirgpr im allpciiiciiicn, 
Jpdptifalls Kpbftrpn dipw vagpn BpmerknngcQ zn dpr griptiiiscb gpMliriptwiiPn 
Qnc'llp. die wir bpi Diodor tiohon melirfaeli konslaliertpn (vergl. uiicti ilie 
AusdrQckc i» xaia r^v noitr a^xf^ffS und tft'/jmei ti^s *wv no^urmt 
dUvHi^iui, die <k'atlich gricchischen Urspning rerrateii)- 

'i. Von di-n jftbrtirli wrrbselndiMi Kinisulii .soil iter eine au8 den 
I'atrizirni ^cwAblt werdtn, iiiul der aiiden? »(ill anf jedeu Full von dvr 
V\ehft Aiirf^t^tolK werdon. wolioi e* j<>doch dem Volko freistchl. aiich beide 
Korifidn atis der I'Ipbs zii wfibloii: ut cotisulum alUr ey- /wfrtctw creareinr, 
ei aUer utiqite ex jdelx crearetur, utiqite poptUo jiotetUu etaet et anibot 
ttrtmita de pUOe faciendi. 

Winder Tol^t rinp FrlfttiiernnK : mvm J' engti^av farm-wCaai imsvAo¥ifi 
T^r tiup nRi(>txuoi- vrit^oxrlv. oi j-og avi^f^ oi'toi ita if ti^ Pi^Awor xnt 
tit fi^tSoi njf >x tuii' ng&yoiran' uirrol: mi^ito)x>v3ovatj-t Soitii i»9ti nvE; 
ttvQim njV mlttBi vmlf/xov. 



]) Dan VFunle itun TpI) vod E. Ueyer. Nh. Muj. 37 S. GIIp. luebr sodi, aticc oucti 
nii-bt roIUtiiidIg, von R.S(-hwari2, l*auly VJm*. V Sp 1^ eri:aiint. 
i) B. Meyer, MriM. U»». 37 5. Gti. 



M 



3fi2 



Gevrg SigtcaHj 



Zii deurscli: Das tnt man. iiiii tito Cberniarlit ilrr Patrinipr zii Itrpclirn. 
donn diose warcn tlurch Hire %'oniphinp AfetanimiinK imd das von ihren 
Vortnhrcn prerhte Anselien soziisagen die Hprren der Stadi: zn toira 6' 
tnenSiiv i«l Subjpkt iiBtttrlirh miser Worl _inair. nirhl viW K. Hryer an- 
Dahiii, die Vormidirr (vrI. t\i dicBcm Sprachgcbraucli Ditnl. XIV H. 8 
u. a.). DaB ol yog oi-JpCi vvtoi die I'atrizipi- sind. li»I Scliwurta') gcscLcii. 

Dor Zweck iler Rpslininiung, din Clicrmaehi dcr Pulrizier zu breehen. 
isl richlig augcficbcn. Dagogpn igt die Defiiiilioii. iIip von dpii P»rrizlpni 
}tr>g4?b(>n wird. tatgitchlicli die der .Nobilit.1i, itcnn dipsr lit^rrschlo doreli 
euy^ttu K<u tj &i rwv nQoxovmr aifoti mt(iitxo/j}t<9ovaa io^a. Die PalrizHT 
daf^PKon wnrpti cin gcsctBlicb priviU'gifrUT. abResctilosspiier Stand, tier cs. 
solaiige cr die Marbt in Ihlnilrii hatto. iiicht iiOtig liatte. i^jcb au! da!< 
ercrbte Ansphon zu stfitien. svyn-ttc waren sip wohl, aher wir Iiabpji bpi 
Vprginia fjpsclipii. wic wcnig dieses Epithcton Iwi Dioilor bfsagen will. 
Wir spbcii, di-r Alitor diesrr Wortc hat wicder spaiere ZiiMAnde ini Aukc. 
weiiii niclil sogar ^ii-cliitichc. <ipfKit*tl athtiii^clio: dcr EitifliiQ dcr iv/nii^idai 
ill dcr attischcu Dnnokratie korahte ja iiichi ziim gpringetcii auf ihrer 
(Vyei^wi Hiid der dainil verbimdonpii 3iS<i fIVnkles). 

.1. Auliordetn lip({l den Volkittribuiicii, die das Jabr Qbcr itii Anite 
gewpseti sjnil, ob, wieder VoIkKtribiiiieii in t^leiclier Aniald tiiiiJEnselzen 
(= wahlen zu laseea), aiidernfalts fiollvn sic Icliendi^ verbrannt werden. 
Kails nbef die Vnlkstribiincii antereiiiander uicbt einijt werden. soUen sic 
in dor iCwisclioiizoit nicht f-pliindprt wenlcii. ihr ,\iiit uuMKtiiihcn: nl irilmni 
pkhis easdem mtmero Inbnnos {ilehis rogarent, tt minus, «i vivi rreniannitHr ; 
SI utitetti tribimi pUbis dissentirmt loder imynartnt inter se [t(>1. Lir. 
Ill ti4. 5]), tie legitimt case interta j/rolnUraitiir. 

Bici^e l)t.>^liiiiii]iiii|; isl. wic scliun nti» fier littcitiisclien Cbcn^Mznng. 
die icti versuchi liabo, licn'orKclil. niolil ^ pr^zi^i abKclaUt viic ilic vor* 
lioi'gcttoiidL-. Hh liclit'iiit wc-iii^or cine u'Srtliclio L'borsetziin^ oiiios latoi- 
iii:ic)ieii (icsptzeatextoi aU ^iiie kfirzende uiid ziisAminenfAJt!;pt)de Wjeder- 
gabe zu sein. 

E. Moyer'j meinto. das vrv atii f^i^aov xtifievov sei vielleiclit citio 
falsclic Cbpr.-ietr,im(iE vtiii intervedentem. Es kami sicli nbcr in diespin 
AI>sclmitte niclit uni irgend wcicbe geectzliclie rpstlefning der Rcchte der 
Voiki^lrihiiiicn iiaiidctit, soiidorn nur um tt;et)aiicre BoKtiuiiouDf^on fibor don 
Walilmodus; zu tor tWii ti^cov xtCfitrov ist zwoifelioH XG^vov zu orgSiizen. 

E. Schwadz^i bpjtog die Stello riciitiger aiil das Kooptalionsi-c^ht dcr 
Tribuneii: wenii er aber itjfumxot durcli Atjiiotai, das uoiisi bei Diudar 
gaiiz imcrban Ist. praetzen will, so vcrkcnnt cr ilon Sinn der Slelle 
grOndlich. Der Zwprk der piinzen Ziisat^bcstinininnt; ist dorli, die Kon- 
tiniiitiit dos Volkstribiniats UHverbrOeliHoli zu garantiurcii. Deviiulb iiii'in^oii 



1) A. a 0. S|i. ays. 



i) Uhaa. M>u. 37 S. 6VJ. 



3) A. a. 0. Sp. 61PS 



die Volkstributicn vor ihrem AbtrctoD iliro Nachfolgcr bci Slrafc das 
Fcnertofles pinitPtwn, A. Ii. roin Volko wiililon Inaspn. Dio Trihuticn 
8plil3(!on Hire* NaclifolKPr vor. iitiil flie Tribiitkornilii^n k(iiiitt>n ilicsc niir 
aniirhmcii oiler vcm'erfoii: urn rnciiiigkcil dcs Volkes kann cb sicli dabei 
garnichi hnndplit. ctciiii citir InilJativc liabcn tlJc Tribulkoniitivu aic 
gcliabt. WobI aher kann drr Ka]l pintrctf^ii, clali die Tribnnrn unter sich 
tib(^r (tic vonuscblagt^ndon Kandidntpn uticinjg sind. and iIaU itifnlf;nli»i.sca 
bei Ablaaf ilircr AtiitsfrKt trotz dcr an^pdroblrn fnrchtbaroti Sirarp ilic 
Narlifoljirt'r noeli nicht in roller Zabl vorbjindpii siiid. In dii'Mom FhIIp, 
e^^lirctbl das GoiipU vor, miIIpii iii der Zwiscbcrizeit (die nalurlicb nirtil 
laiigc dfuicrt). his die Tribuiicn e\ch f{(>otniKt bahen, die alien Tribuncn 
noch funpieroii. so datJ pa ganz nii»!gosrblosson isl. datt wenifjcr aU zebu 
Volkitlribiinpii jeniiilii in dcr StadI vorbandon Kind. ])tr> tijiHlorr- Tradilimi 
sclipiiit aus dipscr Beslinimang oin Kooplationsrccbl der Tribuncn gcmarht 
zu liabcii. *) 

Dip drci BcKtiiniiiiiiigon bt'scli^ftigfn sit-h niit den bciden HaiipUinitPni 
der Kfpiibbk. doni VAlkiitriliimai iiuH ilcm Konsiilat. &io gobcn nh^r nicht 
atif die Kniiipetpnzen diescr Beamlen cin (dio werdcii als Iwkaniil vnniim- 
gpseizl. iind itur drr Hearliritpr urdU »ie mil pin piiar Wuneit), Sitndprii 
sclzpii nnr dcii Wublnindux bcxw. ixrini Kuiiitubil da» Krrhl dcr piiixclncn 
Tcilo dcK V'nikps auf spini? Itettolzini^ fest. I)cr I'lebs wordon dadarrb 
ibrp Krbn Vidkstrihtinpii iind die eine Konsplstplle iitiverbritPhbrh paraiitierl: 
obpriso wird ilio M&glirhkoit. atirb dip zwpilc Konsulstplle atis drr I'lohs 
tu hesptKPii. iPstgpsleHl. Das jjaiizp isl pin fjp<lpii[all« beidersplw bp- 
Bchworpncr) Verlrae zwiscbcii I'atrizicrn und Plcbpjpm (narb Diitdor atlpr- 
dinjpi Bwiscben Dczt'iiivirn und Hcpr. aber dip BpstimiiiiinRm splbst bp- 
K«pgcii das (irgenlcili, nicht. wie dir «(Hitcrt' Tradition will, cine RHhc 
koasolariwhpr and tribunizisehor CpspIzp. Von Gewlzpn weiU Ahprhaiipt 
die diodori.spho Tradition iiicbl das Opringstp; alios, was sic vou li]rrunfn>ii* 
scbaftrn drr I'lcbs kcnnl. Tilbrt sic aiif dirsr Mu^na Charta de^ Jabrea 
ihO V. Chr. ziir^ltk. die dpr I'lcbs in den VolkK(ril>uiien und dea plcbp- 
jiscliPii Konwnin dip OrgaHP ufaranlicrt, die ihre InUrpssen vertretpn snllen. 
SDnfilicr Volksrppbtp. I'mvnkalton an das Vfdk"). Rprhts^lti(;kptt der 
I'lebisulp. prwjiliiil dip diodorist-bp Tniditioii nirhl. 

Dip sprilerp Tradilioii fiber die rfiniiscbc Verbissiingsjjpsrbit'btP fJlhrt 
belfanntlich erslcns alls Vnlbsrcchle anf leges consntaret und tribimkiae 
mrQck: zweitens sctzt sie dip Vprinphruag dt'r Tribuiipa anf zcbn ins 
Jahr 457 v. Chr.''). die (>arantierung der eincn plpbejischen Kunsulatelle 

l> Vgl. lAi. III«4, 1U. 

i) Dip ProTokaliun an das Volk XIV 113, fi konunt nur iu der KncilUunK als 
gdey«iiUi«hiT 7mh vor, ImwriKt alwo nirhtn. 

S) Mv. Ill 3(1,51 l*Ml. X »>: Dio bei Zuu. Vll 17. Cic. jm Om p. 7S JUi 
mIidd iin JaUr« 4M r. Chr. z«bn ValkHtrilumvn K<'vi«lt)l wrnlini. 



41 



(Jforg Sigicart, 




ins Jalir 3(>7 v. Chr. uiid dt(> Zuluiisuiig ilcr PIclicjrr niich zur Kwcitnn 
Konsiilstcllo ins Jalir S13 v. Chr.'): drilU'iii' woiB sip aiifh von vpr- 
schrpdoneii Gesetieii tlbor (tie I'rovokalion niis Volk iiml Uliir tlic Rcrlitp 
dcr TribuUtoniilicn. Difsor Tmdiiion sojicnttiifr wiinio \*on den Neuereo 
dip diotloriselip riilwcdiT als riiic (lurch Diailors Siliiihl ganz vtTd«rl«>ric') 
odcr als pine iPiidptiziBs ;^efAWhte-') hi'traditpt, his E. Mey^r*) die iim- 
gvkchrte Arisicht zii Eliron brarhic. <hiB nilmlich die dii>duriitch(> Version 
die nrsprOnfflicltP iind ttltore ist. an! die alio spatvren zurUckgehen. DalAr 
sprlchi t'innml liiti allgdiipinc Krwiljcuiie. liaB cine ZurflckffllininK der 
Gnindrcchlc dt-r I'Urbs aul eincu in die Urapit zuriickvcrli-glea Aki nur 
fflr «ne no*h in den Kinderschuhcn stehwido Gescliiphtschrabung. far 
sie nber ganz bosonders gut piiBl Sobald man ja aoHi nur dip KjuiIpm 
aufmerksam las, niuUle man ericouni'n. AaH jone Vprsiou lolal uahistorisch 
war. Dciin erst neit 36fi hrgpgiipn iins du und sr-it 172 iwi-i iilHiPJischo 
Konsuln in den Faaten. Abcr erfa)ininpsgfniA& kflinnicrt ach cine 
primilivo Gescliichwclireihunp uiii so krattse rnwahrseheinlichkcileii und 
WidersprQcho nichi: erst die Spilteren erkannlen diesen AuachronisniDS 
itnd iiiiiditixiei-ten deniKeniSU dip Vprfiu^iingfigeRrhinhtc. 

Kerncr woist dip Erwahnimg der Strafe des Feiiertodes in der Znsalz- 
bcstinnnunR anf das Aller der diodorischen Tradilion hin; dieae entehiende 
Sirufe (bei BrHndfiiiUeni, in bil nt-rlichen Vcrhftlinissen dt'ii schlinimslen 
Verbreehern, nach den ZwnifUifpJn H, li Scholl in Anwpndunp irebraehl) 
verwandelte die spfttero Tradilion in dip piPwAhnliclie Slrnfe fdr Kkniiselio 
BDrger.*) AuBerdeni iiinclit K, Meyer'') ttarnuf aiirinerkHain. dalt auoli 
Polybius (VI 1 1 ) der Ansicht gerepeii ru scin scheint. daB nm 450 t. Chr. 
der rftniischr SiaTidekainjif iiti wesenllichpn ahKeschlosseri war, Fenier 
ist bcinerkoiiswi-rl. dati sicli Sjiiiren dor diodurtseheii Datiertuig aueh in 
der spateren Tradition finden. Dip in der ZuF)ntzbestininiun(> enlknltenen 
An;;abeii tinilen Hirh z. T. attcb in der jUn{;oren Annalistik utiter den Jahren 
4.tO und -H'.i. Den zweiten Dezenivini wird die .Strafe des Feuerlodca 
aiigeiUolit'^). liielw/w trilmnidae roii 4-1:' mid -l-l?*^, wiedcrhvlen iin weseril- 
liclicn die diodorigchen Beslimnuingen fiber (He WaJil der Volkslrihutien. 
zxim Teil mit wrtrtliohpn .\nkiangon. 



Man vcr^leiche; Diod. SJI 25. 3. 

xoglov^ elvai tov dvit ftiaov xelfirvov 
/(tj *wi>.v naif fit. 



Uv. m 64. 

'•. [cum) . . . pugnarent collegos, 

ux tU ii . . . legit i m i eoiienilegt tri- 
ittni plebei gmt, ul tUi. 



If l,iv. VII 42,2. i) Meltiibr, ScJmoglur, Mom mix; o, llt-rxof{, Sc]iwartx. 

31 Nitz-sch. 4) lih. if. 87 a. a. 0. 

5) Uv. Ill .V,, IJ G) \. a. 0. S. B22. 

7) l.iv. Ill r.3,r., vgl. S.-.h»(«ler, K. G. 11 S.711 A. 1. 

6) Zwel vou DulllDB Liv. UI 99, U. fi4, !>, due von Trcbouiiu Uv. Ill t!6, 4 

4S 



Roniisdie Fasten und Annalen bei Diodor. Sfi.i 

Noch wielitigor ist jedoch. ilaB dasselbo auch von den beidcn Haiipt- 
bestimniungeo gilt. Samtliche Berichtc verzeichiicn mit groBer Gewisseii- 
haftigkcit als orste Handlutig nach dem Stnrz dor Dczemvini die Wahl 
von zehn Volkstribnnen. ') Die gcsetzlicho Bestinimung Diodors ist liier 
ins TatsAchliche iibersetzt. Man vergleiche cndlich noch folgende Anklange 
an den diodorischen Text: 

Diod. Liv. Ill 53. 

'fvi.tcxi:^ Tt'i^ Tt'fi' :to).iTi'tr I'/.n- C'.legati ad ea: . . . libertati eiiiiit m 

ftfpiVu- praesidia j>e(i7i,«.^) 

{if/iiiTfi- hy(iiT(w h^ovoiaj roir xaru Boi Lirilis inhaltlicb wieder- 

ri/f -To/ii- aQyoiToiv gcgebcn: 

10. ttmj reciperatia magistratibus legibiis- 

ijue vestris iiidida j)f7ies vos erunt 

de capite iiostro fortunisqtte^ tnnc 

ul quaeqite caiisa erit statuetis. 

Auch macht E. Meycr^) daraiif aufmcrksani. dati lias Gesctz iiber die 

Allgemeingfiltigkcit dcr in den Tributkomitien gcfaUten Besclilfisse nichls 

andcrcs besage. als die obigea Worte Diodors: ..tlenn erst dadurch, daB, 

was die Tribuncn in deu Versammlungen der I'lebs durchsetzen, Gesetzes- 

kraft besitzt, wird ja das Tribunal das niachtigstc der stadtischen Anitor." 

Wenn man auch niit Kaerst*) sich dagegen verwahren nmli. aus den 

Worten Diodors dirckt jenes Gesotz herauszulesen. kann man den inhalt- 

lichen Anklaiig doch zugcslehen. Ganz zn verwcrfen ist dagegen niit 

Kaerst*) die Ansicht Mommsens, der in in'ymTfci t^oroim cine Ober- 

setzung dcs lateinischen staatsrechthchen Ausdrucks viaior potestas sieht.^) 

Sogar die zweitc Bestimniang Diodors wird in der spjlteren Tradition 
zwar nicht unter dem Jahre 450. aber nntcr dcni Jaiire 445 v. Clir. 
erwahnt, allerdings nicht als Geselz, sondern nur als Gesetzesvorschlag. ') 
Wieder tinden sich wSrtliche Anklange: 

Diod.: TVif At xuT IrtavTuv ftrif XAy. (V l."i: iiientio jmmo sciisim 
j/iroji' !:T('tTotr . . . rar 'ira inlata a trtbunis, nt altermn ex 

nt'ciTf'i- d,T) Titr .j/./ji^or^ xalU- jilebe lonsnletn liceret fieri, eo 

nraoi^ai i^itvr, i n j o v a// •: Tf;') processii deinde, ut rogationem 
Aiiju-t xiCt (([/If oTtQor^ Tov^ r.T(('- noveni trihuni promulgarent ttt 
rocj tx Tfiv .iXt/lhii.: tiiitttni^ia. poptUo potestas esset sen dc 

piebe sen de patribtts veilet consitles 

faciendi. 



1) Ck. yro Corn, tiei Ascoii. p. 77. Liv. ill 34, 1 1. Zon. Vll 18, U. 

2) Vgl. Klimke a. a. 0. S. 4. 3) A. a. 0. S. 625. 
4) Fhil. 48 S. 333. .i) A. a. 0. 

G) Rom. Staatsr- 1» S. 2t! .\.l: vgl. II" S. 300. 

7) Vgl. Liv. IV 1, ■>. Dion. XI 53, 

43 



366 



Gforg Siiftvart, 



Ver^pl, fi'rnPr mf' siirlilirhcn Aiil<lriii(jc: 






Lit. IV 1,8: id wro si (ierel . . .^or- 
ttu anferri a iirimorihita ad jilehem 
xumtnuni iinperiittn crettcbant, 
Dion. XI 53: itf' nit: fi^rniiixmrr 
ni rot" linvitfTixor /«ri;;«j't*t; 
ai-nipim- xaralvofi^rt/r rifr itu^ 
rt'}r 'U-nmrtiitr inn^/rrd;. 
Xaeh dip Idc*. ilaB aiif die In/ea Valeriac Moyaltae gro lien toils dio Kreilipit 
Apt PMis zurii(>k:tii(rii)r(<ii Koi'), vei^t niif dun .Inhr 41!) v. Clir. Iiiti. 

Es kanii also kein Zwoifr) seiii, (InB die diodnrisclu- Tradition die 
Jlllrstc ist. aiif liif alio spstorcii zurflckEPlien. KliciisoweniK alier kann cs 
zwi-ifcllian spin, daB die diiidoriKclio Tradition alisoliit kciiio CtlaiibwflrdiRkfit 
verdicnt. Nacli rim Fasten sloht, wic gesflgl, fost, (laB ciii plrlicjisclipr Konitul 
ziu'THt ill! Jnhrc 'AM v. Clir., zwci plpbojtschi' zurrwt I 7*2 v. Clir. ziiin KrniHnliil 
KeliinKtcii. AiiLicrdeni siud. wio wir int crstL'n Teil RBselim liaben, (llr 
lias fClnfIc tl!ili.iini[i{lort r. Clir. iiiciit einninl die Fatttcn Kl<iu)iwardi|>;. norli 
viol woTiifjtT also liistorisclic Naclirichtcn, vollciids soIi-lic vcrfiuiiiungM- 
gcsrliiclitlirlirT Naliir. Wir lialicn es liier violnirlir mil piiicr Kjiiitrn 
Konslni]ctioii zii tun. wpIcIid sowoiil das /ivilrrriit. dio i(wdlfliirnl(;pivctz- 
yvljunR, wie einpn wiclilifjoti Tell iIps Staatsmditps, nainlich das Rcdil 
d(T I'Idw iinf die licdeiilcnilslrn A niter, Um .Inhr iriO v. Clir, liinauf- 
vcrlegte imd au die Dczcinvirn ankiiflplte. Waiiii ist ilicsc Oe^cliiclits- 
konstniktiou, die maliffcbcnil fur ilic ganzr rOiiiist-lic Ot'scliiciilsfhri-'iljHiip 
wurdc, ffcinaclit wordon? 

Wir lialicii djifflr vtirschiodrnr Anliulispunkte. Eiii Tprminns jiost 
qiirni ist (Ibs Jnlir M'i v. Chr. dcnii danials oisl Rclaiinlcn zwei I'lelK-jpr 
Sinn Konsnint: vorhor konntii dii> Zulii»!«ung i]»r I'lnbrjcr zur xwciu-n 
Konsiilstcilo nitrlii als iiralU' Itcslinmiung iiusHPRfUpn wonli'ii,"'') l-Vriior 
itoigl (lie (Ipti VortittK iiiotivierciiile Ers^liiinig voiri Stiirzc flor Dczenivirn 
durcliaus prip<'hi8clic Zdgc: oinc so intonsive Einnirkunif firifd'i3clic?r 
Knitiir aiif die rfimischp (ioscliiditwiiroiliuns palil aticr iinsKPJ^riciinot fllr 
die crelo tlillfte dcs zweilpii JalirliiiiiitcrtK v. Clir,, dir Y.vU dcr Blfitii ilcr 
ptiniiinisi-[iiMi uud plnullnisrhcn I'oosio. Spaier aber als 150 v. Chr. 
kflnncn wir unsMP Tradition ancli iiicht sclzen. Dcnn Tolyliins im fi. Biirlie 
kt'niit KIP sdicm. und die antifjimrisclipii Eiiizpllicitpii. dip Piso und Cassiuf; 
llrniiiia. wis die l-'ragnipiile zpi^P'!, iit liPlrSrIilliclier Anzni;! aufwcisfn. 
fehlen in ihr iast f;3nr.lip)i. Wir mOM^cn xic dalirr dor cntton, gricdiiacli 
gcschricbeiion Scliiclit der rSniischen Annntistik znwdsDn. Dali cin 



I) [.1v. Ill 05. Diim. XM.>. 

3) Man kfiiinte lifiphstcuN ibniii ilciikvu. dnll ji>u» Uptttiiimun? sl» A^cituLjonti- 
mittel aut'Ii vnr 172 v. t-lir. lerncndd nurde. Abcr I'OVii;! wir WL^»UIl. crTvlKtc 
ilaK Ki'l'IkdIs voin Julire IT:! tihiio ^rolili-ii K;mi|ir. 



U 



SUmixhe Fatieii nnd Annaltn het Diodor. 



367 



Rfimer, tiiHit pin ririrctip ihr I'rhptx'r war. Rcltrint iiirr irHlirsrtirinlicli 
wegeti def iateinisrhen Restanclteilp. die wir uarligowiespii linhen. Eitir 
ipbendiEe VorslclInnR von ricii ICIenienl«n der rftiuisehen Verrassung alier 
liallc audi cr iiichl, wic n. B. die Pefmiiion dcr I'alrizicr zei^rl. WoIImi 
wir Xanirn iipnneii. so habcii wir die Wahl iwisclien )-'aliius I'ictor. 
Cincius Alimrntiis. C. Acilias tind A. Posiuniius. Wclclion man walilpn 
wit], ist Geschmackssache. 

Dicser Auffassung sclicini zti widersprcclipn die Sicllc des (iflltus 
XmU AU. V 4. 3; iiMfirvpter turn jn-tmnii w iikif after KQtistd farhtg e*t, 
duo fet) VKSsitHQ anno pttstqttam Rvmam fiulli ajUTiirit: d\et« Worto neioa 
gcsPhriol)cn gctv-pson ifi Ubro quarto dcr Fabii annates. 1st die Stcllc 
atis ['ubtii.« Pictor. so liatte der orste Verlreler der ^orliisclt 
goscliric-bciicn Schiclil dcr Annidislik sclioii fine juidcn- vc-rfaiwrniKS- 
gcschicliiliehc Trnditi»ti als Diodor. Indes sagt Gelliue aicht, welcbeii 
KahiuR er meini. den Q, K»bins Pivlor. dor in uriocliischer Spraclie Annalen 
sphricb, Oder deu Q. Fabius Maxiiiius Scrvilianus (eos. 142 v. Chr.l. dcr 
lateiniscbo Aanalon verfaillo. Wo ncllius soiist <>ini>ii Fabiug erwilbnl'). 
aagt cr icctnaucr Q. Fabius I'ictor, meiai aber dabei oRenhar rin iwalir- 
scheinlicb agiokn'phes^)) Inleiuisfbe^ Work ik iun jMitifkio. Wotlon nnr 
jone erite Sfelle dein Q. Fabiii» Piclor ziisL*lin.'ilii-ii, so iiiiis<«on wir natQrIicli 
atmolinicn. daS Oo]lin>; eino InlHnischo Cbersclzuni;: oder Bcaibctluiijc: dor 
■rriechischon Aniialoii dieses Mannr^ metnt: dcnn rr zilicrl jn wfirllidi. 
tndes die Exisicm eiiie* solthcn Worices hai m. E. mit RcchI Rndcr") 
brstriitcn. DageiJicii wiescii wir bctiiiniinl. dali Q. Fabin» Slaxiinus Scr- 
vilianntt latotnische Annalen sclirieb.*) Ms ist doeli weitaii!; das Nabe* 
liegPiiditto nnd Kinfachslo. dip Notiz dps (Ii^llinst diospni I'^abius zuzui^cbreiben. 
zuinai (Jellius von dem vienon Itiiphc sprichl. des I'iclor Annalpii alter 
jm Oe^ihsau zu denon dra Servihanuai^) niclit in BDcbcr eingeteilt vraren. 
Dunn abcr zei);l diesr Sirllf nnr, i1h& in der z\Ypitt'ii. dcr latpiuisobeii 
Schicbt dpf rAtnischpn AiinaliHiik bi-rpits die Itcobacbluog gpitiucbl nurdi.*. 
daB otwu zwaii7.i(; Jabri' nnoh dor (j^allisohon Kataslropbp zuiii erston JIal 
oin plcbejisolier Konsal iu don Fasten aiiftrnt. 

Das IS! rin Foiljtchrlii (•egPiidbiT dor diodorisrhen Tradition, die nacli 
4.X) T. Clir. don Unlrr«'!iif*l zwiiH-licn Fatrisioni und I'Icbojern flberbaiipl 
nicht mehr erwjibnt. Wir »ehen hicr Aas EinKotzon dor nnti<|uari5cheii 
Forscbniig, zunAolist in boscbeidoiior Form. Dpiiii dab Fabius von oinoni 
Go^etzo spracb. etwa ciiipr /«; Lieinia odor Sextia, die die cine Konsiil- 
ittelle don PlotH^j<>rn ri'M<rvi«rt«. $tehi nioiii liei Uellius. nnd es ist mir and) 
iiidii wnbr^bcinlidi. 

Wax Fabius Maximiia Serv-illaniu* klar erkanntP. dall nanilitb dor 
entsirhci<lcndo Erfolp iter I'Idiojor iiiclit iin Jabre 450 v, Chr.. somlom 

1} I l:f, 14. Z. la, I. 3) Scbaiic, BOnu Lit. 1* S- K3; 

3) A. a. 0. S. 3iti. i) Dion. 1 7,3. b) Scrv. nW Am. I 8. 



4$ 



mH 



Oeortf Sicficart, 



3fi(i V. Chr. ernmeen wiinlo. ist audi lioi Dinrfor weiiipetpn^anRpJleiilM. 
Er hcrichlct iintir ciwii .lahro 377 v. Chr. (XV fil) von finer oni<tt>i. ilic 
sici) um die Vmat: drelite. oh Koneuln odcr KrieKstribonen gt-wAlilt n-cnicn 
solt(en. Nach piiipr kiirzeii An«rcliic wMileii secli* KriegKtrihiinen f^cwShlt. 
Drci Jiilirt^ splltor (XV 75) li'itt sof^ar cine cin ^iikps Jnhr ilaiicnHlc 
Aiiarcliii* pin (ihd rtrn^ .inimxAiZ 'irtianct. worauf iin ikicIisIpii .laliiv 
(XV7U) «»tJ Tpjr r.-idrotr itiitiffxnr.; a dijfw-i rt»jim(i«.." xnTfort/iit. DtC 
liolitiwlieii UtiruIiPH, infoljcf At^tvn ilir Anarpliiweitoii iiiiflrelPii, iliclipii 
Bicli zwnr niicli Diodor uni ilii- Fragc. i>b KrippBtrilniiicLi ikIim' Kiiitsulii 
gow^lt wprdcn Rolleii; prinnorn wir uns abor, dalJ vnii tlen heiden iiii 
Jalire 366 gewShlton Konsuln iter oiiio eiri IMobojor war. sn zoigt sicli, 
flaQ (ler Kaiiipf fakliiich inn dip ZuliisKting ilcr Plcbpjer ziiin Konsulat 
^■fuhn wiirde. 

Was Diodor nur andntitct. Fabhis Maximi)!* Sprvilianus niit dflrrcn 
WorlPii Hii^spriplit. hat rlio itpfttoro Tradition hokaimthpli viplfwrli prwoilPii 
imd ausfipschiiiflfkl. Dalo dor iphnjalirifip KHrii|if dor VolkslribiiiiPii Licinius 
und Scxtius mil dip nach iliiicn lipitanntpii Gesotzp piti'l KrIiiitliiiiK i^\, \H 
ItingdX prknimt.') Trolzdpin knnii man vprsarlieii. pinp Ice cle oUero con- 
mile (a- iiUhr rreamh als historisclioii Kprii f(':<lziiliid(Pii. Ahpr daf^pgen 
9|>riclit. u'ic Pais-) liprvoHicbl, das Vui-kuniniPii pati-iziitphpr Kuljcgipit in 
don Jahrcn 355, 354. 858. 351. 34fi, S4i. .-14.1, 3.'i4. 3-23, 821 v. Chr. 
(iiadi Diiuior aiich S37 inul 33(5 v. Chr.).") Erst spit ^20 v. Chr. prsptiriiipn 
rpfiPlniJlBid pin ratri^icr tiiid oin I'ipbi^jpr in dpn KasU-n. Pais dpiitPl 
dipsp Er.selipitmnj( mil IUtIiI daliiii. daii die nphirin riitlil auf piiiiiial. wip 
(hv Tradition will, sondern in langpm K.triipfp und allniShHct). dtirrh 
Koiizpssionpn tlnrrlijjpHptzt wiirde. Warum pprado im Jahrp 321 v. Clir. 
3tii!ii IptzteiiiTial zwpi I'alrizipr jfPwAlill wiirdeii. ist leiclit m prkpanpa. 
In den iiachslpn JahrKelnileu zwang di« Not des AiiUereii Kriegps die 
PatriBior. ilirp altoii Vorrppliti; wpni^slcns xuni TpiI ciulijiltig nurxugclK-n 
und di>(' I'Iphcjpr als gldclibprpchti^t anziiprkonnpn. So zcigt i^icb iiiicli 
in riioapm Fwllc die Richtigkoit dpr Ansphatmiift E. Mpyprs, dpr als daa 
cnlsciieidende Moment in der KntwickhiriK Konis das milililrisphe bptraclilel.^l 

iwt diPSPr Vprsudi Piapr Rcltunstniktion ilrs wirklii-lipn Vprhnifs rlr,s 
StAndckampfpij gelun{;cn, so isi uatbrlicli von einer vprfaesuii^'^'scliicht- 
lichpn Tradiiion kpinp Rede. Niebiihr*) bewitlinctp als das li&chstc ZicI 
soinor Kritik. „dpin Bogriffp, wplcbon [-'abiufi imd (irapchamis voii dor 
VerfaBSUiifi und ibi-pii VpriimlpriiiifCPti liatlpn, nalipzukonnnpn". Wir sind 
jelrt m dpr gitlcklichpn l.(igi\ in dpr diodorischcit Version deti Ucgriff. 
vrelchen die griecbi:3che Schicbt der Atuialistik. dcr Fabius angetidrt. von 
der EnistehiniK dor rAniisrhoti VprTassmiK butlo. prkamii zt> habcii. Abcr 
vena ?iicl)iihr fortfahrt: -gaiiz gowitJ sahpn sic (Kabius ond Oraccbanns) 

I) K. Hi-yer, TH.nn Mut. 87 S. Mi. 9) II S. ISfitT. ft) Vgl. S. iS6 A. 7. 
4) (iarh. If. All. V S, US b) HSm. a. II S. 14. 



Ifi 




RSmudie Fallen tmd AnnaUn hei Diodttr. 

dariiber nnbodinct rit-lili^'. so tiifii4iHMi wir tiafdnind iiiuMyrcr nc>«rnl''rkcnnliit» 
sagpii: stafiz upwilj !<alieii m* <IjirulK'r Miibwliiiirt iinrichlip. In Verfnlpiine: 
tlor cigeiipn qapllenkriiisehpii Melliode Niobiilirs (Sohci(liii)[{ tier iiilt>ri-ti mid 
jQiigemi Quellrn) Kelangcii wir dazu, dein UtnutH-ii an dii* Kontinuiliit der 
riSniisrhpn Vcrfnssmm!>Ef«thirIiiP, ja an die Exislcnz einer verfapsuncs- 
fCOAcliiclii lichen I.berlicfening filr das 5. and 4. Jnhrtiundert v. C]ir. ciid- 
giltig xa ontsogcD. 



c) Die ^-D^tir ilm Appios Clnudiiu Coccus, 
NnHi ahor btcilil unit Hnr lloffiiung: vicllpiclil ^lu'trt dati. n-as inisprp 
Tradition vun dpn nocli willin^od d<-s xweitcti Saniiiit^rlirirgs erfii)j>ir'it 
IMurincn des Appins Claudius erzShlt. der Geschichte an. Davoii lianili'll 
diT zwi'ilc fcnlll<!r«' Abscluiilt Olx^r verfassiiriifsgi'sctiichtliflic Diti^e. den 
wir b«i Diudur (indcn (\X 34!). Audi \\'wr fuBt Diudur untor pinriti Jahr 
(310 V. Chr.. 3U0 iiach diodonscher Hoctinung) m^iiniiipn. was dir illirigff 
Tradition aof mphrorc Jnlirc vprti-tlt. denn dtp Zpnsur rIps Appius Claudiu:^ 
frxjililt IJvJuB uiilcr dcm Jahrc 312 v. Chr.. die Wahl dos Cii. Flavins 
zoiii kurulii-chcti Acdil dajfi-gi^ii uuicr deiii Jahrc 304 v, Clir. Dor G^-saiiil- 
Hiarakier dcs Absrlinittrs paSt solir gut zii dctn Ahsdinitl Qh«>r da« 
Di'wnivirat, nadi doni iiii Jahro 4'iO v. Clir. die Moba duicb cine Magna 
Cliarla allp Mire Bpatcrpu Rpclite mil cineta Sehlagc errrichte. DiPSP 
EmingpoM-liafi atior l>(*staml iiarh der diodoriscbvii Tradition aar in dor 
Besctzui!^ ilcr Amler dnrrh I'lcbcjfr. Dalier liandclt os eich liei don 
RL-rfurinca de« Appiiis nirhl uni ir)tcn<t wrirho rpchtlirhen Bcsltiuinuii{;cn 
xu^iii^ou der I'lcbi^jor, nooli woiurit uiii And«ruii)jen odi-r V('rlptziiii|;pn 
dps im Jalirr IfiO v. Chr, hTrpioblpn. Rondcm uni zensori^hn MaBrrgoIn 
dps Appius Clandiiis. dip dirpkt gcgen Hpr viltprlirbpn Branch vprslntipn 
I.ToxAci Ti'tr .icriuot'ii' vuiiiurn- ixinjOi). Nirgcnds isi angp<leulPt. daU 
Appius uiigesctzliclj handrhc. Cbcrhaupt sclieim die <^ueUc Diodurs von 
pij^pnilirhpu f!ps<*iwn. dip dip Aktionsfrtnhpit d<>r l!eanil<-n lipselir^nktpn. 
nichls zn uisspn. (ipviB lialtpn sirh dip Itpanilpn ini allf;pmcinpn an das 
van alk'rs bi-r filjliche Vprfahroii: brpchpii sip aber mit deii Qberlipferluti 
(jnindsaUPD, so is) voni Stnndpinikt di>s Kp<rlus aus nirtit^ dt^rcgpii rv 
prinn<'rn. Wpr atiw i\e Uramlrn eirltt. hat die Maclit, iiIIp;! durchzu^lzpii. 
was pr will. Nur hat nio pinp Failpi alie UpainlPn in der Hand; dalipr 
werdpn dip .MnBnahraen dor ciacn Tartci diirch dip der andcrpn paralysierl. 
Dor SphhI. dpsspn Msle Apjiiua fpstsetil, wird voii den Kimsuln oinfarh 
nicht herufpn, sondern dor von den viirhprgchcndrn Zpnswn-n iiisainmrii- 
gcslctjlc. L'nd alJp NeueninKcn des Appius <sraren unniJIijilich. wrnu rr 
nichi im Eiiivcnit&ndnis mit srinein KoIIckpii Plaaiins haiidpll.') DIpsp 
io der ganzen diodoriiuthen Tradition dnrch^chpndc Aoffassnn^ roni Wpsen 

47 



MTO 



Qtorg Sigtrart, 



tlor VVrr»witiiii$i crklArr mis ^mh. vrarwm sir nriH niclit nnr Pimtigr lex 
oonauliiris »ilvr iriliiiiiiciu txTicUtcl. 

Oehcn wir euiii einzclnen fiber. Dcr Absclinitt \X 96 bcginnt mil 
foI^Piutnn WnrlPii: tr (B tjJ ''"Vlf xtme Tftr-rtir ror triarror ript^t;- 
ttkoFTo ■ xm rt.t'rt-ty h Trtftn^ '-(.t.t^o.' Kkat'-tSio^ v.in/XMif t^^'^r riiv 
m'li't{tX*'rTit .Itvxfur UJUtt'jiur (cmitl. kim'Atin-) rroiXi: ri'tr ;»«r(»(>in>j' 
rmttfti'tr fxlfr/Ut ' rot At'ifift yttif n't xt}(ti(ii'S/itnir .Torwj* rivd^ru Xayt»' 
Ijmtini Ti'f^ ot'/x/.tjr<iv. Dei' pnlnzisrltr Zriisoi Appius Clau<lins isi also 
fliirrli (Ills Eitivcrstilodnis mil sciiu'iii pli-bi-jisclicti KollDgcn (Plautiiis ht 
RweifplloB ptn I'IpIm'jm*)) in den Stand *c<'8cli'- spinpn volksfronndlipliPii 
NciRuiigpn (lie ZQfrH scliicfipti zu lasscn imd ganz rpvolutionftr vorwigelipn. 
Ix kOmniort eirli nftiiilich iti kcincr Wcisp urii dm Senat ft) iir/xitiTin:i. 
doslQ raehr aber uiii die Wuiisrlu- lips Viilks tii Mjfitt^). Iw siplieii sicli 
iiiso jeWt iiielit iiiflir I'atrizicr iind I'leliejer (cittrifUutt — xXt/^w), sontlpni 
S(>nst uml (Jpsiimtvolk (liv-^xkiinu — •'^I'lUiul (it^KCtnlher. Das isl ganz 
k(nis(H(U('nl itii Siiiiie dcr diodonselien Trudttitui, denn dor Kaiiipf zwisplipti 
Fatriziem mid I'lclHrjoni wtirdc jii im Jahn- 4oti v. Chr. IiciKPlcgt. Jcftzl 
isl ofTcnbar an dii' Stcllc der ratrizicr eim? neuc, niclil raindcr oxklusivc 
uml liciTsolis6cliliRP Kaj*i<> (tWrolcii, dpivii OrRaii Avr Senat ist. Uiose 
Senat spa rtfii isl niiriltlicli die XobiiitAt. utid ps isl bMoichnond, daB (>in 
I'atrlziPr Kii(?rsl gcgpii die Knbiliiiit aurtriit, indoin or sich auf das Volk 
stWzt. 

Die ersle Tat dea Appiua l.sl folgrnde; x<u jri*fi}r«j- /«»■ rri xuknvfifnir 
A^jiwv rionf K.TO or«(J/«»' t'y/iSin'ixmTn xtittf^jfr tU r/Jr 'Pt'ifitir xai 
JloXitc Toir Aijptniiinv yjtt^itnxtiir ^/-■ Titvrijr rtji" xtirtstlxf vtfi' arfjAoitUi' 

tirtv ddyftnrn^ r,'/^ r,fYxX/fToi\ DiiB gciiipmnflteide Work einpr Wasser- 
leiliitiK wlrd also von Appius auf^'ftilirt. oline dalS or die dazu crionlei- 
lirhrii groUfin Gpldmitlel sich vtmi Senat bewiliigeii lilUl. Die GeoeliminiiiW 
(Ics Seriates zu wilclini AusfjBhcn war wobi iihlicb. iihor. wie es srbeini, 
(•eBCtzlicli iiiclit varKPSchriebcn. Wir nelirn bier an einctii koiikrelcii 
Iteispiolp die mile Maelit dps Zeiisors. nAcli Gutdtinken xii liaiuloin. 

Dhs zwpite RPiiieintllltziBP Werk isl folgendps (8H. til: iitra AI mrrn ri}^ 
«?-' »«iT'ir xh^fhiiUfC M.?,T^,v odor r« :^?Jtnr fii'im,: Ititini iiT(£i*frf» 
x^tTffXitf/'Hr K.To ft-t/iif^ l'*Ki" A'ltfl (*//,■, nrro^ tor AifcorijiittDh: madifii 
jtiUiorofr if ^ikit-n: xttt rt'ir rn.Ti-ir rm--- fiir v:^nn'j[inTn^ 6tuaxnifUi. 
Titi-^ A\ ^itiffff/ir'iAtt^ 1} xiilim;' liv'iXrji/iii.'Otr li^iiut'r/iit^ f^tHMiin^ xttri/- 
ii'cit'ttur I'tjrtlofti: tiu Ai/ftoaii;.: jritiKiodav^. nvrnv lYt jH'i/iiilor nlturitrni' 
xitTthmr, u< xoifi/r n'xi'tiOTiicy t/iivri in/It th. Auflallpiid ist. dalS Appins 
wir l*flasleniiig imd Nivollierimt; des grfilotpn Tcils dor StraBr von Rom 
naeli Capua iiilc niTriitlicliPn ivinkOnftc vcrwemlet balieii *oII. obwuhl er 
dapli vorliei' riiien groUen TpjI (ier ofTentliclieii (ieltler ziiiii Bau der aqtia 



1) V9L (lie KuUeglen der Julire 358. 347. 341. SfHK 318. 

48 



Jivmiscfie Fasten und An7Mtat Ui Diodor. 



371 



ApiStt vcrbranclite. M l'^)ri)!i«) ist auRnllciKl. lUt! dip (lyiia A])}>ia i>infarl) 
TO xaiavfitrur '.LisTtin- i'lirnt. die via Appia aber ausfulirlitlier ly r;V/* 
iitrrov xi.i,^Ton Mt.t/« («*!»,■ helBt; naltirlioh wiro die iiiiiKekflirte Reilien- 
folge der erliiutfrnclcn WortC- 

Di?r SrtiluUsjit/ wflrdi]|;t daii Vcrdimist dps Appius. das vr sirli iriil 
cHeser StraOeiianliifcr vruarb tinJ betotit wietliT KCincti Eifer ftir dus 
gciiH'iiic Wolil. Au8 diesen Worien eine cDlscbicdene Paneiiialinie fftr 
AppitiH h^'rausieule.soii. wio Nitzscli^ will, halto irii nic-tit Tfir xn^fbraclit. 
Uuli die via Appia don RiiUiii dcs Appius Claudius bis iu dio rrrnelcii 
Zeiten verkuiidetp, konnie audi spin argster Keliid nirbl Ipugiioii. Cbpr- 
baufM aiarht dieDarstHlung Dioilors den Eitidrnck p\af» ubjcktivpn Bericliis. 
(IciisiMi rcferiprendcr Charakter die PaiteisiellURg des Uericliierstallera 
iiicht i'rk«iinfn tftOl- 

Ganz unerliott ist dns Vprfaliron dn; Appius bci dor ledio fmaltts^ seiner 
drillPii MaBrp-gtO (SH, 3j: xartf/i^t tii xttl ri/V <ir-fxh,TM\ ov roi'v nytnU 
xiii .Tii*M'20JT<r.' r«;.- d^tuputit :tinniy(fd(f(ur potttr, cw /;»' fOo^, «'/*(• 
:iOAJLW4 xttl Tflir tcmi.tv&i\tMr rUtiw (codd. irtovii) dr^pipr ' tip »L* 
ti*t{ft'ff^ ?<)fi(«/i' f« xuvyi-fpi r*M rate trytrtliu-;. Wicdcr vcrstftfit Appjus 
wider fbiii Hcrkoiiiinen, dpii mot maiorum. Kx vpmachlassint die ivynit^ 
x»i\ :t(fM'xMTi^ ritU d^ifipuGt. d. b. dio Ixuli? dpr ScDiitspartPi. dor N'ohitilAI. 
Diodor nebranchi hi*r fast dipselbeii Wotto wie XU 25. 3, wo cr cino 
(falsfliPl I>('fmili(»n dcr Palrizicr pibt. Wir k»niicn daraiis woli! spblicQi-ti. 
d»B dip beideii Sicllcii derselben QupHc ziuusrhrcibcn siud. Ja. aucli der 
ganzc Abstliiiiit bi« ku dici^or Stclle isl wobi dt^nselbtn griocliischtii (wie 
S. 3()I gpi«i^ wurde) (juelto zuziiftrbrpibcn. Zwar die Wort« jj nryx/./fTn.: 
Aufpiz Tfjj: iU"/xai}to>: u dijpn-i sind ncuiral: sip kOiinen sowotil ciiipr 
^ipcliisclirn als einor hus dem Lateinbcbet) Qbprselzlen Quelle enttttamnipii. ^t 
Dagpft*^!! wciscH auficr dcr sclioii erwaliiitcu WicdcrKabe von NobillliiL 
(versil. audi oi xn'-yi'/ptytM r*r/.- ti'yu'fliii^t die KniriTnung«angabcn ((c:to 
OTtttSifif iiyAiiffXtitTit, IHTII4 Tor dtttiirtjfittro^ omAio/r jTAiinrfif if ^tiiwii-i, 
fomer der AuHdrack in xttiuvpt$'or 'A.rytnr t"dro(i'*) snwie die weitUtififEP 
Ausdntrkswrisp hoi Knrftlitmn^ dcs Piivellierens dcr SlraBe llnteinisrii 
einlach mnntrc cf. lAv. IX 29. li) niir eiiie ^rrbisrbe CJiielle bin. Vielleiclit 
kOiinen wir darcb die Antiahme einer griocbiiicbcn (Quelle aucb die ver- 
blnlTende Notiz erklSreo. daB Appius an Stelle dcr nobiUi KmgelA<upnPii- 
sAlme ill den Senal aiifgenomiiicii liabe. Wariiin denn jjlpitli l-'reigolitRseiiPii- 
sJVhne? Gab es niclii aurb (reip BQrger, dit- iiiclit zur NobiliUit gcliftripti;-' 



I) Rio Fti'(li.*iitiini;HUDteTw)iIe<l xwischea «i Aijfinaun :tgi^oi*n mihI la AifftAatM 
Xf^fttin M iiii-til anuiDebnieD. i) Hen: Amil S. 231. 

3) DaB XIV 1 13, e. 7 j^oi-tfi'n ttehl, itt bci tier Singtikrit&t ilicsc^t AuMlriickcs 
ki-in (ivgenbcwvfit fOr imtiere St«ll«. 

4) Vgl. Dloil. XII 24,4: <*)■ t^'AXyi*^ XMorfiftny, b: rltr »r«fta^/<«vor'J<ii<(r- 
tlntr. 'iG, I; rwi' xelovftiiMav itMfxn mirixutr. 

4» 



SUmucIie Fatten vnd Annai«n hei Diodor. 



37 S 



Antiutislik zeichnpt and MomniiM-n so gUnsend rckoostmirn hnlr lIolTart 
uiid Bullion uni di<' ^'llMt»gull9l siml ja st'iae charaktcmliKchpii Zugc. — 
Spnithliph Ullt bei diospr neueii Quell« anf die Gleirlmn);: itl ijri- 
tfttn6Tnrt» \ tiA I'lXXin ,T«Afr<;i ;= m n'-/trit^ ■ iit .fiUAiii. Xril trit! au( 
Of i:jnfiirfiyTtnm, uiiil zu ui jtoJIao! wurdc luao ala Uegeiisalz eigeilt- 
licli r»j uUpn emarleii. Von voiloren Bcwcisc-ti. dafi bier cine i>«uc 
(jnc[](> vorlif^t. sci voraus^nomnicn das Auflr<>teii iif>r f.T.-r^r.- in dcr crsU?n 
MnBrfgol und dae Zortiokkoinmon au( die Ixiia tenatiis in drr zw(*ilon 
MaUrpgpl')- 1" tk*r crsteii (JupIIo »ind iiillpr rail keineni Wotle erwilhnt. 
Viriloiclit weisen die Aiisdradtc ol «i'j*fdp*M und n\ ndo^nrtrfc m'^ij(Tix»i 
auf Vint- laldnischo Quelle bin. 

Die Malirc^bi dc« Appins sind nach der zweiten Quelle fotgmde zwei: 
I. »(r(( fi'tv Tt/r toii' ix.rtmr Ametfdftoiai' ovikmi utf-tiAiTo roi- I!jr,»or, 
Bei dcr retogrtHio der equitfs, die dor Zeiisor vorznnphnien bat. vonneidet 
or es. don Riticrsiatid ini Sinnr dor NohilitAl dnrcli Au.ssU)Bur}g rnwQrdi^cr. 
d. b. dcr Nubilitat iiicbt Renebnier Leate za .reinigen". Er rerdient 
sich dudnirh dvii Dank dcr EitiporkSniailiiigp. dio durch die RillerqualitSt 
znni ordo senatoriwa gotangcn wollen. 

*2, x«T« fA riff Tt'tf tit'ft'dinrtr xinay^*ttyijv mWivt rtHf ndo^oriToji' 
oryxii/Ttxt'tr i^itiitltr. lixn* ^r »9ot; xfutfr roU tifitiutU. ffie Appins 
die diT KobililAt nicht gnncbmcii Kilter nichi ans doni Rittemande ana- 
Rtflttl. 8C1 bolilElt CT audi die senatcret humiles, die homines novi. zum 
Arger der Nohiliiiit ini Srnal. Bezeieliiiend ffir den Charakter dieses 
Beriehts isl die Sclbetversiftndliclikeit. mil dcr das Verialircn des Zeiisois 
atif pariHpolitisrlie Mmive zuriiekgeritlirt winl. 

Ein Yiirzfl^licbcs Miltcl. die iK'ideu Qiirllni la :K)ieiden, gPwAlirt ans 
l,iviw3. Bei ihni balwn wir ebcDfalls iwei ganz voreohiedeiie Hericlite 
Qher die Zenstir cle» Appiiis Claudius.^) Die erste Version (indel sicli 
IX 29. i> — 30. 2. dazn 33. 3 - 34. 2fi. Znerst wird kurz dor proBeii 
Baulcii dcr atpia und via Appia godaelil. dann die infamts atq»e in- 
vidiosa senatia Urtio erwahnt, tUe die Abdankiin^ de.s lloatinf ztir I'lil^'e 
bat. Hierauf wird die Lesende von lien Poliiieni erzjihb, an Hie sidi 
pragtnaliscli die Oeschiclilc von der Krblindun^ th-i Appius anscfalieBt. 
Die Konsuln lies nUclut^n Jabrea. <iuesU apttd j>opuhtm defonntttum ordineni 
f/rava ledione Knattts^ qua itotiorm alvptot kttia j/raeteriU (wenf, lienifeii 
dm Senal in der frQheren Zusainnieiuietziiiig ll\ '21>. li — 30. 2 1. Der 
Absebiiiit r. 33. 3 — 3i tio. kcunzcictiiict sicli durch die Rede der Volks- 
lribuiH>n P. Seiupruiiiu« obne weilcn-s bIh spStc Erfindnng. 

Xehen dieser Version, deren CbarakleriBtiknm die MiidenniK''der 
sehrcienden Aiiarlirunismeii isfl (wir tiiiren nicbls von FreiKelassenedSiibiien) 
und die darin mit der zweiteo Quelle I^iodors Qberejnstimuit (abweichend 



II Vgl. Poix II S-hX> Ann. I. 

3) Vg)- O. S«eck, Dk KattudftUfrt tter Pomt. S- 6flr. 

Klin, IMtrtB' m ikra UrOThtikip Vl:j. 

61 



r^ 



874 



Oeorg Siywart, 



vun dirsrr vrfiB sii* iitc^hls von cinrin Ritrpr/ptisiist finilot fidi hei LiWus 

eine zweile Vprsion IX Mi r.ma Jalire :i<Ji. ilie naiu auffalleml iiiit tier 

griMhisoheii QiifUi' Diodora {IboroinKtiiiiiiii. Daa zeigt fulgcmlp Ncben- 
oinandcreU'Uung. 



Diod.: xaTifn^t di xtz'i Tifritryxiifrur. 
lit' T«r.' ivyhtfl^ xiti Siiui'inrtit^ 

vn r/j' THus:, ftXXic .ruAAiii-^ xtti 

rutti xiii Ti/r i.^nvo{ur Ir o.t«/« 
rttf ^ovitTai yi'ift Ttirrm^ni xai 



I.iv, IX 4lt. in: cf/crum Flaviitm dixe^ 
rat aedilem foremis faclio, Ap. 
Claftdii irtwtra virct nacta, qiti 
stntatHm jfrimus liherlinorum 
filiit in*iiiinavei-at et, 

poetHtquammniMionaiinetHoratam 
haluit, 7tec in curia adeitltis erat, 
qtuis petierat opts urhanat^ finmi- 
lil/iif per otnnug trihnt dirigis 
forum ef Mnipum comtpit. 
Man siHit, Liviiis list dcii Uorit'ht otwns aitders ^'(-farbt iini) kimkroler 
gpsUiItet. Jiber die ll;iii|)isiichc stitiiiitl. Aiicli ist wie bci Diotlor die 
/ensur dcs Appius Ciaiidius in deiiisctbeii Jabre wic die kuntliscliD 
Adilitiil cb's Cii. Mavius criabU uiid diosi- bcUlcii Kn-i^nis-si; yiiid nwdi 
iik-lil niiiiulitttiKcli aiisciniiiKlcrj^iTisscn. ') Die .Malircgcl dor Ktiiisiiln da^cgcd 
isl nur flugmloiilft. olTnnbar itdAlprt^ nnec Koiiiiiiittzenz an Irulior (lesagl^H 
(p. 30, 2). Wir siiid diiliiT bfrpchlifft. dio aiif die zwciti* Nadiricht ron 
der lectio tieitutus ful^etidc' Xoljz Uiodurs iiodi di^r zwcitfn Qup1I(> znzii- 
vrciticii: fit^' ui fiir v.XfcrtH t)ii\ rvi- tftkovtn- x«i dui ro ,iuvAitjitui roT-i 
ijity^ttriCTdtvt'; ][iiiityni&tu orrffynt' riff lU'yxXijTor or r/Jr p;to TWTOr 
xttT4Ui/itn'ir, (i/.JU! Ti/r i:tii ri'tr jrfinYtytyijiihHov riiniTt'tr xtiTicyoa^fliUii: 
Wi«l<?r wcial aiifli dor Aiistlnipk ui imi/ ttr^oncroi = nobilex aiif din 
KWcitP lalt>iriiKr1ii> Ijuflb' bin. 

Ddgcgen K»-bOrt die nilcbstt^ Notiz iiiibcdingl dor crslcu. der griecbisclH-'n 
QuclU; nil (31). 6): it di t^tjfto^ rorrrw,- filr «'j'r(.T(«rrr'«\ r*-* dj ^^.^.T/^';* ijf/c 
ifiioTij/fiv[/trt»^ Xtti TifV Tt~n- Ofyytttov (iroyfrt^i- 1'") y^iMcytyi^r ihitntt-iinu 
(ioriojiffn^ nyo(turof/tir »i'i*r<» t/Ju- Ictti/iirfiti^it^ tr/'ntumftUu iv«i* 
u.Tiin'ftti>fi\' I'titjur tpAfii-iitv. Tn 7r[tir,riu 'Pi-jiittfitir J'ri^f n»'r//^ r/Jc 
*h'X'j' ■""'('"-■ "''■ iitdaviirxi'iTo^. Niclii dip .TidXiiu sondPHi wip 3ti, 1 
der Aijiiiti trilt atiT, iind wicdor wird cine ganz niiKl»ul)lioh.e Ta1i«arlift 
borichlct. daQ niiiiili(*li <tiT Soliii c'lin's frvim*\asiiciwn Slcluvcti xuv kuruVunrinni 
Adilitiit yoluiigt sea. zii (U'liiaclbpn Ami, das luw-li im iiaiiriibaH«:h(?ii KiTPg- 
nacb I'ol. X 4. I ^r(!Wobiilipb iiur Palri/Ji-r crianittt'n. Vii'Moirlit dQrfrri 
wir Bllcrdings nucb hior wi« obcn bri der Aufiiabtiip von FrpiKclasacQcn- 
sCbiion ii) den Scnat annclirneii. dntl uitsprc ijuplle nitr siiKt^ii will, 



II Ich tftrbe itie USgHclikelt, alter nioliL die WalirNclieiiilictikcil xu. ilnO hvi 
UviuH eip HellMtiiidiKt^s ZaiDckgrvireu auf dio Zrnmir dvs Aju Cluudius rorIie«(. 



fii 



Itiimische Fasten iinrf Annalen M Diodor. 



375 



FIxvius ^d dfr Solni 4>iiin»; KlJcnton K0W4>s(>rt. Aw\i so UprI jnloc)) der 
AnnchniniHtiiuK nuf <lrr Hand, 

Ob die Anekdotc am ScliluS 3H, ti der Uteinischcii odcr dcr Kriecbucheu 
Quelle an^hOrt. kann ieli iiicht put»clicideii; o if 'Axxtftz rrjs o'ciC/^ 
nrtttXvHsi^ xic) rin- ihta r»J.- iityxit/Tfn- (flttimy triniit/RtU. Ji(tfnuxtntj}^/j 
Tv4fXi>4 ilrtu xui xirT ttlxint' i/iiity. Die ratiiiiialiKtiKTlic (LrklAniiig tWs 
KognoniPiia Caecns ~ an Ocscliichlliclikril dpr Anckdote tsl ja nirfat zu 
(leiikon'f— deulet auf €100 Hpikte Quflle Ilin. Da ancli o iltn riji: •nr/x/./iraf 
tf I'/iiiu' (nicht o .T(E(ire riiU ljtnfttrnjT4'trui^ tfHi'nii^) utif A\o crste griocliiiielio 
Qik-IIp hinwoisi. rvchnc id) s\o licbrr zn dios(>r. innial sie auf dipso ToIrI. 

Die rirliti^ I'jklaninc di-s KoKnunn'ns Careiis, die wir fn'ilich ini 
Altortumc nireonds findon. ist wold dip als Spitzname. DaS fOr rinrii 
vitlksfreuiidliclicii Fairizier von pjner verbissencn Obligarcbie der Beiuaiue 
Ciipcus rbonso loiclit gpfnndpn wordcii kuniito wio ({Ir oiiioa (>ni|mr- 
gskommfnen I'loljcjor dei* Bpinanip Brutus, lipgl auf dor Hand. 

Cbt>rb)ivkcti wir den ifanzpii Abschnill. m zcigt sicii diik das (^Ificlie 
I'liOnuitiPti. wip bei dcri Abschiiiitrn tlbpr das Dcicnivirai und Qbrr die 
Galliei'kaiaetrwphp. Eiiie ^M-Jiischo Quelle, Kckorinzfticbnc>t durch Rrie- 
cliis«li<> AuetdrOrkc. grobe Anacbronismoii und cine vori)lDt!(!nde L'nkcnntnie 
dor rttiiiischoii VcrhMlniss*. isl zusnrniiiPngearboitPt niit pinrr lalPinifichcn. 
iiiit rAinisphen Vpilijltnissen vertraulorcn. zeitltrh wolil spillor xtiziist^zeiidm 
QppUp. Dir {friocliiisrlir Qni-Mc diiininicrt dim-lians, niid da sie die Erpigiilssp 
immcr in fcrOttereo Abscbiiitlen zusuuimeiifalii, kduiipn wir audi nirhi CDt- 
schpidciL olj die hinoinvcnvobciip iHtc-iiiisebc QupUp uimalUtisoh angvlpgl war. 

Ini pinu-tripn ist cb Iptoht. dir I'n^'lanbwilrdigkpit dor ^riecliisohpn 
QupIIp tiadizuwpispi). 7,v,&t, tlaU Appitis <<inp Wa!>si'rlpiiatig haiilp. isl an 
sidi mOglidi: dall abcr Appiu» dpti ^Btcn Teil dor StrnUe vuii Rum 
nacli Capua niit fpstpo Sieiiicti {U»m^ 'nti»au) gcpflastpn liabo. \*\ 
dip Anttxipiitiiiii cinos Vurf;ani:s aa» doiii zwpiloii Jnhrbiiridfrl v. Cbr.'). 
Dip ZPnsorcn von 174 K). l-'ulrius Flawun und A. I'twiuniiiis Alltinue warpii 
ps'j. flic viat aternendas stike ht urbe, gfarm extra urbew SMiisirHeniiaii 
marginandasqtie primi omnittm hcuverunt. Pais gdil sogar sowpil. 
Qhrrbaupl die Aida^p pincr StraBp i>is Capua durpb Appiu:< Claudius zu 
bezwoifpln.^l Hr nit-iiit. Appius liabe dip SttratW' iiur ins an die (ireitEP 
von Latiani. bis Sinucesa. fflbren kdnrion, da Capua erst in dor Zeit dra 
tiaiii]ilKili(fpli<>ii Kriejii'B Rom vwllsiaiidic untprtan fjpwordpn sei. Dicsc 
Vrrmiiliiti]; hal sptir viel Wahrsrheiididikeit fUr sicb. 

Noch sdUiratiier isl die Anlixipatioii l)rtrp(fi>nd die Aidiiabmc \*oti 
Froigcla«i<pnci»ObiiPn in den S<'nat. falls vrir iittMt'l>i[>)>i mil tihertini 
ftbemtzen. Krsi 'J 1 7 v. Chr. wunlen Kroigplassenp zuni Hecresdipnsl 

I) Vgl. daxn BloininMMi, H. F. I S. SOL'. 

S) VgL IIu<-Im!u Im-I Puuly-Wisiuwnll Sj). iXti Paifl It S. 5JS. 

3) »acb Mr. XU 91.&. 4) II S. {»&»£ 



6S 



ii' 



S76 



Qwrg tiujwavi. 



misifpliolieii (I.iv. XXIM 1. «). iiml 312 v, rhr. sollcii Sflhiie von Vxt\- 
tU'liisseiK'ii ill den Seiinl aufgononinicn wwden scviil' Erst uach dcm 
Huncletigt>nfl8Hcnkrk'^ ^4anfElm l''reigrlii«sciti^iti^)mc vt'reinzoH in den 
Senat'): auch tiahm Cawar Aa\e\\v in ftrflBorer Anzahl in den S^nat auf 
(iJiftd. XI.III JJ). I<'li )•>''"■ flaluT TMicli wpilcr als rais"). dor liior nur 
pine xtflrice VnallReiiiPincruiiK vcrrinwlter Frdip aiiiiiiiimt. iind Itoslrcitp 
(tlpiTlmu|it die MOgliclikcit, dad in elncr Zeit. iti dor «cli dip riHH>jcr 
kauiii erst dif 7w»'ito Konmilslelic ptaiHirrt liiillcii. SfihriP von gnwesciH-n 
SIclavoit ircpndwic pher siuluilionn* StoUuiiKcn iin .Slaatsdienst liiimiis- 
frplniigoii kunntrn. Nntflrlii'h hcstrcitp idi damit auch die kuniliHolio 
Adililfll i\^A Kn-ipelassenensolinra I'n. Fiavius. Ks lirRt hier oino Aiillxi- 
pation weit spfitcrcr ZusUliide vor. uiid zwar dcs crsten .lahrhiinderts, 
w«nti vir <i;r#JUrJ!^i(M.- iin WortKinii nuffii^L'n. i\t» zweilen Jalir- 
liuiidoHs. wcnil wir dip a:rtijv'»ti>fu fQr ?>a\\nf von Klionton halU-n. Dn 
dio dttKlorisoho Version auf a!k' Kftlle sohr all ist, nr>ieo irli zu drr 
xwrilpn AltiTiiativp. VWi sic spriclil am-li die Krwiiliiniiig dcr vielen 
Klienton dcs claudisclic-ii Gc»c)itcchis (itpczifll Acs Appius Cluudius) boi 
Swi. Til. 1. 2 nn<l Vnl. Max. Vlll i;i, 5.") Dio Aurnidimc vuti Sftluion 
ftow(^sonor KlienlPii in den Sonat und dir Waiil oinci wdcln-n kiiim kuni- 
liselirij Adil ist iialllrlich fOr dip Zoit dos Appius auch uiidciikhar. kuiinlp 
alipr im xwciicti tJnluhuntlcrt \. Clir. wohl vorifomineii. 

Cbrifions Imt die diodorisclic Version in ihnrni WortsinnpfProigctassenpn- 
silline) biw ill die Kaiscrz*'!! foit{(;pwirkt. Kai^or Claudius lx>rief sich naeh 
KiiPt. Clattd. 24 bei dcr Aufiialniie eines Freigplasspnonsohnos in den 
Scnnt dnraiif. dali ja auHi soin Aline Appiiisi solelic in don Sonal Jiiif- 
Kt-nuiiinien lial>o. Siielint inadit dazii dit^ Iteiiiprkiuig. p.s selicirtc. dafi 
Claudius niolil ^c^ul^t IihIh-*. duQ ztix Zeli t\vs Appiiit< und audi sonsi 
ii«<>li liba-tini nicht dip rrcigplassonni Kell>^t. soiidoni ilire Sulnie geiiaiinl 
wonloii stMcn: mit andoreii Worten, Appius lialip ICnkel von Frmpclassrtien 
zn SpnatiiH'n gpHmflil. D'lost* faiscliP*) Ucfitiitiuti des Wurts liftrrtinuM 
xpiRl um, daB sclinn dnii (ietHirien drr Kaisprzpit dio diodorigcli(» Notiz 
unglauMich vorkam. 

Das Wslicr AusRefohrie dfirde inr GeuOgc gezct*^ liabcn, daB der 
auf die griocrlii8«Iit» Quelle zurucitifeliPtide Tcil des Abxchnitles densollx'n 
Cliaraklpr trnirt. wio dcr AhtiHinill Ober das I)P7oniviral. ICr Iwst^'lit airs 
einpr Reilie voii Antizipatiunen vnii Erei^ftiisspii iiitd Zuslfindeii. die crsi 
plwa L^OJahie sjiiitcr sich pi-cif;iiel iiiu) lii'siaiideii hnbeii kuiim-n. Audi 
die Nuliz fiber die zcnsuriscliv Erln^ibiiiis duS jeder itur^'r sicb in jt-drr 



I) Vg). flmoic, Staataverfaawng I Sr^l. 2) il S.M8. 

3) Da/ii At<>tiifii«cn. HSm. F. I S. :»iS; mil fn-<>Lier WalirAclieinHdikoft iiidcrt 
l-'rutn. FlecJiaiau Jbh. \\\* S. II7I1'-, Viaudiaa iJnunu bol Sul'Iuii Id ClandiM Hums 
(cos. 48G/Jfi8, Solin diht Caeriu). 

4) Uoninisen. ItAn. SToaMr. in 5.4«l A. ». 



bi 



RUtnisthe Fatten und Atmaten bet Diodet. 



a77 



^ichi^D Tribuif ttctiAtzcn lassoii ilurfp. wtnl von liicr aiiR vorHdclitig. 
Vm\c ('inmHioiKlc Rosprwliuiig dcr scliwicriKpn uniJ bis Jctzi m. E. nocli 
iiiclii KcklArtrii Frage d(!r Vcrtdltmg iter Udrgpr in den Tribu.s zur 'lxA\ 
dcr Republik wflrd<> jedocli weit aber d«n Rahmen dicscr Ajbcit 
hinauBgehpn. ') 

Einpii nespitllicl) nndprcii Chiiniktrr ills die- griocliiKchr Quelle irig^ 
die Tcilo, die dcr iHtoiiiisrhfn QiicIIp cnlimmmen sind. Von Freigelasaeneo- 
sfilincn isl ki^iitr Rrdc. Appius trilt inelir passiv als aktiv ^s'%vn dif 
Nubiliiiit nuf. V.v Ik-^iiA^ hicIi dumit, die dvr NuliilitAI mlQlK'bigci) 
Klpmenlp tin RilterstaiKle mid iin Soiiato zu bclu8«pn. Die KmillinunR 
dps Riltrrslandcs Eoigt, dall dipsp (JupJIp uiti die Zcit dor Grucphen, 
vielleiclil auch spSlor anwisplzcn ist. Gprjidp dip Erwahnunp des [iitlpr- 
slaiwlcs bpwpirt ubrr aticli, flaU diese Vei-sion ebensowpnig wicr iiocti 
wciiigcr glaubvfirdif; ist als dip ititprp, mil dor sic vcr)<climwlzc(i i»l. 

So hat sich also ancli dor zwcilc i^Bpri" Abschnitl, dcii Dindor iinx 
rdicr die illlerr rOniischc Vprfa»Hung»gRschirliiP bJPtH. aIh an^biubu-tirdie 
hcrausgrstfllt. Dir Talon, die dpm Zptwor AppiDS Claudius Eugpschricben 
wpnli-n, i«)nd {tmBcn Tcils pkI von scilieii NaclikomiMCii i'. Clandius cpiw. IHD 
(ind Ap. Claudius rpiis. ]3(i nu^gpffklirl wordon.'') Dnlt Cn. Flavins 
PxisUprt hat. kann nicitt mil Grund f:pleii(;np( wfrrlfii, iiln-r daB er piit- 
wodcr niolit kuruliitrhpr Add odor nicbt dpr Sulin PinrH Frpii^lasspucn 
oder audi mir Kliciitrii war. ist niclit zu hezweifeln. Anf alio Kalle abpr 
is! dip Hj'pothp.'ip Seocks'*) alizuwciwii, dPr Bi-ricbl Uiodon* ^v\w jitif pine 
InRcbrifl zurDrk, woldic sicb an dcr von I'lavitis splbel prrichtelPD aedia^ 
atrcu auf deni Fonim bcfundpn liabp. Wpnn jemniid alp bpiiiilzU'. so war 
PS nielli dip von aiitiquarisclipr (Iplplipsanikpjt fast phpmisch rcinc Qncllp 
DiiidorH. simdprn ptwa ri!<o, der aulier deiii ValpntiiauiPu (Anni f.) aticli 
noch die Notir. Iial. l-laviua uri untjirDnglirli striUa ik'^s Appius Claudius 
Bpwpwii (wovoii wvAvr Dindor noch Enuhis Oci Liv. IX -Id, lOff. elwas 
wiiMPii). Nocii wahrsclipinliclipr ist jcdocb, daU erst Licinius Macpr dip 
Initelirift bpizog. Er bat bokuniitlich «no Vorlicbe for arkundliclipii 
Matorial {\vt0. die lN?r11dilielPn iiliri Ihibri) und er er«-iihnl. was in 
iinserem Fall wjplitit; i«L dir aedes Coniordiae (vprgl. Liv. IX 46.6. pine 
Stpllc, dip zwcifpllc>» Biif Licinius EHrtick$;clit). I'm) das dQrfte doph mil 
eelir grvUvt Wahrscbpinlicldicit iinzuticliiiieu soia, dait, wer die Initchrifl 
brnrilxrp. aiich das Gebfludo crwSlmtp, dpswii Krbaiuiiif! dip Insclinfl 
DK'Idplp. Mil Berufung suf dips<> Trkundi- scbpinl dann die Verlp^uiif; 
dcr knnilisclieii Adiliuli di-s Flavins rom Jahre 310 ins Jatir 304 v. Chr. 
prfolKi zu sein — ob mil Rccht, sci dahingcslollt. Sccck erkannti; 
riclilig, daU dcr diodorisolip Bcriclil dpr altcBte ist, abcr in dpm Irrtum 



1) VrI. tbrigeiiH Pais II S. .SAOflT. 
a> KatrmtlfHafH Jfr hmlififn S. iSn. 



i) Vie Pais II S. XI liervortiebt. 



55 



37« 



Qeorg SgmaTt, 



iMifanRrn. cr aoi infolporfessen audi dcr Rlaiilm-flnligsic fflhrlp or ihn 
fAlschlich aiif die nacli seiner Moinung sicherslc Quelle (ur tlic Cieiivliiditi' 
ties Flavius. jene Crkaiidc, surui-k. 



!<fllilnfi. 

tehE]aHbp(iaru**1ari ziiliai)ori, daB rticdiwlorischf* Version rler rfimiseliert' 
VprfassniiKSecsrhictilc, die im w ere- iit lichen zwct KiMichen in der VerfassuiiKS- 
entwirklanK. das Peu-Dirirat and die ZeiiRur des Appius Clautlius, keiinl. 
xwar die Sitcste uns erliallene Tradilinii i»l, niif die die spStcre Tradition 
in kontiiiuiorlicher Kol^ mrttekgelit. dall abet- perade sie besondors deutlich 
zoigl. daB es norh im zwciteti Jaliihiiiideri v. Clir. eine vcrfaEisaii^- 
ij;escliiphttieli(* Trnditiot) Dherliaapt iiiclit gnb. dieiie nrltnelir dntnnls erst 
IfntehulTen bczw. konstniiert wiirde. Pais nnd l^iiiben habeii also vdll- 
kotiiiiieii Kccbt, n-enn vie vv ahMinen. :<irli auf die^e Tradition zu siftizon; 
mil Unreelit abor lcac:n''n ^■'> da« Alter dicser Tradition and bi^rnub^n 
iiieh dadiin'b i>iner hi'iTOrnif^eiidoii Sifttze (Or ihre AuFsleliunKen. 

\i\i» das Qucllcnpruhlem lietrifTi. »n ^laiihc ich. darrh sprarldirhR 
HcobaclitunKea die Hypoihese Burgers Resttttzt zu liaben. der aus each- 
lichcii Grflnden bci tier f^ltisefacn Katastrophe nielirerc Vcrsioncn tinter- 
sehied. Die spra^'blielien rnler^chicde hat nuob I'ais auf verscbiedeno 
QiiellBM (|[t>ilt!titL>t, Hbor er nieinle, die, Qucllon litaiiiineii zuni Tcil aiiR 
dem ersten Jatirliundrrt v. CLr. und scien von Diodor scibst ziisatnuien- 
gearlicilet. Iv* ist jedoch sehr unwabrsclieinlich. daB dcr Koinpilator Diodor 
„di06us be^unders tiet i^tcbeiide E^eiiiplar' iinler den ^llurberlabrikanteii 
der werdendei) Wetthauptsiadt" <) (Qr einon verhrdtnitiniilBig so kloincn 
Abschnitt seines Werkes wie die aitere rfimische Gcsehiciite inehrerc 
QuoIIpii. vollends lateinisrhe und itrierhisebe. i.\\ Rate zee. Vielinebr bat 
der Koinpilator audi iiiei in der Hauptsadie aus* einein Aul(»r Rcschftpfl, 
der seinersciti! jctio Qucllenkontmninution vum^nomincn battc. 

Wer der llialfiriker war. dcr Diodor als unniittelbare Vorlage 
diente. isl scbwrer xu sageo. Zweilelliis schrieb er grieebisch, versland 
aber Renng lalcinisch. um auch lateiBiscbe Quelleii beiziehen zu k6nncn. 
Fflr die i!lcit. in dor er scliricb. liabcu wir verschicdcne Tennini ante 
(jtieni: er koiitit in iler VeriRifiiagcscliiphU' die Namen nieht, die Cici'ro 
leilweiiic iini o.3 v. Cbr.. vnllstiindifj; tini 4-i kcnnt-): den hiciniait Mncer bat 
cr aher nftenbar nicbt benntzt'). wShrenil Cicero im BnttHS (23H) und 
in de leg, (\ 1} ihti crwitbnl. Dazu slinimt. dalt von der elaudisrbet) 
HoflarlM sich bei Diodor kauni eine Spur lindct. Diescii Termini aiitc 
4]ueni. die alle auf die fQnFzigcr Jatiro des i. Jabrbuodeiis r. Clir. hin- 
weisen, steht als spiltesler TerniinuB post qiieni. soviel ieb sehe, die Kr- 

1) Scli«»rli;. Pnoly-Wias. V S1..668. 

3) Vgl. 0. S. i^. 3) Vgl. Torige Seile. 4) U«niniM!u. K. F. I S.3Ufr. 

54 



Bomische Fasten und Awialen bet Diodor. 379 

wahnunf; dcs Rittcrstandcs XX SH, 5 gegcniiber, die nicht wohl vor die 
Grarchenzcit gesetzt wcrden kann.') Wir habcn also eiaen Spielraum 
Ton Ptwa 80 Jahren. Von den gricchiscli schreibenden Historikem dieser 
Epocbc ht uns kein einziger direkt erhalten. Und nur von eincni, dem 
Rhodior Kastor, wisscn wir bestimmt, dali cr die 3lterc rOmisrhe Ge- 
sebtchte berurksichtigtc : ob aiich die Vorfassungsgeschiclite, ist nicht zn 
pntscheidon. Indes auch Posidonius odor sonst ein nachpolybianiscber 
llistoriker''') kann irgendwo einen kiirzen Abrili der Sltercn rdniiscben 
Gpscliielite gogeben baben. Vielleicht findet des Ratsels LSsung, wer 
aucb die Kriegsberichte Diodors. namentlich den Qber den zweiten Samnitcr- 
krieg. nichr fflr die Frage verwertet, a]s es niir in dieser Arbeit ni5glich war. 



:) Vgl. o. S. M. 2) S. Christ, Griech. Lit.* S.591. 



hr 



;)8o 



Olympische Forschungen. 
n. 

I)jw lllp|»i>diiml»n< 

1. Oeschlclile. 
Dip Altifl von Olytnpia cnlliiolt zwv'i. (lurch Uinlicfjiiiin voti ilcin hwIiKcn 
"BmiUc llcr Itimuilisehoti rtutlhi^itcri ii«rgh"ilti){ Rl]^ciM-lilutii-(>iu> lIcMopnliAfe, 
das Pelopion lind Am liipiiodaniitin. Dua I'l'lopiuii hat Hi<> [■"nmi oiiiea 
mitTgdiiiafligdi FQiirecks. (lessen mtlere. nncli SfldwcsU'ii (Efrichtcte Seite 
(till I'Icthrun betrAgi, d. i. 100 ulyiiipisclie KuB oder :-J2,05 iu.>) Das 
Hippodamion kermen wir iiiir ans awoi Sicllcn des F»»^iiius (5.33,2. 
<>, '20. 7). Aiich aiif liiscliriftcn wird crs iiicht orwiiltnl. und sdno Spur achpinl 
vorsehwuiiden: die Ausf{r»liiirig(>ii hntx^n nichtK Sieher(>K zula^u gt-fCrdon. 
^Itincrhiilh drr Altis", .schrabt Pausanias (rt. 20. 7). ..in drr Gi-gcnd 
do8 Prozessiousiores. liogi das soR«naimle H ippodamjoii, eiii Rauin von 
ctwn eincni I'lothron GiOBc. niit ciiiciii Ophcgc miigcbcn. Zu dioscni haben 
oinnial in jtideiii Juhrc- die Kihmch Zutritt, welchi- der Mippudanieiu opfeni 
und .XndrrpK ihr zn KhriMi rorrichton. Hippodainoia aiiII iiach MideA in 
Argos enlwiclien sein, da I'elops wegen des ToiIpj* des Cliry.-iippos gegeii 
»ic hficlisl crgrinuiit war. Siv sclbcr bohauplr;n. ispiltar auf (irniid ciiice 
Ornkels die Ocbciiie dcr lliiJpodiiiiicia tuurli Olyinpia gcbrnrhl zu halK'H"*; 
'Eaii ^i iriii i^( "AXnan y.tcn) T>Jr no[iniKt,v taoiov 'innodafnor xoAot'/iftwi' 
atfov nXiitqov ycugtor n^^ifjfii/iM'DV itQiyxif. fe tovco artui xatu §me txaftur 
fan laU yvvai^iv taoHog, a'l Ovovai -qj '/unoiofifiif xal iti'.i.u fi tifi^v 
Sfiwdiv avxf^i. 1^1' df 'I !i7w9tt fieidr ^aaiv ig Mi6{av r^v tv t^ 'Jgj-oAiJ* 
dnoxfa^riOat^ ais tvv /JeXono< frn n^i Xffvai^nov tlarattp ftdXtota tf ixtlvtjv 
exoitoi ttjy dgyij'v ciJtot ie 'vatf<jOV in fttnitlai xo^ilaai ynfli »iji 'Inno- 
dit/ifiat rd daia /V W.cjijriwv. Ans den IcUlon Wiiripn und aiis der enl- 
spipchendcn Cbcrliffpniiig iu bcza^ anf das Fplopio»*J gehl hcrvor, daU 
man in iloin KncdhofR dc*r Hipjiodaiiipiu aucb ihr tirab zu bergco glanbtc. 
Ihr PieDsl war cin Enagismos, dou die, von lHp|>odaincia s^stiftete. 

I) DaniU Ktimiiit riiiMHuiiw .% 13, I mn^iixn di. ui; hi tar u.tiiiAi><)<u/((ii' JSiift 
pivav fmliijiit rctfSAiitvot' rnr rimr. Vg1. ille Pliinc iU-T .Mtis leaoudiTs Olympic, 
Srgelmmt:, I.iiifcpluii HI. VIL; uacli urileu S.SS6. 

a) VgLif«AMl.*',Bd(roi/HV, ISO. l'aus.5,13,4f.Piiid. Ot 1, 1«1T. c. Kholl. 



34 



Lmhvig Wenigei\ Olymiinche Forsfbtivgen. 3R1 

Gciiosscnschaft der Sechzplin Kraiicii vcrrichteto, piiiiiial ini Jahre. wic 
Fausanias sclireibt, offenbar am Vorabendc vor den Heraien im Monate 
Partlienios, wie ja auch die Jahresfeier des Pelops am Hochfestc des Zeus 
(ien Abend vor der groBen Opfemng in Anspnich nahm.') Abendfcier 
iSfit auf FackeibeleHPhtung schlieBeii. Die „andem Ehrcn". welche die 
Sechzehn der Hippodaraeia erwiesen, hpzeichnen ini allgemeinen Totcn- 
dienst, uber den Patisanias aus aberglaubischer Scbeii so unbestiinmt sicli 
aiisziidrucken liebt.-) Mau darf daruntcr Braiidopfer uiid WcinguB in die 
Opfcrgrube, auch wohl eiiie Anaklesis der Hippodameia durch ein Advents- 
lied des Fraiienchors verstehen. wie solclie Emporrufiiiigen der groBcii 
HeroCn audi vor den Olympien stattfanden. Datl die Sechzehn ihr einon 
Reigen auffuhrten. berichtet Taiisanias an anderer Slellc.*) Dor gegebcne 
I'latz dazu war das Stadion. Hippodameia soil das Heraicnfest gestiftet 
und zn seiner Verherrlichiing cinen Wettlauf von Jungfrauen eingcrichtet 
habcii. P'Qr dicsen Agon bediontc man sicli der abgekurztcn. auf ffinf 
Plcthra beschraukten. Laufbahn. welclie die Hrsprflngliche war nud die 
erst spAter fur den Mannorlaiit uni cin Plcthron vergrolicrt worden ist.^) 
Der heilige Bezirk der Hippodameia war aUer. als der Friedhof des 
Pelops. Die Verehrung der Heroine scliticBt sicli den Frauendiensten von 
Olyinpia an. insbesondcre dem der Hera, welcher scinerseits dea Zeiisdienst 
an Alter flbertraf. Wenn dio Opferungcn fur Hera ihre Spureu tief unter 
den Fnndamcnten des spater errichteteii Pelopion hinterlassen haben. so liiBt 
sich scblicBen. daB auch Hippodameias Verehrung der des Pelops voraus- 
ging wie die der Hera, und daB dahcr auch ihr kleines Tcmenos bestandcn 
hat, ehc das Jhrcs glilcklichea Freiers abgesteckt wurde. welches oftenbar 
dem Hippodamion naehgebildet ist. wciiii man anch schwerlich zugebcn wird. 
daB der PelopsdJcnst in Olympia erst nach der EinfQhriing dps Wageii- 
rcnnens 01. 25 = 680 v. Cbr. aufgekommcn sei.*) Hippodameia war die 
Thyiade von Olympia und der Pisati^. wie Physkoa die von Klis Stadt 
und Land, dessen aus Mittelgriecbeidaiid uberkonmienen Dionysosdicnst 
man spater durch Cbeniahme des pisatischen gesteigert hat. Dem Grund- 
gedanken nach ist sie einc Windsbraut. welcher der, aus Phr>-gien cin 
gcwanderte Heros als Gatte beigegeben wurde. wie enlspreciieud der 
olympische Zeus der olympischen Hera in dem groBen Heiliglume des alien 
Pisateugaus. ^) Es ist nutzlicli. diese OrundzQgc festzuhalteii, well sie auf 
die Lagc des Temenos der Hippodameia ein Licht wcrfen. 

1) Vgl. HochfesI I, 61., lialr. IV, ISlf.; II. 2l'1T., Beifr. V, 4!llt". Dal) ciiteiii 
lliTos Ijfi ^ewisseii Festt'ii vor t;iiiuiii Uotte ^eojifert wurile, ist lu-'lirtucli Ite/eu^t. 
Vgi. L Preller. JWmio p. 'J-2. E. Kulidi-, i*»j/</ic 130, I. 

•2) Vgl. Wfiiiger, Dan Kolleyium d. Hi Frauen, S I8f. Hoclifest I, 6, Beilr. IV. 130. 

3) P. :>, 11!, t(. Koll. d. II! Fr., S. HIT. 

4) llochffvt II, .^7 Ikitr. V, 3a I, 4, Hrilr. IV, 128. 

5) A. Boettichtr, Olympia^ S. W. 

«) .-Vusfulirlicii Koll tl. Hi Fr. 10. 17. Dazu Hodifegl U, iiN., Beilr. V S. hbtf. 

3J 



382 fAidtcig Wentger^ 

-1. Slrcitfragc. 

flhrr (lir LaRO dcs llippofhiniioi) in Olyiiipia bosteht cin Streit der 
MfimiiiRni, (k'sscii Eiitscliokliiiin nodi ininior Schwiprifikpiteii bereitet. Die 
riiioii iiiinilicli sotzeii deii Kriodliof dor Heroine in dip Sudosteekc der Allis, 
wo, nonlostlieli v(ir dcm, znr Zott Neros crbanten. groljpii roinisclten Fest- 
tor ('in {'['''■iiiiniifirr I'latz znr YrrfiifiiinK f^toht.'l Andoro wciscn ibni in 
)k'r Nordostpckr \m- dcni Stadinnoiiiffatin iinterlialb dor Zanes sciiiPii Platz 
an. -I Eino dritto Ansiclit brhiKt ps aiif dpr freicn Klficbc wcstlicb vor Av.r 
KrlinliaHo, iiiiKofalir boi deren Mitto, iintor.-') Dip ViortPii pndlicb haltcn 
ik'n, Ptwa ein I'letbron Ianf,'pn, ai)pr sclinialpii iiiul iinrcRclmassigcn Raum 
iiabp dcm siklwpstliclipn EinffanKHtore dicbt an dpr riiiiiischcn SKdniauor 
fiir (lip Slp]|p (lipsps bpiligpn Bpzirks.*) 

Wir (tedciikpii den Nacbweis zn fOiiren, datl die zwpite der angeffliirten 
Mciinnifrpn die ricbtifrp ist. daB das Hippodaniion in der Nordostpckc 
der Allis, vor dem Stadioncinsant; nnlerbalb der Zanes. yelPRen hal. 

Die inaljgehendc IJestinnniin^ ist lUircb ['ansanias ((eboten in den oben 
S. 3H0 an{,Tfiibrten\VortPn: ,.Das Hippodaniion. iniKefabr eiij Pletliron groll. 
eingefriodet. liegt innerlialh der Akis in der Xabe des I'rozessions- 
(OrPS": effi' Je eiioc ti^c "AXtsiu^ -/.ccTit t^i' Tioii/iixijv eaoSov 'InnoSdfUov 

Eg koinnit also daranf an, wo das IVozpssionstor zu sucben ist. 

Der Ein^anf; fiir dip Opfprprozpssionpii wird liei Pausanias noch an 
dipi Stpllen eiwalint. Vor alien wiclitig ist .'», !.'>. 2: ..Das Leonidaion liegt 
zwar aiissprlialb des licilifren Bpzirks, ist aber dem, nnter den Eingangrn 
znr Altis fiir die I'rozessioncn bcstini niton, nahe, welchor den einzigcn 
Wok fiir dercn Tcilnebmcr hictet. Diesor Ban ist die Stiftung eines 
Eiaheiiniscbon iiainons Loonidas. Zn inoincr Zcit wiirdcn die rOiiiiscbeii 
Stattlialtor von (iriecliciiland dort oini|uartiert. Es ist eine Sfralienbreitp 
voin I'rozessionstor eiitfernt. Dcnn was die Atbener einp Gassc nennen, 
(las lieissen die Eleier Stralic": t!i di cxtoc iter lov ne^i^oXov toO IfQov n 
jiewvidator, itov df faudtav TieiTuiijiui Ttor fc lijv "AXnr xuta i»/i' nofirtt- 



1) W. D(ir|il«lil, 01. En). Textlnl. I, 7J. US. K'.f. Daiiacli 11. Bliimiier, t^iitanian 
I, 1. S. 4^«. ■-', S. (III). K, IJiidokor, aiierticnl* 'lafcl /ii S. aSl). — 01. Erg , Slappe 
lil. 111. IV »U'lit [11J|>]>od:itiieioii?] sunolil iiii SO. der Altis, nie In der Mitte vor 
diT Kcliolialle. 

■>) So sclioii U. Hatligcber in der Alhj. Em-yhl. Ill s. v. Olgmpia S. 135. 
A. lS..eUiclier, Bert. lliiloL Woclicum-hr. KS«:! S\>. 120!l; in scinem Bucli Olympia' 
stolil Tal. XIX-KX (lliiiixuluiiieiiin) iin NU. luilie dem Sladidiicingani;. Ileberdey, 
Eranos V indobonennin H. 3(i. V{;1. W. HorittL-ld, 01 Enj. Textl). I, 83. 86. 

3) 11. Liickeiibacli, Olympia uiirl Jfel/ilii, S. la, I'lau S. 11; Kimst mid Gesck. l\ 
S. 11, vgl. 10. 

4) K. Laiige, Vcrhdl. 'I. :i}. I'liihl. Vers, in Dcssati. 1S84, S. 198f.; Hatu «mi 
Halle S. 3H4. A. Flascli 1). MaiuiK'istt'r. DeukmiiUr ilcs klass. AUertvms 11 S. 1097. 
W. Orirlitt. Vber t'<iiiKati!/iK. ^. :1S!). 

3ii 



Ohjmpisihe Forschungen. 383 

XT/V, ij /loi'i) roTg jioftneiiovatv fdiir 6$6g. toi^to Si drdQOc /ifv iwr 
fmxoiQioiv eOiiv arditrjfia ^ewviSov, xat' ^/li Si f; avjo 'Pioftaiwv fai^xi^orio 
ot i^v 'EXXaSa ^mtQOirevovjSi. 6ieanixf 3f ciyviav diro T^i iCoSov fij^ 
nonnix^g' jovg yaq 3r^ vtco 'Al>Jivaivmv xaXovfi^rovg aiermTtovg vyvtag 
oioiia^ovair ot 'HXftot. Dazn stiinnit fi, 17. 1: ..Woiiii man voni Lconidaion 
zum groSeii Altar in dcr Riclituiig icclits gelaiiKen will"; fi de dii6 jol 
yieoyniaiov tiqoc wv ^ui/iov xov ftsyftv d<fixia!fat ifj JfJ'? iftXtjafiag, wo 
pin Durclisclireiten ties I'rozessionKtors zu cienkcn ist. Da iiiin abcr die 
groBe. ini Siidwestcn des aiifgcgrabcncii Gelandes freigelcgtc Aniagc, das 
grSUte aller Bauwerkc von Olynipiii, inscliriftlicti als das Leonidaion gcsielierl 
ist'), so hat man in deni ..I'rozessionstor" nnzweifelliaft den im Sudwcstcn 
dnrcli die Westmauer in die Altis ffllireiiden Eingaiig zu erkennen. 

Dem sclieint zu widerspreclicii. was Pausaiiias in seiner Besclireibung 
dcr Altarperiegese boim Monatsopfcr bericlitet (.t, 15. 7): „Wcim sie wiedor 
durch das Frozessionstor in die Altis gekommen sind. so liegen hinter 
dem Horatempel Alliire des Flussos Kladcos und der Artemis": ^lOo^xotv 
de avOig did Tijg nofinixfig ig xifV "dXjiv eiuiv onitsOev lOv Hgniov 
KXaiiov IE Tov Tiotafiov xal UQUfuSog ^(u/tot. Denn die Prozession konimt 
von der Agnaptoslialle vor der Abiaufstelle des Hippodrom her, nnd da 
war zu erwarten, daB sie. um hinter das Hcraion. also in die Gegend 
westtich von diesem Tenipel und in der Nshe des Prj'laneion, zu gelangen. 
den nachsteii Weg in der Diagonale der Altis einschlagen wflrde. statt an 
der Sudhalle vorfiber zm gehen. bei der Sudostecke des Leonidaion iim- 
zubicgen und dann. diesem entlang, das Stflck hinaiif bis zum SftiUvesttor 
der Altis zu ziehcn und endlich, nach (lessen Durch sell rcitimg nordwiirts 
weiter pilgenid, ihr Ziel zu erreichcn. DenigemalJ hat man in dem prunk- 
vollen Festtore des Nero nordostlich vom Bulcuterion cine zwcite noftmxij 
eaoffo? erkennen wollen und durch diese den Opferzug gehen lassen, ohne 
Rucksiclit auf die ausdruokliclie Angabe des Schriftstellcrs. dafi das Tor 
bcim Lconidaion der einzige Eingang fiir die Opferprozcssion. /lovi; wTg 
nottnevovaiv eaoSog, sei."'') Die Begrundung wird hinffdlig. wenn man 
erwagt: erstens, dali der Umweg nicht allzugroB ist. dann aber, dafi den 
priesterlielien Bcamten offenbar daran lag, bci der Begchung alle bedcutenden 
Stellen in der Altis und um sie hcrum zu bcruhren. Denn der Opferzug 
war zugieich eine Art ambiirbium, von dem auf die Umgcbung ein 
Segen ausging, wic von einer Frolinlcichnamsprozession der roniisctien 
Kirche. Es steht eben fest und laBt sich niclit wegstreiten: Das Tor im 
Sfldwestcn gcgenuber dem Leonidaion war das einzige fur die gottes- 

I) 01. Erg. V lii.sclir. 11. im. Tafellianii I, Taf. XLIIflf. Textb. M, 83fr. Die ab- 
tveiciieD(le.\ii.siclit von K.Ciirtius, Textb.l SfiOf., wird kaiim nocliZustjmiuuiigfiii(lei). 

:>) W. norpfeld, Ol.Erg. Textb. I S. 73f. Vgl. Hebenley, Eraxos nodoft. S.37; 
er legt ein alteres PomjieDtor in den Sudosteii in die iiltere Aititmaiier und Klatibt, 
Pausanias lioriclitf .'i. \h.l nacli einer alteren Quelle. Vgl. H. Bliiraner, Pausaniag 
II, 1, 376. 

87 



3^4 



lAtdmg Weniger, 



ilkniiitlicliDii Kcstztifro. Dio Alien ltf;toii Wort ilaraitf. ilaB rlip I'rozcssionon 
von Wwtioti hor pinzufic-n. wpti dio Richluug noch Sonnonaiifgang heil- 
bringeinl crstliicn. ') 

Die Wahl dieaes Tores fUr die OpEcrzil^ war kcinvswcgH ohnu 
Brrlenlun;;. //q^;i?/ IrI tioi faiiiiaiiias iter i;ehrftncliliclie Atu^rnck fOr 
I'nisoHsioiicii zu Eliren von GOUcni, SolHin AiiTzfiKP f^oRudloteti sicli in 
01yiii|iiu fflr (Icn (iaiiff iiach don OpforaUltcn des Zohs sowolil. wic dor 
andorn in doiii Kasllirlion H('ili);liiiiK> v(>i'(>Iirtcn (ifilior bci klviiieti wio 
iK'i jrrfrUercii Gclejcpnhciten von seltisl nacli dt'ti Or(svpr)irilliiissfii. Sir 
(^iiiKcu voni IVvtaneion atm, wci ^a^ lieilif^tv I'Vucr geliolt wcnk-n iiiu&lr 
unci wo did ti-ilncliinciidt'ii 0|ift'rboaiiiti>ii vorsaniinoll war«n. Die anilern 
Opfprgonosjicn. Vcranstaiter dowolil wic ICIirciiftSslP. of! cine bodpHlenrtc 
Sclinr vm\ l^i>iili<ti mil praclitvoljcr Atisi4taltiin|> und ziililmrhon OpforliorL-n 
l)iH ztir Mu&sv ganzer Hekiitonihcn. fniidrn zunHclvsl. sci cs in dcr lan^n 
Ijpdccklcii Halle dcs (Ivdiiiasion oder davor. ini Innem odcr drauSpii auf 
di-r Slrallc, Golcpciihcil i^ich angctiiosjtcn aufziisiolloii. Voin I'rj'tancion 
uufi ilurchseliritU'ii dmni dir Oiifpilieainlpn, savicl ihrcr tpilnalimen, Avn 
nnrdwrstlirtiim Ani^ati); dvr Ahismiiiicr nalic liciiii i'ryiatipitin und pfcgoii' 
rdnT doni Tore zuiii riTnimision. uni sirli an die SpiWc dos Zufii's zii ^U'lll•n. 
Per „AuBganK" {t^oivi) war die Ki-braucidiclie licaciclinuns fdr da» Kord- 
wp3tlor dor Altis Kcwrdcn {\*. A. I't. H; -20. 10: nic ianAoc). clien von drr 
immpr wiwicrholtpn IJonutziinK dm priertitrlieiioii Twlnelimrr. d. i. der in 
i?rli]iolior Sti^lhiric milwirki'Jidcn Sclicr mid dcr s-taniliclicn Kcnimissarn, 
wt'ltlie die clisciie Resiening niit doni OpfpranUe bclraiit liatle, Tlicokolen 
end ZiibehOr. Die Toranlcige cntspradi iltircliaiw dur sflilwostlicheii. Drei 
OlTonnf;en von i-tvvn I.-IO in ru-fiBc diirfhlinirlieii tlio Mauer dor Allis. 
„welptie von xwoi Wandpft-iicrn uud zwpi mil ila1l>i<aiiIon aiiF^pststtelPn 

Zwisfllit'iipfpilprn pinpefaKt waren. DipZapfonlttolicr der doppetfliigeligwi 

TBrcu sind nocli zu scheu. An doiii vordereii ItuiKie des St)-|nlja1es sind 

die deudlrlien Spurcn von vier Siiulcn crhfdtrn. woleltr di-ii vier Tilrpfrilrrii 
eiitspruviioii".-) ilatte man nun. nacli Btldpri Kieltend. die Allisiuaiier znr 
l.iiikoi). A&» Hudwcslliche Tor }(e^iiQl>cr dcr Nordosterke den f^oonidnitin 
eni'irlit. so boj; mnii dort nni luid liicll soincn Kinzii^ in den lieiliKi'n 
Bezirk. So ist das sddwosiliflit' Tor zur :w(-t7tixii (ttvdoi gewerden. dcr 
oiniciKcn Ktntriit.-«proiic Titr die ^oltciidienstlirlieTi Proze^sionen za l'aii»anias 
Zt'il, dpr cinzigen, weil neben ilir keino aiidpre in Hclnicht kani. Das 
groUe KSmertor iin SDden if;norierl I'iuisania?, w-ie pr aneb die tuisprucb»- 
volle Kxcdra der Regilla mil Stillseliweijfcn ftbergcht.') 



V'- CurtiuN. y.ur fia-d,. <i. Wr^thaut h. d. (tr-, \'\i\\m.-UUt. Aliliiiutll. d. Deri. 
Afcad 1854 S. 241. J) W. Dfintfel.!. tjl, Kt.,. Texllj. II S. 68. Tnfclb. I. Xl-V ,23. 

3) Wie innn xpat^i' iti ulympia ulici- t\>r»»i litroiicli ini Juhre )'7 n. Clir. 
iliK-liUv lir/.('n»t ilif Tutiiuclic. ilall man sdni-n Numeii au» luKchrtfUn «ii8i(ekiittxt 
littL VkI. iiU Krg. V. In-L-ltr ii. 3KT. 



Olf/mpiartif Foradittngen. 



385 



Sfunh fjilleii rfip nchaiiiMHnfn-n jriifr. wi-lrlir das Hippodaniion in der 
Nalii" (k-8 ItOmcrporlals, dip eiiirii in tier SOtloHH-cke der Aliis. die aiideni 
elwas weiter uflrdlicli. auf deni ^roBon freicu Plali in der Mitte^ vor der 
Eriinhnllo, 5Urlipn. 

I'm SI boRtpclmiiilpr ist dip Mtfiimii^ iler Driltnn. wi>1c)ip es nalto 
b(^i ili'in SftdweslfinpauR. el>eii der .tofi.itxi'/ tiHidiK. Jinselieti niOclilen. 
Sprccbuti docli ftir sic die ausdrflckliflien Worte do3 Scliridsldlcrs («. 20. 7). 
dip olxTi S. 380 ait^cfrdirl s'\m\ tiiid iiiclil iiiid<-r» Rwk-utPt wrrd^n kniiricn. 
Es konmit ein WVitrros liinzu. Niioh I'ausanias h, ^'2. 'i. dor zwcitdi 
Stelle. an der or dos Mippodaniion alUnn iioch geilonkt. las Ofhen dipseui 
rill hallikn'isfr>niiJ<;or 8teiiiiiiitPT?atz. anf dcni Standhilder voo iCrutf. Tliclis 
niid llcnu'ra. suduiin AchilkMis. Meninon iind andpre irtiTschc mid atli;li»'lH- 
llcldrii, adil an '/.nhl, im (iaitzcn drcizoliii Kigurca. «ti(gPiiU>llt warm: l/tsfit: 
tft TO '^ lx7ioAt!}iiM- xttXttvfumr kl9/n- t( iiul^^M^• titri, xvxJu^j: tj//iai^, xai 
tr/trifmni 1st' urTili Zhv^ xiii fitri^ Ti xn} Ifiii'itti Tor Ihi r.7J(i Ti>ir Tt'xn»r 
ixtrivoviiici. Tiivrit Kj't fntif'i rtji ,1tUt{u:»' <»( «B tj^ij oxtj/Jt: tifTirtrayfttrvtr 
o re W^tiJure .T<((»z*r«' xal o Mifiii'/r bi\ i»«H{m ror {ki&ftov rr} .ti\itu 
ixiXTHiiH. ut'ttfiTi'jXitiU <Ji x(ti likXit^ leiiot xierit r« irrni. nvtjii (iuif^Uum^ 
ArAifi "Kiit^ri. xrX. En waroii Wcrkr dps Lyktoi?. Pines Sohiios dca Slyron. 
voii d(>n ){pwidu)orii der SUidl Apollonin am lonitipJieii Mepif Rpsliltel. 
^Unfern demS0dwesUor"*.8elireibt A.Haseh'). _docIi iiahcTdPinBHleiiterion- 
cin^ang. ist ein soklics Hathron norh in iitu. Zwisctien dip-sem iind di^tii 
Tort- siidlirh r«n der StraUt- iii-j^ ein irikpoxfOnnigi-r Raiiiii, nach Xwdrii 
uitd \V'(«1en voq Basen, nach Suden ron der AltiiiniaiiPr eiii^efaUt. Es 
wurdo dort zwar nnr .ein Gehritidp mil selilpf litem aiis Areliiipfctiirteilpu 
Diid InschrillblOckeii eleiid zugamiiiengefaCtPtn Ijemaiier' a»fKeile<'kt. Ks 
itiitO daKsplbt- jeiliirli an der Stelle pines fdlereii Baues errielilPt n-nnten 
scia. dcnn sonsl wUnIo man die Baspn niclit in dicker Wcise angcordnet 
linben' (/liwyc. Bd, IV S. 9). Der panze Winkel ist nnr detikliar iiiitor 
der Voraiisselr.ung. daB er eine altp tlruiidimfi eint^ehloti. .Die^ war das 
llippwlanieioii. DaKt^'t eprielii sriieinbar aur die Uberlieferip CinQe de« 
letzteren" (K. Langr. Haus w. HaUe S. 3341. Allerdins^, weim man .i).iH{uir 
ab I-'lltcticnmaS lOOXlOO KnB faBt. Dazti zwin^^ abcr nirlitti. Das 
Hip|iodanieioii vorluelt sich deninarh zu dem Zenstenipp) v,*m illinlirh wio 
dns Pelopion. Diespa lag znr Unken des Opisihodoms. jenes zar Re«)iton. 
Aueli die Di.^aiw. von deni Tenipel ii^t un<;pfa)ir die£:el)ii<.~ 

Die Dfirlegung kiingt sehr iM^trrliPitd, Und deiinorh unlprliojjt der 
Ansalz desTemcnos der Hcrolue an diescr StcUc den allerRrOBlen Itedpnken. 

2tiD<ich!!t lilctbl irolK nllcn Einwurfen der eii^e Ruuiii in der klSi^Iiclicti 
Eckc — nach K. Laiigeii Itereclunnig 5114 Quadratnieler — in buhciu Griule 



I) Bei Uauni«iflt«r. t>nAm. i.kUAUtri. II & 1097. 



V'kL K. I^nev. Bama mitd 



» 



;iS(i Luihcig Weniger, 

berrpiiKleiul. Dip Aiuirdriuii;^ dor Biist'ii su(1hiiii orklarl sicli aus dotn 
iiatiirliclipii Wiinsclio, sic dor IVozcssioiisstraLic. riio nOidlicli davor von 
Wpsfcn iiacli Ostoii dem Zeii stem pel parallel lit>f. iinziibequeiiien. Weit 
sclnverpr al»rr wioffl. tiati an dicspr Stpllc das Hippodaiiiion auUrrlialb der 
alton lipllpnisclipii Altis zii liPKCn kfmip. Dpiin iiacli den Untcrsuchungcn 
DOrpfohls ist das iiiitorp Stiick dor wpstliclien Altisniauor von tier Ecke 
bpini NordPTidr dps Prozessionslois an. uiul obeiiso die ^aiize scbr^ge SQd- 
iiianer der Altis, erst in iiproniselipr Zpit errichtet worden, um den heitigen 
Bczirk zn vprgrtiliorri. Die alto belieiiiscbe Siidmauer abcr deckt sich mit 
der Sfidterrasspiunaiier. die dpin ZoustPinpel parallel l^uft, und alios, was 
von dioscr Manor siidlicb liopt. lag vur der roniisclien Kaiaerzeit auBcr- 
Iialb des heiligcn Hains.^) So wird deiti altohrwurdigon Hippodamion zu- 
{ioiiiiitct, was von kciner einzigen dor heili^en Anlagen Olympias gilt. Demi 
iiielit oine derselbeii befand sich westlich. siidlicb oder iistlich awBerhalb 
dos Poribolos.-) Das haibkroisforniige Batliron aber, wolchos die Behauptung 
von K. Lango und A. Flasch besonders krjiftig zu unterstQtzen acheint, 
war koinoswogs das einzigc, wolchps Olympia besali. Ks ist als sicber aii- 
znnpbnipn. and der Zusannnonliang bei Paii.sanias hezeugt es-''), dalJ 
das wirklicbe Weiligescbenk der Apolloniaton iDiierhalb der altliellcniscbpn 
Altis atifgostellt gowoaen ist. 

Nach allodeiii ist dip Annabnie. dall das llippodnniion iiaho doiii 
i'rozessioiiBtor ini Siidweston golegcn bat. unhaltbar. 

3. Lagc am Stadioii. 

Ffir dip Lago des Hippodamioii ini Nordoston der Altis nalie vor 
dem Eingango zuin Studion sprccbon solir gowicblige Griindo. Zunacbst 
dor Ziisainmciibaiig der Darstelliing an beidoii Strllpn. in dpnon Pausanias 
das Hippodaniion orwahnt. 

Nacbdom or mit dom 18. Kapitcl des HPctiRtPn Biicbs die Atbletcn- 
j)priegpse bopndpl hat. bpspriclit or (Kapitel li!) die Scliatzhausor in dor 
Kiclitinig von W'estcii nacb Osten der Roihp iiacb. bcginiiend mit dcni der 
Sikyonier. scblioliend mit dem dor (icloer. Daraiif handelt or kurz iiber 
don Kronosborg mid das Opfor der Basilon am Tago dor l-'rQblingsgleicbe 
aiif dosson (jipfol ((i, 2U. 1), biernacb iiber das lleiligfum der Eileitliyia 
mid des Sosipolis am Abliange dos Kronion aiif der Nordseite der Altin 
in dor Milfc zwiscbeii dpn ScliiitzbAiisern und dpm Bprgc (li, 20, 2 bis J). 
Uarauf orwiibnt er kurz die nalie RiiiiiP des Tompols der Aphrodite Urania 
(0, 20. li). Sodaim folgt die iibon S. :iSO angofQhrte Stelie flber das 

U W. borpf.'lil, Ul. Krg. Textb. I S. 7ir. 

i) Dies hulio icli K. [.aiiK«i gogeniiher uiif (l<-r Ues.iauer Flii]uli)geiiver.'<aiuiuluiig 
gfllend giMijai'liI; vgl. die VcrhuniUunyen S. 'iOl. 

3) P. 5,-i-2. 1. Vgl W. DorpfL'l.l, 01 Erg. Textb. 1 S. 85f. 

40 



Oli/mpische Forschungen. HS7 

Hippu(lainioi): ..Innerlialb drr Altis in dor flefrcnil des I'rozcssionstors licfft 
das sugeiiannto Hippudaiiiton" : "iCon lYt iiT<t~ n]^ ''. I/.tk-i^ xtm'i ti/v 
rto/ijrtx/jr toodnr InrrmSieittor y.iiXuriin'iir xt).. Danarll fjcht er zil doni 
fibprwolbten Kingango des Stadiun fiber ((J, 20. 8): tint di t.-r) riTi .ttiKiTi 
Toif f'f/itXiu'tTO>r u Lt) Ziijiitii^ ijJoti'/iiciTii itSyhjTi^ir, trr) Torrr-i n't rrt{ittTi 
ioTir i]r Z{>r.TT;)r nrofia^hnuv tonAiiV iSu\ (U ni'rr/^ tov^ rt 'FX?.ityoAix(U 
ioitrai tj TO ijuidior xta tovj I'tyutrniTtu. Alsdailll bcliandelt er zicnilicli 
Itiirz das Stadion sclbst (6. 20. 8. 9), liierauf aiisfulirlidior den Hippudroni 
((). 20, 10 — Ul) und zuletzt das HeiHgtum der Denictpr Chainynp an dom 
Bcrgabhangc. dor die Nordseile des Hippodroni bildet. 

Mail sioht, daB in diescn Zusainmonliang das Frozessionstor iiti Sfld- 
wcsten der Altis nicht palit, und daB anderseils dcr Ziisaninicnbang dir 
Lage (ies Hippodaniion am Bergabliang innerlialb der Altis und vor deni 
uberwolhten Stndioneingang crwarien laBt. 

Dauiit stinimt nun audi die andere Stellc. in der Pausanias des 
Hippodaniion uherliaupl gedenkt. uberein (5. 22, 2, oben S. 385). Er tut 
I's ini Zusaniinenliange niit der BeschreibuHg dor aus Strafgeldern erricbtefen 
Zousbilder. Nacli Itobandhing der Zanos zwisclien Metroon und Stadion 
("). 21,2-. nachdeni insbesondere die beideu links und reolits voni Stadioii- 
eiiigange (la), dann eincr vor der Kcliolialle (17) und einer neben der 
Kslrade fur die Heroldc (5, 22. 1) erwflbnt sind, fahrt er tori: _Bei deni 
sogenannten Hippodaniion stchl eiii sfeinerner Untersatz in Halbkroisfornr 
— .T(((«t «U Til ' /rrnodiiiiior xiihiviiniiv XHfor rt ;ff£W(ioc Air/, xrxXo^ 
//'//(oij — das ist das Weiligesdienk der Apolloniaten. das nnn beselirtelM'n 
win!. Dann folgeii nacb kurzeni Zwisclienraiinie nocli drei Zeusbilder 
oline nfiliere Oilsangabe (H, 22. 5 — 7). endlicli eiiies beim Eiiigange zuni 
Biileuterioii (t!, 2;i, 1). Man erkennt audi liier. dali iiach deni geiioteneii 
Zusaninienliange das Hippodaniion nahe beini Stadioneiiigange gesudit 
werden nniB. 

Daniit stinimt nnn die Tatsaelie zusanimen. daB an dieser Stdie das 
Teinenos der Hippodameia in die Reilie der Statten des Frauendienstes 
geruckt ersdieint, zn dcnen es seineni Woseii nacb gehort. die alle oline 
Ausnabme den Bergabliang iimsaumen: das Gaion, der Horaaltar und das 
Heraion, der Tenipel der Urania, das Heiligtuni der Eileithyia. der Altar 
der Meter und ihr Tenipol. dann, iiacli einein verbaltnismiiBig betr.idit- 
lieben Zwischenraunie. das ursprunglieb ja fur Jungfrauon hergestellte 
Stadion. endlieh das Cliamynaion. Eben in don erwahnlen Zwispbonrauin 
fugt sidi nun das Hippodaniion auf das l)este ein. Dies zeigt unsere. 
nach deni Muster des Pelopion hergestcllte. Iiypotbetisehe Zeidinung. welclie 
fur zwei Seitcn ein I'letliron Lange ermoglidit, olino den vorliandenen I'latz 
wesentlicli zu bccintraclitigen. 

Er^vagl man. daB iir-'prringiieli die Lage nodi freicr war. zu jener 
Zeit namlich. als die Zanes noch feliiten. der Vordcrbau der Echoballe 

41 



fHympioche Fortehnngen. 



38» 



fehlte. aurh ilas Mctrixm norh nicht orbinit war'), so IcnrhtPt dip wohl- 
gtfwSliltP SiclK- der Aulafio iiocli mehr eiu. AImt sclbsi in dcr gpAtc^ten 
/pit war dip Kii|!P drr KaunivorhSKiniiiip kciiirawp^s ^SBcr, vAs an niaucliPii 
nndprn Stclton dor Altia, z. H. vor dpiii Zpueitpm|>pl odor ostlirh nphon dpin 
l'r>'lanoion. Kdr don Ziig dor [Idlanndikpii iiad Athlctnn naph dcm Stndiun 
blirh zwi.srhcn flippodumion iind kicholiallc miiideslen» ebensoripl I'latz 
znr VcrfOgaiif:, wiv in dcui bf<lccku-ti Eingant; in das Stadion. Dcs Wcgcs 
voiii Mpiroon lior );e<tpnkl l*au»ania»^|: pr Ing zwiscliPii dpni llippodaniion 
und dpn Zaiics. Aiich da^ halbkroisf^ntiigp Bathroii tiiit dpni Wcih- 
gpschpiike dor Apolloiiiaten llofi nch ncbvn dcm Hippwlamion ohnc 
Schnriprigkeil aufsiclk-n. obglpich e:K. wie die, allcni AiiitphpitiP narli zo* 
RehOrigcn. Rcsie bckanden^), nicht pben klein gewcscn i5t. Da6 sicb roa 
dor gaiisen Aniage dps ToniPnos »cbpinhar nichtB prhahen Iial. prkUlrt jiich 
daranii, dafi sie w-Piiig odcr f;ar kpiii massivps Bauu-Prk pnltiiplt and daB 
iiiHii (lie K(»itp rasiprt bai. mil dni^ (ilacis fOr die byzaiilinischp FpsLudr 
lirrzusiplk'it.^) Tipfprc (rrabmiueii Iinbcii inebs Hocb aurb nianchpripi zulapp 
({cfOrdert. das sehr wbl zuin Hippodattiion gebOrt babpn kunn. .NOrdlich in 
der Go^crid vor dt-ii Zanps". scbrpibi Kiirlwiliii^lpr*). ,mid danii auf dpr 
Tlii>sniirenton-ass<? wurd^^n in dor ticfpu Stlucbt vcratreul violo ail* Uroiizpti. 
Btipit Volivtiprp. Fra),'itipnlp riiiPH wtiiblichpn Kpigcnlaiizes. KeslP altpr 
Dn-iffiBp und Kessel, Schdiuck, veraiertp Blpchc und WaBen gpfuiidpn". 

Sprirbt somit allps dafUr, daB man sicb das HippiKlamioii vor dPin 
Hingatigc zun) Stadivn icu dfnki'n hat, so bUHbl dovh das lUlsc) zu IdKPii. 
wio I'auBaniaa es tnitzdem in dtp NIIip dps l^-ozpssiontilorcs, xnrn rifv 
ytiu.tixijr taodoi'. Torlpgpn konntp, jpnps Tcirps. das. wip nbpn KPZpigl 
war, uiizweifelhad im Sftdweslen dcr Altis. gegcnQber dpr NordostPfke 
dcs l^otiidaioii gplpgpn hat- 

Dcr nJicbstlicfvndc Ausvrog sckoint dpr zu i>oiii. daB unlvr dcr ffo^ 
.iixif itUtAit^ li'iot dpr Sladioiipini^Hn^ vpr^ttandon wird. Dpm widpnipriphl 
jpdopk djp aiisdrijrkliphe Angubo. <laC das Sfidwpsttor nplfpn dpm Lpouiriaiwn 
der einzige Einfrang fflr CrozpssioiiPii 8Pi <5. 15,2): // irort/ rntc jtofi- 
.ift'imtir (oTir m)o-, I'nd OprrrzuK'' kampn aiieh wirkiick nip in ilas 
Stadion, »plbi>t nicht bpi der Bp^huiig allpr AlUlrc zum Munatsopfpr. Dies 



1) Von ilea !<aiiiH waren die crAlen tcc\i6 nacl> Ol.ugc=S88 t. Chr. rriirlitct : 
P. h, 21. H. Dcr Vorilcibaii tier l^Iihbalic uiirde io iler Kw«i(en llilfto ties vii^rtcu 
Jabrliuiiii«rt«t;rbaiit [W. l>or)pfi:lil> OU Erg. IVxlb. II S.72). da« UHtuod frllbUKleiis 
ill der «rx(«D llSinc de« Ticrlf*a Julirtiuntlvrts (ebil. S. 401. 

i) P. 11, HI, j ihrtt yhfi i^jil rn oiii^itiv r^r itUtv ti/r diaft rev .Ifirif^nwi'. Bfn 
aatlerer Veg lieB kji-U al>er die Ternu^i- der Sol)]iUluii»<'r «iri«oblBgen: vgl. P. 
&. 14.9: Toin Kain>!i am ^tadiuneinipiigc lain SrhatzliauAe der Slkyoninr. 

3] V'k). (H. Erg. V, Ituckr. D. Ulj. Ks waren Kwei l-'rMnieiite au» sdiMunciu 
Jtalksteiai- luiL y\sT luKchrift MliUNON in alleHfiiulicbca Utidistabcii. nacb ilcni 
llomlon vencbleji]'!- 4) Die* erkaimle Delwnlcy. \fi\. Kntttui V. S. ?K. 

b) Ot. Ery. Testb. IV S. :>: deti Rplitentaae lictr. 8. f>beii S.381. 
Kit*, BcutiKV tor •Jir« (>MeliMkt« vi^. 34 



390 



Ltt'Img Weniffer^ 



hozoxtfit (tip .Mtaqifripttcwp nnd crklflil sirli danitiH, ti;iB Stndion iind Um- 
gc>g(.-u(l koine niidt-rii llfiUgljiriici f*nthi<>llcii. ills iha (ji»l>iiial des Cudyniiuu 
(P. 8, 20,1*). einps Horos, und ilas Hpiligtuiii tier Cliainyiiaia. die ihren 
pif^eiK'n PricsierdifiiHt hi^iaB, sotiiil li'tr das Mo[ialsiipfi>r thcIk in Rt'trHchl 
kain. clcrcn Altar iind Tt-uipel man Qherdics beiiueiii vuni Beige licr pr- 
roichlr. Dii^^'KCit dipiilo allerdiiiRs dcr Stwiioneingnng zimi Gebrsurlic 
(Icr MMlatmdiki'ii uiid Agoni8li!ii, P. 6,30.8; 6tu Ji nrr/J-- rooc rt 'EXXm- 
i-oAixiu Icit'i'iu f^ TO 4iTti'kiir xHi Toi'j nYnfuiTt':;. Diese. wenn sio voni 
Huloulprion lipr. wis sich voraussctzwi IftBt. aiigpzcigcii kamcn. mocluwi 
inimorhin Finen stattliclieii Aufzug Inldni. dpii man gam wulil als :ro/ijiij 
I)rzeicliiicti kOuiilP. Abpi- wir smlipri obcii, diiB Paiisanias diweii Ausdnjck 
iiur von Aiifziigon 4;otlosdipiislliclicr \rt braufht. Duku kwiitniL duli it 
fflr.dcn KiriKATif; in das Stadioii, den er inelmiials erwAhiit, ininier aiidero 
Bpzoichiniiigcn anwendei, m 5,1-1.9 tcodfu U to OTtiAior: 5,21,13 Iv 
ff£*»jrf(«( r/)«' l^ r*j tfru'd/fji* liU'tdor; 5. 'ii, 1 r/J* iiinior ,T>l//(jfoi' rij^ 
ti/uvan-; i-i TO (tTadinr. Man siclit also, daC kii-Ii .tom.tiz/) tooJo.; nlcbt 
als cine, wcnii auch auKiubnifiwciii ^ubrBui-lilp, Uczciclinung tics Eingarigra 
zuni Stadioii aurfaxsen lAQt. 

■I. Anilerung des Textea. 

N«eh ft]l(Hloin prgibt sirh: ob iiiuQ Milwedor ciii Vcrsfluni di-s Bi»richt- 
DrHtaitora vorlioffcii, oder die (jborlipfermiK isi verdorbt. 

Die orste Annahme lioiQt. dvn Knoloii durchliaucn, nicht ihn l&son. 

DagPKP" slellt sicli der lechto Ausweg eiri, wenn man an dor malJ- 
j,'cbciuU-ii Stelle. Pans, i!. "20, 7. dcii Aii»dmck .-^nii.rtxi'jf durfli cincn 
iuidcni, (ur das Stadiuii v,'ublg:oi-i{i;ni>ti>ii. praulzt und rolgendeniinBcn liesl: 
ten &\ irrtui rtfi: 'AXTtcac xitrh ri/y dQefttxi/V iaoSoy ' lyaoAajtutr x<tXnv' 
fiirrn' xrJL. ' I V>n» si-Itonprc, IipI raiisimias sonsi nirlit vdrkomiiipndp. an Wort- 
klang uad ScliijfUUffen nahcstoliendp. <>t<iH///:/Jr fUlirl*' ku dcr VcrwiThsrliiiig 
mil dciii, nus dcu obcii S. 380. 36211. aii^'cTiitirtcu Stvllcii (;p|!iuli|jr(>i). Aus- 
drurko .y<i/iJiix/jV und iinniit zu don dai^clpf^lrTi Widprspifichpii. .I{itiiiixti 
Hiod'N' i>^> ('i'k(^ durdiaus »iigpnii>t(si>iii! Kpzpiclititing ror den Slnilioiioiii^ang: 
dPiin d()fl/i(»_- IhmIpuIpI die LaiiTbahn ffir iletisclipn, wic (.t.tw»VV"'^' '''•' '-Jiiif- 
baliii for Kussc. In dii'ispin Siiiric war das Wiirl s(j gcIilufiK. daB (--s sit«^ar zuiii 
liiidliclipii SjjracliKi'biiiiiclip Vprwenduiif; fand; r.-fy dcfiV'"' .Tr'.7r^/^. /xr«- 
d^i(i»«(f <fi\iiii!h!t btilmitrt niicJi llbpiinifjpri „vihti ZipI iibkoiiiinrti''. Kflr 
die Launmbn in Spanii war il(io//»-- gcraripzii Eigcniiamp gewordcn: vgl. 
P. 'A. i1, *>: xitXfiviii di .fitxiiiuftnrnii Jpo/ior, h'ths rtil^ thh.; xa) lif' 
yit(Sr Irt d(io^of /rt/i'riy xalt^arijxfv xrX. Aut^h in dcr Bcsclircibunii; voii 

I) Wew-- WmiiiK isl bfiviU Uoi.1,fftt II, 2!i, flwfr. V S. .1C initwctefll. alier oIiiik 
dl« Be^riJoiliiriK, llii>LlireI-!. bt-i A. BticttidU'p. Zhi- TojMgratJ-if r. til. liM IHtil. 
Woftietifchr. 188^ S|i. 1209, vcvinutcl, c» lialjf ^{iv.irv- ?'o<i''or Kct'eiUe"- Wet Ab- 
8chr«llier liabe xfii^nTi/v B.H Irrtuiu BDgtitellto und 6«fui a^finuty)' gesetit. 

44 



itfmpmfie Forschtmffm. 



301 



Elis fillirl Piiusaiiias don Aasdnieh t*(«I//i.^- in glpirliem Sinn an, fi. 33. 2; 

fii'ofiti^trtti "If fjo rwj* i:Tt//'nilotr «("»-■, X"H.''~ ''' '''"" ifi iitXttij Aiut/itti 
xai rii jitrra^Xta tHm-atv, Dersnlhp vom Gyiniiasion in Olympin 5. 16. A: 
ti' rnrri'iTi ofrt Aq/i/hh to) /vp^icfiipt xai tuIi: nlH.ijTHlc f{<iir tu :Tftit(litT(ttti. 
Vom StmJion in Olynipia 6, 3, 7; Aiyiuu — z<:l T«<Jf, pj.- ^(jrnir/Jxwtr TQtU 
ixi Tvr AfiAfinv rtji .ti\ucTi l^kJutt-oAixiu.*) Auch XeiiuphuD kjiimie diiwe 
Bczoichiiung dea olynipisolien Siadiou. In der S«liildcrnng der Sehla«hl In 
dftr Altts 01. 1«4, I (3)i4 v. C.) sdireibt or. HoHeaika 7. i. '29: xiti ri/y piv 
i,T,T«rf(jrj///Kr f^Aff i:Xt:rou'iXttiar xm n't A(tufitx<\ rni- .TfiTwffAor. ui d' tl~ 
jnilfjr Ht/ixofitrm ovxitt ir jvt >tp(>/(w, «<Ud pira^r rot' ()po/*or xai ror 
{iotftiiv i.-<niX<iiur. Hier finden wir nicht boil den Ausdnick A^MlfHK.- TDr 
tlas olynipischc Stadion aiigfwandt, soiidern nacli das Adjoktivtirii A^utjuxiu 
in dem Sinnc .was zur Laufljahn". d. i. nicht anf die Talaistrn. gohOrt.') 
Soniil win) dcnii Api>iiixt) /ondo.- als ^tc UezcichnunK (Qr .,KiiigiUig zuni 
Dromuii', also fur .Studiontor", ^crccliirertigt. DziiuK isl nicht dussp|tK> 
Kertipint, wie mil xjiixTfJ imiAit^^ sonderti vifliiiehr drr Eiri^tin^ zam 
Gnnzon tind damit anch zar Kiyptc, vor nplclier dsR Stadionlor lag. Uni 
dio KAhllioil der Oasse zii bcseiiigcn. Iialie man als bp»^kpidi>nps Portal 
ein<> kurinllusrhr SAulcnstc-Ilun^ von drci luterkolnmnicn iiufgcrichtH. 
Der iniittcre Durchgung blkh nacb dcm Tunnel zu gcOffnri; die bcidfn 
seilliclien waren diin-li holip SteinhrdslnnKen gesperrt. Ancli der niiltlore 
alicr lii'U «ii'li diiKb oinv Klfigoltur. wuhrschoiiilicli i-iii Gitlor. vprschlioliiMi. 
Der llau war jQnRor noch. als dip Eeboliallo und roIiOup, clirnso wie 
rfrr TaniiH. wnlirsi'liciidich dciii letztcti Jalirliundrrto vnr Christus an. "I 

Soniil ;;cwinnrR wir die Li>t=uiif; der durgt-legten Srhnneii^kpit nnd 
diimit die Sictirrheil. daB das Hip|>o(lainicin wirklicli an der aii^enoiDmeueii 
Stellf. das ii;t zwi^chon Stadionoingang nnd Mctruon, sudlich unterlmlb 
Apt Si-hslzliftuslcrrassc und vor Avr K«ihc der Zanes, gelegpii hat. 

Die Frage liegt nnho, auf wi'Irlie Wi'ise ila.s groOe I'uhliknni in dip 
olyinpi:<clte Alti» grlanglr. Mnu niuU eicli zun&clist reifjcgenwAni^ni. 
diifi dor mil liolien Mnuern umlicgtc'f liRilixe Bczirk moist nicnsclicntecr 
gplinllen wurdc. ein wcitor. stiller Rnum. wie ansoro l-'riedliofe etwa. Ea 
stelil sehr dahin. rdi audi hoi den Haeh(cstcn dor Gottor. selbsl bpi ilpiii 
des Zpus. Unbemfcne, d. h. !<olrhe. welcbe nirbl an den Opfertinicen uiler 
den Ajcoiien irKendwio beteiliRi warcn. als blolie Ziisi-baucr oluie weitcres 



1) So I. Beckvr DIo Neueren (Schuburt, llltKlg. Spiro) in! c^ ^hq* 'BfJif 
voiUt'i. Panacfa «iit unter *vi>t»ot ili-f Weitlauf ta vtrotclieD. nlclu die Baliu. 

2) NWieres fiber den Vorgang W«4/: 1. 10. Uriir. IV S. IM. 

8) V. Ddrpfelil, 01. fir;. Textl). I, TO. K. Bormiaun ebil. Textl). ll.Gsf, Kin 
Grniulrill audi htn A. Boctlicber. Oitpupia'^ S. 38a 

4) Die Strvbepfvilcr der Wc^t- ud<J ^iudiuauor loucu aaX a bja 4 u USliv 
•clilleBeD: W. DSrpfeltl. OLKr^. T«xtti. 1 & 69r. 



4& 



««• 



392 Ludwig Weniger, Objmpische Forschungen. 

in dcr Altis verkehrcii liiirftcn. Ffir Zuscliauer stand dio Ertiohalle, 
vielleiclit audi der Siidostbau, zur Verfiigung. Vereinzelte Frenide, welche 
die Merkwflrdigkeiten sehen wollten, wurden durch die angestellten Exegeten 
henimgefOhrt, Je lauter bei der Panegyris des Zeus alle vier Jahre das 
Gcwulil vielcr Tausende zusanimengestrSmter Menschcn in der naheren 
and fcrneren Umgebung des heiligen Peribolos sicli geltend machte, um 
so elndrucksvoller wirkte die vornehme Stille des geweiliteii Bezirks und 
erbdhtc die feierliche Stimmuug. AuQer der Festzeit und den gottes- 
dienstliclien Verrichtungen hielt man die Tore wohl ganz verschlossen. ') 
Wagpn und Fferde kamen Qberhaupt nicht in den heiligen Hain. 

Zuni Sladion gelangtc die groBe Masse der Zuschauer, sci os dstlich 
von der Bergleline her, sei C3 auf der Sddseite in der Gegend der Abfahrt- 
stellc des Hippodrom, in deren Nilhe auch der Piatz fiir die Hellanodiken 
hier, wie dort, hergestellt war.^) DaB man Vorkehrungen traf, um geord- 
notcn Eintritt ohne wLldes GedrSnge zu sichern, versteht sich von selbcr. 
Vielleicht liegt noeh ciniges, das zum Verstandnis verhelfen kdnnte. unter 
der Erde verborgen. Das niciste haben die ncidischcn F'lutcn des 
Alpheios hinweggespfiK. 



1) Wie lias Stailioutor, so waren audi die drei Pforten der Westmauer, <Jie 
t^aSa^ sowold, wie die Tioftnixij taodo<; uu<J das Pfortdien iu der Mitte, versclilieUbar, 
wie (ieutliclie Spureu beweiseii. Vgl. W. Dorpfeld, 01. Erg. Textb. I. TO. II, (11 f. 

2) Die Ablaufstelle des Stadioti lag im Westeu nalie dem Tunnel, ebencloil 
das Grabina) dos Rndyniion. Der PlalK der llellanoiliken war im Osten anf der 
Siidseite. Gi'genrit)er tiordlic)) saQ die Priesterin dor Cliamynaia. Dort schtiitt 
die kiii'/.ere Seite des Hippodroiu das in der verliingerten Kichtung des Sladion 
liegende (ielande nacli Nordosten liiu schrag ab. Pans. 6, 20, 8— 10, 15. Vgl. den 
Plan der Ebeue vou Olympia iu 01. Erg. Textb. I S. tl7. 



id 



393 



Assyrische und Sgyptische Feldzeichen. 

Von Heinrich Schafpr. 

F. Sarre hat vor einigen Jahren in dieser Zeitschrift') einen ioter- 
pssanten Uberblick Sber die Entwickelung der Feldzeichen im alten Orient 
gcgeben. Zn den von ihm rorgelegten Tatsachen tassen slch noch einige 
wicbtige Erganznngen nachweisen, die fOr die Bedeutang der Feldzeichen im 
Allgemcinen und die Geschichte des cinpn der von Sarre besprochenen 
Typen im Besonderen von Bedeutang sind.^) Dieser Typus ist der, der 
ans auf den Denkmalern des Assyrerreichs entgegentritt. 




(AM). 1.) Assyrischer Standartenwagen. Skizze nach Layard 1, 32 (Assurbaaipal). 

Wir finden dort eine von einem GCttersymboI gekrOnte Stange, die 
in dem Kaaten eines Streitwagens senkrecht befestigt ist. (Abb. 1.) 

)) III S. 333. Doch ksnn Ich an das hohe Alter der abgebildeten Originate 
niclit reclit glauben. 

2) Icb braucbe wolil kaum zu bemerken, daU einzelne der besprochenen 
Tatsachen an sich schnn gelegeotlich richtig beobachtet und erklart sind. Es 
kommt liier aber darauf an, sie in den xeliortKen Zu^mmenliaug zu bringen. 



394 



Heinrich Schiifer, 



Es liiUt sich zoigcn. dafi diese Art, die Feldzeiclien anziibrihgcn, 
nicht Assyrien allcin eigentflmlich ist, sondem in Agypten ihre Parallelc 
hat In den groBcn Barstellungen anf den Wanden des Terapels von 
Medrnet-HSbu verfolgen wir die Kriogo Ramses III. von der Ausrflstung 
des Heeres und dem Ausznge zuin Kampfc an. dtircli die Schlacbt bis zur 
siogreichen Heinikehr. Far uns komnit davon hier die Szene des Anszii^es 




(Abb. 2.) Agyptischer Standartcuwagen. Nacli Champ, mon. 217 — Rosell. mon, 
gtor. 1-24 — Brugsch, Recueil 11, 55, 1. (Ramses III). ■ - 

in Betracht, die bei Ghampollion, monum. 217 (= Rosellini, mon. star. 
124) vcrOffentlicht ist. Die Spitze des marschicrenden Heeres bilden 
FuBtruppen, denen ein Tronipeter beigegeben ist. Dann folgt ein Wagen, 
der in der Mittc eine Stange mit einem Widderkopf tragt, aber nicht mit 
einem Kanipfer, sondern nur mit cincm Wagenlenker besetzt ist. Wieder 
folgen FuBtnippen und in ihrer Mitte der Kfinig auf seinem Streitwagen. 
Der Wagen mit der Stange (Abb. 2) entspricht genau denen der 
Assyrischen Reliefs. 

•2 



Astt/rhche tmd atjt/jitisfJie Feldeetfh^t. 

Dieite Sittp, die Standarlcn niif eitictii Strcitwagen za bcfestigen, isl 
sn cigcntnmlirh. daB man niohl g^it iinndinicii wird. nc sci an hcidrn 
SMIon unahhAnf^nR von riiiandcr ont^tandon. Ntiii staniiiicii die Al(e.slcn 
dfrarligcn DanttHluiigrn in AssyricD ans drr Mittc des 9. .lalirlnmdctls 
T, Cbr.. wfthrend die Sgyptisclie dcr vnimt IlSlfta dt-s 12. angehOrt. 
CiPwiB ittt an swh nrirli hein <irunil. aiizunphinpn, dali das Land, in dem 
zuF&tlijT das altosto Bcispid eitior Sillc nadixuwoisvn isi. ihr rrspmnirs* 
iand gt^wcseii soi. Aber woiiii aian bcdtmkt, daB sich ia dor assyriorheo 
Kniist manchprlci wigt, was kaiiin aiidcrs aLs durrti allc Bprilhnin^ 
mil dcr af;yplit<chen Kulliir zu prklftren ist'). so wcrdon wir iii die^^cm 
Fallc uns doch dafflr 0Dt.<tclieidi?n kSiincn. daB die Assurer tnit dicstcr 
Art ilire Pcldzoirhcn mit sieh m fahren, cine a^yptiBehe SiUe Ober- 
tioninicii lialieii. 

Aber nicht nur das Alter der AKy-ptisctipn Darstpllang isl bonierkeiis- 
weiisondern anehdic Form dcs Keldzcifhcns undvorailcin seine Beisehrincn, 
die uns cineu Jdaren Blick in das Woscii t-olchiT Kfldzeiclu'n luii lajtson. 
Sarre hat itclion zu den Kildern aiif den airisynstht^a Standartcn b(>merkl, 
daH ^\c Synibote dcr hOrhstcu GAtlpr Rind, die soiiiit gl^vhsani pcrx^nliph am 
Kaiupfe teilnchmpii. Ini AnsclduC an Doninszew^ki hat cr audi daronf hin- 
gGwiesoji, daU noch dcr Adicr tier rOniisclicn (.cgionci) t<c-inem Wc^t-n 
naeh kcin blolira Abzcichon^ sundcrn das Symbol dcs Jupiter optiniuA 
maxinms war, des h5distpu der Sdinlzgolter dps Hecrcs. Schlageiidcr 
kaiin die Hichtifikoil diesor Hrklilnine antikpr Slandarton niclit hewicnen 
wprdiin alx dtin'li liiiiterc %yptiNdii< Darstdlung. TH'nn dt'r Widdcrk{>pf 
mit der Soniicnschcibe. den die Stange trflgt, isl der Kopf des beiligen 
Ticrea des Anwn. ja dcs Amon selhst, dcs HaiipiKoites dcs igj-plisclicn 
Staales im ucuon Reiche. Zuin CbcrfluU stebt iiucdi UWr divscni Wagcu, 
der vor dem KOnige berfAhrt, die Insehrift:') ^Ks sprieht Anion-Ro, d«r 
K8ni|i: der GOlter: Siehe ich bin vor dir, mein Sohn, EOnig Ramses III. 



1) DaB die Form, outer drr dcrGotI Awor ovrhcint, cur all eino Ant^hnung 
an (lie ^yptiMlie );«IIQ|i;eUc Souneusclicibe verstftndlidi isl, winl ja wutil allKcmvin 
Ul^egebtD. Dir Arl, wiV- ilit-.t Rlld dirn \ntmt xa lt£u|itrH Af» ninittadta RotiigR 
sdivebt. vini aurli ilurc)) die Sonne oder cite GOtterv&gel ril>er deu KSnlgcii den 
&{;yj>ti»c)iea ueuen Relchex angereigt neiit. Kbenso Hcbeint ea mlr literher xn 
gehorcn, duB die Assftor sn dcr flachen DehandlunK des Retiefn lui GcReontz zu 
der nindlichcD in Habytoniea iibUclicD feslhitllen, eine Rrsc}icJi>iiii(;, atif die 
icli in einem andereu Zuuunmenl)anf;e zuracluukoronieii denkp. Man lialie 
2- B. dax Berliner bsbyloni*<clic Relief des Maniok-aplu-iddiii aiis dem Eitde de^ 
8. JabrliundL-rtx uvbeo die |{ldchzdlig«D assjhschen Wi>rke. Im abrigen ist ukht 
za vcrgviorii. dttfi div ii»iyri>'<:hc Kunul, ko wir sic zuerst kcnueo lenien, schou 
Jahrliiinderte lang selbMandiK^r Keworden 1st oiler ilucti vieder stirker unler 
babylonlHcbeii Kinfluiuten ^pxtumlea liaU 

2) Stark zerstfirl, al>er Im Gaozcn klar. Zu koniblntercu auit Chaiu[ioUious 
und Rosellinbi Puhllkatlonon rawle Bnifpuh, Ht^Mtit II Taf 5A, I. 



iftM 



&mhrjL *rhi1r-T. 



'.A li*n Si.rti*n «»im*r F-»irfz«flHi»n "in.- ta*i T:irc:rii ia* ¥Mfi ■n'inf 

neXiTtwf 1** V^iltttuHT -,ft2;i*i>iL ^ A. tsw.\i ^tiflitr j:ih» T«fA!i m ■»ii»E<aufl» 
A(iiwtunn:tar itirt •!,:» Dvm inLf«i -w-.r torn ««:+ iwiJWL ■w'^a wtr .^ 

isfca<t» Hi.f^ Iff! ILrvxf: hAiuiKiu. 




''AW>, .Ti A**f rlw.Jift^ laic^r '>pfftr *ftr rten StaadaneasaseQ. Naeh Lafvi iL ti 

Sinrf difr FelfJzeichen G5tt«rtiiifler. so t<t ee nor ^Ibstrer^ndtirh. 
daB ftr'r aorh einen nchti^f^a Koh genieBen. In der Tat isl nns das ja 
auf '--iniKf-n ansyriwhpn Reliefs wirklich dai^esielll. (Abb. 3,1 

Wir -tehen in der Milte Ats befeffligtea La^em abeeschim die bciden 
Stan<lartenwai,'en .ftehen. Ti»che mit Speisen. Oetranken and Rdaeherwerk 
Kind vor thnen aaff^ebaat ond VntsVtj stehea beieod vor ihneo. In 
Agyplen \m das naiarlith genao d>enso )»ewesen. wenn wir aach znfallig 
keine Darttellongen besitzen. nnd noch dasselbe isl es. wenn ons von 
KonKtantin erzSblt wird.^) wne er das Christnsmoncwrainni _an einem 



1, Bekannllidi (rin<; uralU ai^'pti>c)ie BezeichnuDg far die dem Aj^ypler tier 
i;rtt:it trnkaniitt-n Vr.lker der Welt, ber Zui; KaioAes 111. richtete Mch gegCD die 
Llltyer. -i, V{^. Burckhardt, Dit Zeil KonttatUhu de» Gnmen 1898 S. 372. 



Assyrische iinrf Sgyptiscbe Feldieichen. 397 

KroBcii Foldzeichen. an einer Hecrfahnc, von Gold mid Juwelcn umgcbon 
hefestipt, worauf dieses Fcldzcicheii eincn besondcm, wunderliclicn Kultus 
erhalt und den Kriegern die groBte Siegeszuversiclit cinflfiQt. Bald werden 
for alio Hecro dergleichen Feldzeichen (iabanini, semeion) angetcrtigt: 
einer eigenen Garde wird die Bcwalirung des Idols in der Schlaelit an- 
vcrtraut: man widniet ihm sogar ein eigenes Zelt.') in welches sich der 
Kaiser vor jeder wichtigen Affarc geheimnisvoll zuruckzieht." 

Erst allmahlicli haben sieh, liier spater, dort frflhcr. aus den auf 
Staugon getragcnen GOtterbihiem Feldzeichen wie die unseren entwickell, 
die ja nichts wic Abzeichen sind, aber doch noch, mit leiser Uindcutung, 
aJs Yerkfirperung der Elire des betreffenden Tmppenteils, eines besonderen 
Ansehens and zerenionielier Pflege goniessen. Nach dein, was wir seheti 
konnen, scheint ubrigens die Vermutung nicht abzuweisen. daQ der Gedanke, 
F'eidzeiehen auf Stangen mitziifuhren, fur unscrn Kulturkreis im Orient 
seine Urheiinat habe. 

Wie Sarrc bemcrkt hat, schcincn das assyrische Heer stcts zwci GStter 
in (lie Schlacht zu fuhren. Denn es linden sich stels zwei F'eidzeiehen 
mit versehicdenen Symboicn, dercn Zuteilnng an hestimnitc Gutter noch 
nicht gelungen ist. Anch in Agypten kdnneii wir anf die Anwesenheit 
mchrercr GStter beim Heere schliesscn. Denn wenn z. B. das Heer 
Ramses 11. in Teile getcilt ist. welche „Arraee des Amon", ^Arniee des 
RO". des Ptah und des Setech heiHen, so diirfen wir wohl daraus folgem, 
daS jeder Teil von einem Bilde der betreffenden Gottheit gefiihrt wurde, 
das wohl ahnlich wie dieses Amonsbiid mit der Tragstange in eincm Wagen 
befestigt war. DalJ die Unterabteilungen des Heeres wieder ihre eignen, 



I) In rkgyptischeu Lagerdarstellungen stelit in der Mitte des recliteckigen 
l.iigers, am Krcuicun);MpuDkte der beiden Lagerstrassen, ein otTener, recliteckiger 
Zellliof. In seinem luneni ist, von OffiKitT-sitelteu umgelteu, ein Zelt errielilct, 
das au.s einem recliteckigen Vorraura und vinem quadratiNrlR'n, erliohtcn Uaiipt- 
raum lic.steht. lu der DarstelluDg des Lagers Kam»e:9 [[. im Hettiterkrie^'e, wic 
sie in Abusimbel ersclieint, ist der ilauptraum durch Vorhangc mit dein Namen 
Ues Kuiii|;» vcrln'dll, in deni Vurraum tleliea einige Leute um Uiire gegen die 
eiiibreclieuiicD tlettiter. .Nacli einer Beisclirift ist das Gauze das l^ger der ersten 
Armec, der des Amon, bei der der Knnig selbst lagerte. Danacli wird dies giosse 
Zelt das Konigszeit seiu, aber vielleicltt audi die Heiiigtiimer des lleeres ent- 
lialten liaben. Die Aniage eriDnerl einigerma.'ssen an die Schilderung von der 
Stiftshutte im Lager der Israeliten. Vietleiclit hat dereu Verfasser noch einigc 
ahnlictie Zeltlager wie das des Rumses von Anselien oder aus der Cberlii'ferung 
gekanut uud daran seine ]il]aDla.sie voile [it:sclireibuDg angeleliut. Die Abb. 4 gibt 
das Lager Hamses II. iiach dem Relief iu Abusimbel wteder, wobei die miserublen 
Publikatiouen Cliam poll ion mon. "lO ami Koselliui num. nlor. S'j lienutzt, aber so 
gilt es ging naeli einer Pliotograpliie berielitigt sind. Ks ist ein Klend, auf was 
(ur Ver">ITentlieliungen wir fur die wirlilig-iteii Heliefs des neuen Reiclies au- 
gewiescn sind. Kine dafiir lelirreielie Zu.sammenstellung bei Breasted, The liatHc 
of Kadah. Tht decennial imblicaliont of the univerisity of Chicago V. 

fi 



sn** 



Heinrkh Svliiifer. 

rrrrrrrm 
I 1 H 




^xnuxiJ 



(Abb. 4.) Daa Lager Ramses II. im Hettiterkriege. Nacb dem Relief in Abusimbel. 

6 



Assyrisclie xmd agyptisclie Fddeeichen. 399 

auf einrachcn Stangen in ricr Hand getragenen Feldzeiclien ftlhrteii, die 
cbcnfalis religiose Symbole enthieltcnj) ist bekannt nnd auch von Sarrc 
crw'ahnt. 

Kcbren wir noch einmal zu dcm assyrischen und dem Sgj'ptischcn 
Bildc zarflck. von dcnen wir ausgiiigcn, so schcn wir einen kleinen, aber 
doch vielleicht bcachtenswerten Unterscliied. Die assyrischen Gflttenvagcii 
tragen auBcr dcm Gott and dem Lenkcr stets noch clnen Dritton, der sich 
als Mensch niit menschltchen Waffen tatig am Kampfe beteiligt. Wenn 
wir der agyptischen Darstellung trauen durfen, hatte man in Agypten 
daranf verzichtet, dem Gott noch einen mensclUichen Kampfgenosaen 
anf den Wagon zn setzen. Die Idee des Ganzeii kommt dadurch noch 
reiner znm Ausdrnek als bei der assyrischen Sitte.^) 

1) thre Sammlung und Ordnung wure sehr erwanscht. Die Ini Friedea Jm 
Kultus Rebrauchten zaUlreicliea ahnlicheQ Stangen mit Btldem waren natitrlicli 
dabei mit tieranzu Ziehen. 

2) Docli ist darau zu denken, daB ja auf igyptiscLen Uarstollungen auch der 
Koiiig stets allein, sogar ohne Wagenlenker, erscheint, obglcich wir aus deu Texten 
wi^Non, daC er, wie alle anileren Wagen kampfe r, einen Kutscher neben sicli Iiatte, 
So viini man wohl audi das Heiligtum ntcht bloss der flinkheit der Rosse und 
der GewandtUeit des Kutscliers anvertraut liaben. 



fr*/J 



Noues zur delphlschen oTr.ot^ vom Jahre 363 v. Chr. 

Von H. TomtoH'. 

iSclinciliT iilrt icli IiofTfrti (liirTto. )m))cn sich in Delphi diojenigcn 
I'rijf/cn iCiMfn IfiKm-ii. di-rcn cndttnlti^^r Bcanlwortung in deni Anfsatze 
'Kinc (l<'l|(liiH('lii' ari'tiiii: ini Jalirc HUS v. Clir.' (oben S, 89 ff.) von 
(Im i'iK'*ii"'i] I'riUTHiicliiinK dcr Stein*' iind Itaiiiiclikciten abliangig geniaelit 
widi-ii tiMiUtr'. Audi IhI <>h (iurcli die KntziiToniiifr cincr gotilgtcn liisclirift 
Ki'Imif/cri. ciiU'Pi wi'iti'irn licilniK zii dcr Gcscliiclite der Verbannten vom 
.tiiliii' •'{liit /ii crlinllcn. 

I. I>li< IJUtcr tl<>N AHlykraUti auT dru IMatten der Pachtarknnden. 

(NHclitniK 7.U AhHi-liiiitt4 aiif S. lO-tfT.) 

her DodwcirHclic Strin. (IIht dort uhen S. 104f. Sfl""l<l*''f wiirde, 
lii'liiidt'i hjrii licnic ini S{)iil(>n'niii dcs Miiisounis (Inv. nr. 435.^). Er ist 
ill! liinli'THlcn, dnnkclslcn Winki'l dor linkcn (sfidlicheii) Seitcnwand auf- 
K<'nl<'lll, ulii'i' vcrki'lirt, ,s« djiti dit' liisclirift kaiini cntziffert werdcn kann. 
Aiii'li M (lio Oli(>rtl;ic)io stark al)f<:(<sclilifToii. din Biiclistabon solbst simi 
aiirirti'i'Di'iloiitlioh vcrlnsclicn. Da dor Stein zu scliwer war, um ihn um- 
Midh'lien ittid mis I.icbt zu transporlieren. niulite auf seine Nachrei^lcichung 
vemiclitot wertleu. 

Hesser stand es niit der irrolien IMaite lloniollos. Sic wunlc narh 
MM'iti'ldii'lieti tSeniilhuniien des Kphoros luui der K|i)staten iind narb stimdon- 
laniteiii Sitrijen st-idielJIieii von mir iiefimdon. rrsaebc dioscr SohwieriR- 
keiien wnv eiii Irrtiim in den tnvemariiunnnem.M Audi sie befaad sieh 
\m Sunierrain des Museums und wiinle von nns iwisfhcn amleiTn proBon 
Sien«;i(olii hor\t«i>:vludi: sio sielii jeizi nx-hts vo« dor BrvUfrtur lunlpr 
dent Kmiliei^'tsn ,iitt Keusier, ist leidlieli eriialien uml douilieh loshar. 

1*10 NaebpiufuHj; erral' rnnaelisi mil al>s*»In:iT Si<'herheiL (hti alle 
HiiSesei lie lien Vorb.i«nien-N anion absiehlJich st-lilst wordcn 
> ■- » d t \>;t olvii S \ (^> I Ks er*ehe:!H aiici'siohts »iw wvhlerhaiKiiefi 

■.v>A.-;^4V Sii." :. * ■ , .: \ ; -.■.■■;: .'.■tr <;:v.v^ ■ Tj."? x':<;c >»»; uwuiiunf ««■ 
\""-"'i- * .■ -^: '-■;■■-■■ ■■■"'— -^T .'j-'--- '■>.-' '.*s 'iviant ntfirvf-Kn -ifr 

>.*, v.- ■ . * .'-^ ■ V : ', ^^ .-, -■■ ■■.- *-j -."r 



H. Pomtow, Neues zur delphischen otdai: vom Jahre 363 v. Clir, 401 

Stpiiioliorfliiclio Fast unbofrreiflicli. wio irian das hat vprkfiiiirn uiiii trotz 
Dodwolls ausdriicklicher Versichenms hat kugnen koiineii. Demi in der 
gaiizeii Insehrift sind immer ntir dicse bpstiminten Naincii aiilrserlich : 
d. h. die nor an diesen Stellen sich tindendo ZerstSning ist einc absichtliche. 
Die Tilg;ung der Namen hat aber iiicht so stattgefunderi. daB die 
ganze Zeilenpartie ausgeschlagen warde, sondern man Iiai. wie das bei 
getilgten (ir«i;f//d«j'-Texten fast imnier geschehen ist. iiur den Ort jedes 
cinzelncn Buchstabeiis zcrstdrt.') Dadnrch bleibt zwischen den Zeichen 
die Steinoberflache erhahen ond es laUt sich aus der Form des Lochos und 
ans einzelnen versehont gebliebeiien Zeichenresteo die Gestalt des aiis- 
geaicifielteii Burhstabens erschheQeii. So gelang cs zunaclist. die Vor- 
baniiten-Namen der Posten 1 and 2 in den Zeilen 1 und 48 zu entziffern 
(vgl. die Tabellc aaf S. 108), and diese laateten za ansorer Treudigen- 
Cberraschang: 

Zeilc 1: [A'o/Jtwj- tov [yA0TrxQa.Tt04\\ yoiQtuv, uruTijQu^ xtX. 
Zeile 48: IH-tiortfti tov [I'AiiTfXffttTtOi:]] xd;xof, tnaTt^im^ xr).. 

Diese Lesung wird gescliQtzt durch die ZJllilnng der (;ro(;;/;()fli-0rdnung 
und ist aaf meine Bitte von Kontoleon nachgeprflft und bestatigt worden, 
wogegcii sichHoniolle augenscheinlich durch den Ductas der AusmeiBelungs- 

schlage.d.h. durch die wagerechtenZahneisenspuren,zaseinenii' »[rj 

in Zeile 1 hat vcrleiten lassen und sich das iota seines xaiov in Zeile 48 auf 
deni Stein als ein siclieres P darstellt. So lost sich dies ratselliafte Wort in 
xii-rm- = xi',.yin- (Garten) anf. und das auf dcm Facsimile von niir erkannte 
voraiisgehcndo i' gchOrt zur Naniensendung (s. oben S. 109 die Be- 
inorkang za Posten a. 2). 

Also des Astykrates Name war nicht nar in der Tat solion in dor 
ersten Abtrilwng dor Urknndo genannt, wie os oben S. HI vermutet 
war. sondorn er eroffnete als Ftihrer dor Verbannten die ganze 
Lislo. seiii Acker und sein Garten wurden als erstc versteigert. 

Mil dicsem Resultat muBto ich mich an Ort und Stelle bc^nfigen. 
Wie zum Kriegfuhren Geld und dreimal Geld gehSrt, so zuni Entziffoni 
getilgter Inscliriflon Zeit und wieder Zcit, danebeii freitich auch Geduld 
and ungpschwachte Augenkraft. Da die Zcil in Delphi aber dutch 
wiohtigere Aufgaben in Anspruch genommen war, und da ich bei mchr- 
fachen Versacheii. den nachsten Verbannton-Namen in Zeile 5 zu ent- 
ziffern. immcr wieder 'Ami-xiKCTfo^ zu erkennon glaubte, so ward ich 
schlicBlieh auf niein SehveniiOgcn miBtrautsch und verschob das Weitore 
auf die Nachprufung dor sehr sorgfaltigen Abklatsche, die ich von Zeile 
1 — 16. 31 — 41, 45 — 60 liatte nehmen iassen. 



1) Die Zerstomng ist niclit mit clem MeiBel erfolgt, soDtlem die Buclistaben 
sind mit dem seitlich aufgesetzteii Zahueisen iiberfahrea und weggescliant worden. 



402 



}J. Ptmimi), 



Dicsp XarliprilfiiiiK lint iiiiii liirr iliis iinrrwartflr Kryphnin sfliaht. 
ilaB Hii F.ftnilliclH'11 crtJIt-len Slcllrn tier Name ties Astykraios 
{fostaiulcn ItAl. id) kaim das nut vollcr BcstiniiiilliHl vrrtiidiiTii iiiMi 
halw ai« Iicw('i« rfio l,i-suti|^ii allur 15 Stdlrn in dor AitiiK^rkum; mi- 
.aammrriffostpllt. 'I !-> sjnii ilamacli in dpr Tabi^llo a»( S. \W\. \m\cr 
dtT Koluiiiitp l-'nlliiTi' Itesitzer" l)*'i Alileiliing 1 dip i'«src?ii 'St. I— J iind 
Nr. 7. bci Abteilung ID die I'ostco Nr. 27. 2!l und vicllfiiclit Nr. 31 mit 
\\v.m NaiiiiMi 'fur 'AoTi-xix'tTtu^' ausKiifallon. 

1) Dra Astykratw Nami' war *uf I'latic II ati IoIjki'ikIi'u SU-Ilea i-iiigL-mriBelt: 

a. 8S3,'2. [.-. Wf(frr;,A(>i']: 
Abteilung I. 

Cxsten I, /I- I: [K^rtoV i«r \i'Aaiiitffiitroi;)\ x'^V'"*- i>"f Stein x«^l«Hifli, stAtt 

llt>nifilli-'fi [rii]toir rnr i" wli'l- 

. 2, , S: ff/iion'ric" Eo[r Utftr;r{>irrM; JonKir], der Stejli lOU ro\v] M Wi'g* 

, S. . 3: A'litlifV'Oe' TO'* 'Aartxynttoe ;i>iup/or]. derSteio <on n-^oc an weg- 

4. , 5: ['K/fKemlSnt] I llolvxt'eMov rof [('^im'arftaTtosI] ;[a>(ifW. tllf Ab- 

klaUcU geleseu. 
5t , 6: iH-orlff^os Kiilvini' t\i)v 'Anvx^rrot xiuflov]. tier Stnn von «t"''l 

at] wegKelirorliea. 

. 7, , U: .Itixiar UttttKyi'i^a' ror [|'.'1<r)w|| [fidtfOii j[u>p/ai']. die et«te lillfti! 

auf Abklutsch gelcKen, rnn l^ihtot] ah dpr Stein wevgebracbeti. 
AbteiluiiK III. 

r 27. ,88: [• (>> '''f»"«J' lov'A'ttrxpa] [lirwdl jngiof, fleri^etleiianraiiK 

mil dent i:i>liiist(-llii;i-ii ITii-liti-iriniiieu iiuil )>iit (*.-lmi';r>i(i] ist aaf 
Stein ncgst'lirndiirn, dcr Sriiliib [irfo;]] auf Stciii gfloM'D. Irli 
vermute aU Pachter iiocli «innial IlnyieitaTlAni:. wie in PoKtcn u. jtl. 

, 29, ,SA: 'Cn/fuiitfiri;- tor 'Aijivk{iiIh\oc /nem]. Stein von o; an weg^pbniclu'ti, 
iln* VorliLTRt'liftnlf UDKCtilirt crliallfii. 

. aa .3ii; Der hicr fobloiide 8— aslellige Xaiiit- isl auf Stein iKepxelifttrlicii. 

. 31, .3S: f. (<• Mrni ti/i 'Annmiitt} [(o.-l) narAtmtlm: t\eT Z»'ile«- 

anfnug mlt ilem sclinstelliRen Piit'1itcrii.-inieii l»t liiii [leyrif} auf 
Stein wci;gi^brocli«ii, df^r SrblitS '>.- xweifeliid auf Altldatscli gdtwi^n. 
Ancb liier win! Hi(/;f(»tiri'r)(r,- als Pacliter zii t-r^iixru scin. 

a. 332i'I, a. ftioi.vTOv: 
Ablejtuniil t 
1, .47; Kffhiuv ilopij Hairxpninii\] /tuvlor, auf Sttln gelcseti, (lpr Anfang 

ncK^gebrorlini. 
4. .48: l/i.fiHTi'ui- lo'- ll'Aaitmfaifot;]] »«:(mi-, auf Slciii ficlicr K^li-siun, »tatl 
Kumolbi'a Mtiloi: Dan P nucli auf Abklutntii ileutlicli erhallen. 
. 3, .13: A'"tfiYo;' roi* [l*,lirri*(iref»o.l] Ifi-'i"'"']. auf AtiklatJ^ll gelnsen. ob 
iiu Antykruti-timiiii^ii dli- KiiduiiK"i; ;;aax. Iialh (tiler gar nicht atn 
Kiiili' tier 7.\. 49 csisticrlif, !>oiiil«ra in derii auf dem Strin wcjr- 
KebnwIiL'iii'ii AiifaiiK vou 7.1. 50 slaud, bleiiit mniatacliicilen; utu 
/elleii-ti-liliiB titMi HDMot wurdeti Slier zwei Bucbsbubcii aaf deii 
Rftum eincs Zelcheos ziMaintncagcdranfcl. vg\. ubtin S. 109 kd Poslen i. 



8 




Ersi jolzl orkoiinl tnaii :uiii dicseiii Rrirliliiin an LAiiciomoii. r>iiir 
wie gmtlo, ijli0n\'i(%ciitlr Siclluiit; A?(>'kr.iti-» unU'T .sniifii )'iiilHgjU>t:cni 
unit in seiner Valer»tudl gclitibt liat. I'rcilicb bestandcii seine 'nvoUu 
aaxtichlieUiirh aus (iruii(llM>8it)>: h LSndereien iind I graces (iarl4>ngn)ni)- 
sttfick. aber Apt Wen ilipser tt Posten Iiptrilgt voUo zwpi Drilt&l dw 
Gesamisiiiiiiiie aller 15 I'oglpn dcr eralcn Abtejlung.'j Aslykralcs U-sjili 
ulso (loppclt soviel, uls scinr liicr gt-naniitiMi Milvrrbannicn ztii;aniiiien- 
gonoiiinicn, eiuscbliclilicb iW AMtyphilidas. Unci audi in Ableiluap III 
gehOren 3 von den 7 Posten tmsprni I'artpifBhrer. Wonii iler Iclil* von 
ihncii in eincm Gastho(^) hcstoht. so vrird man daraiis nicht sohliofion 
dikrfen. daU Astykraips znltMzt zum Kueipcnwin hcrabftpituiikfn sei. Ks 
ist fm lii'gcntHl wuhrscbrinlirbcr, ttnB cr ilicsrs (rfiKiwirtsgcwprbe, das pr 
nattlrlicb diircb Sklnvcii bctreibeti \k^. au^ politischeii GriUideii xewihll 
habe. etwa znni unauffflllij^n Vcrkebr niit den ankonimondcn Freiiiden. m 
iliror Ijppinflussiint; and AiishoiThiinir. Wi'itpHiin ^bt niii; al>or dio Ent- 
decknng seiner ^aniengtil<!uiiKi>ii davoii Kuiide, daC er spaier — wubl 
gpgcti Elide dcr dmltigcr Jubro dcs IV. Jhrli. — scinn nlle Stellong 
in tieinvr Valcrstadt wiedi?rerlangt fanben mull. Dean orel solcbc 



Poateni. Zl^l: 'Kxfxifti^tidni ttokrjyi^fun- to))* [I'Aartxfttrtntil xufior. Stdu von 
(k'^ikI bU ro]r wcggebrocbpn, vom folRenden Nani«u Ut die 
iiuduuK ui aur Stt-'in, ilas iiliri^c auf AbklatAcli f;rlcsco. 
■ 5. .^i: Atro^ufov A.'t>iVio;' tav [t'.iarijtftt'itfoii] ^iv^kW. isUtt Iloiitullrs 

A.I. A(ff: iai auf Stcio J . . U £'. das ubrigc auf 

AbklalM-h i^i-leseii. 

delillirli erlialton, di« l.eftUti|{ Doiixille's YJOY' int »c\ntn 

vor Ut-in Stfiii nin irrJK vikunnl; tat war dnrch di-n Ductus dcr 
Tilgunipwddaxi- vcniidaltt. 

Aliteiltins HI 
l.i«l bitT nor In d<-n bddeo erxU>ti Pi)«len \u-ih ii.^G crliall«n, ilie ObHgaa nit 
dvii Aslfkmeifl'iMtiHi sUuden auf tl«r rechteo NclMiiplatlc.) — 

liu ubrigcn n-inl v* Itnmvr wabnKhciDlictier. <la8 dl<? Zalittiiitt '\fr Pachl- 
Kt\iitr iiur eiiiiiiul iahrlicti LTtt>I»tr, wdl Id den OeMUiIrvclitiuriKt'ii Sther ditr 
KiuiiultmeTi <li.-r tuiiitii uDKcrv PuclitsutDinen 0<Kb nlatmalK rrhallKii Hind, wim bvi 
xMeinialisen Zablunxen Im Jalir unn>5){)ich biUt« K«-«oliHieii krmnrn Vgl. oUen 
S. US, Aniu.2 utid S. 119, Aiiiii.S. Icli b3li« daltei- die Zablungeii der obereii 
Plattcnliftifle (Zl. 1—38) dem Jabrn 333 t. Clir. mid ilcm Vnrgaiigrr dec S. Tliei>l)l(M 
xiigcnicKon. Vivlleli'lit war ron den Keftten selnor I'raeakripte (HleromDemoueDlistc) 
niidi ftHa« iitxfr uuierer 'l\. I eingoIiau«ti ; dus nteists ab«r stand auf dpoi [%odv 
dcr liiikcR N<?bi-n{danr. 

I) [>ie (iunmtpaclitKumtne von .AIM. I betrftgt 6!k3 St, 4 Dr.. M Ob., 3 lleiniub., 
4j CI)., — A\f Pncbl rSr Post>.-n I— J and 7 aber bdnuft skli auf 4H> SL, 3 Dr., 
:1)0b.. 1 ll«mlob. I&Chalkui. 

S) Der SUiu list vU-nw driiliich -kw dn« FacMiiiili* (obun S. IK), Poftlen ai) 
die Dialektronn nDvAattlov, nlcht ^arioxthr. 




Neites tur delplmchen aiaOic vom Jahre SOS v. Clir. 405 

hanntei) vom Jalirc 3tJ3 (rtTw Mtrciro^ xc) .tion-dxtc itlx'ud). Uml WPim 
man closscn Vorkouimen mit dem .Mitbrsitz" des betr. Hauses iluroh 
Dionaces motivicrcn kaim. soblteb in Abtoilunglll docb dasWicdorvorkommci] 
dcs Aigjios zunitclist bofremdlich, der vorher soeben in AM, II zweimal 
aufgcfubrt war. Dcna Abteilung III gilt wiecicr fast ganz nnsern alten 
Verbannten, von deoen wcnigstens drei zum drittcnmal rail Vermogens- 
konfiskation (und Exill-J bestraff worden sind: Arehedamos. Ariatoxenos and 
Astykrates. ') Und dieses Praevalieron derselben — von 7 Posten gehorcn 
ibnen wenigstens 5, wahrschcinlicli H — spricbt deutlich zn Gunsten meiner 
Erklaning derRubrik Tf'u- vOTt{>of .TpH«i.Tf'M*/»fiTfF>r, wie sie oben S. llaff. 
gegcben worden war. 

Wir werdcn daber jetzt als schr wabrschcinlicb annebmcn durfen. daB 
einigcn (oder alien) alten Verbannten ini Jalire 34l> das Vcrbleiben in 
Delphi oder aber bald darauf die Rfickkebr ins Vaterland gestattet worden 
ist und <]a& sirh der letzteren Vergunstigang anch einigc (oder alle) der 
neuen Verurteiltcn erfreuen darften. Unter jenen befanden sich sicher 
Archodanios, Aristoxenos. Damotimos^), Astykrates, unter diesen Aigj-los. 
Sie lebten eino Reihe von Jahren in Delplii iind erwarben dort neoe 
Landereien: bezeichnender Weise abcr batten sie nidit den Mut, aach nnr 
ein cinziges Wohnhaus za bauen oder zu kaufen. wobi weii sie stets eines 
politischen Umschwunges gewartig waren. Als dioser im Jahre 339 wirklicb 
eiutrat. exponierten sie sich im Vertrauen aaf Athens Beistand anfs Neue 
zu weit und wurden deshalb naeb der Schlacht bei Cbaeronea von ibren 
Mitburgcrn zum drittenmal dorch VemiSgcnskonfiskation fund Exil) bpstraft. 
Ihr fielen die ncu erworbenen Gflter zum Opfer. die jetzt versteigert und 
unter der Cberschrift tA rUTt^iof jr(io<;.T<-yJlf/tf*'jT(t den Fruberen beiden 
Abteiluiigen angebiingt worden sind. Da mit deni Jahre 332 v. Chr. das 
Wiedorvorkoninien einzelner ehemaliger Verbannter beginnl^). seheinen 
sie alio in joner Zeit — vielleieht bei Gelegenhoit der Binweihung des 
neuen Tenipels — die Eriaabnis zur Ruckkebr erhallen zu haben. 



ami Hau.seni, erkennljar. Xiir Dionaces ilur.liliriclit diese Reilienfolge, da man seiii 
eigenes llaus niclit von dciti Iiat treiiucu wolleo, ilas er zusammeti mit Blenon liesaQ. 

1) Die zwci er^teu t'ldfTiien uidieserReilicnfolKeilie Aufxahlungder Aslykrates- 
Ueuos.'^eu iiu attisclien Dekret, walireiiil iter Parteifniirer selbst in wenigstens '2. 
waJir.scliciiilich in 3 Posten genaTint wiril. Der Posten nr. 30, (lessen BesiUername 
auf di-in Stein weggebroclten ist, hat 8, iriiiglktierweise 9 BucliKtaben fur diesen 
zur VerfTiguiig. Krsterenfalls kame keiner unserer alten Verbannten, let/terenfalls 
ausser einer Wiederliolung voo 'Aii/t^ainn- noch tn/inii/tov oder 'Ayiioup/oi: iveuiger 
wahrsclicinlicli yuriiri^itoi; "E).7ii%-iitov in Ik'traclil. Obrigen,"; Lst lu diesem Posten 
[rof — /ciii/iir] nur ergan/t. scj ilaQ moglic her weise audi [r(i,- — oixUti] dagestanden 
liaben kann. 

2) Kr isl KuIiMit im J. 343; sleJie S. 103, Anm. J. 

3) Jlenoii war im Jalire SSi v. Chr. Prjtane, vgl. iinsere Platte 11 Zl. 3:i. — 
[>iese ^telje i>t seinen Daten oben S. 101, Amu. i liinzuzufugen. 

KIlD. BciliaF'f lyr alltn ticKbielilt VJl. 27 

fi 



406 



H. Pomtmu 



it EIm B'lm TvrlHinvUn-ArflioatKl *■! 4rr Pkoklscheii ({au*|pr»Mrr. 

GcgciiQWr dt-r Osljt^ile der Polygoniiianer prhebl sich liiif>s Jcr rechlea 
SeUe (ler hoiligcn SlraUv tiiiip niMirigp Qiiaderiuiitic^r. Sip bctdnni fiwa 
IK Meter nfinllich obcrhalb Her l'olyf;onmauo'r-Krkp unci erstreckl sich in 
einer Lflngc von p. 8.50 Metern bva zti zwei Quaileni (Jnklnsive), anf deara 
jctjjt die Stctne mit dcr Weihc-Insclirih der *ol)oreii Tareniiiier': TAPAN- 
TI|N|UN la^iTD. L«tzterp slwA nach nieiner MeinuDK vcrK'Imbcn aad 
la^n eiiist pjn wciiig wcitcr n&rtilieh, «odaQ die iwei Quadem danimer 
(la£ Nor<lend<> noiierer Mauer bildeo. Osilich hinter ihr. in etwa 1 M«t«r 
Dislattz. sind jetzt diiroh die (ranxriAischen (ielelirlen auf (■iiipin ron ihnen 
aiu alien und neueo Steioen crrirlitclcn ijuadmliselit'ii Qaaderlian die beideu 
ninden [t««i&8lu(ui) tka PUtaeiaclien BreifaBes aafgclNUit. Jcac 
Qnadennaner bezeieliiiel nun das Reteh der Phokcr; d. Ii, hinter 
ilir waren die ron Hflrodot iind ['ausanias bcHchrielienon l'lH>ki<;elicn Woih- 
({psehenkc pniclitel, vor allem die Kolosaatstaluen des 'DreifuBraobes*. 
Ihren rtirderen AbsehInC nach der StraSe zu bildele eben jene Mnuer, 
die ztltfbii'h »U weatliehe St flt^iiiaaer der dahinler lioKeiideii ptioki&rben 
Aimdu-m-I'lattfomj, \yc2. der sw bildi-iiden Erdtfrrasrie dii:ntp. Der Pla- 
taeiiwhe DrcifaB aher erhob sicli ein ^1 StQelc woiter Osllieh aaF einctu 
fEati2 andereii Basisbaii. wit* an aiiderein One nachgewiesen werden wird. 

Auf i\ifn drt'i sndlichen Sleiacn dor jetzigcn obersten Solijclit dieser 
(Juadermauer sjcbl mai) die deatlichen Spuren ron gclili^OD iDschriften. 
nnd es wird in Delphi als offcni^s Gehcimnis') erzShit: daB dies die Khren- 
riokrelc fQr die Phokier tcewpjieii seien. die naeh ileni Friedcn von 
.841) V. Chr. dureb die Aniphiktyoneii ausgemeiQell norden waren. -) Da 
idi iin EntzilTern getil^er Texie eine gewiase Cbang babe. l)eschloB icli 
bei der WichtigUeit dieser Urkundcn deii Versucli zu iiiachen, diejeniKe 
Insrhrtft zn lespii. von der rclaliv am tueistcn erkRtinbsi ivar. Kml wenn 
aucb sehlieBlieh in ihr die Namtnsreste des oder der ;(C(^hrlen I'roxcuoi 
Doch nidtt bcrriedigend gedeutel werilen kdniiieii. so ist c« doeh gelnngen. 
die (oinii" ObriRC [.■tktinde zu enuiffern ond zu daiieren uiid sip. bei. ihreii 
Archoii, ill Bexivhuiig £U svtzeu zu nii&erer nTvuu-i und zum betligeu Kri<^e. 



1) Mir mcIImI wurdA dku Aniidil dart ilurch Keratnopulos mtt^tellt nod 
8|nter darrli <^i Karo lo AUien bestStfgL Dcq ersli-n Trbelter dieter Beobarlitung 
konoc idi nicliL 

3) Dtndur Ltzlhlt zwar. doll P)dioni«Io)t nacTi der KioDabme I)cl])lui d!e nnli- 
|>lifiklsclien AiDpliiktyonrndckrrto auf dun Stelcn tllgtr (XVI 24,1), laBl nbcr in 
dem TerhaUntxrnaUiK kurz^ii Ifi^iumt-, das er it|dler Tilier die Frieden8l>ei) iiiKuuRvu 
und rdier ilu- Plmkirr ItvHtrafuiig liriii^t (XV'I GO), di« flcg«iiina&reeel: Verltlgiing 
der Ebrenilekrele (Br die Phokier, txas. Trotzilpm darf man .wlrlre Verfteltiinx als 
Hiulier gcBclielien Itetracbtcii, und vielleicht ist damah glciclizeilig die Bronie)ilalle 
roit (lea Naiaen der durcti Onoinarcbim vcrbaiiutcii Ddiditer venirlilrL und su- 
oaratnen mil aodcrm Sclmtt in ilcn nH<-n t)ruun(;iii>«liac)it gvworfrn wordcu, oa» 
d«u die fianxusiscli«a Gt'leliitvu die liervorlioltcu {s. oleu p- 123). 




OUhub *«r« 1 : UOf. 

Die riiokJer-Uaner. 

Auf XR«i FtiiiilRiuciitschkliMu aii» KoiiglameniUtein. von Ueiivn OJe uuLi-re 
:fn<-)ii fiWr Me cwcitf, tlime iiUer aorh 10 cm uIh-t ilii; Uaiicrwand uuxbilcl, rulicii 
zirei (larliere SleliilHgeo aiid (lnni)>er zwel Onlinttlatreiheu, Kiiiitllrh \oa sdijin^ii 
(/iiailern aax W- UiasMleiii (hcllftrauer, liarl«r klliigewler Kulk). Die xwel Kvn- 
Kldint-raLM-liicIiU-n >iiKl rau)i gcla-vwrn, ilii- obcre lnj{L an iler Uberseite tune Kin- 
tH-ttnn(( lur iMv iiiitcr«U- It. KliasMvinlag?. Die rirr KnIkKluiiilagoii r-init gut ($<■- 
^liltut, von ilcr olirrsteii Oillio.ilatscliiclit existiereii nur tiuili ilie i«ei Doniilcliitb-n 
Sleinp; aurilini'u li«^t jeut, ni« ol>eD Wmerkt, die Wei lid nM:h rift tier TarealfiKr. 
Da niftit iiiir d\f iintrre, M>iiilcm auch jeiir nliersb^ Ortliostatreihc an ilcr OIht- 
seitc Bocti I jgertlaolt*. glai(«D ICsiiiJM'liliiK iind u^eltruDoltei) S)>ii>^«l ^cigti v> lai( 
ciasliuals nocli cinr Al»i:litui!lu);i.- ilariibi-i'. >lic iluuii ^eiiau ilir licuti^e Ubcrkaute 
cW quad rat iM-licD L'titerluiic^ dt.-« 'l*lHluci*i:li«u |trcifufl(M>' I'rreirhlc. I>a iIit imnllirli 
daneben HvkpihIs groll«rc Uanldwu. " deu kh an uiderein Orte ais die elgeoUlclie 
Tarentiiier-Baxift' onteiiieii wtrnle — etwa ilnutelbK Niveau xelgt (unr der Steignag 
fiiU[»n>cIieDtl iiin eine SlninlsKe ItSlierX m v4-rd(rn «ir <lle anlikf TerrasHenobpr- 
llScbv bier dunlit'i-liends etva in dit^-Mr HGlie aoj(uwt/.*u babeu. 

An ilirem «i'idlii-|ieu Anraiig IwMand -Atui iliv )lau«r vinMliltetllich iler Van* 
<l]iiiifnl*<'bi<-litcii eitiHt uum m^'Ih-o (Juaderlagvu, tlrmn LriROimlh&hc (ibr-r dcfn Stnfton* 
iiiveaa liior flna 4 in lieirui;-, ila dJv StraUv aber stell amleifct, m> versdiwlnden 
iltv untervn h l^gcti iia>-lii-inander tiii Knlreicli, NidaQ am Nonleiide tiur noch dit 




1^ Kn geschlebl dun Id der C'benwa^uiiFC, daD uiemandva Ri-clit^ dumb wlcht 
Pulilikation rerirUt werdfti, weit ni. W. kt'tni'r iler frunicoKjiciifn Geii-brteii die 
KBlxiflVruiii; (liescr Texte untcniunimrn lial oilvr jriiiain uiileniebiiien mini. 

8 



40M 



ff. i^mtew, 



tnni AbRMvii Rcilieii (und riellelcht die drlttobersle »ir Dalfte) ub«r das Slralkii- 
pllanler ern[uirr»gleii. Die Mauvr w:ir ulua ^) cm iliL'k untl tivstanii hum «iuer 
I>o|>[>elnau<l, di'reii iintcrc IttiKlcniiisilcni too vorn bia hfalen iliiichgrheD. wSlir»nil 
■lie tieiilen ub«reinan<l<?r!itL'lifnih'ii Orthustatrciheo vine ilojipolU Wand oline I{in<)er 
gubiUlct zn hftbeo schpiDcn. Dcnii rfie Htntenwitt! ili-r jt'txl «ll<^iii (-rlialleDcn, etwa 
4 j eu (lickeu Steiuo dcr ilret olwren Lageii tier vnrileren Wand isl roll gelvMii 
iind die <loppetL no dicker) Rinder der auLur Uir rutiendcu Sclilchl z«igeo bis un> 
veit tier Oberkanle tbrer Osteite groBe Kiiibetlungen, dii^ wohl nur zur Aufnvliiiiv 
der hiatoran Wand gcdimt liaWn konncn. Denn duii jenu ron liit^r viugeliw^cticu 
Based der ADUtlL^mv )i«rr3tireii kSnntoii, ifX neuiti walinclioi illicit, uell sehou sscli 
eloein leeroD Zwii«cheiiraum von c 0|80 m Urollo, Sailich uud )iaroU«l xur Mau«r 
die anierrte, in Kiln befindlidie l^g« tl«r graven, rolien Steinplattpu folgt die das 
FundameDt eiDer groBeD Plaltfann gebiidet haben laiLssoD, — augcnschciQiirti das 
dea 'Dreifulimube^'. Diese Kuudaiucutplatten sind am zuTerliL<(<.i)t^1eii uljgL-lilidel 
in Ti)iiniiiiRr'.t urKtrm Situation!i|iInn {Itutl. il, iffH". ]il. X\']l), diT iiorh nirbl 
von der Hypothese h«piiifliiCt i»t, ilaB bier der Plataelsche DreifuB gesumden liabe, 
uod der such sonst an mandien Stollea den (opognphifichen Befurid Im Augen- 
btick dec AuHgrabungen genaoer wltrdvrgiebt. ala deracliou etwas zurecht^machte 
Plan dcs '^.tat »clti(-r in den FoiiilltH di^ nclpliux (pi. V). 

Anderersoll^ leigen die xwpi iiiirdlich^teii jeiier Kun<laiiiei]Iptatii.>n auf Hirer 
Vestselte eine Einarbc-ittiu i(, dit- dt>i- .Htiiilioheii Matle rtdill; ilariiacli stlu-iiit man 
liiiT spater ziriNohen die Maiier und die.M-n FuDdamentbau Aiiatheme eiii^eM!liobeii 
zu habfa, deren Fundameule odiT Basvii vielfeiclit In jcncr tinurbeltiinir rubti^D. 
Sie kouDeu nur MCbiDHl gowosen sein und baben vi«lificlit /. T. auf der liiiitfreu 
OrDioilalwiiiul uii«ttreT Qimdermauer g<;rulil, w«lch luUtcro an nirli, wi-gt-ii ihrcr 
Kunitruktlon, Hirer |j&nge nod Schmal licit, nie nls 'Basixbau' (tines Aiiatlii^iii^ Kf plant 
gewesen seiii kanii. Ks ist selir milKlkli, daB man auf Jenem Zw iKcbenraniii (lie 
Basen des OtiHinarchos und rbilomelos ciinKOiirbnbeii bat, tlber die In dea SchluU- 
worton dieses AbscbnitU (S. iV2 Aniu. 1) gehandek Ut- 

Da nSnllii'h ia di>r Klucht uuMvrer Hauer breiUre Poros-ljiiadera alfi Fuuda- 
inentieniug beginoon, bun. dio StraOenmaner fort'tvUci], »<■ war d'nt in d«r Tat 
dan 'Reich der Pliokei' uu Rntle tind dan der Tarentfn«r beft&nii. DaK^Ren xcIkcii 
am Stidetide der Mauer aucU die unteren Scliicbten aii der freieii (hiidl.) Sttiilkante 
nocli AnatliyronU: Hie scheiiien sicli aUo welter nacli Snden K^xogen lu liabeD, 
fforaiif auch die dort fortlaufciidcn Konglomeratrundaiueiit« dcutpo. Div bcidon 
erbalteni-ii iibi'r(.-n Kalk!>teiiila){(rii d<lrn«ii aber ebpiiNu wi« dit> 2 t-heinnltt nocli 
darillhf^r Tiirliiindviieii, Kfei- fitrv nudi. Abitcliliiitkantc ^-habt Itabeii, .lodaB dl« 
Hauer au diner Stellr abtrcjipte uiul to dpii Begiiiu der 'Phnkter' iiiai'kii>.r<e. 

Auf (ten Steineii diospr Matier sind lieute fflnf gelitgle Inscliririeii siclit- 
bar. EIiciiiaIh warcu ea wahrscheinlicU niuhr, flttmi da div nDrdlidisleii 
dieeer fOiif Ptwu I KuB unlor AiigenliBhc liegen. isl voraiiiautietM'iL 
daB die einst dariilier befiiidtiHie. jolzt verlorene Orlhutilal^eliidil elionfalU 
zahlri'ichc .ihiilidii' Dekretu zu lilhren der Pliokor golragen hat') (e. Dnicn). 



I) tWihrcod der Korreklarlreffr Ich aufeine von hefreoodetpr Selte mlrzur 
V«rligiiiig g«»lellte Photographie der Pliokiemiauer. die bcreJU vor vEcr Jahren 
atiTKeuoininfU ist. Auf ihr sieht die Uaiicr weniger volhlandig an*, tiU jt-Ut B-t 
fvlileu dif reirbto (sudiirlic) Kndi|uailt!r iti di-r A. RHtie (von unfeii) und die 
beidcQ mit dm Insrhriften H— V ttederkten (juaderu der nnti>r»leu 
Ortb«statr«ib«. Auch stand der schrug ahgebroclieite, iuttclirlftenlosc Tell der 



Nettes gur delphischen amay; vom Jahre 363 v. Chr. 409 

Weil die Texte samtlieh mil sehr groSen Biichstaben (c. 2 cm) und zwar 
oToix'j^or geschrieben sind, hat man sich auch liier damit begnugt. Zeichen 
fur Zeichen zu tilgcn, die Steiiiobcrflache dazwischen aber intakt gelassen. 
So liilit sich die Zeilenanzahl und -lange, die Buclislabenstellung etc. retativ 
leicht erkenneii. und dadurch wird die genaue Erg^nzung vieler ganz zer- 
stortcr Slellcn crheblich erleichtert. Die Lesnng selbst war sehr ersehwert 
durcli den I'mstand. daS die Mauer von Nordosten nach Sudwesten streicht. 
Denn so lange die Sonne hinter ihr stand. — und das war den groBten 
Teil des Tages der Fall — , war wcgen dcs Btendcns ebensowenig zu selien. 
als am Nachmiltag, wenn die Sonnenstrahlen direkt auf sie liclen. Die 
schwachon crhaltenen Reste konnle man nur wahrnehmen bei gleich- 
maBiger. scbatten- und reflexloser Beleachtung, also nur, nachdeni die 
Sonne hinter den Pfaaedriaden verschwunden war. d. b, von Va^ — 7 Uhr 
Nachni.. oder an den sehr seltencn ganz truben Regentagen in denjenigen 
Angenblicken, wo es nicht regnetc. Diese wenigcn Stunden muQten aus- 
genutzt und die Augenkraft fur sie aufgespart werden. Von den Texten 
setbst hat nr. I deutlich 5 Zeilen. die entziffertc nr. I] hat 12, nr. Ill hat 
10, nr. IV hat 8, nr. V hat it Zeilen. Die Anfertigung und typographische 
Wiedorgabe der Abschrift hat groBc Schwierigkeiten gebabt. weil sich 
versoliwiudende Buchstabenreste oft gar nicht wiedergeben lassen, ebenso 
wenig wie die Abzeichnung des Loches. aus dessen fiestalt man auf den 
einst hier stehenden Buchstabcn scblieUen konnte. (Auch die Photographic 
bilft gar nichts. weil die geringeu Reste oft erst dutch pidtzliche Be- 
schattung niit der Hand erkennbar geworden sind, auf der Platte jedoch 
vfillig unsichtbar bleibcn.) Man wird daher den Versuch der beifoigenden 
Maiuskel-Wiedcrgabe mit Vorsicht aufnehmen mQssen: wenn er auch in 
(Irn vollgedniekten Zeichen insofern zuverlassig ist, als diese zweifellos 
einst hier vorhanden waren. so wird es doch oft nicht gelingen. — auch mir 
pclbst nicbt — sie wieder so zu seben. wie es mir ein besonders gtuck- 
licher Augcnblick cinnial gestattele. in wclcheni passende Beleuchtung 
und besonders kraftige Augenncrven-Stiuiniung zusammcngetroffen waren. 



Vuailer luit Test IV uml V danials iti der ohercD Orthostatschicht reclits neben den, 
iini liuken (nrirdl.) Mauerciiile ulleiii erlialteneii zwei Quadern; nber ihueo wur von 
lien lifiik-ii TareDtiQer-Sti>iiien damals nur tier linke groflere erbalten. Han mufi 
(latier du- ebeii genaiinten <irei Quadern auf unserer Abbildung streichen otler sich 
weiiiK^teris vergegenwartigen, daB ihr Aufbau an dieserStelle modern ist. Es 
ist eiu walires I.eiden, daB nirgends feslgestellt werden kann, wie der Refund im 
Augeuljlick der Ausgrabuugen war und was damals in situ gewesen ist (vgl. Beri. 
I'liilol. Wocliensclir. 1906, Sij. llt!8). Denn nacli dieser Erfalirung ware es mogliclt, 
<luQ uocli andere Teiie der Mauer ueu aufgcbaut worden sind, daU also Photo- 
grapliien von IS98 oder 169-1 nocli weniger Quadern zeigen wurden. Auch ist es 
grade so gut luoglicli, daB die Steine niit den Texten II— V in die obere Ortbostat- 
reilie geborl batten, wo icli soeben ol>en die Existenz von Inschriflen — des hoheren 
Augt'ii|juuktes wegen — vermutel battel 

lU 



410 H. Pbmtmi, 

Die mit nr. 11 bezeiclincte Inschrifl sah foIgendcrmaBen aiis'): 







E O x; 

'r ,■■. 1 


A 


rC 


A 


't o t 


i" 


An K 

u 1 ':■:.. 


.A 


I-.! 




i"i 


■N i~i /\ 


T 


Kn 


; 


i ':: A 


.'■'■•. 


y W •:■ 


1 


^ 




A 


;:^ IV^ . 


. 






1 


t 


l**. 


, 


K 


s. 


T 


lO. f-J -.v- 


1 


-V^ 


r 


C) A 1.. 


r 


K. 1 A 


N 






:"■! 


!^ X 


C 


N 


1 


ANT 


I 


'-' t_ . 


h 


1 A 




y. 


A N ■■" 


N 


1 


A 


NAT 


E 


A E 1 


A 


N 




.""\ 


i-: Y A 


■; 


A 




' ' ^' ',- 


A 


1 ic ; 


A 


N 




/ 


1 X w 


K 


T 


O 


X /\ ^r. 


/\ 


;;:; a am 


O 1 


yff. 


r^ 


:;: Y A 


.'■; 


' 


o 


N 1 . 


N 


, A M A 


ren 




T 


•-; Y r 


N 


^ 


>- 


1 A --. 


A 


r i-i T 


'": 


?: 




H 


P(u»t}. 



















P o 



fytdt'. AfJL<poi ticaxav 

'V 

[xa) ijx- 

5 ydrotc jtoliTflav, 

jrpo^fi' ('«!', JiQot[A](finr, .Tpo- 
(lavTr/tixr, (iriltKO', 
ftOvXitti', x(jo(J(Z[«r. 

10 iinvXtr6t'T[o}]r [/ijaiiayij- 

Zeile 2: der Anfaii}; kanu audi geweiten seiu TUN (oder H), danu weiteiliiii 
statt E audi T Oder P. Ob am SchluQ du.s 2 exiistiert lial, ist sehr fraglich; 
vielieicht scliloB die Zeile bcIiod mit dem voraiigehenden Jota; inelirals ein Buch- 
stabe war aber liiuter jhm nicht vortiamleii. || Zl. 3: der dritte Biicbstabe ist ganz 
unsewiC; statt des daim folgendeti £ kaiin audi T dagestandeu liaben, Ktatt de.s 
letzten OIS vielieicht Tl£ oder AIZ. || Zl. 4: Gauz unsidier sind die ersten beiden 
Zeidien, das dritte war P otler T; AYTSIKAIE liatti' ich anfaugs einrual schwacli 
Ku prkeiiDeD geglauM, spater getang die Lesuiig nie wieder, so daB idi zweifelliatt 
bin, ob aixwi oder (ifroiu- zu erganzen ist. 

1) Wer den Versudi der Lesuiig wiedcrhden will, moge von Zl, 9 beginneii, 
wo das Wort c{i/ovto<; am besten crhalten list; sodann gab iizl).tiav in Zl. 7 einen 
weiteren Ausgangspunkt ; audi Zl. 1 ist leidlidi erkeiinbar, wenn inau weiQ, daB 
der Text ein Proxcniedekret ist. Zl. !) und l liabe idi durcli Kontoleon verifizieren 
lasseu und danke ilim audi au dieser Stelle fur seine Muhewaltung. 

11 



Neues zur delphiscJien otaaig votii Jahre 363 v. Chr. 411 

Die Aiiordiiung und Anzahl der 'honores Delpliici' ist cine unpewolin- 
liche. Der Arch on ten name laBt sicli nur zii 'A{r/tidimv erganzen, ebenso 
der zweite Buleut nur zu Froinia, — Mmaia ist nach wioderholter 
Prflfuiig ausgcschlosscn. Der erste Buleut Au(ni-/tjo>' ist als Delphier 
bisher noch nicht bekaniit und crrcgtc danim Verdacht, die Lesungen 
oi^aben aber iraraer wieder dassclbe. Am ScliliiB wird der lefzte Biileuten- 
nanie: 'n{i(t(xi.tiT<iv) oder (itxXt'iAti) oder "/fij(ro^) gelautet baben. aber 
ansrheinend ist hiiitcr HP nicnials etvras gesrhrieben gewesen. 

Dcm Schriftcharakter nacb geliSrt der Text ziinachst sicber dein 
IV, Jahrhuiidcrt an und zwar etwa der Mitte desselbcn. Auf dieselbe 
Zeit fulirt der Buleut Gnosias') und vor allem der Arcbont 'Aiixidttitos:. 
Dieser sonst so haufige Name komnit bisher nur bei einem einzigen Delphier 
vor, und das ist unser Verbannter voni J, 363. der erste der Astykrates- 
Genossen in dem attischen Dekret (oben S. 91). Da nun aucb der Schrift- 
charakter genau dieser Zcit entspricht, so ist es zweiteilos. datS der 
Archont dieselbe Person ist, wie der gteichnamige Verbannte 
vom Jahre 363. — 

Darch diese Idcntilikation wird aucb das Jahr dieses neucn iVrcbon- 
tates ziendicb genau bestimmt. Denn wcder vor nocb aacli dem Phokischen 
Kricge kann dor verbannte Phokerfreund Archedamos als Arcbon fnngiert 
babon. auch sind die mcistcn dor fruheren und fast alle der spateren 
Archontato dioses Zoitraunies betictzt. Da abor audi die erste Halfto des 
Phokischen Krieges. d. h. die Jahre 357 — 3o"2. ihre festen Archonten hat. 
so bloibt fur den neuen Archon Archedamos nur eins dor ffinf 
Jahre 351—347 v. Chr. flbrig. 

Also erst uuter der Herrschaft des Phalaekos hat man unsern che- 
iiialigon Verbannten zum Archon eponynios gewahlt. — analog seinem 
Schicksalsgenossen Aristoxenos ini J. 356 — ; spater ist er im J. 34l» 
wiederuni vorbannf worden und sein im lieiligen Kriege neu orworbencs 
Land ward als erstor Posten (ar. 25) untor der Rubrik Tf'tr i'oTtQor 
.T()0'i.7('M*/i>j^rror damals ebenso vcrsteigort, wie die neuen Besitztumer des 
ebeu genannten Aristoxenos und des Astykrates. Er scheiut bald daranf 
kinderlos gestorbcii zu sein. donn soin Name erschcint in Delphi spater 
niomals wieder. 2) 



1) I'liuaiic^ bisher einzig bezeugt als Buleiit ('. fiii,it!yoQri, (lessen Jahr von 
337 auf 334 (Delpli. Clironol. S. Still ii. 26951 und soeben auf 329 v. Clir- herab- 
yeiuckt ist (Bourguet, admin, tin. p. 11). Vgl. RIi. Mus. ;j1, p. 351, -Vnyij? ist erst 
im liomonymen Enkel bezeugt: ,?. a. 259, a. 254, a. 248, a. 247, vgl, Delpli. Clironol. 
|). 2G22st|(i. 

2) Ob der .spiitere Arcliont 'Aii/jdiifio? mit unserm Verbaunten zusamnieuliangt, 
ist fraglicU; cr ist 'nt/mv a. 251, ,foiv., a. 273 (besser uiu 300), a. 23i) (besser iTS), 
.1. 246 (b&sser c. 208) — vgl. Delph. Chronol. p. 2620s(iq. — und konute daniacli 
als Knkel des iilteren gfltcn. 

12 



412 



H. Ptwtoti-, 



I'ml wonn ps andi Wi licr Unloflprlichkpit dor Nam<^n dcr ffrrhrfpn 
Pnixcnoi utid ihrps Vatprlandps sicli iiicht niriktc hpwmwn iDBt. datl iinscr 
Text in (ler Tat zd den ..Khroiidoki-elPii fdr I'hokief Rrliftrt hHl. so ist 
jrtzt (locti no vici Biclicr. daU cr uuler dem Eitifluti mid zur Zril <ler 
Ilvrrechaft der I'liokicr vi'rFiiBt wordon bl. und woiierliiii \*l o« HuBcrnt 
wahrocheinlicli. dali or nidit bUiii Jhron i'aHci|>anf>crr) odrr Buntlo^oiiossen 
du> liottorcs Dclpliipi vtirltvhon list, luindorn den Ptiokieni selbi;!: dcnn nur 
dcifhnlb 'm ah V[&(t ^oinrr Eiiiiiipilieliing die 'phukisclii? STfllzmaucf gewahll 
wordcii, auf di-ron Tcrraasc dainals zweifellos audi die Statiien lies Ono- 
inai'C'lKM mid i'hiloiiifluK') iliri: Aiifsh>lhiii^ ortiallcii lialloii. Siiclil man 
nach ciiiein auUereii AiduiS fflr ao TCTSpAtcto Elirungon von I'hokiem, so 
piKflhi! sU'Ii als solrlicr iinschwiT lito itacli I'liayllos'Todi* (Friihjalir .I'lI) 
crfolRlc Wall! lies Pluilackos mm Nticliltiifjcr f»\n ili-ssrn tatsjirhlirhc Obcr- 
natinie der Tyrarinis, die bald darauf uath cingctretener MQndi»rkcit cr- 
[olgtc. Dfiiii'iitSjirocliL-nd liallc ich wirklicb ziieri*t <f>A.\(itix€'H) ini Aiifang 
Toii ZI. '2 7.\i floheii KCKlaubt. Vicllcicht RPlinfft m andercn .Mitforscliftrn. 
noch cini|;c dor ri1)rJK('it Toxm zu lespii, fflr die nicine Zoil mid Kraft 
dicsiDfU iiiclit auereirlitcD. und so diesc viclleldit iiitcrci!i»aiiic:ttCD allrr ilcl* 
phisclicii I'roxeiiiedckretc liistoriscli und politisch verwertbar »i machm. 

S. IMd boldPR Tpinpcl dpr ifnyiU Im T^nipuot di>r Prouata nnd dio ale 
Duigobrnde PlatU'u-Waod. 

(Snditnig XII AhM-hnitt h uuf S. llSff.) 

Auch bier bat die I'atersucliunfc an Ort tiiid Stelle diu naf Seitc TiOsq. 
gpgtfljcneti AutatelluiiHfii utid Vermutuiigcu vflUig bcstJltiKt. Eb liegcu 
zwiscliM! dcr Thojos mid dcm ftstliclicn AtliPim-Tomppl zwei ziprliche 
MaruiHr-TLMnju'l dtclit nehenfinaiiiUT. i>in durisclicr (Osll.) und eiii ionisrhrr 
(wcsU.). Wic mail den ersicren far eineu ^groUcn Altar** hat crklAren 
kOimeii. isl anscBichls dcr Kuiiien iiiibcKrciBieU.') Dor Plan von Heplat 
[lievtte de VAri ancien d moth-nie liiOl. p. 364) Isl iiicht nur 'liii>r iiiciit 
gaiiz gonau'. vi'if Dtels liorvorhoh, sondcm nnvDJIftlSiidig uiid inrefiihreiid 
tind hat vielleicht dadurch jene falsclie Drutang veranlaCt. Dcnn die 



1) Ol)»r die We^hrung un<l ZentSning Hirer Statneu hat)en wlr liif Ka»ti>Q- 
liercchimng In ik-ti .Nuiipoiui-U«M-|iiiiin);vii Tom llerliHt H44 v. ('Iir.: Eiteeatn tk 

,VnU(iir {^rytyn'y rn 'tirt-finiifm mil •t'liti/iiji.'/f xn'i rnc t!if!'vi!i tioi \tifn\\ Aifn-jjia} 
4ctw. o^nloi t(>f/,-, vgl. Hull. X3, 821 vs. 43«qii. [DttK Arcliouljil ili-s Jaliri-s 344 tw- 
kicldetc aher nictil re K).itu\<, wift lliill. u. a. 0. «r(iiTiKl winl, Minilern ciii nocli I'n- 
ItekuTiiiUtr, vi;l. lloiir)(iirt, Ailmiii. Ilu. |i. 87,:t iinil Hull, td^ \^. 3C]. Chrigvt» slnd 
(li« .iiiliifft vorangeKl^lU, Wf^il ilcren WegtroD»porlieniiiK viel nmlii<«in«T war, «l* 
die dcT Sl4itucn ndltM. 

i) Aiich im BHCdckcr voii Oricclirnluuil ' j., HO winl dii'S (ioliaudc AlTeabar 
(Or viiK'D Altar Kt.'biL]li.'u, truUdi^m dnu xiii^i'lioriftc, l/iOiti hulit- ilcmKr.liF Saulvn- 
Iroininel lU-ii CliRralit«r do* Bau>« auJlcr FruKv xl«ll(. Sie hililcl das uberc SctiaR- 
eDdu eincr dcr tieldeti SSulcu iu aniu und lial i-inuii ulicreu Durcluucsacr von U,56 ni. 



18 




Aiif ilim fptt unil tief schwarz goznclmcteo I'nralk'lwftndc sitid nidus a\» 
ilie Siihstruklionsmnaem. die ilio Cavimpntplaltcii i\t-6 TcmiwUnBhorlous 
truKcii. wrtlirc'iid die eigentlichcn Tpnipclwilnde, Ik'jiw. dyrcri PrliallciiP 
Knndanientlagon nor in I'mriQIiuien fisgebcn sind. die kein Lpser r«THtrIini 
wint. l-VrniT isl dcr kl^iiir Kiris tin Iniiorn an der linken CoUawaml 
oicbl ctwa cine SSalo. sondprn du )<|tiiU'r Iiicr uingeluswciiiT fjanz Rloich- 
gr&ltigcr .Ti'tfos-', Did die Kingaiteswanil der Olla ist uicJit dQitn niid tm-IiIs 
and linkt) otTcn (1). sondcrn sic prhuU sicli auf cincr0.90 ni hrciten, deutlieh 
a!8 OUawanJ crkennbareii. vollsiandig crhaltMicn Qiiaderlaso. die bci 
Rcplat fchlt. 

Die Rcnaucic Bracbrcibiinp; der Tenipcl gehOrt nicbt hierlier oud soli 
an Biidorer Stcllo erfulgcn: nur soviet sci brtnerkt. daB dor nicht stcht- 
barf Kern (Fundaui(Miti>. Untcrlii^plittton ol<-.) nicial atis H. Rlta»i<loiii- 
Qiiadoni. alie siclitbarpii Haugliedor und Wandc al»r aus schOneiii Insol- 
nmrinor bcsicbiMi. Und zwar ist ee gcnan dicselbe. wciU]>raup. 
ciwas srobkCrniRP. ofl mit grangrflnen odcr dankclgranpn Scliiflit-Sirpifen 
(lurchsfiite Qualitai. wio sie die Wande des sogcn. knidischeu 
Thpsauros zctgoii. Httizii koiumt. duB die Erliautingszeil bpiderTpiiipel 
wogeii der Kigcntflmlichkett der llaawfiiflo sichcr in dio zwoito llfllfle 
(les VI. JalirbiiiidprlK gvhfirt mid rlali itir Stil und ilir l<]ri)an<>r ji>d(-n- 
Iall8 ^ofitgripcbit>ch" ist.') Irti niAclitP es darnadi als si>hr wulirsobeiiilivb 
iH^lrachlen, dafi diettc TDrnpcl in dclphiscliciri Auflragc von deiiisclbcD 
Arcliitvkleu orbaut warden sind, di>r dt-n so{;on. Tlicsaiiros %on 
Knidoa orrichtcl hat, und dali ihrc I'lrbaaang sich zeitlicii de-in Iciztcrcn 
dtcht aiiseldipSl. 

Dabei wird der dnrisplip OHt-Tompel zuprst prrichtet worden sciii. 
Dpnn dip RcihpnlDlgp dpr Mannaria-Banlpn bcginnt icitlirb iimi nrtlicb iin 
Oslen nad sphrritet liaii (Qr liaa narh We«tcn Tor: zuerst Slteate^ Tenipnos 
der Albeoc mit drn Altjtrchvn der Er:g»nc, Soleirin. H^ixi*^!!*, Eiteilhyia und 
flankicrl von den zwei ILlloslpti |;rutlen AltarbBnton IQstlirh tind weMliehK — 
ini NimlPH flberbObl durcli das Fliylakos-Horodn, — sodann Allipaa-TempcJ. 
Osi-BuB-Teinpel. WVst-BiiB-Tenipfl, Tliolo!<, Alliena-Tpnippl. llnser ionisriicr 
Wesl-Teiupcl ist rirt bcsscr rrbnitcn. als sein Cstticher Nachbar. and zi^gt 
cirieii kleinen mil Poros-Halkni abffPKTci^'en Vorplati, dpr (He Tritwtufcn 
trnf!- <'>c 2ur Vorhalte oin|>orlfdir1eii. Dureh die^eii Vurjilatz trlifilt drr 
an sicli ewtm kDrzere ionisphc Ban (iics^llw? Lilnge, wio der ein wpoig 
grflGcrp ilorispbi', l)pr Zwi.srhcnrnuni xwisciien ix-idpn parallel !iteb<>ndi'n 
and (Uesclbc Hvrd' imd Sud-Fluutit »-igcndcn Tempcln brtrit^ 1.20 ni. 



I) Dim zwfi ADftnbra marJito Honmlle l)croit» (ur den fmil'irJifD Baa. dnr 
auf alloii I'ianei) uml [t«rirliteti dii' iI(>J!oirlinuriic .Tnfmr <le« PhorveOK* Iriifft. 
Hit' wunlo luir tun Ur. Kan V, Ulillvr uul tirund ilrr Kyiuiitiuii-Kiinncu liuKUti^ 
ami ai>r licitli- TvinpH au&|cuJ«Uut. 




414 



a. Awtar, 



Vm AiM T<-m|)^l htntm ledit nttn in Mht \3ta^ da Orfacttr it* 
deraelMa, liii^ den Sfidfnwln bridtr oni) lAiMir? der Westseiw dn ioiriar he n 
dM ■BB nto i b roefaww B«ibe ron fcn>ftpf) Uogon Kalksieio*B»lkesi). 
tttnJI ruh KfliMtn aaSer ud der Midedit gcgUttrtco Obcrsette. dir in 
itirrr l4nf;iri(rhtaitg win Kripp<>n od^r RinDsUnne aasgehAhlt nod. Dieee 
AnxhAliluiiffon haben fwnknfchu^ Wiin<J(^ und wsjErrwklcfl Bodea. sic siiid 
«ofl wee\m-Unt^t Ti^p (S-JOcmt.) and Brnic 1 13 -ISeeatJ imd eihea 
■n Fjidc dc8 StHiM meiat oIidp (^4>ni:3ad in dip Riruie d» folgeaden 
Aber. Aiuaahmcn') Rndro ilrh nur ror der Mitlr jnkr SfMirnml. to 
Amp [t4>ihr ror di'tn mniM-lim Teiiipel ant l.lU m. vor dpoi dortHrben oof 
1.20 m untiTltrochi-n wirrl. uad ilic RiRn4>n dureli pine 'jn. liezw, 'ih rciil. 
fwf-Hll.) unci .'). Ik-xw. ti crnl fflstl.l dicho Qoorwand iihcesclitossen ^nd, 
Mwic an den Hlckfn drr lichaudr und an dr^t Slellen der Ostwand. wo 
dif^HT ifalkrn-Ririlit* in drtti Mttitjsx^a von jc 15 cent. llAhp anfiU-iKl. dcr 
Nivcflu-StfriKiinr; pnupre^hfnd. Siinitlirhe Sleinhalken waren elicmats 
UtiHiflilhau'. da xio iin Erdrcirti nihtcn: ilirp OWrOilehc Jst dn? Dfigcffthrc 
nlu? Nivcan. ilas hpu(« durcli die ABB|>rabuii|;pn om mthr aU I FaB Tiofo 
Wi'KK'^ralH'ii ifit, «i daU die Ralkcn ^ui lilotl h<>f[(*ii. iind .tip bpflndct nch 
III Kl'^ii'her llolio, wic die Obcrkniite der oatcrsipn KaminuiciitlajiEi'n ihr 
'fcfa|H-lwitndv. 

Ill dfntoii Kiiinon oder Kanftlen warm uun die c. t.'oO iii livlivn 
I'Inltpii urmiTPr VprlMinnti^ii-Uxleii mid I'aclil-iJrkitndi>ri eiRKcI>is--«n. Die 
Slt'lidmlkfii nliid ungli-irli liinf; mid von woclitidn(l<>rUrpilolotw;iii.|.i -.^tlm): 
hIp liHlii-ti ciicIbI niir .1 — Ti cent. Dislflnz vuii dpii Fuiidumciillagpii d«r 
Tprniwl, oR nind ino narh ^fuiE dicht Unp diesor gvlngcrt: die Plattro* 
waiid ndhfll f^taiid nifio rin^HUm niiretwa tjO rent, von den Tpiiipcl- 
wihidt'ii iil> iitid n-idiU'! in dor llftlir Plwa 'ih vo.ot. fiber fU» Nivraii dns 
iiiiipmn TciiijiplfiiUb«dcn». Sic rcrdi't-ktc zwar »o die FimdmiientlaitoB. 
dim MihOii knnoUiiTlen Torus, dcit OhliiiKlal und die enuo Laffe des au(> 
Ki>in>nd('ti MaiierwerkoH: alier icli zweifele iiictit. daU grnilr iliesur 
Hi-)i(lt7,i-ndirn I'tattcnwnijil die viirzajfliclic und fa^i einzigartigo 
Erliftltung dioaor Oubfludeiiarlk-n venliinkt wird"), von deneii schou 
lloninllr nii^te, dnB die so iiiivemelirt aeien, uls oh sle pastern aus der 
llnad dw Steinni(*txrn hprvorttcganRon wftren. Die erlialicnou W<iud- 



1) Bet Rojilat fclilfn nIo nut Anl Vforloln iler SUd.<<{>iti> imd iin tiiiciii St9dc 
Avr WrslHoltp Ipei ilpi- SW -Ki-ki". Pie wpitcrpii lJiivol1r>t&n<IigkciUin Krinwi Plana 
Kt^rilcti Im Folgoiittnii iiiit StJIlat^liweigeii itliergniiKOD wonlcti. 

;;) DDK Niirduiiile der Wiu<uiaIU: war frd; diu flatten Ijci^Idikmi erst OJd ni 
voB it«r NW.-Ki'ki*. 

ft) t)l<wn Hcxrliri'iliiiiiK i:il< liiiii|ilnnutilic)i il«m Bvfund am West-Tenipel, d«r 
vid lifwKor friinlti-n IhI. Krflli(-li hi luirli itic nirht von Flatten gesfliutzte 
^<mlllcll() cl(«Mini)Kut vriiallvii, nljiT Iik-r l«l wntil siiliun IVrili i-inr Vci'»-.'hrjttuiiK 
illircli diiM atiitrlirdittt Terrain vIiiKi'ti'rtcn. 



Id 




l>l»lloii hab»n rcchls mid links AnscliluB-rUclipn'K oR'l *>s >><t Itt'ir. *\h& sip 
(rinc iiimiitorbmciipiip Wand bildetea, an0cr an den Einganijpsstelleii clcr 
Sudwaiid. wo di-r woxtljclic DnrrhlnB I.5& m. dor fisllidii; 1.31 tn l)(>iru^,3) 
All dcr SOd-Ost-Eckc wi> die Halken dcr Oslfioilc urn 10 conl. Iiohcr 
beginnpn als die der Sfidfoite, war das iinterBte FraRmpiit unsprrr KriilJpn 
I'lallell noch in situ, in dem Kanal des Stpitilmlkms pinpelasspii, Kfhinden 
wordcn: hicr criiol) sich dirse wcrtvolle Tafel, au{ welcher dcr Name des 
Astykrules cinnml Dbcreclieii und darutu oicht gfHitgt war and une m 
die Mnf^lirhlcffit gewShrte. diesc flatten liUtortiM-h zii vorwertcn nnd da- 
mit deo Charaktcr und Zwcck diewr T«ni|wl lu erkoiineii.') 



I) So nath lIoiDolIe. Da die vrlmltetic Datle lieule iu cinein groflen Holz- 
mlimen tnit Gi|)« xiisninnicnscNCtxt isl, »it<l die Si-ittn tijclit nklilbar Eb^tiso- 
iviMiii; litlt sicli cTkL'tincti. ot> ~ was if-ii fur wnlirM-li^itilifli hnllf — suf iter 
Ulicrseite ciD»l «iu iiiiu» aufluK. dan ab durcidauremlw, alMcblielleailCH Prolil die 
PlatUnnantl krAiit«. 

S) N&colicli 1,10 lio Uc)it«u + 0,^ + 0,2& =o,th S<;ileuw«DdMarkc Im VTcstcu, 
UDd 1,W + 0,0^ -t- O.ilC dtio im OaleD. 

ft) Will man dncn Cbcr^ctilDg mHclicn, oaf nif ritli; Jatire die fUtlvDwund 
Haum l>ot. uni die I'acht'iuitttiiifioD nuri!unt!htTi<>Ti, so crtnipbl «ich folKcnilGK: <lle 
Laiigc Ucr Wunil liutrug iui Wcslen ctnit 10 m, iin bililca ca. Ii,i0 m, im Oftva 
ea. l(t,T5 m, total 33,IS m. Di« (roDe I'latte llomollea Ut U,8.> m tirelt. also konnte 
dl« gauee WaDdlAii^ SV sotclier Tafela enUialleD liatMo; jene uiafaltl dio 
Qiiillui)t{«Ti vAi) xwt;i ,Iiiliti.-ii, (ioch .ilutidi-n >ii<- ?rae«oril>le ilen Ontli:!! uml die 
ScMuUzcilcn lie* Kwilea Jaliren lii}k-i iititl m:lil> niif den Nai'libarplattuii. Nun 
KCliliellt das Jalir 33^.1 v I'Kr. die Sodreitie reditu ab. also ilarf iubd aoDPlimen. 
daO Tor der recliteu Swlliainc Acs doriaclivii Ostlciup«lH, reclits (ostl.) den Eio* 
gavgS 4 PlaltCD Ktuud«n und daB atiT der erstou d«'r)i<'l)>cii, unmlttHbar 
reditti VOID l>urcliKaus. Uiv erbtni (n/t/Ki-l^nlilunRi-u liu Jahre ASJj,') hv 
Koaneu liabi-ti, l>Mm <lic Qiiillun)!fii ilnr !<iL>ti<-i) Jalite <388— 33'i) iirlntt voi^ 
aagestplltciti Goner jIvcrKftclinlH der riirlitiT and Ijindeani-n (ullen gcradc-l Plallrii. 
Il^tten die Kuchniiuffon dor fr6li«T«a Jabro (ror S3S) deiuelbcn t*Bif*ng, ao w&rc 
tni Uaneeu far ti6 70 Jalirc I'laU gewewii. niailicli f&r ifU-^l auf der Wi»L>fttc, 
r>ir^5— lT Im Sadca iind flir -.M~82 iai <Men. AlHtr di« lJuiUuutioit von :k;3-»56 
v. Clir irnthlelleii nur die Ih I'ontcu vuii At^t«tlunK 1. die dtir Jatiri; 340— 3U!i nur 
di^ 'II i'oHteii von 1 und II. jew. t-mklili-ii alsu niir die llalflc. ditx: iiiir oltva 
drei Viurtel Uiih JCrilea-rnifangM niiHerer •tl ?nHten in I— III, frpjlicli idiiie ili« 
Prai-scripto Kwlinet man Or die l>nes«ripte S, for AI»(. I etwa 20, fur il el«a 
10 2eilvu, so fUiIco die»e 3S Zeilcii Trxt ocbsl GenrralrvgiKtvr in 8 Jalirt-n oina 
ntrilfi- 4 Platlen, unit d(« :28 Z^tkn dor Prac«fri|>t» und von Abt. I Ini fduicl».':U 
iCvllrauni i'Imii 3 Tafelo. 

Itaniiirh but man torn FHetleiiKw-bluU 34i< v. Clir. Ins xiim J. 'HIS tfin-iclil.) 
die 1 Tafcin liiikN dcH KloKangN des dorl^clteii Teiii|jeln voll K»<clirlel>«ii, m> dall 
Tor seiner Sudfront dw (juittungea der 15 Jalire ll-li;:.*i— SSi/l Mtanden, uiid swar 
links voin l)urc]t|^an)i die 8 Julirc ror Stinnnfc des tuiu'tti-Kutiegiuras. nrblH die 
fTHlcii T Jabre iict tuii'iu. ic'nu IMwuiid ho\ danii Kauiii tCr die IcI/tf^a .'■ Jahr« 
dleMv KAlle(;lnni8 ('tSl-a^ v. Clir.) uud nocti far H! — t? wt-ilvn-, alHO bis iiin-> 
Jahr 311) v. Clir. Vor dcjti jtwlKcbvnraiiini Ix-idt-r ToiniM-l nnd vor der t«clili.-ii 
Siidti&in<.- dra ioniKclien M-lilonaen Hcb datni liuktt die S Tarelti der H Julite 84>S—3oC 



III 



416 H. Pomtow, 

Die vorstehcnde Besdircibiiiiff zcigt mm dputlicli, daU von eincr 
Ziisamiiienfassuiig beider Tempel als eincs lleiliRlunis durcli I'aiisanJas 
iiiclit mchr die Rede scin kami, mid daB der Pcriegel in dcr Tat die 
Tliolos nicht ala Tempel gezSliIt liat (oben S. 12lsq. Anm. 2). Der 
6stliche Atliena-Tempel lag in Truinmorii [tQthm */r), der dorischc BnU- 
teiiipcl war xtr*)^ xa\ dynXfmTior xai urdiiiuiTf}}', — er wird kaum jemals 
welche gehabt liaben — , in den ionischen BiiBteinpcI Iiatte man damals 
einige Kaiserstatuen gestelit, der vicrte war der wcstliclic Atlicna-Tempei 
('Alh/rfiw xa?.HT(u tlQufuiaS): die Tliolos aber fehlt ganzlich. Denn daU 
die iQhhin des ostlichen Alhena-Tempels den etwa T'/g m entferntcn 
dorisclicn BiiB-Tempel so verschuttet liatten, daS Pausanias dicse beidcn 
ais .die Truramer 6ines Tempels zalilte" (Diels und v. Prott, s. obcn S. 121), 
wiibrcnd der kaum 1 ni von Ictzterem abstehende parallele ionische Schwester- 
Bau viillig erlialten gewesen ware, ist einc Hypotliese, die nach alleni 
Vorstebenden nicht mebr aufrecht erlialten werden kann und die dnrcb 
die fiberrascbend cinfachc Erklarang der beiden Atliena-Tempel, die 
G. Karo gefnnden hat und uber die er solbst zn bcrichten gedenkt, vollends 
bescitigt werden wird. 

Endlich bemcrke ich iioch zn der Lesung dcr Bronzeplatte (Abschnitt d 
S. 123), daB bei deni fraglichen Namen im Anfang von Zl. 5 das "^ni 
fltit^(r/6(i<t auf dem Original detttlich und siclier ist, daB aber, wenn 
links davon noch ein Buchstabcnrcst in und laiigs der Bruehkante erhalten 
ist. dies ' sicher zu einem A nnd nicht zu eincm T geliSrt hat. Dainit ist 
der Name ^ifivlifn- gesichert.^) 



V. Chr. am sie iviirden genau bis an ileii Fitignngs-DiirctiluB der Siidfront reiclien, 
wenn vor jeneiii Zwisclicnraiiiii {\,i(\ ni) keine I'lattwi-Waini gestmnlcn lialte, otler 
wenn sie hier iiiiliescliriebcn gubli^-ben wiire. 

Man kanu aus (lieser Auf^tetliiiig crsclicii, tial'. die fjanKe Weslaeite und uielir 
al-s dill Eliilfte der Sudrnmt di's ionisclicn Ttnijcls also I'twa 13— 14 in der Platlen- 
waud (mebr als fin JJriltel ilt.T (iesamlliingi') scJion vor den Tagen des Asty- 
krates niit Verbannten- Texti'ii licscbiiebon gewt'sun sein iiiuO, und ilaU 
diespr Rauiii des scliwarKen Hrftles ilie l.inteu, GiitervcrpachtunKCn und Ver- 
ilainnmiigsdekrL'to derjcnigen Delidiier entliielt, die in dfin Zeitiauni vun fast 
v.weilnniilcil Jaliren — seit Hf^inn der arattiq des Krates rnul Orsilaos bis zuin 
Astykratcs-Aufnilir (ex<'l.) — mit Exil nn<l Verniogenskonfiskation bestraft worden 
waren. Die I'latten selbst sind aber niclit aitf einoial als Wand aiifgestellt worden, 
stindern wurdeii eiii/.eln und siiceessive nuben einander LTriclitet, sobald die vorigen 
vollgr'scbrieben waren; daber erktdrcn sich audi liie Verscbiedenlieiteii in ilirer 
Dicke nnil Brelte, sowle die der Lange iirul Ausliolilung der Fiuidaincntbalken. 

5) ScldieQlii-ti bittet man auf S. 8^ Ann). 2 iinter den vou Stadten entleliuten 
ilelpliis<r]ien Numen nocli .U:i>iisiu<; naclizutragon, der :cweifellos mit Aaifiaaloq 
identiseli ist. 



17 



Neties eiir delphischen <nd<Ju vom Jahre 363 v, Cbr. 417 

Naclitra^. 
4. Astj'brates and keln Ende. 
Zwei Tage nacli Absendiing des vorstelienden Aufsatzes an die Rcdaktioii 
criialte icli eiiic Noliz von E. Preiiiier, woriri diesor ,vir optiiiie de rebus 
Deiphicis iiieritus' darauf aufmerksam niaclit. dati auf dem alten Dodwoll'- 
schon Stein (CIO. Iii90) nach eiiier von BrSndsted vor siebon Jahrzehnleii 
genommenen Abschrift die Zl. 13 also laute'): 

*IAAIAA2:OPASVOSTOrA2Tl' . . KPATEOSXQPIOrST 
_Das sei unser Astykrates; der von Baunack init Reclit beanstandete 
'Amrtf tXidt(^ mflsse ihm flberall den Platz raumen und die kleinen 
Sclnvierigkeiten. die Postcn 14 und 15 inacliten, fallen fort." 

Erstaunt und zun^chst unglaubig ging ich der Sacbc weiter iiacb. 
Denn Homollc hatte ausdrflcklich betreffs des Astyphilidas gegen Baunack 
ironiscii bemerkt _uue trop stricte obser\'ance du dialectc a sugg6r6 A 
Baimack la correction du nom 'AoTv(f uidov en 'Aorvg tX/jrov ; ie redacteur 
ancien s'^tait niontre moins scrupuleux et !a forme condamn6c 
est la bonne- (BuB. "25, p. 118), und es lautete sein Text an der Haupt- 
stelle in Zl. (14 anf p. 112 — 113 dcutlicb: Kokuotlmio^ rti^ 'Aurrffi/.idnv/ 
oixitt^. .TitXif/.-ri-'f/Mfr ytro/itva^J xtX. Wie es mil der anscheinend falsch 
gedrehten Klammer binter AoTitfiXidtnJ stunde. hattc icIi niclit writer 
iintersucht, vielniehr jene Vorsicliening dos franzosisclien Herausgebcrs 
anf Tren und Glauben angenoniinen und es darnni in Delphi unterlassen. 
audi von dieser Partie Abklatsrlie zu nelimen. Diese Loiclitglaubigkeit 
liat sicli mm geraclit. Denn es ist nacb genaucr Untersucliung dos 
l-'acsiniile, das eincn notilflrftigen Ersatz fflr die Abklatsclie bicteii muC. 
ganz antier Zweifel, daB Posten 14 und 15 gelautet habcn; 
14. kiiXi'ioiiiftiu ' T(tj 'A'iTvxfjt'iTio^ my.hu :r(c/.tjinv'»/.ov ytrounuu xni 

{nlor ni>'n'i}tcj GTarijfitu :ttiTt, 
!■>■ 'J'lXXidtu f^(ifu}vo^ ' Tov AaTrxiitirm^ /ety/nr ot(it/jqh^ dtx<ct/xTOj. 

d^ioXfirc dixit, yn/.xtivr. 

Das ^eht aus fulgonder Zusaiuiuettstellung liervor: auf Platte II kniiiiiieii ille 
I'osten iir. 14 und 15 Kweiiiial vor, vs. 18— 'JO und vs. G4— Cli. lu vs. 18 i.st ilt's 
AstypliUidas Name uiclit auf ilem SteJD wcg^i'brot-lien, wie nuiii nacli deiu Siinuskt'l- 
text (Bull. '2b, \i. 110 — 111 vs. 18 Tt't^ ['.iatrtf i/.iikiv oixlti^ nt:/.ifi:ttilo>-\ \ Yfrofihvtci) 
annelinieii iiifiUte, smuleni iler Brutti begtnnt eist bei (leiii angebiicln;!! [Mot] und 
(lie sieben Zdclien liiuter rti^ stt^ben auf dem Stein, sind aber absii-litlicli 
getilgt: Ate liabeu zweifellos gelautet: [['.-laTrxjit! l] |rfo;. — lu vs. 20 erkenut uiuu 



1) Die Absclirift ist vou Ussiug, Graegke og Latinske Intlnkrifter i KjohpiiharH, 
18r>-t, (Snnderabdrurk aus Scbriften iter Kijl. Danixi'lien GrselUch. <l. Wiggengch.. :i. Ki'ihe; 
pliil. JiMor. Alileil. ltd. II) auf |). 31 aus Itrond.ited.s Tajjebiiclieni ediert, lio;;w. .-liiid 
doit (lie Variaiiten niitijeteilt, die Itrondsted gcgi'u den Text des I'IG. aufweist. die 
abrr auDer der obeu augefTjlirteu samtlieli belanglos sind. Die eiir/.ige neue, von 
ilun gan/. gelesene delpliisclie hischrift lialie ieli im lliitolog. 54, p. 240m|. uacli 
Ussings Buch abgedruckt. 

18 



418 



H. J^mtou\ 



nbfiiiriillH 4li-iil)ii'li. duB iltT ill! Knit, clititeklaiiimi'iltt N»niv roi' ['.\in>iiti.iAav\ 
jyavlw K«tllKl i^t uml ilull aucli «r urH|trAni;lk]i 'AuT*ie^tt«i (Kulele. — In 
7^^•. £( inuB die L'iii«c)irl(l *ttatt Knl!ni\iiiiia: lii :\\innf.ikiAfi*'\ oixiirf mit gf^nilertcn 
Klauimcni CsitIiiM>l^eii) vfclmettr tsiitpii; A wi*!' l/v".- ^t«^■'.^^^n■*^ni] (Irwis.'] oixitrf. 
Demi von ([«; bi." xif.] i»t tier Sleiii ttcggobrocIiL-ii. wilireui) vor oOilr: dputlicli 
viemclilgti' Ru<*li6Uil>oii iMKlii'iiirn ilii* rtui gvvn-^mi kintl. Da* klein*- Vm>c1ii-u 
■tor in i['<> fditiiDilt^ii Klninuictr but so die lu'iKeatoii Folft*"" K<*li)>l)t- — In vs. CB 
kind die ganxeii Worlu [r»r 'AmvfiXi^or /ttpior] auf dern t»t<-lii wef((;«lirorlicci. — 
Rndlleli slelil div Iji^lrdTi-iHle StHle dcs DottweU'M-Iieii Sleln;^ (unitercf Plalte I) In 
di'ii verarliirdcncn AbMlirineu sc aun: 

im riG. IBiK), V*. II: KOArt2lVHOETAi:A2T.riA UIK.HANAIN 

13: ♦. AAriAlOPASrOSTorA XOPIOITT 

bei Bromlrtoil. vs. 13: +1 AAI iAlOPASrOITOrAlTr.. KPATKOSXWIOIST 

bfiHoiiiolle(»;lriv».2): ASrOiTOrASTT O...AT 

[KhIwoII hat ill vh. 1 1 dii>' hei aiaem gelll^en Viinien vi'illli; iH-KTCtflirlie klfine 
Vernelicn gciiiaclit, dal! cr riA stall kpa al»!eichnt;lf, Itncckli diiK«K«ii da" 
M:)iw«rer«, 1ii«r«ui '.-l<n|i'v)'U'^'"' '*^ vmiMZ'-o. KrvudNtt-d tiat iit-n Namen an 
dcr Bweiton SIkUc Ssn" gclesco, alif-r K«ci fi-lil«rliiino IlUL'li.<'ta1ie»<ilcllea da- 
xwinchi-ti ulTcn geiuisiiii, lloiuolle cuillicti iHf Prxto Niiiiii'UKliiiint.' deiillicli erkaonL 
Difsc liCKiinseil lassfu duraiif M-tdk-Uen, daC iUp AiiMiifiU^'liiitK dii« A>tfkni(c»- 
Naiiictiii aaf dieter PlnlU- wvniiier NorgHiltig war, uls am' der uoiisvluuili^iirn. 

Durch dic8cn Nscliwcis isl nun audi die ,i>mzigp Ausimiiiiic' bospitig;!. 
die wir ill Alitciliiiif! I nocti iiiu-rkliirl laasrn iituBirn (S. 404). ontl es 
wird siclicr. daB liicse Rjinze liriippc in clcr Tat nur (iflter dcr 
ultfii VcrbaniitPii voni Jalire 3t>3 v. Chr. enthaltiMi hat. Voii ilmfii hv&afi 
Asiykraifs ni?\iT &h Ate \\h\f\o Apt \b Castcn, niiinlich >i.uiu\ dor Itpfmnillirhp 
L'lit^land, daU sicli imlpr ttoinen i{(»4tt}!iiigg(>ii kciti Hnus liriundon liabon 
sollte, i»l jptii iluri-li I'listeri 14 uleiclifails bpscitigt. Im ChriRO'ii Icriion wir. 
daU iiu J. M'i keiiiR nmlorcii Dclphicr vcrbaiiiti wurdi'ii sind. alii iins^Tr 
elf. die aioli narb Alhon wandtcii, iiiid dall iti dc-ii Jalircii narli 34t> v. Chr. 
T.svv\ I(esit2minwi des .\ftlykratos, Iraglos ii»(iilf,'p des Todes dps bisliftrigeii 
l*ftoIilpps. wiedpr froi wunlpii. Vun ihiien braclitp boi dpr Kciivcrslpigcrnng 
das wold aitprsscbwartu' Hans wenigpr i'apht als vorlipr: bcidc (JpsiliunKen 
itlirr wurdpii. wpil sir dpii Patliirr (;t^vi'i'rliMplt lintinit und 'n'Oilrr dpi^'ii 
NaiiiPti. iiucli dpr I'rpiH niHir mit dom voran^oijtpllipii ( ipnpnil-RegiiitPi' 
alH>rpiiigliiniiilr, von da ab am ScblulJ dpr IJfito aiif^pfrdirt, Kcsondert so- 
wnbl voii dPiieTi dcr nndprcn Vprlianiitpn. als aiirli von den Abni;rn I'ostpn 
des Aslykrates stlbsl. Uer Name dcs Ictztcreii aber muBio auf uiiseror 
Tafe) spater Idmal gntilgt wcnicn, in jrdpni Jiihrgnng dor (Juittinigen 
lltnal, nnd PS isl hof^rpitlich. <iaB von diosi'n iiii Oanzen nipbr als I5U 
Tilsungpii vIpIp nur tinrhlii.'iiiii); oder llflchtig »nsgpf{llirt wiirdpii mid datt 
<tir von!<diPiillip|t an piiti^'Oii Stpllon ^anx iinlprblichcn sind. 

i. Hitue KrcUnxniis 4e» fraKment^ IT der Pacliturliuaileiii 
Naelideni alle Posten der Liste dcr frfihvrpn Bcsitzpr ji'tzt auisfiplQlIt 
tiind, \k&i siph bei dem. nbpn S. 107 ii. 110 nr. 27 a\» i^hi^lapr bezplrb iiPten 
Frg. IV dvr I'aL-Uturkiiiidon fine bpfripdigpndcre EignniUDg vorsciilagpii. 



III 



Neiies etir delphischen cmaic voni Jahre 803 v. Chr. 419 

als im Bull. 25 p. 122 gcfjehen wnnie. Icli k'^hIip, iIhB liios Bniolistufk dip 
ganze dritte Abteilung, die .T(»o.-,Tw>.?/.'>f'cr« ciitliictt und so zu ergaiizen ist: 

a . .[Ttur vait^ov nisiOjTrw/.ijSHTiui*' X x x >f ' ETVfiinrAuq. tov '' A^XfAKfiov] 

1 . /i'j(iior iJifiTtjpa: fun<}i] y v r t[<!, o,io}.oi\; Aio' XX Ilr.yxpttTi'Att:. rot 

2 . ■ ,J (jiorosf ro I' yio^ioi'] orii t ij [i (![? i-^ifXOvTt: (■£. o^iohur. yfu.xoit; jf- 

3 . . aoagug' XX ], ro r'J u r i'[;f (i" rf «; /wfii'ov arniijiic.^ rrerrf}- 

4 xorra irtTt't. o^toXoxi rf'o]o n jin^xx ['£'ri7/(ui'<t«Ct Tor .-If^'r/.oi- ■/viijlov 

5 ordri/pft.' r(ii«;foiTf- i(*f] t ,-;; u '/. {jcav4 ttiiargt:^' X x Toi'Aa-Tiitii- 

(i It J in i nurSoxfiov ijr«ri/]p « ;[r]()[«;;foiT«]. 

Dabet bleibt freilich eine An^alil von Unstimmigkeiten: Id Zeile 1 fehJt ein, 
in •> uihI 3 je znet Zeiclien an tier genobnliclien Zeilpntarige. <ioch komnicii .«oIclie 
UnregelmaQigkeiteu audi sonst vor, mid man kann die feblenden Bucbslaben 
vielleii'lit besser ara Knde von Zle 1 untl 2 anscUeii (also 2: lor'Ainirt.. 3: rfoo«(*n;). 
— Zle 4: im Maiuskeltext gibt Hoinolle liinter TtaJunQv;; norli XA, also /_ii[/jcoig . . .]. 
Das sclieint jcdoch auf [rrtiim zu beruhen, da er in seiner Uiiiiiskelerg:anzung 
liiese zwei Zeiclien ganz ignoriert und statt ibrer zwei freie Spatien vor /'Eri-.Hioidne/ 
gibt. Also tnn auch wir, bis der Stein aufs Neue revidiert werdcn kann. — Zle. 5r 
Das yi:>.fxnr^ rtooinittij sclieint eine Verschreibung zu seiu fflr das .fonst an Uieser 
Stelle stebende •\io[>.oi; thautninij. Oder aber, es ist liier gegeu Truber eine Ver- 
ininderun^ der Summe oini^etretcD, so daB vielleicbt our /lulxoit] dastand iind 
von den 8 Zeichen von ih<jai:iiii^ etna A auf das bislier zu lange 'Aaitxfi'ihio?, 
-J auf den bisber zu kurzeu, felileodea Pacbleniamen, der dadurcli 8 + 2=10 Bucli- 
stai»en eriialt, abznrecluien sind, w&lirend 2 am SdduQ, wie so oft, freigeblieben 
waren. — Zle.(i: am Scblult gibt Ilomolles Maiuskel: (i''j = 0|io; ich babe dafur 
TPI eingeselzt, ob mit Recbt, niuC eine Steinrevision Icliren. — Rndlicli ist der 
Vt'r.sucb, in Zle. 3 MTfi = 'Aatt<f[i/.!Aoi] zu lesen, im BuU. selbst niclit ernst 
genoramen wordeii, obwobi er eingeliend diskutiert wild: denn die dortige Cin- 
silirift zeigt 'Aan-fx^hfo^], und nacli dem soeben in Absclinitt 4 Gesagtem geliort 
der Astyidiilidas ins Reicli der Fubel. 

Wcr bodcnkt, daB mit Ausnahiiie dieser geriiigeii Unstiniiiiigkcitcii alio Er- 
ganziiiigpn leidlicii zu der sonstigcii Aufzalduug dor .7<n«>.7C'j/;/.VjT<f stiiiiiiini, 
wird die obige Restitution aiiiielinien und ilire Abweichuiigen, d. li. dio Re- 
diiktiuii dorPaeiitsuDinie in Zl. 5, daniit orklilreii \v(dlen. daU dieses l-'ra^iiipiit 
zu piner der Listen dor Jaliro 329—327 v. Clir. geliiirle. den ietzten, in deiien 
die Tfci/iiu pxistierten. Zu diesor Annabine wird man umsomclir genotigt, als 
die Verteiliin^ der Zableii und Namen zu Abteilung 1 unil iliren Astykratos- 
Posten nirgends stimmen wiirde. Denn in Posten 2 wflrde zwar: 

lIXfiOTtn^:], ror 'AijTf[x(iiiTto-^ xdjior iiT«T;/(>(t.^ Ixarof dvo, 
. , t)i_Hr/f/ai; OfioXor^ Tt'o]i}a{i<c^ x x 
gut passen. aber es geht ihm nur nocli ei n Posten (Nr. 1 j voran, wabrend in 
Krg. IVnorb wenigstcns zwei vorhererbalten sind. Desgleidien wflrde Post. 7: 
.ttixciv //f(/fM/d(i«]. TOV '.4aT<\xiX(Tto^ yfn>'un- ontTtJQCu ivn'ij- 

XIIITU f.TrO, 0|ioA«)V Ttl>]l}U{>(U X.X 

gilt zu unscrn Resten stimmen. aber die folgenden Posteit mit 'Aiti//h»i4 'Adu- 
fmiTiir XT/., ganz und gar nicht. Endlieli kann audi nicht an Posten 1-i u. la 
gedaclit werdcn, well in Abteilung I nach Nr. 15 keiner mohr folgt, walirend 
in l-'ragmenl IV nacb dem 'AoTfX(>ttTiu~ noch wenigstens zwei existicrten. 



420 



Zum Rechts- und Urkundenwesen im ptolemaisch-rifmischen 

Agypten. 

Von Paul M. Meyer. 

I.') 

Kapitel I. SvyyiKcf i/. 
I. Eincs dor Cliaraktcristika lies iigyptisclien Reclitslebpns ist die 
Verwepduug dor Scltritf. Audi iiii ^riechischen Reclite der liistorisolieii 
Zeit pflegte die Erriehtung eiiirr Urkuiide die regelniaUige, jVdoeli keiiios- 
wegs obiigatorisehe Kontraktsforni zu sein.'} So finden wir deiin nur in 
selteiien Fallen ini ptoleniaisclien Agyplen ein Rechtsgeschaft kraft niund- 
liclier Cbereinkunft ziistande konniien. Ein Beispiel eines solchen inund- 
lieiien, sclbsl ohne Zuziebnng von Zeugen abgeschlosscnen Vertrages bietet 
uiis ein von Joiigiiet und Lefebvre verOffentlichter Papyrus Magdoia (Nr. 25: 
BCfi. 27, 178). Er entliiilt die Klagesehrlft eines Darlebnsgianbigers 
griecliiselier Nationalitat aiis deni I. Jabr des Ptolomaios IV. Der Beklagte, 
ein Thniker, sHiuldet dem Kliiger 15 Artabeu Gerste due xn>o~ (sic): dicser 
verlangt in seiner Eingabe tier ij T(t*T(i aXi/H-ij, L-TctrttyxtiiMt ((I'ror njrodorrftl 
/loi. t-t St rfij AiTi/.t'Yn, fitj wfhiXttr H//o(i«w iioi, ctjrox(-J,r<;ttw. Die Hin- 



1) Ki'st nacli Kiiiseiiduug ties UanuRkriittes an die Druckerei gelangten die 
karzlicli ersc)iieneiien 3 Publikatioueu, I'apiri Fiorentini I, 2, per cura di Glrolnmo 
Vitelli, Milaiio I90(i (P. Fir.), Griei-hische Urhinden der Papyrussatamlung zu Leipzig I, 
mit Keitriigeii von L'Iricli Wilckfii lierausgegeben von l.iidwig Mitteis, Leipzig 
I90G (P. Lips.), The Ilibeh Papyri Part 1, edited by Grenfi-ll aud Hunt, London 
liJOCi (P. Hilieli), in metiie llaiidc. Ich babe wiilirend der Dnicklegung die neuen 
Urkunden, ^uweit sie fur diesen Artikel in ISctracht kainen, oline Text und An- 
uierkungen 7m veraudern. in kurzeu, durch lateinische Letteru reap. Klamniern (()) 
Kekennzeiduieteu Zusatz-Anmerkungeu verwcitet. Nur in eineni Falle {Kap.ll. 1) 
koiinte icli niclit nniliin, eine NeubearlH'ituiiK des Textes vorxuHehmen: deun erst 
die Hibeh Papyri {Nr. 84ii. 88. 89. 90. 91. 96) erinogliclien nns ein sicheres Urteil 
iiber die Gestalt und Form iler ot;';'(M('fD'pi'v.(t,--L'rkuniien des 3. Jahr. v. Clir. 

■i) Sielie Gnei^jt, Die fomietleit Yerlriige iles neiieren rirmigcheti Obligationenrechls in 
Vergleifliiitii/ mil den Ueschdftsformen des griecliischeii Kechls (1845), 4I81T.; IJeauchet, 
Droit prive de la n'publique aUnfnie^iue (1S97). IV p- 4iifl', iilll'. 

I 



P, At. Meyer, Xvm Utehta- ii. Vrkmuhnn*ten i. t>Me»\.-rSni. Mffi/itt. 191 

gjlto Hoa Darlrhn^ ijil otinr Alifas-tung oint.^ Holiriftliolion InittnmieiiteA 
erfol^: deiii den KinpfanK eiiict« Diirlcliiis (ip8Ln>it4>ii(li-n Bi>k!H(,'ti>a -is{ tier 
KitI xuRHScliieboii: schncirl nr (ticsni. so orfolgl Ahwrisnng ties KlSstre 
Aiif Grund einer itn rtolciuAerroirbe fttUliKtii Salzuns. Sic schriiit cin 
An^vfliiB iiowohl RriprliijiclicM ni-s iicyplisclicii Roi-hls zii scin. WilcJcpn 
Iial (iiii ArcJiiv f. Ihi>i/rutf. Ill, 308) auf die auRallPtido Cberoiiistiminniiff 
init pinoni l'ara^ra|)hpii aus fk>iii Gciit-tKhuRli dcs KOnigs Rokrhdris hin- 
grwipsrii. tlc>r <k>n Sp&lercii als Srhfiprpr de.s nation allfOTti^l'^" Kontrakls- 
und I*rozeUre<-lil» galt.'l Boi Diuihir 1, ?;■, 1 Icseii wir iiiimlicli: r»r.- iH 

:rt(H rojf tiifi,in).(th'if it'i/ior^ Hirx/t-'nitAn^ tffiel *fttifi. .tpoornrrortH d) 
T«rc ftir AavYYtfftfa^) AttntiUtiiirofg, ar /tif ffaiixftOtv ^^4Ufti; ofto^uuTiic 
iryoXriG9iti rot' liitititii: AhntiHi laiitete aber aiiph eiti anifflilii'IiP!* flcsptz 
Solous, das une in den Lexira Sei^tucriana Qbrriicferl irird iBekker, Anecdota 1 
p. 242. 19 e. V, do^aurnl): xifirttf tUur ol iiia'/irt'taxorrt^. .joTums evoQxtt 
rtZr x{fOtiHti-c>r, xiXn'it ynfi £»}uoir rur iyxnJLtH'fiitin; ijruiar fttjTt 
lirfi^iniattc t^tf (ti'jTh iid^TVpri.:. ofirt'itu. Xtci Ti>r fflh''rniTn rfi nfiah/^. 

Hiornach kanti (licht niir dpr HokkKip. sondeni audi dpp Kligcr seine 
Bclmuptung oidlirli prliArK'u iind dadurch r^iii i)biii<<f;(j<nde?; MrlcU eriangen.') 

Solclip mQndlichcn Aliniarlinngpii Hind iibrr gritSn Atiiinahiiion in 
ptoleiiiiiiiirlier Zpit*): die Fj'riclitnng ciiier rrkunde ist Kegel. 

lletrarliteii wir zoerst kurz die iin geinoiiigrierliisclicn R«el)te ge- 
brSuoIdielien Bezeiehnimttwi ffir Vertra*r und Veriragsurkiinde.") Das 
^riecliiselie Reelil liat doin rOmisehen contradtu eJne gmlic Zahl syiionymor 
AiisdrOekf enl^eKetizuseizen. Die allsemeinBlcn Bezeichniiiigen des Yertrages 
uliiie Ruc-buiclit auf tnOndliche uder sclirUUielic Abiuaclning sind arrtl/MC/fit!*) 
and livftjioXtaor. '} Daoehen wird AvfH-ijx/f and ofioXti/ta gebrauclil : die 



1)& bes. DiMtor 1.79.1; 1.IH.&. 

5) V^ M diesem WorU Pollux 'Oro/ttvnimr II, 15S f.T. xffv^mQf: Valeslua eJ 

3) Pber iltii Parleknefd ini Rrleclilschen Prowflreclit vg]. Hired, Dn- £M, 
190S, beft. S. mttt.; Wenser. XnttHtr. d. Sarignf/M. S. A. 13. jOIlT.; ii\oU, KtttOtt 
tocMeu et JmriiUipiai imr Vanlitfuild grtcqmc. Vnria 190(i, 3. t48flr. 

4) Anf sji^ w^isl g^lofiODtlii'li Id Pit>yri das Wort taaataOat mint avrrii^atoShu 
hinis.x- B.P.Mt^Jola \i,t): f/ttK Tnitt: mii'tftiroi fwi M -UorroiotAtin'v ; P.Maydobi 
ii. 8; J». P. II 0. *. I. IB. - Vfil. itu^h P. LmJ. II n. IM, II (97 n. Clir.): <^ikn' . . 
itw /Mfftf; iyvKfiui: U. 142, IG (9.i U. Clll.): Mt^i .... afrai,Xtty(fiu]to( fryifii^nvt 
A«n*i" iyfiafot' . . . nod floniil. 

ii) 6. Gncist, FomielU VtrtrSiit ISIIf.; Hcier-Sclifimano-Uipslas, Dtr attitth* 
Pro:efi II, UlSff.; B*aurliet, IhvH pnV IV. i3ff. 

6) Uliiian. U). i. M. 7, 2. 50, 16. 19, 8) b«w.-icIiDfl ityti/.M-.y!"' nls KorreUl 
ilob roiuisclieii conlracfua; A. x. K DitteDti<T||:cr, Or. gr. iKirr. ttt. I n. 'iil (Phrygiea: 
2t>l— 246 V. Cbr.) '/-U-. u. 22R (Vvrlru^: xwiHclieti Maffuctia and S1117111S: c. 244 
V. air.) Z. 54. 

1) S: ft. B. L)nla« bel Athenalflft 18 p. Gl I Di Diodor 1, 79. 1 fit. obcu): Dltfm- 
b«r^r. Or. gr. Murr. mI. 1 n. 381^. 79 (pArgainoti). 

Clio. BrUMg* tu »ll*a GMthbiht* Til itS 



422 



/tiu; if. Meyar, 



(irmrnlbnlpiitune tfc^ IrrzJrrrn Worift! iat <Iio piiifr nillndliphen Ahniarbung't. 
docb schon frtlb bpzeichopl ps obnc wintctrn 'l-axalz aiicli s«hriflUche 
V^rlnt^MiniflrDmente.^ l-'Br dm srliriftlidien Vertnu finden wir neben 
d«i gMianrlen lemiini^) /(i^'/z/zfiT^/fti*. iJaa ursiiruiiglifh. win das rOmiscfap 
tabulae. iIm Sclireibnialerial bezeichnet. hhiI vur nllem iiiyj(itttf if (odcr 
'''7/'(''''9"*>'J-'*l I'ninr dem i^cbln^wort 'HyyiHitftj siclli dor ain Ausgwig 
des 2. naclichriHtlichcn Jahrhuntlt^ru lebciidc Lexikogripb Pollox die 
gcfcrtucli licliiittii IleU'i<;hiiuii^t>n fnr ^Verlragsurkunde' zu^amiDen-V 

Minds liat nuD tii eviooiii kUiittiMbfii WiTkL- Ueichgrttiit und Votkt- 
rethl in ien oiUichtti Prov'mxen da rdmUcUen KaiaerreuUea (S. 469R.I 
dir Ansiclit rntwickelt. ii\-yyi,aii't} habc bci ilpn tiripelien dicPtiKCM- twboiMhe 
lirdriiliJiiK ciner nb?traktpn Schiildverfirhrcibiing, cinpH Scbaldschcines. 
Die als t,ty/{M:fi fj bezeictiiielcei I'rkuudeii reprascutierteu uieistens. wpiin 
■neb nicht iiniii(!r, »o niUun cr an. cinen Litcralvortrag, dcr vorviegend. 
wprin aiicb nirht aussrhljpstilic'h. in dit Konii cinM fiktivpn t^ternnr gc- 
kleidet war. Darin isl .Mitleis'') durcbaus gejccn lincisl (Formclle IVrtr^ 
321 IT. 4«y fr.) und Beaucliet (Htvtoirt du droit jihvi IV. 78 H.) zuin- 
Klininirn, daU iIimm ^ocliiKchcn ttc<:hl abiilraktc Vrrtr&gi*, LittTalTcrtrfti^v, 
liirlit uiibpkaniil wareii. Dn» sebbigemUte von Mittots bietTAr angf>ffilirtp 
Bi>iH|Hol inl — w«nii wir von den Zou^i^seo dw 1^aiu» und Pi'.-A8P<>- 
niufl nbeolien fs. ji *») — die VerpHiehtuiipsurkandp der Polpiuarebcii 
unler don N'ikarola-l'rkiimlRn von Ortliomi-no^'). Hiorvon xii ^uiidrni ist 
abcr dif Vth^v.. ob Offjfftufi] ini engcrcD Sinne sicli in Wahrheil als 
tpnniniis Icrbiiicus fflr solche Literal venrigc nacbumt-n lAs^t. Dirao 
l'"rng<! tst M'hon aUgcniL-in von Gneiet (FonueUe Verlrtlge 413 ff.) verndnt, 
DbcnHo v»n Roaurbel (Droit j/rivA 77). Wir wnllpn siit jf'izt an i)c>r Hand 
(k-r sc-it detn ErsclieiiUMi dps Ueidisr&Uts iiu Jabre l^SU in su gewaltigei 
Woise verniphntn PapyrusiirkiindcM von Houcni ku bettntworti*ii vcr- 



I) S. Pblinx Viir. 140 (8. Ann. SX 

S) S. Gni-ht. 0.0.0. 43.V Fur die iH-llcaisti-^bv Kcit vgl. x. B. |tiUciilKrrg«r, 
Or. ffr. inter, ttt.la.b (Hiief Ae^ A ntiKom^t^ an (tlo Skeptii^r i. J. J. 311 v. Chr.) 
Z. 31: i/iokoriar /(wiff^w*; D. 6 Z. 50". SGIT.; u. iiS (l^^^^ *. CIiT.) Z. 23 iiuil scmM: 
AititlL[M]Oatc roit; Iv rift cftoiifyiiti ytyfinfj/tirint: n. IGfi Z. Id (PcrRtUitim, tiiUI -S41 
V. Chr.) u. 8. w. 

3) £i/iflai.or liat iseut die Be{)eutiitigpiiiDs intenintionnlpit Ilnndi^UvertraRCg), 
». IKK. UarpocralioD ». f. oi/t^toln {Dlatiort I j>. Mi; 11 \>. 4^8). 

4) Oncist a- a. O. ISCfT.. 432, 4T5ff.; Jlei<T-S*h5nianiil,ii»sius «. «, tt II, CJSff.; 
Ui(tvi«, AnVAfmiAr i(n<r VoT^nM 404 A. i. 

5) Pollux Vji-of(A(7ri;rni- VII I, 140; tfl'/y^<m)i^«i-miU(r/;(«. <ir/<,f(t/MH»>,>'(m/(^Arfw>r, 
tivr¥i)ini ^/y^nioi, afio/.<Tytn ly/pofo;, 

tri S. jetxl Hucli ZeiV^mbW/l cIm- aangtts$Hflg. f. Bedil^tMti. H. A. 1»: Tr^tfr- 
lEltUcft, Se|>umt«l>ilnick S. 47, 

7) Uill»iii, RHthtneUl Af-'sK.; deli Text s. jelxt bel Iltin->it«>. iliiuMo»l|{«r, 
Tit. Roiiiarh. Rn. rfo luscr. jMriditpias gr. I |>. 2S0 f. 



Zum Rechts- nnd Urkundenuesen im ptulf-m.-riim. AgypUn. 4'23 

SHclien. ') Wir geheii von den im ptolcmaisclien Apypton gpbr5uohlicliCQ 
termini der Vertragsurkundeii aus. 

2. Von den allgemeinen Bezeiclmungen fur „Vertragsurkunde", die 
uns im iibrigen hellenisehen Osteu begegnen, findeii wir in den Papyrus 
des ptoleinaiselien Agypten r,vf!f-/}xti'^) sehr seltcn, niemals. soweit ich 
selie, -/(lufiiittrtlov. Dagegen sind zu alien Zeiten im Gebraucli ovii{io).uior^\ 
ijvri'uXayim*) nnd gelegentlicli <srriu/M^i^^), auch >}t'ii,ioXor^), endlich 
<n-YYQ(ifft}. Alle diese unifassenden Vertragsbciiennungen werden ohne 
Untcrschied neben und fiir eiiiander gebraucht. Heben wir nur cinige 
Beispielc Iieraus: in '2. an den (ir(i<tr///(L- and die liuoiZixoi -/(tftfifiaTtU 
des Hennupolites gerichtelen. gleichlautenden Eingaben aus dcm Jabre 108 
V. Chr. fF. Reinach 18. 19) werden eiue nvyYiiftif t] durtlov (18,8. 19,8) 
und eine oryyiitt'f i) v^(,th',x,j^ (18J1. 19,10) als minXm^n^ (18.13. 19.10) 
und <}vr(0.'idyimTii, (18.25. 19.16) bezeicbnet. In einer andereit Petition 
aus deni Jahre 141 v. Chr. (P. Reinach 7) nennt der Petent pinen 
demotisclien Verlrag sowobl Ofyyfitufi} (7,19. 3->) als oi[i,-t6Xau>r (7,20). 
Ini P. Fai/iim 11 aus dem Jahrc 115 v. Cbr. linden wir fOr dieselben 
a Darlehnsvortriige naeii einander die termini ov/yQaqtti (Z. 11, 33), 
oviiJd/Mitt (Z. 1(>). nrrnX'/A^ttr (Z. 22), Uud diese Beispicle lassen sich 
noch bedeutend vermehren'). 



1 1 Dili A IIS fill I run ^eii von Dareste aber die <»-iyi>aifii (B.C.H. 8, 36'itt., liee. 
ties Iimr. jur. tjr. I j). 'ilt? ff.) sind von Mitteis (Hdchsrecht 465 IT) in treflfeinler 
WVise Kumckge\vie.sen wonlen ; ilini ."clilieMsen sich alle SpSleren an, aucii Beauchet 
{Ihoil prirr IV p. GO ff.). 

2) S. P. Paris. U. ti3 p. 370 '/.. i'l: /ii/ :ti:iir,^r.!veir ti: xim:\t(ti\ Oi'j'[ftij];f(r,-: 
/'. I'arU. p. 413 Z. 8: [ - . . oi)J>l,>j, . , . 

3) S. Pelrif P. 1 n. 18,1,11; P. Hanael, 7,21; P. Paris. 7,-JO: xma wn^ini.r.ior 
.AiyHtiw: B(eri.l G(riech.) tVri-u««f.) 993 ill, II f.: P. Fayum ll,!*!- Vgl. audi 
(lie liisclirift bei Uittenberger, Or. gr. inter, sel. 1 n. 43, 4. 7, 

4) S. I'eiric P. Ill n. 3Ga, U; P. Magdola 1, 6. 8; P. I-urU fi5, 4/5: tmr . - . 
.tiyiTiti{c/Jr i}rft:/.t:y!i/(Tfjf (sic). 12; P. Tehti/His 5, '21'2 tf.: ai-ryprifoiifi'oi ;t«i Ai- 
;-i'.ifi/; livrit/./.ayfiaitt: P. Grenfell II n. 2G,9: i!ir{i/.)MyftnTtor AiyrnTiaif xi:i 'H/./.i/rixvir; 
/'. neitiach 8. 7; 18, 24; 19, IG: 31, 8 u. s. w. 

;"i) S. /'. Teblynis G, S'i; 61li, pasaim; P. Ra'mich 13, 13: 19, 10; P. Faynni 
II. -22 23. 

(!) S. Peine P. Ill ii. 45. 4, 4; 87a, passim; 89, 7; P. Reinach 7, 13; 11.8. 15: 
AiTii.itir m/i,io>.of : P.Tebt. -5, 212 flf.: xar ' El/.ijyixa arft,3oi.a avv>i}.).ayjnfs:: 52,10: 
Tyfiftti rj,i- trii olxit'.i fioi aryyiiaif i/r xu'i tifptt /iiotixti avfi^oi.a. — PeMe P. Ill 
II- 'i7a, 13; /'. I'aris. G2 passim. — Meist liat abet av/ifiolov die Be<ieutung von 
.F.mpfangserklarung", .Quittung' (= «;ioz»/). Die den Steuererliebern attacbierten 
:iiii:yfit'.tn!iiinoi, die mit der Aufbewahrung der Quittungen betraut wareu, beissen 
iin Steueigc.'ietz de.s Ptolemaios II. miiiioloifh.axe; (Rev. Lau-s c. 10. 12. 13), 

7i Icli viTweise /,. B. aiif P. Paris. 65 (145 v. Chr.: Alyl-:iiti: airn)./.i'tyfiiiru 
Z. 5. 12 = utyyiit'.'f !, Z. 17. 18), P. Tebl. 5, 212ff., wo nebeneiiianderstelien 'B/./.tinxt! 
orii^iolr. mid Alyiniii: cifiOM'ty/iarn: P. Tebl. 52. 10 (s. vorige Anni). 

28* 
t 



434 



fliu/ .V. Mei/er, 



Nchm (iMi angefOhrten unifnsBondcn Bezck-Iinnnijon for ..Vfrtrngs- 
urkunHc" ikI iwrli /(if;;//(Tirt//o:.'J!UPrwfihtiPii; ilas Wort trfordprt cine aasffihr- 
licherp Besprediiitig. lis bezeichnel. ebciiso wie ulxonifriu^]. dcii von Amis- 
und Pnratpersoiicn re«l)lskfiirtig volUoKcncn Akt uiid aliKeleitcl die (iBrQber 
auiffOstetzto rrkiiudu. In divsoiii Siiiiio hat fiir j[^t/jj€n^iZfiy <iie hesle Er- 
klnrung: CradoiiwiU ^egobcn, indem er o& mlt „De£Otiiomi~ gleiclisctzt 
{Archiv f. Hipyrutf. fl, 97). Wir fimk'n da* Wort besonders in licEichuiig 
aiil Auitspcraonou biliifig in den plolemaiscbrn rapyri. In der urapriirg- 
Wehvn BedoDtuii^ ciiica roclitsi;Dttig volkogeueii Aktcs bttgegiirrt line abcr 
X^tHuitrfijiiK. sowfit Dukiimoiitc der IHolemAcnwil in Uftradit koiiiiiieii, 
iiiir iiii apokrj'plipii Arifteas-Britf and in der Seplttaffinla. Xfiz/iiuTiZtir Ulld 
•j^ufjfmrtrtfiu.: werden besoiiders iiii Ari»teas'Jirief*) iu Boxii^ auf deii KOiiig 
im Siiiiie voii „Audieiiz erlciton" uiid „Auctien£" gebraucht: hieriii kummt 
^n in oretcr Litiic di(^ ArntsUltigkt>it dci; Afunnrch^'ii zmii Ausdruck, 
jr^fjf^dTKifio^ ist der iiiDndlirlie Bescheid und Kntsrheid auf die Irrtv^ifi 
(ilsH iiinndlidic Gesueli I rli-s Uittslellers*). dfs i$-Tr/v')r rt'u ^aoikti. 

In der iib^leileten Hodpuiuiig snwohl einer aniUichcn &\n etncr 
privalon L'lkuntlc b(^«.-jrii(>t was aber A&s Wort in don PapTnis 
und IiiscFirifton der l'toleniiierz»il selir bflulig. An die Sli?lle dns 
mOndlidiei) Hosrhoidt^s irilt der scbriniicbe; der KOnig bctrnat daniit 
uieist die uii lidner Statt rungiereriden (yj/ijfnntZtnTt^) Ueamlen. Sa 
bezeichitel /i»jiiiniofw als anitliclio Urkuiido Verfflgungeii und 
lipscbeidr iler vorscliii'dennrligsten Relifirden*); it-ri r^i^ "'JCV'tf"' 
TiGiii'n/ resp. i\^oftrij/n! xixit'^/tdTfifii'i'vr ist eiiie init eiiieni Bc- 
scbeide (xii^aiitrtDfuk) des KOnips oder von Bcanilpn vorselieiie Eid- 
pabc^): in deii Tapyri dcs 2. Jiibrimmlrrta vwr Cbr. fiiiden wir zabl- 
ruicho Beispiele, in dvnun nfufuaiojio^ den eincin solcben libcJluK ango- 



1) OUoFottli:, dfls in den iTkuudeii der Kai§firzeit sehr Itaulig ist, beg:cgni>t 
in ilcncn der I'lnlfiaacrzi-il stllcu; icli TtrneiHe auf P. P. Ill n. 2A 4, 9: /*. iWw. 
G5 /. 13 vtcl- mil 'f- 3. 10; P. Tehl. 8. 28; 37, HA; 30, 18; 31, 18; %. ftur.li (tie 
lu^cliriden bi-i l)itteub«rt;tir, Or.gr. irmcr. »c.L I o. 40 |)a«r»{n]Ulullkurrinss): SiS, M 
(Pergninwii). 

2) Aristfcfla i-d. Wcudlanil §81. 191. 297 IT-: vgl. hierzu Pe/ron. i». Tor. I 
p. 30»iji]. 

3) Das GerlcJit der /{/ti/ittttajii} (o! n't ^rpiumlnroyrt: /inniritlairrrn = o) to 
nffonnlnioria xplvartti ji^iittniinai"} bedi-uLet souulil ilein Naincu aU iler Sarlic nach 
dIcIiIk mntk-rns nl* dtc in Vrrtri-tuuK dcs K^'Dign, (li.-« in AlvKuiiilrcfa .AinlieiiE 
frewilireudcu' Oen'clilHtieLrii, iu den rofiol. au Ort und Stellc, Gericbt abhidtendeii 
((L ArisUa. J ///); vgl. Kup. Il.a, 

4) /'. P. Ill n. ^3b.;i: C4c :>; P. TM. ■24,6\: S7.5U: i>lb. ]MUUiim; GS, I28t 
(H0.Bti.6O; 65, 20; P.Tm-.l n. I col.^lV, 23 . VIII, S. la 83. IX. 1. 1. 

i) f. Muhuffj', PHrSr ftipyr* II |i. S8; Joiigiict el Lcfcbvrc, BCJt. Sll,«f.j P. 
Magdola n. 6.9: (ierbunl. PkHolo^fuit l!3,5ISf. hi9. 





Ziim Heehts' ttnd VrkandentreteH im ptotem,-rom. Atfijpten. 

billgten scihriftlichoii Bpschciil tkv Kfiiiigs') borlfmlpt. An sirh hxt 
aber xpi^iKmniini: niclils mil subscriptio zu liin; ee \m dcr umliuscndorc 
Aimdnick. cIit nigcrc vxoyfMttft'f. 

Mit dor Ausbr«itnng des Regi^tenvesens erhftlt j^p^fuiriiSfioc clann 
iiucli (iif spesiellft Bcdpnlmifr von _ Resist ricninp: (spSter B(v«laubignng) 
o'mos Scbrift^tAckos diireb cIdo Ainlsppi'soti'*), mid daniiis sicli CTfC^beiut 
dif dvs „Ri>^i:<tcni~: t» Im anwubt das ^ArcbivrrfiisttT"*) als die Liste 
dcr (fir fino GprichlsvcrhniidlimK hcMimnilcn Sacbcn, nichi aber aufi- 
RrMifK^lirb dip dps ('hrpnialiiiioiigpnchtii. 

Schoi) in dor rrDbfrcn Plolcmaorzeil btzcichnet das Wort nbcr auch 
eineii privaton orkundlirb vollzog^non AJct: in den Insohrifleii von 
iTonopcw (238 V. Chr.) und Roselte tliiti v. Cbr.l wird rs synonym 
mit omUXt^Yfta und ovftitoininr gebranchl^): und anch au&Herhnlb dc« 
Piolemaerreichps lisst es sicli iii der Brcieiitung ^Wnraftsurkiinde" frOh 
nacIiweiscri^L In ptolcmaischpn Papyrus lindel sioli ahcr m.Vi.j^fii/fittTiofia^ 
ill dieser Bcdcatniig nur in pinpin von (ironfpll-Huiit kurz bcsclirie- 
benon P. Td)tynit a»s dem Atisganjc des 2. Jabrbundrrts t. Cbr. (N. 148): 
hipr isi wahrscheinlich von ciDcni xC'iH""*'/"*^ xartyyrqaioK die Rede. 
Spbr bilufig <lagPgon bpgr^Pt tins /{tr/futrntun^ (und 4rjffwhn^ ■/>in//i<:Ti'UJ''t^),, 
dat; aueb Diwior (1.78,31 Rebrnurht. in den Papyri dor Kaisorzeit zur 
Itf'KPichnunR der flffentlieh beglanbigtcn Vertrajtsurkinidp. 

3. Wenden wir udb jetzt dpr speziellen Betracbtiinp des 'Woriwt 
oijYpatftj r.a. Es bezeichnct in den urkund lichen Qucllen dcr llolcmSer- 
zeit Vertragsurkundcn jeder Art nnd der verschiedenstcn Form, »owohl 

1) Bei8p)«le hat Gvrliard (PftfiotiyMa 63i5ld .5I9A. 54— &B) ziiMuiiui«iige«>lellt; 
V aiicli DilleoWrfier, Or. yr. nurr. vl. I □. I3$.4 . 139.19: K Jtetew* 7,37r — 
Bei ili^r F.Tortonin); di-s Wuries xs'if"*"*!'''^ S*'^*^ Oerliard nktit vom CrundbegrilT 
de^i «K profeKHo TollJEOfimeo Aktes und d^r ilaruher aosgratelllea Urtcunde aii». 
Doiiileni vou der spenMleD, crat B|i«lt«r aurfcrkoinaienen, Rcdt'iiliinuc dv« Kin- 
regiiilriereDK. weilur dvr abgeleiteten der SnljHkriptinn. 

i) fllMT ip^iiirriZm- in dicwr Brdcvtang = t\ricy^itfn¥, /itttrknfi^iarnr. tnii«nr 

tic Ainyi/nifii- ». Kap. II In tint!: spStpr sen dtrtu Aufkoiunicn der agoranombcbea 
ITrkiindu l»cliiitvt «» nudi den NuUriatMtkt: vg\. Orrliard, a.a.0. 517. 

8} S. /*. hirit. Rft. L't. DnH da.^ Woit such (ur den yod) ArcUtvbeninten sis 
Sul>>kri|>Uafi 8uf der L'ikuiide Kelksi liiuzugefflgtea (fegi^lervenHerk vorwandt wird 
(M Gerbanl. a. a. O. ilSX dafur keuiio k)i kein Rei-ipiel 

4) liiflchrjft von Kanopos (DUteobarger, Or. gr. inter. »el. I n. &■>. ii)- md 
fryfa^itcOai If ^amr jotc ;yftifnnnittots .... riiii' Itfmai'njv i«f ft'frpx^tmp 9mvv; 
liisrhritl ton Rosette (DitlenlicTger I I- W, M). Zuin Vcrgleicli «iml licraa/.uxiehen 
Arrlan. 7, ^3, 7, wo Id demMlbou ZuKatauit.>ubaiig <n'/i,f('Ar»<.- x<!»' ow oi IfaofM 
nil^ie,^ tifi^nXkofitir (;cl>rauclit wird. uiMl die S«li.-ukid<-ninMclirift Ih:1 Dllteiiberger 
L 1.1 D. 2U, -26, its der sicb analog m-vaJtXtryiia flndet; f Mace. IS, 42 Mebt /v tui; 

5] S. Tor. Anm., waiter Initrlulften von IIyti.<o {Ree. 4a huer.jur.gr. p. iliff^ 
U«s. p. 248, 10; I'll- rt ri^; tvvr^'i ittit t^i IfiiU'iattvi rni t^i .WfiOivVfai; j^fU^fTiitfinr); 
Dillenlienter /. /. I ii. :ri4.3; (r. I9I> t. air.). 



4S0 



ittii/ M, Meyer, 



iler (triechisclipn nls der agypliiHrhpn 'I Kcchtsspliflrc. sowohl dw Offcnl- 
licbcii als ilc8 privaton Rechts^'). 

llflliaiidolii wir KOerst die plolcmaisclieii «ir77(M(«|r^rt/ ftflpiitliclirMht- 
liclicii ('liitmkti'Ts! D'w ViTi-iiilMiiiintii-ii zwiHchi-ii deii kfinitiliplirii Ufaniton. 
deiK'ii die WrslciKPniiis, Vcrpaclinnig lipr Slciipni, die Aufsichi Bber tlio 
YorwaUuiig ohlicBl, uml den titeiirriiaclitpni wordeii r/v/yiju^ui b(i- 
imnnt^): obtMiso dio Abniucliun^ni zwis4-lirii doii St(!tior|iri(>litrni uml 
den Winxprii von Rebcii- und OhstlniKl, si.wu- dcii Olhmicrn ilbor die 
HiSho doB KhragTDe uml der dciiii'iiifipri'clifiiil r.u ziiliU'iulcn SliMirr*). 
Weiter heissen nryyiuttfui die zwisclion dpn lipuniten und Stpiicrpjirlitcn] 
firiftrscitf. dcii Aldcuilvcrkauffni iindcrei-sciu* vcreinlianen Vorscliriften 
liltGr duti td^lich zu Tcrkaut'c-iide Maxinialijuuitluin 01-^). ICndlicb sind 
''"'/7("'V"' ^(<7W'l«(*'«'»"*) di*" W(-rk\ei-liiiKP (lo*"**'" fondurtio opcrarum) 
der i^YtikaiiaiTt^ mit dein iiaiitXtxtU'- 

Vie) zahlrflidier sind die Bcispicle fOr Very^pc zwischcn PrivBicii. 
Iiii folgcinlpn jKCljc icli rinv nacli (k-io IidinJi der ory/ii't^ni gcordiiele 
Liste der tnir bekaiiiileii Ffille'): 



1) So gam allgcmciu P. P. Ill u. 6Ss, T; P. Lad. P. passim: J^. Fan». fi.i. 17. 
18; Tgl. Dlodor 1,79, I (m. S. 3). Wititm' nd^iifde < in der I.U1e S. 427ff. 

2) EntK[in>ch(!ti(I hclUt i*k nvyyfiiif^nv uhsoliit {P. Girmf- U a. 16.3) nnil atyytiti- 
if^v avYYfi<l'Hi' (P. P. II ». I, I2,i'<t.; til ii. Sr-a Verso, 20ff.). nicist atier medial 
ai'yyedftaltni (fee. tint-* cnl, i7 rilhr.; HOrv'-'B II, 10). •Jiyj'yft'f ijf m-yyfitiiftaStn 
tivi {P. P. Ill n. 138; P.Mui/iMa VJ,li: 14,5; 31). 8J "<ler ot7;'(.r;y>^i- <ii'yj-(«i^.Mi*«i .i^iri^ 
rir4i (P. P. Ill n 104. lOo. lOfia). at'yypttipF^ai rrri «*r« (nyy^jnif v' (P. Hiri» 8, iOt). 
I>a[tvl>en litidet .^irli if)'}7(ii:i/j/^»' nuisiaSm n^oj tint {Hn: Lau's vol. 42, 18) und 
hanfljter r/»M»«.' nn «|i>7i.n'^ ^'i- '/'. SJagtlola 10.4.9; «it. 5: P. I'tiru. IJt..'iff.: 
P. Heinach 18, 10; 13. S ii. .■*. w.); ita.i ii>l zii uilUTSi'litM'ili'ii voii ^liifi^m lijr avy/^n- 
Vv>' !tci/e ttvi itiyypni/ ri-trkuxi re»ji. j'ui'oycii^.cK. lit) Miiiljlli'k Ulif tlie HeglnilbigUll}; 
(ler av/ypri^i, ilunrli <Iaa Slcgd i(«ltciis licr K<.<iilrulii.-iik'U wlnt K^vauclil tfi'w;^ 
liitlrta'Atu ti,v iTpyy(in.f.!jy (!'. A'. 11 n. !J4,3, i; I'. .Vatjdnla 7,3a), •ii^ritfoiyiOKi avyy^n- 
•fi/v (P- liri'iath 7, lit)- - ,KoiiIraklwi(lrig haiidclu" IieiUt n«s»f!<»-jyp«^fO' (». «. B, 
P. P- II ti.4T,jJI; i' Tor. 8, .33: vk>l liSuliger ml <lux Worl in roinUfliPr )!«lt; it-Uudl 
fAlluv VII], U(lj. — Vgl. i7f7)'(>i;^<i7-.i'/.iii, iiyy)'iii!tfO'iiiilii,j/i/. 

3) tf«'. tnuy fol.U'O. ISir.; 48,17, 

4) Htr. Luiirt col. 37, t. «: i9,9 (jtwpj-o' djicnituViur «(fi ;tf?efr(l»/oiv»>-. 4i, 13 
(^A«i«t|)}-uO- Mil «llii«eii t}i"/yca<fn! 9\t\i\ in Parallelf xii setxen iUp pncUouc.'i xwhclien 
iloii xixilir-cliitii ilcciliDnni umJ Jcu aialorCH {f'kero in V'errewi 3 § 112). AuT .-svlvliv 
Vereinl)jii'iniK<^'ti ^n iKdivii pii))liL'uiii itnd Pruvjuxtalen bezklii'ii '^it'h iiiieli dlo paetinot'u, 
(111' (VVrru ad Atlirtini h, I3i 1 (.-nvnllllt, virltricllt Uiirli <la.-> Kiiiiitcl 'ili- nyiij^r'alU' 
ill deiu von Cicero ills SIsltlialter toii 4'ilidcii vilUMtenfti i'rovliizJaleilikt {ad 
AUiatm 6, t, 1$). 

5) to'. r,<w« «l. 47, 17. 

6) P. p. Ill II, 41.6. 10; 4iG8,7r8; 48,^1, 15. 11,34- Verso HI, 6 ii.b.w. — Vgl- 
HUCb die von Jlltlei». Hadureeht 4tit A. 2 bu>)3. 1. G ani;efu|j rt«ii Ii<ii>4pitlL'. 

7) Dicjt'tiigeii I'uj'jri, in iknvD iiiir ilii" Wort •" j/i*"^ 'j "hiiv nfilterc Hc/iiflmnK 
iiuf <l('ii Inlmit d(v% VcrlraKt's i-rwiliiit Mini, tiabi; ivli niolil nurifciibmrnt-u. Uh- 
bedlDf(t« Vol l»t&ml%k«lt tier Lisle verOHrse icb ak'ht. 



ZwtH Sechis- und XhUtmilentvesen im pto!em.-rihn. Agypttn. 42 ? 



!. F. P. 11111.132,6 



2. P.LondAw.ZA 
(p. 44) 

3. P.Orenf.Wn:\h 
col. III. 4 

4. RBiris. 15.38 



Kaufver 
3.Jahrh.v.Chr. 

146 V. Chr. 

139 V. Chr. 
120 v. Chr. 



5. P. Tor. T n. 1 



6. P. Tebt. 52,8,9 c. 114 v. Chr. 



7. P. Orenf. 11 
n. 32,13 

8. P. Amh. II n. 30. 
31. 35 

!i. BOV. 1000 11,4 

10. BOU. 1002 



trage.") 

Regiatriemng eines Immobiliar- 

kaufvertrages (xa[ric ] 

tH'YYQaffdc: s. Kap. EU). 

'AiTiyQa^lor iiv]j-/Q("f ^/'^ Aiyv:t- 
r/ftj . . fifd-ijQftt/i'hVft^i'ij^ xara 

Agoranomischer Imniobiliarkauf- 
vertrag (dprtdoro . . iirQiaro). 

Aussage uber den Kauf eines Hanscs 
x«t' .l/^r-.Tr/rtw •ivy/ita^Q in 
cinem auf den ProzeB des Hermias 
contra Horos and Genossen be- 
zuglichen Protokoll. 
117 V. Chr. Anf denselben Gegenstand und Pro- 

zeB wie in No. 4 bezflgliche.Jf/r.T- 
Ttni r,iyYf>aifni : s. col. IV, 17; 
IV, 18: aiYtQatfif . . . iOTVQUtr 
in'yt/: col. Y. 3: o'lTi'/pftgrn ory 
YQUf '•)!' AlyvjTTiow diijQfirjVt !•- 
fifffn- 6'"EXh}VtiiTi; col. VI, 19; 
Vn,2: IX, 13. 

Eingabe eines Agypters an den tm- 
OTO-Tij^ xmiit/c wegcn Entwen- 
dung der olxlae (loi- OfjyQ^V'i 
x<a J-Vfp« iitOTixf} OrnJioXtt. 

Agoranomischer Imniobiliarkauf- 
vertrag (ajTidoro . . . LvQiaTn). 

Erwahnung des Kanfbriefes eines 
Ag^'pters fiber ein Haue in dem 
Berichte eines Beaniten. 

Agoranomisciier Immobiliarkauf- 
vertrag (n.-ridoro . . . Lr{>iaTo). 

Z. 1 : 'Ai'rh/Qfofor lirr/Qaq-rji; Jt(ia- 
moic Alyr:rTlac fitd-tjQ/irjvfvitirtjC 
xnrn to dvrarov (Verkaufsur- 
kande); Z. 16: d^rooxnaiov art'- 
yQtttfiq (Traditionsarknnde). 



101 V. Chr. 
2.Jahrh.v.Chr. 

98 V. Chr. 
55 V. Chr. 



a) la. P. Hibeh n. 84 a, 
4. 11. 26 

1 h. P. Bihdi n. 70b. 

4/.'i 



c. 301 300 OrigiDal-ffi7j'p«yo9;rA<i5-Urkiinde, ent- 

V. Clir. lialtend Kaafvertrag uber 30 Artaben 

Weizen (nnUoTo cet.: s. Kap. II, 1). 
c. 238 7. Chr. Beziignabme auT Kanf von Rehenland 



428 



Aul M. Meyer, 



11. P. P. m n. 104. 
105. 106 

12. P.Magdoia{BCE. 
26,95ff.) n. 3,4 

13. P. P. II n. 2,1, 
8/9. 22 

14. P. Magdola o. 5, 
3. 17 

15. P.MagdolanAO, 
4.9 

16. P.Magddan.1'2. 
3.7 

17. P. Tebt. 
105 passim 



Pachtvertrage.') 
244/243v.Chr. Pacht von xliJQoi kraft tivyyQa^o- 
fl-t'Jla^-Urkunden (b. Kap. 11, 2). 
223/222v.€hr.\ 



222 V. Chr. 
221 V. Chr. 
221 V. Chr. 
218 V. Chr. 
103 V. Chr. 



Bezugnahme auf cine r,v/y(iaffi] 
f r^t; /H(i#(wr«fWi," cines xHIqoh in 



Original einer ovyYQarfoffrXft^ 
Urkunde: Afterpacht eines xH^qo<; 
(ofioXnytl fii/itaS-malt-ai). 



Vergebnng auf den Todeafall. 
18. BOU. 993 1,7; 127 V. Chr. Agoranomische ovi-fQia^hJ Anntoni 

rV, 4 (i-xoiTtc Ofi'ty Qa^avTo). 



Darlehna-Vertrftge.**) 
19. i'.P.IlIn.55a,19 235/234v.Chr. .l'.7/(«(9t>9t';ia^ - Urkunde: Geid- 

darlehen (iddi'ttotv;8.K&pAl,l). 



a) Ua. p. Bibeh n. 76, 248/7 y. Chr. 
3/4 



lib. P. Eibeh n. 91, 244/3 oder 

13 -219/8 V. Chr. 

I8tt. P. Eibeh n. 9C,-20 222/1 v. Chr. 

b) Ifla. P. Eibeh u. 30, 300-271 

h. 15 V. Clir. 

19b. P. Hibdi n. 92, 2C3/2 v. Chr. 
15 

I'Jc. P. Uibeh u. 88, 263/2 v. Chr. 
7 

19d. P. Hfbek n. 89, 239/8 v. Clir. 

18 

42a. P. Lipn. a. 7, 107 v. Clir. 

10. -iti 



AnweiRung vod 25 Artaben Olyra au 

den Pacliter eines xl^goi; xma tifv 

/jvyyfia^iiv tov xkl/gov oi fftiaSot- 

ff(tt[o . . , 
UiivoUstandige OriKinal - iiiyytinipo'f!- 

A«^-Urkunde {ffiialtwatv. s. Rap. 11,1). 
^ryYQa<f>o<pi).<!^ - Urkunde {f/ih^iaatr : 

s. Kap. II, 1). 
nezugnahme auf cine avY'iQ"t-h 'iber 

Gelddarlohen in eiiiem tyxk>,itu. 
Bezugnahme auf eintj avyytiaip^ fiber 

Gelddarlehen in eiuer Gestellungs- 

burgschaft. 
UnvolIstandigeifi7;'(f«y-ov^iA«|-UrkuDde 

(wobi Rntwurf) fiber Gelddarlehen 

{idi'cvtiaev: a. Kap. II, 1), 
i^i yy e«^ 09 r A fTfi- U rkn n de( En t w u rO lib . 

Gelddarlehen (fdavumr: s-Kaji.!!,!). 
Bezugualiuie auf (ivyyi>iifji Anvtiot- 

(agorauoroischer Kontrakt). 



Znni Bechtt- mid Urhmdenuesen ini ptolem.-riim. Agyjiten. 
233/232 v.Clir. 



42!) 



221 V. Chr. 



20. P.P.Un.21[=II] 
ii.24]a—d, passim 



21. *R Magdda 
n. 14,10. 11 



22. P.P. nn. 32,1. 
24. 26 

23. P. Amh. n 
n. 42.11 

24. P.Qrenf. In.U.G 



25. P. ^iiiA. n n. 44, 
12. 34 

26. 'P. Bins. 8.5 



27. P.Grenf.n 
n. 19,11 



28. P.Pav.lI, 12.33 c. 115 v. Clir. 



2!t. P. Orenf. I 
n. 26.4 



30. "P. Beinach 8,8. 
1!>. 24 



Gerichtsprotokoll ineineniauf Grand 
einer rtc;r7((«yoyiUn^- Urkundc 
aagestrengten Prozesse (s. Kap.ll, 
2u. 4): Getreidedarlehen. 
Bezngnahme anf einc tfrT/tMcyrt- 
1/ I'/a^Urknnde (fingicrtcr Dar- 
lehnsvertrag: s. Kap.1.5) in einer 
(IT* v^t-;. 

8.Jahrde6Ptol. Erwahnnng einer ijc;7()«f|f(} i,'rt/;f«r 

V. od. VI. ijri oltcti AtdantHofnrfji)] in 

einer Eingabe an den ijn/uXi/Tt',^. 

179 V. Chr. Bezngnahme auf eine ari'yoa<ft; 6a- 

I'finr (Getreidedariehn) i. ein. m-/- 
/(»oyoyiUft^-Urknnde(s.Kap.I!.l). 

146 V. Chr. (?) Ans den Papieren dcs Drj-ton: xara 



138/137v.Chr. 



—'~/70<"forf vin^-\jrkande (s. Kap. 
11.1): Getreidedariehn (^dVo-Kwr/ 

bald nach 131 Stnndung und ErhOhnng des Kanr- 
V. Chr. preises fflr Getreide xtaa ory- 

Y(Q)ctffi'i' .4t[Yfjrrl]ai' danior 
(s. Kap. 1,5). 

118 V. Chr. fiezngnahme anf eine agoranoniischc 

[<;ri7(i«]9;[7; dit\r(-lor (Getreide- 
dariehn) in der agoranoniischen 
Darlehnsquittnng. 
Bezugnahnie anf Getreidedarlehen in 
einer tiTtr^i^ an die xQ/j/iaTHiriti. 

113 V. Chr, Bczugnahmeaafeineagoranomische 

iiii7(«((i]f»/) d*i{rtlnr) in der ago- 
ranoniischen Darlehnsqnittung 
(Getreidedariehn). 

113/112 V, Chr. Novation alterer Getreidedariehns- 
urknndeii in der Form cines nenen 
(fingierten)Getreidcdarlehn8:^(ir£- 
l>(^i^ .... .Trpor . . (t(jTrt',y«-- 
. . . (t- .yint(o)f}tftiX[orr tri oi 
Aid]i(rniifttrtii . . . I'cjto uvrnXitr/' 
{/mTrin- tcvTtiji]i liiri/fiftt't'f'tl' icfitt 
Ttjt ''[<■]//(«"/'/' r((i'[r//( icntfft- 
(>o/«]r*/f; Entwnrf einer agora- 
uomischen Urkunde. 



10 



430 



Riiil M. Meifer, 



31. P.Heimch 
9,27. 29 

32. P. Beinach 10 

33. RPeinach 12,3 



34. P.Reinach 13,7 
S-i. P.Reinach 
14.28. 30 

3fi. 1*. Grcnf. 11 
n. 22.4 



37. P.Reinach 
15,25.27 

38. P.Reinach 
16,30.35 

30, P.Reinach 18.« 



112 V. Chr. Originai-(;(7;'((((fjrof/i'/((^-Urkuiide: 

Getreidedarlelin {iSdvuiu). 
Ill V. Chr. Wic n. 31. 

111/110 V. Chr. Bczugnahiueaiifeiiicagoranoiiiische 
•ivy/Qfcyi/ Savtiov ill der Dar- 
lehnsquittiing: Getreidedarleheo. 

110 V. Chr. Wie n. 33. 

110 V. Chr. Oriffinal-(;i7j'(>rtf/f»yr>i((s-Urkunde: 

Getreidedarlehen. 

110 V. Chr. Beztignahmc auf eiiie i}iTYQu{rf tj) 

Ah/vnTin iocineragoranomischen 
Darlehiisquittung: Getreidedar- 
lehen. 

100 V. Chr. Original-iiiYj'()mff»9^i'>la^-TJrkundc: 

Getreidedarlehen. 

Wie n. 37. 



109 V. Chr. 



108 V. Chr. 



40. P. Reinach 19. H 108 v. Chr. 



41. P.Reinach 20.31 108 v. Chr. 



42. P. Reinach 22,22 

43. P.Reinach 
23. 23. 25 

44. P.Reinach 25.7 



45. P.Reinach2(i,li. 
30. 35 

46. P. Reinach 27.2 



47. POrenf.W 
a. 30.9 



107 V. Chr. 
105 V. Chr. 

105 V. Chr. 

104 V. Chr. 
103 V. Chr. 

102 V. Chr. 



Bcziignahineaiireineagoranomische 

'''■f77(']"9'/ ''«''*''"' (Getreide- 
darlclicn) in ciner Eingabe an 
den itTQaTijyn^. 
Dasselbe in ciner gleichlautenden 
Eingabe an die ,^(f of^tjeoi YQa/t/ut- 

Original einer r,ryY(iuffinfv).(t^-\jr- 

kundo: Getreidedarlehen. 
Wic n. 41. 
Wic n. 41. 

Bczugnahnieaiifeineagoranoniischo 
orYYixcf i) Ativtiiiv (Gctreidedar- 
tehn) in der Habequittung. 

Entwiirf cines agoranomischen Ge- 
treidedarlehnskon traktes. 

Bezugnahine anf eine agoranoinische 
(if/zpftf/-// davilov in der Habe- 
quittung (Getreidedarlehn). 

Bezugnahnie auf eine agoranomische 
mi"/(m((fi;) dtc(ytlor) in der ago- 
ranoiniijchen Darlehiiscpiittung. 



11 



Zuni Bitlits- u?id VrKinidetiuesen im i>tvlen>.-rd»i, Agyjifeii. 431 



48. •i>.i?ei"»«(/.3l.i). 
20. 22 



49. P. Beinach 33.4 

50. P. Leid. 

61. P. Letd. A. 11 



Ausgangde8 2. 
Jalirli. V, Chr. 



Hi) V. Chr. 



Novation Sllq;er Getrpiticdarlohiis- 
Urkunden in der Form cines iieii 
gegebenen (fingicrteii) fietreide- 
darlehns (s, ii..30(. 

Kragnieiit cincs Getreidedarlelms. 

Original eincr i-,ry-/iiti(f<itfr/.t:^-\^r- 
kunde: Gelddarlclin (tdfirnatr). 

Beziignahiiie auf t'^ftiXoi-Tt^ i:vt<:> 

iiiir (.Tr(iin') (I'niTUiitc^) ^. 



52. P. P. II n. 47 
(=ni n. 55b) 



Habequittnng.') 
c. 200 V. Chr. Rcgistricrte Kopie einer ufyyiKiffft- 
<■/ r/«^-Urkunde. die eine doppcl- 
seitigeHabequittung in Form eincr 
Homologic enthalt (s. Kap.ll. 5). 
Z.26 ist nacb Wilcken zii erganzcii : 
xtu ftijAir fjTftr [», ityf^tittffi, xr- 
(»/((] t<}T«-i. Walirsclieinlich ist aiipb 
dip Erganzung Z. 23: Xav Ai n^ 
niti>tci}ryy{ncffi/Uji xtt'i jii, i/iininji 
T[(;i I'li/o/.iiyUtt]. 



53. *P. Jieimcli 
7.18ff. 



BOrgsphaftsnrktinde. 
141 V. Chr. Der nacb Angabe des Verfasscrs 

dor Eingabe iind KSufers schoti 
befricdigte Vcrkanfer ^rtiyxinih 
iin>tlii[nr~tt}lttu t']-Tt(i ijlor (d. II. 
desKftufers) ii[)-]yyit(tif i^r AiywT 
rinr Tr'tr T^ n^ti.if'ty .... xnt ti^v 
(H/Tti)(t It'll- y<i().xnr) (TiOxiiTfir) 
[t\ . . . Diese werden Z. 35 als 
h\yy\riti bezeichnpt (s. Kap. I. n). 



a) I^Ssuii^svertrag. 

.VJa /'. Hibth u. M. 2.^1i,8 v. Cbr. Origiiial-'HjjtiT'f'K/t/.'r^-l'rkunile, eiit- 
'A. II. -20. 28 lialtend den gegeii!;<:;itigeii Ver/.iclit 

der Koiitralienteii auf alio \w- 
s|irrn;lie iaiyyi":'! i, i\:i ouj lutiov :Z.'>: 
o/fit/.tiyoiisif Air.'f.tiAnltr.i Tiijiii /;/./.<,- 
/.or-' .if'fi'fc ii: y-'x/.iiiii:ri: ntiii i-ir 
i'fntr'!f.n}i:y ici./.i/hit^: S. Kajl- 11, 1 limi 
6. 43.J Auiu. 4). 



M 



432 



Jhui M. Mti/er, 



54. 1'. Heidelberg 
1278 (Phildogiis 
63.498) 



55. P.Reinach 18.10 ( ,_„ „, 
oti. P. Beinach 19,9 | 



Hypo thekcnbest ell ung, 

111 V. Chr. Erwilhnuiig einer agoranomischen 

Oi'i'Y(fctq>t] (Tji'^c Iv jtloxti io 
der agoranomischen LOschungs- 
urkande. 
j Bezugnahmcaufcinotff77(*«9;()r.T<)- 

j fi-ijxiiQ Ir jtlorn in einer Ein- 

gabe an den OTQaTt/yoa and die 
(iaaii.txol yQaii/iattte. 



Auseiiiandersetzungsvertrag. 

o7. P. Magdola 29,4 218 v. Chr. Bezugnahmeaufeineai'^(«(iyP;^<Ji«i- 

QiOfoiQ) in einer fiTtv^ic. 



58. OP. Paris. 13, 
6. 10 



59. P.0en.21+0xf. 

+ Monac., Verso 

(Archiv f. Pap. 

m, 389) 
fiO. C)P Lond. n u. 

219a(p.2),Verso 

Z. 4 
61. OPIVfii. 104 



Ehevertrage. 

157 V. Chr. Hinweis auf eine stattgehabtc iivy- 

YQcc^il nitnXoyiat:, 6t' ^i; dio/toXo- 
ytlTat nXXrt re xai txni' -Tctp' ai'- 
rijc . . rfitQrrjv . , . xal .Ttpi to?" ffi;- 
ntdO^ai avTfj Ir trinvroi (ovyyQa- 
qtji') avroixiaiov . . (s. Kap.1,5), 
ineincrEingabeandentir()«Tj/}'oc. 

2.Jahrh.v.Chr. 'Ai'rly(>(a^ov) Gvyye(a(pjjc) dvroi- 
xiaiov (eine (Jtyy(»ai/>orf«tftiJx7y), 



2. Jahrh. v. Chr. Bezugnahme auf eine ortr^Qlfttfi) 

in eiaem Testamcnte. 



(i2. P.P.nin. 133,1 S.Jahrh.v.Chr. 



92 V. Chr. Original einer ofyyQcitfoqvXa^-VT- 

kunde (oiioXoytt . . . tx^tr .T«p' 

oi-rz/c .... (ftpj'jjj-/ 

Bezugnahme auf eine [avyyQttf i; 

tqo^it]i^ in einem Fragment. 

(!3. 'P. Tor. II 137/136 V. Frozefiprotokoll dcB Chrematisten- 

n. 13,9 Chr. (?) gerichta: KlagegmnddesKlagers: 

dtSartjxirat not trfhi'oftii'OH 
[z((r]« Gt"yyi>a((.iir T{tog>lTir ava- 
yitaqitiiur dm rov yQuqlov «(>- 
y(vQhv) (6(Kf/jitts.) <p LjtX TTji 
i^oira/iaCoiiH'iji &{av]iJTt z^i xal 
AtixXijjrtuAi ilt; to xoQt/ytlv Tav 
Tiji xttO' ("tmi.- oet. (s. Kap. 1, 5). 



l& 




Zum SfchU' nnd UHtHHdfmHtfm tm pfoUm.-i-vm. Aftyptea. 
64. n/*. TebL 51.7 p. 113 v. Clir. 



65. P. Magdola ii. .10 



(Depositun?). 
i 18 V. Chr. Klagp .Ttpi tjryy({uufij^: Verso Z. 3. 

— ZeJIeS dw Rpcio: pmidtor ^v 
onfjQtiiptno ftiH thrvotfn ^.Ti- 

met m. E. am ScliluU vod Z. 2 
imr die KriKSiizuiifi zii: Iftoi' -/uq 
il«>T'i- //*Ti*;/"*| . . . (»i'77p«^ »;r. 
Eine iir'//(»*t»if i) fimHtoc acfaeJat 
ouf ein dcpogiluin o(lerse<iue»tniiii 
liiriKudc-uten. ') 

BelradittMi wir dir in unscrrr Listc gcnMniiii-n (j»77(<fiifrt/. so ergielu 
sich uns vun vornhcrein. was wir schoti henorgehoben habcn, dail der 
Temiinns i*77<H^f/ iiiclit auf griccliischc LVkundcn bcsclir^nkl ist: niclit 
mir priecliischc. sondorn au«li dcniotisfflie Vprtrlgp werdcn so Ronannl 
(8. n. lb. 2. 4. :i. 10. 2(». 36. b^. Kl)'). Wioiwutteiiid liesstplil iii- 
Imltlicti cine Bpschrilnlning dcs Wonrs aaf licb-limnitc Kalpgorieii vun 
Verirltgcn. Daa Cbcrwiegca der Dark'liD!<Drkuii(ten id der Lisle kaitn 
nirlit befrointk-u. Dii^ Durlcticii a'prfisoiilieifn scliuri nti sicli die- niii 
liAuli^len in den I'apynia nnd ftHerlmapt im ag^'plischeti Kcchtslpben vor- 
koiriiiipiidfi Vprtragsksitpgiirie, Altgi-spin'ii davoii bcfinde-n sich nbcr in 
(lE>r iintor alien Puhlikatiunen die grOBle Zahl von ptolemaischen (ir/7(W(- 
ff4E( culliatlondeii SainmlunK von Th. Reinacli fast nnr Getreidodarleheti 
oder Gctrridfdurlelint'(|tiit(un^eii. 

Wie i!t«))l cs nun aber mit d«r Form der gricchischen cryYVfii 
onserer l.isle? In dieser Hinsicht sind fOr die PloleniAerzeit im allgeraeinen 
drei Kategorien von frivaturknnden zu uutersclieiden. die wir audi unscrer 
spatcrcn Darsteltung zu Gruiidr Icgen wnrdcn: 



1) V|;l. F- RanaA 7.3lt: fttfaMmatr to afoiiptififrov xf'tf^Oft^*'- 9ii lu 
nfi*e4Atatulror x't^Ye\"T^''\ Vird <Hn PnrlitjtiiM seiiiKvtricrtl-' Wi-itcrr Rrfcaneungrn 
n. Wlltkeii, Affhic f. Pap. MI, 3(Ki. 

S) Anch in raancheo atiiltfr«n m)». in ileiien es nirlit sp«%iell aB|tef|;«bcii 
iat, tliirftc n skli iim tlcmntisrlit' Vcrtrigc lianddn: ko io Nr. 6 und a. no wir 
cs nolil mit oKyiitiHciien Kaufl>rii>f«H zu tuu UatK'D; elieOMi wolil b«i den avYyyBiici 
tffofiuAn Nr. fi2. i>3. i'i)-j(«;/ fl T(/i>%iiti sctieint dfr iccliDUL-lit- AuMlruck fDr elneii 
Of nioliitchtMi AliitH-ntatioiin-Rli«vf)rtray lui *v\n: Nr. CA ist nU nr^/p{iff ]q ;l(/ycn]- 
tin ifM^rTi? beielrlinel: (IbH ISr. fiS ein Mirhrr 1st, dan teJKt daft Ai-c/pcrftroin- 
6ia mi" ypc^.W, i]i« Rt-Ki^ trie rung iio ArchiT; d*mi ^ri(>cliisi-lie VerUise, ilie 
Dicht Botarfell bcKlaiitiigt Mud, wcnlen er«l Kit Ocii bvideii letxteii JHlinu.-IiQteQ 
dea 3. Jslirli. vnr Ctir. Im Arrlilv rpirinlm-ri (>*. Kn|i- llty. 



14 



434 



/till/ M. Mnjtrr, 



W iir/7(w;rf(,f/i'/fri-L'rkiimli>. 

2) [l(T agoniiitHiii^cliK NoiuriuUsktjntmkl. 

3) das /(i(<'»7i«f'/"f. M 
l^lztcro Form niiii, dor in BricFforiii ppkloidet^" Haiul^clioiii. derspinoBe- 

KifinbifTTi'iff HIT durpii dio/if(. dps Krklftreiidpii crliillt. lintlol Hich niemnlBals 
OfY'A"'-'f 'i bwpictiin^t : die iH7/[j(!f/»i lial iii(>iuiil.s div I'oiin I'im's ■/ti(>iiYi'fHftn; 
Clirigcnff laBl pitli dieses Wort uia leehnisclie BczeiehnunK tiiclil vor Polyhioa 
nacliweiscii*): lieiiicnlsprcrliend findt-n wires aufli in den l*a[jyni» iiielil vur 
dcr zwfitcn llallu- dcs 2. .Ilirli. v. t'lir.'): UviitjiielL' von [irivntrpc lit lichen 
llandHflifincii la»scn sifh abpr selioii ffir ilns S. Jhrh. v. Clir. betegen.*) 
Die eisentlielie mid nrsprfiiiglicli fast ausKelilicesIicIip Form der I'tolp- 
niflerkonlraklc zwischen I'rivnten ist aher dir •ivy/imffrKf ritt^Vrkandf. 
die ory/iititf !■ f^f{/m(»ri(*<u; (s. n. M): urid ffir diese iiridel sich wAlirwid 
aller E|ioeIieii der llolcniaprliMTSclmfl der Name •'"•YYl""f >'i i*- ^^- *■- 
II. IJb. 13a. 17. 1<). i;>e. I9d. :iO. '21. -ih. :il. li± 8.i. 37. M. 41— J3. 
50 — 5'J. ft'ia. til)*). Die iiieintcn der in cxtcnso orhaltcnen and vor deiii 
twyYiHtrj.tufvi.nc. iibgesclilusscnen fnyyiimfnl halicti ilie l-"orin eincs objeklir 
Ktilisicrten diirachen I'rotoktilt!) (Nr. la. lib. I»a. ID. Ide. I9d. 25. 
.^1. 3'». 35. 37. :JH. 41 48. 50). nur vior von ihnon sind als Iloino- 
!ogipn stilisierl (Nr. ]7. 5i. .V2a. I>U. In einem diwcr eben aiij;efilbrten 
Ueispicle. Nr. til = P. Tcbt. 104. ncitiit der I'li/nXir/t'ir in der »;al>scriptJo 
(Z. ;1H ;iii| den Vprtrag {"i"/yi"']f''.'- «"f '*'''" Verso iiezeielinol Jini der 
Si'iireiber (Z. 14) als , . . oiiufhr/ia) -/tqiur . . . Dersclbt- Veilrag wini 
alHo mil dent all^emeinen Nainon 'SryyiMS^i]. ini Hinbltrk auf dio 
Slilisierunt; uiid den cpeziflleii Vorlragstypiis als iiintiuym plfiov ver- 
zeiehnei. Eberiso findeii wir beide Tprmiiii. lalls die Krf;3ii7.unKPii riehtig 
sind, in der Nr. .')2 =^ P. P. II ii. 47. cincr doppctseitigeti Halioqtiitltuiit. 
Aucli die or/j(f4tff.,) iiink>rfiu<:^) m P. PAW li. 21b (Z. S. 12 ! 227, a2d 



I) Von deiiiMlbi'ii Srlieiiiiin(;»[irinxi|) i^rlit Tli. Keinacli in der KinlnrunK 
trfticr I^tpifrmi yrect rl demiili'quf. \t. 43IT. TKorincs It'^alcs ill) i-milrat) all?. Kr 

iiulcnucliridi-t syinji-aptit-s I'tircgislrcL-s. syii)fni|jbc> uut!ii!)itH|Uv.<>. tUirot^raiiht's. 
Si'iii Priuzip iM nvhtig: Jjc Foriiiulii^rutii; abi-r (irSiiilot Mdi ulluiii «uf' dii- deai 
AiLH^niiRt' (Ics 3. Jalirli. v. Clir. auut^lii^iendt'ii l'a|>vi'UK Koliisrb: nur die PUilemaei^ 
uikiiiid^ii irij Oiiiixrn iiiiKi'W'iirult ^l■■lll .^i« .^ii'li Hl.t trng ht^raii!!. Atier 3telt>at Im 
ilinblji-k niiT jenmi be}frei>/tcii /.t^itiiiutn trilTl iHf' Itpxrlrliniiiin »yngni|ihuM 
niilliriiliiiueM iiirlil xu: darQUer h]>SUT. 

i) Polyl). 30,8,4; s. Pollux, 'Oronnm. 2, Ihi: 'Ynf^'A\^ . . . to tan ttui- n^oAlwr 
^ mfta^/jfrov /f I {>»/(! "7 or ;rtryfi tinatr . , . 

3) i: Heinad, u. 7.S. W. 22. 82: C. Ul V. flir.: P. Lutd. 11 U. 2i0 col. F, IOl 
ml. 11,30: r. ina V. Cl.r.: P. towrf. II n. 32Gl>. K. 7: 3. Jahrii. v. Tlir. 

4) I'. P. Ill ii..-)fid: n. 74a. 

h) Auf •tr}7'(inr»f I'xcf-L'rkiindfii be/ielicii a\ch audi die Numnivrn unseivr 
l.bte llB. 18— Hi. I9B. VJb. hi. TtU. diuiiNO nolil >ii. 2». .>K. 

6) RiDc nrvYfttifif ofio}.{tiyiitii) ytipur nils rSmlsL-Iier 'Mi nlrii in <)t*U 
SehHiliiMK>:verInitt /'. Lift. 27. 16 (1 J3 nadt Clir.5 erwBliiit: s. Lisle II n.8r». 

Ift 





V. Clir.) Mild ill) P. liiris. 13 Z. ^ Nr. .iK {». S. 1!)> weisl wolil auf I'im; 
uiy/pK^f of/tUtt^-Vrkiinde in Jcr Form ciuer HoiuoIok'c '''"• ^^'ir «.-hfii jeden- 
fallfl, daes Kontrakle dictur I'^orm ubiic tuid iiiit lluaioluffie at-yYO^'t"' liciBcn. 
Ks prflbriRt iioch. das VorhSltnis dps Terminus '>vf/i^Ht<ft] znm af:ora- 
iiomisclieii Kuntrakt za )x>slin)nipn, dor erst in der itkIcd llAlfic dps 
•£. .Ialirhiindcrt.s in der Thebaic aufJcani und alltnalilicb an Uedetituiif; und 
I'uifang wnclis. iDio Exi^teru dc-s n/otuiiwr^ als ptoloDiaischeii Oi-aiiiteii 
lilBl sith uKer sa-bon FDr das Jahr 219 v. Clir.. and zwar filr ilen ! /(-tioWn^--, 
erwcisen: P. MagdHa n. 31.)*) Allc nun in unsorer Lisle vorroirbnctfii 
NnuriuUinsirnmento habon dio Korni cincs oinfaehcn^ objoktiv stilislenon 
Proiokolls (Nr. 3. 7. tt. IS. SO. 4S. 48.)') Kcinr dit'sor agoriiiioinisobrii 
<n7i'(Kty((/ ist als Itoinologic stiliaiert. Dio »{j;orBiioniiBchcn Hum«U»girii 
wpnlcn. n'Pnn !<it> Oherhaiipt in dpr I'lkitndo iiclhst irgendwie bezoirhncl 
Vfordon, nur afioXoflai genannt. Ak solohe Icrncn wir in den I'apyrus 
kpimi'ii Ccsaions- und Tradiliiiiis-l''ikiindt'H bcini KaiiCl und 'Habp*- 
i|uilli»igoii'') iiik-r VerwitnfUi'S''): geradf ffir dicw Typrn isl die llomul<>gip 
cliKraktcristisch'). Es ist aber nichi der Typos, von ilem die Bfzeichnniig 
abbiin^I. ^nndern nnr die Korni dcr Slilisierttri^ in. Anin. 4). Das fcebl 
audi (biratis licrvor. <laB die tiemotiscbe Tradltionetirkimdc in Nr. 10 
iinscivr Liste ((j?««;T«(;/or ••ryyim^ij (Aiyt'^nitt} gpnaiiiil wird. 

■) l>u (t^-apttr^ior wirti liu P. HiM i9 {Z. S. 9t.). «ln«ni Steu(.>n(c«eU un- 
gdatir lus 4lfiu Jit]ir«- 'JO? v. Clir^ erwUhnt. 

t) .Nicbt xuersclicnIsldcrStUiDddi our xltierttia agoninomlHchen KontrabteQ 
u. «7. ». 83 31 89. 40. «a. 44. 4«. 47. S^. 

S) P. tiwitprcd 6 (IJK V. Clir.): P- 'for. 8,.Mr. (119 v. Chr.); P. Graif. I ti. 
ill.i (10!» V. ntr.l: II ii. 9.-),3 (103 v. Clir.); ttOU. !I38 II, 13 (101 v. Chr). 

3) /■. lia'McA v.ti, IS (111,1 10 v.Utr.); u- 13, il. ii (110 v. Clir.): u. V3, 16 
(Kft V. Clir.) 

4) Rri ilcr n/iakoyla grtiiiimteii Urktiiiilc /' Tor.t (.12T r.Clir.) iunilcU n ok-li, 
wie bpi den PnrletiiiKloAUDgsurkuiKJen, uni tin \Jisangsfx»ciiin (. P. Tor. A -. it/iolnyti . . . 
nri'lUJIi'tfitin uiioft Tfpi ^t Miircitor xrii' iilrtir /rin'iiur; rel-; vgl. OailiU x> II. 
J'. Grntf. II U. 'iZ: ofiotMytl . . . rfi'vi-ti.i'ititvi rioi Ativi . . . firi/jfrir xni fi^ tWixrultir 
.i(uJ lHf.ti}.^itt<ti cet., und untl«r« hikitun); iler Klfigrr iiluiint eliie vmi iliiii 
nngeAtHIti? Kln^ suruek uiiil erkliirl ncli far befrledigl; niicr P. T»r. 4 n 
(irailenwitz. Anbir f. l^ip. III. ST. iV Amu. I. (l>ic clnrn l/-Biiiigi«Tor1rag col- 
tiallende <tiy/pi:<i-ot'i<Xii'\lrkaniii- P. BiM n. % (^ No. &2ii) aus dctn J- 359/S t. Oltr. 
ixt aucb in die himi ilvr llonivloKie iteklcldel: trotx4lfiii wini nif; «15 aryyifii^ii 
^.inorrcWor- li^x^ii'linct (*. S. 431 Anm. n).) 

&} 7.iir Tnu]tU4iu<artiunil« vkI Wilrkeo, Arrhir f. Iiay.]^ I4». SSST. Auch di« 
Urknodc /'. Urmf. 11 ii. 2K nimnit init iImi SL-liliift«or<rn . . . «i'(i(c itaroi ri: 
iioftaloyti/i/vn (Z. 21) Buf itk IlnnKilriglc Itt-jciig. — Alte nur tlli- 'Hatit'iiniUunK 
lies GlIablKPr* crtlmllcnden /Tiii'oK; haben dio Form der Hivniob-irii' 0'f"'i"r*i 
anfftir , ,). NelM'ii ilitifii tin<lni wir UBilcR) fjni-t'tun:. die als ctnfarlir, in jiralcri- 
talv Vmm ffv-klelitcti* Protokolk i*ini»iort kIimI; sir- tnthallen abvr 1) die Znlilun^ 
M^tCQA kl(» ^lltlldtierb i/jit/iraato . . . Hfirnor Oder fitfiitiiii»tr . . . aptrt,it!i). 
3) dl« Bexngnalime auf die «Ib l)omfttnxi« tx-Mif-liaet* pigeiitliclte Kinpfnngs- 
prkllninK de» Gliiiblfters (at xn! ;tn(Hnr fnl xitr ripyiur , . ni-tDjrwAo7ftirrTo 6:f/xnr ret.). 

I IS 



iSa 



r\iut a. ilfj/eTs 



Kflssoii wir tHi- «iis iinscifr histc sirli (•i^-liriKtrr HcsiiIIhIc /.iismiinieii. 
£ukauu <iVY-fii<t(f-il wii]ii-oii(l (icr KAiizeii riolciriiienicU tiezeidinen deuiwliscUe 
Verlriiftfiurkuutlou unci ilire Cborsetziuipni. sckImiiu »i(yy(rt(i|po5fi'Ao^Urkuiidp« 
(ary/fitiytu i^^nfoii-rriHii} jpfilipher (ialhing iiiu) Komi. Ptidlicli spil Horn 
■2. JalirliuiMiort vor Chr. jmoranomisclip Kontnikip, sofern sip niclil als 
lUiiitulo^tiin alilisicrt sind. iiipiunls ringpgen HanclsrUeine in Itripffurrii. 
VV'cder >ivfyimtfi\ Qocb ir^ciid cia (iriclcix-r Teniiiiiu:^ i«t uo bc«tiiniiite 
Vertja^slypcn gchiinilrii: innLigcbpiHl iwt iiiclit ■ (U*r Inlwill ilor llrkunde. 
sondern die Art dor llpfiliuibijriiiig iinii dr^s Stils 

5. Dioso AusfOhiiiiiEPii st'liliclipii aber nun. da die KxistPtiz absirakler 
SflinlflftcliPiiH' iiii gripolii^rliPii Roclil orwipscii isl (s. S. 422). iiirlit mis. 
dais nns nucli in den i'tolpniiii'riirkundeii. rbpiiso wio atiQcrlialb A^yptcns. 
hU iir}7-(«itf«i hexeicbnetp l.iloralvprlrilgc Itppvgnen. An sicli jpdocli sind 
auch diesc Lit«riiivertri^|i[P. wio wir i;oli(>n wPrdcii. wcder ail «nen bo- 
sLiiiiintpn tpriiiinuM locluiipus iiiirh an i'iiir> hpsltiiiintP Ktirrii pEPltiindpn. 

I'rflfon wir die in luiserer Li!>te dpr tivy/imtf iti verzeichaeton 
Urkuiiden — sie Bind mJt oineni * versplien - und die aonst nacli- 
n'visbaron VprtrAge, die Mirb als ptolpiiiSii^cbp litcmnim (ibiignlionos in 
Aneprucb nciiinpn luHOpn. Wir liAbf>n anch liier Kwisdicn dpnuttisdion 
iiDCl (tiipchiiiplipr LiteralvprlrSKon in HcliHidoii. Zwpcknifiliip rpIipii wir 
von den erateren aiis. die unter dom Gpsiclitspiinkte do« jlgyptisclien 
Rpchts 2U bolrachtPn sind. Wird dor Kaufprpii^ nicbl Iiozabll. m prfiilRl 
Slundtin^ in dpr Korni i-Japs fiktivon. iibcr rpchtsverbindlicbpn Darlpliens. 
Kin Bpispipl eiiies solchen Sgyptiscben Darlpbiifivrrtragps hi«tpt die Klaf^- 
sehrift P. Rtris. « (= Nr. *26: p. 131 v. Chr.)'). — In ahnlichpr Woisp 
werdoii wir wohl die iii dcr Eiiigabc P. Jtanafh n. 7 prwilnup 
ovYyQti^t) .liyv-'trla (Z. IKff. ^ Nr. 53) aiifmras-spii babpii: der IVlPril 
Kpphald'S hst fOr '24 Kupfertalpnte Wein gekltuft tind diesp iiacli stMiier 
Angnhp in 'i Ratpn vnn 13 iind II Talpiilpii bezaJiil. Tiomlcm vt'Hangl 
dpr Vrrkiint'pr nocb pinnial dip Xahlung voit If Talpntpn nnd zwinfi;! die 
Venvaialtpn dos Kpplialos. ilini eine ftbtir den Betray von iO TalpiilPn 
laiitciidc 'if^yvnfi .UyriTii! «ww(iis)plltm: dicsp ftbcrnehmen als f[yy\rin 
(Z. 35) die Garaniie (Qr die Zahluiig (t\i'iiyKa''n ot'iiiii\twiilhu r\r'ni ttim- 
'A''\yH"'Vi'' -tly-TTutr . . . -^(tiXxfiv) (Talt'tiTtiji-) [l\\. Die Urkundp. die, 
wir bemprkt, auf 10. iiiclit aiif 11 Talcnto lautPt. ttird iiacb Andogip von 
P. Piris. K die Korin eincs anf pin liiijKiPrtps liarleliPii bezOglipliPii 
Burgsciiafussi'lipirirs {jpliubi haber), 

Auf I'iiieii driltpn denioliscbcn Literal vcrtrae beziphi sicli das Gcrichls- 
prolokoti P, Tor. 13 (= Nr. (!3|. Tier KluKcgriind wird lolgfiidiTniaUfii 
bpwiphnM: tirr^^im't (dpr Klilffprj dtSavt/x^i-ai iwi fi'Ovvafifvuii. [xtii\ii 
avyy^a^v rgoytiir lii'ayQnffflaav Sid iot> y^a^inv d^ytvQiov) lignxnai) ^ 



I) Mittri^ nnchtrecht 479. 



2i(ni Hechlfi' und Vrkundemces^n im piaJetn.-rHm. Zgyptm. 437 

im t^i t^^mvofia^ouFvt^t 6i|(it>)ii'n t^i^ md 'AaxXT^mdii nic to X^V^tyfi^ rai'iiji 
xatf' £toc ret. Es liamlelt sirli iiin dnen deniotisrhen AlimentationsTertnig 
(s. S. 133 Anni. 2». Dip von Mitieis im Text seines Jiadisrechtt (S. ilGti.) 
gogcbeni; Iiil^rprctalion liat iiiioli iiiclit fihorzougt: sic tst sclion aus siirucli- 
lich<»R Giilndcn tinmd^tieh. \Valir)tth<^intirli(^r cmcheinl mir dn^g^n die 
von ihni S. 4it* Anm, 2 in ErwiiRunK ((•''tngcne ErklJrang. wonach cler 
Kliger als Venreier rior Ehefrau .Glilnbiger" aut eioe dieser (rUr rien 
Fall dcr ScbeidniiK) Kes<-buldoic. in AVaiirlicit ni^ikAls erhaltone Mii^ft 
gewordrn sei. Dm entsprifhe dem liihall dor sonstlgen deniotii!clieii Khe- 
VBrtrSjE:*' gpradc der hier in IJelracht kdninipnden Zril (fibenso «ne der 
griei-liiscli-rOniisclien Dotalvftrlrjigpl. In iinsterciD Turincr Pap^Tus isl dus 
der Vxsa Versprocliene io dip Form eines Darleliens des Vertretcrs 
(xi'^iOfV)) dor Klicfrau an deti Maim gt^klvidot. Die Tatsaclit^ fiatis 
Bchriftlicheii Zaiilutigsvcrsprovlu'tis. b» doiu die causa Hiigton, also ohne 
Bedentung isl, durhe daher nieht xa leagnen sein. In den deiuoti»chen 
lIciraLsrprtritgpn dcr !>])iit»rpn I'ttilpmAerzelt linden wir folgendp vcrmt^ens- 
reebtlicbe Beetiiniuungen'): 

1. eino Hrautsclienkung des Mannes an die Ebcfrau, die er als Mitgifl 
der Fran zurDckbehflti (donatio in doteia redada). nm sic bei 
d«r Scheiduug frcsp. dciii Tode der Fruu) .zni-fickzueretalten^: 

2. jShrliche AlinipnUtion der Fran (v^oyiai, teoftJa); 

3. Si^borst^lluni; do« Anspruebcs der I'rau dweh <aae General* 
hypothek auf das Vemidgen des Maniiea. 

Dicse 3 Beslandlpile waren wohl anch in nnaror avyy^aif^/ tpogrrn^ 
vorliandpn: oar sebeinen mir 1. mid 'i. von deui Verlasser der Ein^abe 
oiti^r An ProtokollB zusaminiMiffCKOgon zu scin: JeAm^x^Vo* . . . dcrtv^iov) 
(IpaxjWQf) y ... elf TO );<»*'))'«''' tot^nji xo*' erof wt. DafQr spricbl anch, 
daS der KlS^r in seinem pctitiim da» dnoiovvm 1) der 500 Silber- 
drachmen. '.') der fnr 4 Jahre geM^huldeten Aiimontationcn nebst filnjitj 
nnd iananjuata verlangt. Wir haben bier also wobi einc anl3UlJcb 
dcr ScbeiduriK t«'ilons i\^ xr(MO(C) der EhegaMin gr^rn den Mann an- 
gestrengte Khige hu( Zablung der .Mit^lf — ein (jjuio^ov gibt es im 
igyptiscben Rerht nieht — und der wAhread der 4jAbrigeD Ebe vom 
Ehotnanne nicht gclcistcteu AlimcntationsbctrAge. Sowcit die demotiscben 
tn'YYQay^i iQntftudei also eine fiktive Mitgift entbalten — nnd das iat 
{jM'it der .ii>aU'ren i*rolemHcacil sicber dcr FidI*) — kOniien wir sic allc 
aiicb als Lileralvertragc betrachien, die ini Fallc der Scbetduug vdcr dee 
Tmlota der Fran in Wirksnnikeit tretcn. 



I) Vgl. etwa die SteJIong >iea"H^a¥. des ^rtv'oc nod Vatcn der ElnTgaLUn 
im Scli«'t<IiiQ)t<ivenrni; P. LifM. n. 37 (1^3 n. Clirl; h. Uttle II n.8» (S. 444J. 

i) NletxoM. Itit Eht fit Aggplti, mr pt<JemSi»iA-rSmStehtn Zeil, 1903, S. 4&- 
a) Vg). Nietxoia, a. a. O. 4401 o. lib mit n. lie. 

Ill*, Bdlltta lar Hfn GcMiltkM VI). S9 

16 



■138 



Paiil M. Jfei/BT, 



Unci niclit aiitiera stclit es mil d«ii von iliiiea beeintluliten. eiiie liklivc*) 
'inoxrl <f *?!■);; fiilliultciidcii. Krit'cliisclieu Ebevoriiilgcu dcr spStcrcn 
l'liilrniiU'n«>it''). Dip li4>HtittimiiiigcTi OIkt clio yi^^i-r^ bildeii zwar, wi« hci 
licii dcniotiBchcii. nur oincu Teil dipser EhevprtrSgp. auch wonri wir von 
den ei>yYe»qo^ta!)i^Kai (g. Nr. bit)^) iLbsohoii. aUcT don wcscntlichslfin 
Bcstandtcil. Uas /.H^l in don L'rkiinilr'n sfit ili-iti iuisgHieiidon 2. Jnlir- 
flundcrt v. Chr. sywoh! iMv kiiiii Kxxcqjt ln-raljgcsuiikenp, un?])rilngliflii' 
smptiint inlorior (s. Kap. II, I }. di(> nur dfts Biiipranf^bokeniitnis. di(> liktive 
.llubo"i(uilluti)i: dos ICho^altoii otilbillU als seiiio rnoyeoyij' Is. Nr. til*)), 
I'lid iiiclit mir bcirti SyyQotfot yo/io.-, bci der ffti>7^a(p») oi'ftwwflfoii, bildel 
cine Noliili(> Ui-HtclluiijL' vinvr ^*qvtJ dus K.s»(^i)tiuU', widd aurb bi-itii nyvfivoi 
jrajHOc. Wir kfinneii die klarcii Wortc dcp ids Tvyye^^ ifioKoyia;^) bc- 
iteiHinelcii Vortiiif^cs (iWr tiff>a^oe YOftoc, dip in dor Kiii^ahe P. Hiri^. 
\'^,ht[. atigi-fidirt wcrdtni (s. Nr. 5S), kauiii uiidors dciiUMi*'): sic l&titoii: 
i^c fiijigdc fto» . . . avrovmje 'loiSmn^ . . . xa!f' ^v §9fto evv^ evyfiintf\v 
ofinlo/ia;, ifi' ^<; 3tofioX«yfJmi n^la u xcd f^*"''^) ""0 ai'-nig rjv jipotf- 
fn'freino yepr^i- ]fffAxoi< laiXavrmr) pf xut nti/i toi> t'/tjueoSat iir'i^i ^r 
ffuzvtip aviMmntov (scil. avy/qa^v). Eiiie BvttUiltguiif]; dessen gowalirt 
iotel £Gf. 1045, i, 10. 11. U») (= ListP II Nr. 87): der I'apynis eritli5lt 

I) So iDit Kcdit MiUci». Itdth^eckt gaoff. 274ff.. ,4rdi(i' /". ftj*. I. Siltl. 
nnd NielJtoW o. a, O. SPIT, gcs^ti On-nrdMliinl, f. Oary. H p. iayiT. 

i) Die Triihwite KrwaliiiutiK der tf't(*i-r ill finer |)toletii&]<icbeu Urkuudc iin*\H 
jiUli P. p. Ill n. Iflc (= I ti. 30. 2j in <!incm 1V>t«incntii auk ilcm 23. Jiilir dw* 
I'liilcinaiOK III. Hier IcRt der TesUitor seiner Jiliefraw Arti-niiilbra, die er mr 
Uriivcj'HaVrltlTi eiiisHi^t, nuf (Z, ^,MT. inft ilrn RrgSii/.uiigr'n lliinln]: /ySotffioi ^[i 
'A(fit]fitAmliiii liii; ltt]yiitf^at; . . . Aiiuvtia ^tfvijV hfiiuTiji ijv i[af tiHiji\ if ciV | i]C(ii 
«nn rra]i- iMtiti^'Vlioiii' /">']. Die Mulltr (toll alsn iliren TiJdilem elue walire MilKil^ 
lH>.«leileii ; ilit' liklive Jlltgilt «ar in der frfihen I'loleiDtrrxfit wnlil ihmIi inchi Qliliili. 

3> Vgl. ftiifi r&iiiiscticrZcil iii« Nrn. 7ft. SO. 81.83. S8.89 uiiscrcr l.isli; II (S. i5f). 

^) P. Tedl. 10-1 2. I H.: a/iufkoytl/ •Pii.iaxo^H . . . 'Anailmvini . . . fjruv anii' 
tt(i-t^i} . . . Tjji- Ifiaffioi^oynfiiviv) tifrdai ir^i-^<i} .... Z. STff.: (fr»A/(jxtoi;l . . o/iaXayia 
*"jt*"' 'V'' VCfii'' ■ ■ - ■ ■ *"" Jf^i/iat [j^r itvyyiiu]it.ii¥ xv[(iltt]v n«|«{ .'rru[vi'|tfi«it .... 

a) Vgl. List.- II Nr.S.^: 3. 2.^). 

G) Dl<! <>nt|!t>Ke)iKa<i(>UU>n AusfTiliningen von BlitleiH lArrhii- f. PtTp. 1, 344 IT.) 
nnd NIetxoUl (a. a. I). 3tf.) ntv\xi-iie<^it m'lch nichl. 

1) \'n,l. il»ta <lie U'ortt' di^s Klievertrflici-K fiber fyytfioftiq y&iioi: aun aQgusUitclmr 
ZvU, BQV. l(Un, -.MflT. CbUUt It Nr. 77): tf^irtfai [(]]t n^To^f «nj ri^i' V^'po^'''"'*'"'!'' 
/(Vo)' oi')'}'P''ifj>/f fp ijtUifati xttll^mti^ovoaie ntm . . . . mil ^ ivyt/iifiistrat tjttifttfvii 
jm) T«{il'.n rii /t- fOci ovttt eel. 

8) Der Kliemaiiu nkl&rt In der noypir^Sj: h/ioloyia iytv aapit riji jt[np?]«i'-iij 

*«J avro!'0j (sic) /«ii li^tfij^wi yi'l-cotif 'tifiAmffai if* irrt't^f ^[']' »«*«' *V»' 

Vfpvfir unfp nnanr: rfnoiliutrjiu] /nl rw ^a«fi/t-r;; (sic) Rvrtfii tmltiiif afioxtixm. — 

P. Ory. 11 n. 2i;7 liamlell cs sicli /.war did cine f' bervf nkunfl xwIboIibii iin ay^mifoi 
yfifoi l^beniien, alier iiii'bl iiiii ileii vi^vnllidieii Kbevertnift, aii<ih iiiclil iim ritw 
Itrautdi^tieTikiitif;. In lU-v l,'rkiiii<lr frlilt Ms »iir Z. Ifi j*de Itpxleluiiiff suf iliw KIip. 
lUe Wwrie i-'.i^i lU oivfo^^v di-i^Xm; ayitiiipialil :ipoao/io/,oyiai . . . keuuxulclilieil 
sfcli alH iUiHsU, niclit al.i K4a>?aliAle iler b/ioloyitt. 



1» 




Zitm Ueihtt- nnd l\-hHniiemwsen m piiAem.'rSm. Affyptm. 439 

tien uns absrliriftlich vorlicgriiitrn. »iiihpniischen Wortlaut twiner itn 
Jahre 154n. Clir. ahei'-s^'hloKSfni^n avyfoti^. Spit tier splllptulPDiAischen 
'IvW bictoii iilso clip i^ipchisehon Klipvi-ilragp uiit Jhmi ilcri Hnti|)tbn;tiiii(lt(>il 
bildfiukrii A1>niacliun;;cn 'Sthvx Jii> Qklive tft^n] giilc Itmpick fur itifi 
KxiHlfiiz eincH Literal vcrlrago». 

I'Zs )ian<l<>lt aicli Iii«r alipr mil WplrSjtP, ilii* th'tii ^niritigrifrliiscltrii 
Rpchi Tronid sinri und orsl nntor dctn EinfluB (l«r Lan(Nsilto ins grio- 
cliischo Ptoleiiiilorrvplil oJngodrutigRn sind't. 

KcinKrircliischrs Rwlil rrprfiscntiprt abcr fine. a\s av^/yitaqi] bpirichiirt*, 
abtilrakte Schuldvcrschiriliiiii^ {'i2\ |oder '^£0) v. Clir.f. auf die der 
von Joiigiiel and Lcfchvrc liprau8^<^l>i'i><: i^- ifa^ola n. II (^^ Nr. 'il 
tinspr(!r Ij8t(>) Bezu^ nimDit. tdi briiige das intcregsaiitf Dokuiuont 
zum Alidruok: 

1 [liaaip.ft IlxoleftaiiM x\ai\iifiv Zwnahi aitxovpat vito 
[J)^n\QVi ui-Qi twi' xaTOMCi'ffw >' if K^iutoiiXmv noXit tov 

[fiuv nap'] ai-njc aytnfi»Kv ivv riot' >(Oi> ^(lirroilo' oi'J^'jrm ori« ><ui' 
5 [^i(u]i'') at>yyiia\ffaisOai avtijt dartiou {dgaxtiat) (ziAio;)' dcdfiai oi>r 

(tov, fiattUifv, 

[nt'tij'Jr «f .^rjftoi'v xa'i tov i:nj^aif^T^a {a)t'tti§ xrgior xni lov avy- 
Izp')**?"'! **>'' nfffVQwv yeyBnjfiFrrj vara /iijdA"« i^nor, ij iJi 

[K.'roJop]rai njr <jt7;'e«yijT, ;«(» d' ai/iij; .rfi»yai-ljf lOi' 
[inp«n})-|nv ihn/i-inrac rovrof ^af yn-oft^'or, ^aoilev, ovh aitixij- 
[^jjcrofiar xl?^^*'^ ^'* <^ ^<'' ■*"* <^^ natfii djUF;imuK ?ra^ax);/in'o^). 

&'XI')[« *). 

Nsfh deni gaiizen Zusaiiiiiiotilune, oach dcr Stelluag der ah Kontra- 
henleii ttrrxpir.hntHcn IVnionrn kanri kcin Y.vtilc] olmalLiMi, daU das ddretor 
und die tn-yj-fja^' liier eiiiP »h>itrakt(> ScliiildvcrMcliixiibunf!;. koin wirkltclws 
Darlehn ropribenlierl. S«p<ili3, v\n Miiulerjillirigpr (Z. 4: ot'Sen<a we reir 
[j^]!-: g. Anm. 2) bat ach von Demo, cintT ProstimiPittn (Z. 3: ^ 
zoe /nff.'i[«|er(r) und ihreii Hi'Kerstiplfem durch unsaiit>crc Mittcl dazii 
verfflhrcn lasscn. Ilir cincn Sihiiklschcin OIht 1000 Drathmeji ausziislcllen. 
Bs haodcJl sich am eioe id die Funu eines Dorlcbus goklcidotc Schcokung 



I) S. Mitr^U, Itdtitrttkl 3S3: Ni«tZAM. a. a. O. 59. 

3} :m> von mir erKsn^l; -^^ Arthiv f. Pay. Ill, 94 A. I. Die Reraiufteber crgfiawii 

3} So erxinxt tod tloinoilc; die llentogeljCF erR&Dxea [jn^s]. 
^ So von Wilck«a eelewn. &) Dio i. Hand mil dor ■•xoy^nri des 

npntfyo; fail leider in tier llattpUaclie nnklar: . • . mrii\&ix\inT [at-toli. t{\ *\n 




-140 



Patil if. Meyer, 



lies Sopolis an die Demo. Die Gfiltigkrii eiwa Jpdpn vnm Soliii setb* 
stitmltg abgeschloftseneD Verlrii£Oa wiitl Don votn Valer iliirrtinns nirhl 
bpfitriiioi). Kr bittci rtplnii-lir. itii- viirliefjeiulo ofyYitafij aus folgenUen 
<irAnil<>n zu ka^Kiprcn: 1] Ui-iiio lint riborliaii pt koiii Uni'Iclin gc^bcii 
{Z. Kf.: inv fi'^ ^^i^rat [ji^rjAcJ inr A^yc^tOf r^^'it'^^ xatu fitjMra 
i^wrfoM. 'i\ ilio Vprsclimbung brdcutPt pine Bi>iim'hlc'iliguii(; iltw Sobnos 
unil liamil des Valers iZ. i'f. : ij df [cr-fytfa\(p^ in lidiuim yeyeo!*' 
^1^1]). Drr crstP GrumI i»t iiicht slictibnlli^; doiiD die causa oblif:HlioDi!< 
des Schtildsebeins ist ^leichgCltig: uotx dp« Rnpiortoii iJrtr«(w ware die 
an/r^ayi] gfiltig. Alier dip an aieb gBlligo Sobrifl wini diiKh dip Tat- 
sarhc iler Lftsiun (aAwn) entfciilftel. Worin bfs-lehl mm dip dSiHia': 

Dei" Soliti wird vomVaier als otH^nm tur imy |/riujf bezoichiiot: er bal ubpr 
die riibigkpit. selbsUindig at>yYQii^a:fai. l>n*sc beKitzl jmIocIi di?r d^^iil 
nirJil: run ilmi ^ilt wobl dasselbe. vas hokT&tos tie Arislarthi heretlHate 
§ 10) voni jfaU des utli^bcit Rechts .sagt: » y^o vofiog ita^^itjv Mmlvei 
w«iA /t^ H^ffvat av(f^€i)Miv^S. Wit' wir im atlisclton R«cht iwiscbeu 
dcin na«< (~ atijfioi, arioso; im Rppbte von (lom-nl and dptn ^ naidror 
li^tnilaysic ^^ t^^og {anoCQUfiof m Reclil von Goiiyn | ^= i'f<uW(>oc I'mm- 
xai^*' iriiiv zii iinlcrscheiden haben^), entspirchend deni impuhee nnd 
minor (viginii quiiic|ue aiuiisj des rfunischcu Rcehts. so vrcrdpii wir aoch 
im RaoIiI dcs ptok'niSiKclien Agjptoiis den c^-tJXi^ und don ovdtnm wr 
iiiv frmv hirsifibtiifh iliror itivilrMlillieiiori Stcilunt; z« sondcrn halwm*!. 
Der dq^kti (= naU, impnbcsj kann niclit tft'ft^dHtiv: Aor ovdfnm wr 
vav /tiiiv (ssvemie^vi oxnuxaMe*' f'ttiJi' ^ niinorf ilagpgi'u kann kontra- 
bjeren, cin von ilitn abgeschlcssentT VertraR ist an sit-ii gflllig. UcrSt 
pr ukiT ilurcli (lc>n»ol)>pii in roclUliclipn Nuohlpit infol^ seiner Jiigend und 
L'nerfahrpiihpit. die seiiip Konlrnbonlpn auHnfitzpn. indoai uip ihii Ober- 
vorleiien. dann kann smf Anlran tier VprtraK fiir unKiiUig erklflrl wprden. 
er bpgiUiidPt kpiii Kiag^^rpchl. So liegt ni. E. nnser Kail: die avyyeaq-r, 
ist /b' adiMai yeyQafttif'vr/, iiifwl^pdesseii braritragt der Vater i'lavaytdca* 
at'tijf (d. Ii. Dpriif)) [>'»()ijpi']f<(i r^r avyy^aifilv, Kiit'kgabp dps Schidd- 
iNfheineii an den Ausstpllcr. Df?r VerplciHi niii der r«niisfh«n rPSliUilio 
in integrum zu Gunt;t«n dos minor liogl nab«. Gegvn die Db(>rvoripiUing 
(circunisciiplid) warcn dip niinores vigiiili (jiiinqiie aimis in Rom si'il der 
dem 2. Jalirbundcrt v. Ctir. anpehfirpiidpii lex riacUnia in dieser Weiee 
gpsclifltzt: dieter Srhntz wnnic dnnn epku-r durcli tins praturisclio Eiiikt 
noch weiler ansf;edpbnt*). Im pttileniSifichen Agyplen Bclieint o« aehon 

I) S. da/u Beaiahtl /. /. 11, -imff. i) S. Aristoteles, 'A». sol. c. 48; 

XcnopllOD, iteitunaUI. 2, 1, 21 ; vgl. Heairflwl ( (. II. 10311. 

3) l<rli li:iW l"riilier M"^*"' f- Pxpyr. 111. '.H Anin- I) Imidc fCr tiit rominclw 
Zeit l<lciitiliiiLTl. 

4) llaiipUtcUiMi Kind Plautns, Jlteudotm 8«3, Uuitrtw I380: (litero, de offMv 
8, i:i, <>l, pn Vluentio IG, 4G: Paultu, Di^g. 44, I, 7, 1. S. audi HOU. 3TS, 1911. 



:ii 




Zttm Jinhta- and UHnrntU-Jueesen im i/tulan.-row. ji^jfptefi. 

\m 3. Jahrhumlnrt r. Chr. analog Ik«liniiiiuMertti f^rer^Hni i!u liaben. ifie 
vielleirlit der KVpiiiselicti \o\ /.tun VorbilJ dicntcn. 

In unsprnni Fall raaclil also niclit der Charakm- Avr llrkuutle als 
alislniktrr SHitiMitrlii'ili. wti(l<-ni ilir- Pprsuii di^ cinen Koiilralipiitcii, dcs 
ovienw eSv imv /nur, ilrtl Vertrog UDgQIIig. 

Zu diesfm 13ei3picl trelcii 2 af^raiion)i.si-)ir Kimtrnklr iinsertT ]>t»le 
(Nr. SO titicl 4K|: P. Jfeinach H uad 81. Sic reprftscntieren der rorm 
nacli rin now cFgHioncs Darloliii: in Wfthrhoit linndi'lt cm ^ioh iiur lan 
UinamloriiiiK (li*r Ki-lmii vorhor zwisclicn doiisplbcii KonlrahfriU'ii bcslpliondon 
DarlclinsvrrtraKi;. Der Betr«£ derselben wird infolpc Sikumiib dea 
Scliuldnci-s iiiii das ij^uif^iov iii'hsi SiK^jfi-ii cHiftlil, iiliiif dnQ die rjiiisa an- 
fC^sebrn wird. Die abstraklv SdiDldvorschreibun^ hat also als solrlie 
bindf-mlc Kraft. Der in Ketraclil kommemlo K-uisus irii P. Beiiituh N, 
doiii der betrctTpniU^ iiii P. Retnack 31 deui Siiniv iiavh voUkoiiinira Piit- 
Kprirhl. tantel: idiivfiatr 6 dtira rot,- d^rcn rfit^oiT dtfti'tfiai ... a,- /i(io(c)> 
<oiftif.[opf Stt (?) m dtdjoviria/tfioi twi dfdarerxoii linu avva}.iay[(ittimy 
av%m\t Ot'vijQfi^nr Sfia »^i <'|«'|yj'e«ViJ' tfv\irft ara^t^ufif]irm . . . nil- it 
nvfNir iitoKor dnuiotataav |ot ifSarnttiitv\vi tcir« dttlarnxoti cft. 

Norh doailirlicr tritl dor viiii dor rauita oblit;alioiiis tiiishliitngiKr. vor- 
pflirlitciirlo Cliarakicr in tUo Knicheinang in dcm von Hhtvh i Hekhgrtcht 
473(,) bchHiidfhfn P. I\iris. 7 (Hit r. Chr.). Hicr hciBt i-a: fSdmmr . . . 
nv^oi* dotn^iie fTxoai Svo ^fitav amtovf loiro i' ianv ro Adt-fiorf 

atl^ itar^Q . . f<f lov (df Jor^uoro;) ttas^ . . xaro to mpfiiiator Aiyt'ttititr 
apttt^im') id. D'>r alti* di>in<>tisrlu- Darlchnsvorlra^ Qbcr 14 Arlaboii 
Weizen ist uhne An^abc der causa iii cinen grin'l)iHclK-ii ScliulrLscliriii 
abiT 22V^ Artaben vorwandell wordcn (U + 7 [=: ^fuoliov] -\- I ',.,). Es 
iKt ein agorauoaiisf^lior Kuntraki wic P. RemacJi H iiud 31: der temuRUti 
rfifj7eo^' wird bier aber niobi epbrauehl. 

Die Konti fSamasr b dti^xi fiinden wir iii miitereii Keispielcii der 
LiteraJvrrtrige. ob sie nun nis avryv^^'j bezeiclinpt wrnlcn odtT nirbt, 
i-urzuKswdfi.' fffbrnufbl. dcm ri>iiii*clieii ejipeninim hilit Aldus At^prius 
entsprwhend. Ni'bcn dir«'r 6dveiov-l'onu. die. wio schon Millois llieidiS' 
recht 474. 4K3| betnntc, durchaus nicht die uusrhlieUlirhe ist begegoet 
H!i.s alwT die Fonn der Habwjiiiiiimjj. so in ileii Kxzerpton uiid vnoyoaffal 
diT DolalvertrAgc Is. S. 43S .\nni. il in dicser riestall prascnticrl sirh 
nm audi der in Bricfform f>cklciilcu> abstrakte Darlchii^-Handscht-iti 
P. TM. 110 (a. d. J. fl'2 oder 59 v. Chr.): o irfw t.p itin iCni^tr- o/to- 
laym ^);h*- fra^Mi' nvQiiv a^nt^Jac f'xotfi »Af(Ta^^M(*t ijfuav ffi'v ig/t'oAi^, 
(K xoi affoAmFED o« , . . . ^ xtip ^'df Jrpei'a iauu .rm-iajfij ^iiiip((ji>/t*'Mj. 

(147 II, Chr.)j i»*rlf)mq fntr X*(<>o}-«H(r [")*' !■ ■] flO*' Zf (••I«'w /f»^rm'"*H ">«». 
{a]x(^ atiyMiitiy (no) /if v^v^i ^i> nwmn- ti7;prri» jnp a}'^«« (rojfrn fit 
frtit <if to!' .laiimptov (sic) rifttn; 




442 Paul M. Meyer, 

eggwao. (Datum). Dieser Handschein beweist, daB ^iechisclie Literalvertrage 
der Ptolciiiaerzeit nicht nur die Form eines vom or/j-eayoyiUal oder 
dyoQavofiOi beglaiibigtcn Protokolls, das meist den Nanien avyygaff^ fflhrt, 
sondern aucb die eines x^^^YQ^fov annclirnen konnten. 

fS. Ea erubrigt iins zuni ScliluS, dem Worte avy/qatfi^ in den Papyri 
der romischcn Kaiserzeit nachzugohen. Icli gebe wiedenim eine nacli 
dem Inlialt der Urkunden geordncte Liste: 

Einfachc Dartebnsvertrage und hypotlickarische Darlehen.') *) 

fifi. P.Lond.M ]4/15n. Chr. KlagegcgeneinensaumigenScImld- 

n. 357, 3. 4. S ner auf Grund ciner [ffcjv/eayij 

(p. 16(!) dareiav (Gelddarlehen). 

67. P. Oxy. n 79 n. Chr. Anweisung an den dyogavofioc zur 
n. 243, 3 Rcgistrierung eines Vertrages: 

dv[dY]Qatpai. avvygatpiig {1. avv- 
yQa(pr[v) vnodtjmjg JiSvfiov znr 
Sichening eines von diesem dem 
Dionysios gegebenen Gelddar- 
lehens; Z. 36/37 heiBtderVcrtrag 
ofioXoyla. 

68. P. Oxy. II 82 n. Cbr. Eingabe in Saclien eines Darlebns 
n. 286, 5 xaia avvyQatf\iiv tEX\Eimi>\tl\<Sav 

lei ftvrjfioriov. 

69. P. Oxy. II 94 n. Chr. Beziignalime anf ein Darlelien xara 
n. 270. 13 daveCov avvygayi^v 6id toi' avmii 

^rijjUOi'Ei'oi'. 

70. P. Oxy. II c. 98 n. Chr. Anweisung an den dyoQarofiog wie 
n. 241, 3 Nr. 67: dvaygaipov dariov mn" 

ypayijv &wviog . . . ijtio^xij^ tpi- 
tov fiSQOvc ohlag. 

71. P. Oxy. II 89 bis 97 n. Cbr. iidaiQoifia cincs Grundbuches, auf 
n, 274, 14 dem u. a. eine Grundstucks-Hy- 

potlick verzcichnet ist, die ais 
Sicberheit dient fQr 3arfioo 
avvygaipaZg rgioi did tov ev tjji 
a(vt^) rt[o']^« (d. h. Oxyrynchos) 

fivtjfioiveiov) . . . 

I) BGU.B9h(2. Jalirli.)istiD Syrien geschriebeD (s.Wilcken, Archiv f.Pap.],b^l). 
a) 71a. P.Fir.86 Kmleilea l.Jalirli. BeKugnalime auf ein liypothekarisches 

n. Chr Darlchn *[Brn airyQa]^ag 

[•ifct']fi'wv (agoranomisc)ier Kontrakt). 
7lM p. Fir. 81 103 a. Clir, Beziigoalime auf ein liypotliekarisches 

Davlelii) *«J>'^rf'p«eoi'j'j'pay«sii(tvfiW 
6ta Toi iv 'Bfifcavn6i.ti ayofiavoftiov. 

23 



Zum Ra:hi8- und JJrkitndtnucsen i»i ptotem.-rOm. Ayt/pten. US 



72. P. 0X1/. Ill 101 n. Chr. 

n. r)10. 6. 20 



73. P. Oay. Ill 143 n. Chr. 

n. 50Hb, 56 



74. P. Fir. I II. 1 153 n. Clir. 
(Hermupolis) 



75. BOV.SSHAO. 160n. Clir. 
17 (Fayiini) 



76. P. Lond. II 
n. 142. 18 
(p. 203) 



RQckgahe eincs Gelddarlehns von 
472 Silbcrdrachmeii ag fddveiaev 
avtoi^ YMTu davsiov avvfQaqirjV 
i^v teXttiodetaav Sia tov iv rg 
avT^X}^vQvyxiov noXfi (ivtifKrveiov, 

Ein notaricll beglaubigter, hypothc- 
kariscber Dariebnsvertrag {idd- 
veiaev cet.), der als ffi'typayij be- 
zeicbnet wird. 

Hypothekarischcs Darlehn iidd- 
veiaev): Z. 11: ^ avvYQa^tj xvQia. 
xal atn'exe'it*oiCaihj ij dtdavtofievi} 
4mateiXdvia>v vwr «)? iyxT^oeaii 
/St^Aioy vXaxan; 

Bezngnahme auf ein Darlehn xaia 
aviygag^riv YtyorvTav Sta tav iv 
[. . . .]. [. .) '/fgas Niaovl] .". 

[ ffls ?i'*^f ^egWoc 

dyo{^vofilov. 



Habequittiing. 
!>5 n. Chr. onoXoyEl o SsXva xi\t SbIvi dni%etv 

nag' avroii . . . dgaxfidc: . . . as 
i»tfiXev ai'twi . . xuTU ddrnov 
TertXetw[n]evor iid toi A' 'AXe^ar- 
igeiat yqatpeiov . . . . ^ avyyga^'^ 

xvgia £<nai In der vnoyga^ 

dcs Glaubigcrs heiQt die Urkundc 
dnox^ (Z. 26) . . . Z. 27: [or(i)-]f'- 
yganiai S[td tov iv\ Kagartii 
Yifa^iov. 



77. BOU. 
1050, 25 



7H. liOV.'.ilft. 17 45 n. Chr. 



Heiratsvertrage. 
Augusteische Zeit In eincr an den iiii lov ngtrtjgiov 
gerichtetcn ffvyx'^e^f'^ erklarcn 
die Ehegatten iHaitnt [6]i avrovg 
xai vqv Mf" tEgotfvTmv negi ydfiov 
avtyga^^v iv ijju^ijats xe'!/"'"" 
^ovaatg nivK cet. 
Bezngnahme auf die avryga^r, 
(= Ehevertrag) ini Seheidungs- 
vertrag. 



H 



444 



Paul M. Meyer, 



79. P.Oxy.W 61 n. Chr.(?) 

a. 250, 16 



80. .BGC7. 251,8 81 n. Chr. 

81. BOV. 183,9 85 n. Chr. 

82. P. Oxij. H 96 II. Chr. 
n. 266, 11 



83. P. Oxy. IV 97 n. Chr. 

n. 713. 12.32 



84. CPR. I 105/106 n. Chr 
n. 188, 25 

85. P. Lips. 27, 123 n. Chr. 
16. 21 (Tebtynis) 
(Lesquier, Be- 

vue de pkilolo- 
3Jel906,S.7f.) 

86. era. In. 23. 5 c. 150 n. Chr. 
(s. Hnnt, Gott. 

Oel Am. IS91 Hr. G) 

87. 50^.1045,1 154 11. Chr. 



n CPR. In. 28.1 (llOn.Chr.) ist 



Dcklaration einor Erbschaft, die 

detn Erben taut avyyQatpoSia^itii 

zugefallen ist ([t^c ngo; t^v] 

yvvattia ftov . . . avvoixtaiov aw- 

yga^i Yeyovvia[g rfto tov 4v X)^v- 

Qvyx*ov noXei dyoQavofiiov ....). 

Der agoranomische Ehevertrag (Ho- 

mologic) wird cvvyQotfij genaiint. 

Dor agoranomische Elievertrag (Ho- 

nioIogie)wird(ri'i{}'^a9'Tjjgenaniit. 

Eine Krau beseheinigt ihrcm bis- 

herigen Gatten in der Scheidunga- 

nrkunde, die (fiktive) Mitgift 

,zuruckerhalten' zu haben, die sie 

(angeblich) xa[id cwjygoyiqv wv- 

outtaiov 3ia tov iv 0^vQvyx<ov [no- 

XttdyoQavo^Covemg(ihra.chtha.bQ. 

Bpzugnahnie auf xa*' ^v ot yorel? 

fiov Twmjti/viat rcQog dU.Tilovs 

10V ydfiov avyyQaqrqv iia tov ir 

Ojupijj'X"'*' rto'iet dyoQovQftiov 

(eine avyyga^odta^,xtj). 
Bezugnahnie auf avfygagu^ yanixtp) 

in eiocni Kaufvertrag. 
Die Ehegatten erklaren im Scliei- 
dungsvcrtrag aw^QO^ai tijv ngog 
dlXrfXovg [(f»v]^iaHrtv, ^ng ainroE; 
avvtonjxi dfto avvyqay^s ofio- 
X{QYlai;) yafiov w[Aft]«)ffi[ff](rv did 
tov avtov yga^iov. 
Bczugnalinie auf den nicht nHher 
charakterisierten Ehevertrag in 
der Scheidungsurkundc. 
'AiiiyQa^ov avv[yQa^g]. Jahr Monat 
Tag, Sid yQa^€(i}o[v] 'Aka[p]ay' 
it{idog) ■^ij]c ''HQaxi(eiSov) /«e(0- 
J(oc) tov 'AQiH%'ottov. Es folgt 
Homologie und vnoygayi^ des 
Ehegatten (s.S. 438). ZumSfihluB 
col. II, 23/24: ^■w[t]iw[t(«] Sw 
YQa^^ov] 'AX[a\^av9iSog. 
mlt Wikkeii (.Archiv f. Vay. I S.491 Nr. I) 



»» 



2um Rechta- und Vrkiinelenwe$en im ptoietn.-rom. Agypten. 445 

SH. F. Amh.U 178/179 n. Chr. Deklaratioo von Land, das der 
n. 71 Deklarantin kraft ffw/yeayoJia- 

(Hermupolis) &(»r, seitens des mattcrlichen 

Grolivaters zugefallen (xttta aovoi- 

xtaiov amyQ^aq)ip>) ti/v ngog tov 

avSga [tov . . . teteleioifi£v>iv dta 

tinv f7nt[ij]go|ivi(toT) aijj^euiv) . .). 

yi). P. Oxy. II 186 n. Chr. Bezugnahme auf yafiutm. awyqa- 

n. 237 col. IV, yai, durch welclie die Frauen 

38.VI.23.VI1, am Verraflgen des Mannes, die 

17. VIII, 23ff. Kinder an dcm der Eltern *ax- 

0X1, erhalten. 

90. CPB.In.237,1 ? Ehcvertrag bezeichnet als <^vy- 

Bodenpacht. 

91. BGU. 538,27 100 n. Chr. . . i^iaitataer 6 istva i^ SeM . . . 

['> ''Ivji/S*']?"/' nvQia iatm .... 
Z. 37 ;' 4viiiax{tai) SC ir Neihtv 
noXieatc) j^a^fiov). 

Mietsvertrag uber Esel. 

92. BOV. 912, 34 33 n. Chr. . . . (nia^w]mv 6 deXva w5 Jrfw . . . 

{iM6.)'H aviyQa^i,xvQia[Eaxa>\. . . 
Z. 51: [ivrixtunat Sia tov iv fj 
So3tvovnai{ov)]Nr^aif) Ye(ag>eiov). 

ZessioQ von Ansprfichen. 

93. P. Oocy. II 56 n. Chr. oftoXoYeT ij dslva T((i delvi 4v ayvta 
u. 271, 2fF. ncr^ewfjfoi^xcvat avti^ iiQ[a\^iv 

xal xOfuiijv .... ^gaxjucuv .... 
6avtli]a9eiatvv .... xma . . . 
<i[vi'x](0^(nv (r}i> teXettaittUtav dia 

to[v] . . . KOfoXoyeiov 

xal fi[rji]iv t^aov xvfia [fj] aw- 

Anseinandersetzuagsurkunde. 

94. BOV. Claudius/Nero ['Avw/eayiov 3t]atQiaeoic .... «juo- 
1013,22. Xoyet 6 ieiva r^ ietn fitfteQi- 

x[eW»] .... 1^ avvyqc^^l xi'Qia 
eOrw .... 

is 



446 Paul M. Mei/er, 

J'rozclibevolliiiachtiKuiig. 
95. P. Oxy. II 00 11. Chr. . . . [6fioXo]yBi >] Selva n-J ieln er 

n. 2ftl, ib ayvia . . . avveaia«ei'ai avxi/v lov 

TiQOYfYQafifievov . . iySixov .... 
itv^ia I'j avyyQfiyi^i. 

Al>strakter SchuldsclieinCO. 
9(J. P. Oxy. II 23 11. Chr. Sarapion ist in Sdiuldhaft abgeffihrt 

0.259,10/11 auf Grund einer Mvjyeafy^l 

t3i6YQafp[oc\ ilieUov XQvaov\[.v]\ 
fiva{i\t]ia{v) dvo Mayiavov ei? ?.6- 
yov 'AXivjjg . . . aOTiJ?, Es ist wolil 
dieselbe[0]iJV)'ea(y^)i(Jidyga95(oc), 
(iie Z. 33 als x^^Qoyga^ov be- 
zeichnet wird. 
Wir wolleii jetzt in gleichcr Weise, wic wir dies fiir die Ptolemaer- 
zoit RCtan babcii, an der Hand dieser zwciten Liste die in den Papyri 
der roniischcn Kaiscrzcit vorkoinmenden av/YQUfai^) bchandeln. 
Drei Fragen sind hier zu beantworten: 

1. Wic ist die Form der als oi'/ypay-ai bczciciineten Urkanden? 

2. Bis zu welchcm Zeitpnnkt lalJt sich der Ausdruck avyy^uifi) nacli- 
weiscii nnd in wclcheni Umfang wird cr gcbraucbt? 

3. Was fiir Vcrtragstypeii eiitbalten die avyyqciiful'f 

Zucrst ziir Form der avyyqutfuV. Wir werden in den spatercn Kapitein 
unscrer llntersiieliung die in formeller Hinsicht zu schcidondcn Urkunden- 
gattungcn naher zu bebandolu Iiaben. Hier genugt ihre Aufzilhlung. Die 
privatrcchtliclicn Vertragsurkunden des rfimiscbcii Agj'ptcn zerTallcn in 

A. Urkuiiden nhne I'ubJizitiit; Das sind die in Briefform gekleideten 
ttiqoyquifu (Handscheine)^), 

B. Urkunden niit i'ublizitiit (drj/jomoi xeii"<^'Tiffj"*"V-' 

1. agoranomische Kontrakte, die notariel) beglaubigt und regiatriert 
sind*): 



1) In dem Immobiliar-Kaufvertrag P. Land. II n. 140 p. 181 (Vespasian) liest 
Kenyou Z, 24: nnjwt affY(tnifij[: walirsclieinlicher scheint mir /,u verbinden 

i) Die iiaclitrfij^liche Aijtioaiioaig durcb Kioreicliung des yfiiiayef^tfov beim 
t(iiyj')ixiiaT>j<;, der das weitere veraulaCt, ist fur uusere Ettiteilung oliue Belang. 

3) Was die fur diesen Zwcck bestimiuteu staalUclieu Amter ami Funktionare 
betriffr, so ist auf die spatereu Kapitel xu verweiseii. Icli will nur — was schon 
uusere l.iste zeigt — liervorliebeii, dalS die Namen und Spemlfuutitioiien in den 
veiscldcdeuen Gauen liaulig dilTerieren. Innerliall) einnelner vn/ioi sclieint je nach 
dem Cliarahter der Vertrage balil dieses, bald jeues Spexialarnt lieraugeicogeii zu 
seiu. So werdcii alle Heira^^ve^lra^;e unserer l.iste aus Oxyryuclios durcli das 
i'iyo(ifcyo/ieior vollKogeti, alle Darlehnsvertrage (Nr. 68. 69. 71. li) durcli das 
/ifi/fiovtiov. 

27 



Ztim Bechts- und Urkttndenwesen im ptdem.-rom- Agypten. 447 

2. avYX'^Q'l^ti';, die gcmcinsani seitcns beider Kontrahenteii im 
Uegtnii dcr Kaiserzcitan den im tov xqiiriqiov (s. BOU. 1050 ff.), 
spater an den aloxandrinisclicii dQxt6ixa(fti]g gerichtet wurden und 
diircli das Archiv dicscr Bcaintcn itire Beglaubigung') erhaiten:. 

3. diayQuifdi, selbsULndige Banknrkundcn. 

Voii (iiesen Kategorien fehlen nun in unserer Liste die avyxio- 
qriOeii (B2) und die dtayqatfai (B3)^). Mit einer einzigcn Ausnahnie 
sind alic nahcr bestimmbaren av/YQa^ai agoramonische Kontrakte (Bl): 
sie zeigen, soweit sie im Original oder in Abschrift erhaiten sind, nicht 
ttur die cinfache Frotokollform der agoranomischen avyyQ{t<f.ul der Ptolem^er- 
zeit (Nr. 73. 74. 91. 92), sondern noch ofter die Form der Homologie 
(s. Nr. 7fi. 80. 81. 87. 93. 94. 95): dor in Nr. 85 erw-Shnte Ehevertrag 
wird, wie der plolemaisclie Nr. 58 (s. S. 13. 19). als (Svy/Qatpij ofioMoyiag) 
yd^iov bezeiehnet. 

Die einzige Urkande unserer Liste, die eine Ausnahnie bildct, is* 
Nr, 96: es handelt sich um eine [ff]'.'»Te«(v}) iSioyga^Oi): wir gehen 
wohl nicht fchl. wcnn wir diesen terminus in dem vom Jahre 23 nach Chr. 
datierten Papyrus mit x^'Q^YQcf^' identifizieren : daranf weist aller Wahr- 
sclieinliohkeit nach auch Z. 33 (s. S. 44fi) bin. Znni Belege hierfur l&Bt 
sich auch P. Oxy. IV n. 719 (193 ii. Chr.) anfflbren: der Schreiber dcs 
XftquyqcKfov^ crklart Z. 2fi: xvqIu [i] afioXoyia^)\ ygatpelaa vn' iuov too 
flanoiTwto^ i6[i\6yQag'6c [tov z«»[(|ic aXdifaioc] xul imyQutfrfi we ev dr^fioaU^ 
xitiitxex*»Qt(iniy{r\ . . . Selbst ein in Briefforni gekleidcter Handschein 
wird also in der Kaiserzeit gelegentlich ai'yyga^'i, benannt. Doch hier 
habcn wir cs mit ciner Ausnahrae zu tun. Im allgemeinen werdcn nur 
agoranomische Kontrakte (mit und obnc Homologie) so bezeichnet. 

In bezug auf die zeitliclien Grenzen des Gebraucbes von avyyQaift] 
ergibt sich aus unserer Liste die Tatsache, daB kcin Beispiel aus der Zeit 
nacli der constitutio Antoniniana. ja sehon fQr den Ausgang des 2. Jabr- 



1) BGU. 1".)7, 23 (13 V. Chr.) lieiBt es xata ti,(.v) auh Tavrtig (?) Tni/.fiio/iivii(y) 
Alt! TOV t:rTo!- xQiitidiioi) aiyxiaQii{ait'). Entsprecliend lautet der termious schon 
im 1. Jahrli. n. Chr. xinit av/xiaQijair rtir Tt?.ntaSHaay Sia toi- xataloyfior resp. 
du) r^c fKfijfifitiAui; toi- xaittXoysiov Oder Dur dm tiji ^(fti/tf^idoc: \g\. P. Oxy. l\ n. 
•271,8. 12 (U 0. Chr): 268, 10 (58 u. Chr.); [ d. G8,3 (131 n. Chr.). Aua den ebeo 
aogefuhrteii Stellen geht mit ziemliclier Walir»cheiDliclikeit liervor, dali das 
xtualoyiiov das Archivamt des alexaadriuisclieD (niyiStxaaiijg ist: s. audi P. Oxi/. l\ 
u. 711), 3. (J; [ n. 34 col. 1,7. col. 11, 2ff.; (P. Fir- a. o7, 77: 68,8 und sonst). IHer- 
auf ist .^pater des Naheren einzugeheu. 

■2) Id der oiy/wfiijoi? Nr 77 wiril llezug geuommen aaf die spater zu voll- 
/iehonde rttp! y/ifiuv myy^n^^. — Die ZaliUing deN Darlehiis durcli trapezitisclie 
ditiyiiiif if ill! I'. Fir- 1 {= Nr. 74) findet .statt dj^oJ. (ot tfiu?) rj aiiri/^i^ao/thrt^) Ai' 

3) Z. !•; M. Z. 33: iirStfrrixiiv yniii>y(i<ifOf : Z. 34: livtti iiriii lAiliyQuifin: 

4) Sii die Herausgeber; vielleiclit ist audi in'ur axty^aifi, zu ergSuzeu. 

2R 



UH 



I^ul if, MeyiT, 



hiimlcrls nach Chr.. iiarhweisbar ist,') Unwr (for in iiiisercr Listc i»«f- 
^I'fulirifii av^yQuyai iiWrwif(i;i'n rfie lUnti I. Juhrhiiiidi>rt iiach Chr. an- 
g<>tiAr(>ti(i<>n: pjj ^tilil '20 K^cnfihcr 10 aMs spillprpr 7.nt. Zulolzl ho(j;<^ioi 
tins, sowoit ich sehc. das Wurt av/yftit^i] in tier 'pPlitiun of Dioiiysia' aiis 
(Ic-tii Julir IMi iiacli Chr. (Nr. iS!)). Iin (ie^unsati: duzu liiitU-n wk die 
lormiiii ovfi^oXatov und awiiXiitrfti, wip in Uoii griecliischcn Kaiser- 
k<iii»titulioiion^|, s» aunli in dm I'npyri di^r »piUrninisr)irn uiiil hyzan- 
thiisehon Zcit.^l Ini ^dKpii uml eaiizcii k6nncn U'ir nbor boobarlilcn, 
daU dio uinFaKsoiidori VcrtrHgHliciiPiinunKCn dcr I'iMiciDiioi-zeil iiti Ijiiiro 
d«r rOmisclum llerrschaft imnicr iiiehr zuriifklri-trii, Slalt ilm'r wcnicn 
finrr^piut die anf die Ktirm dt^r He^laidiifrxnt; mler dcii Stil htrziiKticlion 
Bcseichiiuti^vii. wic x^vV^''^^') ''''yX'"<i'i'"> 't'") ^'<"' allciii oiio?.o/in 
gebrauctit. Andn'r^eits koinmcn imtiipr iiielir Aw an eifh dcii spcziollon 
Vorlragslj-pus kcnnzciehnenden. setion in tier FloIoiiiilerTcit gi'l«Kent- 
lich Ruf die Vertragstirkuiidp uiiertragenpn tennini. wie nQoaic, lovi;, 
fiiaitwtsi^- iiHw. iiuf. 

Was nun die uiitor UHSirren rflniisolii'ii ffry/ed^fiicnllialtcneii Vprtrnga- 
(ypc'ii bdrifll. so zcigl dk* Limte dup hedcirtciidr riierwiejicii der Heirafei- 
vorlr3^o(l4) tiiid DarlrlinsveitrSKe (10). zii dencii imrh nine llalK'<|iii(MiiiK 
tritl. Dio doiii 2. Jalii-liimdrrl atijtftliSroiuIeti ■svy/^utfui rpprSsontiemi 
nur DarleliDs- und Hoiralsvortrflf:^. Sowoil dio leizteren sich aur die 
liklive y-f^i-rj hm:ielifn. stud str. wic wir S. 438 anKpefalirl hahcii. als ah- 
Mtrakic Si-hiddiH-lieine aiif2tifa8spn. AIht kcineswegs finden wir fur alle 
I'^cniplarc dieses VertraftslypiiK dio ausdr!)ckli(-)H- Bcncnnuiiii als avfyt^affi';*): 
einipe nciincii sitlt iiirerii Inhalt piitfli)n?cli(ind avyYduyoSia!**;*^^^), in den 
(Ibritieii. die zwar mcist Ifirkcnhafr eriinlten ttind. fehll oiiie oflhen- Bp- 
Kcicliiiutig'^l. Niir ('in einzines hal die Konn eines vitm Mjiimr dcr Kraii aus- 
gCBtolllcn x»te"m<Vo»' tBOd. HT'): UU n. Chr.). llirn m&t'hie ifh die 



1} P. fMHd. U |i. ica n.VU. I9f. ^Keit i\v> Aurellan) l»t mit Vilfken lArdih 
f. Htp. I, l.>(> zu erKinx^n >j«.-i-« [?) i-jpny^'! (at»tl [iirjvypf.vw) aH(»n);f»fi-. — 
P. homl. II p. 27,; n, 23». 12 (34.'> ii Thr.) lleM Keiiyoii: ^it<^''^(•|^■ .loi i«(Vi;t riii'f to 
h'iai.netiv /.Ti urrypn^J /loi-. ti.inf ;iri'(iinr /or<u cet- Ks t'olp;! dallTi liacli dBC StipU- 
lalinnNklauael ilic inoytirq-^ iles Sdiruiln^re ilea /rroAwiv. Ilir li«.stiiiK »'w' 'f?r 
/ffft *""■ iM^liciiit luir uiclit vw*f,rm<llicli; d«m Sinn iiacIi winl erfordtrt 
M vjioyt/ctipiiW) finv. 

i) In 'i'-u jii»tiuiui(isclu^ll Koii«limti"ni?ii fiiultm wir aucli eiyypaf^-. s. not-. 
Ivtt. Ui 18; 1:M; lildi Kitict- lutt. 9: cbpmo tn deii Basililcm. 

SjQ. u.a. i'.Ozy.I ii. 34 cv|.l,» II. ool.li.U; u.10,4 (8. Jalirli.): P. LomJ- 
I n.ll3,lf/ift ((l..lBlirIi.): rpjf. 1 II .10 ims^im (6. Jalirli.). weiier Mftlt)l». HnHw- 
raA( 426; OnulenwUit, hmfHAmmi in d l^tj/i/rvvlt- Wf 

4) P.Oxy.M\ n. VJ'i vfircl auf Jem Verso aU }'rr/j>x(q) (ocll, inyyp'tsiv) 1*^ 
leiclincU i) S. BGf. 25-,'; CiVi. I ii. '.'S (l-rgfiiut). 

6) P. C%- IH u. 4ii« — CPK. 1 n. Jl. Sfi. M. »7 — CI'IL I n. 334—^36. 238 

7t Zur Slruklur dt'r unvoUatiudi^eii Urkunde vgl P. Otry- IV' n. 719. 



Zum Rechts- und T/rkHtidenwesen im ptolem.-rom. Agt/pten. -149 

in Nr. 96 unserer Liste erfeShnte [(i]i'i7ee/((p»^) iJioygoyfoc) an die Soite 
stpllpn. I)ei der dip causa ob]if;;ationis niclit anffegebcn ist (s. S. 447). 

Wahrond die Elievprtrage der peregrinen Zivilpersoncn in Agj-pten 
mit ihrer fiktivcn yigril einoii abstrakten Schuldvcrtrajr bogrOnden. liegt 
die Sachp bpi den in Agypten stationierten rOmischen Soldaten anders. 
Hier lindel, ob os sich nun am cives R. oder peregrini handelt'). das 
romische Militarrecbl seine Anwendiing. Nach diesem isl den romisclien 
Soldateu die Ehe verbolen. Sie snclien nun dieses Verbot in vennogens- 
reclillichcr Hinsicht zn unigehen, indem sie die Elicvertrage iinter der 
Form pines Darlehns odor depositum vprdecken. Doeli die einfache Tat- 
sacbe der Verschreibung genflgt hier. innerlialb der roinisrhen Rephtsspharp, 
nieht zur Bpgrnndung eines rechtsgiiltigen Vprtrages: das vprsctileierte 
yafiixov Uvfi^okaior ist. wie seine Voraussetzung. dip Ehe der Soidaten, 
uichlig: spezielles Reichsrecht briobt Landrecht. Das zeigen die Ent- 
scbeidungcn der ProzeBprotokolIe de? P. Cattaoui''). Die einzige derartige 
Schuidversehreibung pines Soidaten in diesen I'TTOfjvr^ncitiafioi. welclie in 
Bezug auf die Fomi der Scliuldbegrundung naber cbarakterisiert wird. ist 
mittelst trapezitisdier (JiGj-poyTJ erfolgt (1. SO: 11,15. IH; III, Iff.): die auf 
Grund derselben gegen den .Mann' seitens der Soldatenfrau angestrengte 
Klage wird voni Ricbter abgewiesen. Nicht anders wurde wohi bei eiwaiger 
Klage der uns BGV. 72!) (144 n. Chr.) vorliegende Fall cntschieden sein: 
das in die Form eiuer 7Tagaxatalfi]itr, gekleidete yitfiixov avit^okmor wird 
bpini ('(Qxi^t'toaTr^c a!s avyx(oQtjatg angemeidet''). 

Die beiden nahcr charakterisicrten abstrakten Schuldscheine romiscber 
Soidaten repr^sentieren also eine diciyoa^i] und eine ot'^jftu^ijaic. 
Gerade die frapezitischen StoYQu^ai spiclon. wie dies Mitleis treffend 
bemerkt*), in dergesaniten hcllenisch-romanischpn Wplt. so aucb in Agjpten. 
pine groUe Rolle bei Hegrundung von Litpralvertragon*). Diose Vertrage 
siiid abpr aueli gelegcntlicli in die Form eines x^'QoyQaffiov gekleidet 
(s. z, B. BOU. ■r20: 17'2 n. Chr.)'^|. Wir sehen also. daU aucb die una in 
den Papyri der Kaisprzeit begegnenden Literaivehrage an keiiie beslininite 



1) S. Archil- f. I'apyrutf. Ill, 68IT. 

2) Col 1,5-13: inn. Chr.; I, HIT.: 134 ii. Chr; VI, I8IT.: VA6 ii. Chr.; ^. Arrhii- 
f. I'apyrwf. 111. 57f. fil. 72ff. 86ff. 

3) S. P. Lond. II p. -JOT ii. 178 (145 D. Chr.) Z. S: liier in eiruT ctilroKniplia- 
rischeii H.ibecjuittung der Sohlatt^ufrau (es lianilelt sich iim eine TfilzahluDR) niril 
die Sache beim wahren .Naiiien geuanut; s. zu BliV- 12!) untl 1'. Lond. II n, 178: 
Grailen«it/., Einfiihrung S. 2f. tt3: Metzold. Elie 8Gf. 

4) Ztsdir. Savignyit. R.A. 19 (1899), Trapezitika, Separalabdruck S. 4Gf. 

5) S. daxu Krman, Arehiv f. Papynuf. II, 461. 

6) p;in novatorisches Schuldbekenntnis in Korni eines xf'V''''/e"'f'"'< ''6' ''c"' 
(tas verpflii-hteude Klement aber die Stiptilalionsklausel ist. entlialt P. Amh. II 
u. 147 (4./6. Jahrh.); vgl. dazu Uitleis, Rachsreckt 485fr. 

m 



450 



Paul M. Mpt/ff. 



Form gcljniidon s'md: pIwiifidwoiiiB bMoichiiPt das iVort evyytfa*ft\ einm 
fOr Kjp gobrruirhlicliE^ii oder •;ar HtigsclilJomioli aii^owniidtoii icriiiiiius, 

Das ffilm uiis cndlirh i\\ drti bi-idcn pinn^rn, in rniniiH-hen 
^JhcIIpii vorlii*«endei) Zeugniesen, die nahcr auf don percgrinen Lilcral- 
]cuii(rukt fiii^clicii. Wir rindoii »k- in den iiit) das Jalir t<>] n. Chr. ver- 
fiUltcii InatittiUones drs Gains nnd in dcni Koniiucntar ciiics, wohl im 
5. naftliPhristiirliiMi Jaiirhuiidprt li'lit-iidcii, imlH-kaDiiten Sch<diH>;len tu den 
cicpronianischcn Verrinen. dpii wir imtor ilcm Nanirii I'seudo-AscoHins 
zilifi'cn. Beidf Sleflcn sind aiiBfnhrlicIi voii Mitleis jii Heiiiem JimhercKht 
H<)Kff-i 4S2II.) tx'liundctt: vr hat sje mil vollcni Kcclit Rogcn Oncist aJs 
llcwpifl fur die KxietftiK cincs [iprcgriiipn Lilerntkotitrakl4>ii vorwcrtel. 

Gaius (3. 134 t'd. Sockpl-Kiiblcr) siiRt fidgcndcs: Ptaeterm liKeranim 
obligatio fieri videfur chirogiafig et syngrafis, id ei,l si Quii^ debere se aut 
daliirHm se xribai. Ha scilicet^ ni eo nomine atipnlativ n<m fiat, qiiod 
ffetiUB Migatianis proprinm pere^rinonim esl. 

Er steill. itaoltdom or von df-r romiKclioii littpriirtim oldicatiA pA- 
baildolt, dicscr den iicroKrinPii. cl. li. dpti griccliisphen, Lilcralkonlrakt. zur 
Seite. Kbanaowenig wic in den t^apyri ist imti aber syn^rafe') liler als 
sppziellcr Trrniinu.s ffir diem- Vcrtrfi^r f;<^'"'auclit. Vinltiirliv will d«r 
Jiiript mit cliinignifiini iiml sjngrnfp ntir dir ftuBerc (-'orm der ab»traktc 
Schiild sell oi lie cnlhaltenden Urkiuidon kennzciehncn. in dcnon das ix^tv 
nnd ttnoiwam' dnrcli die Tatsnchc der VorBchreilmng als solclir ancrkannl 
wird. riiirogiafa «incl dii- llaiiilsolicinf, iintiT syn^Tafae verstHlit fiains 
wold die amtltcb beiirknndeten ProtokolU'i andcrc Kornien ncnnt er nicht. 

Das Ciocro-Scholion^t gehi anf cfiie aite Vorlage aurtlck. Audi 
lik'r wird nil sicli diircli das Wurl synRrafi' dtirtdmus niclit der Inbalt di-r 
VprtrSgp, sondpni die Form charalttPriHii'i'l. Diirauf wcist m-hon ilnr ScldiiU 
des Soholioii bin gijuffrafen ittrituigue manit \sii}7iat(i»i] }driquc porii $fr- 



I) Dad Wort Nyii^rapiius, syn^truplia liog^net uiitt !ic1inii tie! PlaiilUA, i!«>r en au 
»L>iii«n priccliisdivn Vorlngi-u (iljcrnuliin (s. i. B, AfinarHi 1, 1, "4i5f.). Schv lUHiHg 
i^eliraiictit Cioci'o KyiiKra|>li!i: it bczvi<:-hti(.-t ilainll citioii vou Ppragriuf^n (iQCiHtenn 
ail Kiiinrr) uii^^<.^?td1leii ^^.'liul(l.«cticln, iIlt jiiuerluilb ilcr |iL-rv^nii(.-ii KvcliUnphSre 
UfUliRk^lt iitilI KloRliiirkeit be«nB. In ilcn niciMeii i\tr in Betraclit htimmi'iMloii 
F&lle baiidelt '^'^ slcli xwar um abHirsktf- SrliuM!<cli«i(ie, bd deneo <lio Valuta 
narnicbt oder nur i. T. ^exablt Ut. Aber aufh niis ilincTi irgielil sidi keini's- 
ne^ii, dailCu'cro ticiu Woitv Bytigi«|ibn aU solcUciu dii IledeuluuK cioeii sbstrskten 
SchultlHclii^iiii'K viniliziurL Oberdie Kyttgruplm bei Cicero lian<l<>lt am bosKn (Jnoiat, 
F\irmeiU Vertr^e 482 ff. 

i) n.-Af>cmiafi mPffv. 2,1,36 §91 (nI. Orclli-Iiailcr V p. 184 (8. auch Brans. 
iVnm J- if. «." II p-74): Inter tyngmfat rt ntcm chirografa Apr tnltrnf, qnntd in 
Kttris lanlum </tw< ifMta ntttl »triU »£ml, lit tffoffrafit etiatn f^uttra fJeiu ftrilatii 
fiaetto ivnil tt turn iiHm<r<ila qtioqne peatHia anl iwn mlejirt ntnnerafa pro temporaria 
valtmiaU hi>min»m teribi toltmt mart inttUuHtque tiraenrum. Et eetaraf. UtbMJae ab 
uiui iiaiic tcrtvri tolttil, tjpu/mfat tttriiuque inukk [signalam\ tUriaue parti tenm- 
4om tradtmi. 



SI 



Zum Rechtg- Kwd UrJam^entiesen im ptotem.-riim. Agypten. 451 

vandam tradunt): wir werdcn an die von beiden Farteieu versiogclte uml 
deni avYyeaq-o^vXo^ als ihrem genieinsamen Vertreter Bbergebene frfili- 
ptolemaisclie avyyguqn} erinncrt, ant die wir im naclisten Kapitel eingelien. 
Auch iiaeli dem Anonymus orier viplmelir seiner Vorlage sind synprafe 
und Literal vertrag nieht zu identifizieren: die syngrafe wird nnr, n-enn 
auch mit Unreclit, aJs die cinzige Form dor Schuldsclieine — in diesem 
Sinne wird eliirografum gebrauclit — hingeslellt. die pinen ahstrakten 
Verlrag cntlialten kann (I'li ayngrafis ptiam contra (idem verifatis jxutio 
1-eiiit). Die Worte won niimeraUt quoqjie peamia atit non infegre nume. 
rata p-o temporaria votuntate honiiniim sctihi s<^ent more institutogiie 
Oraecorum fuliren uns die alislraklen Seliuldvertrage in den ptolemaisclien 
und rSmisclien Papyri vor Augen. Es koninit nur anf die Tatsache der 
Versfhreibung an. cinrrlei ob die Valuta garniciit ausgczahit, wie z. B. bei 
der fiktiven y^egn], oder nnr teilweise. wie bei dem novatorischen Darlchen. 



Kapitel II. Die frOhptolemfilsche Tertrasttnrknnde, der ovyy^aifoifviM^ 
nnd der FroEeitiii Im 3. Jahrlinndert Tor Cbr. 

1. Das gemcingriechischc Recht kennt kcine festen Regeln hin- 
sicbtlieh der bcim Abscbluli scbrifllicber Vertragc ubbchen Beglaubigung. 
Znr Giiitigkeit dea Vertrages sind bestimmte Formalitaten nicht er- 
fordcrlich . zur Siehcmng aber . als Beweismaterial pflegt- man sicb 
ilirer zu bedienen. Als Beglaubigungsfaktoren kommen nun in Betracht: 
eine nicht fest normierte Zahl von Zengen, Versiegelung der Urkunde. 
Verwahning in offentHchem oder privatem Gewahrsara'). 

Die iiltcstcn Privatvertragsurkunden^) der PtolemScrzeil zeigen da- 
gegen nicht nur cin feststchendes Formular. sondern auch eine fest vor- 
geschriebene F'orm der Beglaubignng: die Vertragsurkunde wird meist vor 
tJ Zeugen^) aufgesetzl — daher lieiGt sie spater avyy^u^i] eScifiuQtk'Qoc 

1) \'gl. lies Naheren Gneisl. FormelU Verfriii/e i3'J—iC>9 unil die ilort an- 
KefulirteD Stellen. 

2) Niclit um Vortrase zwisctien Privaten hniHlelt es sirli R Hibch ii. 8.'>. 87. 
9?. 93. ]i\. 1"25. 12(1. Sie unterschfideu sich tlalier audi iu der Form von ilcii 
Privatvertrageii, Nr. 85 (SHI v. C'lir.) iim! S" (:?.'iC v. Clir.) enllialten an Hcaiiite 
ties ,1i:ai).tx6f geriflilete KniiifaDgscrklariin^'en ubpr Sautkorn von x).ij{iav/oi 
resp. von Pacliteni eiucs /ei.iipo^. Glciche aifi^ini.H, !»ei detieii ilie eigetiliiniltKen 
ino;'{j«^n( der Ver]ifliclitetfii lieinerkenswert sind, liegeii vor /'. Hib. u. 124. 125. 
136 (c. 2.W V, Clir.l. [tie GestelliinKsljurgscliaften P. Hibfh n. 9-2 (203 v. Clir.). 
03 (c. iM V. Clir.) sind, wie diu romisch-lty/aittini.sctien. gleiclifalls an Beamte 
gerichtete Brklaningen: sie eiitliallen niclit die direkte Abmachuii)^ zwischeu 
deu Parleien. 

3i [u der friilieren Plolemaer/.eit war vielleiclit die Zaiil der Zengen nodi 
niclit regelinfiUiK auf ti fixiert; eini^e Hibeh Papyri liisseu dies veniiuleu: P. Ilib. 
u. 06 (2.>;>;'a V. riir.) «eist wolil si<her die .Namen von 7 Zengen auf, vielleiclit 
audi Nr. 90 (22-2 v. Ctir.) iiud 91 (244 3 v. Clir.). - P. Hibfh n. 8'J.9: iytni\io\- 



452 



Paul M. jifej/w, 



(s. S.J3I Nr.51) — , sodann ron don Ktintralipntnii. spiltor anch rtpn Zongcn. 
vereieKfll (s. unicn) nnd piiicm dor letzlcreii als Vprtrauori&iuann boiiler 
Parlcii'ii zur AiifluMvuliniiit; filnTgfbcii, Dicscr Zcu^riuiliiiiiiiin lu-ilit avy- 
Yqu<foifi-iAil, I'rktmdonliQter: er ist Privainmna oline offizicllcn Charakler.') 

Die aor4)(^ti vrriitlfiillirlitPii Hihfh Rijajri lisscii nun iilicr die Krtrrn 
mid (irstalt Act %or di>ni <sv^yifutf>ofi'i.a^ aufgL>i^<•ll:t(>n IVivalurkiiiidc-u di*r 
^Iteeton PtoloniSerzeit keincn ZwHf{>l. Als Originals roii evYT/att^otfCXu^ 
Urkunden .sind mit Sirhcrhcit zu hezoichnon P. Hibeh n. H4K, 9J, 9S. 
Nr. 84a (= Nr. la misfrcr Msto). diPciiM' Verkaiifsnrkuiulp fiber 30 Artabcn 
Wf-iteti i^rithHIt, rrpriiMonliPtl ili(* dinxigr bislicr hckaiiriU', gt^iHU dalirrlt; 
griecfaixchp Papyrusnrkti title ana der Rp^ontngsxpit des Ftolvniaios I.; sie 
gchM deni .i. Jabre des Kftiiigs aii'l, ist walirtwhcinliHi in das Jnbr 
301.300 vor Clir. zu sclzon-''(. Kfir uiis isl diostT boi wcitpm ftlles(p 
[itolMriJliticlip I'rivatkoiuraki tialurp;piiiiitl von i;rolipr Wicliligkeit. Ks konimen 
hinzii P. Hibeh n. 'M\ \= Kr. 52a uiiscri-r ListM, wn I/isunKavertrap nus 
dem Jahrc -^MV^i vor Clir., und P. JTiUh n. 91 (= Nr. lib), cin mivall- 
xtiiruliK erkaltcnor Vtrtrag Qber Budoiipiivbl, der wohl doni 4. Jabr des 
l»toIeniaio8 III. (244/8 v. Chr.) aiiRshOrt. 

Das Hauptebaraktcristikum diescr. dwi vcrschicdpnc Verlra|rs1yppn 
reprftsGntiorPiidpn I'rknndfin ist dip DoppplBkriplur: dcni vcrsiegpltpn Original, 
der .liincn.'ichrift" ijicriptura interior). fol(,'1 auf ili'iii-si-lheii Blatt von dcrselbpn 
Hand eino oiTene Kupio, die ..Anlicnschrift" (Bc-ripttira i-xtcridr). Es ist dm 
Vrrdioiiai von G. A. Gerliard. zuprst mil kiirzt'it Worteii auf dipsp DupIizitAt 
ptulomiiii^chcr Itrkundttii liin(!<>\vioti!cii zu linbeii*), oino N<Miprung. ..die 
durch dcii Alcxaiiderzu^ aii£ di>ni soniitiHchou Orient'^) in die bellonistischo 



1) Xu sonderu vfin ilic«^ni |ir{val«n ofyy^infai/ilfiS ist der odk in ciner In- 
schrifl uiiN Nunkratis. die tier /eit i)ph Clolaiiainx VI. anglASrl, Iickc^i'diIi- 
Bcamtf dk'se* 'I'ltels; s Petrie, Nauh-atin t p. «3 = DittAnbcrgw. Or- gr- iiofr. *rf. I 
II. ISU: 'H x6?.ti q lYurjrfwtrrEcui' Vftdidtupw •Pii.o\ftiiTlniiwv] tor Uff^a tf/t 'AVttriii 
ita ,iiat [mil r'W] tfry/fKiipoy PAfurr; aiittrji: xrt? \tlrolni] tyfxn tqv ti^ rtt'lf.r. lllPf 

bandeJt es skli wolil urn deii ,Arclilvilireli1oi-* iler Stadt Naiikralts 

•J) fireaiAf i-ui-toL- lltakftmtof ^'f ' Itp/w; Mfrtiiior ro? .ttiuajrov t (ftwi'c) /iig|(voi; 
Jtoji-' Axf6otlo]'linififriii 'Alt riinln^ 'fi/ioitXti A'nibriilFt nv\liftoy ajfttafiai Xffniitoyja. 
*«J rijf ti/ti^r tinijn 'lisifi^frjc itaWfUi Ti^fioxi.t't>vf ttfin t^i arvyfaif i^i. nJtoihrm Ai 
'Kxi/tinii tiilf lor] tor TifoxXft (xL, far if? pij aniiSiii, uxoTfiilciTw 'Ertif/j^Jli-nc Tifto- 
xlrt Ttlii;y ri^^ i(>i(c,Vr|h' tia't/niii if/a-fjihi \ [ilalatifui, mt\ q ixifa^ti ftfiiw TtfitnAtl 
iK\)t\ liov hna^yb*\[tuif tmv 'Esiitivo] n :n)aaaotti isfO^ati uii <fr itoilijim. I ^ i[i 
avryfafij rjAt Jt]v^i<t taiat Srnr /ni-ftciii TiiinxXiit , q [nilinj n? I'nf^ Ti^o;r*]f'ijji( 
Jtifanomr xaia xavia.\/ia^vifti (folKcn f- Namen). axryptncfufrlai itr'ti-[r<H««| 
'ft]ifaieliorq («fTier dtir 6). Bit fal^L dfe gielchlauteiide hfiHptnra exterior. 

" .^jS-'cronfell-Hunl. /■. ffiM. p- 242sq, 
4) miotoffut 63. Miff.; Xrilvhr. d. Sarignnsl. H.A. i.'>, 8»2ff. 
•^) ^'ffl- ^■^- die RviWIiriflvertrnge, aodann J«T«inias ii, Utt.i ,uud nahm 
ZU niir den v«r8i«K«Heii Kaiifbiief narb clem Recht and Ocvohnheit und ein« 



SS 



Ziim Rechis- und rrhmdetmvspn im }4olem.-ri'im. Agijjiten. 4'>3 

Welt ver|)flanzt wordon zu spin selK>inl iiii<] spiitcrhiii vuii doi) Romcni 
adopHert wiirtle". Dieaelbe Krselieiniinp. die wir ffir Privatvertrage 
konstaticren kdnncii, I^Bt sich auch fur amtlichc und ati Bohurden ge- 
riehtete Urkonden des 3. Jahrhunderts v. Chr. nachwcisen'l. 

Die ubrigen ans crhaltencn trujy^a^oyi'Aal-Urknndeii dieser Zoit 
zeigen allc keine Spur einer Doppclskriptur. Doch darf uiis das noeh nicht 
veranlassen anzaaebmen, es habc danials in dieser Hinsicht keine feste 
Norm bestandcn. Die 3 VertrSge fiber Gelddarlehen*): P. Hibeh n. SH 
(= Nr. I9c unserer Liste: 263/2 v. Chr.), n. 89 (= Nr. 19d: 239 v. Chr.). 
P, P. Ill n. 35a (= Nr. 19) sind recbt unvolistSndig erhalten: von P. P. II 
n. 44 (=: III D. 74b), einem auf 7 Jahre abgeschlossenen Pacfatgesell- 
schaftsvertrag fiber einen Gemflsegarten. fchit der untere Teil: P. P. II 
n. 47 (= ID n. 55b) [Nr. 52 unserer Liste] vollends kann als eine. 
zwecks Registrierung eingereichte. Kopie einer doppelseiligcn Habequittung 
(Lfisungsvcrtrag':')*) aus der Zeit des Ptoleraaios IV. (c. 209 v. Chr.) 
ffir die Frage der Doppclskriptur des Originals nicht in Krage kommen. 
So bieibt nnr der ziemlicli voilstandig erhattene Vertrag fiber Bodenpacht 
P. Hibeh n. 90 {= Nr. 13 a: 222 v. Chr.). Die Korrekturen imd bcsonders 
die Zusatzc fiber den Zeilen (Z. 5. 8. 11) kennzeichnen ilin aber ni. E. 
als Entwurf, nicht als offizielle Urkunde. Entwurfe enthalten fibrigens 
wohl auch die schon wegen ihres fragmentarischen Zustandes auBer Aclit 
gelassenen P. Hibeh 88 (s. bes. Z. 8/9) und 89 (s. Z. «/7. 13/14). 

Es ist also sehr wahrscheinlich, daB die Doppclskriptur ffir authen- 
tiache ffiT/poyoyvAa^-Urkunden des 3. Jabrhunderts v. Chr. Kegel war; 
die einfachc Schrift In voUstilndigen Kontrakten weist wohl auf Kopien*) 
oder Entwflrfe bin. 

Betrachten wir nun die Stmktur dieser altesten ptolentSischcu 
avfYQayi,, so bildct den einzigen Bestandteil das Protokoll. Es enthAlt 



offene Abschrifl und gab den Kaufbrief Baruch* (als ijryyfiafoifv}.f:4) .in Gegeu- 
wart .... tier Zeugen, die im Kaufbrief gesfhrieben .><tanden ....'-. s. Eriiian. 
Arrhir f. Papyrusf. I, 70. 

I) So fur Gerichtsprotokolle [P. i'. Ill ii.^la -g: P. Hibeh n.3I:c. 271 v.Clir.), 
Objektsdeklarationen {P.Hib. n. 33: 24.V4 v. Chr.). Verlustanzeigen {P. Hib. n. 31!: 
229/8 V. Chr.; n. 37: 23.V4 v. Chr.V), endlich audi fSr Steueniuittungen (/'. Hih. 
n. 104: iib V. Chr.). 

3) Ein uDsctieiu bares (■'ragmeiil eiiies Darlehnsvertragcs de.-^ 3. Jabrhundert.s 
enth&lt BQV. 1005. 

3) Auf die llomolugie des einen Kontralientoti ./o)-o.««;(f)i,- folgt die des 
anderen 'laiinlo^. Z. l9fF. ist wohl zn erganzen : 

xitl ttTityftr tor i.oyor 'lartaTo; .Tttptr . /fHro.«<i^u*; 

T<5r Tyutxoalwf nfHixoi-Tii Aauyjuor [xni fiij fgflriti 

-loi-oita^fi I'liAi 'laxiuimi ,tc«jii riuc /(i(i//«;ri!i»' tt/.i-ifAni.; 

/nt/fttri'. ^.ttofTi [ ^ar <it n,'] 

7iaiiaaryyv<i<( iiai,i ce(. nacli Wilckens Ri^anzungen /'. 1'. Ill p. XVIII. 

4) Auf BiTi'j'e«^« <nyYtia<f iii nehnieu Bezug P.P.I n,24,2 und lln.:21t:. 

Elm. Beltrlge nir alien Oescblchte Y13. 30 

34 



Paul M. Meyer^ 

DBcli dfiii IVHakript Bine in dcr drilttii PeraoD abgogebfiic ErfelSi-ung itcs 
AuHHtPllcrti dcr Urkunde mil oder oliiic oinlcitondps Verbimi o^oAoyitir. 
Die Form der Htiiimlogii' leigen dws Aiillicfitliikuiii P. f-libeh ii. HtJ titid 
die Kopie P. P. 11 n. 47. Anf cine solclie Stilisierang wcist wohl such 
der AusdriiC'k ni'Yy?<t^i] ofioloyioi hin, d^ii wir KcleKcmlJcli finden, z. B. 
P. P. Ill n. -21 b, '/.. 5 und 11112 (s. S. 4341. Objektivi> Stilisierung uline 
Oftoloffh- zt*\g»n die QbriKcn Authentika und KntwfirfD. Di(> Krklanitig 
selilicUt mit der KlauscI: *] it avyjQa^t) 't';Ss xvf/Cu sanu (navtuxov) ev 
uv int^ft/tititi. die gclfgcntlich variien: in dw ftltesteii L'rkunde, P. Hibeh 
n. 84 a, luulct sic: ij W o. T^. ». c. »*«!• Im^fqm Ti^twXtfi v' [aXXo^ tn 
vni^ Ti/t«K^]A)i^ rn>o<sr«rt' xttta xuvm («, S. 38 Amu, 2). Dann fol^D 
dip NaiiU'n der B (ri>sp. 7) ZfugPii imtl di>!' iiiiter ihiipn ala cvYy^uiiio^vXat 
fuiigicrcnden: dieser iiiiiiiiit dur«rhuu» tiichl iimiier die erstv Stplle eiii. 
Dir gauze L'rkunde (audi bei Dcippelskriptur) ist von der Hand einee 
Sdii'cibere gcschrieben. 

Bis zuiu Aui?i;«iii;e dns 2. JuhrbuudorW vvr Ctir. bipibi die Strtiktur 
dcr avYYfi(Hfutf{).ii^-V\\s.\inAv< dip-Helbp; audi die Doppt^lscbrifl wird boi- 
behaltoa. Sehon frfih irilt ab&r. wic dies Gerhard treScnd bemerkt li»t'). 
iiisorern pint* VprfiiidorunK ein. als die offcne Kopie. die seriplara exterior. 
Huf Ku^U'ii dcr v(-rsieju;oltcn srripluru iiiicriar alliiiftblicb iuiiiicr grCUerc 
MttdtnilunK erliiii^t. Die erstea Spurcn die»er Wandluug weist schuu die 
DarlcliiiBqui tiling P. Amherst II n. 42 (= Nr. 23 itnsei'eT Lisle) auii deiii 
.laiiru 1V9 V. Clir. auf: die UrkuiHk> ist in selir ktii-sivcr Sebrift gescbriehoii. 
die vorati»jrcbeiide iicripluru interior IlberlnITt abor dio Uilgpiido siMiplura 
exterior uii Unl(>iifrlicbki'it nodi liei wcitein, die S letzlen Zetlen tund 
selbsl von Grenfell-Hunl iiicht eintzitTrri. Die Doppelsehrift weisen aocli 
Bu( dt-r Ciptrci{ledaTlehnsveriras P. Amh. II ii. 44 (^= Nv. tiS) nus dom 
Jalire litS/7 V. Cbr.. ein Doeli inelil pubtiziertes tleidelborger At'crttor vom 
Jabn? I "29 v. Cbr., sowteder von den Herausgebeni beseliridieiie P. Ttht. 137, 
der. wie di(f {ErnaimtPii Urkunden. der Kcgieniiigszeii des I'loltMiiaios Vlll. 
angehOrl *). 

(n ct«r Zcit zwiadien 1*21} und 113 vor Clir. volizicbt sicli erst die 
Kmudlegende Andeniiig in der Struklur dcr tfvyygwyoyp^at-Urkunden: die 
scriptura interior wird jetzt sum kuraen. erst vom ArcliivlK-aniti'ii hiiizu- 
gofdfSlon (s. /'. lieinoch p. ^7|. Exrerpt^l oder vprsehwindet Ranz; 7.uiu 
Protokoll ireleii sodann eigculiaiidlRe tVT«7(»(i(f«/des Aussreliers dw Trkunde 



1) mMngut G3, 501. 2) Dc-r uuf ejni-n hclwn vorb*'r licuutxttfii PaiiynU' 

fvtxea gcxdirlebeof^ Gctreidi-darlchnswitraK />. Amh. II ii. -la utut ilviu Jahrv ITS 
V. Cbr., <ter oar elue scriptura eDtliitlt, i»t wolil chi E^atnurf. 

3) Den eigenllicben I'rktitxlen vorauflKelieiiile Euerpti: (abor vah (lerselbu) 
llttDilj Quflcii bkli udiou iu elulguu Pajiyri aniUictieu Cboraktero aus iluo H. Jabr- 
huadti'l 1. Clir. (so P. P. HI a. SSd: P. mifh n. !)4. !«). 



Znm Pechttt- unil rrhmdeiiti-esm m jiMmi.-rVfiN. AfjifjAen. 45.'» 

iirirf (li'S liryftifi'foifvi.iil. wiwic dcr ohliKatorischf Rfifistrrvcrniprk ilps 
vVrcbirbeamirti. tier den ktimmerlichen. sclbstgesfliriebciirii Rest der ..liiiiea- 
ischritt" rereiegell.t) 

Doc'li anf dieses spate Stadium dcr oi-j^pwy/J i^efm^irifio^ babeii wir 
erst spAtPr oiitzaReheii. Wir wolien jeui des nahercn dip (;i7j'(N»]f«*»''"*^- 
I'rkunden ini :i JahrliiiitdiTt vor Chr. bc^lmclitoii. 

2. Die frUhpioletnaische Urkande ist, wie wir salieii. voti dcr Hand 
ciner IVrson geschricboii: iWfsc ftigl audi die Nnnicn dcr Konlni- 
benten und Zougcn auf dein Verso hiiizu. Dauii orfolgt dip Versit^elung 
dcT InnonitcbritI durrh die Koiitrnliciileii (und die Zptigen). Kmm gaXm 
Bcleg bierfnr gewahd P. P.U n. 21 i= Ml n. H: s. S. 429 Nr. 20). E)er 
in 4 Fraeuieiitrii I'rhalWnc PapjTns. auf dec wir spSlcr (S. 4fi3) nocb zurOck- 
koninicn. onlliillt das Prolokull ciiivr OcriditsverbaDdluiig. Das Fragmriit d, 
das hier allein in Hetraohl kommt. reprasentiert in Z. 1 — 12 die in iter 
Geriolilsvorlianilliing vdrgeJpgte und vcrleserip JCpugpn^ti^Ka^o dfs or^paffo- 
tfvJjt^ DioKcues ttber eine unter seiiipr Zeugeuobmaiinscliaft abgegchlossene 
isvYTi'^T'l (*^yti"f). Icli gcbc den Wortlaut dos ganzrii Kragiiienloa tiiil 
den Ersanznngen Wilckens; 

I . . , ,)j' ■ii'ii|«|j(i["'l' (• • •! /'"t"'*ii' - ■ • 

MuifT]fi»l ^•naiiJVM Atoyd'tj^ St'ivtriK 
.... rr}_" lljtiynrijt: jtmivtr tr HmfurMi tov 
A{»iii'utrov fn]fiov ror it (troi-ci fttjfo^ JuaiUn: 

h lltnn<t\f isnyttiitfift' fu'ttiTf^ Ijt'i *U'yy[Mtif i/Xv 

.... /«'i-'/]r*), TUtH' ijr kAfh'niiir i'oJrmyiw ^fiiat'H 

i^.Tf; i']wr«/(ioc xrti — V'J'if/f xit) ifinr x(ti rt'tr avt- 
*,Ti)'(«t|<//tT<'i^- fott iiiifiTn'^nin' tAt'txtr (sic) (_«[oi ^VJ- 

] Lvi rn AixitaTi}inor .i>*jrnJ{»« (Ai) 

1 *J<"/i't'«lf '/^ (!»T/y(«i'/<i rti v:toyi'/tf{affiH'iii] 
\ ToAt xni £f'>TUHio:: xiei uam ftt'^Oi: ix roi;? 
Is A4ny\iHtif/WTni or larii' fii^o^ Tojit' 'luir rt (Hior brichl das 

KraffltiPHl all.) 

ICinrr kurze Analyse ddrfte am I'latze sotn. Wir itiQswn anx bei der* 
selbcii ^H-ilrli}; balten. d»B wir das Prolokoll eitier GftrirlitsverhnndliiiiK 



1} Kiiie Aysiialiiiif uut«r den I'rkufldrn iiacli <leiu Jahre 113 r. C|ir. Iiildcl 
nor ilie Darltlin*tirkiiD<lr I* kehtaeh -ii iia» il^m Jntirc 107 v. Chr. Hior tiixlrt 
sirli D'H-h M»ll den RxKt-r|>le'< die dfiii Wuttlauti- nacli kainii von dcr M-riptiini 
exteri»r verM-Jiitalrne. uXtet wotil ain-b vxiii ATcliivIii-iinitcii ){r!4clirif)M;Tii' niTijitiita 
interior; v» frtileii nur die NaniPii drr Z(iuk<m) bin nnr ilen Avs myjifrnfo^vi^^. 

i) 7m crgriQXQu vtwa nacli /*. /'.Ill il ii^. Z. IS: arrmmtriutiv^jr; vgl. audi 
P. P. I n. 34, «■ 



30* 



U 



4!)ii 



PatU il. Uet/er, 



iiebst den vaiKpleglDii und vfricsorii'ii AktcDstuckvri vor uns haboii. 7,. I 
rvprii^eiitjort di<> rulirica tier detn i'rolokuli der (ierichtsvrrliaiidlaDg ein- 
verlciblfin (iu{iTV(}ht. Z. 2—4 den Kopt diescr in der Vorniitersuchung in 
ThcoKonis pprsfinlicli voni ovf/{t(ttftiqvlu% zii I'rotokoll KPp;ebeneii Zeufteii- 
auSiSagc (liicrauf koiiiiDC-ii wir S. ii63 zurDck), Z. 6—12 die Zcugcnausenge 
aclbgt. Dicse tcrfitlll wicderom in 2 Teilc; dor enite (Z. 5 — 10) bezieht 
sich aiif die bei Absohhili dpr ov/yftuf ij fliattgehahtcti Kornialteii. Dor 
zneilc (Z. II. \'i) onlh^lt die cigpntliehp. zngiiiisten dps KiSgers vom 
ovy/Qttifnff ri.a3. abKogcbene Erklarujig: eine sichere ErganiunR v{St^,v. icb 
nicht vuri:ii»i.-bla^-n, dcm Sinne nach scheint inir (olgcndcs erforderlicli: 

11 /tfiiOPf ni'r Kt'r/Ji'l ^.tJ ru 6tx«arif(iinr i'fyr«f(«i« (<t») 

12 ( ) a«trj(t Sotoov, xa&' ov futtfTViKa. 

Beitu AbscliluU dcs V«rtragcs konnto man aoch nicht wisBen. daB oiiio 
Goricl)lsvi!rliandiuTig infoli^e einer Kla^^ des Barlebn.itgeberit Sotaims k)*^)! 
don Darlolinsnehiner Sosos iiotwendig striti wDnle^ bei dor ein Zcugtiis des 
(;rY7(A(frorft''A<f^ ziif^unsten des Sotairos absuj^ben sei. Die Z. 11/12 sind 
also von 2. 5—10 nu irtnacn; dicae bpoiehcn sicli aut die Voi;gajigeolieit, 
Z. 11/12 Huf dift Clpppriwart imd Ziikunft: dae Sixic<iTt)uinv hni noeh nipllt 
stattgefunden: ffir dipsps vprspricbt dpr tiv/yiiuiiotivXti^. tlfiii Klrigfr die 
in seinem Gewahrsani belindliirhp Originalurkunde aiisztillpfem. Zam 
Bp]p^ dor Er^<iri2UUK laBl sicb der bckaiiote Scbied^prncli von Knidos 
xiigiiiiiitoii van Kalymiia auH dpm tl. rP8p. I. vorchristlichcn Jahrliundert 
hnranxiehpii <). 

Z. 13 — 15 uiiswps Fragmentes pndlicli liaben mil der ««(*n'(i/" nichla 
zu tun: uc cntimllPi) vielmobr die Aufzlibliiiij; ariderer in dor Gericiils- 
verhitodluBg vurRi-briichtLT wild prutokoUicrlpr ScbriftslDckc (rfY(."'-'""t 
6ixnu>'ifi<tTuP)^ n&inlicb von Toilon nines kuii i^lit'tivn iSiaY^(tft[nt uiid der 



1) Tiucr. JKridiguea ijrfc^aca p. IMff.; e. p. lfi& Z. Ilff.: (r« dl ijaifiofiiatt . . .) 
tt&tntvr Jfii to f,txt"jj!,<ji'n r«) r)|i-Ti(lurai ...].,.. tol Jli •/r(i(iTir^i>> klilaviti ffAt- 
(fni-Ew ^e t n lUxaar iii/\or nartr. r« yeafi/it^'a n/*?otVpoi« Tof( nirtdwoxt . . • .; p. 160 

Oii)(i/ot', Tol dt <Idi'i'(a]TOt ii'jfi fiiUfTi-f/aiy nuimytrfulttu ^xi i» itixniJTr/pioi't iyficif 
ii-^iyoKiT™ f'^l ruJi' npomcTRf cat. Diese lotxto Stelle kann alier taclillcti niclil in 
Parallde mit iinflorem PapiTiiB gp^tcllt ncrtlea; ia iliesem liaiiOt-lt es slrli vreder 
um .Hcyri'iH'i ;iKp*tui' /n! lor itxamifptov. uocli am Jri/puj-f i/a&tii ^s! tn ■tijrninij(H(H'. 
n'i« wir S. 40r. aelicn ncnlcii; Uio niuiiiJIiclie )^UK«naiis8affC (Irulet nor iu dor 
Vnrunt«r»uchung, uicht vur dciu GorklitHbAf »tatt. 

•2) VkI. p. Jfnfffto/a a. 18; /'. I'. Ill «. SI g, Z. 3fif. - Im Btsglnn vun Z. 13 \»t 
elwa 211 Prijniizcu lai-jj-iiiotfiil; «. f. Tor. 1 n. 1 eoLS.'iSff,: fcnpKi-MjTOWOi i(i *«/, 
# olv nRp/jTFito rl(jf(7(f>/«iti«i'. »tj'Kn"i»"v4»' <*o l.aiiiii'iir)J AttJifois. ^ftitf' /;>■ ''* ^ . .; 
e« folgt in il«r tiarliKlcn K»1iiriin« eittc Anrxililung ilcr von den Parloien vor 
gele^len Aktensttirke itiid Crlcuiiicn uuler Ucrvorliebuu^ (ler spedell ia Getnicht 
konimeiideii /j^pr, dcnielbeu. 



87 



Zttm Rechft' uni Vrkitntlf^fmen im ptoUm-Tcm. Agypten. 457 

Wir wcudeu ims Jelzt dcii tflr uiiBcre Kruge in Kclracht koniiiicndeii 
Zeileti 5 — 10 zu: dt-r •■,t-^YV"f'*f'''^"i *'rI*lSri tlroierloi : 

1. ioh nnd die zusjtmmcn mit luir beitn VcrtrairsschliiU RTiwpRcnden 
Zougeo sind aU alette voni Schreiber der oi-yyoiiq^ aoF der 
Urkonde vermerkt wordcn; 

2. die av^(i(tffr} i?t vod dcu bciden KontiabeatcD iiud den simtlicUen 
Zeugeii ^-ersicgolt wordon: 

ii. di(s heidt'ii Konlrahcnten haben mir als Zpafenoliinnnn die auf 
diosp Weise rcclils^flltig voIlz«gpne ar^tfcgrj lur Aiirt)ew»hnir»g 
ftbci^cbcn. 

Yon wcitcrca zur Bcglaubiguiig nolweudigcn KorioatilAtoii iat aicht 
dip Rede. Dipjonigo Beg'laubigung, diircb woicbc die l-x-Iilbvit und Gtlltigkcit 
aller ■ir^cc/'tci ') in crsler Unlet bpwiefipn wird, ist di? Versiegclang der 
scriptiira interior, sic scliaRt ersl di« m-yyiMi^t] xi-qIu. 

Dali die Mitwirknnp der Zeugen hierbei immer. wic in imserem Fall, 
crfordcrlich war, i»t schr iinwalirschoiiilicb, Dagcgcn S|)rivhl der Ausdruck 
•-•tniifimii'KiS^izt iitYYi""f '}>'■■ den wir P. J\ I n. 24. 2, "2 linden: die Kootra- 
henten sehlieBen cinen Vertrag und siegp'n gemeiiisam dip nber denselbpn 
aosj^tellto Vorlragsiirkiuidp. lu der auf eine m-yyiHcqfj bezAglichen Diii- 
Kabe ttus deiii 4. Jahre de» I'tolerimioa IV.. f. MatjdiAa ii. Vl (s. S. 42H 
Kr. H>) ist audi von Sicgcliing durcli die Zeugeii iiictil die Rede. Andcrer- 
eeil:* zeigt uns der Wortlaiil, daB obne Siegeliing durch die Kontmhenlpn 
jcde in funnaler Beziclinn^' somi fohlerlogc Verlmgsurkundo uti^tig 
m (Z. 3ff.): 
8 i}i'/7(Mii|Yv/f i'o{r] fnQ pot avYY(Mtji/r //kjOtoomvc .... xnl rror /fn^n'(Mtn' 

* qittofr. ocwj!(()yJ, vxo t^c w^mc IxxXttf^ivra^, tt<}tj\ffa\ft<no)^ Tf&fftHit 

twTtjy JTf^ia ZtiutifMfJi rail 
5 fnn'ty^{tatf<fH'^)' fitia di rttvra eel. 

Zur Siegtrlutig koninit daim als sweitce Erfordcrnis biD2u die Deposition 
der rechtskraftig beglaubigtcn oiT/poyiJ bfflni Qvyy^aqQ^vXa^. Das r^r 
Grfyttntfifv xvi*lat' ifvXticoni' badeutcl niebt nnr AaDiowahren der recbts- 

1) Das gilt (ur die prlvaten irie fllr die AffentUchrechUichen <n7}'f n^tu'; m fSr 
dl« AbmicbUDgeo zwiMrhen den yua^yol uail ilem Steueipaditer (t. S. 436 Adiu. 4), 
<Ji« ia 3 vvrsicgelti^o Origin nU-xcmptarcD (tiati wlbst&adi^n xivjiyifa<ftt) vertfn- 
bart wenten mfiKSPD: S. Rrc. Lawt rul. ^. SIT.: myya^iir ti[. . .]tc9vcvt ahiii 
AiTiiijf la^^yiifiiiFijV jnrthi.t(|ip in] toi{i] tlifoii yly^tcttat; col. 18,8ff.; ti; 42, 13. 18; 

P. M III n. TOa II, ft. EtKnso Ut ods SleKeluuK fUr die WerkTcnliDsangnveTtnge 
b«X«igt: P. P. Ill n. 4^S KectA l,Ur. 11,34. Vrnw III.G; <b. aacli />. Uibth S9, 
38ir.; 39,15.). 

■i) Eiop '^ccliiM-lir •«r/7(iR>f ly f»«{hvi»wcf8t iwific)i«u :t Gricclivn hIk R«>utJC«ni 
eines 11i.ii.90i und eineni Agyiiler als Viii'hter abgwchlOAseo. Viet ARViittT hkiit*rte«l 
ilitf "linr Sicgvlimf; M'iu-ito >irin*:r tii'^imlvMitniltPatcii angfilUgv m-yYV^ii Im^' 



S8 



Paul it. Mtf'/er, 

jrOlti^en Vertraf;siirkunilu: dor f)%'/^fiteif/orfvi.ii^ hal audi darfiber zu wucIiqd. 
ilaB liip H<*'4|iiniminK(?ii tier iiryy{,tu{'t\ ilnrpliecffllirl wordpn. (ipscliiphl 
ili«* nielli utier IjiIIpii ilie heim Yoilra(tsalpschliiB Ik'sH'IipiicIpii Voraiis- 
seuuiigeii fort, daim lie^t es ihm oh, filr ilie p^eechiidi^c I'artei einzutreten 
oder lien StnatsbchoKfcii voii tk-r verfindcrtfii SaelilaKu Mitteilunii z\\ 
□lachoii. l-'fille dcr leWlpreij Art lipgcii mis /-*. /'. Ill n. 104: lOi I, II: 
i06a. I), vor (s. S. 42S Nr. 11), in Urkumtpn aun dcni -t. Jalir dew l'tol(»- 
iiiaios Ml., dereji Scliema tik'iphlaiileiid ist. Icli fcilire als BciBpiei 
difi L'rkuiido n. 104. 2 ft. nii: 
1 IJjtwditC r»it" 'AkxirnK rvir «.To Ttjii {'A\Qft(ii itixJ4tu[tv\Tfnr K/A.wm') 

T«i* avuXr/f^fii'ivr tt^ ro iite{mXu(or) jimt rhv tiTO{ti>v rof ^ (trot-v) 

.«(« V(iY((/^'fi'(;(l()' urn't^rfij^tr itf' ijfia^ 

'.LT'uin'n-io^ it <iryy(tnqi>tf.(ii'Mt-) nv/Yl'^VV*'- 'J'' "/'/ 
S 0fYytY(ititf.9ai 'A/LXttizr jrpfi," 'llXu\6i-i{Ktr Toy 

■/\i]rt0ytir rov xXr^ffov Ixfitnitor raxTov jrrpTOr 

(iH'Tu^t'/i') i. xu) xt[)(tt^^»ypatftlxiti/i rm' tttfoifitfoi- 

o(txoi- Ttniiimir ftifii'lHi'tiii^tu. n^itiiiT^iijhriTni nvr 

(ifc th ,-i\ninJ.txtn' ro ^(toytYfitCfi/fh'Of txqnQint: 
Es (landelt stch titn mw luyyiu-.tj i. iiiiifff'nin'3^: Kontralictltpn sind 
'AXxi'uic. t-'iii i:ii 3. syriscIi-fl^ypliHchcn Krippi* kriCKseffttiigciier Syrcr'), 
dcr vtmi {ltiiu/i.ixor einen xXi^tio^ uls UntcreiKPi'lO'iier zugcwlesen orliBltoii 
liftt. und 'lli.ii'n\t'){i)u. der Pftcliter (yumiytu) dea Xi(»}(*oc; ids I'achtiins sind 
30 Artahcn Wcizen Fpatgpsotzt. Nach dor Anssnat dpsJalirps 242 v. Clir. 
wini abpr dpr x/i't^)-- vom jiuiuitxitr wiediT pinK<'iii(iPii, koiifisziert'''). 
Oaraiif lint ilpr liryyimrfoiii-iug, '.htnXij'WttK, tier Urlitinle dip 'JvytV^^'l 
eingercicht"), deren Annabca die KoutralipnK-ii duicli KCuiiRseid als riclitifj 
i;rlifirtt>ii. An die Stulle des xkinun'/ti.- ist jclzl wimlcr das ,ittij4kixt>r 
getreteii: an dioHos ist dpr I'achlzin!) Ptlr da:: laiifondc Jahr itoitene dos 
Ytfieyo>-' '■« Ifisleii: so ordnci dcr betri-flpiidr Beaintc an. Der uryytHf 
joffi'kiu hat also dpiii als ObciPiKCiitilmcr iIps z>.#7("».' am VprtniRp liitpr- 
pssiertcii (lii'H/.ix'ir Boftirt Mittoilting vuii dcr vpiftiiderlfu Saclilase gciiiacjit. 
Koiimil es aaf Gmiicl einer 0ryy(Htq>t] zam ProzcB zwjechcn den 
Konti-aliPiitPii. so hat der <n'yy(titqotf<i'-ia^ einorsoit'* im Intereese der ri?- 

Zojtyn^K, eluciii iKy|)ti»;clH>ii Sulsie {/lotnypiitfoij. lu auiUiohcr KiKcaiii.-1):il1 lunKicrt 
illewer liler iilclil. — Audi im HtUsolmu GtridHsverTuln'cti liulicii iiur die iu ver- 
Niegelteii Kajisoln {^x^vnt) b«lRL-bracliU-ii HeweE^iiiIttel GlilllKkpit: s. Lipsiim. Dot 
atti»c/ie HkU und Hixfiltttrfohrm I (1805), USOf. 

J) S. meiD HeerictMen dfr ItotnnSrr uai liSm/rr in Agyplen S. 33. 

a> S. meioe Ansfulirunjfeu lu tier niiKrifcl'l-fnlm/iTifl S, 134. 144: (ircnfell- 
Hunt, P.Tebt. p. .^561'.: Ilirsrhfeld, JWaiittlu! Vi-r»vtltuttg$beoMte. :t. Aiill,. 8. S5a 
Aoin. I : (p. BiMt u. 81,6. 13). 

8) Kluf Abwpfclmng im Wortlaul Migt P. i: 111 ii. 10Gb: . . . /mriiroxir 

Kuj'H}t[so<i '•• tfij-j-fU^jvyXr^tCfJ otyj'ftKiFgi- *«*" Jr iiCftiiiii<axtt\i. . , .Jo 

y&wJw^C 




Zttni RechU- uiid frimnJatuescn im ptoUm.-rvm. Agypten. 



schadi|fton and klJIjreriwIieii Partci Zeiienis abziilpgeii iutt{irr{>ftr rdv'X 
andcrerHfil*; ikiii KIig«?r dit* in seincii HSitdpii brfindliche Origiii8lurkund« 
Tfir die GprichtHvcrliaiidlung zti ahi>rgclM<ii (s. S. 456). 

3. WIr mjiivpn liicr zuni VerstAndnis dos Ganien Inirz aiir dip Fjn- 
leituog und d^n Gang dea VerfAlirens im tUwIiULHroitc des 3. .Tatirliundrrte 
vor Clir. eiagclion. 

Der Kfini^ ist der Gerichlshprr; in der T)ioori« hat <>r persAiilicli »llc 
rmwssp zu ontsclipidpii, allp Klri(!:en sind bei thm anhangig zu matliMi. 
Krafi ein^r gcnorollon Dolcfration golnnRen gio abor latj^chlicli an die als 
Siclirertrelordes Kfltiigs in den rofioi fimgicrcndon ordenllichen InMnntwi. 
Das sind 1. dtr <ir(HCTr/Y04 rot' rwior, 2. das ClirpmalistciiKericht is. S.i'ii 
Anm. 3). Die fnmicll an d<>n KAni^'). tatsltchlicl) an die&e Kduig«!<tctl- 
v«r1rplcr gtriclitctcn Klaf^cn hciBra trrtr^n:^). In welchen Fillen die 
Pino ndor dip aiidpro Ini^laiiz in Bclracht kain. das litUt Rich bisli<>r nielit 
eiit-sclieidcii: uiiwuhntrtioinlirh prsrlioint cs mir nicht. daB (lie Wahl im 
3. Jahrhtmdoil r. Clir. dom Belieben der ]*arleien flbcrlassen var. 

Die an die Chrpniati»l«n durch Einwurf in das uiyflnr ^clanfEton 
Klagcti wercif^n aucb von ibnon nntfichiodpn; bei ihnen (resp. ihrem ttmcYfitytvc) 
ticgl rriiiTsucbunp iitid rripil.s(r»Iliirig*j. 

Anders und verwirketter lifgl die Sadie b>et den an den tirif<a-ip6i 
gericliteten Kingabcn, derni pctititm grwiilintirh lautet: litn/Hu m'l- im; 
^aotitf", Jt^tMTti^iie Tt'ii liTfHiTifftM ji|>f(^u roil t.^KiTi'tTiji . . . *). Mri«t*ue 



I) Das Wort fittfiv^ia tindvt sldi iilclit in dro PapynuL 
S) Vlr finilpn auch ilfrekt »n tlk AiJr«iMC itCM mfotiffh^ und der Ctirema- 
tbten gericlitfitc Kingabcn (P. P. II n.'i.\: \t,-i and S; III n. 38e: 39e-b; 30: 
31. — P. P. [II n. so tt. 11. I. Ill, I). E» Iuiinli>ll ulcli aber meist, soweil ich sclir, 
uiclit um Kinleitung ties Vcifahrciu. Die Kmiii ilieMf ICii)gst>(>u isi die iles 
rxhtirniiti. %, Nachtng S. 4$5>. 

3) Vgl.S.434. DfeBei«pielesit)dublreicb:s.beH. P. P. Ill D.:f$a, a (WlIck«o|: 
Aiirttny iiitAr [ffw fr]Mr{ii- tii tv »of (fnoUtu-c Cr^fit;, 11041 Ml n.tUr,?, welkr II 
B.a.«. I. 3. 31 III II ilK.S; 'il Verso. :f/S. - P. p. Ill n, SO R. II. 3- 7: ii, 4.V 

4) Ol>vr <Jiu> Clin-m*tUtciigerklit s. die uu»(;cieicline<e Ahlumdluug too 
Gradenwltz. im AreUr fUr Ibpj/rtufttrtehuuff ni,-l'.itl. 

■i) In) ;i. JahrliuDdert v. Clir uud auch itpiiler wcrdeii die for dK- Chrenialwlen 
be8tjmmI(^n ICingaben nnch wie vor ahifvrti'^n; besdchnet und iliDi-D ilirekt zu* 
reetdlt (». tiradenwiU, ilrrAiV /. Pap. ill. 33 (T.; Ln'iueiir, ^(t«8)N)n«f epigr^ikitae 
a pwrelcytoK. Argenlarati 1904. p. 9sqti.). AnAen U«gt die Saclic hlnoiehtilcli 
dee mpft^/oi: »cit dem 2. Jabrb. v. Chr. wird dk ZaJd dcr Uim direkt aberinHtelteii 
Kfogaben Tertniadert, nie iwh seine geoerelle l>elegalion suffrcliobi'ii zu seiii 
HcbelnL Vor alk'in tat tlirs nvbl z(iriickxufubr<.-D auf die Sdiaffuuf; elaerZentral- 
flHtUx In Alexandrcla. Dun Ut dor von Polybius (I5,S<,7) fur <1ie Zei( de»i Itole- 
audoo V. ^eiiauule x^ toti yv^tt*^^ itrtsyfiiroi, der w«bl IdeiitiMrh Jsl uiitdrro 
^aiin»i4>yea^4>; {= ab epUlallii} der In^hriflcn and Papyrus Mil der 2. U&lfle 
des S. JabihBDd«rtH v. Clir. Oh der uds in denctbcn Zeit bcscgnvadr iitvfjrif 
lt»T«ypivot (= a libellifl?) mil ihu la ideiitifizieren tst. ist nfcht »i«her. Ober 
tln-H .kSidgtlrlic Kahini'lKM-kfftariHt* ixl xii TcntlcJclicn Strack [JnArV f. Papyrugf 

Hi 



4flO 



Paul M. Meyer, 



Ipitct (icr or(«rr»/yd.- ntir tla.« Verfalircn in iure. selten audi das in iiidirio, 
uin diMP nicht ganz zutroHendcn AiiBdrilcke zu (»pbrauchpn. l-'alls cr dcm 
ErKUchen dott retentnn K»lge gibl, b(>tniut <<r audi mtt dcr Vorunter- 
sHchiinji dcs Falles iiieist den i.ntiTi'iri,^ xn'tiUjc'i. den rolitniclief ties 
Dories, ale sciueii L'literdcleKatea*). Dies geschieht durch eine untcr 
die ttTW^t-; gt-sotzio. olgedliiiiidiKC $iib;^rriptio {v:Toypte*frj, jut^pttrtafiOii 
B. S. 4*241.). Der i.^iiir(trt/>: xf'tui,^ Iial zuprst zu vorsiichen. cinon Vereloieh 
rwisehcii den I'arleten hcrtieizuffihreti iiUTdmh'ntr ai'mrc): geiingl dies 
Dicht, fo kaiin pi inuerliaJb der Grenzen seiner Befiif^nissr die Sach<> 
selbst entsclieicleii''). Sobald dcr Fall auBerbalb seines begreiiztcu each- 
liclioii Koriiin'tonEbtTMcliiM; lipgt, hat cr niir die VuniuUTsiK-Iiunf^ zu ffllirpn*): 
erntiorl dip Z^uppn (an aiich den ■(lyytKiv'"/'"'*"^)- l^ISt ilire Aiissagc-n proto- 
kollioreiusendot sodunn den Bcklagtea samt dcii Akten nebst kiirzeiii Bprirht*) 



II, hb\' t!.), mit. ili'iQ iolt ubcr nidit In alkn Punklen flbervinsUmne; ». audi Relodi. 
OrlechMie Omhklilc lU, I,3?-.^ Vr'lr aiQw't^ii welteres Mftterial abn»rten. — ts i.vt 
selir nubrsdieinliiTli, doll ttte an die Atlreftse (lest KfinigH gmclilcleo ^mvien 
jetzt in alloD t'Ulen sb ilos konJKlirlie Rabinet ciiigcreidit nvrdeu buuI 
Cmit Ausiiahme dcr far die Chwrnatisten bftstimiiiteii). Duroli ilon KiiblneU- 
KOkrcltir wenlcii sic i-rsl ilcin at^uitiyin iibcrwicstu (s. i'. Ttbt.iS; Diltenberger, 
Or. ^. ii«*r. I ti. ISiMS: Inuchrin P. Fotj. |i 18. lOfT.) Ti*\>. anclfrpii Bcamtcil 
(^. I. U. /'. ifW. 0, ir.: v. iicinach ti.T.STrr.)- — l>ie an ilie Adresse de« K6nl«b 
geridilelcn x'vtniHi aus ilor :^. ilalfte Aes '2. .Iahi'liuiidert.<i v. Chr. sind zusaiunien- 
gestellt von La>|iieur (J. 1. p. Ssq^i-). <l«r elcb Ijci selneu UnterxucliunRen auf dhse 
Zeft beadiranlit. Zwei Fomiuu dvr ijctita mIdiI jcUt xti iiDlendieiilcn; fli« be- 
iljngea atrcr in ISoziig auf den liihUuKenwcK keinen Utilerschicd: I. ^ioiuu ooF, 

2. itofuii cov. jliiadfi: n^ttaiaim ytfAtptet f*y ^:tiatoyf.o^aifn ii-nofifijftaioyt/aifip) 
y^ip«i t^ mifnjuYV rc«p. nrpoarafm yfaf-at ni iTTpnev^tp. DIC dirftkt VX d«0 

«Tpir(9}'D< gerlditeleo Eini^beii siati (vie allv luuKaben au Ueaiitte) isto/irijfitna 
(*. S.4&9 A. 2). 

1) N«ben ihiu wlcr statt M-iuer lludeu ntr Kclt'Ki.-»tlld> deu I'lp^ifyu'xitti^ 
r^<; xiifiijc, <leii Geiidarnieriecbef (it. I". MagiMa u. 33,S: u. ID). Kr i.il ilt;iii I'm* 
inriiw unlergcordnet (s. x. B. BOU. n. 1012). BOf. n. im» lipiBt es id elner an 
d«ii Kuniji gcrichteten Kin^be des 8. Jahrli. v. Cbr.: I'riiw oi^r <$'i <in'ifitroi 
Y^wai"ii(/a>t rvJi fitiinhxwi Yffftfifiaiti rof lo/iui' xui imi natfii roi" ffipKruyoi' fni- 
nniqi iqv nuAfiu,' iqtiynyfif fl^v yvviiiKii {m i^i otiriiii /lav eel. 

2) Aur iliruktv /iitfdfti uOer ('it/nytui.- »;eileuH iles aTfi'rT\y<ti uhue weilere 
£dc);uti4U wird DvxuK geuommou P. /'. Ill n. it^u; /'. Jftijrdota d. II; 14; 2&. 

S) S. das PelHum vou i'. Magdola d. i: 4: l»: 17; 29; 36; 40; BOV. n. 1006: 
K. aui'll F. Bdnofh u. 18. 

4) S. E. B. /*. MoffdoUi I). $,17: inr<uin/<ci-(»' r^f tft/l^p't^^f . . .}: itl.6 Daw. 

») Eiu solilier Beridit eiiiwi Utirdi fcrfi £(j xtjofijiutTtritifrii (k. S. .V vom 
ajlirtiifytig AvU'gifttai ^niarittjt rw/jijv Stu'scliioii au* dpm 3V Jalir iJcs Plolomuios I II. 
lieKl uiis /' i'- II II- 2,1 viir- Die TiiUKlieit dv^ ('iKonirrji; Isl io dle«efli Fallc dne 
<;iiifiii.-Ii(!: rr liul drti [{rklu({ti-n xillrrt, iliiii die rcrfi'^i.; lU-s' KUlgurw >i>rseli'*cii-. 
da JKiiur die Reliaii)>luiiK(!U des8vlbL>u alft tinuabr Iiez^ichnt*!. sendcl er Ibii vava 
vtgatifYOi (vgl. /'. Magdota n. *8). Ich liuwc tlew iiilercwiunteii Texl f&ljfen: 



U 



Zttm Eechis' tmrf L'rkHndemvesen im pidem.-rmn. Agi/jilen. 461 

zum iir(»«T//j'ov' ') zur weiteren Erlodigung. Dieser bctraiit dann (ten in 
jedeni cinzclDen Fall in Bctracht komnienden Gerichtshof niit <)er Urtcils- 
fdllung. 

Am besten infomiiert tins Qbcr die Funktionen der cinzclneii Iiistaiizcit 
gerado im Hinblick auf die Zcugenaassagen der P. Magdolu n. 18. einc 
Eingabc aus dem 1. Jahr des Ptolcmaios lY. Das I'etitum laiitet: 
•Z dt'oiiia orr oov, ,i(Ci}i/.t>', fl Ooi do[x]n .yQoort'i^tu Jioftirn t["j]( [i»r)(«i- 

^'iyV" n't''"''"] 

Mtriirditf'ti rr'n i.-rtorfirtji drnxit/.f'Of(i}l>(u ^iiiifir xm KQorif lii' o'lr 

xai ri.Totiro/^jYH rit f(.To//«pri'(»*/ft(-'iT« Jioffiirn xai avTor Jtoyt'rijr 

(den Beklagten) (tiTi) roiv 

Die rnoyimifi] deB DTQart/yo^ laiitet, wie in don meisten Fallen: 
Mn'iirdQin' iid^/itOTtt) {i}fr)di(ri/.viior) firror-' ft 61 fii'j, «.T«(<irtjJ.oj') 
Atoytvtji- «.t(w-) i'.Ti Titv xuS^xfnTf>j: xQiTiiiiiov diaxQiiU'ii. Datum. 

Die im Vorverfabren von dem irxiiiTt'tTtj^ xfifii/^ prolokollierten 
Zeugenaussagen des .I'l/zm* und A'(»'"''/' *^" ('L7n/i<c(iTi\i»/0-nT(i) sollen, so 
beantragt der KJager, nebat dem Beklagten nnd mit den sonstigen Akten'l 
von ihm an den orpKr/z/o..- gesandt werden. 

Der Gauchef bestimmt, falls er nicbt selber kompetcnt ist. rh 
x(tihr,xnr xfftrilptor is. z. B. auch P. Magdola a. 22: 40 — n. 21 : 23: 28). 
Zu diesen xe(ri,'(«« gchOrt, wie ein jungst verOffentlichter P. Magdola 
vom 26. p'ebruar 221 (?) v. Chr.^) zeigt, aueh das national agyptiscbe Volks- 

1 Moa/iiov .lioifnvfi ./itlQuv' fxitiiiatr (loi Jiupi'iiuypi; ?iT(i'Jf»' j(( /(!///(« no/it (■»;[(' J 
xtnit Jiovi-aior, iv iji ruf/iyiiinta ' iffioviiacA tmmi ri'tv duenlmr lijCji'- ttvr.xtti.t- 
ar.fifroi ovv xof liofiaiof iTinviyroir r.ni^ii TijV trxtrSiv xr:! t'xti.noy tn <)'- 
xnir. Toil Jia(i./ia/i'ii :ioi^<ftii' (tvn>.^j'O(T0> 61 ror liorvoiov /itjltiv t/_tiv ti'iv 
S An: t!j^ HTfc^tm; hyxfxi.t^fti-viay nnl<sxi:'/jci! iniiv .t(jf>^ at- Ti/i ^ 
rof ifr:(ftioi!ti. t(i(Nuijo. (fim;) xt tfiifi/toflfi f (sic). 
DalJ Bloscliion uni die Wende des Plolemaios II!. und IV. f-ntfiiJif;,- fr '0^'*("'7/"'> 
ist, m^Ei^n 3 aus dem 1. Jalire des Ptolemaios IV. staramende Papyrus {P. Magdola 
n. 5; II. '21 und Melanges Nicole |i. '.'81ff.). Aacli id der Neupuljlikatiou der 
I^lrie Papyri III wird die Korrespoiidenz des Hioplianes (.s, sction mein Heerimen 
S. 61) nocli fa]sc)iltcli der Kegterung des Ptoleinaios II. /ugeschriebea. 
I) P. Magdola ii. 7, II liod soust. 

■J) So fasse icli fmi'i ti-iv fi-y^{:tT)iar im Gegen.satz m dcii HerauKgelteni uud 
berufe miili zur Stulze auf P Ueinack a. 18,31; vgl. audi P. P. Ill n. -21 g, Z. 38f.: 
Ari»leas § HO (Weiidland), 

3) S. Jouguet et Lefebvre, MilangeM Xicvle (1905), p. 281 ff. lu der tvioypK^f; 
de.s orp«ri/;-(is' lieiBt es: ikiiu.: inl rior IttloxQumr) Ai{axQi^iuai). — Ob die '/.aoxiiitici 
mit deii Aixaatai xoirnl des Diodor. 1,76, 2ff. ideutisch sind. ist zweifelliaft : 
s. Gradi'Dwitz, Archiv f. Pap. \\\,Zf> .\am. 1. Selir nalie liegt die Gleichsetz.uog 
der Aixiiaiid xmnii mit dem In den P. Magdola (n. :?!; 'iZ: 28) als xa^iixnr 
x(iiii)ffi<if vom oTQiniiyii:; bezeiclineteu xntviiAi{xicinv^)\ r. dazu van Hemerdeiit 
Lecicom tupplelorium s, li. v. 

it 



462 



f'aui il. Sleifet; 



gt-rirlii (hr i.ititx{>m^i. Dasegeit !<clioiiit es iiiir iiiicli dem S. -IJ'J Gee^igteii 
ftiiegpsclilijssei], dali die Chrenialisleii jcmals iii eiiicm I'lOMS&c »l8 Urteils- 
liiid^T fuiiKicrtcn, do«sen Voruntprsucbtiiig in doii I-I&ndert dos (irpuryyos 
(mid ixttiTt'cTtf^ odw irti 2. Jahrlinndm andorrr staatiiciior Dorforgsne) 
gelegen Iial. D»ra»s wfirde tiilKun. daU in den iius durch die Paj>i/nt$ 
Magdola (Ibpr lief men fallen nieiiials die xi"Jf'"^"*"" "'■"' xicSiiXtir xQf 
rijiHor in Itclraclit koiiiiiicii 'J, 

fiiMiiilB dcr iliin vum uf («(?>//».- crtciltPii Vollinaclil (ph wlrd kpine 
Knrmo! nrtpilt, win holm mmtsclicii Vpifalirt'ii itt iiire) tiiul uul' Gniiid 
der ihm ilherniitielien Akteii and vorbercitoiKlcn Schrifts^tzo falU dor in 
Betrarlit koiiiiiieiiiic SpoeialKCrirhtsliDf da» I'rieil; tiiritidllche Zeiiy:t^< 
Missn^en findcii iiiclit hi rm- di>»:cTr/{>iov statt, nur in der Vonmtersachung. 
Dns in Dnp|>elHci'i|)ttir anfpRsetzir Pmtokoll ciner aolclien vor doni 
X4iiyijxoi< xQtTiffinr itlattfindcndon HnDiilverhandlting lOprSsentiert /*. P. HI 
n. 21 R. Als Gpriehlslicif fuiiniPil eiti iiiclil iialior hpzoiehrielps KoIleE'"*" 
von '.t AtxniiTfti uiitrr (ii'ni VnrNilz I'iiiON .t(i«h1(»oc: ilic TagiinK fiiidct in 
Krokodilopulis. der Metrupolo dp« Gnns. tni 'Zt.''] Jahr dee I'tolemotos III. 
statL. Es liaiiilelt sicli uin ein t-{XAtifn( C>'Ji>ft^y) oiiips 'iin-Aitlo- r*]*.- 
f.TtYortj^ yogt'u eiuc (iUubenKgctiossiu. Dor Kopf dL-s I'rolokolls hat 
fwlgendi' Stniktiir: 

Datum — Ort — M .T(»o[*rt(»f>f Z]ifnidi'/itdo.- lUxtnirnl (fnlgrii die 

!> Narncil) z<:r« to .7*((/ 'AiioiToiiir/nr mi- .7[mj.- r^t nrfHtrif/iat Tor 

'.tfi'Hrifiriir [ittit'/r TiT]ayfnvnr j'(«r'/ir tn'ri-it ."r^iifirtcyfia, fir 

iattt* utfiyiiit^or riiAi, 

Es Folgt das soitens des Gauvorstoliors des 'Ai>iiti-itiTtj^ an don 

I'ratiitlpnten des fleridils poricliti'tp ■tj.i.i.Tayim. kndt dessen dii' Rirliler 

iliriii* Anilc.'* walu'ii iind in (K'lii die notwrndigi-ii SfliriftsAtze niitRotrilt sind.') 

4. Dorselbc Gprirhtshof der 9 dixmntil fallt das Trtril in dom 

l'nir,<'«s<'. dell wir selioii ti\w\\ (S. -(.t.'tf.i ln-i rielei>pnlieit il^r Zoiippii- 

uustMige t\e* iiry/fiitrf oijt'/.ii^ DiogciiPH atisfrdiriicli heliandell hahen. Das 

I) Uit nullum l{<;rlit liat •f»ii]{Ui-t, CJirtmiqtir 4c» I'npyruii II {Jicifm dt* ivfiidM 
Am-iennni lUfK'i) p.K!) die niiMiiiliniKlrise H*'/,lrlliiOi; i!pr Fmnirl "(; j«r9Jv*'ti in d«n 
ibfiyi-M 'lebl]/ni4 »a( die Cliruunll^Ii:!). wii; »•: WetiK*"'' ■•"' -4^*11- f. Vbpgnuf. 
II. h^i—M'i) annirninl, lu Zweil'i^i ^i>x«|{en. Wir koiineu wulU nucli wetter (cehen 
iind viiic ^»k'Ile Bczlclniiiit In utloii Fallon veruvluvu. 

M) S. P. HiMi p :t7(; u, 3i:. 

3) /•iiciM liestiinml Oer Stratcse, wtl ale ilurnirtvi ftinitii-reii kaoii Mir von 
bciilcn I^rtcl^^n nbKeleltiiteii mxA atif^^,eM\\\<i*»i\n: 'I.. ](i). Uaiin winl dit' Klnfii'- 
cdirUt (<V</'(/«0 dM K lager* in cxtcuso gtgcbi'ti (Z. I2-S5). I>eu BcuchluB tie,-. 
Protokoiubllilot A\v rlKfiiliii-lie VltIih nil! unit vor den AixK<nn<y lu diT die Bpkl»slc 
EU itirer Vurk-iili),'uug yifimiiif hr/u* \xiii fl<x<.'iiDifir(i(: elnreictil, mi'l das llrleil 
{,7m p. I'- III n.i'ls, Z. li-ao vkI. j,-txt Ja» /j-jfi^jMH ;■. HifceA t. 3(lri: «. Ik-s. i*. P. 
Ill U.^lK,Z.i7 = P. Hi*. Wid, X.I3; ■'*« rfwf?«;j-» -J'" - P. P- I" n -'B. Z. M 
= v. ITih. naA. Z. 21 : *i,>upK ccl. — P. Hit>. 30(1, Z. J3f.: q •Umii ant aviryotiT'i^t- 
i[a]t fv [tfii fr'Hfi\KX/.fori abiLti Hixaairfpitit |c')riu.inji- [- . t\iari.on ■=■ I'. P. 

40 



Zum Iterhts- und Vrkundfmioesen im ptoleni.-rom. Agyi^en. 4i53 

rrotnkoll dieses Prozesses liegt in (ien 4 Kragmenlen P. P. II ii. "21 
(= in n. 24: S. 10 Nr. 20) a— d vor. Die Fragmente h iind c liftngen 
ii) der Wcise zusammen. daU c die linkc, b die reclite Koiumiic bildet: 
b. Z. 1 ist in gleieher H6he wie c. Z. 7 anziisetzeii: die beideii Koliiiiineii 
von d sind die Fortsetzung von e und h. Trotz dieser vim den Her- 
ausgebern erkannten Tatsache ist ffir das Versttindnis iind derr Zii- 
sammenhang der Fragmente a — ^e nur wenig gewonnen. Nur sovicl 
kOnnen wir erkennen, daQ c. Z, 2 — ^fi die Namen der i)ixtt<iTtu enthiilt 
fvgl. P. P. Ill n. 21 g. Z. 4tf.). unter dcnen sich viclleicht auch [Z//c«]Wf,«i-, 
der .T(.of (((»<>.■ von P. P. Ill n. 21 g. befindet. C. Z. 7ff. ist nach P. P. Ill 
n. 21 g. Z. 12f. foIgenderinaSen zii erganzen: 
7 8 tyrct/ny o/jnyr(Ofini'iT(c \ [:ni>'i ti'- Aix]//^. ?}-■ tyQfiifaTo 2Lf'fTitn>oj 

if xitTi) TO l-(\xXijiHi Tiidi-' i'cjTc/yoj 'I'o/xtrj 

10 ) 2Cfjiii'U Kfiicii |r;)-'] (,T»'//.Tr//») /,T(,T(((tX''«-') {i-xmurTHQny- 

Qfn) xnftu CCt. ') 
Die 9 dixiiHTuI fallen also niit Stinimeneiobeit ibr Urteil. 

Das Fragment d haben wir srbon S. 4o3 in den Kreis unaerer 
Betraclitung gezogen. Die zu Protokoll gegebene iitn'Tt\>h des <iryy(in- 
rt<tr(vi.(i3. Diogenes zu Gunstcn des Kiiigers Sotairos tragt den Kopf; 
fi<t{>T\i\tti —f'/T(n\i('}i Aioyfrtj^ Straroj \ ect. rrtt(u-)r tr fitoyoriAi 
rnr ['.-{(tinroiTor rii][toC- Toi- it L iitjro~ Xftliiv. 

Nahere Angabe der BchOrde. die die Zeugenaussage zu I'rotokoll 
genomnien hat. wird nicht gemacht. Nacli Analogic der oben angefuhrten 
Beispielo kGnnen wir aber wobl aimelinieii. daB es der t'.TMirHTj/j HtoynriiSn^ 
ist. der als Untersuclinngsricliter den i-tv-/yi>(trfoffv).tU vcrnimnit. Die 
protokollicrte iiuorviiiic wird dann bei der vor doni xfiiTt'iiimr der !i dixwirui 
in der Gaiimelropole stattfindenden Hanptvorbandliing vorgclegt und ver- 
lescn (s. S. 45ti A. 2: 4l>ir.). Hier prasentiert audi der Klager die ihni 
voni i}y/yi>u(( Off vXtti eingcliandigtf •i\'-/y{Ht.ff i] als Hauptbeweisdokiiinent 
(6ixtiii-tjia) neben der ii(t\iT\{tii(- 

5. Die unter der Zeugenobinannsehaft des (;i77(«tf/<.<f r;i(t^ aufgesetztc 
Vertragsnrkunde erhalt also ibre voile Beglanbigiiug dnrcb die Ver- 
siegeliing. wird dann dem .,Hfltcr" zur Bewabnmg fibergeben. In einem 
aiif GrHnd der 'ir-fy(iMft] entstandenen Rechtsstreit ist pcrs6nliches 
Erscheiiion uird Zeugenaussage dps oryyfia'fotfi'Xit^ vor dem die 
Vonintcrsuchung leitenden Beaniten. meisl deui t.yir,Ti'tTtjC xi'iiiiji^. als 



1) Wilckeii (i: P- III p. XlVl erganzt im Aufan^ von /.. 10 l».)«ifwO: <'iil- 
sjireflieml P. P. Ill n, -Jig. Z, 13 ist hier aber kein aiif iteu /.u Grumlp liegeiiitt;ii 
Vertrag lipziiglirlies Vorbiim zu erwarten, somlern die Hijiparchie des Sotairos 
oiler dgl, (s. jet/t auch P. Hibeh 30a, Z. 5; d, Z. l.i. Die Rrgauxung [^///c' oo]/ 
Hcheint mir nicht notweadig). 

14 



4K4 



Paul M. Mei/er, 



Delpffaton det; tiTQnTtjyiii: crrorilu-rticli. Ks liegt niii] imr Apt Hand, (IrI 
lijiiifig ilfr i^nigciiMhniaiiii am Kr»flipiiieii vor dciii l'uicrsitc:hiiitK»n<^htt!r 
vc>rliititlert war. Daii hatle snwolil fur div I'artel ini cinKcliicii I-'bIIp hIs 
[ftr ripn ficordneten Ganft der Reclit^pflegn im alifccmfineit f^txSp Nachteilo 
ill! Gcfulge. Man niuBtc dalicr darauf hcilaplit srin. sirh von tlpiii Kr- 
forilernis dcr /.rupenauBsaRp lies iuy/i>aifK/ rXa^ lu einanziiHOi'on und diese 
dtircli aiidcrc RcwritiiiiilU'l zu c-n«ctxtMi. '/.u wclrliptii MitlH man in itiilchcii 
Fiillen sclion frfllizciliK Rriff, zeigt uiis chi sclioii mclirfacli ftnKcfllhrtrr, 
(ter KcjfieningszcU des l*lol<>niaio8 IV. nngeliAiiger, Pdrit-Paiiyrus ( /*. i'. II 
11.47 := ni n. 55b: 8. S. VI Nr. 5'i: S. 84). ih>ss[>ii fflr iins »pexipll in 
Bplraclit koramondo suhscriptin voiii Sfi. Jul'i dps Jahros 209 v. Chr. 
daticrt ipt. Auf die cjgentliche Urkunde, die Kopie cincr duppclsciligcn 
HHbeqiiittHiig des iitifufnlz^i Ufld des ' /orm/w, folfit voa 2. Hand folgender 
Znsatz: 

i-n>t 'Itninloi- 
"/{Hiioy TitvTo ir K{"ixit<Siij'ti' |.7*»jln 
(troiv) ty :xnrt'i .iirTtxtCitUx('c\riit 
A« T« ror iwy Yi'ictf Of vAtixa XtiT\ovf>ytlP 
it' AXitiiniitfii'/i- jtoXti. 

Dcr iH-jr/t'Kyo^t'iK^ isl in eincai aiidercn Oaii ubwcscnd'); or kaim dalier 
in deni von * liinaUK gcgen spIiiou Kontraiicntcii wegen .rtminQvyyiutiptfr 
angestrOFii^cn I'aizpsse nirht als Zeiipp (iingip]*'!!. Aii«li die vprBieprolIP 
ff'TT'C"?'/ beliiidpt ,^icli in scincni Gewalirsani. So rpiolit ' Inrmlnc eiiie 
iti sdner Hand belindliche. urtvoniie^ttD Kopio dein Oauarchiv dca 
'A{fiirnhfi'; in der Metropolc Krokodilopolis zwccks ItPijii'lrieiung ein. Die 
vollKogene Rosistrieruiig wird aHf dcm iliiii ziirik-ksPKeljeneii Exemplar 
dnrcli die augcfulirto ivT(»^(«jy(/' der 2- Hand vprnierltt. Dip utiilliclic 
BpfilaiibigiinR eiiiPr Kopic iritt also im ?iytfall ab* Bewt'is an die Siellr der 
ordiiuni^gcnijitl rBraip(!;olleri Orii^inaltirkiindp und der Zeugenaussage dc8 

Zffoicrlci setzt das Kinrefiislripren dor Kopic voraus, 1. solhslSiidigo 
«iT^5'ert¥'(( in der Hand der Ki)nlralicii(«n, 2. oin ReRisleiamt. 

Sclbstilndige, zuRleicli mil deiii Original ausfrefitelllP <htiyt»tt$tt siiid 
aui dcm Gebieie der Stcucrvcrwaltung niclirfacli bczeURt: sie erlialleu 
dnreh Versiegelnug dieselbc Gnltigkeit wic die Orlginale'). Derartigo 
uvrfyQittf^t von Pnvaturkundea, die ausdrOcklich als solehe bezoichnot Bind. 



porf im 'F.i>fi>inokirn^ (s. BGU- 5-jSB III, 1): »- «iicli P. Fir.'A,\t{. 
■*) lln'- Ltiiet col. IS u. il. 



a 



ZuM B*fht»- und UrJnutdftiues^i im pIclMN.-rom. Afft/jitett. 4fi5 

Ix-iNOti !tirh Ki)ii.->'t. !U)v.*ril mir hclciiint. aiis riom 'H. .Inhrliiiiidort vor Clir. 
nictil DacliwpiseD. Wir kOniion aber wolil filr das plolemiliSRlic Ag>;pl(Hi 
(laKSi:>ti>c wie fQr das Altitun ties 4. .liihrluimlcrts vur ('hr. iiiiiielim«n: tiier 
scheint ilii- Anferligiing authentiijclicr AhschriflPn iter OrigiDalurkDiid*"!! 
itrhon bpim AbsirhluU des Wrirafrps selir liAiilig epwewn 7U seiil. wie iiris 
raehrerc Stcilon in Redpn ifcs IVnioslhenes zoigcnM. 

Aut das plolcniaische HB(!ixterainl, das Arrhiv, soil deni 3. vorclmst- 
lichrn Jahrliunderl imd die s|>]itcn' [vniwtfklung d«r 0iyY(M:9o^.vMi^- 
Crkundcn. die «*ir schon S. Sbf. geetreifl haben. wollen wir in der Forl- 
seUun^ dieser Untentudiunf^en nAlier ringplirn. 

NMhlrA« Id K.4J9f40]. 

Das ausfDUrUclie K«fvrat Vilckens al>er Papyrus-L'rkumieu id dem soetieii 
enicliitincnri) Heft 4 tlm Archlr fUr PayyrwformltMng III (S. Ml9-Sl»J )iol)C ich 
iilclit iiielir Iie!niit24>n kfinoen. Ich v«nv«rt« Itk-r nur Nelnr Verlie«e«niBfCfn nnd 
Beuierkuiii{«a auf S. .^ic zu p. p. Ill ii. 33c {= II n. IS,I). auf Graiii) derer meine 
Ausfulimugen auf S. 4U zii erginzen sind. Duiacli siad ncIkid im 3. Jalirbuntlert 
vorChr. bestimmle prlvlleglerte Klasii«n von den onlcotttchen Geriditen ciiioieTt. 
Div^e PrivilCRiertcii iiinfusM>ii nohl oi ta ^aaihxe npnyturrnHitin-oi Im woilesti>D 
Sinti(s *^*'> <li^ knnlgliclicn ll4-amU-ti arKi SUiatiqwcIiter. Zu iliiieii sinil xiicli <llc 
,taaiXan>l ytwpyoi und die Id ileii .IknioiiolbetrleU'ii B^AiliSfUgUtO, ille i.ioit'AfiV. 
xu rechneo. Den «xiini«rt«ii OeridiUsUiid d^r inottlrii lehrt nns init deurlk-lieo 
Vorten P. P. Ill n. 33c (= 11 n. 18.1; WllrJtrn, a. a. 0.). In einer an den abntvi- 
ftof gericliteten KU^taclirin aa^ d«r KtSger von dem BeklaKten, cinem Y^"T^''i 
(Z. IStT): xtt[. . . .] Kmoffovljitai iic zit y^[<>\tfi-\'i\! ftrm efror »vJ fii) dtr*tis9ai 
\ft]t [i.]afitl[r utijf' rihrof to i)i[»](i[(or] Aia rot [4i]«i«iV(>''o>'i 'iv'<v at ((). ti lieu 
ebnv6fies% f[ei]r iftiir^ai, Antxakiaiituvlor eel. Die gv^m (liese Friviki^erteii 
•nges|rvn)ttfii Kla^pMi sind uicJil im crdcnUictifn lDsUn»rnwf)|rc (an ilk Adn:«i^ 
dM K£nlgs fc«riclit(t) tnhaniilR xu niftclieo, ttoiiilern in liypo>iin«inatl»c)ier Form he\ 
den ala VorgeiuLxten in den li<'tre<Tt!tiili;ii Wrwultutiipixweijteii, besonderM auf deiii 
Gebtetc der Finanzv«nralUog, tSllitra B«aiiiten. AU Aolcbo lerncn wir kennen 
ilcii (w'«v>viY<o; ;8i> /•• /•. II n. i»,l (=111 n. SJe]; III n. Sit) und d«n i^fl.j/tivt^v 
iP. P. M u. S^.l ^ III D. 3Ad). dan«ben aber anoh anilere. bo dpti ,i(tcut3i»; rtf">'- 
/wfTftf. Wie die sofort dcm memrtyoi cingcrt-icliten Klns^n, a- B- P-P-lll 
n. 'iHv nnd 31 (s. S. AO A.f). xu erkl&rcn siml. neiB l^h iilolil. Hnodclt rs slrh 
ancli uRi eKimifrU^ii (ierirliUKland? — i>i« ,l'rivikgiert«D* DirenciU' Hi-beiueii 
iliTtf KlagiU'liriRoR dcm far >ii- kom|i«tcnten l{4>nnileii eingerelrlit m Iia1i«u. Uer 
dan Weiter« veraulaSt («. x. B. P. P- III »■ 32g, t)>. DJeae Pragen bvdiirrvti tiocli 
einjtebeader L'ntersucliung. 

Berlin. 



1) S. Oneiid, Pomwife VfHrSge 444. 4^^. 




m 



46t) 



2ur Geschictite Siciliens in der casarisch-augusteisclien Epoche. 

Von rttto t'imta. 

Eiiic wicbtific Urkuiidc fQr die Geschiclitp d&r sidlischcn Si&dtc ntii 
Eiule dcr rOiiii»(!lic[i Ri-pulilik isl kQrKiicti (lurch W i Hers in scinem 
AHfsai7 Ein tieuer K&mtneteiheriihl atts Tmiranietiton^ ) b(>kaimt KPniKflt' 
wortlon. Id) kiiQpfp hii clii'se wp-suiillichc Bi-roielu'ruiit; uii!i(^n<» Mnlf'rifils 
(olgpntle Uemerkungen. zu dpnen fn'oB^nlvils mcIioii (liirc)i den dritteu Uaiid 
dor (iwcliiclitc Siciliens iiu Altertum von Adolf Holm (ltt9»| Aiilasagp- 
tjoU'ti war. 

let] Imbr' T»r Jahron aus^sprochon'^). dali dio Listt> des Plinius 
(n. h. 3,K8 ff.). in dpr die nieisten siot list- lien StAdle aLs eiii>endiariae 
rrscheiiiPii. mil deii uiibezwoifelbarcn AD^alieii des Ciwro iail Alt. 
14, I'J. 1} iiiui Diudur I i:i. 3'». ;i tiiid ]ti. 70. lii, ii»cli dciirn Cai'»ar drii 
Siriliirn die LatinitAI ziidacKl(> orirr |;»b, Aniimiuit 44 Aw Civitat verlieh. 
ill ^ar koiiiriii VS'iiicrsiinipli stolit. Die Aiiiialimo. dnB OUviaii die 
3»i croliPPtP litsrl iiiicli Kripftsroplil hi'liandolt utid lici der Neuordnuiig 
ilirr Itcrlits-stctlunii lii-di-iiU-iKl versrlili-clilrn li»b(% Ifittl ullc Schwicriff- 
keitPD; ihr fQ^cti sioh niirli irii Kinzclnon siinitlirlii' Nni-lir'rrhtm dcr 
Scliiiflslellfr, III sell I'ifU'ii iinri MOtiEMi. Her Zuritfkfflln-ung dor l.intr auf 
die iiugustuisclu- Slalistik sK-lit iiii-lilK in) Wi-gc. Diescr .Vachweis ist von 
Nicmand orHchniicrt wonlon. fiber Holm liat itin loidor QborBohen und isi 
im Onnzen auf Mommsens Standpimkt slchrii gcblichcii, dor dif Mslr 
fOir iiiierpoliert hietl und gering bpAneilPtp-'')- Dnniil Iml cr sid) joilocli 

I) m*. Mtiaeum *HK l»U),S21 IT 

i) D« AMffiulfi I'linii gfiKjmjthifOrHm aiiei&re, ISSS, 3t>ir. 

3} S. 4&)1T. VVu« liii^r k<-}^i-ii ilit' AutoHtal diir UMe v<ir{;vl>i'9i(-til nlnl, bit 
teih V011 iitir in tier xcnannt^D Abliaiidluiiff >clion crlodl};!, tcll> /ii iinsiclier 
(AKOlliyniuiii). — DreiMiiu iin'l Selliiu'^ wenleu niclit xnelinal als St»dte aiiff^- 
(Qlirl, ^ip stdicn in der KuMlenb&tcliri'fliiiii); als V(iri;etiirKe und KluU. — Au der 
KMnteiii! dvi' GeiiieiixJoii dcr Na\IJ uii'i Z^aiictaei /.u icuoifcln, i'^t kdu Grun*!' 
Hie Zam-laei konnen Nachkoiuiiiuii iler alltiu llur^i^er von MessaniL oi-iu. diu d«-ii 
M«iuerUiii.-i'u cutkamcu (Polyli. 17 otj /th- i((^idvf nir .luAirwr ci'v il'i'tn/ffffiifftc) 
mid im IWfL' llieron* fochlen (IHodar 33. S4). Lem«n wir docli lieUer mm tier 
werlvttllui ofllsii-llt'ii IjuvUr, uti»4utl mc luit iiiiMsrcu guux uuzureiclieodtu Keaiit- 

I 



otto Ctinti, Zivr Oexhiehte SidJt'ent m der cdtar.-atigutt. Eptithf. Wl 



dpr riniiKllapr fftr die Bpiirtdliiit^ (k>r !;)tili«^lii>n V(<r)iHlliiJ!a<t> in dor 
Kaiserzi'it bfrnubi. Einr Miislentris ilea rfichlmldireii Matrrixb. da^ in 
si'-iiiciii Baclii- xusatnnirn|(ct)rai-ht und RTKirlilrt i^t, hat niich in An 0l>cr- 
zea^iig niir bpstSrkt. da* Kichiigp k''***'I><>" '-" hal>Pii, Was ioji lieute 
mciiieD fiiilipriMi Aiififflhrangeil l)inx»(nt!i'ii kann. s4-i )iier zuxamiiirii^pstolll. 
Dor ncup KAnimeranmrichi isi der \te9.Xf Bcwcis d»far. dail dip 
Sicflier wirklirh diirch Anloaius in den (irnnO dps Bflrgprrpchis kameti. 
Willprs lint ihn olinr ZvnM richtii; djiticn. hftlte aber tQr ejiien Tcil 
scinor AusfAhmiigen Ober dip Schick^alo von Taurtiinctiium auf iticine 
Abttatidliing (S. 'M nnd 35) ven*'oi8cn and die 'laW^wntfia noch pii^or 
zielipn kfinoon. Die I'rkundo ^ibl rAinisolip Mnnalitniiitirii iind fftllt dahcr 
iiiiiidr-slpns iiHfh tO T. Clir. (Cif. in Verrem -2. J. list f. I: sie nciinl rien 
fDnfl(>)i Moiiai Qttinctilta, nifht Jutiut. und muil daher ab^atil »cin. 
eho Octaviaii ini Jahre dit di4> Stadi zur ri^iuiscltcii Kvlonie niachle. 
Mpinrn Vurscblafi. die Dedtiktidii. die Diodor U>.7 erwSbnt. in dirges Jatir 
zu splu'n, hat Waelistniitb b^^kiimprt ' )■ Kr lieniri oich darauf. daS eiiii.<> 
ccioniii Angnata TauTonienHaua aus Mftuzeii bekannl sei. Deren Aniage 
mDSBO ins Jahr 'ii fallen, in wetcheni nsch Cassias Dio o4,7 Auf^iislus 
Syra«u8 und aiiili>re SrAdd' Siciliens zu r5iiiisrbcn Kolonien innchtc. Was 
fiir Muiizen Wuchsniutli iiieiat. habe icli verjiebHch zn ortnitleln gpsuchl. 
Sif Findon sieh w«d(>r bet Hulm nuch ini Katalofc des Rritisli Mntteum 
nocli bei Mioniiei. Es liogt also offeobar eiiie VprvreciiBlun^ vor. und 
dainil ist Wachsiiiutlis Aiisatz die Stfltw enWOK^n. Es bicibt bei M. 
wofflr Hurh Willcm mil ^ten GrflQd«n eiitgctreten ist*). Das is! dana aiieh 
rilr die Datieruii); de»i diodorischen Cescbieht^werkes patsebeidmd. 
das ieb nocb imnier als zwischen i>0 und 30 ^sehHebcn ansehe^^. Wonii 
nun imeli Ausueis der (Irkunde Taunimoniuni zuisi'lien 70 und :iti eine 
rAmtsriic Vrrfa-ssunK niit duovin erlmlten hat. so hann kauni ein Zweifel 
daraii sein. d«6 da» iiii Jahre W dureh das Ges«tz des Anioniiit! ge- 
scliebi'ii ih'l. Fur einr frOhere Verleibung l3Qt sidi ^ht kein Cirund an- 
geben. Il§ttc die var^escbrittene [^Atiotsierung der SiadI oder der Ieb- 



I 



nfK»«li TM WmiinRPtu! — Die Anoatiniv-. (luB Kicli uulrr den eintatn MftKdiarw 
ituch 0«inpin(lrn iH-ltmli'ii, ili<^ roiiii»rUr iiurf^rr aU Kinvioltiier lialren, «1der9)inL-lil 
ilareliaui ikm S|iracliKe''r:tu<-)i ites PItnliM iiml M^lntT Quellp. die unter tiipmdiarii 
nur |>«r<-grlii« Urine in den Ti-i-.tichvii. — Wie Holm eiiier klareu (^ntscltciiluDg ik-r 
staatsreditlichen Frasen am dem Wege gvbl (S. 197.233), ist von KiluanI Me>er, 
J>tv(. lM«rat*trztHmtt^ 1^9, 21 (T. zutrelTead darftelegt worden. 

1) Clfr doM fietchit^la^fri tUa SiMMem Ditidon*. 1S9S. S. 3. 

'J) Aocti Korncmuiin Ix-i I'aiily Wj^'sunu nhtuMi' u. W. 

3) A. 1. 0. Zu^lituiwvDil iu«^L>rl«it sirli UUu llirwiifelit. nr i'amillHfLnttntlf. 
FrxUehrifl fUr L- Fritdliiadrr, ISft% AoRi. ^ uimI (Utttarcl SrImiiitJC lt«t Paiity- 
WiiU.owa, hiwhrta Sp. r-i:;i. - Dtp Sletle Htixlor lT,.'il wulrJii! Stlifinlc {tOodor. 
lhutk», 1S9I, $. :!li £U drn von iiiir xu!>3iuiufti!;rl>tMilil>-ii nnrliKi'l»Kvu li*l. 
HChelnt mir kelnrn n'>ueii elirnmil<ifti!ii>ht>n Anhall la ftttHni. 



4*t8 



Otto Otmtt^ 



liaflo Wunscli ilirer Kinwoliner ilir tins Muiiizipalrcclit vii?i:sch»ITt. sfi wllnlc 
sift »icli ill piiicr ofiiziolleit liisrhril't vprniiillirli dt-r iittoiiii^'licii Sprai-lu- 
bcdionon. Das Griechischc 8|>richt sehr dafllr. dali ohiw oine spMtiellp 
UrsaHiP hoi i»inrr Aiiriiatimo iillcr Siciiior audi (Up TaurnmcnitainT in 
die Civitfti (MiirrattMi. Viclli-idii kjiiiii man ilvn tcrniimis post qucni dor 
Urkunde iioch etwns Iiitmttrtkrkrii. icli Imlle V9 n'Piiifi^lcns fflr wahr- 
Bchctiilicli, (liiB (lie Stcilior, welnhe nc aWM Oitmrts das ItDrf-erri-i-hl er- 
liiflton, iliro Dtinkbarkoit uiid KrgpbpnliPil dii;-ch die Annaliiiir dow Anlanft 
'14 gpiichHiT(*ii(>n .Moi mis tinnitus Juliva $a^\f}\^\\ bfkuiidci liabcn wrrdpn. 
In denJaiiren 44 nnd 4H iiii'ibti'ii wir ilin »].so in den Kfliiiniereiboriclui?ii 
(indcn. Ende 13 crfolptc dann ein Tfllliner UinschwunR, Srxlua I'oni- 
poiuB laadotv aii der Nordeipitze Siciticns, bcsiogtt^ und tdtctc dun vuii 
Cae»ai- ertiaiinlen und scit 44 amticrcnden I'raotor A. Ponipmus Bithy- 
nicu8, schlug Cueiuint Lcgatrii Q. Salvidi(>nu» und liesetztc dio gaitze Inscl, 
dcTPn wichtigste StHdtc sicli ihin atiscldussen. Z\\ ihncn gehOrte gewitt 
aiioh TMui'Diiif-nJuiii. das M sicb wei|;crt(>. OcUvian i^iiuulaMien (Appian 
h. e. 5, 109). Von i'2 bis 8<i bcdipiik- man sicli bier also sicbpriich iiiclit 
Aes Jiiliii»namr'nH. Auk dtetitr Zmt ist unsore I'rkunde. 

Ob CacKiir dc» Sirilirrn die Lalinitilt wirkltcb v(*rlich odcr nur dio 
Absiclit za erkonnei gab. cs zu tun, gchl aur* ricprn ad Aft. 14. 12, 1 ') 
nirlit kUr liervor. DaB ini iahre iti ihre RiH'bl.ssloltung iioeh iinrw- 
andcri war. beweispii dip Briefe att fam. 13. 34 , Sfi . 37. Dort worden 
ileni Prokunaul Aciliuii^) aiii'nipt<pbli-ii Lifso^ Lysonu ftlituiy Ltlybaetanns 
und mppias, Pfiiloxeni fiUut, Calactitmti, angpschcne Leule, vie ilir 
rrPiindscbafllirbpR VorliAltnis ieu Cieero zoigt. und docb navli ihrpii Nam«n 
iiopb fiereijrini tttrh. Dewetrhts MBtjas, der ebenfallB cine Kmpfpblung 
orbiclt. Iialtp (^apsar rivUat iind den Naiiicn P. C'urneliu^'') zu vpnlankrii. 
Er wurde nus dem Slandc doe jteregrmvs in den des Bflrgere orholwn. 
Wphu Caesiar also (Ibprlinupl pin (ipspU lll>or die I^liniliU dpr Sirilipr gab, 
lUHSS PS Iiucll 4t> ^P:<pllclleII »C)iu. 

Demlirhor als sonst xeigen nnn dtp Inxrhrirten van Hahintiiim das 
weelisi'lndc Gesohirk der Stadt. Ans dor eiviias deeumana |Cic«ro in 
Vtrr. 3, 103) wnrdp am Kndc der Kepiihlik pin wunicijiiuni. Denn niifi 
dicsftr Zpit isl, wii> ich glaub(r. 10 XIV u. 3t>7: Ti'i iimnxiiiitr rtir \ 'Aitn- 
r/rwr rndor \ iltilkit/ror Evitaiitu I i-iw ti't(fT[t\T[<'tf\ a7to\forttr tvroit^'^ 
h'tMf. Doasau bat dazii angpinRrkt. daU pin i}n. iW/wntw On, f. tri' 
hunug militum auf zwci InlPiuigclieii lii»cbrifl«n von Tlierinuo llimpnimo, 
CIL X 734y und 7350 geehrt wonle. Die ersterc lautei: Cti. PoUimn 



I) muSla illit (SiculU) VaeMr. ntqw mf intito, elH Laliuitat erat mm finvtida. 
txrumlonten — . 

D) VkI. llblni & JJ4. 

it) Von »eineiii Fursiireclier 1>ei Caewr, PulabcUa. 



8 



Zht Oefchirhte SiciUent m der e&sarisck-a«fpiet^tchen Epothe. <fi9 

Ctt. ffitiof I tr/ibitno} t»ii{itum) \ legio XII. Das glciche scllono gmtt- 

firtiim ill (tcr ^ricchiKchcii wif der lab'injfsrhon Insrhrifi. elas Kehlpn des 

Co^bincns, das b^idc in den erstfin Anfaiifr der Kui&orzoil vcnvcist, 

endlich die [<ag6 beid^r SHdte an dcr sirilischon NordkDsi(>. das a]Ws 

inaclK es sehr wahrsrheinlich, daB wir (ol^eadrn Stunimbaiini anfzii- 

stcllen haben: 

KiintuF(>as 

I 
Cn. PoUieaus 

Cn. Pollienns tr. mil. 



Nod IftBt sich die lateiaische Inschrifi aber ungefalir dalierrn. Wir 
liitdcn Milter Caesars Kommando pine tegio XII (h. Gall, 2.23.4. b. tir. 
1.15.3). Mil dieter siiiil ihrcr Beinamen wcgen wahrachfinlirli idoutisfli 
die auH den Lpgionsinaiizen des Antoniiiii Vkanntf tegto XII antiqtia 
(Rrkhet d. n. VI p. hi. Bahplon I S. 20*i n. 120) and die in eiiior In- 
schrifi vorkomniendp legio XII patcma (CIL XI n. I058| in Octarians 
Antioc'). Von ilir zu unlt'rsehcideii isl einf Ugio XH, welcbe aul eincni 
Schleuderblei den Hpinaineti vietrix fAlirt und am beUuni Rrtmntim tcU- 
RPnommcn liai'). Der Name der anlonisphon Legion aniigita fowlert 
and) die gleielueitiiie Esisteiu wenigstens eiaer woiiercn jfiiiKoren zwnlflen 
I^^on. Kndlioh erschcint anf ciner Rcihc von Inschriften cine legio XII 
ohnr Beioanieti. wetche ebeafiiU? niclii jflnsor v\s die augusleiselie Zcit 
sein kann. da ibre Soldaten fast ttSrtitlirh kein Cognomen fQhrcn und 
nlle wcder ihr Alter noch ihre Diensizeii nngcben^t. I>aU alle diese 
Le^onare anter Caesar gediem haiicn itollten, ist \m dor relaliven Selten- 
Iieil von Denkinfticrn dcr cacsarisclu-n K]mi(1ic kanni anzunehmen. Viel 
wabrscbeinlicber isi, daB eH audi in Ocinviaui< Deer cine Iff/io XII obne 
Iteinanien. also eine dritte dieser 7.»\i\, gab. odcr aber, daB Augustus 
die jiatfma nnd vktrir bald naeh dor Selilaebt bei Aetinni zn einer 
leffio XII vereinigle. EiniFfc iCeit spiiler om])lintJ[ die Legion dann den 
Bciitanten fidminata, den sie in der (-'ul^ieil behiclt. Dasgeschab sclion 
nnier Augusiati {CIL X 73i>I) und iwsr vor Iti v. Chr.: denn in dicsciu 
Jahre wurde narli KD?ebin.s' Zeii^).-< i\\e Colonia Attgtuta Ihlrae »T}gc\tffl. 
and wir hahen Grabstcine von danials dort angftsiodellen Veteritnen. die 
kein Cognonirn nonnen und der legio XII den neuen Xnmen ge)>on 



1) Dw Veteran liat kHn Cojtnomen. — VrI. MarijUardt. .*ViMtte-rmr. Il'|>.447. 
Henxea, Bmlt. detr InsttMo 18«7 p. 178(1. 

2) ZaD|{«mei»t«r Epf>, epigr, VI ti. 79—81. 
S) Zq X7.'M!) koraml YXi03. jjm 1X43.'). £fii Cognomen liat nur V4377. 

|n n \f,m und llf «09T \fA iler Te\t iimirlier. In III CS9T {oliiif C>u;iioni<-ii) i*t die 
l^gioDNulil tijcht rollRUodig eriialten: 111 ):X).Ti,3 \fX «ln g««4-)rnllU-uvi Stria, aiif 
item nnr Irgto XJT stcht. 

Klin. Bntng* tat dttu 0««c«l(4il* Vt& 31 



470 



OUo CunU, 



(CTOIU p. ;>'> iitiil n. 504. 50it)>). OehiSrt demiiacli die (■jnn'nmschnlt des 
Cn. J\>Uicntcs tr. mil, in die frOlm augiiawisnhe Zeii. so kfionen wir die 
sciiiem VaU-r gcsttnte mil WiilirsciKMrdk-iikcit iiofli wciwr liinauf tlatieron. 
Sie bpstatipt also wietl^rom die Vrrloihuiip lirs romit^rlicn Mimizipalreclitea 
ail ilic sicilisdii^ii nc>tiipiti(l('n dtirch Aritnniitit iitiil fcclii^rt in t\w Jnltrr 44 
bis 'AG. Dafflr gpnclit aiirh dab [lie llalinitiiier gaiu nip die Taiii'onieni- 
taller iiocli bei dcr gricchischen Sprachc blciben, die sic in ilircii ^loieh 
zii Kilica'nilen Ebrcnirwcbriftt-n der spfltert-ii augustoiBchcn Epoclic auf- 
gcbcti. Iin Jahre ^G dcgiadicrle Uctavian daa munwiju'iim ziir civHas 
stipeniiitiria (Pliiiiiis), Prhoh dieae JRd«ch in spiner letztpn Rcgierungiizeit 
wieider zum miitikipium. DaK das wirklicli so gesirhali. IflBt sifh. glaube 
icli, aus der Fas'sung dcr Augualns ujid Ltvia gcsetzlen IiischrifUMi «■• 
iwhlit'Iien. Sie IhiiIcii VJL X n. 74t>3: Attgtisto divi f(iUo) \ ponlif(m) 
maxfimot | mttnicipitim und 7464: JAviae Avgmti \ deae | munkipium. 
Rmh siiul tu I-ebzciton des Augiislns pingoliaiien'''). die crslerc nacb dem 
Tode (les Lepidas J'i v. VMi. Ihre ideutische Korniuliening rnachl es 
snlir walirschciii1i<:li. ilaR tfiv xii glciclicr Zrit, viclloicbt nis I'ciidantB, 
geettKt wurdvn. AiiRallfrtd isl ntu7ikipmm. Warum setzt dio Stadl niclir 
ihrcn XamPii dnzii? Ks wAre in oilier tvotrhon rcierlirlicii Klirmig dex 
Kaisers doch ci«entlich zii crwarteii. Wonn loan die niiinizipalcii Ehren- 
inscbriflen dor Kaiser wihrend dcr creten zwei JabrhanderlB in Dessans 
Saininlunp durelisit^lil. Iindet iiiari keiii Annlii^DU. Abgi-^i'ht^n von den 
Fililen. in dciien die Dedikanlen Qberliaupi nicht erwSbni werdcn, ist 
schr hSuGg die Neununp des StailLratcs: d^€€ttrtofttim) d(ecr€to)\ aellcitrr 
die der UUriiorBebnfl: municipes*). Wird die Stadi genannt. so feliU audi 
ill!' Name tiiclit'*). [''Qr die A iisrlruekKwRiKe d<>r Halunliiior niuli alsii ciii 
Gnind gesucht wcrdpn. und der isl, daB sie aiif niHiiiciphim cinen lie- 
sonderen Naclidriiek legen woilleii, weil daa Wort die Ursadie der Ebrang 
rnlli.'Lll. AiipU!iiii» hat nacb \'2 v. Clir. die Stadi kuiii municiphim f^n- 
macbt, dariini orliirit cr di* Inschrift. HalnritJimi liattc niitbin vor diosciii 
Zditpiiiikt ycriapf^rf'S Keeht. ps war civitim sttpendiaria. 

In dcrselbnn Wi-isp iet dif gaiiz entspredipud ahgcfalSlr Insrhritt rli*s 
benacbbaitcn Halacsa zu erklSreu, n. 7458: impferatorit Cavtarei \ dm 
f(ilio) I Atigttsto p(atri) [p(atrtwi)\ \ nmniajnttm. Sic zei^t. daQ llalacsa 

1) Venn auf den Uuiixen wn I'atT«e oar Aiafadi XII nfclit, so wii-d das 
dcr Kuumcr^tparnis wrgca grAcbcluMi i^cin; wcriluu docli aui-h auf dvTi I.RKionii- 
mrinzcD <ics Anlonius ilir Itc^inamcu tcils go^ptxt tetl» foiigdasscn. 

2) Livla beiSt nocli uicbt Juih Augtuta, 
&) Dftjtsau ■iO\. tiiM eU. 

4> Pewtati ibl. 

5) Desaau 74. U9. 347. 275. 389. S04. S12. 325. 327. SSi 35i:. SGf.. 870. SOO. 
4U. 413. 41<>. 4li). 4m 43t. 422. 432. 4»T. 442. 41H etc. Icli liuhc audi CiL II 
auf (liesa Rogel liin durcliRC|iriin iin<t kriiic AukdiiIidh- van ilir tii^riindca. — Cbcr 
CIL X u. 7458 ». uutfo. 




^Kf Oetrliirhle SiciheitB m rfiT rJIsorifrh'auiinsteitrlifti Ejwv'w. 171 

imch ilitiii :>. KpbniBr ilps Jshnw 2 v. Chr. (patri patriae) mittikqnum 
wnrdr ifnd ilafi v» in tkr fr(Uic*r aiif^;eslell1en [iliiiianisclirn IvistP nut 
Rrclil unlor dtf $tipetidiariac Hngcrcilit m. So fimlcit niicti ilir Mlinicp 
Holm n. 75-la pine gutc Krkl&rung: lial/aesa) Arc(eho»ida>, M. l\ic(cutg) 
Maa^uwua) TI vi(r) \A]Mgfiistii desiignatut). Wip knmml d«r Kaiser (Imu. 
einen Tlvir fflr spin Arnt zn deFipiiprcn? DaB or spiii KorrnicrKiationsreelit 
anrlt in Koloniea uod Manizipieii nngrwi^ndcl hal. ist )n<««hrirtlicli bczougl. 
So gciwAhltci Bvamto nonoen sicli iudkiis Augttsti^i. IUpt handelt os 
sirli aber urn mne Krnennang^). Wenn der Kaiser es vermied, Slaats- 
beamten za ernfnnen, so ist anKunphmcn, daB <>r audi den rogelinafJigen 
voni Stadlrcoht uoi^clzllch Kcurdncien (iang dci* Muiiizipalwalilcii iiidit 
durrli solche Ki»KrilTe unierbrochen haben witd. KlwfLs gaiw auderes 
war PS abor, woiin das Muiiizipiurii riocli nicbt Ixwtand. somlcrn cret gc- 
schaRen went^n solitc. Dab or in cint>ni solchcit Kalle die ersten Beamten. 
denen die Rinfuhmng d'es neupn ron ihm verliehenen Stadtrechtes oblag, 
dcsi^iorto. ist bf^rciftich. M. I'acniiis Maxamns. den dio Mflnzc Ho]iii 
754 flame(n) Aug(ttsti) ncnnt. war also oiner dor JJviri, die Halaesa als 
Miinizipiiini cinrii'lili-tcii^). 

Obor I'anorinus. daa von IMiniuH don opjyida fatijiendiaria) zugfv 
zfthlt viird. narli Slrabo (p. 272) roiiiiswbp KoloniP war. di*> iiischriftlich 
dpii Kanieii Augugta trilgt (X 7271)). habe icli schon frOhtr ausgefflhn 
(a. a. 0. S. 3H|, daU did vcnnaUicb clorl geprigteii HOnz«n. welolic d<>n 
Propraetor I'. Silva und ditumviri nonnenM. in die Jahre 44— 36 geliftrcn 
kOnncti iiitd jene. welcho die Namen des Prokonsuls L. Sextias und einvs 
Duumviri paar(« zeigcn, mtcb deiii Todc dos Augustus gCHchlagon »e'm 
mQfSfn^]. FQr Kleichzciiig mit den Leiztoren hielt id) die des Prokonsals 
L. Seius. wfil auf iUncn diosdl)ori NaniPii von HatriMtnUi'u frscbcincn 
wie auf dner nur in «in«m Exomplar i-rhaltcnrn aiidcm Miinzp des 
L. Scxtius. Dies Arf^umcnt ist indessen hinfAllig, da die MOnze, wie ea 
scheint. sclili-ohl getesen i.sl und woht ebetifalls deni L. Seiu^ ungdiort^. 
Trotzdeni iat an der Daiiemng feetzubalten. L. Seiiis wird mit Reelu mit 
L. Seius Tidx^rn goglidieii. der Iti n. Chr. I.cgal des (iermaiiicus in tiennanien 
und IH amtiil stiffatm war*), lin Jahrc 24 wnrde er in eiueni Ilodi- 
verratsprozcsso liewtiiildiKt. Taciius berichtet darQber (ann- IV 29): Tnm 

2) DaB tier AuMlniek uugvDUtt *ein solltr, glauli« icll nlcht. Kr*"! im 3. Jalir- 
hunilrit wird dir kaiwrli<'he Einjifdiliitig niiChriincMicli >1« Graranuri^ Ix-Zflrlinrt 
Tgl. llaniin»en a. a. 0. S. 9ii. 

.1} CImt (lie jlt)rig«n UQosen drr Stodt inlt IsleiDiMlier Anftrbrifl un<l dm 
\unti>n von Ouiimvirl (Holm c. 1.7)— 53) ». iinten S. 474. 

4) Klein. "ffV rmratlunffrlrtiMirn lirr Pnriuetn I S W^ Htilin S. fiSft I). US. 

&) Wegen der Mdnzeii Holm 11- 744 iiiul 14Ii. Kleia* unrirhtlxe Pntlemufi 
(S. 92) in die Jalire -J7 -'i* v. Ohr. wimlerholt tlulm ft. ^^« d. 144. 

«) Holin S. 53t! n. 144. 14^ T) KMn S. 94. 

ar 




J 



OHo ChmU, 



acciiMtor Cn. Lenttihim et Seium TSiberonem nominaty magtio pndore 
Cae»aris, mm }M-tniorv« civitatig, iniimi ijmtti amiirt, Lentulus seneUilig 
extremaey Tuhero defecto coriwre. ttipmlCtis hoftilis et turlandae reipfibUcae 
acteraerentur. Die Anklage war ron vornhprein baltlos. da man keioem 
vnn bciden cidc Auncliiiuuf; t^c^en das kaiserlichc Regiment zutraaon 
kotirite, l-entuliis seines hohen AlU-rs wtgeu, Tubcro wogi'n seiner KrSnk- 
lichkoit. Dor Ocficnitatz, in welchen TaeitQS beide LontR stelll, heweist. 
dali Tubera dnmals noch im besti^n Mannpsttlter war. Er hat also das 
stciliaclii' I'rokoiisulal, vor dem er die E'raetur im Mindcstaltir von 
30 Jabrea bcklcldct liabon niuQ, sicherlich nicht vor Christi Geburl innc 
gehabt, wabrxclieinticb erst um doi; ICndo dcr Itegicrung dcs Angastas'). 
Es bleiben noch die Miinzcn fibrig, wclfhe d(»[i Aui^fltuBk(»|»f. die Nanipn 
des Prokonsuls Siscana und van Duiimrid tragen, tmd von deiicn Ilobn 
nioint, (iaii sic wohl niit Keclit l*anormuB suKeschrieben wcrden^. Weiiii 
sic wirklidi dcm ale triumvir monelalis bekauutcn Sisciiiia zugehOrcn, van 
nllordingg niebt bewieseii iet-''). s<> k6nnen audi me niclit vor Cbristi Gebnrt 
jTOscblagen smn. Auf den MilnKen (^inrs der Kollegen deit SittPiina im Mfint- 
ineisleramto win) iiamlich gchon dcr Oborpontifikat erwf^hnt. den Augastus 
12 V. <Tbr. iibeniahm*). Allc Zeiit;ru.sse fUr die cohnia Atif/ti^ta JMnormus 
sind also mit Sicherheit oder WubrachuiiUchkeit in die tibcriaiiischc oder 
spillaugiisteiscVie Zeil zu setzen. DaU die Sladt in der erstcn Ililirie der 
RcgierunfT tlos Augustus stipendiaria war, wird durch sic nidit widcrlpgl. 
Die MQnjten liei Holm n. 742 mit der Rripphlscbpii Aufscbrifl rtA/VOPM/TA/V 
imd dem Kopf des Augustus wcrden diescr leUtgenannleii IVriiidf zutu- 
leilen sein. 

FOr Lilvbaeiim. das ebonfalls sein MiiiiiKipalrerbt nacb der Nieder- 
lage dos Sojt. I'ompeius vcrlor und erst in der spiltpron augustoiseben 
'/.Ml wiedererlangte'), ist die Feriodf^ doe oppiditm sti)}endiarinm (Plin. 
IIIVKI). vfic ich glaid)c, nucti riiit Milnzen zii bptt-gen: ilobn ii. tift4: Vs. 
ALWBAIITjVIC verschleierter wcibliclier Kopf mil SI aiierkronp. I'k.. R«. 
ATPATFNO nvmUX DreituU mil Sclilarine daniin. Pk. I.. SeiiiproiiiiiB 
Atratinus war eincr df>r Admimlo der Octavian von Antonhia gosandten 
HmffiBolle<i), mid sein Name wurde, vii'Itciclit als die Sieiljpr die ftroBe 
Ton Octavinn aiifgplegtc Kriegskontributiou'j nutzubringen hntten, von 



1) KlefD, il«r sHn Prokonsulat wie tliu des Seitius 97,'M r. Uhr setxt. niill- 
v«rsteht die TnHtusiitrfle RiliiJtlleh, wenn nr naffl (a. a. 0.): .Im J. a4 - war er 
ncIiDii Kebrocti^npi) K6rii<^rs — j er koiinte also sehr nut nichrcre Jahr/ehnte vor- 
ner Prokonsnl von Sicilien geveAen sein." 

3> S. :<I« n. an und S. 780 n. Tlilb. 

S) Holm an orHtfiTcr Stfille. Klvin S. 9GS., I\it»jngtvi)ltia I jt. 4fiS. 

4) BubetoDll p.fiSiO'. 

5} ClLl -,-2n. Holm n. 74H. Cutiti A. a. 0. p. 37 f. UuUo S. 47C. 

tt) HoliD S. li;o. Uabt-luu lUSIf. 

7} Appian h. <-. S,l9g. Oarit than Hen. A-gMtm I 'i99. 



Xin- GeaJii^iie Skttietu in der ofitarui-lt-iiHgtuitiKheH KpotJi^. 473 

Lilyliaetim uiid Kritella') auf (tic MQnzDii piPEelzL Jedenfalls uiaBscii 
ilirsc gpsrlilHgi'n Rcin nach (ter ZiirQf'kziphuiig der ponipeianischeji 
Garnison unter PlenDius aiis Mlrbaeiim in FoIkc der Sclilachi bei Nau- 
lochos'i und vor dcr Rtlckgabe <l«r anlnriischen Srliiflp in) KrClbjalir 35"), 
also iiti Winter 3C/35, Die fihrigc I^gendc dpr Miinzc crklfirl Holm 
rirhlip; Prthion, Pin Ma^iiitrat, hat den Rurgcrn von I.ilybacuni die 
MQaze gewidniot d. h. sie bezahlt. Ahnliclie Aufschrifleii, id denen ge- 
wOSntich noc-h avfOtjxtr liiiimtritt, sind in den griccliischen Frflgungrn 
niclil sclten'*). Die Lilybiiaocr lasscn also nacli griechisclunn Gcbraucli 
Rcfilapen, mit ;^i(*chii«clier Aiirsrhrift, von cinem eiiuelnpn Magistral mit 
griechisohoDi Nanicn. Kcin Zwcifcl dahcr. dafi sic wilder piregrini iufi$ 
gewordeii waren. 

Die An^rkcnnuiig cincr Fcriodt? des aUgPtneinen Muiitzipalreclitea 
utid die t'litpreclipidung deraelben von den Ordimiiffen des Augustus, der 
KunAchst die groBe !l[ohrzalil drr (irmdndon iii die KecblfiatellanR der 
ixregrini zorficJtvprwies, danii aher nach und naeli durcli Aniagc cin- 
j!cliu-r Kolonirn und Ncuvnrleiliung einzolner Monixipalverfaiisungen eine 
Grondlage (fir dip l^linisioninR schuf. crBi>bcn fdr die liistori^che Eiii- 
tirdnung vnn (irfiziellcn Inisi-hriften und MQnzen dcr nieisten StAdte 
in utiserer Cberpaugsepoche wcrtvolle Kriti^icn, die icli in dcr folgcoden 
Obersiclil auaiuitutzen gesucbt habe. 

I. Dkh alUp«*lMi> XMMlzIpalreclit U— M r. Chr. 

u) In grtei.'tiiseli<.'r S|irai!)i>.': 

Taiiromeniuni (s. oben S. 467 f.): Der KAinmeiribericht. 

Haluntinm (s. oben S. 468 FT.): Die Ehrcninsohrift 10 TJX n. 367. 

Aftrigenluni (I'liniuH yttjx-ndfarta, in AuirustuK' lotztoti Jahron nitiNi- 
cipium, Cuiitz. de Augtato p. 37 1: i'ruxcniedt^kn-t auf rincni dtsau aenem 
atts LatiuDi 7(7 XfV n. 95-i, darin: — tp« rft jiovrt]iti.tltM ttHi- !^)£(i«/«j- 
rfltwf -'. Die Kurtdaner der grie«l)ischeu Form dcr Ehrunii; iiu Muni* 
ziptum niacht die Datii-rang in diese Jabro wahi-schrinlich. Daftlr kaun 
audi nucit die Ahnlichkeit uiit deni ebenfalls aur einer Bronzesclieibe bc- 
lindlichcu Ehrendekret o. 9bb angefUhn wprdon, wcnn aucb die Ideotifi- 
zieninK des dort geehrten Pompcius mil I'onipeina Mapnus nanz uijpewiB ist. 

Lipara (I'lin.: cum dvinm HothaHorum oppido): IHo Mflnzva Holoi 
n. 715. mit der Aufschrift AinAPAlUN, Y MAPKIOC AE I'ACQNEYC AVON 
AKAP kdnnten niich aus auRUi^teisclier Zeit uein. selilipBea sich aber iii 
der Wahl dea Bildes eng an die Sltercn Mflnzen der lose! an. 



l> Holm 11.607 una lW»7a: ATPATmor. E.VTE.V.UKJW. 

i) Appiau 5. 12:!. 

8) Appiau 5. 139 ifna^ a^gofttvav- 

4) Lenonnaul. In mtrnn^ itou roH/ffwf^/lllpt 184K. 




^7i 



OUo CimU, 



\i'j 111 griech (seller iind Inteiinsclier Spraclie: 
Cpphaloctliuni (Pliri.: stip.): Holm ii. 750: C CANINIVS 11 VIR, 
KE^^A. Audi Iiier setieu die Maozbilder die der rein griecliischcii 
i'rilgiiiig (u. 663— t>a) hrt. Die AufHclirlfl isi linlb lntctni»ch IihII> 
grief 111 sell, 

Lllybaeum {s. oben S. i7i1.): 10 XIV n. 277 = C/i X 79^0 in 
suinmo lapitle: oj rffx«(*(Vj;')c i jV. Ot'ni.tQioi- Jmynjriiv ] Afijyu. v'wr A'o<f- 
ffirn ] nrfQyt'w.r: in dcxlra iriliiPiili jijirtc; orJo ei pojiuliis civit(atiaj 
Litybitfanae) \ jMlrono perpetuo. Dnzii n. ^.'73 = CIL a. a. 0.: ... m 
■Aiif[fi]it[fTtu I M,] Ovai^i'ior /U[«rYrt'j\Tn]v [M]ti[y]itf *■?«•■ [Xi'n>\r]f/ra 
H'lp/iTai: III II. 277 ist iiaeh dciii Plalz, den es auf der Basi^ cin- 
oimmt, das GriocliisHie der Hauptipxl. t)ic InschriflPii sind nur aii- 
.sclirifrlicli orlialtcn. dalic-r ii-l die Cberlicrprun^ iind ErkblniiiK dor Naiimi 
nicht gaiiz sidipr. Abcr so viel laiSt sich iliicli crkmiirn. dnB der Occbrtc 
einen Vater mil griccliiselicm Nntiicn liattp. Er war nlso jUier Wahr- 
scliciiilichkcit dach Sicilier. angcwc'lioii. selb»t riiiiiisclior Bfirgir. adn Vator 
abor noeli peretfrintis. Dio Eiischnftcii iiasson ilaher solir enl ii> (lie Zcit 
eler ersten VprlpihutiR der civitoB iind slpllcn sicli zii der oben (S, <tiSfI.) 
besprociicilPii Ehrcnitisclirift von Haliinliiim. Das Lnleinische erschcint 
als zweitc offiziclli' Spraclic wit- mif den MCiiM'Ii von Ce|»lialno<li«Hi. 

€) 111 Iflteiiiinclier Spraclie: 

I'aiioniius: Die Maiizcn KIdti S. 90, Holm S. bV} n. 113 (Silva) 
B. oben S. 471. 

Hrniia (Plin.: stip.): Die MOtizcn Huliu a. 7tj] iiiit dor Aulsclirift 
MVN. HKNNA. M. CKSTIVS: L. MVNATIVS II VIK imd Aliiilicli 7iiO umJ 
Till a. wetclie auch Slomiiisen [C'lt X j). 73ii) in die Xcit di;r Httrgcr- 
kripge setzt. 

Tyndnria (die DcduktJon der loionia Augusta, die Inschriftcn iiiid 
I'liiiius nomien, ist viellciclit 21 v. Chr. erfoIftO'f: Die MOnicn Holm n. 756 
mil der Logeiide C. IVLIVS. K. LONGVS H VIR. K\ U. D. und 757: 
MVSANO fodcr MVIPSANO) ATIEN. C. IVLIO DIONYSIO H VlitIS 
EX D. D. scblicSen sicb im Mdnibildp an die fllleren PrAgungon der 
Stadt au (ii. .V25 — 3!ij. uiid zwei dor Diiuuivini haboo uoeb griecliisclic 
cognouiiim. Ich mOchtc sic dalier lieber diescr Kpochc uls der der 
Koloni(> ziitcilen. 

Halaesa {s. ubcii S. 470f.): Die Mtlnzeii Holm n. 7.V2 mil der Legende 
HA AR. CAEC. RHVIR uiid ahiUkh 751, fcmer 753; HALAESA ARC, 
H. CASSIVS M. ANT stnd cbcnfulls di-s MiUiEbildc-s woguii (vgl. 643—50) 
bofiaor liter einatiordncn als in dor spitiaiiKUtitdsebpn Zcit nach denen d«e 
M. pHcciu8 Muxuiiius. 

Die Mflnzen von Aasoros Holm d. 75S niit der Lc([cndc ASSORV, 
CRVSAS and 701). Mcliic n. 72« MEMTAS und Coasiira u. 73« und 

I) CuDtx, a. a. O. tt. ad. 



Zur Geaebidite StcHiena in der eS$a}'isck-aiigiateiidtm Epoche. ilb 

734 COSSVR.\, GpuieindoD. vou doijpn wir woitor niclita wissou. als dab 
sic Sa V. Chr. stijiCJuUariae wurdni (i'liiiius 11). f>l. '*2}'). siiid itclmii dt^r 
UtnntMchm Aufi^flinft wej^ni wahrsclieinlJch liirrlicniirechnen. Dazu 
komnipn viplleicht noch rfie von AgriRcnttini (s. oheii): Holm n. 735a 
AGRIGEN'T. riHth Momms«>ns An^icht {CIL X p. 737), wena sic niclil 
in (lie s|iaiuHgt)sli}ig«lio '/.eh ^liOron. 

U. DI« KeuoHiiRiis i^» AaKiisln*. 

1. Slipeadiarii. Lilybaouni unci tCntclla: Die MOnzun Holm 
0.684. B07 and COTa ». oheii S. 4721. 

I'auuniius: Die Mfituvii Ilolin n. 74'2 s. ob«ii S. 47*2. Mit ihni.ii sind. 
wie icb gisube. zuaammcnznslpllen die von Agrigentiim (s. obcn S. -17^)- 
Holin a. 73i; AKPAPAXTINQX Kopf dcs Augnstns r, AKPAFANTLNUN 
Kopf dcfl AgripiiaC) r.*| 

2. Lalini. ScRCSla (I'lin.: iMitnae condicionis): Die MOazon Ifnlni 
a. 747: Vs. ErETTAlfiN Kopf des Atipistus r. Pk., Ite. Aeneas mit Palla- 
dinni und AnchineK 1.; nber ihni llalbmnnd. Iiinter ihm Adier. Pk. Die 
Stadl. durrh Sagr and Go?chicht(> mit Rom nalic vcrhnndpn. war bis 44 
libera et immuni$^], und aurh die Koiizcssioii Aes Lalimn. das bw mit 
doiii utii Orljirtni>--« Saclio linrlivi'rdiriiir'i) Cni(iiri|)af*i und Nctiim rii]])tiiiK. 
ist ohs L-inc besoiidere Auszeichnung aufzufassen. Muii vei^tcht dativr. 
dait die Sc-honung ilirer Figeoart wweit ging, thr anch als Infinischpr 
Gomoindo die Fortsctzung ihrar Vrigatig mit griwhiechcr Aufsohrift 
(Holm n. 609~U) zu f;«stiitton. 

8. Coloniac. Panormus: Die )[Qiuen Holm a. 744 uod 745. S. b2G 
n. 144 Klein S. 93 (Sextias), Holm S. 526 n. 144 und 145 (SeiasV S. 526 
n. 148 und S. 730 n. 7eih (Sisoniia) g. obcii S. 471 f. Hierlier RehOrt 
feraer aach n. 743: P;VN0RiUTA.\ORV Kopl d« AugastDS r., A'GVS Kopf 
tier Livia I. Oder r. 

Tyiidarift (s. obcn S. 474): Die STflnzi-n Holm n. 755: A GVST\'S 
NDAR Kopf lies Aagusios, L. MVSSIDI PKOCOS. in drei Zeilen imierhalb 
eiiioe Lorbc erkmnaftS. *> 

I) Die losela wnrdeo slcheHicli wic Liparn mit Sicili«n verwaltet. 

t) Ksaeiliier noclitfir Uelite(s. uli«a S. 474f.) tiinEUKeniyt. ilaB die InnL-lirift 

/(» XIV n. fiOl : .i(nlniOi) A'»i{(npi}*iof Kt^tiyt}) Ufol-Jiiri. ix^tt-i 'Pmfifitlarf, 
Hinrr),- .ytti.iinimr »r) :tojpaif. SfS*ti Jfol iftipiMoXtriUSi 9t^ Aryorcin]xtl. lMWel»t, 
dBfi ilie Insel noch In d^ enit«n RaUeRcIt natef nichtrSaibchcn UngbdraUB ataad. 

8} Die 'Ataguissc CIL X p. 751. 4) Siratm 6 p. 2T:>. 

&) S. ^09 fuQcrt Holm, allerdings mit allsr Vorslcht, die V'crmutnng, da6 n. 575: 
KATANAIS^V LortwerljekiinEter Knpf dwtZeus Ammoii. I'k; Awiuila* mil Wagwliale 
und FDIlhoni, Uooagrammri naclt Tibcrinx $i-|>rrii;t *c\n konnr. K-li linll« das fQr 
fcaox anxgC9H'hloMeo. In dem Artikel Aeqiiitaii von Aunt Itel Paiily-Wii^owa, auf 
den Holu skli bemft, Ul an^egeben, daD die Dirstetluni; der Aec|()itaj* aar liSiiMo 
dpr KaiHnett ton Galba Im Maximianaa llcrcuW Hchr liaufig L«t, diejeiifse mil 
deni PuUltorn von NVrva bis Allt^lun. Dadiirch ist abor da wolt frmhcres, ver- 
ainzellc!! Vurkuinmeo tnarntclit arugpurlilowieii, da der Kull no alt Ist. DaH vr aicJi 

10 



I 




J7ti fUta CwiU, Zttr Ovichichte Suiliftis m der citsur .-atufuti. Epoche. 

4. Muiiicipia. Afrri^ntiruin (^, nhpri S. -173): Die MQnzci) Holin 
n. 735; AVGVS PI* ACiRIGENTI Kopf dps AtiffustiiB r. Vk.: ringsum 
SALASSO COSUTIA: sex. RVFO II Vi. im Felde L. CLODIO RVKO 
PRO COS. wrIoIic wegcii ilea Titels dcs Kaiscivs pater jHttriae iiacli 3 v. Chr. 
geechlagcii siiid. 

HalaeBa: Die MQiizet] Holm ii. 75-4 uud 754a. sowi« die luKofarift 
CIL X n. 745S 8. oben S. 470 f. Vgl. auoli S. 474. 

Haluiilium: Die lascliriftPii CIL X n. 74(i3 uiul 7l*i4 s. nbpii S. 170. 

Lilyliaeum: Die Mfliiicii Holm n. 718: AVGV in Lorbecrkranz. 
LILYBIT Leier s. oben S. 472 Aiini. 5. Dazu kommt fcruer docIi dcr 
laU-iiiisciioii Aufscbnfl wcgcii ii. 74ih CAESAR AVOVSTVS Kopf dwf 
ALig«8lU3. y, TERRNTIO CVl.LKONE PRO COS. IJIAB Urheorhekran«er 
Kopf dcs Apolloii. Dor Prukoiitiiilal Aea Cullefl fillll ilaher niich. vie ich 
glaiibe, in die spfttcrcit Juhre des Augustas. 

Far dou ot'fiEicltcn SpracliKebrauch dcrsizilischcn GciHeindcin 
ill tlicspr Zeitglaubc icli auti dicKorZusnmiiK-iiKtcIliing foigciulc Rcfjcl ablcik*!] 
El) kdiincn, die jiKleiiralEs h«i den sich^r odor wahrscheiiilirh daticrtcii Doiik- 
nifllcrn znd'ifft iiml siHi boi ilcn iibrimMi iilmu' AnstoB iliirchfdliron lABt: 

Von 44 — 'Mi bedicncii sicli din Munizipicn des Gripfhisrhen oder ites 
Lnteitiisclicn odcr bcidnr Spraclicn iicbciidiiiuider, iiacli 36 die oppida 
stipc7idiaria mid daa ojtpidutn Latinutu Segesta, draxpti Verhftltnissp be- 
jdjjiderer Art vvarcii. des (iriecliiiichen, die Kolonico uud Munizipicn niir 
nocb des Lateinischeii. Es iiiidet darin der ttefe IJnterflchiod zwischpti 
tlBn leileiiden polittseboti Uleen beider Zeitabscliniite eineii deuilichen 
Ausdruck. 'I Dort ist die Nadnvirkuiif; der EatwOrfe Caesars zu erkpiiiien. 
dcr obiic Rackdiclii au( die Erlialiuiig lics ROmtrtums (row dap radii ;Kt' 
Pere^ini in Musst-D in iliis Bfirgurrecht nurnahni, iini ein hoinogriu's 
Wpltrcich zii schaffni. bier dip Keaktinn des Atlpriistiis, der den Sfhutz 
dcr rOniischGii Nation orgaiiisierlr. t>it> durph iieuo Schrankpn von den 
Pcrcprint schied. niir in vorsichligstcr Weise. dcii Forlschritteii der Lalini- 
eierung gemilB. da» BiirKerrecht ertoiltf and dabei (be Eiiirfihriiiis dcr la- 
teinixclien Amissprarlie uiiwpipprlich (ordeiie.*) 

mil ilcr lii.ilnjrigrti - iiml gewiO ntlitigeii - AniiuUinv. <lail ilic niKilisctie PrJigiiiiy 
nicbt Alter Tiberias bliial)Kelit, to Wl<ler.s|irucb sptxt, sagt Holm selbiit. Icb balte 
e» «ndlich aber xucb fvv uniuoglkb. dull die nacb <ieni .tizlUticbcii Krlege, vielleicbt 
21 V. Cbr., dpcliii:icrle roiuLirlie Kolonic (-iitina tCantz. a. a. (>. S. 3ii)diuxi: Miltizcii 
tiilt griccliUcher AiirNclirifl gescbla^eii liabeii kSnntc. SIp geliSren in die Zejt 
*or ilirer liriimluii(j; 

i) K'luuril M<.->-(T, Kaher Auf/nela*. nialorigcJur Zfilvfiri/I hi, 1903 S.40fi(r.: 

Korncmauii, Philoloffiai I.X. N. i'. XIV. S. ^isSff., bes. S. 43fi. 

9) kli Kti'llf biVr fiir ilip hi-liiimli;lti:n nciil^iuttlpr jwler Stailt die VKrweiBUinjftn 
zusiiriiiiifii: AurlKeuluin S. I"3. Al't (/Mimal). 4Tr>, Axi^ornA 474, Catlua 47ri A. S, 
Ci-)iliiil<ii->liiiiti -174, C<iK»itra I'll'., Rnttllu ilR. iV; MiilarKM 470 f. 474. 47C, HalutiUuni 
4«8tr. 475. 4Ti^ lleitiia 474. I.ilyliaeiini 47:ir. 474. 47^. 47G. Uimrn 4~». M«lite474r. 
475 A. 'J, PanoviiiUH 471 f. 474. 47ri (/weimal), Si-i;e-'<ta 47.'>, Taiiioiueniuiu 4C7f. 473, 

Tymlaris 474. 475. 

u 




Ganz Eurppa. jn die zivilisiorte Welt heimlzlc das latpinische Wort 
moneta ale Aiis^angspunkl i](>r Au^tlrflcko fflr riclihiflrk mid riolilpriK<- 
aiiHtiilt (ilal. tuoneta, span, monetio, ilaniii^'h miftiU, ([ciKsi-li Mtinte. friiiix. 
motmaie, enel. money, port, moeda, usw.). 7m Apt BcdoulDiig Mdiize 
EPlaiiKlo motteta — so glaiiM man ullgpmein — nor diircli rbfrtniKunii 
ill Vo\gv jititlcrrr. zufjklljgcr I'meiAiide. Kt^wisseniiabrn zu llnrrrht. ik-nn 
nrspriiiiglich hinitaiid iiur Mo>n-fa jils Hri von mmuo n\>^e\f\lc\et Ilfriiiaine 
dpr Jano. wclcher keinorlci Bezioliung zuui GeWwcscii LMitbiclt. Ciwro 
de diviu. ].-!■') iiieklet: Atqiie etiam grripttmt a miiltis ext. aim terrae 
mottu fatUu etstt. ut $tie jilerui jnociaatio fieret. i.w««i ab aeth Juuunit 
ex arte aatititte: quodrca Junonem Utam apjjellatam Monetaw, Suula:; 
ci'zillilt iiiiler .V«»7/r<(. die Rftmer liiUtcu wftkreiicl ilos Kricgi-s korch 
l*yrr)iiis iini) Tarcnt in ihrrr (!ehli)ot dip Hera befra^t uud den Heschcid 
erhallcn. Held wenlo ihnen nicht ninngcln. wcnii itie dio Wnflcn iiiit 
GerwIiiiKkeit [(Ihrton: iiach Klticklichem Krfolgc liftitPii die ROiiier die 
ralpebendc (..r«.(oi-i«»-| Hera als .Von/rir vrreliri uiid in ilueiii Tempel 
Geld prSgen la!^t>e». 0. Richter') fOhrt jene Erklaniiig bei Cicero an 
niid setKt liiiizn: „Mit deni Tempel war die MOnzKtSttc vcrbundoii (Liv. 0,20; 
Momniseii Rom. Mnmtc, 301). oflciihar nin dieselbe ttn einptn mftglieliKf 
siclieren Orte zii habeu." Wi^i^owa^) sagt: .Die HegrQiiduDg des Xaiiieiis 
Moneta, tier kauni ctwas umlenni als die .Katcrin, Mahnerin~ bedeutcii 
kHrin. itit uril>ekaniil und liut in alter qdU neuer Zeit z\\ zahlreichcn Hr- 
findnnfren und llrpnlltesen AidaB gegeben:" danacli bleibi der Name 
nilselhah. Moiiimsen a. a. 0. dciitetc Monota aU .Ralerin", ein undent 
Ual') a]8 .Gdtliii «h>r KrinnerunR", hei welcher die Verzeichoisw der 
Mapiatraie ini Arehiv hiRertcn. Vanieek. Ekymoiog. Woiirrb. rf. laf. Spriirlte- 
'iOD, als „Maiinciidp~. Leuorniant bci Darcmberg-Sagiio Dktionn. 3,lDit^ 
ab ^r averliescti^e", uhiic die Bcreehti^ng dio-ses Tilels xu efArlem. Im 
HandwArterbnch von Georges stcht ta Icseo: ..Moneta (mooeoj, Beiname 



i) BiSm. Gmkkhtt" \.i\i\. 



n MigioH wiJ KuHtu, 4tr lOmrr IIC. 



478 



t^tiifl .laffHmnit. 



(Ut Juim wrgf'n vTr»pIiiptInirr jj^iilcr Krmaliiniii;cf"t'- wi-lrhr sir den Rx^iiirni 
((cpcben liabcii soil." Die Bcsamtf (lelchrtriiwelt Itcliniipiet alsn, l^oneta 
«cti oio cclitliitoitiisvlics Wort vom StaD)nit- nmii«<>. Es ist kcwiB iiidit 
Ipichl. (Icr Wnclit soldier Kiiistiniini^rkoil zii widcrspreplicn. doniiucti iiiciiif> 
icii. (IhQ Mii'li fC<'Rt>i) !<ic> onistc KiinvQrfc iiiacticti lasscii iiixl ilaU dira<> 
Fra|3' micli iitclil griiiidlicli crlcdigt w«nl. Wrnii im .Mlfrtiiiii ilic Kty- 
iiiolo^ie ilvtmla-moncQ niifDiiirhte. so 'm tins TUr uiiB n»lUrlicli nidit niaB- 
p'lilicti. kaiiti »i]i i'liCT wfiriji'n. 1)01111 ilro EtyiTiiilo};k' (lor ririi-clK'ii 11111I 
ItOniPr pftpfil sicli kaum tllicr ol>eriiaclilicIic WoitripiclcTPi uikI hhivo Volks- 
«tyiiiulugi(> voiii Sciil(i(^> XeptHnm a nandu ' I vtler iiinku ab liumdo carpore'') 
zii crlielien. sic enthHirt wiswripchaftliflipr SorRfall nnd DiirclilHltUinp. Kc 
cnlstaiiilcii luir Zwcifcl. ob Mvntta als eiiif pchrlateinieclic Bililtinj; aii- 
zuMi-lien sci, uml sip niuUtcii sicli vt^mtilrken. al» os niclit gclan):. ein<' 
klare, siehore Analogic aufmlinclcn. Nictnals hut <>tn LattMnor habeta ans 
Imheu gphildrt. (>l)('iiM)W(Miif; fttiWa aiis Umo, «o>Kta voii fioLtw, voMa 
voii rn/eo, /cri'cdi voii teiivv, duU-ta von (/o/*o, i(Vie/a vuii li(jet, dtbrta von 
(tefrffo, horreta \on hoirtv, jaivkt voa jaivo, cs Rab audi nidil *'yrfo, tabfUi 
11SW.: Iiiilii'i) wir (liestT Tuisuchp gcfTPiirilicr oiii Rcclii, oinc- Aii»iinhiiic- 
cl^llung 7.n (ititiHten von nionfo-miitieta tn fonloni iirul liicr rinp driii 
Spiachncisto sdiisl offriUiar fprnlipjo'iidi? BilduiiK !iiuiiiirliiii«n? Kiiie Ratorin. 
Mahucriii iiu1i.')tc doch wolil liPiQeii monms (vgl. Ajiis logueve, Fortuna 
rnpkicm) odor monitriu (vgl, Vcnm Oenitrix, Viclr'tx; audi debitrix, 
amaln'a')^ uber nicht ttioneta. 

Unter soldien Unislanden wfinschlc idi die Anfniorksamkoit oicios 
■nerk&anlcti I.atinisten nodimalt< aiif dio Etyniologie von Aioveta gdenkt 
HI nehen, uiid dcr llciausgcbcr dicscr i;ei^schrift haitc ilic Freundlidikwi, 
in diosoni Siuiio boi llorrn W. Schuko aimificiKCii. Letztorcr war so 
licboiiKwCtrdij;, llorrn [.idmiaiin-llnujit ro]^iniiI<-n diinkenswrrteti llo»rlirid 
2U sendcii: ..Idi wilrdo es nicht wagon, sn pnisdiiodeit di<» Mftjrlidikoit 
cincr Abloilung vun nioMeu eu bestieitcn, GewiU ist in cinpin Kaiisaliviim 
wip momfo dcr tangR Ynkal .iidfrillig, aber die xweitc Kooj. cntliiill audi 
Verba I stain inc. bci dciioii UildutiKcii wic nrtxundiu/, valihido jjtinz korrokt 
sind. Von soldion eo-Vcrben auH lirUc? sirh urn Knde audi Moneta 
bejrreifeii. Es gibt w«hl auoh uodi andore Wegp, von mew zu AfoHeta 
HI golnn^en. L'nd dann Moneta, dio Aluttor dor Miikpd. Jsl dodi van 
Mn/iimiii-ij iiiclil w«ld m Ircinion? Kiiie aiidorp AnknOpfunK ala an 
meuttni ndiT f«eH«, moH€0 woili idi ilidit." 

Uaniit werdeii, wie mtr soheint, nicht aile Sdiwiprigkeitcri prOrtert 
tiiid IjoIioIhmi (Obpr Miieiiuisyno s. ai» Eridp), Idi fraco mm wcilpr: ist 
dcnii oiiip voniiilifU ntoneo kiJiistrniorte GOtllii dcr Mabtiiini! tiior Qboriiuupt 
l>fu»>nd und Kl)>itbhfifl? Sdinti Cicvru de divhi. 2,32 sprilti'llc iiber das 



1} Cic- not. door. i. i6. 



3) VlUTO 4cl. I. .'f.ll't. 



Mtmeta, ^^^^^" 479 

gpritif^p Anrpchi dor Gfittiii aiif shIcHpii Namon. da rinpJi nnr f'me vprcinxcllr 
Mahiiuiie zum Scliweineopfer rorlie^. mid Wis^owa is. oben) venirinln 
j(^lo bishrrigt BcgriliHluitg. Ich iiipiiie. dall Gottbciten wic Apollo iind 
Sibyltti, dcrvn Iluupttfltigkcit in tuaiMcnhnfteti MuliiiunffOit und Rjils^hiageii 
b*'! Ornkeln bestaild. woit eher als dio.sr .limn don Khmntitcl matiens odcr 
mo7iUoy Fithrcn mfifitou. iind d<a diosos nicbt dor Fall isl. »> will inir pine 
.Mabiieriu" Juno nicbt einlpuchten. Cbprdies lattt sicb doultich grnajr 
Frkciniei). dull dip liCgcmlcn von Maiiiiuiigcii iticbt an das ititrslo Aiiltreirii 
der Moncia aiiknfiptcn. sondern eich erst nachtrflglicb Im Spick- volksi'ty- 
mologischor Dirbtmif; nder Hiiidetitoiidcr AbRicbt an einen Nameu an- 
schlosscn. wclchcr wahrsrlioinlicb. wi« so Tide aodPtt- ri5ttornatnpii. don 
ROniern unversiaiidllcli war. Mi»n»la Uiirlil fflr ims zuentl im Jabre 34.i 
V. C. auf, uIk der Diktnlnr L. Kiirius Caniillu» im Knmple RVRm Aw daa 
fiidwcsllifbf l^tiom brwohnenden Aiininci ihr eiiieii Tpinpel gcloblc: whw 
liewrf^f^Qnde t^ind bci Livias 1,'iH (iht jrraeitoniim magU qttam hosttnm 
animi tnventi. prima itaqnc acie d^ilatum est dittatur tawen, quia tl 
ititro belUim hUtUerant et sme detraiaUone ik tertumini offhtbanl, deorum 
qiioqtte oim adUibendat ratiui) ollt^nbar unvollsUndi?, ontKlpllt. vemchleipri 
aiigeg^en. wit' wir Alinlichcs im Polgcnden wicderfindfn wcnlcii. Dcr 
Hilfcnif an dir CJoilbeit bei ra»rbeni pnlscboidendeni Siogp flWr inimlor- 
wcrtjgc Fcindc maK wohl andorp Ut-sachon Rchabt habcn. Dor eclohti- 
Tenippt ward alsbald aof der arx des KapitollillKPis Prbaul und zwar don. 
yen noch knrz zuTor das Wohnliaus des M. Manlius Capitrdinn^ gPHtandru 
batte and frflher der I'alasl des KCnigii' Tatius: scbon 34-1 errolgie d)« 
W'pibung.') D«miiac)i handeltp ps sirh an dioM^ni Orto um etwas Ncucs, 
nioht ctwa uin Wipdcraiifbau od*r VsrscbSnorung einos alterpn Hoiliplnms. 
Wis.>;nwa a. a. 0. jiuUpftp .dip Vpnuutnng". v» babi* (lamalii ntir «in altpr 
Kull cine zeilfi^inflBe Aiisgcstalmng iind etn neiies Lokal rrhallrn; dafflr 
sprcctic. daB der Slifluni;sla^. wie iiucb i^oiist bei silmdicbcn Junolcmpclu. 
Al'T I. Juni war, duU auvb iiuf dcni Albunrrbc-rgp iipbcn dem Jupitpr eiiic 
.luni) MAnPla vcrcbrt tranl. Da e8 sicli um <>inp Arl Juno handclt. so t8t 
dip Wabl dpr Junikalenden gam itatiirlirh. aiirb wputi dip GftUin mpu vnu 
aafioD ber nncb Rdin verpflauzi ward, ein Lokniwerhsel nber. rin Umiiug 
des Hoiliglums iu Rom tfolM jst durcli nicbts bezcugt und wcnig wahr- 
Hcliinnlich bpi dem Sngsilich-starren Ki-ntbaltBu am Althergcbrachteu und 
an dor OrtUchkeit, wplches dpu rfimincben Kult auszpitbiiPl. Dip Juno 
Monola deu Albanerbprges laueht dorl narlnvpisliph erst •i\\M aul lufolgc 
eines GelfitMlos. welches der rrAtor Cicpreius im Kricf^ g^cn die Bewohncr 
TOD Koraika 173 v. C. lat.'l Wir kfimieu al.io aus dpr Cbcrli«ierung imr 
entnehmcn. dnU Moncia 344 v. C. ziirn^ in Rom piniug; dabci ist von 
eiucm Kalen bezw. Alabnon der (iotUiPit koine IlMe. Die Sagen ron dor 

1) LEV. G^«0{ 7,S8; Oviil foH. C, I&3: f hil. Aom. M, <^u»{J. 3)1; S«ilin. I.SI. 
J) Li».«,7; «.I5. 



480 



Kriif>l Astiniinu. 



malineiiden rjotfiii Terralcn ilireii I'liwrd uiid ihr ITngesdiirk dadiircli. <iaB 
sic dip Entstehuiig des Naiucas in spatcre Zcit verlciecii. Wenn Caiuillus 
dif Moucia scliun 345 v. C. anrief, tw konntfi ilcreii Name dach unnifiglich 
wst i\h .lahrp S])»tcr ini Kriegp gcgnn Pyrrlius piitslphcn oder be! pineni 
Enibehen in Rom. Moneta ais nomeii appellat. bezeicliiiet sti'ts die MQnze., 
Diciiials PtwHs wje Eriiinrniiig oiler MHliniinK. vpilcupncl also jedc doat- 
liclio Uciicliitng £u moiico: ist os da eoiisc(|»fut imd ricbtig. dicec Ver- 
liiiltiiissL- (flr das glfirlilautciido notiii'n prtiprium (ir)ii:u»tur»>ii'' Naph alloni 
ilipKoii! ist PM lifidiKt iinwahn«olici)ilicli. daB die Slli'stc echtp Moneta cine 
.Malinenii~ war. dng(>gcn war Mmicta nachwoislicli durch alio Zeiten hin- 
(iiiiTli aufa engsle mil <ield unci .MQiuwesen verbundcn. bis zur Ideiititat 
dcs Nutitciis. dc3 Wescns, der Stfitl<>. Ich criuncre liicr uocli an den Deuar 
des T. Carisiufl von 4S v. C) mit dem scliUcliten Kopf der (Wlttin uebat 
Rcisrhrirt Moneta-. fipine Rtickiioilo zcigt das Handwerkszcug des Mfinz- 
arlfpiters. iiieht etwa dip libii linlei eiiies Arcbivs odor eiii Scbweinpopfer. 
In ilcr Kaisenseit sobcii wir die (loiiin von Domitian ab hiiiitij:! aut iMlliizeii. 
cinen Geldltaufeii lu tliren Kfilicii. zuwcilcn in GestaJt drcier Fruneii (Gold-, 
^ilbrr- mid Ivupforgcbll. weldbcr Wiiii^r unil FQllburn tni^eti. Wit- Mniiota 
XII iiirriti Nnmon kam uiul znr (idtttn der Mfinze wanl. int licnte noch 
ein Italsel. 

Icb habe mir cine Ansiclit heraiisgcbildct. wclcbc die au8g;elrctciipri 
['fade verlsSt tnid nicbt das Qbliche System bcnutzt. wouath man in AU- 
italien niir l<atRiiiific)if»! bezw. ItaUst^hcs iind (triorliiscbefl siichi; sip wirH 
dalier zniii^ohst herrcmden. dfteli hofle Icli zeig^cn zu kftnnen. daU man mit 
ihr dor Widirbeii iiilher koinnil iind CHauldiafioros al« bisber crziell. 

Altt (irundlit^n dieiien mir fDlgondc. ziiiiinst schini ini Vorslobendcn 
be^ruiidelc Siktzc: t. Es pbi nucb keiiiu nacli ['orni iiud Sinn iH^rripdiRCiidc 
l-^tymoltiRie fOr Mntiein iiiid tiioiiela. 2. Motielu crscbeint zuerst 345 v. C 
an der Siidkfiste von Latium. 'A. Monota ial in aiitTfilli^er Weise mil Kn(^ 
vorbinidcii. ste ward, iiowoil wir Pit crfaiiren, nnr iin KrJege uiu liilfp 
gtbotcn. erst von Camillus. (binn von Ciccrein^, nut^li Suidus nucti ini 
Kricfje geften I'yrrhns. Diesetii Uiiihlande venlaiikt die Oflitin niieb meiner 
Ansieht die Ebre cines Tempels anf der arx Ron)!* Iwo lieule die Kirehe 
S. Maria in Araceli stehtl. Jcne Nordkuppo des Kapitolliiigels vcrgfiuutc 
iiu 4. JatirluindRrt anacheinond nur der .Mnnota cinon Tenipal: oret 216 v. C. 
trat viw Tenipel der Concordia binzu'l und ancb diespr, wie icli tiervor- 
hcbe. niiB kringeriscbem Anlali, da er voni Priltor 1.. Monliufi m Krie^not 
per $editio»eH4 niilitarvm ^olobt war. Dicse I'^nnHche arx trat aueJi 
zu Kriedeuwcik'n rDfifclmri Big in KriegBZii stand uiid hlBle daa wxitium 
nissi coloris, Hobald Ktch daa Vulk in deti Cnniitien znr Wabl ver^tanuiiellc; 
eii) Grasbflschel aue dor &tx spielte eine Rolle bei KriegserkUrungeu.') So 

1] nA))4'1(i» TVaif/ lini mnnw. ymq. ft rem. 1,901. 

i) i.i\.ti,S3i ^S.:fl; Kkhters. a. 0. 8) Itichtcr ISOfT. 




mc*liic icli ficnn, dsB MuntHa cincn soldatischvn Krrn bcsaB. kcino OftUin 
der Frauen von d^in (•owOlinlichon Juiio-Typus') war. Wir \\tt\tfn iiu v(>r- 
SDchim. ob dit< (ioitiii iiitd ilir Nnrii(> sieii irgi^tulwic mil iU>ri Erfonltrnii^^n 
des Krieges in Verbindnn^ selzen la-<!seD. 4. Muncta win! frQiuPitifr. ver- 
Diutlicti von Aiirang an, in cngste Beziptiiin^ ku Old mid Mfliitiine gt^rlzl. 
Fmlieh i;a£:t die unzuverl^ssige Darsiolliiiig der B(>w«^;gruiido dra (.'lunilluii 
oichts davon, anch wii'd ni<^iit QberIiof«rt. doS die ofKnna Moiietae^t .snforl 
narh dor WcihanK dps T«mp«ls in Ketricb trat, dennocli ineint Msspii'), 
Aft Aiifaii^ rOniischer KiipfeniiQnze fatlc niif 34-1 v. C. tind lasse sicli von 
dpr KrrirliUiiiK doa Tcm|>els der Moncta iiirlit irenijcn. Nolinicii wir 
einmal an, die untpiilnfjttcho Moneta hftltc mit Gold gar niclits zu 
RohafFcn gehabt. fa konnK^ f-a doch nicliI j:;IaiihhAft i^rArhoincn. daB naeli- 
trA{!:Ucli pine gruQo. gcrAiisrhvollc prufano Wcrkiitatt. oiiic iMfinze mit 
ihivn SdinwIzOfpn und HSramern noch in das Haus der nnbeteiligiPn GOitiii 
hinringcKwftn^ wnrdt'n «ein solltc Ks war scitwArf! votn Toiiiih^I I'lalz ffir 
cine itc1hfltilndi|>e Miiiizp vorhandcn und die fL>«tu ngsnilfiigp Abgesch losswn- 
ht'il der arx nebst einem Wachtponlen vprbOrgte vollst* Sicbprlioil. eim- 
^Urro jcdpnfalls. als man fQr das aPrarium Saiurni uitlpn am funiin fQr 
nfitig gehaltcn lial. So fUbrl iins diescr apngog-ische Boweis zu d«r An- 
srlinuung, daU MfiniHu von Aiifang an in Bczieliung zu (idd ^I'dacbt war. 
ffleicbnel oh dip Mbnzworkittatt im f>di-r am Tonipcl uofnrt odnr cm 
etwas spfltcr volleudct imd bemilzl ward. Der Kern jener Sago lin 
Suidas, van soitior niiBi^lDrklon Iftlllp bofrcit. bo^n^ ja. daU Monola 
ihrcn Nanicn bei (ipldiiul und <ipb)bpsrbaflung iin Kripgf prbicll. iind 
diese Cberlipfcnmg. wclchr MdiicIo mit Kripg and Citild rerbindct. wollen 
wir ini .\ugp bobslleii. Ohnn ROcksirbt aiif Moneta zu nebtnen hat )Ia<'berliii *) 
gowissc Worlp des Liviu:* 7. i!!' botonl. wolobe kiiiz iiatb der Milk-ilun;; 
vnn dor dniicalio aodJs ilonptnc folgf-n: Maiora iom hint btUa ti 
riribus hoftiiim c( Umijinqtiitate tvl regionum ret tmtiwrum $}>aUn. is'xpse 
WorlP Iwiiohnn sicli — sagi Hiicbi-rlin — auf 348 v. <;.; Rom war mr 
iriiltelitHli^irhpii llroBmacbt rrwarbHen uiid detiiilo spin Upblvl vom 
ciiiiinisclipn WalH in IClninen his gegen den MporbiiRpn von Neapol, dip 
Vprbjkltnisiu? allor Gcmoindcii wurdoii iipii pipordni't, iind dipsp I^a^ f;nb 
for Koni dpii AniaB, zur .MOnzun^ aber^ugebea. wahrend es vurlier dem 
grciBen mQnzk>»Pii CiebiPte MiUplitaliens angphnnc ; os wiink^n sofort '1 MOnz- 
stSttPn emFhiPt. in Rnm fttr ItronzeguB, in Capua fllr SilberprAgiMtg: Roms 
Mtknie seheinl durrh V'erz^prnng der nAti|n*n VorbprPitunf;«ii vrsi plwa 
335 V. C. in Tlligkoit gclrplon zu scin.*) So Hacborlin, wibrend Samwer 
und Babrteldl die rOmischpu Kii|trpnnQii£pn ^e^n 330 Iwginiipn Isxsen 



n VrI. w»«...*a inff. 2) Liv. (.,»y. 

3) UatiBisr Ltnttrthrndt 3.r^. 4> Brrtmer ttSnibtSltfr N. F. 190.1, 14411. 

&) Vgl. die folitetide AMiatidluHr- Hed. 




4H2 



Rtjb/ Asstitami, 



fMoHirnscns Ansidit voni llfRiiiri dor iMllnzmtK "'" ^ "* istlflnKsl vpr- 
l&ss(!n). Sa hiclt <lenii die i't&U'm Moni-ta Jlirrii KiiuuK in Koiii zu riner 
Zfiit, ills man sicli Hurt iiiitrr dpiit Dnii-kc (kr WrhilHiiisse tnit ciiii'i* hwrli- 
wichti^en. durrlifireireTideii Noiigfiitaltiiit^ tics (loldwf-tcotiK, tnit d(*r Fin- 
rflliniiig sta,iUiolicr .Mfiniiing licsdiiiflisto. mid oiitico Jatii-c daraiif <>rR('!iion«i 
tfltsArlilich die orsion rririii^iolKMi (icidsliicki'. nrl>oiloto oiiip MOnznii^lEill iin 
Tcii)|H'l dor (loiiiti. Das Wiirl m<mda linlciitrt boi don rnmiwlioii Schrilt- 
tflnlh'm dir Milrmo hald ivls Kr7.cu(:ni[ifP*'*lflttc biilil Jilf* Erzrngiiis (wic ja 
nitrli l)ci iiiiiil, unil wir dflrfi?!! odor tiin.s.tpn dncli aniichmen. daB dicser 
WoHsinii von Anfani; aii in Uoin ruU. AIIc tlicso Din^o zusamnK^ngofaBt 
rodon oino ntchl milizuvprstcliendi' Spraehp und lehren. dali Moneta von 
Aiiriintr an i-inc Gfitlin des Oeldes war. daB demnach ihr Name sidi nalni- 
geniati und WAlirgchcinlich auf (ielil bezog. eine (ieldbezeichmmg enthaltoti 
haben wird, 

Camillliji prknnntc wShrcnd dcs KripgPB fjffjpn dii- Atirunk^r den 
Wprt dpr {ipldRfttlin .Moncta und nrbat ilirp llilfi*: seinp Lpfrfoncn inntlton 
wcilor. als jc ziivor. hinaiiBzielien. denn [■'ormiae und Minkimae lagon 
Btwa 1 20 km von Rom, Ronis Kripge wurdoii, wit die rrwAhntc Livjus- 
Btfillp sa^, grSUer, wcitffrpifpndcr. laii(^viori|fcr. dadiircli ciiipfindlich kosrt- 
spicligor. Rftni Icmto jrtzt fOhlori. dali die nervi Itelli in j/etiinia hpstclieii ' ), 
dali. wio Marscliall Triviilziii zn l.udwig Xli. 8!»«te. zuni Kricjdfilirpn drpi 
Din^c iifttiK sind. nSinlirli Oelti. Ocld. field. Die Scliwipriffkrttcn dor 
Versorgung dps Hcpn*s iriit ZaliluiiKsniitti-lii (fir Sold, Uiilerlwll. LiRlerungen 
Jetler Art iimBtctn durch (olttc'idf L'mstand© noch prhelit werdon. Dm 
diirfli dip (JalliPr |^pplfind<<i-lo und niodprgehranntp Rom honntp sffitdoin 
wPSPn slPiPr, ofi crfolglospr Kriege niit Calliprn. Larinern. Ktriskpni 
und HpJIiiDch-griephisrlien Klotten nieht m Wdhlsland ^plangen. vielmptir 
crtftnten dip Klagen Obcr YcrHrniung, VprscliulilunK iind Zinadriick immcr 
Inutpr'), diT Staut nniBlP Oflers gpwaltsani rinfrri'ifpn. Runifi Lane wiir 
oft trotz Rpwarliaener Ma<!lit traiirig k''""K'')- ''■'" ffanpiiarps Slaal^cld 
feliltp iiooh. Rip nfitiffpn Masspn von Kupfprslflpken lioBpn aich niphl 
Ipirlit ini Felde weilbin mitrcihrpn and aurh gewiU nin so'scliwprpr rer- 
werten, jp mplir man in das (icbiPt kaitipanisrhcn SilbeiKeldes eiiidrane. 
Es niu& piiu" s<-li)inirne Geldiiot und Bedrftngnis gew«spn scin. wolclio den 
Camillus xwang, der Moneta einen Tcmpcl zu gelohen, fthnlieh ctwu dcr- 
Jpnijti'n. wolrhp rOniiacliP (Iporo im pnnisplion KricKP lu'fipl.^) ixt ox niclil 
ipclil aiiffaliig. dali Catnillns dip KoiLung aus der Not niclit bpi den all- 
gewobnlet). lifiitniarlipn (ifittcrn snclitc. wpIcIic hier in Frage kynniiPii 
inti6t«n, nflindicli bvi dcni Satiiniud, deni nutpr doti Stant^^rlmlZPii am 

I) Ck. mUpp. h,i. i) M<>iiiin»t-n R. 0." 1,294. 

a) VrI. I.lr. ;,-2:, aiier ila* Jahr M'.'. 

4) Uv. 88,91: mtUli ac uaraUfrvA lofeiit nrqae altjtmdium tt«jwp fmmmlum oA 
Hitm dari. u&jut undt detur eue. 



» 



Moti^. 



483 



tuniin. hpiiii llaiiriei^oll Moriruriiis. (lessen Hitit iiuf dcni flltcstpn sextans 
ersclieint'i. iK'iiii caintiiliiiisclicii JuiiiiiU-r oiler btn Mars'' 

Dor rOmische llfMTfiilirRr vonlankt dfi.-* Htnl i-iricr GfltUti. dip liislmr 
dcii RCiHcm fronid war. deren Naiiien, vie wir srhon saheii, wwler in 
Itslicii noch in Hrllii^ kcidO ^ifhrro Mciliial ku filidon vcrmnf;. i^olltc 
MoDPta xihcr Sop an i)io KSsle vein Laliurii, wo jlir .Naitip iw>rst atirtriii, 
gelangl sem'f JiMlrnfalls Ktollt dicse Saclilagr uns die Aafgnbe. tiarhza- 
suchcn. ob sich eine auBwSrtige Qiicllc dcs Nanirns ikIpp Woites mowJa 
uuflintlon las»p, pnd ob pin auHWitrtiger. Qhcrsepiitchpr I-'influil anf Rutii in 
(ipItUacliPn fAr jcno Zoit auch aii.s anrierpn OrOndon anzunolimpii sei. 
Dpmzufolgo frn^ es sich zunielisi. wo efwa ini Attorluni und iwar am 
beslen ininillpn dps 4. Jalirti. v. ('hr. Plwas mil (Jcid oder Krie^ssold 
(Heiciibe<leuicndeH Torkomme, das iin Latciiicnnundp zii moneia, MoneUt 
wcrden konotp. also wenigslens die Knnsflnaiitenfolge m. «. t darbot. 

Icb braucliP niclit Inngp sn loichon. sondprn nnr vi>n T^tiutti nbpr das 
tyrrliptiiiiptie U«er auf die duinols karlliagisobo NortlkQste SIcilipns zu blirkcn. 
Durt rerfertiglcii. vprwcndpipii dip KarlliaKPr spil dfin Kndr dps it. Jahrh.. 
sell ilO V. Chr. (MQllerfiMinunH. deVanc, Afrique 2,K3: Hpad hist. nuMi. 737) 
for ilirp Hpere in Sicilipn aiidaiinnid pine bpsondpre Art von Silbcnntinzpn 
(Tptradrachinpn altisphor Wiibniiigf. wplcbp dip poniwlie Aufscimfl 
Machanath iider Am Marhanath — das bedoutcl Kripftslager bnw, Volk 
des Kiiepslagers. Hfpr - zu trftftrii und iliimil ibrpii llanptzwpfk zii 
bpzptigrn pili^Pt). Diesp MQiizen waren selir klug fDr dpii (iciiratich 
uutpr den Gricvhen Siciliens bpix-cbnct imd bildetco bevundpn; in jenen 
Zfiilpn, wo ganz Sicilien auUpr Syrakus ini BpsIIzp dpr Karlhagor war. 
vio g:«ra(lp uin liH vor dpni $\o^p dpft Tiimileon (Moiiimspn ^Ub\. das 
Xonual^eld SiciiienH. Sornit battp dieiiips eigenanige lipid ini 4. Jabrb. 
cinp gniBp maOKebliche Itetleutiing fttr Sipilleii iind al)p tiill Sicibeit in 
Tcgcni Vorki'bn' «tpbi-nilpn Tpilp llalipn?. Mit Machanath -.MOiizi'ii Ix'^ 
xablle Kardiafid in Sicilipn xeinc italiscbpn SdklnPi' au$ Kampnnipn und 
Ligiirion't, ttas Gctrpidr, don Wpin usw. ans MittPlitalipn. Dm R5niprn 
war das Marhanatbgeld wohtbekannl. da sip in dpn nllpren VpnrStjpn 
mit Kanliatju sich inanctipn Bpscbrankun^en untprwarfeu. uni ntir ibrp 
allpn wicluigen HandpUlx-tipbun^ci) in Sioilim zu sicbprn,") Nacb Polyb. 
S.a, 24 gpwAhrtPn dip Karlhager A4H und ilOt! v. Chr. den Itfiniem ini 
pnntsrhpn Sipilipn voile HandpNfrpihpit und KlHckp Rpphlp mil dpn 
pi|rpnQO UQr^Prn. %~prbotPn ilinon ahpr tipn Zulriti zu andprcn punisoliPM 
(iobicton. KiirlliHgos Handelit- iiitd Kriej^schifTp brapblpn ilas Mnchaiiath- 
Gpld auob ibrprsoiUi na<-b Ilalipn binCibpr. Ilintcr dipKPin Gpldp tttand 
dip gi-olip poliliHrbr Madit Karthai;os und spiup nooli wpiI grfiliprp. aIIp 
SUiatPn filiprrattpndp Gpldniafbl und Hiindplnmapfal. Ek \\q0 nahp. an- 

1} ViMOwa U9; Well bci BauraeUler Dmtmittr 9M. 
2) Mod. IS«}) 14,6: Jfi.73. 3) Vxl UnroniBi-n 417. 




4H\ 



Emit Agfmaitn. 



ziiiii'liiiK'Ti. (lali j<'ni> piitiisHiiMi Muiizimi iiiicli iliriT lip/rielinoiiiJcn Anf- 
sclirin iiiiii lIcKtiiitrniiii^ i^PiiHiiiit wunlm (wU' JLhiilichrs ja ini Laiifc dor 
Zeiten Oftcrs gescbalii. dnB man iin sicilischeu Handel nacli Macbanatlieu 
rechnoto. wobci iiiachanalli icitwois sum typisclicii Worto filr GoJd ward 
(der Lafcinor niul Krati:t(iso sagpii ja aueh Silbor fDp (lold^. 

Wic ni»g tiiiti (las Won. wi>k'lif>}< wir lit^tft iiiacliaiiatli Iivscn, seiner Zoit 
in Sirilien hoi ['imicrn und Griechen golautet haben? DarQber felilt eine 
unuiJuclharc Anitabc odor sonsli^e Sicherheit, docli lassrn sich wicl)1if:;e 
An)iiili8;)U[iktc liiitlcii. Duroh die Sprue h To ri^dii'^r ist orwicstMi. iluli in 
nmnehen somitisolipn Spraolipn dps Altortnms dip Unlcraphicdp zwischcn 
den 'I Ki'ldlaiitPii dalitiisrliwiiiidpii. so ilafl jciic l^itiid' tinier (>iiiHndpr 
venaasclil. ahgcsrhwachl. oft abf;ewi)rfpii wiirderi. Difjic Tatsaehp I&Qt 
sicli z. B. an dci- Hand der LXX feststellen. welcbe uuler den Ptolemaern 
voii Judea filr Judeii liorgestollt ward. Icli wSlilc auK der LXX cini^e 
Nainon liprau». wolelip vvnr nni^pr niaclianath alit zwpitPii Iluclistabcn iAic 
Vulcali' wurdiMi hrkannllirh nirlit i^esclirii'k'n) den Kohllaul cli aufwi-is^n. 
Ans RBchfti) (Jos. 2,1) wnrdc 'l^aafi. am* Reclium (Esra 4.8) 'Pttivft. ans 
Rwliabani (I Kftn. Il.-t'l) 7*«>«c,<(. auB deoi Worle niaclialatb |P3. 5;il) 
uuiXti*. Him drni l-'raiicniiumpti Marlialatb bald MitifH 1 1. Mos. 'i8.!)) 
hal(t Moi/tlh (',» Chr. U.IJ*). ans Maclianatm 1 1. Mas. 3-L'A gibl die Ety- 
inoliiKip .HeerlaRpr (iottes". es liogt hier daswibe Wort vor wio auf don 
|)uni:tdirn MrniKcn) Mi:in-itiu ( 1 CbmtL fi.Grt. Vidgiala: Manaim). Was 
I'ttr das spaipre Hebriiisch pilt, wird aiich tdr das PhOnicische uod 
itos Paniscbp zu ^elten bnbcn. Man sprarb also nacbwo'islich ni«h( 
tnspbaiwfh. sondorn raanath. ;i<:rit!K Dabei kann beroits im I'miieplipn 
<>itip Venluiikolung (W crsten Vi>knl!i m o liiionallil viii^tplp-^cn baliPn. 
wic ilic wbJKPii Hpispiplf MuXilO iind 'l'ii,imit zpippii. Oirses jtii Vrrkrbr 
ffanz unpnibehrliclie Frcnidwon imirtitpn (tie sicitisclicn Orieclien sirli 
i)iiK(rbciiit>n(l miimlpcrepht. violkiobl imtpr volksplvrnologiscbor AnlohniinK 
an iii'irth:. ats um-t]ft. Ks robrt alrto pin oinfaobpr, Ohorsipbtlii^hor 
Wi'fj; ohno gPwaliRame SprttnfCP mid VordrpliuiiKeti von macbanalli 
r.y\ tnm'iTii. motirta. Wir dOrfon itmiHitiiPn. itnU ilicsi's karlbaKisrlic 
Silboi-jtrUi unter dcni Naiii^n tfioncUi wi-it nnil bmt an ilcn Kilstrn de» 
tyrrlieiiisrbcn Mooros bei GriwliPn imd llalikovn hokannt nnd pcsrhaui 
war. Daniit trilt mowta hinzn zd dor bislipr springvn Anzabl an- 
erkanntpr Spiiiilisntpn im l^alPinisetipn. wIp funii'xi. sarcM, ainna, atinu$, 
nuiiijKi, radns. ') 

Mil motteta bozeirhnelc iiina lim die Mine ties 4. Jabrbtinderts eine be- 
stiiiiinto Art piiiiisch-8icilii*rbcn Sillior^eldp^ inid nirblH anilcn'^. Wenii ntm 
CniiiilUie mil spineni Heorp zn jpiier Zeit iiii Kastonland von Lntiuni dnrfb 
dii> Beihilff' viiii Mtnieta I dor vorj^OIiertoii inonpliii aus Krif^enul erroitet 



I) Vgl. Vaoicok, Fremdtreiier im Or/dcA. >mil Lald». 

S 




wurd. 90 isl tier tiJlchi<(licfcenilr. iialQrlirhi'tf (iiiliiiikr olTciiluir dor. ilall 
Ouniillti!' kurltiii^iiiclic' < ii-Muntcr^lulziin;;, ])uiiUclu< KiiliKidien orliiflt. flwji 
jiu, wir Kriodricli der (IrnUr iiu sipln-njAliripen Krie^i* •■ii^lisclip Hil()!ji^cMri 
fiupfing. Dcr rRnitsrhp Henrfaiiror konnte Aas Gold Wrinom durcii 
karthafiische Oeerhwador in {h*ii KOstonidlltzpi) Tarracina. Caiet«. Minlnmir 
I'rhaltcn. ViHIpioIit tinlU' rr vprKcblich in Rom iini CieUi gebfteii iind voni 
SenalP jtropter jjetmriaui argenti dcii Boi)clii>id (-rlialtfii, it mrif;i> i<i<-)i m:-|I>»i 
zti hvlfcn surliO'ii: in solclicni Fallp machtc spStcr^t <^it) rfitiiischor Pritor 
eiiic Anloilip bd Hieron vaa Syrakiis. hier tiinf* ('Hinilluji van dca Kanhn^rn 
gcborgt liahi'ii. mil wclHicii Ktiiii jn If .laliro Euvnr, nilriilirli HH v. C. 
einm KretindscliafLs- iind I(ntidrlsvrrlra^''*| Hb(;e»chlossen halte. Der 
Diktator L. Furius CamilliDi vordankto. vri« icb 2u crkeiineii gUubc. dpii 
knrlha£^isptipii Kncg^chiRen srbon frillier ciniiial tinv i^lir wirki^aiiic Bm- 
hilfc Iind Cooperatiou. Soil deni Jalire 3J9 liattc cr sich niimlich vor- 
geblich abficniuhl, die KQstPti von Ijiiimn gcgen die rSiiherisfbtn Angriffo 
grieohischcr FIntlcn. welche sicilisclien Tyranncn. zumeisi wolil dPiii 
Hcrr^clii-r von Syrakus fjebOrleii. zu dfckwi.^i Die Oricchrti licBeri .<irli nu( 
einc FeiiLwhlat'lit nichi rin tind waron zur See ffir die Rfimer unerreiclibar. 
udati film Graecis a Camillo nulla Mettwrabilis ffctla ret. Itii Jahro 'AtH 
v«^schwa^d<^n dip ^orliii^chon Anfircirer plAlzlicli: Liriiis moint. fs hahi- 
Ihncn wohl aii Wa.tser und nnderrtn Bcdarf gWclilt. Dicwr Gnitid ist 
niclit BticlilialU^. denn die CiriechcnschiRe haiten vorlter schon laage uiis* 
zubalicn vprniorhi, ?ip konntt^n Wasjier und Letwnsiniilcl »wf den nnhen 
Inftctn ll'onlino, Arnaria) and in den von Kum Hnahliangigen KuKtr'nortftn 
erhaltcn, aiieli Znfilhr w'xe Ahlrteiin^; ntiit der Dpimat bezielien. iU> Inntie sif 
das Mocr ungi'slfirt hi>tierrschtrn. Ich nieiae. die Oriprlien&rhifTc ver- 
wbwandcn {^emdc 'M>^. well danials Roms Verlrag mil Kanha^o in Wirk- 
«au)k(-i( Irai iind kardiuKisclif Ofischwadvr nun iiit> Kreundc odcr Uitndos- 
gonossen Kums an tier Kfiste Ton Latintn er«rhienen, die Grieclien vcrjnj^end. 
ftodaU CainilhiH l.uft und f*>lAsiing erliiell. Jeiier Venni^' scwi^rlion Kuni 
Iind KartliiMEii lABl unit so munches Ungesagte. aber recht Wirblige zwiiirlii'n 
den Zcilcii Ipsoii. Nacli Livius 7,37 kaiueti kartha^isclie Ui'»andlc auii- 
atiam ac societalent petcntea za dcit ROmert). tn Wabrhcit waren sicherlicb 
die Htttner die |>ct<!nles. denn fiir batten daiiialx von eineni Itilndniii.^^ FC^nx 
bcdenn-nd mrhr Vnrtoil zn cn^'artcn, als die Pnnier. I^lzleren einir es 
derzcil pi(. den KOmern abcr schlechi und sorgcnvoIJ : Karlbairn war rcicb. 
Rom arm. Dii* (iallicr vorwilslrten von ibreni Wintrrlngrr auf ilrn AHmiier- 
bergen aus diis Land; die Criechcn vereclilosseu llJfcn und Meer, braiid- 
schatzton die K&ste: voller AngsH) crwarlete der Senat dazu noch eineti 
allgemeinen Frcibcitskumiif der Laiint^r. na<'hdcni dercn Bnndesi'oKainmlung 



I 



I) I.iT. 23,81. *) lli>iniHMPn aril. 414; Polylt. 8.22. 8) Lk. 7.S5. 2«. 

KIU, BMnvg* ur aim (ICMMittl* Tit. $J 




48t; 



ISmtt AsSMatm, 



3l!1 den RBiiiPni d\e Kporpafolyp vcrwcigorl liatlo (Mftiiimsen 35!). Ciltor 
dpiii Dnickr (lipsi>r gi'f&tirlieliPti La^ srhloB ftoni tiiil Karlhago eincn. wi« 
Moiiimson 414. 417 saRt. ..dcniUlitsemlen Veriraf;.'" weldipr firip _Nie(lpr- 
lage 80 gilt wio Jic iiii dcr Allia" JarslplltK uud audi vom StiiBt als solcbe 
enipfiTiidpn ward; dio Kfimer niuQlon «irh dieses j^efalleii lasscii, ^iiiil nur 
ibri- Kil»U' iiiclit der Pl&ndcning |ireiszugrbpH mid die uKe und wtclitigc 
Handplsvcrbindiing mil Sixilion zu sicherD." Es waren abpr tjar nicht 
KnrtliHgcr. soiiilfrii (iri(>cli<'ii, welclie die latiiiiei(Oii>n Kil>lt>n blockicrlon 
UDd plllndertrn. Ich glaube Huiuh Bcwri^grQndp ctwas aiidere auffasscn 
zti iiiUssoii: Rom hriuirlile und wfiiisfhlcdriii^end dlr- Ililfc dor luLitliug:ischi'n 
Kiottc, diose BoUtc das »iu« itifealum^} von Griouin-ri siiubfrn, deiii Hiindel 
die Tiber mil mill ng wieder Offncii. dip Kflste voii Latium gpRi-n iWo ihaaea 
Oraecoritm dcckeii und dii" »k]i peywi Koiii aunehtiendon KfiBieiisiadie 
blorkieren. ja mil Waffeiigpwnit ffir Rom probcrn. In deiii fUr SpfiKrc 
nur iiwh sfhwcr verstandliclien'} Vertrage ward bestmnnl, die Karthagxr 
soUlpn Ardpa. Autiuni. Uuin-iiliiiii. Cirei-ii. Tarrat-iiiii iirid soiiHtigp Kflsieii- 
orte iti Frirdpii lat^xcn. soweit dicse dPn K&mprii ntilortatiii;;. audi sollton 
die Kailhanff Jp" IWineni nlHit unlHrtiliiiKe Stsdte vprschuiion. sip alicr. 
falls sii' dpniKicli von ihaen wc^freiiomniPii wllrdrii (!). unzpi-stfirt an Kiiiii 
au^licfrrii : die Kiirtbajfer ^olllen ii) l.aliuiii kciiie Fcsluuguii uiilrgro und 
Ufii ihrRn fpindlidicn Eiiiffilleit (!) nicht an Land Sbcniarlitpn. 1st din 
Aiis{IniPk.swpiap aiudi, dPiii riiniiscbpii Naiionalsioln zn Lipbf. schr gpsclirniibt, 
wldi'itipriicbsvoll, ver^cblpitTt. so zpiri es sich docb klar und doiillicb. dad 
dir Riinipr cin krii'gpriscliea VorKehPii dor Karlbaft*r an di-r Kdsle von 
latium (wie es kutof nicht sutlgpfunden baltv) gorattoxu hcrbpiwiln^rbtPn. 
in Rt-ehiiuiiKslpllU'ii. vpranlaBtrn. Die Karthaflcr Hollten nls Btiiidps|;i''iio:s«(Pn 
fur itinn kilinpfpn. Das war dcr I'rois tflr Roins _DoinflligiuiK" vor 
Knrthfl«o. daH (>rklriii den spluanipii Vortra^ sowoht wio Miinen /oiijmnki. 
Mprkwdrdiffprweisc «'linjil iV\o»\-.s Kiiilrclon Kiirtlingtw fflr Ruin nllen 
l-'(iiM':bi>ri) t!nt^ani;en zu ttoin. Ich bultp os fill nahe:!u sichrr. daC Koiu 
sicb H4Jf V. C, also -i Jahre ror deni Krsfibeinon dpr Monpfa. in groBer 
BpdrJinpnin bilfosuchend an Karthogo wnndtp nnd aupli aUhaIrt dpsson 
llilfp vpriiiitfplH karlbii^isrbov KricHsisehifffl an der laliiiisfbcii Kfistc crliiplt. 
Dip WdhHat dieser llilfp pnipfand luerst und sukirl jericr raiiiillns. welcher 
bald darnuf seine Kctlung diirch Moaeta d. h, durcb Karthagrrgcld vpr- 
kdndplp und in dfni Ti-iiipol verpwigpii licS. Vipllpiebt — ftir nii'inP 
Bewei^inbrun;^ bier iRt das nebenKfidi bob — - battp Rom beiin Ab«cbb)ii3« 
jcnea Vcrtrai^os auch glrich eiiip Anlrilip in Karthago fiemachl. Wpnn die 
Kariliager 343 v. C. nach deni Siege der Rfliupr fiber die Sftmnileii bei 
Sui'ssulne pini* (ic^uiiidUsibatl mil (ilOnkwrinscbi-n iind ili'in lii'M'.lii'iik oint^ 
i-'i Pfuild scbwerpn goldpnen Kranxis tiir dwn Tcnipel dps linpituliinscbvii 



I) l.fT. 7.2&. 



3)Polyli. S.9?. 
10 




Ju|i|)itcr nach Rom sniidton,') so spriclil litis {;li>ic)ifalU tdr ciigc pulJliHrho 
udpr atirl) lii)aimp]l-f;e!W.')i}ill)irli<> Bpzifliiingfii KwiM-ht'ii Rmii iind KHrtbaf^u. 
Von ilicspr eiiiMigcn SchwAclir Kf^pnfiWr K;trtli>aKo wolltc man ^^piilc^r in 
Rom nichiK mplir wisspn. UOmisrlicr Nationalsiolz ond dip spAtera lan^r 
Kriiidscliiifi KT-fcrrt KarOia^n itpwirklni, ilnii jciif di'iiifitt]t[rii(l<'n Vorfdlle in 
(ttr ClMTlieferung tiinlichst rerwliteien umi RcfAlschi mirclen, wozn ilanii 
aurli dip Rlrnioloftie Mmeta — moneo niiiliplfen konnU*. Ahnliclies kaiii ja 
hflulig ill dor Well vor 

Hii(Tpiitlidi Kt'Ia"K *'« "lir. I'in nlflil unwiplitijjps StQckcliPri rfiiiiisHipr 
(iRscliidiU* zii rrktm^itniifreii. n-Wdics hisliirr. au Innfcc nicmaiifl drn punisclieii 
Kent von Slonela alinle. imuiOKlich dartlisriiaut wrrilen kDiintr. Die Ge- 
solti(-litsfur»«c)icr habcii den Kuiiipr i\*» CaniiUu-s ^offn dip Aiiniiikor uiid 
soiii<tclol>nix an Monetii vc?rnaclila>isig1. npni^cns koDiiti- icli Iwi Mumm»Pn 
koinpSiltM>daruhpr9iuffiiiilpn(<l(-r[ndPx dor R.G. wniU niclittt vim Aurunkcrn). 
Die neitPsip RAniische Gestliirlile von Ni«w, 3. Anfl., crwSlint die UnUr- 
wprriitii> ()er Aurunci iiur ^ani! kii)7 tinci kenni kfiiH* kriegontirlip Beihilfe 
dcr KartliagiT fiir Koin iiii -i. JahrlmiuU-rl, sif sehwoiftt von Mmicui. 

Damit is! meine neue Dsrstcllung der Moncta in dcr llauptKaehe feitifi;. 
Soil irli nun uwh zii orklSren vt^rsurlipn. wp-oltalli dio ^t>ldKppndpmlp 
Afonpin &h nxw An Jiinn aiiffiefaUt wanl. sn lieQe sicli folfErndeft tmgeti. 
Krnst Cuniu» Qas. AbhandL'i. iH. -l-'i-2B. lint ffPzciRl. w-ic dir srmiliscliP 
Astarto unior verDcdivdiMK'n Nainen und Alirihiiivn. lucisipiis aU Aplirwlitr 
rniiiia. auf ilirpin Siegp^ziifrp durcti dip l.iindrr nin Mittelnipero zuglpirli 
_ilii' TrSgprin des gaiizcn miTkantilcn Vprkolirs zwisrhpu AJw^nd- und 
Morppiiland- ward: ihr Hciligtum bildete den Kern allot sidonisclien Fak- 
loiT-ieii, alte (iescJmftP «liindni iinWr ilireni Sfliiilzo. iUrp Pripslcr fQhrton 
die Edclmctallt" als Wprtniwispi* nacli iiahylonisclipn WcrlPii und (Jcwifhtpu 
in Hollas und aiHlprpn LAndern eln, zoirhnptpn audi die Mptallstuckp iIps 
Tempclsflialzos mit deni Symlwie dcr OAltin und semen dtesplheri in 
Kpwinabrinfjpndpn I'ndauf. Dip Islflr-Asiarte prsclipine - so ineint Cuitius — 
wieder in iIpi' (iiittin vnn Aisknlon, I'aplius und Kn-x, ihr kriPArnscIti^ 
vollgcraslftrtt llild spiegric airh nb in ilpr (!6ttin von Kartliaj^o. Lotzlcrt 
ifll nnn nbpr jpnp .Inno Sarrann, bpi wpIpIipf dpr Rpfangpiie Hppulns spliwflren 
niuBtr'i. die Juno, von welchcr Vergil Aen. \,\b sang: 

KnrUtago, 

qttam Juno ftriur ttrris magiw onmibua unam 
poitltabito cditifse Samo: hie iUitu arma, 
fik cifrriK ftiit, 

^<idt das rdniischc Kartbago iiirb ja Junnnia.'l Dip WesenseinhHt von 
Juno and Astarte bezvugt AugustinitK m heplat. 7. Ili. Die Juno Diil iLratleiu 

Teiupel(Cic. Verr. 4, 46; 5, 7^: Valer.Slax. 1. 1. 21) auf der slots puniMthcn 

— — ^ — ■ 

Uv 7.34. j) gil. Ilal r>,4li». n) Sniln UT, II; Hnt. r OratT*. |l. 

II 



488 Ernst Assmann, Moneta. 

Insel Melita (iicbr. motitali = Rettimg, vgi. xarittfryt'i bei Diod. n, 12) war 
naturlieh eiiie Astarte, ebenso die Juno der Junonis insula bei Gatles 
(Plin. 4, 36). Demnach laUt sich die karthagische Astarte sehr leicht rait 
Geld, mil Krieg uiid mil dera Nanien Juno in engste Yerbindung setzcn, 
sie 15Bt sich als die SchutzgOttin des Heeres (am machanath) uiid des 
punischen Geldes mit dem Stempel machanath, als Vorlauferin und Vor- 
bild der Juno Moneta begreifen. Wir konnen jetzt den Werdegang der 
Juno Moneta scbarfer veriolgen und brauchen uns nicht mehr, wie E, Curtius, 
mit der Verrautung zu begnugen, der Heratempel auf dem lacinisehen 
Vorgebirge bei Kroton kfinnte wohl ein Mittelpunkt des unferitalisclien 
Geldverkehrs gewesen sein, welchen die Rfimer in ihren Junotempel zu 
verlegen strebten. 

Anhangsweise seien noch einige Epigonen der Schten ersten Moneta 
erwahnt, welche Wissowa nicht der Berficksichtigung wert fand. Bei Cicero 
de nat. deor. 3, 18 erscheint eine GOttin Moneta neben Spes, Concordia, 
Mens, Fides, Honos (sie hat mit der 3,21 gcnannten Musenmutter Mnemo- 
syne gar keine Verbindung): bei dem nur wenig spSteren Hyginus (praef. 
fab.) ist Moneta zur Musenmutter geworden, aber keineswegs identisch 
mit der getrennt von ihr auftretenden Mnemosyne. Fflr eine Gleichung 
Moneta = Mnemosyne ergibt sich also daraus kein Anhalt. Am Ende des 
2. Jahrh. n. C. lieB Commodug Mflnzen pragen mit dem Bilde des Apollo 
und der bis jetzt unverstandlich gebiiebenen Aufschrift Apol. Monetae. 

Das Endergebnis vorstehender Studie ist ein doppeltea: 1. cine kartha- 
gisch-phOnicische Wurzel der rfimisehen Moneta und damit aller curopaisehen 
Worte fur Munze, 2. eine neue karthagische Episode rfimischer Geschichte 
aus dem 4. Jahrh. v. Chr. 

Berlin. 



12 



489 



Zum aiteren rdmischen und italischen MUnzwesen. 

Von K. Regling. 
MIt Beitrftgen Ton C. F. Lehmknii-Hanpt. 

Justizrat E. J. Haoberlio in Frankfurt a. M., der Besitzer der be- 
tleiitondstcn untcr alien flffentiichen und privaten Sammlungeii voii italiaehcni 
Schwergelde, bereitct seit cinpr Reihc von Jaiiren ein Corpus dieser eigen- 
artigpn und far die altcre italische Gcschichte hochwiclitigcn Mflnzgruppe 
vor: die Vorarbeitcn za diesem Wcrke haben filr die alteste romischc 
Mfuiziing zu positiven Ergebnissen gefflhrt. die Haeberlin in einem Vor- 
trago niedergclegt hat.') Die in der Schrift Zum iwpits nunivrttm aeris 
ifiavis: die Sijstematik des alteren rijmischen Mtimueeens. Honderabdrtu-fi 
tius den Berliner Miinehliittem,'^) Berlin 1905, abcr gcwonnenen Resultate 
stellen, um es kurz zu sagcn, den bedeutendsten Fortschrilt dar, den die 
Erforschung des Schwergeldes seit deni Erscheinen von Mommsens 
nionumentalem Worke Qeschichte de» romischen Miituuesetu (1860) gemacht 
liat. Das Studium dieser Arbeit Haeberlins veranlaUtc mich. in Form 

1) DeriJcDie i.st ge4lrurkt in <len Atli del congress intentazitmale di sdenze 
slorkhe ivl. VI aiti della »e:ione IV numUmatira. Rom 1904, S. 141 IT., Kiviata ila- 
liatia di nuuihmafica ItKKJ S. ITSff. und Berliner Miimbimer 24, 1903 S. 3I3flf. 
— It'll neniie liier die von mir ahgeknrxt icitierten (JuelloD uulier (l«n S. 507 auf- 
i,'i.>xSli1ti?ii KalaUigen von Saniiulungen: Berlin hv/.. Lobbccke: von mir im Orlfcinal 
1it'uiit/.te Excniiilan- di'N Bt-rliner Kgl. Mnnzkahtactts bez. der deiuselben einver- 
li-ihten, z. Z.aber norb niclit volljgeiDgeordaeten Sammlung l^bbecke; BMd Brit- 
wiif., cat. of llif greek coint, Italy, [Aindon 1873; Carelli: Kami Italiae veteris. Leipzig 
18.')<l, besorgt von Cavedoni: Doer]>fcld; iletrologische Beitrdge, Alh. yiitteilttngen X 
1885 S. 289 IT.; Dres.sel: BeavhreHmng der anliken SSUnzen, Kgl. Miteee» zu Berlin, 
ltd. IIP 1804: Evans: The liorseinen of Tarenlum, numiam. chromiele 1S89; Kubitachtsk : 
^M, lici Faiily-Wissowii, ItealeHcyklopHdie U*; Pick: iliiiizKeteH (r^imitdug) in Counda 
Ilmidirfirterbuch der Slaahwigsenaehaflen '2. Aufl. V 1900; A. Ssmbon: Lea menmaiet 
nniiqites de r Italie, Paris 1903; J. Sambon: ileninaie» de la pmqn^le Italiqitc, Neapel 
ISTO: Saniwer-itahrfeldt: Getchirhte d, SU. rSm. Miin:icaau. Num. ZaUchr. XV 1883 
S. 1(T.; Soutzo, Introd.: introductioH a T^tude det moimaiea de ritalie antique, I 1867, 
II 1869: Willers: Kammereibericht am Tauromenum, Bhein. Museum 60(1905) S. 321 It 

i) Sie ist inzwisclien von Dnlin. Berl. phil. Wockentdirifl 190ft Sp. I247ff. 
km/, ringezeif^ nordeii. 

1 



iHO 



K. Reglinij, 



piaer Kritik (icrsclbcu die wiohtiRsten Puiiklc des altereii rOinischcti 
MOnzwcsens zu h(iharid<'!n. wobei idi t.. T. nuf ISiifpitgt'hegtt' i>ig«ai' An- 
schaannffcn ziirnokKroirpii knmite (§ l», fenii>r von liier aus ini Ztinjininicn- 
liaiifie init anileroii Sliiilien vcrst-hinionp I'unktc <k*i' K^i'liriechisrlieii 
SUlnT|)raguii^ zu orflricrri Ij- II). !)ii cli:r su ciiistelicmle AufsaiK sich. soweil 
ts6 (JIl' KtsdtrOniit^clic J'r^unK lii-trilft. tiiit itvin TJK^nm licckl, (la« Herr 
VmX. C. i-'. l^limHnii-llaii|it unci irli ^Riiipiiisniii Ffir iljf Klia ungpkfimljgt 
liiittoii. otul (licwr ilic vorlicKctidf Arbeit fieswpgen dnrcligpsoliPii iiml 
(hneli wcrlvnllc ItcJtrilge orwoiterl hat. m ifteeii wir liiiruiit clip An- 
kQndie:uiig iinsfrct AhJkclH Khm rumisffien Miiriztvescn pin. 

§"■ 
Huek'rlind Uniorgucliun^ crelreckl sicli liaupisftclilicb, unt«r AiisscliluB 
(les «niris('heii. iinil)rinp|ien iind trannapprnniiiisichpii Sehwcrfioldca. nuf 
(lip „nach iliror Teolinik dor rfinii.'iphpH Roiho parallpl {fpliondpii umt tPJIs 
aiif «irom ilir gleiphcn teils auf scliwpiorcni GpwicIitP slphoitricn aiifsclirifl- 
loseii Libralfiorieii. die ntrlil in Koihoii ciiitOgbarpii KitiM'btdckp iilid die 
vipreckijfcii, Jph aufstliriftluscTi Rrilum stilvrrwuiidtpii Mflrizbarreii." Ea 
ist H. pun gelungpn. iiachzuwpisfiii, daB rlipse Srhwprfiplcboiht'n') iin piigen 
ZiiflnnmipnlmnKP stplipn mit don goprafrteo, niit ROMANO oHcr ROMA 
bpzpii'liricteii MOnzon in Gokl. Silbrr iind Broiizp. wpIpIio iiarh Stil iind 
I'nlina in dpm rOniiscIier Oberholicit uiuerworfpiipn Teilc SUditaliens. d. li. 
ill Cainpnnion. gcwlilagen slnd.-) Dme Gruppo wrist H. S. 6 — II 
ppgcn Moninmnii aii.n .-^iHatsreclillicliPn Grlhidpri alu vnn der rftniiwlipn 
Zcntralgpwall. richt von (.'apua als eincr Halbbtlr^ortspiiteind* iiiit Selbsl- 
verwalhinR. auscpgajifion iiatli. Naeh Pinpr kurzpn Scliildoruog der 
gTJechischen SilbprinimziiiiK SndilaliPiis. s|»pzie'll Canipatiiens^ uml diT 

I) Die Stliwwruelilreiliuii siud: 

A) l^iclites UvwJoliU Ar vim 273g: 

I. (liv lutiiiiscliv ItailKcrie; 

II. (lie Serie iiiiC di'iii Htininko])r liefdoDiVits, uud /war I) obnu Ui^izeklieu. 2) uiU 
Itui/i^icli^ti Keuk' 1>fi(li'r^«^ltH: 

III. (tic leicliti? I;iinis- ii. Meinirins-Sfirli?. niJt BeUeJrlien Sii'licl siifiler VoniersoUe: 

IV. die Iciclite .Vpulloseric, uiit liL-iKeiclieii Wefnbtatt beiderttell:). 

B) Sdkwi-i-ef) (itfwicht: 

V. (lie Hchwcrr A|iolI(>scrio. olitii- Iti-izL-icli«ti ;a> von S-ltg); 

VI. dif scliwcre l»nii^- und MfrruriuK-SiTiv, iiUnt< lifi/vidmn (As von 337 g): 

ilaxu trftf: 
VII. die Her liei'serip vtui Caks (A* vou 273 j(). 

i) Als PrHfteort iiiriiiigl Iluebcrliu (x. R :>. 3). 4!i) iiacli item Vurgaiij; dcr 
Frnlicmi ('ainm an; es Icoiiiien aber anrli anilpn- PraRestrilten In Vruse kuininon. 
wi« dcim I>rc»M?l S. lUH aiis lier »>tilistisi!lieii .llmlhlikeil elnir ilieaer Silliemiuii);ea 
init uintr Mliux« vtiM ileiii^ventuiti ilJeKf SladI riir diest-a eiiixchien Val) ah PraKP»rl 

:ll1llii]|llll. 

8) Irrig NPl/l HiiL-litTlin S. ISili-n Btgiiiii dei-Silbeijiriigiins tan >ki<ii|>uliA urns 
Jalir 4^0 V. Chr. an; siu t)t;{;it)iil vk-tiiK-ltr 4<:0>0 v, Cbr., vg|. A. Saiabou &. 193. 



Zum Hltercn riimudmn ntid itahinficn Miitinpeteti. 



41)1 



llrouzcwiihrung 31 ittclttalicti::, woboi die schon frfltier') «iih 3lilbth>chen 
GrQnilei) aufgpslpllic Dulioniii^ dr« Bcpnnei) ties rfimtsrhcn nos grave 
(iini 3:i0| durrh eine treffeade hielorische Darlc^ing geetfltzL un<] <lie 
I'rorn iIps Rcvcrshilrles aai Jic (iewiiimitiK iW Finite rtm Anliuni i33H 
V. CUr.j bczogon win!, wordpn Oniiti die IiisU'rit-chen Taieachen erlautert. 
welche dio Zcit von ca. 335—312, S12— nu 290, oa. 9J)ft— 2fiS als die 
droi iVriodpii prkpmipii liutspn. in dip jwir rfimwoh-oanipamgclie I'rftRtinE 
ru Klittlern isl )H, S, 1 1— IH>, Cbrigens wird von H. S. i-i da* KporJiPU- 
jnlir „um 290" gcnaiier auf etwa 28l> restgcsctzt, oIiiip (laB icli die Bo- 
grlindntif; t&r auxrddivnd practiten kanii: sie isl verkoApft mrt der Trn^ 
ob mif der Afirpduktian einc Si>i»achtheia vt-rbnndpn war, anf <)ic irh hi?r 
nirhl oilhcr cingclion will (rgl. S. hO'i nnton). 

Bozeichnend (Qr die erete t'eriodc (H. S. 18 — 21| iA das F«h1en 
einer zwwkinftBigpn K«nkordanz 7wisohi>ii dem Haupliinminal dor r6n)is<>h- 
campaais^'lien SilbcrprA^iing, dem DirirartiuioD. das von H. richtif; als 
';.(( di-s alien opcisfhcii rftmdfs von 272.S7 (; iV.JSg) orklftrl wird. uiid 
dein Hauptnoiniiml de« urbniion Bruiizcgus!M>j^ dcni Libralas do:vi(-ll>i>n 
I*fiinde«'). ineofern be! eineni Vorhfilltiisi von SilHi>r no Kiipfcr wip 
no III I d«8 rH<!nicl.nu.ii - 3>;„ A«sfii i»l (^'^^^^^ : ''J^" = 'J* = 3',' J, 

In die^eiii (tcibfliallPii rinoo in ('anipanioii iii Almlicbcr Scliwere bdiobten 
Silbcrnuiiiinals lipgt ohf'nso wic in der Setziiiig de* V'olksnuiticiiK UOMANO 
Hitch iiriccliischer Sitic im Rcn. plur. (auf den I.itren ^tclii nur iw Rauiii- 
niniigi'l KOMAl eitie Ktinnivntx itt^eii die Canipanor ill. 8. 'iOifvgt. aiich 
iiieiric Anm. I anf S. -ISH). .Ahiiliclier Srliwere" sagic icii. nicht Kleiclier. 
Denn H. K«lit za veil, wcno er das eo abgvleitetc 0idravhiiiou von 
T.SS n sfhW-blhin al« das pbocliitirb-rampaiiisrbe bozpichnot. Denn ilic wis 
illPKli? I'rilgung von Velia yi'Upnrfpii, dpn .plnK'Sisi'hpii" Fafi vprkiir|ii"rndi'n 
Dmchmeu mit dcni Vordprtpd cines LOwca. der EtHne Beuie vcntolirl. ftehen 



1) Voo Saiimtr-ttalirruldt S. I4~ N, gcblllJKt vun Roatxn II & II ii. A. 

3) l)«tt tli<;»i'r A>i, iiii.-Eit der von Ai^.i^g, <leiu iirliaufii allctlen Bionz'.'Ktiil 
Ktigruiiili^ lii-Kii l»i zuc(9( crkuntii wonlcn »imi Doi-i pfi'lii S, saiff^ vgl. notli 
UlinMun, Vtrh. iUrl. anUinji. Un. t»iS3 S. 3!I7 dka., zutct/l tlemia 3ti TnhcUv vor 
S. 313; M}«tm. Jfrfroleyiv, tu Inaii M3llC4> Btmdbuck der Maw. jUfcr/nwArtaiina- 
lAnft I :i. Aull. 169:* S.SSfi: IIdIUcI), 6<H^Aff iJ« J(f«WiiM> (IK!)8> S. oSf.. SO:!: 
Pick ?-9U: Wiling iYmw. ^«y«rAr. Ill S. 7jf.; (niir Knbltscliek Sp. Idll!> bait mit 
«ein«in Urieil zurtok}. Es nar die» eio «i(}iUK<-r iieilntg zur KrscbutteruDK iIm 
HomiBaeaiKbLMi Systifos. — llaebrrlin lafil ia> S. I» ofT-^ii. ob iliv* osciM:hir Priinil 
TrOber kli-incr wftr usil erst spaler auf genan ^<, <lcs Pfua<lp<i von 3^7,4 j^ ^csgtit 
wardi-: tell bio fllierzruf;!, <laD dictca VcrhoIlDb litrbi bc^and, du es mil Not- 
wt-wiigkoit WIS deio gcradcu Ycrbaltnls dvr oiufacben aotikcn (iewichtetionneii 
zu niiaudt'r don nsctsi'bf Tdiuil int Vw iI-ib niuiixcbL' *'] der b-irlilcn babyloufai'livo 
OewirhUiuJDe) und flirt-r Ilt-rlcituog aoH c^iiiriuxumiT Gruodriorm folitt (vgl. dii! 
In dicMr /ciiM-tirift Y 8. I jfi Anm. 4 xiiMmn)»i);e»lHlifn Zilate). und !tl3iili<> nirtil 
an ciiic dln-kte H«Hi-)tuiif; clneH etnas leiditeien iMciMcbeti PTunil^x au& deui 



4ft2 



A'. Jtfffihif/, 



bis zu 3,9:1 e:')» ^G'ncii also aiif 7,K8 g, uml die den ,.campfliiischpn" FuB 
vc>i'ki^rp^ni(loti Didmcliiiioii dor canipaiiischcn Scildto DborschTviteii das 
Mufi roi] 7.5H sebr haiitig unci gehvn bis zu 7.{)0 g^). Bio slHicii also 
iiicht als ','.,(1 auf deiii osciscben rfuiidc umi (tip gPnam- Kixicnifig sowolil 
iltw ,.phoc&iMcIii-ii" ats i]('!< qCaiiiiiaiiiscboii" FuUps sH-bi nocb daliiii. Dnrli 
wiril niati nigeben inlbtt^n. dofi die wic tiburalt »o auch in Caiii|tauicu 
nllniilhiHch imtiiiT IricbtiT nuH^bnicblon Didrachmrn ini 4. .lahrbundcrl 
praktisci) solieii htibi-r itewt'son sinti ais T.fiK g. 

Von vombcrein auf das osciscbe I'fund, d. h. deti FiiB von 7.,i8g 
Rcprftgt dtirflcn aber wohl (Uc spfttca StOcke von Cales, Nucpria. Suossa. 
TcaaariL in Campanien. Arpi uad Ti>«t«? in ApuJion, »owio I'aostuiii in 
Lucanieu itein. wfini »urli dir StQckp in Wirklicbkcit ci-Ueblich Iciehter 
aiisgobracht warden (siebc die Talwllc S, 508). 

Die Uiitertassiuig der obeii oruabnicn Rflcksicbtnalinip ist cla5 eine 
Kcinueicbcn diT zwoitt^n I'orioiU-, wl>1c1ic nur ikipIi iti der crslpn 
Emission KOMANO, ditnti stels ROMA hat utid in der SilbcriiiiSnze ciriein 
ncmm KhCp fnlgt. dpr oin einfai-liPS Vprliflltiiis der Didriiehiup znin 
SchworBPkl (man wird. wie wir plcicb sehen wprdGii. iibor Harbprlin 
hinausKfiicnd saffpii dQrten: dps S libelee Ides ?.ur Kupl'pretnlieit abprhaiipt) 
bprbfifubrl: dtu> ncuc Didracbmou. Iftugst als accbsfachcs Scripiulnin 
((> X 1,137 = *!.82 p) prkniinl. 4'ntHprirlil dcin tresis nuirh jdtom. dpni 
Schwcrgekl audi in dic^^cr P(<n(Kl(> nupfi zii^inindp lic^mdoni I'fundo: 
=j^)< 272.87 =3 X-|^, Nur denkt sicb Hapbprlin. wie inir srbeinl, dio 

Sachlagc su komplizicrt. wvnn er tnoint, das Scriptiilum sei schoa jftxt 
aU Vjs^ dos anfroblicb niinitiehr npu Ringef&brtcn Pfundpji vou .^'27.45 g 
|^-fx272,H7) aufzufasKPii. niun luibp jilsti zu iMpkit Zcit zwci ITuncIfr 
gcbabt. das altp fflrs Knpfer, lUis neuo fOr8 Silbpr. Icli bin tlbprzeiijct, 
daB in dicser zwpiton Poriodp vom ncuen I'fund nock keinr Rodp ist: 
das Ocwicht von 1,137 r wurde %'ipbnpbr zur Basts dpr SilbprprftRiiiig 
BCinarlil, weil c-s i!ns Silbrraf(uivalpnl dps ballM'n fallen) I'fundps Kiipfcr vvnr 
tl,137 X Vii) = 'ij X :i7'J.S7). Dieses VcrbAlmis ') bediugt die Wicliligkoil 



Wassprkn'iiis cines oHcisclicn FiiQcs. wle H. S. lU, wnbl niu-li Docrpfold, dips iii 
KrwiM(UD^ zi^bt. S. daxii C. F. LehmanuH priaMiiicIlo AuHfiihriing«n in dcr S. 49S 
Auiu. I Kilierlen Scbrift, S. 21<l{iilfr., bcs. S. ■>■>:> [m]--in [ti3]. 

I) MQnxfrD dicsi'-E B«treff«)i in iJcrliu and im Viarteii-Kataiog Nr 117. 

2} i\. Sunjbun kciinl Zi MriDZi-ii filter T,58g, immlirh H voii Cuiuau (max. 
Xr. a.>»: 7,80), 13 von NwipotU (mas. Nr. 8S7; 7.90), ■.' vun d<-ii Cainpaiii (Nr. 7i;!t: 
7rf8. Nr. 771: 7.70), J vol Hyrla {Nr. 73-1; 7.67. Nr. 789: 7.70). I von Fl-Tldia 
(Nr. »26: 7.GS). 

i) ZubU-innBUig lial nutfirbrb aiitli 11. ilatMellie prkannt, indeiii er livlont, 
ilall djt>> Si'riiitiitiini /iiKl<'i<'l> ' .|,i ilt'-i nlt*'ti iiii<1 '.'^^ den tii-iii.-ii Ffiiii<l<-H w:tr 
(S. 2&). — II ucinil diiv ncue Ptiind ()».■< .alli^clu-* iS.^ n. a.'j mid will ilainit 
wobt >agcu, duU en ';^ Uck alUaclieii Takiite» war. Ahei dei Au!>dfuck ist uiclit 



Ziim (ilhren roniisihen und italisvfien Miimwesi-n, 493 

(lor fiewichtsstiife von 1,137 g fflr alle Folgezeit mid ist dcr letzte Gniml 
dafflr. daB auch spater diese Stafe als Sestertius die Reclinungsmunze blieb. 
Ein zweitos Kennzeicheii der zweiten Ppriodc ist die Einfflhning der in 
ihreii Bcziehiingeii vflllig deullichen GoldprSgung (H. S. 26)'). Das 
dritte. entsclieidende Merkmal aber ist das Auftrcten von Schwcrgold- 
rcihcn iieben dcm Silbergelde, und dieser Nachweis ist ein Hauptvcrtiienst 
Hacborltns: die zweite Emission des Silbergeldcs bat nanilicb anf bciden 
Seiten als Beizeichen die Keule. die drille, unter den gleicben Typcn er- 
folgendc auf der Rs. als Bcizeiclien die Sichel (ein nnmismatisch auBcr- 
ordentlich seltenes Bild) — die vierte weicbt in den Typen ab — . und 
dieselbcn Beizeichen, nanilicb die Kcule beiderseits und die Sicbel auf der 
Rs, finden sich auf zwei der sieben Schwcrgeldreilien (II' und III in nieiner 
Anni. 1 auf S. 490). Die ZugehCrigkeit der Schwergeldreihe II- (und also 
aucb der glciclitypigen Reihe obne Beizeieben, II') zur zweiten Emission, der 
Reihe III zur dritten Emission des Sitbergetdes ist dadurcb gcsicbert. und 
nacli Feststellung dieser Tatsacbe wird man sieb audi fur die ubrigen 
Silbcremissionen dieser Periode nacb den entsprechenden Schwergeldreibcii 
umsehen. Da findet denii H. fflr die erste Emission-) mit Roinakopf iiii 
_phrj-giscben" Helm'') und Victoria auf der Rs. die parnlleic Scliwergeld- 
reihe in der Radserie: denn ibre Hoebslnoniinale Tressis. Dupondius nnd 
As zeigen densclben Romakopf, ibr Quadrans das Bild eines Hundes. wie 
ibn kleine, zur ersten Silberemission gehOrige Bronzemunzen (seinbellae 
nacb H.)*) aufweisen: ibre auf alien Nomlnalen gleicbbleibendc Ruck- 
seite (Rad) wird anf den Ansbau der via Appia 312 v. Cbr. und den so 
bcrgestellten Landverkehr (in Parallele zu der den Seeverkebr ver- 
korpcrnden Prora des stadtrfimiscben Schwergeldcs) bezogen und so ein 



eiiipfelileiiswert, denn attiscb ist der Begriff Mine ('/[^ Talent), nklit Pfnnil, unit 
.soilann >t<.'tit ja audi das alte Pfiind in einem ^-eniden Verli&lhiis mm uttiscliifii 
Talent C,*-,), konnte also mit dcniselben Reclite als .attibfli' beziiolniet wmlen, 

1) Die Kctitlieit zweier Kxemplare ites 4 Skni|it-lsti"i(kcs in Gnlil mit ilir 
Wertitalil XXX wird geleugnet; das dritte, HeiTn Kon.sul Weber iu Hamburg geliori^e 
liabe icli ini Original geselien und niclils VerilSchtJKe.s tiiiden konnen. (bri^ens 
JHt (las Wesen dieser Goldpragung audi olme die.se an.sdiiickliirhe \Vert.inga)io 
klar. - Vgl. italirfeldt, KhUia Hal. di num. I!HX) S. 73ff. 

'2) Gegen die von Svoronos, rn roitia/tiiiii ror x^uxori rcir llto/.t/mUiiy y. o/i/ll". 
vorgesclilageue Daticrung dieser Reihe in die Zeit von :J7 1 /O— -J24/3 siehe Liter. 
Zentralblatt lifO.'i Nr. 19 und Zeihihr. f. Num. XXV S. 3(11. 

3) Dull dieser KoiifRoma zu bonennen i.sr. ivird von II. S. -'i'tf. ttber/edgeiid 
nacligewiesen: audi die Deutung des Kopfes der Un/e als Uetlona S. 'U kliiigt 
ansprecliend. 11. wiitl in dein Aufsat/. .Der Koniati/j/iis auf den Miinzen der 
romiKben Hepublik', Festselirift lur Head, Corolla inimaria. l!Hlfi. dariiber ausfiilir- 
lidier bandehi. 

4) Derartige kleine, gepragte Brouzenmnzeii begleiteii iiucli in der enden 
Periode ilas Silbcrgelil: II. faCt sic S. l'I. vgl. audi S. 4ij, jils Sdieideniunze auf 
(Vgl. S.497f.). 



4»4 



A', lityliuiji 



feslcr I'ltiikl fiir die scitliclu' AiiMrtriiiif; tin' cretpii Rniitssioii iiiul iLntiiil 
rfer zwciieii (Vriodc llbortaupt gcfuudeu. Dae Schwcrgcld lur 4. SUbvr- 
viuissiuii (mil A{tulluku|)r und I'tcrt)) win) tiinti mit H. in dcr ApoUti- 
serie midien. I und rwnr Her Ipichtfln, Nr. fV obpn auf S. i'Aii Anm. 1, 
da iindi dip den Kiiiissitinwi 1—3 als pnnillpl (•rwi^'^plll'tl Rollion deiii 
loiclilcn Ktilic fol{,'cnl, wpgen dcr CbpreiiisUniDiuitR tier Vs. d€s Assps 
{AfKdlokopO Diit del' Vs. ilc-s Sillivrg. 

Die Itoilic Nr. VII (vs;l. Anni. .'!) mil tlviii IJpcIier «til' ullcn NninliiiiU'ii 
(lor Its., dpiiisplbpii Kullp folgpnil wio die Itpihen 1- IV, prwpisl H. S. '.VM. 
dutch Type iiiipohacht ling als dcr Itpilie I mil dom Rado etwa gkichzcilig 
und tcill sip mit einiRer WalirspheinHcIikwl dcr 334 Kcgriliidetcii latin ijiplicii 
Koloiiic Calvs zu. 

Die atifTpincinp liecleiituiig dieser Schwoi^elHroihcn ergibt sich aus 
dcil Fundtal.<ac)Krii IH. S. 4). vrclch« sic als in Lalinni kiin«icrf>nd rr- 
wpiscii. mid iiiis dptii Stil. vvclplipr Ifiii^Bl als eatiipjiiiispli Pikaiiot isl: 
8ie sind also v(»ii iJcr rrtiiiiM-lii'ii MfiiiKSlalU' in (■jimpiinii'n, dio aurli das 
Ills ptu'ollcl ci'wieBcnp Sliljur lielcrte, abcr zuiu Gebrnurtic in Latiuiii 
bcr);(>MplIt : fUr diP BescIiaETuiig eitia'< Spsonderoii Ktirari(» fflr Uitiiiiii 
wcrdfii von II. S, 2'jr. allgcmeiiiycscliidilliche (iriiiido boigcbracht: iviiniiii 
frcilicli diotto iMflnzpn iiiplii in Itotti ijcibsl. wn man dodi scIidii iIIht 
^0 Jahrc GuQpnixis Rbtc. and das d»ck deni Umtanfs^pbiet CLatiuin) 
nSlicr liig' ^oudrrn in dcr Ferncr kpIp^iiph rninisrlioii Mflnzt<t<1lle in Cant- 
puiiipii, w(i bislipr kpin (!cld gcgosscn wordcii war, Ik-i^phU-IIi wurdon, 
bleibi ilinik<'I: II. sclicint sicb A\csv Krage nicht f;<>»Ic1It zn liaben.') 

tllHT die KinbcziphuiiR dor Mdnzbarron in das System sioho wciler nnton. 

Als den lluuptroitsclirilt ilor dritteii I't-riodp, .iiJSli"- -2(J8. Iw- 
zpifhnpt HiU'bprliii die Tjitsnclic. dnQ jctzt ilif iSilbircinlicil iScriimiluiii) 
uud die Kiipfereiiilieit lAs) wcrtt;lcioh wcrdeil. iudeiu der bishei' '2 Scriplula 
Silberw Kluicliende A.s (t'T^J.^i gj iiiif die Hilifle aelues Gewidites (I3li,4-lgi 
gogetzl., also gemilibral -) rcdiiziort und iioniicli ciiicm Scripliiiuni Silberii 
gleieh wwclc. Bei Aniialinip dit'se.K Asses vmi I3ii.4n mm wire geycii- 
liber der Taisaclie, daU die reduzierlpn Mlliizeii voin Typos des bisheriRen 
Tricits. ynadraus, Sexians, I'nxe nunnielir aid' .^■t,.'»tt k. 10,y:ig. 37,2Sr 
und iy,()4g als Nunn fiiliR'n, dii? unaui^bleibliL-hc. vou H. S. 401. autli 
gezogette Konspcjiieni! di«. daB die Uiizo nichi mehr '/la' sondoni '/in. 



I) Geacliah pk nut', um (Ut caiupanisclien hiUustrie Arbi<It xu geben? D]e»i>i' 
Qnniil wurde /ii dciu Kntgvt^ciikoiiiiiivii, iIun Koim in ilic^cr I'L-riodi* iten (^rt)|taupi'ii 
xefglv. l^vA |iaJ^8i!ii. Sjiater. alK Olvse ItQckMctitiiiihiiie ut'^tie! httlle die i'npiinniu'litt 
Wdrk.ttiilte iiiewlM;1ieri (iiiUjiruxix t^rlaiit;!, ko <Ii<11 man «'iii I-VhUii il^Tseltiei) nit-lit 
xiioi Vovwuiiiie iieliineii koiinti', ibr ili'ii OtiU nlnler /.)i enlxidien. 

a; Als Nemllllinil frt;aniit<' <i\v ersle K^'Unklidii xiiei'si U'ltrplVld S. SO:f— 8<U 
— (T ilntiert ftfp am-h schon a8« t. Chr. — , pin wirlitlKor SrIiritI weiler lor Ep- 
HcliQlteiuriK 'Icf MoiuinMriis<.'lK-ii Sytitvinn. 



« 



Zhui atifren rommlien uud Halisiht:u MumuvBen. 



iliT SoxUnis '/a "■ *■ ^- <'^ As«cs gowpwii wi, kurx. dull ninii die Duo* 
(loisiiiiHltPiliiiif! xuRiintilon Apt Dpzinialti>iluii|e: in tier KpodiP dor Ko- 
duktinn .-il^gF^^clififTt hulie. ■) Dicso AHoirliiini; vuin norkflmiiilii-licn rrscliicn 
niir unmOglich. icli cHmi ilnlier nnl dirser ausdrtlckliciieit Bo^rfliidung vnii 
ilcmi lluebei'liii scinu (u-wiclit^listcn. uiii uiir auf Gniud dcnii.-ll>cii - 
die H. ja frQiier oellKit nndi^rs viTWcrlet liutte^l — pin Hfccitcs I'rtt-il zu 
bild4<n. In vollendcl tiebenswftrdigcr Vicise ;:tclltr sip niir Hrrr II. zar 
VerfOgUDR unri ieh ersali daraus. rlitli allenliiiKS - wfllirond die Nuiiiiuiilc 
Triciis bis Vicrtolunto .sownlil als V'^. 'A- ' n- Vu- ' -ji. 'it. do.s iifiion wic ats 
'Am ^ ii>- ' ift- '/ill- ' »i- V40 'Ips Jil'*?" iTuiidcs JiufKelnBt wi-nk-ii koiiiifii^l 
— der As die Norm alit H&lhe des iiouni I'fundos Iii3.7 ^ nio, df>r Semis 
iif ron Kl.W gnur schrMJlon erroirlion: dio M Assf der ftllprcn Rodiiktiotis- 
periods srliwaiikpii vuii l.'il{.l>') hit; 9^,ti(l k. fiticr I8ii.4 k licfEen 10 Slilck. 
der Durdischnitt ist i:il.23 g. die 10 Seniisses run «'.)..-rti bis A7.iit»K. 
flber »l,tfK tieffen » StOck. dcr Durchscliniti ist 73.1t>g*). Dtfsc Er- 
schcinniiK indesscn gUuix' irii aticti oliiic die l*ri<i^abo des Diiodpzininl- 
STSIents erkllraii zu kdiineu niid Dcliint^ (in. daU audi As tind Seniiii 
iliiHirotiKcli auf deni Pfiind(> vim 827.4J ^ sU>li(-ii (waniiii sic ihii tii [iiaxi 
niclit erroirhcn. darOher Rleicln. Allcrdings. da die rildrhrmj; As = .Sill(cr- 
8cri(Huliiiu (Sesiertius) aus dcr spftteren VcrttTiiduiig dpa Scatcrliiis nls 
Rvt'liuuiigsiiiQiize stati drr Haiipl- mid FlinheitsmQiiEi.', dcs Denuriiis, tt^t- 
sletit iind it<^hon vor dor wirbliolieii Aii»|iriig»iig riladtr4nii:^lion Silborit 
fCCiK:oltcn liiilK-n iiiiifi. du soiist ptwn der Dpimriuji KpckiiungKm[iii20|ri-n*imlcii 
ware. Terlicmi wir bei di4>srr aiPJiier AiiRast^ung fOr dif KcduklioDt^jieriiMtc 

dnii gowuhiik- Verhilllnis Silber zu Kupfer wir \'iO xn 1 ( ■ jif^"!"). 



ila 



1.137 



U4 
I 



181. Zur KrklsiniiiK dipsw nt'UPii WerlvprhftltnisBCS 



I) Aufli DuerjirHd S. 30T H|ili>lle ■cIiod mil tUiii tit!daiiki>n dmr /KlinU-lluiiK 
d«s (oaclllc)i«u) .\)>. ;ib«r iiiclil vnl, wit- llat-Wrlliiii AutrahMuiig IM, fTir >Iic |{f- 
dukUoanMil. »uii<leni t-pii AiiTaii^ an. Hi's itivNcn UpiJankeii alier Migleidi niitliT 
fullon (S. Slur.; Vgl. ultriscDii ilrii Kslcur^ 

3; Berl. JUlHzf'ttiller U S 317: .ilifs (<! Ii. ilie KiaftUinin;; titn ii«upd I'fundvs 
von Sf7,45 g) ixt nuvliwi'htich xwar nklit nan Ava jrl/.l wriir iiiidtlStuiif! ire);uHhrneii 
^roUcD Noitiliiak'ii A*, bix (jnidraiis'. - Rei dk-xer Gi'li'ii«-ii)i»it erwttltnv ich Im-i- 
liofig, ilaB 11. S. 41 fesUlcIII, 'wa.i tiivlier nocli niclit aiL->^-c.t)>io(:tien ta »eln scliciul. 
wonnf iui<-li ati«r si-lion vur JulirPB Herr I>iii'ku>T |lr<-K.4trl liinnidK), ilsQ ilie si-- 
|irkgteu [teitiilitionmniinErit rampaatsctien Stiif» aiu«l UDil i:a)Di>BQie<lw Putinn 
halmi, alM> doTl lieriiiwtelll uii<l im Umlaur Karen. 

3) Hire i>iiri-liM-lmiltKgen-t<')itL- «ind in 1la''l)«rltnfi l)(1>i<-1ir. GfwiclitfliRtc (dk' 
StvcL'zalil iu KltnniuiMiij iu dvr atleren KeiluktiomiiK-riuttL-: .U.37 il!4l. 35.&8 [iS], 
Mjn jvlKt], i:;^.^ [jB3l, «,ll {3-24], :i.u>g i:*3 Evcnij.Iiire]. - .\urli iitt<h il. "iclil 
auf detn neiieu Pruiiili- ilie iter n-ilti/lerU-n l'riirarrj|i« iiacli H Kl^iHixefUgir, In 
KcHu fiir I^Uuni ^egostieiK^ schwerf lanus-Urmtriusrviltt:. 

4) Kin vi>B &unwer-Balitfol«lt S. Bi' iinfccnihrtrr A» vnn 186 s brruiit, wit- luir 
llvrr llackrrlin iiiili«ilt. aiirviiiri Ven«vclt»«luiiK loll ilvtu hit{M<DiliBi> Itlai'a^o (ji'Ul 
im Kril. Mus.) von IS^^S^- 



4W 



K. Kegtiiig, 



Kftlifi idi von i>iiM?l''fBfflalirfrn i.'»'Siifiei'lftii, Hachciliii iiiiboknuni urMiclioiH'ii 
AuFfiisstitig von C. K. Luhmatin') hus: lt iiiciiilf. dnli das SillK-r;;fwirlit 
il(!8 Dfiiariiis (4,55 g) cino alte aiii) deni (intndvprhailnis des Silltors zudi 
Ktipft-r l*2ll: 1 mil NdlwpiiiliRltcil firli prgrbpfiitc Silbproitihi'il-) voiii Kiipfer- 
ni-rte ciiier Imbylouisclicii Mine war (545.7 ^. kIcicIi zwc-i altrii rAniiwlicn 
I'ttiiidcii. 120X4.55 — 2X'272,8; = 545,7). wrldirr Kirilirit iliiiiii ilurch 1-jn- 
ffilmtng eiiiCK ZwnngKkiintt^ za (■uiiKten ilps Kupfcm (Si)ber xu Ktipfer wio 
I'lzuif ttmc Kupft>riiion^(> %oii niir 327,45 ^ onlsprn^'l), sodiiB aiif <!ioso Wcim^ 
<l)u< npiit> itiniischo I'fiinil oiilsliiiiiloi) sei. Dipsio An si-It an mig hahc ich 
ri'Qher, nbne sie auszusprechen. frptcjn uml Lelimann'x Gnindidee blcibt 
audi liculc iiiicli ftir inicli inaU^^dHNid. Niir iirtiitio irii. tin rtir iiiidi aus 
[lt-i Tatsacbc, daU dcr Scstcrtiiie. iiiclil dcr Di>nanuK iiaclilier Itei^hiian};:)- 
manzp war, lierrorgeht, daB jpn^r dio alte Silboroinlieit war, einen 
ZwHngskurs vicliuehr £u Ounstcti dos Silb>crs uh. iiidciii irli vprmute, da& 
diircli jeneri leinporSron Woehsel des WiTtverliilllnisw's 144: t slatt I*JO: 1 
djLs [i('HrOii)iKi.-li<.' rriind ■■riti^tundcti \M: ..ITiiiid" war rias dopprllu 
Kiipferafjiiivalciit einer Silbcreinhek von 1,137 g; solnngc das VcThallnis 
vmi ]:iO:l bc.«tani!, lidriij; al-<o das Pfiind '2 X 1.137 X I'.'O = ■>;-J,S7 r, 
nnnmobr nbor 2 X 1.137 X 144 — 327.45 g. Man kaiiii aich fcrncr iintor 
JipKor V(>rHi)K!Wlxui)t( i-iiic^t: VprhillliiisKea vnn 144 xii 1 ilas faklisi^bi' Ntrlit- 
ermdifi) dcs Sidlgpwidits dcr holiiMi Norninalc <iiimI das Iwild ciiilniPiMlp 
Sitikon dps (Irwiditrs dps rpdmiertpn ScUwprgpldpH llborhniipt) rrklJlren; 
di<^':^p MHiinaiiino war i\as Mitlol. urn vs zu vcrbitiderri. daU ArbitrUKt'urc 
lint doni bpi 144:1 zii KDiiHtii:! taxicrtcn SJIbor die> IkiIipm NotnJimte des 
lint)' flux ii-rtpn Kiipfprs aiifkjitinpii'i. puiwlmiolr-cn iind als Kubiiialprial 
vcrnTrtclcu: wcnii Dainlidi dor As tat^Acldicb dock uur ituf dpiii seincm 
llaiidclawfrt* voa 1 ScriptuIiiinSilbcrseiilsprcchciidcriGcwidilc von 13(>.44g 
stand (das DurctisdinitlsjtL'wicbt belrflgt uu^iir iiur 131,23 pK lolinlc die* 
Oesriiiifl nidit niptir. l>n dan Volk ntin. wio man os sicb woM mil 
Haeberlin (S. 41. vgl. anch sditin lierl. MiliuiiWller 24 S. 34« iiiiler M 
dcnkrn imiUj. da.'t reduzioilc Sctiwergeld jodcrzeii ans der Staalskaasc 
gcgoa Siltter uiiigctiiusdit eriiidi*), so battc. als dn» fakttticlie (icwicht 

1) l}<u aUbak>yfoni*vk': Mafi- tivt OeiridihsjfiiJfm <iU Urundlagir tirr anliktn 
(jtitiritU: Sfttft:* tiitd Mafi-Sj/nlnne, in tlcn Afleii rfw H. i-mtjfrh inlematNmtil da 
(Mentaliatff fr''it en ISfOf A tftwMolm /-l Vhrkliania, Mel, »rtnili']«v ihf, :>. 'm [48j 
•c^\ J08(4'l]; Il'Ii ;(iU(-rp <Ik'Sb Sclirift von nun ab uU tioiujrcfiaMi^. 

i) NalnTfs .', iinU-n S. '>ihf. 

.T) l)u illi.'Ac Oorntir bd d«n liotion NoinlnulMi upi ii&dDtteD ]»g, uiirdeii illvKe 
von AuftiHK an (audi iturclwdiulttlicb) imlor <leiu SoU jjeliaUen, t»ei ileii oie«trl|ieN 
Nomiiislen betlurfU es iintDrlich grdQ(>reT Uiilie Tdi den Arbitrageur, i-inc ilen 
Sc^ineUK<3WiD»t -roa 2U % lobncndc Qiiuntitiit /.UMHiiuivii^culiriiigcD. iIrIict sctKtc 
initD ilieBe onit apaUr unter ((&>> Soil berub. 

4J Dtcecr lliulauscli kuini nlclil urtit idV v. Oir. crfulKt HuiiK uU inim cig«ii»x, 
6ta<ltr«iuisdiefl Sjiber liatte, v/iti II. fttibcr. /£wf. MihiMHtftv "ii S. 348 uiil«r c 
gitiiititv; dviin win* IT vvfl "if-S vrfolslt batK' iitiiii al»u lii-> m iIk-k-iu tiuliri.' dns 








stum SU^ren ranu'fchett nttil Hehscln-n Slfhttu-ffsen. 

lies As iiorli ytciin iirIpt .iPinoii wirklicliri) Wi>r1 his nur SrxUintarf^uw-iclil 

iH.57 f;) mnk (uixl cr (liidiirdi xur Krodiitiifliizo \viirdi>), cine nur lioni 
lalsiSelilielioti KlfriiiJiQitzl)odQi'fDis c>ius)in'clit'ri(lt* Mpiiko mi!»{rpg(»lM*n wpnli>n 
iltirfrn. (I. h. ps ItJlltP PJnr ralimidlo Krcditmunzpolitik <ltirr)it;efOhrt werilcn 
niQseen. Die? gelani: naiflrlich nichl — nianselie es doch sxvfiilil an 
prnklischoii Erralirufigcii. wif »n tbeorptisclieii Kpiiiitni«seii. die nur eiric 
sort.'f^ltigc StatUtik licfern kitnii —^ tier Staat litt beim IJinworrhseln <les 
zu racliHch aiitigpprHgten Kupfergeldex Scliadpii un<] su ging man (Icnn 
sfhim H'^ zu neuor, ond^lticer Brfnnii Qbpr: das alle. deni Maiklwcilr ciil- 
spiM-lK-iide Vcrbftilnia von 1 20 : I wurdi* ili(itri'ti«rli uiiil prdkli«-li lii-rgrhlrlU. 
[IcrAsicn'sr wiczulrlztiicliou praktbrh. m) jetzl aucb tli«orcti«ch»L>xtanUiraus- 
gpbraoht. aber xe\\n diesor Sfxlniitnrnftso an Wort d<^ni niiii nE>Dg<>pra)!lr>ii 
Dt'narius %'on ■,;, dee ncnen ITuiido^, alio 'J'/j Sostantarassc dpm Sester- 
tius, li. h. (leni Silberswriptulum. glcifhffpsptzt (lOX^-* = I'^X^^^)'), 
Kupfer wurttf aUo wicdt'r Kiiniiit. Man schitf datnil oino ParallclwStmiiig'^ 
itii Cefft^naalz zti ilem .MunomclallirimiiR, dpn die Koduklion!t|ipriiHlc> >ioh-(>1iI 
bi'i llapln'rtins wic bfi ineincr Atiffiu'isiinK dan-iollt. insofern in (Icr R<'- 
duktioiisperifMle dae Kupfer selir bald taisAclilirh wpniger wen war. als 
scin Nennwert grffpnahir deni Silbcrsrripiuluin b4>sagtc, also KrrdilniUnzp 
war, jntKt abcr dc>r Nciinwprt dt-s Kupfcn; mric-iti Mnrktwi-rtp ciit^prat-lt. 
Die Kxistpnz dos Bf^ffpi) BrhoidotnQnzp flliri^i>iis Iru^cii neupm 
Nuinisitiatiker') fflr das rOtni&flho MOnzweson. unJ ea is( zuzugcbcn. daB das 
fftr den stmiscn Bi-srift _SrliiudPiii1liwr" imentbchrlicliP Moiia-nl diT bi- 
Hchritnkleii Zahlkraft ileiu Altcrtuui unbekaniit isevicucu zu etciii lu^bviiil 

eiodg rtiHtliTEDiltr stuiltruuiiMbr (idd (»&tullcb dns Kuplcr) ualer srineui 
faktiMlieu Wert. t>hob I'lntauMcIitnSgliclikeil ge^vn vollw eHi)$^« Gold wk-r un- 
gi'iniiaztfs Siitirr. aiistfotjelien. m wunle dieter /u&tand riii Vullfgcr Staatsliaiikf mtl 
p-ititK-n M'in <>a% II. S. Ht mil K^clil Icugneli, uoil xwar eln lxngilii[ieniil«r: 
ilt-nti «le dk Seltrntu'it ilrr suirkv :vnni Si-iiiu abwariA) nirklirh Mniilibiiilrn 
Genkbt«4 ineigt — UiT As errvicllt win Soil ja rocim-r AnfTasMUng iiacb iiio — 
liatte (laH rednzierte KupfvixvlU iinr {lanc kunce Zcit ciocn wrinvin Nennwrrt ent- 
sprecbeaden Sacbwcrt. Die Staat«garantie 01' S. 41 .wcnu nur dcr Slant »oiiie 
fortdaac-rnde Vert«leicli)ieit mil dem SilbcrKCuicble ilea 5triptuluiti (cumiiiicilv*, 
v^l. S. 4i .ill (Ivrn jcilcncvit dnfiir «riiS1Uii-beD Silber") bmlaiid also diirlii. tlaS 
mau voQ ilcui Uonienli* un, wo i\xs Kupfergcld xu K«rlDS auKgebischl nunlt, 
(uifbl ent iCS), iljuuelbe gtigeii uiiKecnCiiizlVH Sflber oder riiinlsch-caiupaiilHchea 
Sllbetitftid (vftl. II. ^ 47 oben) iiai^li dfiin N«niiirerli>, also dti Smplulutn fat ittm 
Hiltiscsemlllbtalait, sli-ti uiuwcdiaplii konute. Vorwutiilte Mulltiabm«u s»lzt ii> Albra 
varans C. F. I^lmmnn. hfrmen 3.'i S. i>4t Anm. 4. 

\) Dle*>i>r NncbKeis r&brt her von Samwrr-Babrfcldt S-66ft utid 14 y:\A 
altKt^nietD aoerkaiint. tLi war der cnt<> SrhtiU lur Knichnttiiunfi \\Kh Si(iiritii.<etiM-lK'ii 
SfNlenis. vgl. S. 49t Aiini.j timl S. 191 Anm. 2. 

S) Zam Bf-KrilTr dvr l'anlt«l«ilirunK RehSrt. daQ treidp Metallf iinbesi-Iirankte 
Zaldkraft hnlii-n. Dm (ir)j;<rnl<nl ^ulit aus antikeit (juclltrn nlrgeads li^rvor, 

Sr Sfi Pick $.»I3, »Iti uud Soutxo, /idetxt /^niuf f«i^ rip MTM. I'JOl S.Ml; 
vgl. dn«if(<<n > R- Rnlirf^ldt. lUe ytOuzm 4rr FkfllcnprJtftifrH (iiti<> yon. Zeiltrkr. llKW) 



49» 



A'. liet/Unt/, 



(vgl. nurli S. 4117 Aiim, 2): olinr dni rialip vprwaiidien BcMrilT ilcr Kn-iiit* 
iiianze «(ler (Icr KaramieittMi IvictMltiiOiizc ak-r kaiiii mail \k\ dcr 
KrklAniiig lies Siiikviu; clre IIc-iluktioiis^tiloH bis iinter don Motnllwprt nidil 
aii^kDntnion. 

Die fiSclisio Toil H. S. .i.'> mir kiirz aiippdi'iitetc Siiilo dcr KniwicklunK 
des rODiisclicii StOnzwrseiis isl (ianii die. dall v. J. 217 ah (Ut As nnr 
iioeh tinziul aiisijcbniclil unil licr Dcnnrius Hi (stolt 10} Asieti |ieglichc?ii 
nml »uf ' .^^ I'fiinil (S,i*0 jj) licmHgrHplzt wiirdp, wnHiirrli pin VcrJi 311111? von 

SilLrr m Kupfcr wic 1 1 i III 1 f;fscliaffon wiirik- ( HiX^^^'J"' I l-2X^^Jj*^).M 
Man darf wolil annrlinici), il»U dies Wrliitlini» d^iii iitiKciiblicklJclien Marklf 
cnlspracli. ilnQ also audi f4>rncr cine I'srnllclwiilirutig lioMuiid. 

Ill (Icr ilrillpti IVriodo dcr lAmisoh-cnnipftDisoltcn I'rilfiiiiii!; wini die Uiii- 
f(U'iiiii<riiii(r iUm' Typcii zvviKclioii CioUl uiiil Sillier lii'ibcigc^filliri, inik'in 
audi dasSilbordpii iHiiUi-kopf prhillt: reriHTKi'tidrt nactiH. eiiiereicheKaprei'- 
leilif: mil ciiier bia \m WerlkiiKcln. die syg, „f?epraf;te Sttric mil [{OMA~, 
ill dieso IVrioHc. II. fnUt audi ilire Eiiibcit (l.l.ti-f gj nU Zi-)iiili'l t\os 
iillon I'l'tiiidcs aiif. fur ii)i<-b iiiiid sic /w»!ficl tU'fl iiF'iien Phiiidi^ )if-i (-iii^m 
VprhAltnis von Silber zu Kupfpr w'le UJ zii 1. — H. maclit S. 5a tiocli 
(laiaiil iiufiiierksam, datl vnii dicscr Rpilie nur der Qimdniiis in iiimiRr 
siiikciidriTi (ii-wiilil bi^ zuiii Kudo d«r I'criodii WMUirKCprag:! wird. wabrciid 
(lie (ihrigpn N'omiiinlc dtiri-b stililtiKclic ltninzt>niiiiizt>ii von Alelln. Calntiii 
iitul IJ;t|jua''')cn4etzt wcrilon. dii? .aiif dfiiii tntisiirlilirli <|undraiitaiTii Gewiclil 
i\or iirbniion Kcdiiklion mclion," 

Das vdti II . tier driitt-ii I'lTiDdc Kunflcillp ScliwiTgi'Iil Ih'sU'Iii :uik 'i Rpilicn : 
ciniiittl (ler sclm-prcn lamis-Mi-R-iiriiiHrnbr (i)biTi S. 4JK) Anni. I Nr. Vh. die 
durcli das Miiiizliilil <lamisk(i|if) mm- -2. fidcrS. ffchfirpii kOnnif. alirr diirrh ibr 
(jpwiclil iiiL'iii's I'fiiiid voii '■i'i'iA^ iif ill die 3. vcnvii'!<oii wird. Uii'^'llM- 
kl narh Sttl und Kabrik iiticAmpaiiisch. die palitm \st die Himi&cbo, iiiicli 
dit' I''uiidUits»rl)i>ii (wioliti^ \)vs. dor Kuml von Viraroltu) spivi-licii fOr Ituni 
als HerateilunKSun. Das Vcrhalinis \'(iii Silbn- zti Kupfer. worilber sicli 



S. 39; ilfii Aii8<liiiok ^praninticrte Kreditmiin;;*'* si'braiidit lirhtis HB*hprlin S. jR. 
Vgl. aiuli Si'liniftlli'r, f'ftcr rf*> Atuibildung rinfi- richCiiien l<clia'^nuun:polilili i^wai 
l-l.— t!'. Jahrh.. in (If.iSCii JaUrtmch 2* S. l*J3f. — Auf vSUig entgei!enK«s€'txl«in 
8liiiiil|iiiiik( Mclit Riilg«way, Origin of mnviwtt and u-cight utmtlanh O^^-)' ^ii* 
uiiNiMO Perii^ile v^;!. Uen. S. 374. (k-sneii loilcitdrn OrundHatz. dnU Kti|>ror iitc Worl- 
rpIiI, ftlPls nur .tokcii cmri'iic)" war. itii fiir pritiKiiiioll verl'i-liU iiiilte. 

1) Momiiiwii, « 3/. S Sm. dimiii-li Sjiinwoi-liahrfolilt S. «-J, noen>ti'l<l S.:wi>r., 
SaiiU*'. Inlrod. S. 23 uml lUvw beU/e Ifllll 8. 302, I'ick S. JHf.. Italirrelill, Dif MUntni 
der ytottrairr.1fftlrn (.till* A'h.h. /.nltrUrifl iniMI) R, 8S usw. 

2) IVii I'lnttatid, dall in ilfr Rellie >mi f'apiia tier Quiiinins mit ffliif Weil- 
kii^iilti riirkoTiiinl, neniil llnrr lluKltcrliii iiitr hrii't'lii'li *\r^ ItewcU dafTir. datl 
i>iiklii'li ilcfliuiik TeltuuK de-s As vntlle^t. Mir Htliciiit alirr i^rnidr ilcr I'liiAtuuil. 
daQ mail idi^tit Aa,* ubliclie Si^mlKxeb-lic-ii S uir Aiiwfudiuig IiHdkI. (u xpJKen, duQ <>i> 
mU'Ii nir.hi nm clni-n Imlben (Vui^ Ah, 5oatlrm inn dnn orhlun Viiut^uux (Vii) baudell. 



10 




Ztan Olteren rimtirrhrn urut tMischpn MiiftTuvsen. 

M. iiirlit ati^'^|>riclil. tt;l :iurli iiior itioJiior Mpiituiic I4t : 1. wnnacii dcr 
As '2 Scripluia Silbprs weit isl , — Dip HintiTf Ikilir, ilic srliwrn* Apollowrif 
(obcii S. 490 Aniii. I Nr. V) gchOrt nacli Slil iintl Fabrik dfr vamparisclicn 
MAi)»iUltii> an, ihr ni<^ht auF deni alteti Pfuncle l>rnitir'a^ps (jcwiclit trcnnt 
aie von dcr Ififlitoii plpidily|)iKOii Roilic der '2. IVriodp: diw Cowipht 
fOhH. wio H. f rkannt hat. auf pine Kinlicil vuii :U 1 ^. wrlcho or gcwitl mil 
Keclu a\» ilit- Mine i-rkUn, dip Hiif dcr Silbprdraclimc (3 Scripluta = H.-ll g) 
nh llBiuierlfHchcs aiifprbaul isl: II. Uailp daraiif hiiivfriscn kfinncii. daC 
dii^p Gewiplusnorm audi soiisl bckaiiiil i»t.') Has Vrrliiiliiiis dps Silliprs 
zutti KiipFor )8t l)ci dirsom MiinsfiiU prolilciiiuti^li. indpiii wpdvr bei 
HaelHTlins Aiisau 120:1 norli boi dein i)ipini;!4>ii 14-1:1 eich runde Yor- 
liilllnfssu firgpben. In prstpirni isl naiiilirli dpr As = % AtT nmpliiiir ^ 2V.j 
Scripluia 111. S. 48). in deni mciiiigen der As ^ 'Vk 'I*''' DrariiP^ i'/ia 
Seriptnla, Vipllcirbt halvoii wir o» bier wit ciiipiti bi^onderen. Iiikalpn 
Un]ii(siid<>ii ungepaUton WerlvprhiillniH zn tun. 

(Dit» tasung bifK't bier wohl (vgl. Kotigrfftakten S. *it.'> [M] nnd 
iinten S. n'>7) das VerMKnitt Silbei' 2U Kiipfer wie 12^ zu 1. In diesfin 
Falle iat naniUfh dcr Silliflnvi-n dps Assra Vijs ITiiiid Silbcrs, die Draclimc 
Vi«i ITiiiid Silbprs. abo istderAs= r.,. =: Vs Draclinie = 2.4 scripluia =; 
'/,o iicurtimiscbe L'nze Sllbere. d. Ii. 2J3f^ Sillicrs \~ ~ ^^^^ = 2.73 1. tind 

I. I i^ l£ X III J 

dipsp '<',(, Vazc isl itnt'h dem rogpliuiissigpn Vprhftitnis 120: L das Sillier- 
iiquivalent *ie* rrHiiischeii I'fnnile:!: rvn 327.-t*i. narli ili^m Vrrliilltiiiit I*i5 : I 
das dps Pfundcjt von :U1 ^. Dadiirch dttrfte die \on Haeberlin orwujipnc 
.Mtlgli<rIikoil fim^r zeitweisen /tpbiilpiliiii); des altpn P(undc$, lier lU-ulinK 
diircli dip .\niialiii)P pinp« Iftii|>ur3rpii VirrlinlUiissps KtipW r.u Silhcr wii> 
I 7.11 144 aiiswpjpbl. insofprti f-osteiKPtt wnnlea, alii birr dip ['rap^xislonit 
dor Vatf? 8illN>rs von 27 i* ah Rpchrtiitiioiplalipit niiob ffir llalii'n rnvipson 
wirdlvKl,0l)riEPi).sdi'nKxkiin5. S. j'J.iR.(. rj|pjclizpili£;prfilhrl dip KPrnoiiisamr 
WiuidpmnK and das Xdipiioinanilorlipstehen dpr KCRi^iiX^n und dpr Prbohim 
Norm, das sti iiianpliPii. a prion ansclipiiiprid borcHrhtiKtcfi Zwt'ifcln WppRHPlo, 
wiodoniiii Pino neuo und klireiide B^IpiioIiiiihk- ('■ K. I..-H.] 

Das auUorlialb ilor so vun H. siimtlicli an ihrcn richligon PLniz 
fCPslclllfn «f!chi;Schw<TgeIdrpibfn etolipndc EiDZPlstilck. dpr As mil Minorva- 
kopf n«eh vorn Ha. ROMA, sli-lipiidpr Slier (11- S. J4(J). rillll aus llacUrliiUi 
Sviitoni frpilirli borauit und dip vun II. vorEPlrHgPnr. iiiir rlwas (pnilipf^ond 
orsrbcinptidp [h-imiiif! dcsspllion uIk eiiior Dpiikiiirinzp culpr bossor Gcscliiclite- 
niQnze hilll Qlier liivsf SitiindaritJtl niobl liinnTg. Man wird sicli mil dor 

1) r. F. I^Iitnnnii, Verh Un-t. oulliroy. Or* ISlftt S. -iiat, Hrrmn 37 TiibHIo 
tnr S. 113: IliilUch, GenwhU Jm Alttrlum» S. UW~li>l. 

21 PhiT .lein Arnictit ^ntnchrne Ich lUetk^rllns liilM-tir. GvnlflilKli^lf, ttalt, 
uligeselien von iwpI weRvn QU-nnJilllgef AbiiaUtins nim-ru-prtlian-ii uml tvf\ 
xwoirelhaften StQokeii Miwie xw*i Pnigmcnl^ri, <lnii Darcloichnlttifci^widit <I«T ti« tie- 
kanotMi Rxcmplare ttl.Xlifi l)rtrfiic(. ilnit Jtaiiiiinni Mf.tt. ilx* Miiilmnui SiM.ai g 



II 



I'Vt^isirlliiiiu ilicwc'i' Tulsnrlin Itc^iifl;;)*!! mflsspii, olioo «1jiB ilticli ilios ver- 
piiizclio Stdck iini I'riiizipo der ZiiKt'lifiriykoit dor .Spliworjiclrfrcihcn r.a 
ilcii l)i(3rftcliiiii^iiKiu|t|n:'ii liiiu-lit k«nn. 

Dciii ittTit(^n (Ut von H, iiiifKcstclIH-n I'riiiziiticn nun. ilcr Zugeliflrigkeil 
audi je pines Barrpiiw') zn jeitcr Kmi^sion von Silbcr inirl ScliwcrffHrl 
von (lor zwfiteu IVridde iiii. kanii icli niclit viiIl bcipfiiolitcii. Scliuii dt-r Uni- 
Bland, daiS ileii G his 7 jp in nur jium \votii(iCii Stfiebcti primllenen [Urrcii- 
Honcii, die H. ii»Li<i-hnngt, doii 7. frE>ilicli nur mil St'liwipriKkpil, zwpI 
irencnolipi-stftirri. die finjri'sUiiidrnormHss^n kcinc pmallclc ScIiwprKcld- 
mhv Iiabcii unci die cr duller (S. J3(r.) als Cic'deiiktmrri;ii rrklUrl'^i, 
iiiul! «cliw<n'crc Bedcnken erwcckieii uls der ebeii brliandfltc Tall oinea 
fCiiiiolstiioki's Keeeimber st>elis rfioh fiOKli*'dprten tnid jf in viflon Exeni- 
jilarcn vi?rtn'fi'iiPti Bi'ilu'ii. Und wonn man die GrUnde filr die Zu- 
wt-isiitiR JDdes dieser H Barren an ■ die betr. Kmissioii voa Siibor und 
Srhwcrgpld prilft, »o llndel man kcincn rtiizigni wlrkiiclicii Hrwois; 
die AufBchrifl dea Barrens Nr. 1 ROMANOM (II. S. 32f.| kfinnte ihn pbenso- 
ffiil zm PiMtcn I'lM-iode wio zur orstcii Kiiii»sii)ii der '2. Feriode zicliea: war- 
um der IV^asos daa Wappenticr Canipanions s*in soU (vg\. auch H. 
S. 47. S-Jl, wfiU it'll nicht: die sYnibuliscbi? Krklarnn;? der Bcdeutung der 
Typcn ersrbeini niir ku wcii bcrgelioll. DiT Ariechluli der Barren Nr. 2 u. 'A niit 
kricscrisclieii Tjppn an die 2. niid 3. Eiiiiitflion dc-rselben Teriude (Marakopf 
auf dein Silbcrj katin nur eine gauz allgenu-itn.' Wahrsclieinliclikeit b<^ 
anspruclipti. erst reelii dpr dcs Barrons Nr. 4 mil DroifuG und Abre an 
die A. Emission, wn nur das pine dieser Bilder zmii Mfinzbild des Silber- 
geldes lApollokopt) Heziclnnig lial. Aliniicb stebi es mil deiu UezuRe des 
b. Barrens (DreiJuB und Ankcr( auf itas cauipitnisclio Scliwenji-M fk-r 
'A. I'criwdc (init Apoilokopf). I'iir den l>. »bi*r. Dreizack «nd ciidiiuons, ial 
wt^nn aucb das eine dirspr Bilder xu dor (scliworonj lanns-Mercurins- 
roiko dieser I'priodc Bozirliun^' habon ktinnie. docb zu beloncn. wit' nit* 
wahraclicinlicli die Aiiimkme Ucr ItuKchOrii^ketl clca aucb narli H. sicbor 

I) tU 9il>t folK--nik- Itiiiiciu 1) Adler Its. Pi'K'i^os IfOMASOM, ^>) Scliibl 
lieiilvravits. 'S, Sclinert Kn. Scliddt. 4) Abie K». Dn-ifuU, h) Anker Ks. IlreifuUi, 
0) Drelx«<:k K*. cai\iiCKO>, ~) IIilliii<n' Kn. lin.ftni, S) Stior hcidvr.ni'Ib. :•) Kl«fxiil 
Ks. Srlineiii. Nr. 8 und ;» sinil die vuu ll. HfisenanntPW liedi^ukliarrrn. It. kennt 
vou alten Barrmi £usaiiimen iB GanxHtiltkc tiiLiI 4l Kragiueiite. — Der Inxwitti-hcn 
von Gni'cctii, Hiritia Hal. ili mm 190(j S. U.Sff. Taf 111, IV jmlilixicitc iliirivn nilt 
Prora uikI Ktitinc ixt, noruiir iititli Ik-rr Hirctitor I)re8§c-I biimi<-». »clii>ti nnrli drr 
Atihililtiti^ al« pliniiiti! KSIkcIiuii); ieu rrKi'uniMi: iterr llHcWrliii. if(T (1a> 8tfi<;k lin 
(Iri^'Miiil gi-Hflx^H liMl, bt-s(iitL)jt ilio rui-t'lillti'il ilrvM.'llicii liiliI wiril in Arv Xi^lfhr. fur 
A'am. Si; Ufft I OarQIier Imndeln. 

i) Die I1p/ii-)iitng (le> nnrrpiis Nr. :■ auf die S<-)ibelit lit-l Aiincttluin ^cf^cii 
Pyrrbo.s In der dcsjien Klefunteii dnrrh da;, (ininxeti Ton Sdiwfini.>n Terjaxt nonlea 
Hein solteu. lal ja waluKdidnliclj. alitor ilas :^tierbil<l itett Uaneus Nr. 8 uuF cin 
bmtimniteN KivigiiU m liv<ieli«n uud ileu liarrvii ubo fur eiueii Ut>di*iikburreu xu 
lialtru, vrs^lii'litt inir uiifllich; w Ut wnlil nur dus Wn|i|M-»IJfr vim Saninium. 



12 




in rHmpHiiMMi h«'rir<'stp|ltrn Bnirrns (H. S, .')3) 711 ilieacr niirJi H. in Itom 
gCRosscnen Sctiwcrnplili-eilic isl. Dip Ikffjeliunx lii';' 7. Unrrciis, lluliiicr 
und Roslrji, nut ilic urhjtnp ScliworKi'ldn-ilii- sotilioBtit'h ontitpritiKt ^-iner 
|>t>titio prinripii: lUi hier cirir rAiiipiiitisrlir Rrilio aiimtliil iiiclit 711 fimleti 
isl. mtit! ilpr ljflm?ii. 11111 ilatt PrJtizip ilrr Parntlclltill von Barn'ii uml 
Sehwcrscld in rellep. niv urbanen Serio gehOreii, obwolil anrli pi-. wjp 
11. ziigibt (S. 38). in CaiiipAiiic" KC-gosRrii tst! Die synilxilisftie An^- 
deiilnnj; Avr Ty]K>n (iip^f^s tiiiil ties voriffen Bnrrvns Qhri^n» (S. 50. 53) 
ist tnir zu woilfjehond. 

Aurh dcr Gosainlatiffiisgunf! Knrhprlins voo dcii Barrpn — sic soina 
nJRlit Geld. Knudorn i^oDtcn d^ii Siicralon und syiiitKili^ntipn Kt-rliltizn'pclcpn 
(lipiirn, ffir (lip friiher tUif am rude vprw«mit wunlc — vonmag icli micli 
tiichl aozHSclilipiku. halte die Barrtu vielniclir fOr Roll material, das. in 
haiKllicliP Konu gobrarlit iiiid hinsiclitlicli der Rcinlicil <ils Munzmetall 
vom Staatc titirch das Bihl hnw. dip AnFsPlirift ROMANOM ftarantipn. 
jnk'iTOit als Of-Id Kngewoi^pti wonieii koiinto iinil solltp. En kiinnte aaf- 
failpnd prsrIipinrB. daS zii ^loirhrr Zett ein und dieselbp Kflnzsldtie so- 
wohl ffirkliche MOnzon wio die* cinei) priaiillTep Zustaiid verkfirpcnide. 
den Gphram-U dpr Wa^p orfordpniilr I Ja n-ptii;pld pniitticrt hal>c: iiidcKHPii 
pibt PS daffir. worauf mich Horr Direktor Menadicr hinweisl. genaup 
Parallclcn aus dpiii dput^lipii Mittclallor: in LSssig in der Mark wurdo 
znsaminpn mil MOnu>ii au5 dcni Ende dps Hi. Jalirh. oin Silberiiarrpn. 
iiiit drni Stadlzpicbi-n Tun I'yrilK gi-.-ilrinpplt. K*''andpn'). «"s Fnndpn in 
Oandor»licim, Dardeslicitn und Wottebom stammpn Silbprbarrcn init den 
Stadtzpiolipn, soi os Wapp<>n mler Anfaiigitbiichxlabe. vi>n IJAiinover. Braiiii- 
scliwpig. Gfittiugpn. riosdur. WcniJ^crudp und Hiidpshpjni: dat>pi isl z. It. 
ptnor. dcr dip Zoicbeii rem StadI and Grafschall Wi'niigorudp niir i-iiiriii 
Gcgrni^tPinpcl von Qucillinbur^ vpirinigl. rin andorttr wpjst ncben ifPin 
Stniipp] vuit lliidotiheim diircli riiip Krone a\s KoiitroIIstompi'l »uF cinra 
nrkniidlieb hpkanntcn Mfiiizvi-rlrag ptncr groDon Aiiinhl iiiodcrsilchsiivlu'r 
Stfldtp voni Jahre IS82 hin. wolrfior Vprabrodungpu flbor dpn KoinRpliail 
dpr Sili)prtiam'n fpstsctzl'J: apdi aii.s Ktltipolt (lao.'H. Reval fl39:*. USS). 
Riga Turn 1300) sind Bestiinmungpu flbpr FeiiigHialt und Stpnipelung von 
Barrpi) bpkannt^ wie man dcnn in t.ivland viplf- iiipist mil pinpr RosoIIp 
^«li-iiipoltf Sitborburroa z, T. zusiinimi'u inil Mfinzcu des 14. biu I-'). Jahr* 
Unndi-rig ;!plnndpri bHl: noch um 13.^0 tiodauprl d(>r Rat voii Riga, dall 
slali diesor ^Silbprkiiclien" jplzt die Talpr von Wwien her pinRpfiilirl 



I) Mri.iKli.T. Xritmhr. f. X»m- XXIll S. 347. 3-0-27J. «,» iwcb (Iri-l mi- 
KestPin|M-lli- llnrr«-n aii* item Kmnle von I.S^Ig. eiimr aits dent vou IMrM-liftflilf, 
«ln in l-'l(TiiBburf zut«RiDi«n niit USii/^n <\e* 15. Jslirliunilerts nuil eln xuKamnica 
mit I'brliitjMlurnoeten uhw. Kufumleiivr Rarrcn i-rwahnt i«intl. 

i) MvnaiMrr, Zur mlrrt^idiarftfri HSiitkunilr I. Zfil»fhri/I in tJtrst'rrtinM fBr 
limhidtte and AltertMoukwtte IR.S3 S. in? mil Anin. 4. 1(9. 171. IT:; Anm. I. im 

Kilo. Brtiitct n» aim (tetchlrhw VIS. 3J 

13 



502 



K. Hegling^ 



wiliikn. ') Aus alliHleiii wio audi aus clem dircktcii Wurlluut dt^r Ur- 
ki union -I ergilit sith. dafi diftsp Uan<*nsteinpelun{! eine anttlielif^ war. su gut 
yew tlic rOiiiiscliPii liiirrcii ilin*ii niiillirlion Cliaraktvr (Iitrrh Bilil iidcr 
Aufsrlirift verraten, und die Barrpii von cbt-n dm StadlhcliOrdcn in Um- 
luuf ^'t'sctzt wurdcn. wctclic glciclizciliK KcprSglcs Geld oiniitiertcu. Kr- 
wAliniing vcnIioDt ni>ch, daQ dictw deuUclicn Barrun tui wcnig juslicrt 
»\aA wic die rSiiHsrlien KiipF^rbairen, vrenn audi iiiitor den iiied(>rsiiclisiRch(^n 
Rarren IirflBon ron iingi-tshr ciiipr garwen. hallipn iisw. Mark vorttiegon. 
ilhnlicli wie ja die rOmiBclien tiapiefillir 5 ITund wiegon'*): aucti ist dor 
StolT sowolil dcr rtmisdiep Kupfer- wic dcr dcuwdieii Silbcr-Bftirpn 
iffinzmctall, nidit FL^iimivtall. 

£g wird voa NuUccii svio, liicr die Gcsaiulcatwickcluiig dos altercn 
rOtnischen Miitizwi-scns bis 317 v. Clir., wic sie sidi nadi detn (>«<agteii 
darstdit, der MomtiisensdiengA^ndbcrziifllolIpit, wddio, ohwohl s<^il laniecni 
in dnzelncn I'litiktwi i-rwliflltort (siplie S. 491 Aiim. 1'. S. JSM Aniii. t. 
'&. i'il Anm. I), doch bis heutc die Herrscliafl in den lliiiuibfidieni*! 
Iiuliaiiptcl liat, wcil sdiciribar die unvcrgleldJiclie, in sidi zusuimiicu- 
Imngcndo mid aiif broitciii L'nlerbau logiscli aufslpifionde Darli't^iiig unsoirs 
(croCeii Mdt^ors durdi jonc kloinnii ncu boknnnt wordendoii ICinxcDipilPR 
nidit (lurch brudicn wenU>n koiinte. 

iXaeh Mommsen wurd« derrOiiiittritu As irnch dcrii Pfuiidi^ von 3'27.-l&g 
si'it d<rn Doccirivirn ansgi-prflKt, aber nnr unifi-fjibr ^\l 10 !'»»•» (27'2,S7 jtl 
ausgebiadit: an Wcri habe dcuiaelben nadi ungcfilbrcin VcrhaltnJ^ ^JIItRr 
wi Kupfor wie 250 tu 1 ein Scripiiiluw (1.137^) SlUwre cntsjirochen 
li()il/8 V. C. wi dcr As Iricntal (also auf 109.15g( reduzicrl w«rdi'n, 10 soldier 
Tripntalassp bfltlp (nadi dom audi fpmprliin bomi'licndcn Vi'diAllnlft Silhor 
zii Kupfer wie clwa •11*^^ i\\ 1, ?<odaB ulsu die Reiliiktiun an sidi das Kilpfer 
noch Qicht zur KreditinOnze uiadiic) der nnnmdir aiiMgrpriigtc Denarius 



I) V|;l. Katatog (f«r Atmleniu^ imbi X. aniiOologiachm Kmgrtf in Riga lS9(i, 
S.2U-JI6 Turd »». 

i] Rnde, 3fun.-iir«m XUifmof/twuit S- 185 Nr, 1 aiie dem Vfrtrag you ISS2: 
.soil jede Stadt zekliiien Uas Stuck Silherfi iiiit ilin-in ZeidieD": dii-ixJa S. l%& 
Nr. 3, Kid dcr .Silhrtlirniticr" zii Rraun-^cliwcig v. J. 1400: .dnQ wir d<>ni Ittann- 
Kchweigrr Silltcr gobvn du Iteiztidu-n in put«id (d. h. des KntCH) Zoidien*. 

3) VkI. Bahrrcldl. Dcr ifi(jir/W«rf twn ifa.-M, Berlin 1301, S. 2«. 

4, lliilLKdi. Ueinlo^e* (1882) S.^Tnr., Wirtli, Das GtJd (1881) S.ZC, Dabduii, 
Morouaa df la r^Miquf rmnaine (1881) S, Xlf.. La origiim dt la mtmnait (16^1) 
8. 37-1 fr. u. S., Trait/ Ja monttai/v yrirqufM r< tvmaian Sp. &W, Paiinttnl>er|j. Miln:- 
kwHir (IKli) S. 187f.. Oruebcr bei Stanley Lftnc-Poole. tWiw ami mntah (16ni) 
^.46, Pridik. JHe rJimachai MSiutn (1903) S. K. ini weH^titUeluii audi Head. BM, 
num. (I8&?) S. ISff., Hill, Handbook of grrtk ami nman »Krtii«flSM9) S- 4T. (int-fdli- 
Huiidf. Hcman <oi>t» (1903) S. .'iSr.. llulke. Einleituug tn Jajt StuJiHta der ymnirtaalik* 
(1905) S. 43. -15, v|{l audi iiocli Onidit>r. .Vvm. dinm. IfHlt S. ISl^ iioU'. ■- MoTniiiw-iiit 
Sy»lcin utrlit int ». 1/ S.SOfif, 383. 2S«f. 3M. SO?. 



14 



^itm SUeren rUmisrhen triK? ittthtrltett MUnzvtteth 



C/jj Pfuml Sillici-s). 2'j, TrioiitaljiKsp di-r Spmenius fiPKoIlrn. tier soiinpli 
OV; X ','h = '*'',,,l (Ipni KiijiffTwcrl tk-» hIiimi 10 rnzcn-Assos Kluicli 
g^oltpn halip, dahor zur Kecliencinlicil wurde und flberail doni pfflndig^n 
As gleich gesptzl wurde. Der As net dann weiler, zar ScheidemiliiKC 
wcnicnd. otiiir- dpiitlirli imtrrsflnrdpnr Zwisphenstpfpn bis anf Unzialfoss 
gefallen. clcr daim '2l7(liircli SptninK von Iti Asspii ^leich dem nuuniphr 
auf Vm ^^^^^ rctluziertPii Dpiiannt^ IpgalJ^Jort wurdo: diis su gpschaffpiip 
Vorhftltnis von Silbor zu Knpfer wio 112 zn 1 konnzpiclinp daa Kiipfpr 
aU Kmliigpld. 

Narh dm nrai^rni Kuriicliungpii stpltv rch ik'a (lung dor Ereignissc. 
indem iri) die Nanion derjeniReii Gelplmen iipone, dip den holr, Punki 
jiiiorsl orkaniilpn, wio folgl dnr: dpr*r5iiii!*rlie As wurdp »e\t plwa 33>l v. Clir. 
iSaiiiwprt nnch dciii alliulisrhcn I'fando von '21'2.^i g (Doorpfpid) ausj;oprfi^. 
iMi Wortc von 2 Scriptida Siltmrs nach deni Verhilltnttt Sillwr zu Kiijifpr vrie 
130 ni 1 iHimhiTlin. l.<^liniRnn>. NDcti rar 2({9/A {^H<i iraeberlin) wird 
der As spmilibral (Dttprpfrld) rpduupn, dpr neiip As tieniilibraloii KhBps 
wird Hpiii SeslPrtiiis wprtplpirli; liier Irpiiiit sicb iiioiiip pi^jpiit- AuffoKsunK 
von dor ^iHPbprliii^: diospr ninimt oinpn Scmilibralfiitl alten I'hindpfl bti 
ZobnlPitiiiiK dps Asses, ich pinori SpmilibralfitU iipupii I'fiindps iiiilpr Bpi- 
b(>ballHn^ der ZwOKtciliin^, aitvr zwani^Wfisvr F.hMhmn^ Acs VrrliMtDiKspH 
Silber zu Kupfpr wie 141 tu I an. Von spniitibralptii (Ipwipbl fitllt der 
As in seiner praktixrhpn Auxprflginif; ohnp prkpnnbnrc Zwi»cbens1iirpn bm 
auf Phr» '2 ['nzpn. ohnp daB Aiif^ WprtvprbAltnis sirb Andprt, wodnrpb Arr 
Kupfpi^pld Krpdiimiiiizp wird. idlt/JS wire) der As von (rpsplzPswpKPii 
sextantar. also anf 2 Vnzm- Ji.h g rpdiizieri und l(» solchcr Sextaniar- 
assp dein jotzl als '/t* <'^^ Pfiindps tlpprii^oii Dpiwi-iii3 Kk-ipli|!C9Ptzl 
(Sjiinwpr). Kuplcr wird wicdcr Kuraiit nach dt-ni alU-u Vurhiiiliiis vuii liUiuI. 
Fflr dip Kefftrm von 217 v. Chr. weirht unaere AuffajjaunjJ! v«n dor 
MouiinRpnsPhpn iiiir insnfem ah. als nach ntiserpr aurli jeui im dpin Vor- 
haitnis 112 zii I das Kupfer KiiranimflriKP bleibt. 

Icli Hniertas!4p nichi. ant zuei I.Qckpn auFiiicrksani zu inarhoii. dip 
unsPT Sjrstcm ({pgpnlibpr dcni MoRinispnsclicn hal: 1. die Sitborciidipit 
(Sfriptuhnn. I.I37 g) ist nicht dpr Knpferoinlipit (272,S7 g), sondprn dor 
halbpn Kupforeinhpil illi(i.4 g) el^i^k: *2. dip Sciiunif dPH Seslpniu-s stall 
dps As in den StrafbpsiiinnmngeD u, A. Angaben (MonimBen. K. M. S. 302f.> 
inHfilc ous der Zeit dcs Sciuilibralfii&es lierrClhrpn. denn iiur in dieser 
war napb tinspn-r Auffassung; Si-stertiajf imd As wort^leicli: dns wQrde 
abor pinma] dpr SpmibbralppHodc oinp politischp und nnrlsohafiiiphp 
WicbiiKkpil ln'inipssen. dip derspllwr als einer kundauerndrn Cbcrgan^- 
ppniidr kniim ziikoniint. ivttrdp fprnpr voraussetzpu. datS iii jpneo Bc- 
»1immHni;pn u. ». (. der iipup Srinilibraliis cinfach an SipIJp dcs altcn 
^trelPii sri, was donn jpnp Spisachtbiv bctltutpn wQrdp, dip dip Alton zwar 
nnlpr dor Aerwlnktlon vprsianden. die abpr neumlinps bpzwpifpll wird. 

1$ 



504 



K. Begliwf, 



Kino (loIphiBPhc liisehrift't lieferte uiis kiiTzlicli don ilircklon Nacli- 
weJs. iln& WIT iiii RccUl Niiid, ilfiK eruQe Ni)tiiiiial dor unteritalisclirn 
Silberpr^ng (SUiler, Didracltiiion) rofto-; zu nonncii^), wahrend dit> 
Wshcrifcen BpIckc dafflr cniweder iiiisichenT Dputunp sind^f oder gorsdcza 
oiti iiudcrcs Nuiuiiial iili! rofithi itczeicliiieii*); dor Botog ist iim so oi'- 
wOniwIitHi-. ultt pr aus Heraclea in l.ucanion stamnit. das sich am engsieo 
an die MQnxung von THrDntuin ansc-hloQ — ^rado ffir Taroutuiii abf^r 
glnuUen niaDctio die BrKciclmun^; foftoi auf dcti Dinhul t>cuv]io» za 
uiQsiicn (vgl. Aniii. ^). 



1) Sufrskriiilioahiiriuntlc !l bri Fl'.>iimuet, B«IS. corr. Ar;/. 'J7, IV03 S. 31. be- 
sproclien von Kt*i1, Ilenucs 3i) S. G5I IT., ili-r rur ilic siit-zilhcli uaitiJMitiitiM.')i(r lie 
deotuDg eiue VcrplinclinuB dt'r HiinKut) sdtmt vcHanKl: dicBfin Vcrlnnpcn «nt- 
spivcUcnd lial SiiEWisclieu V^'lllem S. ft.jOtr. den obrii voii mir an ernlvr Stella 
li«li)inili'ltcii Gen-iiin fur die NiiiuiHmutlk geborgen. DatUTii ilur liiM-lirirt iinrli 
Wlllei'ti <l|p letxten .tiiliiTr iIcr drill«ti hcJItgcik KmgdS (3^6— .147 v. Clir./i jedf^nfalls 
l^eliiiil Hie vor ilan Jahr 3387. du von dicseiu Jahn> ab die Bcxcicll tiling AiyirtiTor 
ill lien dcljiliisilii'ii Llrkumlcn verse Jiwindftt (Kcil. //wmc* 37 S-JilAf.). Text: 

['llff]n»li.]f'tn A[n' 'llialliiti;] c"' .Tpiree'iv *«) [I'lJ rOTfpnr r/i/i[o]iT|4-] 7r«J,i<vriirArc 

:!) nttnii MiiK (Itir Gleii'buuK KN) i-u/cx ^ 1^^/, a^h\. Dr.iotitiii'ii crgibt nii'h 
Hoforl, daU <ler nV"'*' rtwu ',4 ARin. Drarliiiieii gUch, aliio mlnili^Jiti^iH 7,5 k nlegt. 

3) .\riMloteIps li«i I'oUax 9,W neual als Uanzbilil des liirt>iilini!>clicn valftftoii 
Tit&s ftaf dcm Dclithin, ciii T)po.s. dcr namniitlidi aiiC deiii Diobol iind dem 
Stator auftriti: fur orsteren als roi-iifiin ti{ii'ach sjcti auH Gardner. Xam. r^rwi. 
laai S. JSH. danai-ti Head. fliV. num. S. 5:» utid Mill, Himdbook &. Gi. ffir dcii Stak-r 
mit Heclit llomTiisfii, // M. S. K'l IT.. MiilU.-b. Mrfrologlf^ S. Im.'.. Kvuiw S. it, 
lUdKt'nu}. Ori7iii o/" (■Nrrcjtc.v S. 3ii4Il'. imil Malji-lou, Traits S|i, 450'. — Elu biin- 
difi;i-r !ii:ldiill a 11 T den Werl iten rofin; kuiiii iibi.'r1iau[il iilolit gexitgcii tvnnleii 
aiiN seinein Vorkoiiimcii in den SlTBn)e.'<tliniiiiiTisrn drr Taft-ln von lliradra CIU 
j'74 Zeile 123 <l(» //rM,- nifyrtilio, Mx<t voiitai lipj-ijii'iu uiwl aus doT /ntiiiiiali^ea 
Kru'iihuaii^ aus Kpiclkurmos bi-i I'olluii 9,79. - In «1cr sovii-l it-li st-lic c;iunpcn 
BrnitliniiiiK •'»'* i*"/">,- iu dpu I.istwi dcr H itTopcu'oi vtm iJclos, Invcntar dei 
[)emai'i.-» (am 180 1. flir.) Zeik- 21?> ttnumt^ta llimil. iiiofia .It. yvpioi J 
(llomAllt!, ^11. earr. Ml. IBSJ S.f>t, vg]. cbuiidii S. I»2f. and I8»l S. Wf.) vr- 
idlfk-en Oardner. Joun. hett. ttuii. um S. 2*3 und 'ft'illers S. 3.1!! wold mlt Keclit 
irn ynfioc den Sestertius (vgl, audi die folgendn Anm. 4); Babdon, TrtuU- Sp. IJI 
wollte wiu Hoiiiollu fttidi hier i\ks Didrnchmoii darin irblicki-i]. ducli gfM pg vter- 
fuche Didrachihcn (iittftiroiu:) in der llallsi'hcu HrKguiig iiiclit. — l>eii vi'tiio^ 
uls UenariUK wriMl Wilk-rs S. 358f. aiiH Inscliriflrn von Tauruuictiimu (I. Jahrh. 
v.Clir.) imoli. — Ffir Sidlicn woUtt-n im I'o^iui- die l.iti* i'il>Iickm Moinin»>ii. 
R H S. 78ff.. lliill.'idi, MrtToiot/ie* S. SCI, 666'. trI, Babclou, /'rarti' 5n. i.W, da- 
geSen Wlllere S. Shi. 

4) Pollux H, 87 iirixattiii lit t&r vof'tviw fnamllch der siriUnclie) rpfa ^;i(«- 
itoliit, «beiiM) ApoUodoroa tei rtlogenlaiios In den Honierscholleii. bei HuIUcb, 
Mclrol tcriptorts I 6.300; dlw erklirt Willers S. i'll wulil mil Kerlit als iiuf Ver- 
W(r«])»eluii(f ndt t\vm x, 7.. d<-» ApotlndoroR (i. .Talirti. v. Clir.) and) vorftfun gc- 
nannton, I''talllvrUenOlioleiiKleii'hi>ntk>u Sr4li>rtiHK(vff1.dli? vi>rii(pAiin).3)li<.'riilit'ad. 



I« 



ZutH alUren rSmmliett ntid itatisrhen Sliintw^m. 



Xwoiloiia gewinnfMi wir liior das orste auiMlrflcklirht- ZfiigTiis Tur Aie 
Beiciclinung lies Mftiiifusscs ais .iialisch". wie wir ihn iangst gewnhnt 
warei) zu Deiinnn, itu die 8t»tori>ii dor calabrisclicn, lucanisclicn und 
brcttisclieii SlA<lt« doutlich cin cigenoH M&nzsystcm veiraten. I'nd au«li 
liicr i^t i>s wiHi(i|2. dnB dor R«leg aan flpraclen Htanimt: dpim die Tiit- 
><Hcliu, ilati ill dor .MQiiziiag von Tart-nlDm urid Mf>ra<-lea das Drittpl felilt 
liiiid ill Tarciiiuni cin Zchtttel vorhnndcii isiK bal dazu t;efQhrl, den Stater 
voD Taieiiltiiii. Heraclcu uiid riiiigrn aitdiTUi Stildlen trotx d«r a[icrkannt«n 
Olctchheil dcs zugrundeliegetiden Gcwielitut! dc-m I'igentlicli ^itali^clicti*^ 
Stater ah ,tarontinischon" gcgenflberznstollcn.') Die Inschrifl MiRt viel- 
inehr. dali nach aniikcr Temiinologie untpr '/rttjjxoz roiio^ aurli dio 
tan^ntiniseh-hcraclpisrlic Abarl versianden wurde. 

Das iii-sprfmglirhc NormabiiatS dcs ilalifichcn Slaicn* orfahrt leider 
diirrh dieRC Insrbrift nodi imtner keine ondgiltigo Feellpgting. Oeon 
ualQrlicIi haWii di»^ delphischen Beanilen ihror I'm rcrb nunc nirlil dais 
tlicorrliHcbe S»llp;cwicht der ibiicii flber^cbcnen ilalisrlieii Statt>rcn zugrundc 
gelegt. and vnn da aus clwa diircb Ver(!lclc)iuiig dctselbeii mit der Jlgi- 
nelischen Mine ihren Wcrl emiittclt, enndcrn sio balx-n da? lalsicblicho 
Gowichi derstelben mil ihi ftginptispbeii ItecbnangHlrachnie vt-rgiiclien. 
Setzon wir die»c niit Head, Hi»t. num. S. 33*2 aiif !'" (trains : 6.285 p, 
cine ZJflor, dt^r die tntsachlich spAtcr. wohl von MG an. von den dplpbischfn 
Ainphiktioncn Hclbst nuftgepiiigtcii Didraclinien sdir nahe kommen'). so 



I) Am 8cliarfHt«ti llilL Hamdbooir S «l uud 88. 

i) Icti k«nac folgvnilc I5 Exvupbre: London 12,1968, ^^r'" >>,lf2K, Berlin 
3&3 I890l]eri«bi.-u und ^clocht 11,99 tt. B^rliii-LfibbKkfr-Photlsdos ll.TOg, nnrdivse 
vk-r ln'i Sv«r()iii«, Bull, am: httt. I89fi S. 29 rfe* Sotiderabdrucks : selldem iiurde 
liokaiinl elnpit in HlrKcliK Auktimukalaiog XIM 15. V I90ft Taf. X5I I6B5 (li^.lSg) 
uud die folKi<Dtli;i) tchii, wolil alle au^ <]«iDBelt>«u Funds Htarompnlon StQrkc: t'\Ms 
im "VinnVKiUalog Nr. \1bk von I JjCk'i g, rier in Atbeu, Sv«roiiu«. Jbtinu/ iater»alimal 
11 8-297 Nr. 1-4 T»f. /J* \-\ von MM, 12.«8, MM, l2.S5g: Berlin 450,1904 
I^.^Ug: Boston. Gwd* fa the nil, of mtt* plate III •Jhl; Varn-nKatahg St-lhH 
(= WtU knwit amattfr <w/. 1!K>5 pint- I MS) l-'.W g, Nr. 759 l-'.SI r, Nr. 7C0 \%ii g. 
iVaUeh ftiir dx); Siflck in Hlr»clis Aukliauiatatcg VII i. VI. I!M2 Taf III -iiyi). 
flioximuui alff} I2,3(k. — Kelt, Uerma 37 S. ^^6 l<-gt <laA <>e«icht des toodoiirr 
Stfit-kK Ton 13.1X1! g ziigmndn und llndel, daB lM>i Aiifietiung atliMh xu nmplifk- 
tioiilsrii vrli* 7:10 «ju (tir die Zelt der PrSguDK dtcs^r DJdrschracnJ.nia 390-) 
pamoiHlfD Oewicht der atli.iL-h<'ti Dradime lieiim*kciinme: -y- ^ j^ = 4,248 (t. 
Le^t iDsn das oben mitevteille Maxtmam von 12,34 g zuKninde, so crKit-bt sicli 
fur die atllsclie Drachme l,S3 g, das tataacfaliche Normalgewiclil dcrsclbro, das 
C F. l-eliuanD amt dem IhcnrHischen Normalg;i>wiclit von 4.367 g durch Atiganit 
elnes elopfOMUtigt'ii Schluj^tiliatzes abluitol {Brrrixa ^ 3. 636 Aam. 1)- Uun piit-llt 
'altio jelzt, dalt die Aiii|iliiktiuiien lii«r v'mv Mdzi- sctiufoD. die da« VerliSltni* ron 
7: 10 aub (^iiaii«!itc danttelltc. Dull diimo UBnicv in ilt-r Praxis Hnea ctwa» gSs- 
atlKen-n Kara enlelte — die Bcauiteii wectiselu I- J. 336/5 44 Ul 18 miiL 13 jUL 
■inptiikt. OeldeA i>ln und erhalleii dafUr l.i lal. 19min. i>8V|dr. attlsclien G«tdea, 
Smma 37 S. .JtS, — erklirt *lcli lelrht ilnrtiiK, daO die nulwlip Dnchini! dunnis 



17 



I 



aotj 



K. Srglififft 



erhldten wii r24'Vs X *i,2**5 — 7.83ft p ffii- (Iftii Nomoa.') DaKii stiniriil 
dis tatsJlchliche fiBwielit iler wns criiiiltcnpii Miiiizt-ii tn-IIlifh: iler 
Darclisobnitt von 7-1 1 tai'iMiliiiii<i'lien i)ichlrcd»zirrl<>ii Nnnioi iiiit Tara« 
iiiid dcm Reitpr (inei!<t atii' tleni I. Jjilirli.l Iii'li-flj.'l 7,7!tji. von H« nicht- 
reiiiiziortoii lieraeleisclipn tilalpren mil steliwulfiii Heraklcs, luich oieist 
i. JuliHi.. 7.7Hk. vgl. iIh' Tiih<illc S. 'aOW^f 

Uni nun von dioscm H^rago. iter niir dvn ilanmligeii (ateJiHilK'bcii 
Zlittliiiideti t>iil.-<|ii'iHil. XII il(>tii iimpriitiKlicliei] tiiid nornialpii zii |!i>langcii, 
liahe ic)i piiiL' liiiiu).sclii'if(licli(> I. isle dt>i- iiiir liekaniilpii f'ewiclitc 
sflditaliscticr Staleren nnd Dislaiflreu ~ von Teilstflcken habe icli 
abgesehcii^ — zii^^amiiK'ngrstclli. Sii- umraBt die Wa^ngcii von (ilSS 

ebeii nlcht uielir voll xu t^i k Aiisfttbraclit nurde. Oat^ AuiiuiUl ii)c»c« Uvlir, 
welcliuanipliikt. G^ld gegeit attiflclitfs tib^r <^lus Verha[ini»< vui) I0:7tiiunib> uKieltr. 
luTuchiict Keil S. 51H uiin jfucr I'liiwi-i-liBdung iiuf 'm, J. Ii. das TaK-ut »iu))tuki. 
Gp|[le« v^rhtlU- Dicti zuai 'laloiiT nil. Get(1e>4 «!<.• ih xu 44: dorli inuU t-r ilalioi 
ciu«ti KclillietraK voii ii) l>nii'liiiii-ii als Wucli.'sel^L-Mili r auffuwcii iiuit Wl;Dd1^t xudem 
ileii souM vuii thru niWM rill' )<[i-iikK«lil iiatrt>Keu'i^K«iit!n Tniir (ieiii. xu uUiMHi 
wle4:3xl«tt 1<> 7] liier iildtxiicli auf 16 Stalcreu, a].io kciu KltiDK^Id an. 
Sieht man von einer W.Mliselgel»uhr ali mid rectinut die \h Slater«n nach d*iii- 
!vll)i-ii SnUf. urn wic Talcntc anil Minen, r^o vrgibt »Jrh BrnpliiktivtiiKli ta 
utlliii.'ti wic 10 zu 6,84^. das fQlirt auf eine Absch&tiiUDg d«r linmtlK kumMilen 
atlbdii-n Dracliiiic auf 4.32g (^^ X -'I^^= 4.223). - Keil scticlnt S. .Vifi diiw 
M<*tir, wrl«-li*!» »m{diikt. ficlil ^vgvn atLitsi7li<-M iilwr iltiji WrtiHIIniK von 10:7 liioauH 
enlelle. aU i-iue IjloLle Kei-lrenmaUregcl drr tlel|il]iM')u-ii Heairileu xu hetnictiten; 
Rc iRt aljfr /II liHoiiMi, ilaU iIk-m- Ih'iIktv IJcreclinuos »i'ti j» tiichl in elneni 
|{ucbull(!S|lo^1«ll, «0Hdem in clnttii UiimeflisIiitiKn'mt^liiiiM tlndcl. wHm Vauf- 
iiiaDulsclier usani'e. nfclit hiirMiiiki-uliiioliui* VerlH^^uiiK •'i]l.->]ir«i)K- 

1} Keil S Hj^ iiiiiimt ruiiil l:j,'>agini>llsi-|icl>nirluiiei) iiml koaiiiit Miaiif 7^>6([. 

■i) WilkTs S. S.'iiJf. legt daw DurelisolmlttsRewlclit tiei nleben scliwerv1«it ilmi 
iR-kuuuleu uluiiliiktiuiiiM-livti StaiHreii /.ii^niiidv (dii- 1 Atlitaer, Louiluu. iliivcti. 
Ward, ijji. S. 5<i.'i Autii. -J) il. Ii. 12,2(1^:) n, uiul •."^ mil 124' , mu1li)>lici<TiMid kouiml 
er siif 7,GU8T8 1$ fQr deii Nuimis: IVir MO THi-i>iiliii<>r (|lrv!:si*1 Nr. 103-306 at- 
ic6glk-li dreier Hiilmiir.iti) urliiill vr tin Vi\irch*cUaWi'nc<K\t\il voii 7,8139 f;. 

3> HtilUi'li, ilffnloftir' S. 1174' zltlfrL Teilntuirko fnr t-iii [niiMiiiiiiii dcK Xtuiiui 
v«ii 8,4(» i?. Aber ubRlflcb i>-li (Kejst^ii Set'ik in dl"i-ii UrilrHi/nt IV S. 17H oitw 
w)U(t1 liiii. liiiLt eiiR- .luhliiTiing al iiian-o bciiii (irclU^illler nte siallgL-futnlfu lial. 
ita ilivK'Ibi; iivtm-udtg /iiiu Hc^cliiit^iikD odcr KiiiM'hmcU>Mi gcfuhrt liatti-. do i>t 
ftlr Kiel II si 1 1] or. Iiei di-m neniit)«U'nK dk> WKnaliiiie von Melall Jiirch lU^rliiicldoa 
■ liter Jnicti die Auiut'licliltiuK mid Kiiiselinii'UiitiLi drr rd>i.-r(;i.*wir.liti^«ri StCi'ki: 
iiirlit tcilmt. i<!r$teTeii V<>rrntirfn aiiirli niclit luiaiin'allii; lioiiirki vkvrdi'ii kniin, elnc 
l»X«n.- Art der JiistliTuuK wold deiilcUar: :iiih dii!seiii (■niudi- iinil ui-il Ijt-i kk-iueo 
MiiiiZ(^D AljuuUuiiK utid UKydaliun eilieblidi icrfr^ere CiawkliLiveiliiiite litTbcifiihrvn, 
liabc Icli (lie 'IViUtucko Ir-i Auf»tulliiiiK meiner IJMu nberi;angiiii. — Per xnell« der 
lieidifii cben erw&lmleu );i>Kiuiibriugi.>udeu Kuillv, das Ausniei^n uml KiiiKi-hniL'lxi'R 
ik-r III wUwen-ii SlCiike („Kip|>i?n uud WippiMr), ist zwiir im 18. Jutirli. audi heim' 
Kli-liisflbi'r vifriK 'AviWH wordt-ii, luhtili- uber nalilrlicli luir bui iiiaF«i>tiliufk-n Pra- 
Kiiiifjeii KrcUiT Stuatcii. iiiit ik-iK-ii Ik Kk-iii^^ilV^rprJignii^- «lt>»t von rim-iil mil 
uii MeiiKe koinen VprKlvlch auiiliall. Vgl. daxu v. SrlirSller, Da» frenfiMh* 
Mmtsutitn I :?. II, uud iib«r tlli; Maulpulatioii d«« ^Aiuikfpia'D^' cbeudvowlben 
S. S8ff, '£ifi, -IVii. 

18 




Zttm SUtren rifmiarfien nnd tiatitL-hen Milnsweten 

MQiizcii. wubvi auUcr tier Berliner SAuimlung (cinficliUeBlich der drrstflbi'ii 
neuerdings einvtrioibion Privatsammlunfien Imlioof-Hliiinpr iind I.Sbhpokp. 
dnsohlioBlicb anch der scil llKMi als Duhlpttcii fnrigfgi'lieiipn Munwn. irtn>r 
deren Gewichtc NoUzen Torliegen) fulgendr Literntor voo tnir cxcerpiert 
wurd^"; dk cinschlSgiKeii Werke von Mifinnet. Millinneii. farPlH. J. Samhon. 
Jult«. Garnici^i. Imliuof, J\. Samboii, die Katalo^c dor I'rtvatsHmniliinjfoii 
h<'akp. Thorwaldscii, Walcher. Ward. Warren, WindisthRrStz. der Bffeiit lichen 
Saniitiliiiigen voa Agram, Athen. Berlin. Glasgow <Saniuilunj^' Huntrr), 
London. Turin tiod die Auklion^kalalujrc ^Vsbbarnliani. Boitipois. Biinbury. 
Carfrae. Hin<cb, late follt>*l(ir. Miitldal<ina, Montagu. Nortliwick. Pembroke. 
I'rowp. Spyffer, Tliomas, well known aniaieiir. Auch gelcgenUichcGewiohts- 
angabcn in kleineren Katalogeri und Zpiti^ohnflftiirAHlzen sind atif^nomni«n, 
wonn aiiol) dicsc beiden Kalcgorion systeniiUi^-b nudi niclit damaniin 
durchgesehen werden konnten. Nirbt mit bcrecbnet. venn auch in d(tr 
Lisle Belbst in Kluninieni aufgcrfihrl, lilicben sutiAralc SlQeke. d. b. solche, 
die dncn Krrn aus unedlcm Aletnll und nur einpn SilbcruberxuK habcD. 
also antike Falschnngen iiiiid. nnd Rolrbp <~:i>\vir:bte, dip icli obne \ennung 
cines aus einor )ip?1immten Snmralung stammoiiden Belp^rxpniplarsaafgefflhrt 
fand: niileinbeztigeii siiid dagRK"'" aufh Slflrke, Ijpi dciipn dnrcli schlechio 
Krliallung. Vi'rntilziing, Oxydation wlcr BeitchAdigiitig v\n (iRuichtsvi^rlual 
stnitgefundon hat, sowic audi barbari&che NacbprAjningen, tod donea die 
Innehaltting des gesetzliclicn Gewielttcs natflrb'ch nichi sii envarlen isl. 
Sip auszusphlicBen war sehoii drshalh nnmficliph, weil in der Ulcrntnr 
Angaben Uber ti«wic'ht.sverlut;t \\n\\ barbnrisclien Stil nur ia Aiuinahine- 
tftlirn in linden waren; (in der hdschr. Liste vermerkt sind solche An- 
gaben, sowie aiirh wiclie fiber ttlwrprflKung iind dul.i: ibre Milpinhpziclmnfi 
bringi als einzi^en Nachlt-il don mit Kirb, daU da^ Durcb^fhiiitl-'^ewicht 
dadurch crhebtich nnter dem x. 7.. der Anspraftung geltendcn gpsotzlivhoo 
Sol) bicilit: rtlr Vergleich der Dnrchschniltsgewictile untcreinandor ver- 
schlftgt dies aber uicllts. 

Au^clai<scn sind in der Wagungslistc die MCtuiceH altcanipanischcn 
Kntles (Campani. AUifac. Cumae, Fidelia. llj-Tia-FenBeniia. Nr<a{Mdis, Nola), 
(Ut fflr dietw ein genjleendett Material in A. Sanihon<: neuer Bearbeitung 
vorli<^ — die Geuirbte ans der Kaulogliteratur $ind freilirh diirt nirbt 
Oder nor selir unvollstandig vcrEcichnet — , die rOmiseh-eampanischen 
Mriiizen. die ja bci Balirfctdl Ivgl- S. 520 Anm. 1) roltstindig rrrliegeti, 
sowio dip auf eubnisdiem FuBe HtpJienden (Inippen. nSmlicb die l.ocri, 
Mesnia nnd Terina zug«tei]ten FegasosniQazen und die Mdmen von 
Itliegiam. 

Diese Gewlclitsliste in exteniiri abzudrueken Mialle ieh mir ffir ^pilter 
vor; fflr m(»Deii jclzigen Zweck ^enOgt k«. einmal die Maximal-. Hininial- 
und Durchsrhnittsgewichle in Tabeljenform znftanimenzufitellen (Tgl.S.-^OSff.), 
sudann die fiber 8 g hetragondcn Stflcke aufzaxihieo. 

Ill 



J 



»08 



K. JiegUng, 



I. GewirlitntBliellf «er mir Itekuiinlcu siSdil8llsicnen~8l¥Iereir 

iiml Didtiif.crpTi. 

Hei tien mit * liezeklineten uiiDima ist <lu8 gcriugL- tiewfctit tier belr. Itiilog- 
Klftckr nuT GewJrhtNverlust (lun:U vrlit:tflic>ic UcscliJi<lt^'UD)c /ur&clizulTilireu: ilic 
Fi-sUtclliiiig iliosc-r TatHaclic nur loiili-r rndst nur liei •ten von inlr Mbel ge- 
Bdieiit-ii lueiujiliii'uti iiiog;lidi. — t vur il^tii Stitdttiami-ii bef-ekliiii-t ruiiiiiuuifclit'ii, 
— + nvucaiL]p)it)iscIi«n (dsciitclieii) Kiili, — 8 Secli.isknipcll'iiU. Oer Rrnt »l*lit 
auf italtsctiviii KuBe. — Die lu | ] geeetxteu AUKaben ili-i]t<.'i] au, da& liie wei^eu 
«n Kerinwr An7Jih] von Itele^pKemjilarpii — iib Grenitc isl 10 au^noiiiinmi — nur 
mil auBcrtter Vorsiclit zu tjciiulzcn sitiU. - Aiis den DurchscliiiUtsgfwiclitcii 
konntc das jedeemaligo Sollgewicht UDK^tJIir Ijercchnct warden uu>: ilfta Vt-r- 
Jtaltnia, fn d«iu dsK Imlisk- cm-ktiUurc UiitclLii'liuitt^Kcwirht i-iuer der KruUvu 
Gnip|i«ii, uXiulidi Ifih g. Munx«n vc>ii Tareutum mlt tllppoknmp, m dent (unt«n 
zu erweisfiideii) niaxlinuiu veil 8,32 R stelit: 7,»i :B,32 ctwa wie IWJ: lOj. Es wiiraR 
also zu doll) Iliirt-hsclinittegewidiL ca. .^% zuzusohlagon, iitn zmn dvrxeili^tn 
Sollgcniclii Kii gelanfien; inik-sxen bt dicsi- UcrcchniiDg xu Killkurltch. nU diti o^t 
gcloliiit liattc. Me der Tubdiv boizurGgcii. — Uiitor .incu!ii~ vvMohcn wirsolctic 
UunjEcn, (Ifc; ituf (tor K». dm gleiclic Bild nle auf dcr Vs., liber vfiiiell slatt cr- 



zoi 



•dhntil 



mu. 



min. 



BamcrknngCB 



8 lepra UL , 

+ Cales Camp 

Ij [Cajnia om: 

I- Niicnia 

■I' Suessu 

1- Teaiium ....... 

[Tarcntum incuai, Apollon 

I . . Tara* . . . 

, mil KuJ . . . . . 

. urcli. Kojif . . 

a , lli]>{l<JkUIIl|l . . 

, , I><>moi* . . , . 

. , Kdtcr, vntlwidiL 

8 . , . reduwerl') 

mmy. Kopf*) . . 



?|VHlutiuiii 



Jgemeinsaiucr 
DurolKvlinitl 7^8 

l|{i-tii<:Iii>aint:r 
[>iirrli.M')liiltt7.91^ 

ime rediiKiert* 
Statcrcti iiii Fundc 
v.Taraiiti) i-rKabeo 
Kill |)ijr<']i.-«i.ii[illl.s- 



I) Als Greiixbelrau EnJHclieti vullnjelitig uuil reduziert iM Tiir Tareutuui und 
llcruolea H,ii g aD([ci>otainva, k\» icli wvitcr untvii bc.|{r&ni)«ii wcnle. 

^) I>ieM«r Fuud etitldelt lUH-i Sutereii von Taieiitiini, v«ii deneu Kvaun ffir 
initi illu DurrltMdmiltitKewii'lile <ler i^nixi^lutrii (lni|>]i<^ii iiii>;iel)L <laxu b<H TdUtUi-ke 
voii Taveutiiro iinil ii Teihiiierle Stalci'-ii von Tliiirii. Kvans, Horsewem S. 22<lf 

&) llir UiiMiFicliiiiltogcwiclit, 7,13 g boi \'SJ Exi-mplari'ii, oiitspriolil iiUo dciu 
der MOtiitHn nvuuiuiiiauiBclK-ii («Adiic)t<sti) KuOeH fHiehtt obeu S. 4UiJ: Calrx i.ll, 
Suceriii 7,ya, Sin»Ha 7,03, Tcaiiutu «,;i4, Arpi 6, W, Tisnc l.W. Pactum 7,ua k: Head, 
wek'lier Hint. num. S. IH 7.45 bix G,$0 k ^k llii' AusniaU anittetit, erklait Die mit 
Kwlit ni^i^m lies (il■wil'llI(■^ ni)il ik-s Kii|>fl)|iii« al» /urn irndaufu in Cum- 
pHUivil bvstiliiiiil V'kI iiik^I) Kvans Horgrmen S. I7l)f.; Hill, HaniUnDA S. (i3 sotxU' 
7,T7 K ftr td« an. 



W 



Zum dlttven romischen umJ italischen MUnrueseti. 



.109 



Zaht Durrh- 
d«r Ei. I scbnilt 



I 



Bpmfrkungi'n 



im 



■I- Arpi 

+ [Teate 

['All . . . I.uc 

[Ilerscica Ks. rulieDder llcrakles 

. Derakle^ uml U>u 

, steli. l[erak.,vollw. 

8 . . steli.Herak-.reiliiz.') 

l-aus iiicuM 

zweilypige 

[Paliiiurum u. Moljmi' . . . . 

MelajKiDtum incusi 

1 , Alire lieid. en relief 

[ „ . Ks. Aclieloiis 

I . . . Komer 

[ . . - llerakles 

. stit. Apoll 
[ . ~ n Mtz-Apoll 

weibl. Kojif . 
iii:iiinl. Knpf*; 
„ behelmter Kopf 

tU'sgl., Tetradrac 
Positlouia incit^l .... 
zweitypigii . . 
[ . mit IIAISTAXO 

[Siris 

Sins und Pyxus .... 

Sybaris iDcusi 

[ „ Stier beid. en relief 
[ „ zweitypig .... 

'i'liurii Tetr. 

., Kraux am Helm . 
Skylla „ „ 
Sphinx „ „ 
[ „ Seepferd ., „ 
„ Greif „ „ 
8 [Tliiirii koriiitli. Helm 
% „ Apollonkopf . . . 
Velia geduckter Leu . . 
., Leu auf llirseli . . 
„ schreit. od. steli. 
„ fressentler Leu 
Caulonia incusi . . . 
zweitypifje . . 
Crotou incusi Ks. Dreifuit 
Adler 



t 
+ 



[ 



Leu 



■27 

•2 

I 

9 

(is 

dG 

G', 

13 

-24 

■> 

199 
4 

■2 

r> 

5 

■21 

1 

Mi 

.14 

100 

12 

69 

•20b 

4 

2 

14 

64 

■) 

1 

138 

142 

311 

■2 

b 

21 

3 

II 

58 

122 

555 

138 

107 

193 

20<; 
t;i 



: I : 



6,92 

7,09 
(8,04) 
7,54 
l,hi) 
7,70 
G,37 
7,.^8 
7,86 
7,32 
7,83 
",71 

i,m 

7.52 
7,72 
7,fil 
7 6U 
7,67 
7,il! 
7,73 
1.1.78 
7,32 
7,74 
7,02 
7,38 
7.61 
7,83 
8,-22 
8,1(1 
15.5(1 
7,70 
7,72 
7,81 
7,74 
7,46 
6,19 
6,28 
7,51 
7.46 
7,35 
7.39 
7,81 
7,72 
7.74 
7.82 



7,24 
7,13 

7,84 
7,9S 
8,04 
C,71 
8,08 
8,16 
7,94 
9,38 
7.81 
7,.i2 
8.06 
8,-22 
8,01 

8.18 
8- 

R,ii; 

1(1,65 
7,60 
8,16 
7,19 
7,53 
8,22 
8.81 
8.23 

I6,lii ' 
8,29 
8.31 
7,9.^ 

7.98 
7.90 
6,38 
6,54 
8,L5 
8.11 
8,17 
7,87 
8,72 
8,23 
9,63 
S,I6 



•6,51 

7,05] 

- ] 
7,-2fi] 
6,44 
7,06 
5,39 

'6,72 
6,93 

•6,70] 
.5.92 
7,57| 

•7,47] 
G.98] 
7,25] 

•6,33 

-] 
5,34 
6,54 
5,59 
15,25 
•5,77 
6,57 
6,80] 
V2-2] 
6,64 
6,63 
8.21) 

- ] 

; 13,19 

: 6,03 
! 6,02 

! 7,66] 
. 7,37] 
6,31 
6,031 
I 6,09 
, (i.05 
' 5,R8 
5,08 
: 5,88 
5,90 
: *6,25 
6.19 
7,02 



'\ gemeiiisatner 
JOiirchNclinitt 7,5)>5 



fjeiiK-iiisyriHT 
rUrrcliMtiiiilt 7.601 



^einelli.-Uiiier 
l>nriliMliiiilt7,ii79 



I i4<'nn'iiiNimer 
)Dunliii.(liliitt 8,18 

J vtf nig. reduK.dultei 
}es.siinlreiUiK.tlal(ei 



K'.ssirnlreiUii!.dub(-i 



2"^ rr^uf. stai,'r*"n vnn 
Tlmnl km FunilPVOnTa' 

nMiiu'ifntsb-i'iiilPiiii )i. 

^lemein-Hinei- 
DurcliML'huilt 7,379 



\ ^'eciivinsauier 

jniirclisdi»itt7,755 



1) V((L S. 508 Anm. 1 
des Zeus, des Herakles. 



2) Kopf mil Wiiiilerlioni, Knpf des Apiillon, 
3) Vgl. S. 503 Anm. 2. 



21 



3lO 



K. Heijling, 



Znhl 



Ihircli- 
Bchaili 



Cmtiin Dreif. beiilei'HeitKeii relief 
[ ., Rk. flit;y, Adler i-u relief 

.. AilliT K^. DreifiiU - . . 
I „ rii3i. Herakles Ks. Hreif. 
I „ ilus^l. [iiit I'^tlmn ■ - 1 

„ Kk. Ilt'iiik. Sdilang. wfirg. ! 

„ lleniUopl It^.ruli. lUTiikli.'s j 
„ A|i(tlli'iikii|if Rs. Drt'ifuO j 

[Crotnii mill SybarJs : 

[C'loton iiDd Paiidosia .... I 
(Crotoii imil Teniesa? . . 
t [Locri Zi'us und Eirene 

„ Roiim-Pistis , . , 

., Aiiler imd Blftn . . 

., /eiiskopf und Adicr 
[I'Hiidosia mil Kratliis . . 
( „ , Pan . . . 

[Si'i- 

Teriiia 



+ .\ltram|)anisi-lie MiinKL'ii iiacli 
A. Sainbon ; 

4'ami>;iiii 

Ciiniat; 

Feiiseniia 

Fislelia 

Hyiia 

Neapolis 

Nohi . . . . ■ 

Koiui.si^li-cainiiatii.sclie Miinzeii tiacli 
M. BalirfeJdt (vgl. S.MO Aiuii. 1): 

i- 1. KlttT Full 7,58 s 

g -i. ueuer FiiO dM g 



h 

lB,i 
tj 

li 
44 

7G 

42 

4 

4 

-i 

7 

20 



7,70 
7,13 
7,44 
7, tin 
7,('>i 
7,59 
7.r>6 
7,1;) 
7,95 
7,:)1 
7,82 
7,13 
7,(10 



BUL nun. 



n 


7,37 


77 


7,47 


I 


(;,78 


4 


7.U9 


2 


(1,79 


299 


7,G0 


<n38 



A n h a Ti K- 



2!) 
C2 
10 
14 
79 

363 
35 

592 



8.27 
7,98 

8,i:i 

8,04 
7,8.^ 
8.13 
7,98 
7,78 
8,21 
7.96 
7,99 
7,60 
7,39 
7.92 
7.77 



Bria»rkuag?n 



7.03 

7,20] 

I fi,Oi I 

!*6,7S]j 

7.4:^1 1 

7,00 I 
, .1,9.') \ 



7,77] I 
fi.SS] 1 
7,35] 1 
•a,99] 
6,43 
5,94 
6,37 



fjiemeinsam^r 
0iiri:liM^^lmitl7,7O(( 

essiiiit r«(lii/.. iliilid 



Hii.'iiiiMii>.uiiiei' 
Diirclisdiuitt 7,595 



8.04 I 7,I0J 
7,91 I '5,61!] 

5.05 I ■.i,32 



geriieinNamer 
Durclischnitt 7,384 



7,2.^)2 


7,70 


r>,!n 




7,3fiO 1 7,80 


C,55 




7,153 


7,41 


5,-9 




7,3.i4 


7,68 


0,82 




7,183 1 7,70 


5,15 




7,244 


7,90 


5,)4 




7,173 


7,.5(i 


6,90 





gemeiutuimer 

Durclisdinitt 

7,215 



I (12 
281 



7,14 
6,54 



7,61) 
7,12 



6,20 
.5,72 



II. Lisle der mir bekainiten siiditalisclieri Statcien, welche 
ail Gewiclil 8g iiberKclireiteu, 

Ui" Z[f(tr ill Klamnipm ist die Zaiil dpr Be leges em pin ri", biifern mehr nlc fines vfirhnndcn 1st: bet den 
HetrKurn vun M,30 u nn ist die Arl der JlUnir iind Ihre Herkiintt kiirz nnReddHW. 

9,63 Croton infusiis, Lolibecke. 

9,38 Metapoiitum ^K■llSU^, Turin. 

8,81 .-^jliiiri^ incu'*!!'*. Hunter. Crotou inciisiis, Turin. 

8,72 Caiiliinia incii^tis, l.'ililit'fke, 

8,5!) Sybaris iiu'UHUK. Maddalena. 

8/)7 Gaiil'iTiia incusii.s, Carclli. 

s,.i7 Vcliii (2), ('arelli. 



22 



Ztim altereit romischen imd iUiUsLhen Muii£ii\nen. -'ill 

8,37 Syliaris incusiiK, Turin. Velia, Carelli. Caolonia incu.siis, Carfrae. 

8,36 MetapoDtum iocusus, Loiulon. Cuuloiiia iiiHisi (2), Uontagu law, late 
collector. Crotoii incubus, Berlin. 

8,32 Metaponturu (Tetrad rachinun vod Hi,t;j «)• Hirscli Kal. XV. Caiiloiiia iu- 
cusuis, Carelli. 

8,31 Tareutum iiiit Keiter, Carelli. Ttiurii mit Skylla atii lleliii, tlirscli Kal. XV. 
Crotoii incusus, lxibi>ecke. 

8,30 Sybaris inrusus, Hirscli A'a(, XIV. Cauloiiia incusi (a\ Seytt'fr, Turin, l,t-aki' 
Suppt. Croton incusus, Lobbecke. 

8,2^ TareDtuiu. Sybaris ('2). Tliurii. Cuulouia (3). Croton. 

8,28 Croton. 

8,27 Caulonia (2). Croton. 

8,26 MetapontuiD (2). Sybaris. Caiilonia. 

8,25 Melapontum (2). Croton (2). 

8,24 Sybari-s. Tliurii (2). Croton. 

8,23 Sybaris. Caulonia: Ciuton (2). 

8,22 Tareotum (2). Metapontum (-1). Siris mid PyMis. Crotou. 

8,21 Tarentum (21. Metapoutiim. Sybaris (2). Caulonia. Croton. Crotou nnd 
Sybaris. 

8,20 Tarentum (3), Metapontum. Siris uud Pyxn.i. Thnrii. Caulonia (31. 

8,1U Tarentum (4). Metapontum. Caulonia. Crotou. 

8,18 MetapODtuni i3). Tliurii (2). Caulonia (2). 

8,17 Tarentum. Metapontum (3). Sybaris. Caulonia. 

8,16 Tarentum (4). Laus. Metapontum (3). Posidonia. Syljari> (3). Tliuiii i2) 
Velia. Caulonia, Croton (2). 

8.15 Tarentum. l^us (4). Metapontum (T). Sybaris. Thurii. Velia. Caulonia (.1). 

8,14 Metapontum (3). Tburii. Crotou. 

8,13 Tarentum (2). Metapontum. Caulonia (2). Croton (3). 

8,12 Tarentum (3). Metapontum. Posidonia. Sybaris (3). Caulonia (4). Cruloii. 

S,li Tarentum (10). Metapontum (6). PoKidonia (.3). Sybaris (2). Velia. Cau- 
lonia (2). Croton (2). 

8,10 Tarentum (3). Metapontum (7). Siris und Pyxiis (2). Sybaris. Tbuni. Cau- 
lonia. Croton (3). 

8,0'J Tarentum (6). Metapontum (3). Posidonia. Tburii. Caulonia (3). Croton (3). 

8,08 Tarentum (3). Lau.«. Metapontum (7). Posidonia. Sybaris. Tburii. Cau- 
lonia. Croton. 

8,07 Tarentum ((>). Metapontum (3). Posidonia (i>). Siri.-i und Py\us. Tliurii. 
Velia (2). Caulonia (3). Croton (.i). 

»,mi Tarentum {!). Laiis (2). Metapontum (3). Posidonia {2}. Sybaris (2i. 
Thurii (4). Caulonia (4). Croton (3). 

8,05 Tarentum (8). Metapontum (II). Posidonia (lO- Sybaris, Tburii (2, davon 
eines in Gcstalt eines Tetr. von 16,10). Caulonia (3). Crotoii (2). 

8,l>4 TarentutB (10)- Heraclea. Metapontum (4). Posidonia. Tliurii (2). Cau- 
lonia {G). Croton (5). i'andosia. 

8,U3 Tarentum (7). Metapontum (5). Posidonia (4). Sybaris (2). Tliurii (4, davon 
zwei in Gestalt von Tetradr. von 16,00). Caulonia (2). Croton (4). Croton 
und Sybari.'j. 

8,02 Tarentum (7). Ilerailea. Laus (2). Uetapuntum (.'»). Posidonia (5j. Sybaiis. 
Tliurii (2, davon eines in Ge.'^talt eines Tetr. von lii,i>4). Velia. Caulonia (4). 
Croton (6). 

8,01 Tarentum (17). Heraclea. Melapontum (.'>). Posidonia (3). 'j'burii (7, davuu 
eius iu (iestalt eiues Tetr. von 16^). Velia. Caulonia (3). Croton (8) 



K. Rttjlhxg, 

Di(>R(> Aufifililunj; Iclirt. (i;iLt drr tirs|irniigliclic SoIlliptriiK tVs Sixlpi^ 
hisher sU'ts zx\ tiicririg aiigcsi^tzt worden ist: niclit h.2;^ g wie Monimsen. 
8,164 i; wiV Head uiid Ilill S. '12. 7,97 g wic Evans S. 7 ilin aaiiabaien, 
80i)dprii M.SiJ jj ist der siclior erroiclibarc Hflplislbptrag, Bis s« dio^cr 
ItOho stci|rcn dip Gpwiclito von Zontifrninim zii Zoiitigramm Iflrkonlos Fort, 
mid iitifli iiiin-i <l(Mi Iptzttii ItotrilgPii voii H.:JO bis 8,32 ^ babi'ii wir Mtmzcii 
Hiiit ilfn vor^cliioiii'iisloii IVrifidcii, iiiiiiilk^h tii-bon den incuson Mi'iiizon 
vou Meliip'.'iitiini, Sybftris. Ciiulonin iind Crolon fetwa 550^-180 v. Chr.t 
slebt fill RiMiprwIatpr von Tarpntmii fetwa 451)— 'iJ^i v, Cbr.). pin Staler des 
44:1 ROgrfliiflotoii Thiirii atie< dcr Kweitcii I'criodo sciat^r I'riljniii^- nud Pine 
Mi1iu« von >Icla[iniiuiiii init clt^ni Knpfc dcs L(>uki]i|>HS l^lwa 350 -330 
V. €lir.). tim van dpn Miinzcn vnn Vcliii vnn 8,47 und S.ST g abznsvhcn, 
die, niir von Carelli hrglagbiKt. mir frafo^aniis erscheinen. Ja. es bl 
vi<'lleiriit niflgbrb, daB aiirb <iip Uelrago von S,3rnind 8,37 (^ trotz der kicineii 
LUckc, dip i<ip vun HM'i g trpiint. nocli als nurmtil zii botracbton sind und 
Boimch v,;a1 Ictr das I'mmli zn ballun isL'j Dlt- dioKcti Bctrag Qber- 
sleigiMidon Saizo hingc^Mi von »,fi8: 9,38; fi.81: 8.72: 8.5» und «,47 g-. 
zum Teil sclilecht be^lnubi^^. mUsecn. da i^ie ohne Vprbindiing mil drr 
ftbripon f!ewichl.'*skalH stelien iind nur jtanz vrrt-i iizeltc Kxeinplurc b<><roRi>ri 
(It Kxcmplarp von den IK;1 Qbor H k liepondon. vhh iil3!S ilhprliniipt). als 
Zufallsslflcke. Cbprnidnzunsen belrachlet wpnlcn. Die Aniiabme plwa 
I'incr ..crlifilitnii Nrirni" aiif ^» vcrcinzHlo Si)r(*ngMriclji' zu ^ruiiilfn. vrfirdf 
ich cbenfalls flir verfeiilt hallcn. 

Von diceiem als Norm lu bctruclitunden Maxlinuni nun i^itiken die 
tatsflolvlieh nusgcbmohtpn Mftnzcn rasth hornb. «ine KraohpinuiiR, dip man 
bf>kan»llt(')i jni Miinzwi-siMi nllpr A'iton mid IJlndcr vprfolgcn kHnn. nnd 
tiercn rirQmJf iiii wespntlirhcn die folgcnden sciu riflrfton: jinfAnglich 
briUKt man cine .MDiizc wolil volhviclitiK aus, zieht abcr dniiii, urn die 
IVfi^i'koelc-ii zii d(!cken. fiiicii Scbla^chiilz-) nb: NiKtaiiii briii^l man iiucb. 
inn die ncugopiajtion Stficko den iin V^rkelir abgonniztrn (jtwieiilsgleich 
zu maclion und su ilus ..Anskippi'ir dcr neuon Stflcke zii vcrbindent. jpdv 
nriie Kmissimi etwas Icichter aus als die nachslfrCllicre^l: dies ((liirt zmnal 
wt'nn stcigcnder Silborprois die cifrpncn Ausnaljcn (ThObt. andb abRi-^ehcn 
von linanxieller Ausbeutung dcr Mfinzc diircb den Slnat uiid von bc- 
tni(;eriKcbi>n Man ipn lationen dcr BilunKheamlon. zii 'r-incm forl^Rsctit^n 

1} [l>a~<t ifll £w«ifel(>ohue dnr Kail, Asi» rnn»U ist ofrenbnr alftlmld urn elnen 
Abziig von ','j"/o fS"" den J!flilags<;liatz v^rtio^ert worden, \^\. itie folgemle An- 
mcrkiiiig. G. V, L.-1I.) 

•i) [<Hier ai<-.»en s. Verh fieri, anihrop. Ota. 1889 S, Wil. Hfrmes 27 [\mi) 
S. 53a mil Anin. i. Kr ist tm I3ftrag« von 1% uowolil ffir Silbt-r wlf (iir (iold 
DHchwelsbar u. a. in der Iji^isfhrD (v^t S. 513 Anm. 1>, attiKchen, pb5uixisch«D, 
ptolnnauidmn Pragung. C F. L,-ll.) 

3) Dieeer Oef&hr betigt man beiitv durdi dt« .t'liMtit-rin-wirbt^ iinil <t\it» Ktn- 
ziHii'H uiitiTKewiL'Iitiiiii'r MTin^fn mi-IIl'Ns dift Sluiit«!i vor. 



» 



Xtim UUertm romitthftt und UalitcJieti Miituiieaen. 

Rflrk<;:iii<r <Ic^ I-'iiBpij. w<<li:-liei' ilaini )iU<r tmil ila sitirli wnlil nnrlitriiKlirli 
^fS(>tzlirli iiiii-rkHiiiil wtinlcn M\i ma;;.') Dii^eii roriHclircilentkn KQckfiauf; 
an ilcn Minima iiiciner (icwirhtslbtc iirul itpr Tabclk 2U vorTulgeii. wurde 
dcsn'Ofit^n iiiclil ersprieBlirh »«>in, dadirsc oft I — 1'j.j, \a zawpWpn bin -I g 
tinU'r das. Maxiiiiiiin fallciKtcii Mininiu sicli ant Sta(.'ko heztrhon kOiinon. die 
au» lien olifii aii<!(-frilutiMi (irOiiik'ii(iowielii6vcrlustc z. T. k^iu li^irarlitliclipr 
Art erlitlcti Imheii ( vgl. dio VnrliciTU'rltuiiK tjot TalH^lr und S. :il i Aniti- i. 3, 
515 Anm. i) o<ler gar Aiif irubacrati. die in dpr Litemtur als solvhc nichi 
f;«kpRnzeicliaeI «-arcn. Wolil aber hlBt sich «n den Durclisplinills- 
gewirhtpn in den ^^ron. iuli^hrni FiiQe folgendpn Stftdtou. hi?i doncn 
die gToSe 7.a\\\ der m-hallenrn Kxemplare dio durrh cintolnp ho<irhiidiKti> 
Slftckc und niclit Erkcnnzcictii-tr sulaorati rnt:s(rhciicJcn I'liglfichhriitPn 
uuslilgl. der fortKesetzte alltiiiklilich? Htickgsng erkeunen: und wo einmnl 
dio AltPTCn Muiizen Ictclitrr siod als dip spSteron. Iclirvn una geradc di<>se 
Atisnahmefallc jptlosnial Plwas Xpups. 

St) iitt dcT Durchscliiiill dcr alloroii, iiicuscn St&ckc van Caalniiia 
7,81, der tier spfllwiii mil orlialn'ripr R«. 7,72 g. der der alleren Grnppc 
von Vclia mil K^uckteni Mwcn 7.51. der jdniEcren Gruppe »iit schreilpiideni. 
«l«huiidcni. Ire^soudi'ni. dcii Hirsi>h anfalloiidon I.Awpd 7,:iSg fin xirli »ind 
dicsoripr Abarton diroiiolo^sch nichi ivinlicli zii sondom). Croion: incu^i 
7.7fi, Sltpslo zweispitigo Prilgung 7.70 fi, spSterp mil tlcrnkloH in tn-- 



l> [tji-lirreicli fiir ili« ReiiTlriliiiiK ilett atlinililirlieii Stnlceati il«« KIuiixra.'udN 
und ilarfilier iiiuaiiM i»t din Hrrma M (1901) S. 131 f. Moiile TalNnolie, daO rile 
H aupLiUtioiK-n. die Ole rSmisclie Uiiuxe dtin-ldKafl, Rliili^ileii iW Wdlvcrkelin 
(1sr>telleii. .Sie wenlcn niiturlicti in ali<|au(pii THIen des rumisrlien Gewi<-liles an- 
gegrlicn unit ^crpgHt, o)i<?r iiirv IpIkIp Krlitaning li<^gt nicht [ii ditK^iii Vei'hlliliii<^ 
xniii runiist'lirn ITundp. ('^leiuirs .Aureus rfpri^onti^trt gi-nuu ilir unill« 0<iliU-inli<-il. 
il«ii l)nIi)'l(ini-''cliPii li'tcliti'n (ienictitM- mid GoUlsrhi-ka-l ftc-im-tiicr Norm va ItrlraRi' 
von 0,19 K- IHvKer wird sucli ilurdi di>n lydisrliPi) GoldiUaler ■larx^xti'llt, nnr 
ilaS hicr diirrli eitioti AIjxu^ %ofl l^p fur deii Scb1agM?liai/ eiiie \Vrrf ii^eruiiK auf 
8.10 y; von vomli«ri-iii iH-iiieiklich ist. Dit> nittiNU Siaiinn flir deii Aorvus 
■i,. I'fuDil=>.9 ^ ift '/,(o {''^) di>r t.'lt;iiin«ialitirh-karlh>igt<chcn Ufnc vuu riiml 
7% (3911) ft. Dvr tIrniiiicliNt zu l)«>liarliti-n<li- llelrait vuii 7.4 atiil 73 fi UNsen 
suf i\w |>lidiiikj»rhr Norm, wAhrrnd i1«t .si-it Carac:iliit a\* Norm anxiiFvlicndo 
BrtrafT von Sum ft ita« Vue- ■ll<' Dntclime. der alti-n oix /iw: iryn^-.h! in Attiflti )tflllis«'n 
Kinlieil rnl. der, Stater* <i«s (Meii)Ti<iniMliei) [■ftandfs.' -'eDt^m ,kanlinKi>ch«n <>■->« ii-lil 
gelir>it, nm xiir Siilperjirigiin^ /u komnten, ani^li dio xi;ri>ile Station dfK nmsr^ 
itn* ^■■^■■rnnt;lic)i 4,") j r s= ■;^(|««»Itcr«u rSmliichen Pfundes vni.uiit^ii A.Wn;),,v,ii 
Anna Ni<i»en {MelrxA. $ 17, S. 707 [43J) cs ^rad<*xu aus<i[)radi, dali iif>r itvtrai; 
Atx kartltft)!;iiichtii Draolimc van 8!K^ g toq dpn R&rnera narli tingprvni Sclivrankvn 
toit dem F.nde di>-« i>annibalisi-It«n KrifUK (Qr ilm>n Di>Dar licrfilH-rgenonniiPii 
wordm txt. In Avr ilritlrn ^lofc, 3,41 i;^ '/un d^-r iu>gieaaiii3ti.'it utliM'li'rofniM'tifii 
Mine der Kats4>r/pf1, ditkum<'nliprt tiicli einr erln'ilitc Fi>riii, dti- in iler aus der 
Krmejiipii •IuitI) i-liien Znui-hlaK «(>n 'i„ Ki-uonneiiei) erlir>)ifti Nunn dleAnlUv 
Strllung Hnainimt. vri' tlaii ronii!ich4> Pl^ni) im Srateoi dnr getneinvn Xnmi* 
(vgl- $. 4»V; AI9 Anm- X; »36.} C V. Ml.] 

«5 



flI4 



K. liegliug. 



soliinli'iicii niii-str!liiiiKi'ii «,»>0 tr. Idulf PrSfninjt niit DreHmS T.irip: mo 
(irup[ic iiiit ilciii sitsrndon Adler. DurcliscIiiiiU lAi g, vorlfilt »\c\i prtimiscuo 
auf dip hciiien l^lRltMi Perioden, Koori: Zciiskopf un<l Adicr l332--2fl8 
V. Clir.) 7.47. Adier uml Ulitx (.'WO 280 v. Clir.) 7.37, Roiiia-lfsd'a 
(280- 26H V. Clir.) T.lHi k: dip zt'illiflip AimciMiiii; dcr zw(*i IpUH-m Oiipppn. 
phenso dcr Beirinii dpr ersH-ii (irtipiic isl aiis Heads Ihst. num. S. «7f. 
ciitlehnt, iiidessfii habc ich den Kndpiinkt dcr rraten 'iruppc (Head: 
300 V. Chr.( bis auf "itiK licrjibfjirflckl. wcil diosc Mfinxi-ii strlii;ti»cli l<*il- 
wois spRtor Bind aU die mil Aiiler und lilitz. ja oitio von iliiipn |(i..')4 g 
Berlin) gpnau dpiii Kitpftyitos dr>r l{(iiiia-l*i)iliK-Mriii»>ii oiitsprirlit und 
audi diissplbe Mimoeramm N\ wir tlicsr zeigt: dif alU'Sic Gnippe vnii 
Locri mil Zens nmi Kirnie't slchl mil ilirpin Dmrliprhnilt rnn 7.13 g 
vcrciiizolt dn: spUiM wcnii man iliisi-n Durclisrbiiitt (lurch Bfrftelt- 
sii'htigiiiig dea Ccwifhtsverlusls^J xu 7,31 g . liorrigicrt". erhulten wir 
ddcli \\ac\\ ('in Ffir itfii (lutmili^E-n ilHliKclicii Staler vii>l zii scliwaclifts 
Gewicht: icli vcrittiilp dalicr. HiiB die Zfiis-Kirt'iir-Mfinzpii. iifben 
dnien her Kleifliiieilitt I'pgasosmfliiM'it corintiiisclien I"'o8ses Repragt wurden, 
eampanisohiMii Kiiiwc folKPn. r.\\ doiii sowohl das .Miixitmmi voii ".fift g 
Vi\(- dor Ihireii^chiiilt voii 7.l:t Iboz. 7.^(1 e) piisscii. l-'iir I'oKidnnin isl 
dip /uuolinrtekpit ilrr :ilt«ri>ii fiiiciispiil StOrkp ziiiii pampnniHcliPii Kiisse, 
prst der zwfitypigpn zuin itfdisrlipn Kiisso iStiKst crfcannt und wird durcli 
meiiip Tiibellc \l,'Ml \w/.. 7.7J g) voll tiestfltiKl. Wcnn ilnseRvn dip z*vci- 
»4:-itigPii vf>ii l,«ii!t sowoM wio von Syltaris die jiliorpn iricn^oii MfiDzeii 
ilieser Stadtu im DurchscliTiiU libprtrpfTen f7,WH Ki'grrfibiT 7.5K and 8,18 
RpfTPiifibpr i.KSg). M ddrflp damn dpr ZiifHlI sehiild soin. da iiiir vim 
Laus rlir fienichti' vnii tinr ivciiiifi-n {\'\\ iiu-usi. vtm Sybaris jicnr imr 
von ^i xweispili|:en bpkanitt ^iiid: ttbri^rrritr kanii mnn diirch BprUcksirhtiRUiig 
dps fiPwichtsveHilsm') don DiirpliRpliiiiil dpr innisi von hnus zu 7,72 g 
..korrigiorwi": mitspiplon iiiaK aiicli dip TatunpliP, daB Hir zwciticiliEroig voii 
i.niis — dip von Sybnrts koniio ipIi niir ans der l.ileratnr — trpf»dp bp- 
BondpFK klein imd dirk, dalicr drm (icwichisvcrlusi durch VernoUunR 
orlipblich weiiiaer aup^pscut siinl nis dip uroWcn. Hacbpn iiinw, Jodpnfalts 
M'lilifUpn die IIOi-bstK'^wifblP (i.aiis 8,nS: Sybaris H.Sl \ snwob) wip tier dpn 
fibrigpn iiini^en (Irupppii durtluiiiii glcicharliKP DnrcUsehiiiit ( 7,72 [korr.] Laiis 
iiml 7.83 }t Sybaris RpffpnUbiT 7.HS Mclaponluni, 7,S 1 (.'aidotiia, 7,7i> Criitoii, 
1,^\ Siris lind I'yxiis) die Aniiaknic i-iiips iiiHtcrcn MiiiizfiiBcs dus. Zwin 



1) Nacli Head »U-a3i v. Clir., imlcsK-n b«mcrlit Milsiii. HSm. MitUit. V 
S.m Anm. 4 rait Keclil. dnll f\v a\XM i>«l. 

•i) linlrmiTiaii tirunlti'liiliiKlrichUsle Stuck von 3.99(('Ilu9tvrUiiil*erii<:ksi('liiigl- 
laUI. ila e;< M^iii MindiTKrwiclit Nfliio.'liler Rrhaltiniff vflnlankl, 

'i) Iiiilcni uiau uaiulii'li dk- zwi-i IclclilcMvii Slilcko voii 6,B0 (friilier Ikrliii) 
und (!.7j c (l^blioi,'kc) uiiberiickAi^'tiligt tiUt. tin »io ibr Minderspu'lt-lit pin«r Be- 
sfUiidlKiiirR bexw. der Osydntlrtn Tpnlankcti, 



2<l 



Zioii alU;ren riirnischeii und iUilmhen Miineueseii. 515 

Besoiiderlieitcii stellt iiieiiio (ipwiclitslislc ziiiii erstpii Mai fpst ffli' Tarcn- 
tum: seine selir seltenen incusi (nur 14 Exeinplarc) stcheii nur auf '.5K g 
itii Durehsclinitt, was man (lurch BerflcksiclitiguuK ties (lewiclitsverlustes') 
ill 7,7:1 g _korriKieren~ kauii: damit koiiimt dann dies Gewiclit in Einklang 
rail den ebeu vcrzeichneten ubrigen DurchBchnittsgcwicliten der incusen PrS- 
gung der anderen Stadte, nocli nicht aber mil den erheblicb Iioheren Gewicliteu 
der alteren zweiseitigeu Fragung von Tarentum (rait Rad. Hippokarap und 
Kopf ^), 7,91 g im Durchsclmitt, bis ca. 47^ v.Clir. rcichend): icli nelime dalier 
an. daB die incusi vou Tarentum seinen zweiseiligen Milnzen niclit vorauslicgen, 
sondern gleichzeitig mil diesen gepragt wurden: sie sind Handolsrafmzen, 
fur das Verbreitungsgebiet des incusen (leldes der acbaischen Kolonien 
bestiramt und daher wie dieses ausgebracht, wahrend das eigentliclie 
Stadtgeld von Tarentum noch lioher und deni Urmali im Durchschnitt 
naberstehend ausgebracht wurde. Ferner steht die den altesten zwei- 
seitigeu Munzen chronologiseh folgcnde Gruppe rait sitzender Gestalt — ca. 
47H— 450 und 420—400 v. Chr.. Durchschnitt 7.73 g3) — liefer*) als die 
dann folgende mit Reiter (ca. 450—430. 420— 2S2 v. Chr., Durchschnitt 
7,7il g).^) Dieselbe Erscheinung finde ich bei Metapontuni: seine incusi 
stehen auf 7,83 g durchschnittlich. seine Siteste zweiseitige, nur kurzlebige 
I'ragung (Ahre beiderseits en relief) auf 7,71 g, die dann folgcnde mit ver- 
scbiedenen Rs.-Typen auf 7,tiOg. die nunmehr aber folgendeGruppe mit Kopfen 
(von 400, wenn nicht friiher, bis etwa 300 oder etwas spater) auf 7.(>H g. also 
holier, Thurii endlich. 443 gegriindet, also in der Epoche, wo Tarentum 
(lie Munzen mit Sitzbild. im Durchschnitt 7,73 g. Metapontnm die mit 
„verschiedenen Rs.", im Durchschnitt 7,(!0g, schlagt, beginnt seine Mfinzung 
mit denjenigen Stucken, wo ein Kranz den Helm der Athena schmOckt. 
im Durchschnitt 7.70 g. sotzt aber bald anstelle dieses Krauzes eiiie 
Skvlla (die selteneren Abartcn mit Sphinx, Greif oder Triton am Helm 
bicibon der geringon Zahl der Belegexemplare wfgen hicr auBer Betracht): 
diese Munzen wiegen im Durchschnitt 7,l)i g, also wiederum niehr als 
die illtere Gruppe und fallen meist in die Zeit nach 40U, wohin audi die 
llauptmasso der bciden besproclipnen, ebenfalls wieder erhflhton Sorton von 

1) Indem man namlicli das leicliteste Stuck voii 5,iiO g (friilier Berlin) un- 
bi-iTicksiclitigt lalit, da es stark bescliadigt und oxydiert isl. 

■J) Die Keilienfolge dieser drei Grupjieu in skli ist na<'li Evans, Horgpinrit 
S. -2: Rad, Eli))|»okaiu)), Kopf; jedocli ist ein Stattr mit Kojif auf der amleren Seitt- 
(Tarus auf deiu Delpliin) Hxemplaren mit Rad »f!ei(-l]!item|iljg, vgl. Oressel, S. -23'i 
Jiu Nr. 65. 3) Zur Datierung vgl. Kvaris, Horsemen S. :>!lf. 

4) Ks koimlen freilicli bei dcii KciliMmrin/en nnter tlvn xur Itcdukttonsperiude 
Ke/.alillten Miin/.en(von 6,8L'gan abnaits)»ic]i Zufallsstucke der voilwicliligeu I'erinde 
betin<ieii, die den Durclisclinitt der ReitermfinKcn lierabdriicken wurdeii; aljcrsfllist, 
weini man deinentsprecljeiid Itei den Miinzeii nut Sitxliilii die 6 uuter G,&'i g falleadeii 
Miin/en auslaQt, so >vir<) der Dun-hscliuitt (nunmehr l:^:,' Sliiek, T,7U g) iiiii' dtiii 
der Reitennnnzen yileifli, niilit idier holier als dleser. 



51<> 



fC. Begliftg, 



T:iii'iitiiiii (mil RoiIiV) nnil Mi'tapoiiliiiit (itiir Kopfl fafll'n HPiarlra 
enillicli. A'A'i ^mmnsam vim Tnrrtituiii iiiiil Tliiirii }:r^riirKlrt. zci^ct ()ic»rllin 
ErschtfinuHK wie die MnllersiadW'; seiae bpidcn alietcn Mftiixicriipp**". die 
ich iiielit mil Hoail erst HKO bf^iiiuoii lii^cii. sondirii etwa 400 bu* ^i7{} 
aiispteen inrH-litp. stcheii iiii DMrpIisehriiti niif 7.585 g. sfiiit' spitpreih mil 
sK'lit-ndciii lli'i'iikli's iiingi'i;!'!) i>rlio)>lJrli liiihi>i'. f,'i>j;>j, f>iil>'|in>cli(>ti also 
den erb(ttileii Mni)z<'ii von THroutiiiii I7.7ii). Tlinrii (T.T'4> iind Mrlapuntum 
|7,ti7 k). Ollculiar ntuB [Ur die aiiffflllcndc. wnn jiticli K^rinup Vnliita- 
orliSliiiiig, dcreii Kiii!<ct2vti in T»rciitiiiii, Motapoiilitiii unil Tliiirii i-iwa 
^eichzeilift utii 400 crfnlgi spih kanri. in Hrrndoa Ptwns si>jiipr fallt. pino 
^iiieinsaiiii' Ursartii' iMililisc-lior ndpr wirtspharilichor Natur vorlip^frn. dio 
irii jiber nicht nSluir prftzisit-n-n kiiiiii. - Oic (Jewifhtr ilor Miiim'ii vim 
Terina mit KUckmchl aiif dereii Zvitfolge eu belracltieii, Ix-lialte icli mir 
fArdieals WiiikolniaiiUi^progrKmiii dcr Berliner »rchflologigrlien (icselWhaft 
I90H crsplieinendo Studie flbpr dip Didraclimoii dioser Stndl vur. 

Maj; nun iiiiiitorhin jpiier [urt}!4.'SPl2lo allmillilk'ho Kfjckfjaiig. von dcm 
die cbcii ervrahiite VuliitaerliOhiing die eiiizigc AHSiwltmc bildct. zuweilrn 
nachtrSKlichc ijesclzlirbe Anerkennuii)! gcfuiidpn liaben. 80 isl von ihm 
doiiliicli 211 iiiKorselieidcii die i-iniiiiili^r fCrniliclip Rpdiiktiim dov Nonn, 
die fflr Tarontiini iind Horaelpii uiid zwoi dareh ihrpn Typos sieli eora 
Koiiio ahbplipndp (irupppn %'i)ii Tliiini tSiii^t erkaniit isU die icb aber noch 
fflr (MnigcaiidtTe rinijipr-n vnii Tlnirii tiiid cine von Cnitim imdiwriseii wprde. 
dercn RcsPUliclips Aueniali ferner bvaduuiipn uiid dcreii Orfliide klarlcgcii zii 
kftiinon ich liolfp. I'flr die I-'esUctzuiig dc« gt'setzliclicn Ausniaiios ist eiiio 
grolip l.iioko niciner (IpwicdiUliste dpr Mflnzpn von Upraclea von pnl- 
sobpideiidpr Itedeiiliini;: w^lircnd iiwav MHiizpti stiiiKt votri Mnxiniurn S.Ol l>is 
iiuf T.di; g in Abst^Tulrii fallen, die niir jo ciiinial lA. 12. it. 7. und li Zeiiti- 
ftramiii. sonat stets wcniiier beirafji^n, klnffl vuu 7.0(» bis 0.71 g rinft 
Llicke. welche Heiitlicb zi'i^. diiU liior cine einiiialif^'. orbebl iche Roduktiun 
vorlipgrt. Von t;.71 n fallen dntin die (JewitbtP wiprier in Ab^liindon von 
tiJichstens .'j Zt-ntigranim \m auf U.IO f£ und <>s scblicljen ^icU piiiigf ZufallK- 
stflcke von .'i.iiH bis i>.3!> g an, Sonarh prgibl sich das in der TaiiFJlp 
S. oi)'J eiiigereililc Kesultai von Maxinimii und Jlittimuin. Der Durcli- 
schnill der in dieso Grpuzeri fatloiidc'ii tl.'i Stuek ist ({..17 ^. Olinr wetturos 
stud danucli als rpdiiziort zii hctraehlca zwei (Iruppen von Thnrii. dip 
splion dtirch iliro Hbn'piphpiidpn VurdprNPiti'i). n.1i)ilicli .VtliPiiakiipf iiri 
forinlliisr beii llehn bez. ApollonJiupf^j. airb von der tlbrife'en Triigiing ab- 

1) B» kduiiteit liier wke tiei Taiviitiuu (vitl. vuriffe Amu.) unter tieu lur KeUuktfons- 
jtrrifHle ^'V.iiltltei) Muiix^ti mit Hli'li4-nil«r» lli-rakle--' — iinter F!,') i; — iii<li ZufutU- 
Miirtcc il<rr vcill»ii-hli<;i'ii Perioile lieHnden, ille ilen niircbAclinltt il^r vo1lwirhliK<'ii 
Ii<ir!»l)(Imckeu wiirderi: sber iler groUe Uiit^nichi(>d xiniH>;heii T,,58-> und 7.7S g wiril 
iladurcli AcUwcrlicli suN)^){li<:lieD. 

2) Evan», Uorttnten S. I<j7 iieiiot (Itftsen T>'|i<>h. von d«ni vr citiiKC Rx<-m|iJan> 
liu Fundi' vuD Turaulti aiitriif. .aliuo.-«t iiiikinnvir, ubnnlil iliu ilitr HnndbAclier 



S8 



Xuin Siierfn rSmigchen und itaOicJwn Stiim»-fapn. 



517 



sondrrn: fflr ihre Gowiehic sicUc dip Trtliolle: aher anfli aiis (Uii Mriitxt'n 
des CRwOlmlidicn Typiis niit Aliiciiakopf irii iittit^rticD Helm luDsseii pinigr 
Abahcn als irtluzirrt aitsgcsanilcri wenleii. DAmlicli: mil Kraiiz uiii <]oti 
Helni. R9. im Ab^haiti UPA and AkrostotionH mil Grcif am Helm, 
Its. Rdtwpder Tl milor dem Stier') oder <frA zwigclivn dt-n Stiprbpincn '>, 
mil Skylla am Helm. its. 0>A im Abschiiilt*) od«r A!<I> iint<'r d^'m Slier*) 
Oder Delphin im AbKehrtitt<) oder fiE''): ron letzlcron boidcu Artcn. 
ricllrirhl iiiicli hicr iinc) da von den nlrrigcn. kommen aJlerdiiiRs audi 
TollwiclitiKe SlOcke vor. nnd deswejccii habe icli obc-ii in dfr Talwllc 
S. M)!> rcir die MQnzoii von Tliurii itiit atlisclioiit Hoirn die (ii'vrichte der 
rcduziprten StQck? nicht getrenni ancpsebcn"). 

¥.hp ioh ill dcr Bi^traoliliini; dcr Rdtuklinn fortfahrr. nniB trh hipr 
vftn eiiKT mcrkwilniigeii Valiitaerliiihang in Thnrii sprechen. doien 
Erkeiinuns ich erst meiner Gewichtstiste verdanke. MOnzcn namlicli. 
wclolte dein Stile nacti ins etsie Viertel dps S. Jahrh. v. Clir.. also ^anz 
ans Eodf dcr (*r4gnng bura vor dcr Rcduklion dio Beamtonnanien bez. 
BeizpJchen ttind z. T. dieselben wie boi don KeduktioiisniQiizen — gcprft^ 
silid. Iiabon iiiitrallcnd -tchwcrrt* GewiciiU'. bis zii 8.31 g. wie sie soast in 



Toa J.Sai&boD untl Mtani sctioii k^nnea: audi derSatx .no examiile exists in tlie 
B. M.-, Ktimmt niolit, tf. ft. .V. C. St. Si: eher Jiiur ea Betonung TvrrlieiH. dalt 
der Fauil voii Tarantn imliiilerte F.xemiilai-e mil deoi gew5hnlklt«ii Atlii'nukopru 
inlt altiAi-)ieni HHm getwteu zu liaWu .icht-inl {vf;L S. alT Aniti- 8 »m Schluft), 
auf dcren F.xi.«ti>ni bl«her iinch oleiiund aufmerkum geworden ist, xlehe S.51T obeii, 
I) Berlin 8.09; CarelM s^6. -i) Berlin 6,60. 8) CareUi (Nr. i« C,31. 

4) Berlin «.2il: LDbl)«:l:« «,«2: BMC. (Nr.95> M2; |Ma<I>lalena 6.PI]. 

5) Berlin MG; Ubt«vke il,71. 6, BMC, tXr. Wl 6,i3. 
7> Beriiu fi.79: Pirls iMionnet Xr. 675! 6,0^ 

8) DI« GlirEj^ti na<:h meiner Oen iciitsllstc iinler 7,M g fallraikii Munz«n oiml 
W0I1I alx ZufalLulurke dns vollirii-bli)^n Systetiu %n Itelratrliteii, nimlidi: 1) mil 
Kranic untileDlIetm ',03 Csrolli :*<-IiTei(en<ler Stier;alle UBiiud mlt sdirellemli'm 
Stier. (lip idi Leiine. itelwrt'ii ilU-rer Zrit an); 6>G 8«yfr«T(.ii)iltelmaBig uTlialtrii." 
Rh-A wie ein Berliner Stfirk illrn-n Stilus von ~M S); «eS 5 Hcrlin (altcrer Stil); 
GAi BMC. {sctir« I tender Slier, mil A); 6.(rt Turin (schreltender .■?(ier): III mil 
Skflla am Helm 7,04 [Innrer: ii/Jt tiowlc MC P<>rl> Hloanet Nr. •;£< l>«xw. ^ppJ. 
Nr. 814: G.?ft Mncldalena; flhertlieZfiuntiPtzun!! dieter vter Utansdfr RfftdireilHi hk 
nidita xu epIaelimeD. — Ciiler den TetnidractimeD -dieinen keine reilu2l«f1cti 
Sticke m sein: irU kenne 1 nnter U g liegemle SlOrke, vun denen Qber ft3IV. 
IS^ (tnit HPA UDti l^<vpQko|>f i. A.) nnd Carclli (Nr. i) 13,19 r (1 n. d. Vr. Kwit 
i. A. der Kk.) lair fttfcr deri Stll utcblx bekaant iMt. wilireiid Montagu {1897} 
Nr.a4 (l»,77g) iini) SeyflVr 13,7^5 — vtelleWit sind Inside Kxeinplnn- idi!nltM-li — 
mit nH wolil iinr /tifall.<utacke xind. da denielbe Beamto nuch anf vollwldtriKCii 
Sineki^ii vorkoiimil (Tetr. Berlin Vrfid ami I j,09. tiMC. i:>,in iind 15^7, DIdr. Hunter 
7,»l. /f.W(.. 7.Wt, Berlin 7,'ri g nsw.) — Leider tial Kvans, Henemeit S. *2S fur 
eloi^ Didrachmen nilt Kranx biw. Greif die t^iDxelgflviclite Diclit Biigegeben, aodaO 
man nfcliterkeaseD kann. »() diesvllwu reduziert xind wler ob der la'rfnse Ourrh- 
achnilt von i^,9H g durdi dit- KxemploT^* mil A)>4>nunki>|if liezn. niit I'orintliuiclitfin 
Helm lierbelitcfuiirt ninl. 



Kli*. Unnnc* tar ollra fl»artili>hrr WX 



i» 



&t8 



K. Regling, 



ilicsiT Zeit (ftirriiaii^ In keinor aiKk-roii Siaiii iiiehr vorkonmiPii. wie sie aoc 
Bchon iiii ^.Jiilirb. iiu yauzcu Vcrbmtuiigsgvbiel Jc« ilalisclioii Slaters m 
gut vne uTierhnrt sindJ) Die [Lrkl&rung: dioser eigcnt&nilicbeii MaBr«gel 
wird aicli bci der SchlnBhctrachtung fiber die Redwktii>n ergebon, KpIifmi 
wir zu dioRcr ziirOcIt. 

Fiir die R(^ii«rstaliTfin von Taron turn weist tWc tJcwiclilalistc von 8.21 g 
bis b.ib g koine LGckc von iiivhr uls ts Zoiitiigramm auf; uni dahcr die 
(ipwirlilsj^renzp zwischpn vollwiclitig: mid rrduzifrt zu findcn. Iiahp irii 
nllc StOcko moinPr (lewiohtpliatP gtpruft, die zwiwhcn 7.UK mid (>.7I g 
fallen — einen Zwischcnraam. den wir bei Ilcraclea als eutschcidond 
tdtr die Kodnkticin rrkanntcn iind der sirli aiicli bpi Tarcntuin dtirch die 
geriugc Aniiibl lUO von Eicinplsrcu niarkiert. wolclie auf ciueii so groBcn 
Spielraum nicb frslrcckcn : dabci faiid sicli. daU <tll« Stiitike Qbcr *j,82 g 
mit einer einzigen aobedculonden und scbloeht boglanbigtcn AuBtiahme') 
durch Ri'»iiitennHnieii und Rcixeirbeii an volhvirtiligc Kxeriiplarc sick an- 
sebltiBs<^n utid alsu za gearing auagebraclile ZufalLssiJicke sind-''), wiihrend erst 



I) Vol) ijcn 36 Didrschtnon mit der Skylln nm ticltn n'linlifli, wlrlic nacti 
ineiner Gt-vfidilaliMttt 8 g Gltureclirditoii, vIr'hku voh deu 5 TPlradracliinoa ulier 
1<> tt geliSrcn die wciUii.s grASli; Anzahl, nninlicli 24 htvi. 4, iliv^or KprtleHttii 
Periode livt MQtixuuK vao Thurii no. wIe fdr liir- vou mir tm Orlfflanl geseliciicn 
StOcke [[l<.'rllii, I.uli1>fi'ke) tier StII, fUr dl« ftbrlgeii i)le (jleit-li^n Ettamtroiiaoii-'M 
iin<l Belieichtm, wit- sic auf stilbitisrli )i|iati>o Burliinr StiickeTi vnrkommpii, leliren: 
i--* slud je eiii Telr. mit np nelist akrostoUon im At)8<?liiillt, Gtc\( itm Helm (Paris 
Miotiiiet Suppl. Nr. 842: 16.061. uml ST nebHl Schlaiige Im AbscliTiilt (Ulilmi-.kp. Ifi.04), 
aftci Telr. mit 2ar (tlMlin 16.0G; Lcako lii,lu^ I Didr. mit sur ncljsl Jt. T. S«o- 
|)IVi'd ill! Ab^cliailt (8.18 Berlin: 8,10 HMC: 8,U3 BMC; &.0I <^'ari*lli), » IMilr. tiiit 
£Si, iiiiri.'sl, <;iti uilt^r xwei Dfliihincii i. A., /ii»'<nlril iiocli 3B a. d. Kk. mtrr Moikv- 
gniiiiiii atis lA auf dfiii Slier (VD Rerliii: ^,14 /f.Ur'.; a,<Ki JfJ/C. nnrli iniT \htrt- 
iDUscliel; 8,<)H IIUDter: «,n6 Carell) zwe) Kx.; 8.<):i Hunter (oinie Hli; !5,4il iurollt 
XKci Kx.\ 3 Didr. mil »B uml meist i>tii«iii KliU (8.1:. Kerliii; 8,05 IlirsHt Kal.XV: 
9M Cawlli), 3 Uiilr. mit Kurkvl it. d. Hs., 2 odtr 21 auf dcm Helm dcr Vs. (ft,24 
*.UC.. 8,1(1 Hmilt-r, ».)ifi Oiri'lllj, i Hiilr. mil IP iSm BMC. 8,01 Can-lli). jc oincs 
mil K»*A (ilirsL-lt /i'«(. XV S.:(t}, riH iieUxl I)r.ji/,iuk O'arls Mi.-iiiict 8,S4 g>, •PT 
nnhsl l.eier und Virtfiifia (Cfiri'lli Hjll g). Fri'ilirli kummi^ii von fiiixetnen diescr 
hiiinxbcsmtcu uuc-li Sliicikc des iibUtrhen, geriirgercn fl<.'wiclit'> vor, ab«r die nb- 
soiiderliclio Sehnvrv der verzeichaetea Hiin%i<n bleibt danim niclit in{o)U>r aul- 
fUlcnd. — Dii- Arlen, w«lrliv ylcirlisciUg audi lu rcduxiertem Bctiaitc rvv 
komnien (siRlie S. .M7J Kind: HP mil. AkroNloMuu; m-. Di^lptiiii. 

S) Bompoiji-h'dJ. Xr. 1t>!) ^HA T/i€ g al.« Ocniilil i^itii-r MTinxc mil lU-ii Iteamt^ii 
2r, ArfCNOX uDd der Kule als Relxelchen an; anrtere Excmpl»r« d^rart ahcr 
wleKen: Drewol Nr. 874-«8: C,S2; 6,43; 6,40; W3 Ki Mker Berlia (ImlnmO tf^ g; 
HimlBr-Kfl/. Nr. lai-ltW: 6.14: i;.27 g: BMC. Nr. ICl: C,34 r; *iii-plli Nr a49-3.1l: 
S,.'i7; 6,16; 6.47 K wsw.; iticsc crdrQckcndc Metirheit JtwiiiRl daxu. da& lioh"; Gcwklu 
di-m /.urall z)izit>;i'lit«flicn, wenii uicht Dburliaiipt eiii Vi>ne]i«ii im AuktioiiHkatalog 
|)oiii])i?iH »oi-|iei{i, 

3) Nnturllrh licRcu a»e]\ antorhalb der Grenso von 8,83 g aocli StSckc. wclck^ 
nicht redazkrt, •jonilem ZufallsstUcke deti voUwictitlKeu Fuller siadi sit» uuscrer 



N 



Zam (Uteren riimitclten iinrf itaUsrlien MOmnften. 



h\ii 



roil (i,82 B abwflrts die SlOcko bcgiiiiien. dereti BrDder diosi? Orenzf 
njclit ubcmehmien. ti,82 Isl >lsu Am Maximum, uiiil. tin nHliitliegende 
StOrke reduziprtor Typcn v«!i t(.78; fl.72 (:S):i>.7t: (i.70 g naw. \'orIianden 
sind, Ut iiS'i g auch a!s Norm des reduzif^rleii Stalers /.ti l>u- 
truchlco.'-') ^* 

AIs den Zoitptinki riiescr Rcdiiklion lint itiiii Evans. HonanenS. ISSff. 
Hus KiiizclheiU'ii der larcnltnischcH Mfmzuiig dii' pyrrliische Periode er- 
wiesen .*) Cber da» ^rriauc AitsniaB und dir GrQndc dieser Rcdotction in- 
d€sson isl 80\iel ich weiB bisher nichls Sicheres festj^stelll wordcn. Das 
ubcn erwk'SL'iio Maxiniaiii Ichrl nun. daQ dpr r«duzi«rlc KuU kdn anderer 
1st. als dcr SechsskrupelfuB dor rflm.-caui|). PrilgunB*). Und in der ror- 
aiisgegangcntui, von Haebcrlin in dcr oIk-ii iH-aprochencn Sclirifl S. -Z-iS. 
nartigrwie^ctieti und auF ea. 312 datierten Andrrunt,' des FaUos des rOinisrli- 
cntiifianisclion Staters ron 7,58 auf t>,ti'2 k I't'^l itu<^b dcr t-uuclicidondL- Grand 
fflr dio KoduktioD dos Stal«r« ron TaroDtuui: solaagn nfimlicli Tarentam. 
dio wicliligste Stadi Untcritallens uaiiipnilicli in mcrkantilpr Bi-ziohunf^'. don 
eatupanisrhen Kinu>IjitAdieii g»geiiQber stand, und audi die nach gleichem FuB 

Lfickenimltcli6,iMTuriDf'rA'<if.Nr.850:aniti:)i<rf[ied(l wieDrfssel Nr.lTO):6,T8 Carelli 
Kr. 16R(vel. DresMi Nr. Ii4— UK): t^.l? B«rliii-Iiu)i.«r, fttinlii-ti l>re»4-l Nr. Ie8-ll»>,_ 
aber kaqz vrrsiitzU 

I) MbmmaeD. ttSl. S. 104 oahm fi,C biatLI «. Head (Mul. »««. & !i2) e.«li9~6.l3« g, 
CvaiLS [Honrmm S. 13») (;,609-6,ll5 g. eaitlicli Hill iHaHithot* S. fiS) C.G09 K liU 
Norm an, Ikrr Ha«boHin tvilt mir mit, dail audi « aaf die Stafe 0,83 g aU Nonu 
ilr.1 rtdDzk-rioD Stalfr^ Ki'kumiiiei) sei. 

i) [l>ii-s«r reilnxiKrte Stater von G^ ft geb^rt in iIilk Sy>4^m ilcr durrli Vt-r- 
KTfifieruuK uni V» oas iler Remeinfii Nonu entntuiidcnen erln'tliteD Nurin. isx mi 
xu lOM^ii der Staler des roraisditii Prumlcsi iJieMr i'rh<'ht«ii Nomi, tbu wir als 
BUisrli-rBmisfhi- Mine der Kaisencit wleilerliniJcn, Tffl. Hrwma 86. Tabflle vor 
S. 113 Mub Nr. ri> iwnie ob«n S. .'>IS Anni. I. C. ¥. I..-II.] 

3) .4us l)rarliim-n, wetclie aus {''undunistaiiilrn und wegni ile-s Nainens ZOP 
xu den UDtediixicitcu Slntt-rcn von TarentDin g^hSren. die ahi-r tm Gewlclilo tvil- 
vtise liis aurdMi reduzienm FuS ralleii. xlauble Kvaos 5. I?6 M-)difileD zii niii^tseii. 
fHr ilE« DraclinH'n »ei icrlion vor dcr K«diikli<Mi tier DMnchmHii <lpr PuB v«^riniiiilrrl 
aorden. Irli hatle rs filr unn)^^)!^^ dull mutt K4^*^t7.llcli die Dmclimcu auf 
efiieii von detii KuBe der Slatomi tut Htaric abwelcheoden FnU );e<idda^eii linti«. 
es liandett Kii-.h grwiB nur iim xurddlis xn Iclcht aQ!U{i-hrnrlitc 6tncke. v^l- S. '/Hi 
AnfD. S. — Cb«r die Fortdaner dcr PrS^ng von Tarcntom (ebrtwo von N«apolix 
uoil Trale) illjer 2fi8 liiDaas vpri. Kvanw. Horprmni S. I«3-nii ^geii Iloninwi-n 
H. M. S 3'J8: Biu-li dii* lirrlli«>-li« PrS^utig wire) lirulc allitcini-in aim Qb«rS€S liiiiiuiH 
forldauenid anKenommpn. 

4< IVm S^-i-li^-'knipelfufi^ f^rliJSrmi wohl auch die Sitl>ermQnxeo dea 313—311 
V. Chr. nblrQniiigcn Capua, das Ditlrarhmon von Con (siiehe die Ciewiciitc WUIvr 
Snrlen in tier Tabelt^> und die l>Ta(-liineii der l.uranl (3,14 g Hetlin; 3.13 ^ A. 
Sninlmn S. WS) an. Mill, Ifantlbook S. ill M-ln^inl aotuni-hrnvD. daB auf $«i-liM8kra|>cl' 
fiii! aocli sell 318 v. (Iir. die r4ini|iani«rlivD MuDjrcii (fairs u*w.j tleliew, jeibmh 
weirt die Or'WiditMliitlP aie dciu n<-u(-ain)HiufM-lien (o»ct)icli**ii) FuUe zu, vkI. 
S. 503 Ann. 8. 



&4« 



SI 



530 



K. R^ittg, 



wic die Tarrntinfr prflgpndcn Gripchrn^lAdtc in Lncanipn and d<'ni Brpttipr- 
laode in lilQl^ staDdeo l(>. bis XUte dee 4. Jabrh.f, miUito ts wohl mOg;lirh 
seiii. iiircn StatiT voui Durclisclinin 1,'AU \m 7,U.'> k iK-m cnnipaQischpn voiu 
Dorchschnill 7,245 g {j^cgpiifllwr in seinem Mehrwert zu bphaupien. Als abcr 
einofil«ils die f>inzc)n<<n ramgianifH-hen StaHtpragnrigon cluroii cine oiabeit- 
licbp rODn3fh-cam[>anische (jcsanilprjl^iig (wcnif; rcrnDgorton FaUns) 
erselzt wiirden (vod 335 aii). anderersdls die liislier mit Taniiiuni dcm 
liuhrii FuUc fol^ctidi'ti Stadic ciilwf^dcr Sillirr za prtgcn gfim aafgehOrl 
hatt«n (MeWpantuiii aiu 300. Caiilonia ntn $88, Teriaa utii 354!. Posi- 
donia am 390. nocb frQlipr '.-Uji . . .. Unas. IhtX . . und .Vox . ., Pando«ia, 
Xtp . . ., Siriit and Pyxua, Syharis. Temcea) odcr doeh wie Croton, 
LfMTj, Thurii in rhrem Beslande durch die Ansriffe d»r Llirainr tind 
BrcUicr cntchSlterl warcti, muBic os schw<TM mid schwi-rcr wcrdcii. 
den ilaliifclieii FaB in sclnom Mehrwert ' ) gpgenilbcr deni rOmiscii- 
rampaniHehen (ietde aufrechlzaerhallen. welches natnr^cniiiB jetzt bei 
dpin nllmahlirbon Auniiircn der slAdiiRchen Piitgungpn nod dpni warh' 
8i>nd(>n EinttuHse Ronis mehr und mehr aticb ioa CaJabrischc, Lacaniscbe 
and Hmiiscbo eiadrane. \h nun Koiii qui ZVl soitioii caiupanisi-brn 
StokT von ".5H aur r>.fi*2 g licnibBotxli', muBlo **s l»ald Miij>Fndbch 
, boiiierldmi' werdfin, daB f;<<^E>nubrr t'inpiii pobtjdch und vrirti^chaftlioh 
Btftrkcrcn Stant (nnd daa wunlr Rum gi^on&bcr deoi RchlipBtich vOlli); 
isftliprlefl Tarentitin in der Periode von der endjjiltigen Einvprleibiing Cam- 
pai)ipns3l:^ an bis zur cndRilligni i-'R!ilaclzuii<; an dm wichlig^;cn I'latzen 
von Lacanien iind dcni Brt'tlierlatidp S)42) der ecbwadiore mmc bfihero 
Mtlnxo nicht auf die Dauer in ihrem ftcWtsi ho prhchlichen Mobrwert 
bcbanpton kann: dicse Stflcke wrrdpn riphnobr babi nur zu drnisHbcn 
WcrtH wip dii' ^pri[)i;orpn dpji iiificUtit^eii Nactibnrii iinalaiiren ktiiinen nnd 
»o anNwarts bald in ilrn SdinipLxtic^cl wandi-rn: die Kaudeutc braufhten 
GroBgold, und da dip eisentrM. ;;rifcliis<;hpn Rogicninscn jirOill'Titcils iiiclit 
mehr prHpleii. ro grif! man zu dfiii frenideii rSniiscb-camimnisflien. das 
8irh f'bpn dadurch, daB es bc^ohrt war, glcicbcn Vprkcbrswert erzwan;; 
wie daa an Sachwcrt tlberlegene Gold dor noch pragenden Griecbpn- 



l) Di« t&tiiichltchpt) Gflwichtc dvr romiscli-CHmpnuischrD DlUrarhmen dcr 
1. I'4>riodo. ;IS5— 312 nadi IhipWrliu, Hclmstiki-n von 7,60 bis CSO k> i^er I>un'b- 
sirbiiiU vnn \y*i Rxciiifilaren \nX 7, It ^ (Dalirf^bll, Rii-Ma italiama di nu-mittHotfra 190U 
S. ety, die TarriktiDRr Reiliritnt^ien aiiti EvanV (S. 80) Periode V, 334-902 t. Uir.. 
im Berliner ResUn.l 30 an 7^1il (Dr*-ssel. Nr 103, lOG— ISC, 181, li»3— IM, dawi 
4 EriilHhoftvflie Kxemplare: ilrt'i diew-r 30 sind Jtixwiscbeii als Dublelttn fortMOxelNti 
wordi'ii), Kcliutitiki-ii vnn 7,&8 Ms 7,37 tin<l ln-trugCD ihirrlmrliniUIIcli 7,78 g. Filr 
diese I>iirrlis(-IinilUlR*rvi'liiiuiiK •^ind vijv imiucr i1it> Kdilt-diterballenen (Nr. ll'i, Hi*) 
mitverworlet, <la» "uliiiial*- Stdck <Xr. I04) liingegen uidit. Icb muHte iiiicb lil«r 
auf dpii riiir xunSvlist erreicbl^areii ileriln«r Be^tand Cohni.- Saiiimlnii); Ijobberkc) 
li&iclirinkcn, da k-h in iiioititiT lianilHchr. QeniclilNlUU ill« Rdterxtutrnm nicUl 
narh Pcrtmleti baW nuailiianderliulteii liiiniifii, 



93 



2inn SUemn riimitcheH mid italitch^n Mumtcesen. 

sl4dtc.') Dalifr niiiBl^n »wh dio Tn routine r, iini tkni (loppeltoii Vrrluslo, citiiiml 
der Annnbnio ihrcs Slalors auswarts nur zu dpinsetbon Wcrtp. don dcr niin- 
mclir tim eiii voiles (Imiiiiii Ii-iolitiTP dimisfh-caiiipanisclio liaiu<. soiiaiin 
tiein Verliisir dcr I'rHgekostPii tier in don Schmclztiegcl wimdcmdcii Sltickc, 
zii ontffeWn, (iher knrz odpr Un}; <l«r Rediikiion snsclilipben. Wir schi^n 
ziiuSclist Iworaiif bisher nocli uicmaDtl aufmcrksani gr-marlit lial), wit* 
die klcincrpn Sifldto VcJia, Croton iind Locri. minder iiiilphiig wie 
THreiiluM. in <lerfra^llchi>iiZeiL|3]2 — '28'2|in ilircrMQnzun|> schwankeiid 
wprdpn ntid oft ihre Slatcren gtringwcrtig. bis zu i>.H2 p utid dHninlor, 
Mumltringen.'') Hier reiht sich sodaiiii der obea Aiirged<?4:kle. karr. v-or ilir 

I) SIcin KoIlefK^ Prh- tod Sclir&ltrr. ilvr laicli in iler Bt/Hrl><ritiin(t ilirNAr 
K«IilKet)clii(-titl)cli«n t'niKm metirfadi beralen hat, rerwelst niJch o. a. auf fulReiiilc 
I'nintleU- atis di-r i)en«r«n U8iixK(:.->4;hiclit«: ,Die a&il- utid we-^Ult^utsclii-u Regieruiigou 
liattrii narli ilrm Tj^lir!f;en Kriegp hodeutiriidr Anstrengangen gL'tnuclit, den Kod- 
leiilioiiifiitt ■'I Keirt)»'taler — '/|d Hark fcin Silber) rinzuli.iltfti, «i war ind€«»cD utclit 
]:<.-lungi-n,(lt« Hiit drrgi'rinitt^rlisltigtn SciifidfiniliiMn sitibi-scitigi'D. LK-r Kaufmaun 
niuiMr iilier ititornslioniil RitliKe Uimce Itabrn, olto gritTi^r nu dm HraUantcr Kratten- 
mid rraoi:5.«ischfTi Laut>(alfn] : die Kronenlaler wareo getiien den 'i Gulilpn -iA Kreiiicr 
ncrlenilci) KniivenUoiinlitW 2 Gulden 3S'i'( Krcii/«r ni'ri, kunierteii aber h6l)i;r, 
uihI 1793 »eUteii <lic >ii(lnc«tdcuLv-licn Rrcieningrn llin auT :!nal(lpn 4i Krcuzvr 
(vg). ilatu Grole, GelJIriire. in den .tfwM.-irfuifim ltd IV IS^S &. 175). Di-r Kronen- 
taltT muBii; nun die Ictxtcn Kon«enltlm^laIcr \crtrcil>eii. ft.«1ern'icli aiunztv 
ilaraufliin viK>riiiv Ucagrn von Kroiivntalvro xclli^l, niclit niir iti Itnibiiiit. Miuilf-rn 
fnalU-u wiDcn (jebk'tcn**. — t^inur si'^t'^^Q I'nlenucliiing bMdt rorbelulteB fv^t- 
xuNtdlvo, vt) audi <laK skiliodic Getd etwa vuii Agallioklc* an ilen ICiuflaD dc-s 
Vniies von 6,^^ g erfahrei) hat. Will«n S. SS'J maclit darauf aufQieil.-<iain, daS dio 
Pegaaod-SUteren d^a Agallioklcs iin Jtrit. Vw. nur fi,674g durdischnitlUdi be- 
tragea, aim di-iu FuD ton 6,82 g nallc slclivn. 

3) i>ie« Scbnankfn «inl kvDi>taliert mcIiod darvli diis FtViD^crv Durdtscbnitt*- 
g;i-nictit dvrUiiDieii von Velta, Croloa und Locri in dlestr Ejioclie (312—361 v.Ctir.l: 
vuD allrn Mutiz^u]>[ii;ii iwiiier Tabellf. die italUclitriii KuOt- folgcn — abj^tswlten aim) 
vou iteueii cam iiauisr lien. »eu<rani|ianiM-lien (o)>dsclien} iiod reiluiiertcn (Seclts- 
aJcm[>el-)FuU«s. abgindieo nalurllcb auch vou den ilardi ncniger al.i 10 B«lege 
itluHtricrlon Gnippen — , sinken a&mlich nur die folgfndcn niirrlMcbDittsKevichle 
uoter T..VI ^: [Tliuiii inH Greif: 7,46 ^, diese ^cr hx^ anD«r IMradit za bldben, 
da die nHluzl*rttrn Sticke ym «.60 uud ejl g dabcf luilialilen (otwn S. .Sll); laUl 
inKD ilirse fort, »" xtd{,-1 Jcr Ilurflwrlniitt sogldch auf i,''7 gj. Velia: ilio drri 
N|>Ht>:reuGTU]i|ieotiuaRiiueu (.Sftg. Croton: die HAnzonnill AdIcriU. UrelfiiB7,'i4K. 
die lull A^lionkupf— DreifaB 7,15 g. I.ocri: die zwd iiettlidi ini(Uer«n Gnip])«n 
Zciukojif— Adkr 7,47, Adlff— Blitt 7,37 g. [Znr Clinitiologie dtespr Gruppi-n lidie 
oben 5. ^14; die ilt«ste (iriip|te von l.ocrI liabe Idi obemla cainpaDisdieta KuBe 
togewicsen: die s|Mtesli^ mil Koma— I'isUs Hdlt idion iu die lUtlukliuntperiodp, 
241—36^ bimI «» i«t diilirr nichi aaffuUond, daH vide l^xeniplarc untvr &Ai g 
falleo (M^ anc- uud Noitbwtck: G.43 Keriin); tier Durdischnllt fon7,0Sg iclgt 
aber, daS gextixMih <li« R«iluktian bier nicht dagvlubrt nurdc]. Der R«riiig« 
DurdLacbnitt dleitpr Grnppen tob Velia. CroloB uud L.ocri llelle iad^SHen sJdi 
vielloicbtsdioii aundem obenS. £l2f. be^iirooli^nfiii -<ietik;en ftlldcgangd^ fsktlscheo 
Uewidila erkliren: er«ag«n wir aber, ilaU die Kopf-Miiiir.«D von Hetapootuai. daa 
am auO zu prSfteo aafhnrl, nnrb dnen DitrdiM-lmilt von 7,<:8g zcigeo. au wvrdni 

S3 



522 



K. Bering, 



no(lnktion<)]K>rio(l(> zn darfprendft Vorsnch der Stndt Thurii fin. dafi ulte UrtnaB 
dos iialischeii Xonios auch fakliscli wiedcr herzustellpii (ohen S. fllTf.): niMn 
woUte durch diese RQrkkehr zum voltsten I'uBc den Metim'cn der italisriicn 
Stutcroii ^cgcnEllmr den rOmiscli-canipaDisehcD deiii I'nlilikuni ilentlicli zam 

wir fflr den be^niiilt^ni stiirhi-u Abfnll der DiiicliM-.tiiiitLsgewklilc del* cltcu gvimunlcn 
(>rii|ii>eu von Velia, Crrttoii und I^cri iiscli licsonilcrein UtudiIc sucboD. <luii idi 
pben in ilcr uiii 312 iTfut{Kt«.'ii rmwatKnuug tWs mmisdi-tanipniiii'i-lKrii Stiilcnt 
orblickc; ffir Mcta |>(iii tmu miichl vr sich in Jeo c«. 12 .lalimi, walirt-ml iler ts 
iiueli prai^U nurli iiklil ilt-iillkli bcrueikljar, wolil ahtT IHi' jeiie dtel St&tlt«. Dvtil- 
liclivr iiKle»t«iv uU an ilt-iii aiiffalleiiil «cliihai:lien DurctiMliiiitt :>«heii nir dat> 
Schwauken ilpr Pi^giing in diescr iielt, W4-i]ii wIr die itotcr 7 g fallcudcn Htllcke 
wlbxtanrxililen: Locri, jtcuskopf— Ailler'i vod TTKxeinplarcii, nSnilirli:(^.yS llunti^r, 
fi^ Seyffer, G.M und 6,37 g Kcrlin : Adk-r und UUU i run -ii Kxciuiiliiieu. nimllcli : 
(i,36 Curelli &.!I4 g Berlin: Crwtou, Apollonkopf— DruiTitU IS vou 42 Rx«mi>]aRin, 
Dtunlicb; G,3<i AjUC. 6.:jb Carelli. fi,79 Turin, 6,l>j L&bbeckc, li.e; Carelli. 6,60 und 
ti,4T I'ai'is Miontiet, 6,86 Berlin, i^y Wunl. (..^h Liilibeekc. C,(H BgiIId. &,Vts 
LSbbecke (vemuUt)- D^i* Gedaokc liegt nitlic, diiU clion von dte«!ii Icicliti-n Stulervii 
van Crntoii die Stacit Thuril den soiiFit l'8r ilieHo SLndt ungetir£ucU1ii:lii-n A[>r>I[on- 
kopf far die cine Gruppe seiner ccdurierteti Stutereu (ubeii S, ,M6 uDleut cdUvIiiiI Int. 
Die crotoniscbcn Ulinxen iiiJt AdliT^UruifuU uuter Tg bcdnrri;u brasoudvrvr 
AutzillluDK: 

7,00 Brrlin oxjrd., Adliir iiur Zweig, FKigo) au-«(jubivitot. 
-6.95 rrOher Berlin, Adler I. auf Raptlcll 

G,M CarHli, Atller auf Zwel)t. Fliigel aust^brelUt. 
*li,i4 HuDtrr, Adlcr auf HincKkopr. 

«,73 llirecli-^o/. XV Nr.785, Adler auf UlilK 

LSbhecke (vemutxt), Adler aiil Zweig. FlUgel ausgebteileL 

i»,62 Carelli, diesclbe Abart. 

6.e0 bt-rliu. Adlur auf Blitz. 

6>8 fiJ/C., Adlur auf Zweig, Flfigel iiiis};el>ruite1, rnckblirkcnd. 

fi>l tlrinter, Adler unwcli. auf DIUk. 

IlirKcli-JTaf. XV Nr. 7£)^, frGher Mlt(ldalt:ii;i. Adli^r auf ^tniii^, FIQ},'e1 nnw- 

gebreitet, rtckbllckeud. 
Ubbecke, Adler auf Blltx. 

SJ>i Curelli, AOlor auf Zweig. rQckblickend. 
•6,4-2 IIirsoli-f<i(. XIV, Adler auf llin*oliknpr. 

«,») Uerliu, Adler auf BliU. 

8,45 nunter, Adlur uiif Zwei}c, Fl%fl HitHgcbrfitct. 

fl,44 Berlin, Aillnr auf Rliu. 
■ Paris Mionnet Nr. 8.^i, Adkr I. nitf Kapltell. 

Paris MiuMDL't Nr. 8(U), Adler auf Zwefg, Kliigcl ans^ebreltet. 
•B.41 Pari* Mii-nnel Nr. >h\, Adler auf Uiracldtopt 

fsSS Madilatvua. Adler auf BlitK. 
•6,86 Carelli, Atller aiif KapJtell. 

6,26 Ward, Adlur atmili. auf BliU. 

n,-J.i Uibbecke, . 

M:; Lnbbeeke, 1 Adler uuf BliU. 

6,21 Berlin. I 

B,20 Walelier, Ailler auf Beule. rfickbliek,. i. V. Kldeclist 

t>,08 Itliiihr-piilus. Adler nofieli. iiiif Ulitit. 

ii(R Bompois, Adler uuf Zweit;, I'liigel ausgebrvitel. 



Zttm alteten rduifuc/uni tmd italiatheii Muttrtcetai. ft'iS 

UevoBtsein bringen iiml jencn in dpii s*inpm Mindcrwert enlsprfflienilcn 
tiefcrOD Rors zurQckdiiingeii, NulCtrlicli luitltaiig dcr VL-rstic)i, wic iiliiilichc 
Vereachc in neucrer Xoit aacli niiBlangien ' |, tier Vertust des Staates wurde 
nnr noch grAfier, und so fol|^ in Thnrii nnmittHbar anf diow Valnta- 

nie nilt * Ik>x. SlAi'kc iliirften, du Icli K^ofifrcoil vollwlclitlKv !tru«ler kotine, 
aia ZufalUnlui-kc zu l>elrucliteu sdD. Voti i1«r Onippc uun, wo 'ler Adlcr lult 
su!(Rclircilelcn h1ui;«ln ;iiif «iiiem '/.viflse stelit, kcnne icIi znar V(v||wi<-hlifre 
Hiicmphitr, Hjc ilaiifiRkrJt <lcr Idclitcn tlcu(<^ aber auf ernsle ScIiwinkuDKi-o in 
rlcr I'r&ftung: (li« (>ru|>pc. wo der Ailler b&lil TOrwirts bald riii^kwirtsblfckcivil 
auf Biiit r>tt;li(, muS inau eiitlUcli notil, tlu kh voU«ii'liti)!;i: luitfiDplare d«T«B 
akht kfonc, sis wirklidi aiif mluxiertcin (SechMkrupcl-tFuilc Metietid Im- 
ttacliUD, souacli die Vi&gajig loa Crotoii m>cr '^'ii liloaus ^idi trn<trc<:keD Issmd; 
denn dan aDK«bliclH> Ketil^n eJner gp-JieUlidieD Kednktion vcar fur Head. Hul. uun. 
S. 93 (Ivr Onind, ds)< Kxulv dcr PngUDK auf i99 aaj;u««tzeti. — DJes ScliwankvD in 
der PiiiniBR von l/icri uml Croton crklart *Mi zur U<>ofiRe aus deo wcohHSlvollcii 
Ci-KbiikuD dk-avr St&l(v lu dcr iu lttfd« rteliendea tipoi'lit: Crolun, 299 too 
Agath<Ale» geafliiinit>ii, war Uel ilcjtHen Tod 3*9 wolil wie^lir frrl KV«ord<«8, iifiiimt 
etwa iHt zum Scliutiti:- k^kcu die llrctUer ruinlM'tii: i}c.<>uUuiiK i*uf, wird iio 
pyrrliiBcticn Krirgp von mentemden SoldnPrn Ptftlwrt. dnnn 277 von i'yrrhM' 
SUilthuller AliloD gcwonnen, gleich darauf di>ch wieder tod dpu Romero ^mcbl 
(Uotnm^cti, U. G.' I S. Bm 39&. iCA). Id Locri tindeo wir 38i ronilKlH- BesttiHOX, 
die ;!S0 di-ui I'yrrlios atugelicfert Kird, dcosco BecaUuDu; nird wicderuin STT tiu- 
witigt, und dl<- Sladi srliU<?Bl «icli den tUmcm an (Sloninix'ii <>l<«Dda S. Z9n. 397. 
fK-'r, tkI. uucli H. M.S.SX). — l>lv StImaDkuiiKrii Id dcr PraKiiiiK voii Vella xciReo 
sicli ill eioer gamen Reihe von Stucken. die im Cewichte uoter 7 g bleibvn, fw- 
daS icIi inici) aiif dk bloll«n Zaiilen bescbraoke; SlaUren unter 7 i; mlt dem 
pin«n Itirscli anfaUendeu Lovren: 6^9: £.93(2): &M- 'iJih t^75; e.Gl: &,SSg; mit 
deui NlvlivndcD udcr schrcitcndeD Uw«n; 6,98(2); 6,9712): 6,9^; 6,93(i): 6,92(3); 
«,«."»; fi,8i; i;,"3(S); 6,<i8;6,G3: «,5il; 6.52; M7<-i): fi.4i; 05; S.35; «,0S; J3!»: Mai 
bfi*ii Js44: ^,16; 5,0S((; luit d«oi rre»aeD<li.-D l^ncn i>,99i 6,95; 6,9i{S]: 6,90; 6i33; 
G3I ; S£Sg. Dtese Schvankongen Ycrtcileu «icli aber, Rowcit kh bU jetzt aher- 
sehc, auf so vcrschiedene, dabel Imnier triedeT auch vollvkhtig lKleKl« Stiicke, 
dail cine vjrklichc Kt^iluktiun id Velta aiclit aazunehiuen ist. ~ Clbrigena mnfi id) 
tluntuf hinwciNcu, daU Hill. Handiook &«! (aiidcn S.63} und im Ward-O//. S. 13 
iiit^int, Vi'liiLs liuDzi^D fol^lvD caiDpaiiiitcbcin VuBk. Irvni widon-prwrltpn die lioh«D 
(iewklilv rick-r tiuk-iidndmicD difener StaUt (Herliu iffS und 4,04: Lubbecke 4,15 
und l.iBli;) und dk maxima dor altereo Mdrarhinensorte mil gedorktem l^nen 
(8,U7: S,<):f (2)i8,0i>g); ab«r auch fitr die s|ifttervn drri Oriippi-n iietteii, auDer eiiiiitea 
nur von Carelli bez«uu;U-ii Hetragen rib«r 8 g. Gewichti^ %'oa 7.70 bU 7jS7 g 
(i6 t,\em]i\nv) vor. nclclit- f^r das 4. Jalirliundert riel xu liocb fDr canipani>c)icn 
FuU itiod: audi stefat d^r Kdnx^insanie Uurch&chDitl dio«er 3 Urniipen mit 7.8Sg 
liiiber al» d«r Uurcbscknitl dvr aUcampualecbGn Uiinsuii but A. Sanbtin 7^4&k. 
nbwold bit'T vl«le U&nxen dcs 5. und Mgar dea 6. Jnhrhnnderts ntitrechncti. ja 
sui'h h&lier al8 drr Uurclischuill der &lt««teii auf cainpaDiMlieia Kutle stetienileu 
MuDteB. namlicli d^r inriLsi voa I'oitidonia OJii g), und atimrat gul xu dcm Durrti- 
wclioitt dcr cbetiao ticf herabreldioodcD, soeben be^prochencn UQniLcii italtscbeo 
AiBm vou l^ri (7.47 bet. 7,^17 g) uud Cmton (7,-14 g). 

I) Ic)i fnlire folgcndi: E'anllcic, die mir Frh. v. SclirOtler oacbweiet, aus der 
nOMrea llflnzffe»dii<-blc uo: Die oberen Krei^r dcs dvuUcbcn RvichOA kolirteii 
Knde ilta 17. JalirlmmtiTls obnold di'r Man£ftifl ikbcTiiU t-rtii-'blkli ttcfer, biN xtiiii 
l^-Talrrfutt g«nuuVcii war. aiir AnitpnMnin!; volln Uhligitr Tal«f nacli d-TalerfuB 

8d 



92-1 K. Regliiig, Zum iUttren riimuchen Mtd ttaliachmi MiltUKaai. 

ArhnliuitK (lie Rcduktioit. — Weiin nun Taicntuni eicli. ohne tlerf!tciclicu 
Kx]JiTiiti(!titp 2ti niachuii. aljcr auck ulini^ solclic Sohwaukuiigen in dcr i'rA* 
guni; zuzulass^n wie icb si« fflr JMio drei StSdte aufdeckte, linger wehitc. 
uikI oixt in (lyrrliixflier Zeit die Rotluktioii vnmalini. hiild ^pffdgt von Tliurii 
uiid dcr gPDieiiisanieii Grfluilung beider, lleraclcu. so ist dies nur ein 
Beweis dafflr. wie jcne Nachtpjlf sicli erst im Laule der Kratarkuiip; der 
rtniisclieii Mucin in dor I'eriodp voa 812 bU 2«2 fiildbur macKteii. big 
sio in don Jahrwi 282 bis 279. alii tlio kripfrc-risflipii 7.f\U-n iiiit ihrom 
tiUukoM (it'ldliiHlIirrnis i-inc iiiU-nHivi? TiUigkeil dt's MCinzlianiiiuTit hcrvor- 
riefoii, die Rednktion erzwutigeii. DaU man dabei grtiiidlirh zti Wcge 
gil^. iitdcm iiiaii den Staler fi'ieieli genau bis auf den MQnzfnIi des Ge^ers 
herabsclzle*). ist vin l-Ik'iiso ^utos Zeugiiis filr die luCiiupolitJsclio Bfgabuog 
dor Tarcntincr GroBknufhcrron vrio ps das bisherigo strange KeslhoJlen andein 
brdiorcn FuUp Iraiz rlpr niit der Zi>il iinnier incbr friblbami N»chtE>ili> war. 
Ks si'i gestiilU't. am Schhisse die ncuen KrKcbtiisse knrz ziisauiiiiPti- 
zubtellen.zu deiien dicse KrOrtftrunKcri Cllior d(Mi ilaliselien Kuli gcfahri b«ben: 
der MnnzfiiLl hicB der ttalischc. srin DtdrachiiiDii Nuiiiott: UniiaB dceselboii 
isl H,;{'*. woiiii iiiclil S.37 k'): von da fiilll nr nllniAblicb und obni? deutlichc 
ZwisobonKlufen him ntif cinen DurchHcliiiitl von ptwii T'/, g: indesspn ist 
bfi THrcntuni. Mptapontum. lieraclen und Thiirii urn die Weiide des S. Jnhrh. 
einmal eine kleiiie ValulaerhObiinR zu bemerken: dio inciisen Pr-lfliingen 
Ton TnrontniM »ind HuiidolsiiiniizGii bosuiidcrs diflereiizierten Gewicbis: 
die HprnbaetKuiig des r5i)ii»<-b-cain|)aiiisclipn Staleis auf t!,S2 g bat starkc 
Schwankungpn in der Aiisprftgung der Siadte Volia. Croton und Locri. 
einen kurzlebtfien Vorsucb der Valulacrbfibuiif; bis zmn alien Vrniali in 
Tburii. rmilinb die Reduktion dct^ tStaU-rs anf doti ^kirbrn I'uli voii t>.H2 t; 
in Tnrentuni, Thiirii. Dpracica und Croton zur I'olge; fllr Tburii wird dio Re- 
dnklion auch an dcr bebpbt«slen Milnzsortp dipser Stadt. dm MUnzen mit 
Athona im ultischen Heini. nachRewiosen: die altcsle I'rAgiing von Lncri 
wird canipanisriiom Fniie zuf!owiet!on und Titr die wichtigsic MOnzgrnppo 
dicscr Studi cine ncuc Datierung in VorKcbliig gebracht, 

xur&ck, BID DO den alteu b'uU wiederiier/u^tellea; der KrfolK war Diir (l«r, daD 
diuKe 8cli«L>rt!ii Taler sofort av&er I^TxIei nnd in die Sclimelze wantl»rleu. Vgl. 
riitt consideratloiieji vou lliW bei Hirscb, L>f» TrvlKhe» Uftthg MSm-Ar^liir V S A4i 
Nr. 203, V, Sclirdtti'r. V/u Prtnffimhe JfiJw.-tcweit 1 S. 7(1. — KrwHliiifn ilarf mail wobl 
Duel) die lian norersdieii l-'i;iuNilbur(;ulilvti Av* it*. Jahrliumli-rtx (vgl. v. SchrTitter, 
Zriin-hr. f. Kum. XXIV S- 177): uni oln nnv4>r)iftllrd8n]iiBi.it klelnes Agio deni ersleu 
CiiipruiPKer voii Ar1)itraK«uren abK^kaufl, wauUvrteu »le aiiJier Lsudee und ver- 
fiflen dem Schnielxtiegel. 

1) Wcnii tjcr IKirrliJiilmill ikT Taientiiicr IU>(ltiktloiisst«l*ri-ii (tljM g) liorcr 
globt als ili-rdi-r rumifich-i'aniiiuuisdii'n (ii,54 g). t>u rulirl dli!» nicliI voi) s<!hlecliterer 
Auilinn^fiiiig licr, «oa<i«rii vou licni starkuri;u HllniClilicbcn Ku<:keaiig der Tarea- 
tln«r infolge iliw ticferiMi xvllllcbeii HeiabrflcbcuM dersclben (Tarenlum prAgt bis 
SI2 V. Clir., diu r»niU<:b-i-aiiipiiui!ii:ticu rciclicn nur bis 30t)/)< r- Chr.)- 

a [Vgl. ubcD S. &1S, kam. I. a F. LAI.] 

m 




Exkors: 

Die neuromische Unze von 27 g, eine alte Kupfereinheit, 
sp&ter ev. audi (Qr Gold und Sllber verwendet 

Von C. K. Lrtaniniiii'llunpl. 

Einc riewichlseiiihch im BclraKC ili-r rftiiiischpii I'nzo ist bercils ini 
Allen A^pt*>u Dacltwcisbar und tytar. voni Slandpuiikte da WcKvcrkchrs 
in Kdplnietnllpn. in cngcr Vertiinduii^ mil der leichtcn babyluniHclicn 
Silbormino ^mpjner Norm {^ih.H a) iind ilircr H%lft(>. dftn sp^tcm alt- 
rOiiiisclipn Tfunde i'il'i.M si. Auf oinein Tiewichto des Uerlincr Miiscnnin. 
das UrugtMrli't verAReiidicItt und das ich bcsproclien iiabc'). findft sicli 
als KondnnilirzctdiiitiiiK dciillicli die Zahl 15. der das liierogU-plii&rlio 
Zoichod fQr Kujifcr fulgt. Das Opwii-lit dcs Stflckrs Iwlnlf^ tvtnig nWr 
409 g. siplli alRo oino bahylonischo Icifhlc Mine ri{ddett dar. dcrcn 'u^ 
(bIwhs flbor 21.21 i den Betm^ der rOmisclien Unze = .SKilP ergibi. Die 
Bedeatung dps StOrkos hiaRicliilicli det? Wertvprh<tlini»&es dfr Metallc. dir 
ich 3. Z. aiclil richtifc gewUrdiffl lubr. da icli daoiols noch von dcr Werl- 
gleichun^ Silber cu Kupfrr wie 'inO zti I auflginp. wJrd klar. wenn man von dtnn 
Wertverhilliniti 1*20: I und den daran kurz darauf in d(^n Konijfessaklen^) 
S. 208jJ-lI.|, (vgl, ffermta 'Mi S. 120f.l geknlipften Krflrit>nniu:en aiisgehl: 

-Is» nSmlicb ein Sittck Silbers ISOnial so vici wcrl als ein StUck 
Kiipfers roni g;loichen Gcwiclttc. su ist klar. dall ihs Silbcrii|uivnk-iit 
anes scliwfrco _SillK>rtalpiiti's" Kupfcr von <»0 ikrliwiTcn |zu 1091, .li)) 
Oder 120 halhon Hclin-Prvn (d. i. leiohlpnl Silbormincn Un hih.H ff\ f;empiner 
Nnnn, die Icichtp Silljormine gemeincr Norm ist. odvr niit andea-n WortPii. 
(laU ilie boheren Nonnnale der KiipferwahrunR, wclclic an( babvlonisches 
Silberjtewichl veiw<'Ki.'U tmd spatcr eiMiiUngi wird. iu SiHn-r desscHK-n 
Gcwichtsfulics aiis^L-driickl wcnicu; Vorhillluissc wie wir sic cnbsprcc-hend 
noeh in hlstorischer Zeit anf Sicilien und Italien finden.' 

nDarnns erklfln sich durrhaiis orgniiiscb die Entslplimig dcs igyp- 
lisrhen Gcwiclitcsausdenibabylonisclipti. Denn wonn die leichteSilbor- 
Diinc Kcmciiicr Norm in Silber das Atjuivalciit dee ^cliwcrcu Silbi-r(»U-nl» 
dcraclbcD Nurni in Ktipfvr iet, so ist dun fi^ptiselio l^fit. das genan '/^^ 
der (leiclitPD ( habylonischpn Silbermine K*''"P'nP'' Knrin wiegt*), iiichls 
wi'itcr al8 das AquiriUcDt cincr schwcreu Silbermiop Knplers." 

1) Am^. Zftltiir. 1889 s. 9a 

2) Vrrk BrrI, onanp. On. I6«9 S. «3»f S) Ob. S. 4M Anm I. 
4) WIe von Mf«vii, Brugsrh uud iiiir r«stg;ralellt. 

37 



536 



C. F. Lebmann-Ifttupt, 



Narhficin man cinnml in t\vm kiiiiffrrciclipn Aftj'ptcn Hie Iciphtc 
Silberiiiiiif als Kiipferlnlpnl verweiKicl haltc. ergal) sicli ebcii mit not- 
wcniliKcr Konscqaens die scxaKcsiDialc Tciluug dicscr als Tatuiil 
vcrweuilcleu Mine. 

Ujis iigyptisch© I'funcl abcp ist niehta woiter. als das deziinalo Viol- 
faclio i\os Lotos 1111(1 vDtii Staii[l|)Uii]cU' ik>s hiibyloiiisclicn Scxii[!(»tiiiiii|- 
systems bctrnchtct^ die Kwiticlipn Mine uad Talent stchoiidc Einhoit 
■xweitcr Kla!«c'. dns Silborilqiiivaleiit voii „10 Silbermideii^ RciiiciniT 
Xonii ( — i/n SilbcHiilcnt) in Kuprcr. ..Wurde dm Iciclitc Sillicriiiino mm 
ihreroeits als Kupfcrelnboit vcrwcmlpt. sn^var ihrp Halfte in Silber d.i, dns 
Altcro rntnischc I'furid ilas Silbcraiioiviili'iit ibn>s Tulfiitfs in Ktipfi-r' iind ilir 
'/^(^',.jag. |,ot^^4..V>f;| in Silber. d. i. der spatrre rJJiniscbe Deiiar. ist 
das Equivalent einerleicbteii „Silbfrniiiie" '(Kcineincr Norm in Kupfcr') .... 

.„Veriiiiitlicb'' wivd mit diiptti Srlnviiukcii in dcrii Woirtverhaltnis 
von Silber nnd Kiipft'r niich clit- KntwiohuiiK dor prhfihtrn (odpr 
kOiiiglipbtnif NiJi'tn dos babylotiiscboti <tE>wiclil>i niNJiniiiioiibUiigpn. Das 
VerliJtltnis I'iO : ] hcnibi klftrlici) aur dcin Scxagesiiiialsystrin. In der 
babylonisclipn Doppclwi^hninf; Gold zii Silber (3G0 : a? - 40 : 3 — 13'/^ : 1 )." 
(vgl. S. H'iT .\nm. A d(?« vorlio^ondcn RundR^) ..ist aber''' „ in dor Toil iini^ 
der (Jidd- tinci Siiberininc in 50 stall in HO TpiIp wIp hpj ilor (Ipwichls- 
tninc — ^bt^rpilx oia Kiiulrinf^pn dpzirnalor Modilikationpn in das Spxa- 
gcsinmlsystriTi !ipmrrkbnr~. das Kich ilfun Hpdurfni^^ intcrnatlfinnlrii Vrrkchrs. 
nanitnllicb mit Jem dczimal reciiiiendcn AfcyiKcii ujipaUt.-'! .^iclllt< vrilre 
orkliirlicbpr. als dalj sich Uicsv Mudilikiiticmon atii-li uuf du^ Vcrbliltiiift 
rtris Silbors zmn Kupfpr prstrocktcn. in diPHpm FhIIp war die Kinsplimig 
der 12.> an Stfdlo der 120 das Nrithsttipjicndp. Ncich in dpr r5mis<'b(>n 
Kaiscneit linden wir diCBe bciden Verba i tit is«? uebeneimuidcr vertreteii.*> 
In dicsRiu Fntlc (?rbOblc »lcb das Silbirraqnivaletit cinns Ktiiifcrialonts 
am ^/.,^. iL li. die SiHjorininc miiUtc. ura Aquivalcut dcs Kupfrrliilcnts zii 
bleiben. urn '/-ji <'rli«lit wprden." 

^DiescK Vprliftllnis [20 : 125 =^ 24 : 25 besloht tatsachlicli zwisphpii dor 
Kenieinen mid der llanptform der kAiii^lieben Norm",*) Ob die KAnige 
dns ao enlBtandeiic lifiliero (inwiclil itur Ati^'bildunn clues Vorrtclits be- 
nubElcii, indeni siv zuii3ch»t wubl bol Ztihluiig von Tributcn in t.'dlcn 
Metallon .-\n*!pnic;h auf das b^bere Gewicbl priioben oder aber ob mn- 

i; .SJlliertalunr itTid .Silhernifiie'' sltid liier natiirlirli inir fi<>y«idinung fur 
Gewichlsbctrrtge. Nacli Silber- und GoWxewiilit wurdcn im Vi->rlaufo der Knt- 
wifikluDg audi mideri.- (tegtrnKtandv ^rliaiiilvlt iiml vcrwugeti. uu<l »o kuuu und 
iniiU luaii von «itiem .SillivrttiUnt' Kupfcr». vou cinvru .(Juliituk-nl' tlolzi-^. jacv. 
iiitctt (». u.; %ou flui-iii .Kupfcrjiicnklil' tSllliers oilt-r (ioldfs U8«. spreclieu. iflt 
iluuri alrt-r ciii'li iDutiRhniiil KcniiU);''. v<in «iuor ^SillHtruiintt Sllliern*, einer .Silber- 
inlim ia Stlbei" xu reileii. 2) Obcii S. 400 m. Anm.if. 

8) Tml. /irT;.n»/Ar.7.. ««.!«!» S. 2.^1. — 4) V«I.ohcn S. 499 Ali8.2:5l3 AlllB. I. 

^J Kitioblr ForDl II: Hrrmn 3il Txbrlti; a. O. 



S8 



f>iV neiirdmiiehe Vtize nm ulle Kapfereiuheit. A^? 

Cekelirt tlie KrhOhiiiifi das Tpotrm- war. so dati ciii wrlum sum Vorli-ilo 
dr^ kj^niglicheri uiid An Trnipftlkasron bf$l(;hrndiT iini 'u.^ criinliirr 
Zwaiipfkurs. zu Gniisten zuniUrlisi des Silbers. ilen Wandel des Vcrlialinisscs 
1-20: 1 in 12o: I TeranlalSl hiibi>. ISlit sich schwor ent^clicidci). Iiii 
IctKlProD Fatle wArc dcr ErwAgimg. dati man an Slclte pini>r spxagmnialon 
ein mehr dor dezinialen Ki?*chiiunRBwei8(> konlornies VertiJilliiiM sptzli>. iiiir 
rino iiekuiidare. Rollc Kugckoriiintiion. 

Wie dcui nun sei, dati nirhl iiur Cipwirlitii-tirOUcit. die au( dcr i^lcifhcn 
Stufe dos ^cnipineii uiid Hos kOiii^liplieii Sy^tcitiv stplu-n nnd «iv\\ wiu 
S-l : 2a vcrhalton. bis iit sp&te Z^*!! Dobciioinundor hcrgcheit. snntkni iIhU 
aiieli das Schwankcn des \V''crtvefhftI(nisscs von Silbpr zu Knpfcr zwisrhen 
120: 1 unci I2S : I Mcli cbcnsi) erhSlt. stehl fest imd diosp Bpoharlitiine 
hal tios (obcn S. 4lt!») Rcholfeii ciDeu schwierigen I'uiikt im iiliiiiiiisclicii 
MQiiz9)-Hieni ZD erklftren. 

(lehen wiriiuu an die ICrkiSning joncw Sp:>'ptisclioii Cipwirlitsstllrkes, das 
nftch II. Schfi/ors Milteilung ,7.eillirli iiifht hpRtiiiiudiai- do<'li iiiclit allzii jiing" 
ist. Die KcipFcreiidifil dossolhou iiit '/^ dor Irichtcn iMibyloiiJi^plion Silber- 
mQiue gcmcincr Norm = 2'/4 Silbcrscliekel = 3 Kite = I spaiorr rOniisclic 
lltizc = 27,29 %. Diis Si]ber3c|uivali'iit von 2'/^ Silliersclickrln Kufifcrn 
wflrdc(URch dpiii Ycrtialtiiis 120 : 1 1 ^ = — des I«c!iteil (irr des scliwprpii) 

I ITU 4K !N> 

bidiyldiiiMchcn Silbcrschrkcla sciii. Da» Kind V(>rb!l[lni!(M>, die Tflrdas dirziinni 
rcchucnde Apyptcii iiidit (irgendw-ic dauemd) in Bclracht kominpn kSnnon. 

(jaiiz Aiiders wenn wir da^ Vcrliiiliiiis 125:1 wfildon. danii ctk>)>i 
fiidi 7^77 = ,-, des Iciclitcn babvlonischcn Silberschekcls. also die kleinsle 
itrpcanischc rntereJulieit des Sdinkels uls Silbcni(|Uiviil<m( joiu-r. mIlt 
spAtcmi r&iiiiscbcii UDzcglcidivn). Kupfcrcinheii. Da^s Gcvi-icliii>MiQck uni* 
bBt 15 solchor KiiiheilGn (= 48 Ki)e(. isi also, in Knpfir atisj^pwuprn. das 
Aquivaicnt von ''';^=';,p leirlitcn Sillierschckels. Da dicsp 15 Pliidipitfln 
das Gewiclii dor Irichlen babylonischen Ooldmirie Rciiiciuor Norm dar- 
stcllcii, so iicgt die Krase nacli item Wertv deji StOckes in (lold naho. 
NacU dcm Vcrhaltnis Guld zn Silbrr=40:S erpabe sith nber al» Gold- 
ilquivaleni oiii so winziger Hciraj; ('/^^ Si!ber.'*chekel r. N. = 0,24r>yi s =" 
Vsoo Gewichtsi)iin« g. N. [4tM.2 g] iti Gold I. daU daniit ui«hl3 anzHfaneon ist. 

Weiter kanii dafiogen die Cbfrie^nK fiibren. dafi jedo Kupfcrgcwichts- 
ridbeit als 8iibi>reiiiheir ltm^i(>r(>n kaiui iind daB narb dcin VorliAltnis 
120: i die dor Tnzp gleiclie Einiicit in Silber das Aciuivalcnl von riiier 
loichteu Silbcruiinc k- N- Kupfers isi. Ein leiohtes Silbcrlalcnt Kupfers isl 
= <)0 Kiipft'rcinhcitL'i). ..L'nzcn". Silbers:^ IWO Kiic, ein schvreres ^ 120 
Kupferoiniieilen. ..Uiixeo". Silber.s^^'lCitlKilo.woboi also sexagpfii Dial t Virl- 
faehc des Kite in Bctraeht komnion. die doiu buhyloniitclieii Scxaftesimal- 
system conform sind. nnd pin GcwicbisgiOck voa 15 solchcr Kupferciiihriten 
(i'uzen) Silbers bildei zngleirli '/* ImcIiU-s Silbcflalont Kupfers. 

3» 



52fi C.F. LehmatM'Haupl, Die nmrtfwi. iffut eine alte KupfereinhdL 

Ncich t'inni amlpreii AiiKhlick wiink'n mr gcwiniifn. wenn wir an- 
imhinon (tilrfleu, flali ziir Zeit der HerstcIIung jcnos Gcwicblsstflcki) das 
WrhaUnis von Gold zu Silbcr in Agj'pU;ii 1ft: I gcwcscn sw;!, vsne die* 
Wrliiilliiis gplfgfiJtlich uiidcrwoitip (so z. B. in der von Hapbprlin S. 2ti 
hesprorhoiipn rfiinifich-campatiischrii IViiiRUiifT) iiaftiwi-iBbar isr: dann wire 
itfiinlicli iIjl* ilgyptischo Gewiclilslflck ilds SilUerAf|iiivaIeii1 cbeii jcner 
Gcwichtseiaheii von 27,29 g in Gold, und wir lifttten dann Iiicr cino Vcr- 
wendunf! dicser vk ubcii nacligowioxRii uc^prQiiKlich jiIk Kupfi'ii-iiiheil 
vnt^tuiidfiien Gowicblssitife. dor -Uhzd", iiiclil niir, win oben gcz«;igl, (Or 
Silber, eomipm aiicb ffip Gold. 

Jedcttralls sind also nicht blo» Ans ftltorc rOniisclio Pfund von *i72.9 g 
^und Bcin ^ dcr Uenupvon i,bh r). sontlcrn pbcnso die nenrOraiscbc Vato. 
die doiii Betrafip niicli dpssen Zplintol bildet, einc iiralw im babylonischoii 
Sjslem dps Wellvorkohrs wiirzolnde GiOlic. DaB dadurch llacbprlins An- 
nabnie einer deziiiialon TpJIinig dea allcrpn (Vc dps noiien bclraKcndenj 
rOiiiiH-hcu I'fuiidcH oiae ftirwisse Siatro erbalt. isi obcu (S. -iW) hcrvor- 
gi'bobpii wonlprt. 

Andcrprseits ist ancli cine zwicfacho Entwickbinff pinos und dpssolhpn 
Ot'wiobtsbelragcs als Kinlieit an vprst-hipdcuen Ortoii nnd in verschiedencn 
Xcitpn niclit ausffpttcbloKsni. nnd .sn kjiiniic ininit-rbiii audi die rAtiiisctic Unzv 
fur Ilaiicii zuorst aU ',,._[ dps npueii rilniiBchcn I'fundpH. dusfien ZwOlflcl cbtn 
Vs ^ Yi2= '/lo ^^^ "Itcn I'fundtrs lielra^en niulite, npu entstajiden sein. *) 

1) Die Wage aus Cfaluaf tnlt resteui Uewiclit und vcrscUiflibttrcni Untcr- 
•rtttOOgsiiunkt {Sitemgtber. dcr arvMol Oa. JS88 8. 23 IWocfteriJKltr, f. klam, HitX 
1688^ tbiif.), IS97 S. 3: Koitgrtfiakttu S. J09[45]r.; K, P«rtii*«, SiU-ngjiIxT arrhHol 
Oa.. Ngi. l«!IT S- 3 ( UV/mtwftr. f kfa/w. mi. IS:iS Sp.l!:ij; Arriiiiol. Jithrh. \WH 
S. 71—7!) liml Fig. I ist i-iijgi-rklitct fur iHi- \\%uii^ vim I iMiuisclieU UnJSC l)is 
xtl 40 nuur3iniMi-Iu-ii PriiiulRii niltlplii Krtte unil WagKcIiHli-. AiiQerdcm ist (lurch 
viri tiri;(ii](l(-i'(«>i itvichvii <lie Slelle liv^cirliiict. hv\ iter <lie Vi'iiiii- (oUm- Ketto iinil 
l^t'Iiiilc) l)ci Aiiiirniguni; vmi 'J73 i;. aUn tWs [itirugcn voti 4.-ini*rn nltiTeii roiMinrhen 
I'fiirnl >'i|uil)brii;rt, und t'liinT be^inut die I'li/fUfkiilii an ciui^m Piinkt, lit-i di-ui 
luliiie Kt'lte uiul SL-lial<r) das (ik-iuhiccwtt'bt diircli AubiitiKUiiR viiu liKI g, also 
diMii living; tier auclt iIiitcIi ilat i^ptUcliu GvwicIiUcliic-b ilnrKCAtellleo lei<!)il«ii 
lialiylmiischco Onldmliio Rem. Norm «rxlt>lt winl. DnU dir Vereiniguiig drder 
wicliti^or Kidlieituii des untikcn (iewiclilMjBleines aut* dtrr Wa^e (tinctn Zufnll 
onbipnii);i-ii miIIIc, liahi- icli >lcU fiir ausgcsclilosseii t'l-liallcti. rtfrnice, a. a. 0., 
lint iiui-lipcwivhuti, daB melac Dcutiiiig dcs lioi dcm Biii.scliniU fur 373 g au- 
K«tiriii'lit<.-u Zeiclieus olii T = Talcnluiii auf ciufiu Irrtum Ii«ni1>(t. dad <« iticti 
viuJiriiilir tiiii uiii xnQVKfTni' liauillo. DaD dam it A'lc Surlie aiclit erlodigt i»t 
(Stlmtitpbrr. nnfuiol. Iks. No*. I»3T S. 3f. ( HVAr-wWir. /: tlfm. WiV. 1898 Sji. 2ftr, 
ArcMoi JiJ,rhuch 18'J" S. lu!*), idgt aufw Nt'ue die TatitBclic, dall narli P. Jacoliys 
Mitleilaiig du-s xwrxtinr als /viiihcn des AgMranotucn nachweisliar int uud l>e- 
feooders, worauf K KegjiiDg liinweist, dalt cincr iter Assc, tliv H imlicrliii S. M oliuii 
bupricht. ntatt dcs V =^ '''va des aiidcren filiiokcs d«ii caducaui lUltrl, den docli 
uiich die Wkri.- uusChiiiHi i»ii d«r .PfiiiMl-Slt'lIc' — H^mHiit (st das alle Ifuuil 
v«ii 2T3 B - .liat". _^ 



4U 



529 



Mitteilungen und Nachrichten. 



Ephesos uDd Milet. 
V'nii Rii<I«ir Htrtog. 

Die Krfonrliuiig dcr KroBen iuiiiMtlitn Si?liMp*>lenili(li« Kptiesos unit Uilel ixt, 
aai-li cnt^n AnlnuTi^n im Kiniltieibialter w fHSmxctiaftl jch«r AaHgTKtiunKOii viwi 
Grund aiif iit>u mil uelUURhtlcliendeni Plan xiellifwufit von x«H Srltr nn S»fte 
HclMfTendoD Natloneti, OMen«kli nod Oeatsclilaml, in AngiifT geiioniRi^ii nordvu, 
II III.- ltd cm tJic! Uetliude an graBeo, alter dwli onlicli lictircu/tfii Ubj«);ten, nii> 
Olyni|>iK, I>vlplii, IVt^iiioti niisgrri-ift wnr. fid tidiJrii k>"!C ilur Plan, wic i-H 
Imnier s*tn niuB. vnii dcr |M>r«rinli<-li^n InUiatife encrsisrltpr Pnrerlier sun und 
bt In ilireiu OeUt von ilen berureiittii I«i4ttii)|ti>fiililj::(^n Uaatlkh«n ItMtitutrn uicbt 
oline R«iliilfe privater Sluniflxenz aufKenommen wnnleo. Her groUe tinran); der 
ArlM:itcn war aii* derGroDe drr Ohjekt^ unit drn tt^^tiniKclu'ii Schwii^rlKktiteil voii 
JlnTtinK an nn bcitfliDfi), v\wn darau!^ audi dii> Bi'>s<')irrmkuuj{ iUt Aufgalien. Auf 
lien (leilanki^ii, i;uiizc Ar)K.'il siu iiiarli^ii. uiulitv man vuncichton; vk ncit und 
«ie lanse ill«> FortrlinngKn gi^falirt vtenlen konnten, dim mar dem FindcTglilck 
uml cl«n Xult«ren t'nist&iiden xa aberlasseo. Nan ist an twideu PliU«n die Arbeit 
Eo lan)^ mid mil •iolcliem Hrfulfi: im Gantro. daK die l>?iU>r, hdHirt diirrli die 
Krfnbningrn ilrr irlKton Prriodi- ilrr |irakli«c)ipn Archan>loKic, stch sa^en inuklteii, 
v% i\&rtv uiit d?r VttrrifrfDtlichuuK dur Kiu/.Hi>rKvbni«KC nicbt »<i'wurUt wi>n!t'ii. bin 
«iii Abr^liluU dcr Graburbvilen und Kundv durdi &ult«n? I nixiande f;c»rlianr«D 
werde. Denn bel so breft uud lanfc aDf:«l4>gten tnternehmunffcn vcrftmiert ctcli 
such zn IraM der Beitaiid der aufg«deolcten ReaU. das neben deu Aufnaliiiira 
nirht 711 i!ntl)Hirt'ndc G<'dii>'htnl»bfld «ebwind(^t und der P«r<oiienw«chi^-l kann *o 
ii(>'r«nd wJrfcen. dall mit einem Aus^vheldeuden audi eiii Tell seiner AitMlt v«r- 
lun-n fct>lil. AUR solchen KmlLgnnKen mdiI bride Institute xa dem Kntxclilnlt }[<>- 
koiiii»i-ii, die grollv Pubttiinttoo Hirer ErKvbni>wc narh t-inxHnvn abgegr«niet«D Biid 
al>)t«s<:tilossetieu Ubjokt«D su bf^nn^n. Damlt Ist ta Riide d«s Jaltrt's 1906 aiif 
lieldeii Selti^D d«r AnTan^ {(emactit wrxleu. IMe l.es«r der Kh'o uiif di«-»^ liorli- 
erfretiltrlien Kntchclnunxen aufmerk«aDi xu nuirben, ist der /.week dioser Zollon.') 

Nirlit nur <lic OrJBc des Cebletes, die Hclbodo der tirabunft nnd ille Art 
der liearbeilung. sundem aitcli der I'lnfanit der wis)ieDs<^luiniklii>n Anft^lH- kenn- 
Miclmet die neue IVriodi; der prsktisdien Arctiumlvgiu, die mil dvin if. Jalir* 



1) fyrr^rhttngtrH in Kjibfj»». ViTnlfTi-utlii'liI vAin u«lerrRi<'liliH-|i(-ti iiri'liai^loi;i>'(l)<'n 
Institute. IIU. I'Wlcn. Alfn-d Holder MCMV. 1. (al^ Sondenlrmk vnrlicRend) Ouo 
B<»lindorr. J?iir itrUtmndr uml SiaiUffrifhifMr rwi Efhaot. 

Koaigiichr Mtt*ten in berlitt, MiM. Ergtlmttite der Autffrahumfftti nnj I'mter- 
mtfhmtgem ttil ilfm Jahrt Ili.99. lli!ratis||;e!j:*-b«D von Ttieodor Wi«{^nd, [l«ft I. 
Raitv dw llil«i«:hcu llalbinscl (l : UttOO) mit erlSutcrndtm Text you Paul WilnkJ. 
Berlin. Oe'irg Kcimer I'.hh;. 

Die KrSKbni«<i> von R|i)iesiiK wcrd^n iu iiindcii lunaiuinvnitvrailt. dervii 
fiiisclit^ Tt'ile nber nU-ht Jtiisatumttnlianicea. da-i Mtlt-twerk nird in saiiz zwan^ 
loncn Ni-fti-n ■•rwliciiK-u. Iu liriden I'uldikatixm^n solb-n mit jcdeni Mmiameat 
aath die xudtliSriKen Kinxvlfunile. nameutUcli Skuljitureu uml ItinchriflKn v^r- 
iiffenUtclil ttenk'n. Du.i i.-t »aclilu')i tersliindi): uml [inikti*f)j crfrruHili. abrr tiir 
die uhoaoinie iter Publikationpii nlrd es SchKii'riRkeiipii balieii hie Xuuehorii^keit 
Ut nn iuUrrlk-li odf-r lra«ltc)i, _aodi bUibon imnier mxli lioti-, die Ini Kfhraiis 
zuoamiDcnRenoninien werdeu raus««n- Bel dea ln««briften. dem wjrlitiictilen In- 
Mmiueiil iter Cieschklile. nird dadurdi Kachlirh /ii»iimin<^nKvli'~rii:r> aiisvinaiHlrr- 
ttcriSM-ii. Audi Schluftrcgistrr uml Naclitiiufc konntcu da dii- K|>ilere Heunl/itnK 
niclit ftiMii^nd (•rlelditern. Soil i>twa elneZuKaBiiiM*U)luiigd«r Urkuuiten, ancli 



I 



530 



Miiteihinqen nnd Kaihrichten. 



Iiniiifci't i.'hisi'titt, Mnii itiirf sic vli-llcli'lit iii [irilsniinltMn Sinm' tlii' tiljttnrivltc 
iiKiiui^n, iluiiii Ml- LiHiit >-l(~li nuf ilt-u gtfu|fr3|jliischeu (iiuiKlla^i^a iiii wctt(--!it>-ii 
CinfariR aur mi<l sc^liliuUt niclit tDil ilciii Allertnm al>. MmOeni Itelianili-lt ilit* 
KuUui' 'lei cliiistlicliL-ii und I lirkWhon MlltclaltcrF hU Kieii:til>ere€littKt« Gltcder. 
r'ipite>i I'rfuzip. (luN jeiU'iii ArcliucolKgi'ii tin Kttli! sctiou tliiicli Keiiip AtIii?!! iialiL*- 
gulcgt ninl, i.'^t liicr /.itrii t-rslcii Miilu fni:rK;i.irli in dii' T»l umgKsetxt. 

Don r)storr<>l('li<>rii nav in KjitK^dLt elii st>lii nlclillgc-s OI)j<>kt. rln« AiiemLsion, 
v<>rw>.-g^i:!aoiiiiii«il (I'ircli illo GratiUHK^'u Woods, die leUle T»t uiih d«r Kindlioit 
iler praktisclten Anliaeolngie. Der i^clin«rcii Pfliclil, luf ileiu sclircckltrli (lurch- 
ndllUcn I'laW ilii- fiir ili* Wissciisclmfl iiotwoiidigen XaclignibuDgen durclmilfuhrcD, 
liat sii'li mill sfit •/.v,v\ JdIir-d iIiik liritisi'lie Mu!ii-um uiiU'mi^un uud M aiii'li 
ilurcli «biTrii«fIioiid(' Aufrildfifc'"- uturr Oio ille»1c iidliirlit"- d«« i|i:ili^nniH 
boluhiit wonli'ii. All Avn xii Tasc lieKPntlt'fi l{est«o liattpn die OstomMpiier scliitn 
vorlici- im KiiiwrslSiidiits niit dt-n KtiKl&iiitern Slii<ti<-ii K<!ii>i>c!>t^ d^reii KesulUte 
mit ilpn srhriAlirttt'ii Naclitlclitcn ilt^ AHiTlums iilior riiu. Artemisioo iciiHamnien 
lo) 1. Baiidc dew W'eikes nledeim-loirt Kvideu. Da darf wohl im lnt«ie«te dcr 
WissBtiwhaft Olt It'i ilwii freundwhalllU'hi'ii iCiitiaiiimenurtietleti liciilGi- eplicsisfliun 
Exjtcditi'mcn niclit tintTfiilltjiirc Wunscli ausj{i'»|>rocticn nordeti, da» liriliKclii- 
Musculo iiiiigi- ilic vuii iliEu g^iilauli- aVi»ic)ilfcUi>mk> PubUkatiou ilbttr das Artcinislon 
un da-t oAliTreicliiKclie Werk aiiM-liliL-Uirn. Biiieii Vorguitg ilazn liildet Ja die 
RearbeltuiiK dcr lni«rlirift*ii vnn Ddpli! und DHor durcli die franrii«(*clie Akwlemle 
(in Kahnien ilen Krolleii Berliner Coriius. 

Dem ileulsclieti MilelwtTk wird sicli K<'WiB das deni Artpmision run Kphesus 
■ iitprcchciidc Apullolii-iligtuDi voa Dldyiuu auKlivdci-u. Ui^T licgcu Ok- Publi- 
knlfoBeii tier frufizSmehcn Kxii^iiltjon von llsusauullior und I'mitremoli. deren NaHi- 
finlfit' jHJ-.l dii! dfiit-><:!ic In■1■■^iMcllc KxpedilJou aiiffctrctcu liat, a.\* VorausselxunR 
Kchou vor So t^t uiidi iifi.tur$<-rnJiU Uidyma mil !iu(g)>nommi}n ia die Krundlcffciide 
Auroaliiue der n)l](^si»clit:ii Laiidsoliaft, wtlclii- ruit i-iiicr in Uolioukuivcn vnu 
10 XII in m nnd -Farlien von hwiw Mi in aiis;<vtulirti'ii KtirK^ und tier k<'vi Ij^^enlinrieu 
iind iiroKruinmatisehen ausftiiirlletieii Keihenscliaft fiber die tachymetrlsche Ver- 
ino4>uii|^ Unipcli di>n in iler Levanle licwalirlen Paul Wilsfci tieii Inlialt de* erstpii 
iU'ni'.* biUlet. Pi« tvrliiiiKClic Abhiindlung Isl durch fciue BenbuclituiiKCU uber 
laiidM'lintllklicTypik Mebt nnd xeint <IJe!>ellie v(>r<ilitidtiia- und lielievollo V<>rtieriinff 
in die Aibi'Il wiv- sviui; U'l«tiiiiiKi.-ti am riitiuvfcikL-. 

Melir dirt'kt liistori^dic!* |iitei'<'s«.(' IniTet ilii> EinleituiiK xiiiii tlplK'-soswt^i'k von 
otto Ilcrimlorf, dei das UTit«r»«lun«ti vf-ii AiiIatiK an Kflt-'IU't liatle, Hihn-iid die 
Killirunii: nm Ort seit IsDS in den lUmlfn vnn Itudolf Holicnlpy llegt. Wer dun 
Titcl lieat, iiKVIitv victJcii:hl sagcii, dull einc S tad tgcsclik lite erst zuia SdiliiO 
ijesclirii'ln'ii werden konne. Das weiU Iteondorf selbsl am beaten, abcrer liat aiu-li 
iliirch !>etnp Studieii die Obeneuguu;; ){cwoiiQtrti, daB die nolwt-ndtgv tinimlltiicf- 
aller KorBirliungi'ii lit Kphost-ig der Versuch bildcii inris«i<, die erdgcseliiflittlt'lieii 
mit OcD eiedliiDgsKCiH'Iiiehtlklieii Prohlenien xu verbiiiileu. l^r erk«aiit Wlar dk 
trvibcnde Krafl dei* Stadtentn-icklung in dem Metig^n AbdrSiiit^n der nlten Siliei- 
vuiu Mfcr duTi'li daa War.li!>eQ do Allnvlallaiidoa d«H Kuy8lri.s, Die DanilrlliinK 



d«r frUlier i^erHiideiicn, ju Minui^kulii dcii itu-vamDienfaHsendeii ScliluQIiBudva der 
Werke nniccfUgt mlpi di-u 'lituli A*iac mitiarin fltjcHfts.Hen wcrden? Jcdi-nfalls 
diirfrn wir v* doiu G).-*^'lii«!k iiud dor UiiiKjclit dt-r Leitunmi anheimNlulleii. dfn 
rid I tig en Weg zur Iiumiiik iliaser Fraxen «u liiidrn. TWr den Forls^ang dor 
Orabiiiii^eii nnlcrriclilpn bckniinllicli \un Aiifuug an die aUMlubrltcliFO Cniiiptu(mf- 
licrichte. ffir Kp)i(u<i)» Im Anceiger drr Wiratr At^drmit und iiil liribtatt tier JuArw 
ttrichie ilf» iklerr ai-dt- ItulilaU, fttv Mili't ill duQ Sitzuuffibfrkhtett iln- Bfrliaff 
Mudemia und deni An:eigfr 4£t JofirhM'ha dfn dful/teJit-t areh. ItufU^U. 



i 



MitteUuryen und Nachrkhien. 531 

iIlt l^aiidscliufl im Alterliim inuG au^igi'IioD voii ciirt ^'oiuiitt'ii Aiiriialiiiu- ties 
lieutiK^n Zustandes. Dies ist ziim erstenmal crreiilit iliinh ilic vor/r>glir)ie Kitrte 
von Hauptmann A. Schindler, nelche die UmgebuDg von Epliesos iin MuBsUib 
1 : 2oOOO mit Scliichtenliuien von 30 v.u 20 m und AVisi'limaiiter ansctiaiilicli nieiler- 
gibt. ') Sie l&Qt im Verein mit dem Cberschweinmungsbild Im Kaytitro.stal, das 
jeder Winter biet«t, den alten Stand von Land und Meer in allf^meinen Ziigen 
erkennen. Nun musseo durcli Einarbeiten der literarisctien nnd inacbrifllicben 
Quellen die genaucren Linien (^eKogi^n werden. I)aa scliwierigsle Problem bietet 
der erste Absclinitt der Geschicbte, die Be-sicdlung bis auf Konig Kruiso.s. Bciindorf 
verlegt die alteste griechische Ansiedlung auf und um den Htigel beim Arteraisioii 
an Stelle der hier vorauazusetKenden voi^rieeliischen Ansiedlung^, die schon Rphesos 
hieU, und gleichzeitig eine Sondersiedlung in ofTenen. dorfartigen Sitxen an die 
Berghange (Samorna). Der ionischen Altstadt auf dera Hugel von Ajasoluk 
gibt Benndorf ein langes Leben, audi nocli nacti der lysimadiischen Neugrundung. 
niese stellt sich als eine gewaltsame Verlegung an den noch vom Meer be^pulten Berg 
Kore8Cs)08 mit Pion und Aufnahme der Dorfgemeinden an den Hangen dar, infolge 
der Verlandnng des Artemisioiihafens. Wenn sicb gegcn dieses Bild der alten Stadt- 
geacbidite schon Widersprucb erhoben hat,') so kann dazu nur gesagt werden, 
daB Benndoriii Annabme sich mit Schwierigkeiten in den Scliriftiiueilen ausein- 
andersetEen niuB, aber keine andere Annahme bessere libereinstimmung erzielt. 
Daii die Frage durdi monumentale Keste vorlilufig nicht entschieden wird uad die 
historische Cberlieferung unklar ist, zeigt uns wieder einmal, daC wir leider auf 
geiiaues lustorisdies Detail durcb Berichte und tntichriften uber daa V. Jalirli., 
durdi Monumente sdiou uber das IV. Jabrh- liinauf vereichlen mussen. Bel diesem 
Stand der Krkenntnis mult gewiQ der jahrelangen liebevoUen Vertiefung in das 
Laudsdiaflsbild und die Chronik einer Stadt ein starkes Gewidit zugeschrieben 
werden gegen intuitive Naturen wie Curtins, die oft bet kurxeni Besuch die gamte 
Geschidite und Lage einer Stadt klar zu versteheo glauben. Die Erfahrung des 
Forsdiers, der sicb in sein Gebiet einarbeiten mull, luQt auch die negativen Inxtaniten 
spredien und scliafTt die Voraussetzungen fur die N'adipriifung der Hypolhesen, wobei 
mandimal ein Verzicht auf zwingende Beweise ausgesprorben werden muQ. In 
engem Zusamnienliaug damit sleht ilie aniike Nomenklatur der Karte, bei der sirb 
ebenfalls wieder ein Mangel in den ErkenntiiismSgliclikfiten zeigt. Obwohl he- 
sunders reicblicbe Notizen zur antiken Topograpliie vorliegen, iiilit dus vielgegliederte 
Laudsdiaflsbild nodi einige Zweifd in der Zntt-ilung der Namen fur die Flureu, 
Berge und ISadie /u. Gcrade die wicliligstc Verteilung der Namen Knressos und 
Pion auf die beiden Berge der lysimadiisdien Stailt kann nodi nicht mit resllnscr 
(iewiQIieit ausgesjirocben werden. De>balb war es notwendig, ulle (jnellen der 
Topographie zu rrschlielten. Dii tritt selir biib.-'ch neben dem insrlirirtlidieii ilas 
numismatisdie Material in Gdtung, das in Epheisos die antike Belebung der l.and- 
schaft beiionders schon /.eigt. Von insdirifllichen Futiden, die sdioii jetzt sehr 
zur Festsetzung der Namen geliolfcn haben, daif vollsirmdigc topogmpliisciie 
Klarlieit erhottl werden. 

Auf festeren Boilcn konimt die Sladlge.srhifhte mit der Zeit des Alexander 
und Lysiinacbos. Die hellenistisclic Griinduug im lysiinadusdien Mauerring ist eine 
groBe teste Sladt, aber not-h keine GroUstadt, Dazu fddt ihr zunridi.st die Sdiist- 



1) Kine Aufnahme in ilicsem MaQstab und derselben Manier \fX vielleidit 
auch fur ilas Gebict v«n MileL Priene und Magnesia im .VnsclduU an EpIie.iiiH 
/u eiJioffen 

'D Vgi. Kornemann in diescr Zeitsclir. ulicn S. I7il. 

3) Petersen, HiiL Anhaeoi (SemUKiliafl, Nov. 1!H).'(, von VVilamowitz, Slter. Ak. 
Berlin liKMJ. IV. S. Ho. >. 



M2 



Afttteitungm Mul NachrkJiUn. 



MtSr>i1tt:kfit iiiid Stetii^kell il«r Hntit irk Inns Hire i;{ln!iligt' l.itfp' ninclil itic xum 
S|iielliall tier Kriiiigi*. Zuiii vulleu (ilaiiiw winl sii- (.•iM ilnrrh lUe lli'iiior ulx Uniiiit- 
fitadt ilcf I'roviiii', A«ioii t;H>nicht- Vom rnmiKi-liun iitiil liyitJiiiliniwhcii KplieM)^. tllp 
IQr ilk' AuKgrubtin^c <l<.>ii Schwt'rimiikt liilik-ii, rhtnirfl Hi^iiiiilnrr ziiiii S<rlilnO ein« 
niei»lrrliaft gi-atiriclinclr $ki)u« ili-s itim-'n-ii LiOicnx iin Kalimi^ti iler nuD<;rcn Scliick- 
Nilo. Kfn aiiKRCfTilirti^s Qt!xcliidu«l)11<l kniiii niktftrlirti ^nt am SHilufl iIps fcnnzen 
"WurkM geyelH'ii w^nlen, alinr fWr <leii Kiiij^aiii; Ui difsi- Skiion- vim ktoOIvid Wert. 
GnhOR (fie tnito^nipliiwhen I'lil^'rsiirliimRcn <li<> Griiii<)lage tier An.v!iniiriuK, no 
srbatn »i^ (tie Stiminuntt. init dcr wir an das Studium de« EinK«lnen f^heii kuant^n. 

We gaiiw KiiileitiiTiK iifU«t mih dmii uuivflrsakii Itlirk. deu der loiter einea 
Holcheo L'nternvlinK-iiH linl)«n iniiU. Aii^' rc.irlier Krrnliruii); uiid Anschuuang ist 
)ilip>j «iit/eliie K«$cho|tft. nacli nlleii SellPii slnti nurti km* dftti kleii><ituu Ne>beii- 
wvrti AiisWirke Ri-motmi^ik Ofo Chari-, die dein Slil des VerTtiMcrx dgCD iai, 
Ififtl nW- tien Rlndmck mfiliKanier Samniplarbcil uufkomineTi. 

Aus der EltilrltunK kfinnen wir entnohmen, was K|ili(!»ios (Qr die Gei«i'tiirht« 
iii^ten nJnl: V«ni); ntier dk> alLlniii<'rli4^' 2^11. nietir iibur (ii<! lielIeDiiiti.><clie, nn 
iiiFii>'lon fiber (tie rSinisclic unit TriilitiyxfliitiniKclir. Dux i^t wTrtvoli gesu^t dean 
aiit) ilicKpni Bn>iiii|>iinkt Ktrahlt I.irht iiuf dio gauze Provinz A«:ittii zuriick. urn) 
von (letii K^it'litiim und der WSiw der Kultnr zeiigeo <ll» Moiitiiii«Titi.' diwcr 7.eit«n. 

F.lwns anders nJnl dss GeKtmlbild vim Mili>t ^tfin. Ilierlinben wlr Au»ild)t 
fmt ifrSllere Sckatze loiilscher und helkMilstiscker Kuliur und Gesclildll^ die 
tSriiiKchp Stadt vurbMt vor dem tilauKe von Kpbusos. 

Als drittv im Buiide wtrd ttirh ilinen Perfnimnii snrcihen, dtui vom jagcnil- 
friM-liou AltriieisU^r Cuiik« uiii di<> Weiidn d» Jahrhiitxlcit'^ iii-ii Itcl^'liI uml init 
»wll<?r Kran in dit? neiic Peiiode <lur H<-arl>Pitiing eiiigi>nilirt isl, 

Mit ditweii drel OrdUsliidten iiiiil dnii kandMidteii Prii'iK' mid MoffiK'sifl ninl 
duirli (leutitclie Gcistc»arbcit die ttriecliisdie Kultur Kleina^len^ ivledcr aufcntvlicR. 
(ton Aliinil4^^l, die nn dleaer Arlif'it sind, getiuhrt der voile t>aiil( d«r lli»tArlc. 
Verti 08 v^ritriiiDt iM. die Sti'dten Hirer Ti'itigkeit als Oast, loii iliiieu gefQIiii, xu 
scliauen oder nu llaiis die Werke k'j *liidieren. der mo?e audi an die saurcn 
Woctieii dpr Arbeit iu Son m-n brand mid Kicbcrluft dinkeo, die dajiii nfltlg warvD, 
iind (lie Dcnkurbvit dor KirKcliirr im Mil. wolcli? nicht nur sin Haiidlun^i-r il«r 
Oe*cliii'liU- Kolisti'ff uu» ilirr l-.nlc fur(.l<:rn, »"ii<lerD ^cllKt Wvrle uti^ ifini srhafrrii. 
Id vollem Mufi<j wQnllKcn. 

TUtiiiiKen 

Antike Denkmfiler In Bulg&rien. 

Vull It. t'ilOIT. 

Die d»lcrreichifi(:hL' Balkan kumniisvlon liat cs untcrnomniun, ,dip KrgebnisNc 
nish(j3)iriK<^r Stiuli^D. die den imliken Denkmnicrii llidKarieiDi auf VeranloiKKiinft 
und ({iw.''teiili;il,s uti> Mitl«ln der kwiscrliclien Akiuletuic der WisscuM'lianeii lii 
Urion von forsi'bcni der Wiener Schule gewulnicl wtirdcn". In docm Rriiiweren 
Werke') xu |iublizier«ii. Das Material diiJiu ist liuii|)tsaclil<cb w&liicod zwei 
KonsdmngsreiHen in nulgarien, dip einii^e o!(tcriv-ii-htricli>> Oddirtcn im Somiii«r 
139T und 'IS tmternoiiimeii haben, i^^Maniiiielt nnrdeii. So l»t die vurlicgviide 
SammluiiK ^auiandeti. die diien bedeutetiden Tei! dov antiken UenkmSlcr llnl- 
)(Ml«aK enlli&It und nick in drei <\b(«iluiiK<'ti Kliedcrl: rein tektonische '^VeI'ke 

Ij Schri/lat der liaUianftouiniiiuioii, nntiqaariache Ahteilung. I lief). Utiler Ult- 

wirkuuy von K. Gormaun. V. DobrmskV II. Kggcr, II. Hart! t, V. linflikT, J. OcJilw, 
II. Skflnill> A. St«'in. .1. Zinserle boiirhcltot von KrMt Kalioka. Mtt oinpr K«rt» 
and 16:^ Abbild, Wieu, Alfred I15kl»r. ISUfi. :iiO (440) S. <". 



Mitteilnngei} imtl Naihrkhien. 't'A'A 

(18 Niimmerii), Itiscliriiten ud(1 ihnen vprwandte Bildnerke (44il Niiiumcrii) imd 
reiD liiMtiche Wt;rke (13 XuniiQerii). Dk- in-^cliriftcD. von denen die grierliisclien 
ans Thrakien stavk uberwiegeii, sind wiedcr nai-li dem [nlialte in Kaiscrinsciiriften, 
Ehrendekrettt mid andere ott'eutliche Denktualt-r, Weihuiigen und Gralisteiae geteilt. 
Anliaog^weise sind cine kurzc Besclireibuug der Denkmoler von Abtat-Kalessj. 
weklies von K. Skorjiil mit dcm antiken Abrituiu identiflciert nird, und einige 
BemcrkuDgen zu dem vun Prof. II. Hart) aiitgeuammenen Plan von Marcianopolis 
liiozugefiigt. 

Die.se Anorduuni,', hv'i der i;rit:<'hisclie tind lateiniscUe Inschriflen. Grabreliefs, 
SarkopIia^;e mid statiiarisclie Werke durcheiuaudergemengt sind. L-^t kanm eine 
gliickliclic zu iieiinen. Die »(.-)iniie MarmorMple aus Apollonia aus dem Anf. des 
5, Jalirli. V, Clir., die /u den bedeutendsten ^"erken der griecUischen Skulptur 
aus Bnlgarien gebdrt und eine so grosse Aliuticlikeit niit der bekannteu Grabstele 
deK Xasiers Alxenor iin Museum ku Atlien aufweist. liat man z. B. iiimitten der 
Grabinscliriften zu sucheu. Es ist weder praktiscli, noch kon^ieiiuent, dass Weih- 
nnd Grabreliefs aucb oline Insi'Iirilten, selb-st ein Ka]>f des Herakles unter den 
Inschriften, dagegen der L'nterted finer Statue mit der Inschrift 'EtfttTw unter den 
rein bildlii-hen Verken behandell sind. War audi eiae Gliederung des StofTe!' 
uach den Fuudorten aus gewissen von dem Herausgeber geltentl geroaclitea Riick- 
Hicliten niclit vorzuzielien, so luitte man wenigstens die aus Thrakien stammenden 
StScke vou denen aus Moesieu. die doch znei ganz ver5clii<>deneu Kulturen angeh^ren . 
snndem iiiOsseu. 

Cberliaupt gibt das Bui-li kein gescldosseucs Bild vou einer antiken Land 
schaft, wie z. B. Dumont-Homolle"s Inscriptiong ft motiiiuinits figurt'g dt la Thrace. 
Ein solclies Ziel ist aber audi gar niclit beabsiditigt. Die Publikation der Balkan- 
kommission will finfadi eine Materialietisammlunc: seiu. deren Sdiverpuukt. nie 
audi Kalinka selbst liervorliebt, niilit s'l sohr iiii neueu Mati?rial liegt (von den 
Inschriften sind gau/. nt'U nu^elTdir lO'i Niiinmeru. fa^t sriiutlicli griecldsdi'. alH 
^in der genaueren Wiederjiube und riditigeren Deutiiiig sclinn bekannter :?lui'ke." 
Dementspredicud siud audi dii' in der bamniliing aufgcnommeneu ni'nfcinaler 
mit der notlgen Surgfall bdianddl. Srntittidie In^i'lirifK'n siud f;iksiiiiiliert und 
die ubrigcn Stucke deuttidi abgebildet, der Kummeutar dagegen nur auf das 
alleniotnendigs^te besdirankl. Mau wird naturliili von einer suldien Publikation 
die gr'isste Gonauigkeit und Zuverlassigki^'it bei der Wiederpabe und der Bu- 
sclii-eibuug tier Denknialer erwarten. Kine .N'aebprulung mdirortT im Museum zu 
•Sofia betindlichen Uriginak' iiat deiin audi gezeigt, daU man stdi im grossen und 
ganzen in dieser BUlitung nicht tiusdien wild. Im eiuzelnen aiier kommen doi'li 
Kiemlicli liantig .\bweicliungen von den <.irj^inalen und L'nriditigkeiten vur, vou 
denen idi einigc wirlitigere liicr anfiihi'en mochte. 

n. 13 Mellgvauer Knlkstein, nidit weisser Marmor. Von den iieiden erlialleiien 
Seiten der grossen Deckplatte Iiat nur die linke eine AuflagerHiidie. mit der die 
Platte auf dem .Ardiitrav gelegen liaben wird. Iiements|iret'hcnd iiiuss auili die 
reclite, jetzt abirebrodiene Seite eine soldie .Auflageriladie gekabt liabon. Die 
andere, in der Abbililmig obere Seite isl dagegeu bis nah an die Kassetten bearbeitel, 
was audi mit der abgebrodicneu nntereo Seite der Fall gewesen seiu muss mid 
dan Vorliandeii.sein einer Aulliigerflache ausscblielit. In diesem Sinne ist alsn tlii- 
gegpbcnu Abbildun:.; und llL'sdireibiing /.u verbesseni. 

n. :>l Itotlii'lier .Marmor, nicht Kalkstein. — n. j4 Z. it Schluss deutlidi EIAf. 

n. .'>7 /,. S ,Sf[o].i''ii,r. — u. ."»S Z. 4 uach nOAIt Punkt. 

n. (;-iZ. 1 nadi AE Punkt, Z.'iletzter Bndistabe vordeiii Brudi M. Z.SAnf.liiike 
lirdfte vou A weggebrodien. 6dilussXganzuuie«'rlidi. Z, 4 Anf. ganz uuleserlidi. 

Klio. Ueltriff lur alitn RcKliichtt Vl;l. 3o 



534 



Mitteilunffen H?irf Nadtrirhttn. 



n. 100 Z. 9 nacti tixifif' elufucli beech Tidlitung, kein Buclislalie. — n. 105 Gnuer 
Kitlk«tefn, nleht Granit. — ft- IU9 7.. h ht oher il\i^]iiit<u ak ^ici\niltu xu l«««a. 
FQr das ersten pssat dl« vorliandege Uuclce beswr. Audi glaub« ich ant den 
Stdne Tor N nM-h Spnren von G xn erkenn«a. 

n. M9 I>aA w1clitig« Relief bun Wumn, wdcliefi die Ilcrautigcbcr nicitt aut- 
gftftiiMlcn likben, beHndet sich jotzt tm Museum zu Sofia. Die zwcite. in d^o 
Narhtragen siir Sp. 870 (T. im Ansclilu^sK un viticii ti6ttcr>tviii aus di^m K:i»t«11 
Benniogeu g:ogeli«&« lirlcl&rnn^ ninl wohl Ait rirlillf^c '•cId. Di« Gog^DSt&ode 
wdciie dcr rccUte v»d dcr Bilste de» Helios !>telieude Uaau ia der Ijokea li&It, 
flind Ranx dcotUch «U Ahren erkennhar. tr:h«DH) kann der Grfceniitand in dn 
liiuk^n der zweltea (Krossereo) FiKur der intitlcr«n Relli<- nur dtr ntducnu s<^ln, 
iiiclit (!tn myrnHin. Rechbi van Ai-r HetioiibiUto aaf dem uiit«rst^ii d«r Stralilcii, 
die selneu Kopf unii;Rb«n, \\»ni^ rin Gc^nnstand, di-r gnnx wit! cin .Sridiissel aiis- 
nifeht. Die&er (legeQataixl, desM^n Hi-duulun^ mir niclit klar it,U ist audi anr d?n 
beideti Abhildnngen in dcu ADB sktitliBr, irjrd abur in dtr llcMrbreitiung nber- 
gangen. Von «iner AnetelfniOR dcr DUfj* dc^ auf d^m Re\M bcflndl ic.tien GioWlA 
iKgfD diMi rectileu Kaad des (-rhalLenen Teilet* hfii UDd vou einer unprQngtielieu 
Rrliolimig in dcr MitU der Orundflache des Qi(>bi^U lAt nuf i1«ib SI«ino sxr nirliU 
xu Kpfireii. Der Glebel acheint Tirimchr gaoc reRelm&Bsif; gebiMet f^weseu nn sein. 

n. I2>S Z, 3 raiisvti[i] Oder hoclisteus /Wt>7vu[i). nidU A'dtp^t-ii, Das Jola 
adscrititam M nirtit nur negcn dcs uiimitlclbar ToraufgclicDdrn jti }i«|«" '•4-i'i|U)(wfi. 
i(ondeniauchweReiidosaufdriDSl(iij«vorbiiiidonciil)cscidid)fitpnKauiiis3n£un«lim«n. 

— 11.30.1 Z. 7 Schlusa das T iiocb aiclilbar. — n. 384 iJrauit, niclil Kalksteia. — 
I). 342 Kalksiein. Z. i Scldu« TWI, - n. 34C Z.3 Sadiisxdct.llicli EY. Z.G ScliIullTHP. 

— n. S(19 Cbcr dciu InscliTiflfelile betlndet .>^k'h kein rundcr Schild, soiidero ein nte- 
driger. i]iitzwuij«txt>clirbe&clindigten Kckakroterien vemierterGJeWI. — ii.37SSaud- 
sleiii, ult^lit Marmor Die Ligatur am SrbluQ der 'A. i ist dnrli f<\r\\cT in RA auf> 
zuloxi'D. yiK audi Z. 5 beweiit. Der Name dcr WratoHreii^n nU-bt aii<Oi liler, \ii« 
80 oft In ihrillcbcn lUKrlirlften, Im Xoniinativ. — n. it!)9 KalksLeiii, nicht Marmor. 
Z. 5 deuUlch XLV. ^ n. 401 Z. 8 Aiif. MA li^eri. dann Kanoi. uas die Lefliing: mil(t>i> 
nnwabrsdieinlic]) mai'ht. Mair]i[tiM)] tt «(ifrO vim nire bercrhtigter. — i. iCA Nidil 
Uarmor, sondcri) graber tiH)k<«tpin. naKdciiWcrt dcolb-lifrsWdcuk'ndficointracbtiRt. 

Selbat vena ftbtilicliu Fehlci and Ungeiiiiuigkeitfii auclt iu nndcrva vou mir 
nicht rovidierti.-n Stni'keii vi>rkoinino:i itdllU'ti, nu ixt d'icli bt'i dpr MaiiK<'niiiriIgkeil 
dor meisteii tUlierigeu Abschrlllen uiid Wiedergalwii der aiitiki'ii Detiknifiler 
Bulgarien* dii^ Publikatloii (]«r BaikaiikonKiiIsitfoii elu M-Iir wertvnller lt<>{lrag ffir 
dereo wlsaenschaRliclie Erforsi-bting mid VerwerlanK- P.» Ist nur zu bedaiicrn, 
da6 in dleaer Pobllkatioa niclif eine grSssc-re Voll)<l£[i>ll|;keit, dl? docli leiclit tn 
enieien ware, angcstrcbt uurdeii i»t, .It-lzt fcliipn nii-ht nur die ersi in lii-n K-trtcu 
Jahreu m Tage getrctcncii Stticke, sondeni audi vielc dor sclioti Mlicr bckntinl'i'n, 
die. wfe icli ralcli xu ilbeneiigen Gt^egvnheit tialle, ebviirallii einer griindlidien 
Reviidon nnterxogen werduii sollten. 

Solia. 

Eln neuer TiglatpUeser. 

Bishor kuonteD ttir dr«i AiKyrcrkoulKc dc6 Nanieiif 1'iglnl[ii lc*cr {TtJMti- 
aMtiarra): 1) deu SobD Ad£ur-reS-Ui'c(, Ktikol !Jutakkil-Nii!<ku'8, Oreokel 
Aifcur-daiftdK: ^1 <leii lJrgroBvat<>r Ttikiiiti-Niiiib's II., il^i VnUnt AAJiir- 
iia^irabals'lll. [aBo-sno t. Clir.); 3) den bibllscheti Ti8lat|»ilcser. Der Vater 
von Nr. S nar unhekuiinl: ein Adattnirarl, Valor cinen Tiglatiiile»or, den die Aus- 
grabnntteu In AsHur ergtbon {ilia. lUscfi. (Jr.iia. \r. 21 S. 3.'i etc.;. Kcliicn die 
notlgcn Redinsungen aa erfulleu. Neuerdingnaber liabea(a.O. Nr.Stt, Nov. 1106S.I9) 
d)e>e Ausgrabungen crwit-acu. daS in das ta Jalirfi. v. Clir. iiicht nur dleser eliK>, 
sond«niiiocheiaandcrerT^tl«t|>ile»er, Solin Alfiar-rci-iiti's, Gokel Atfiur-rabi'a, 



6 



ifiOe&unifat und NachrithUfL 



d35 



gehiirl. uuti twar Isl aawheiueml (a. 0. W)) dicwr Tiglalpilcser der L'tKittBtater 
Tukulti-XinlirR II., wahr«nd jcnerSobn AdadDirari'v sl» TiKlBtjiileser II. eu 
beinchleii int. Die Kumle von TijicUlpilcsers |T[>.]I1I. Oeti«alogi<- Tcrdaokeii wlr 
einei luBctirlfl Mines athon sudt^rncitig bekuonten Soliii«« ASiiur-kRl(diiD)-il 
Die IMv <liT nuoruetir bekannteD llemcher Isulet: Afijlur-dstao — Uutakkit- 
Niisku s-S. - ASSnr-roS-iSi 1., a.S. — TP.L, a. S. — Samii-Adad und ASinr- 
IwMuUa') seine Soline . . . Adadnirarili. — TP. II. k. S. . . . Aitjiur-iabi (bbtiur 
.AMttr-irli*)- AJUur-refi-iSi II. ».S. -TP. Ill.s.S. - A5UrkiiICd«o)-il') «.S. 

— Adulnlnri Hi. [tiiUwt II.] !i. S. (UII[?j-890 r. Cfar.) - Tuku)ti':4liilb 11. S.S. 
(89W-S5) — AHar-nssir-abjJ HI. 8. S. C886-M0J. 

NeliiDft) \iiirvi[iinalan.diei« U»t« seluuiiiuelirlli(keiilu)). Vod Adadnlnri'BlII. 
ft«gieriing»a(ilntl (!)1l) \>\» nut Sat^ow U. To<l i'tfi) ^iitd '^OT. Jaltre verUufen, di« 
Hicbaari2ltL-Tncti«rTer(e{l«ii: Diirch»clinill l7';,Jalire. Fa«t denR«lb«n Durchwlinitl 
tifctet D/DaNtitf C d«r bsbylonlitdieii KSuig&liHte, J76 Jabre auf 36 KSoigc, DuTch- 
suliuilt 16 Jalire, urilirend die iler hier Ittliandelteti Periode uft)-riNcb«r Ueschicbtt: 
l>aralHe DjiiusUe D. 11 KSdIko init 133 JuhruD (aJso durclisclinitt]. mU ISV^ Jahreo) 
timralU. I.egeii«ir 16 Jaltre nr dii^ llerrMrlier-Ui-nonilioa xuKnmde, wgdaoiKD wlr 
mil TiVsll. lU-gicnin^-sHiilriU um diu Jnlir !Kit uikI nuit duin TP\l. »iifoa.l086i, 
aUu ill tioe fftr ilax korrigl^rle Datum vou Baviaa (TP. I. oin lOto; nngeflUir 
xiitrelTeade Z«lt. 

BlfhrrKebeiialnodie Auxgrabnngen Is Aiunr kelnen Anlafl, vod der Oder einer 
Korrektgr iles alleo ubiigcn assy ri^c ben, babylani^chen. agyptiischon Datcn and 
Synclironismen wiiltfratreiiendeo Daluia^ von Buviau {Zvfi Hanptpmbleme S. 40/ITI, 
JoArMin-. d. tiM-AiVArwiM.S-t [1901, I ^IfT., A'fra 111 160ff.) atxu»>cbfii und durc.b 
Vlederaufiialitu« des iinkorrlgi«nen Datumi) vod RaviHi) (TP. I. ntn 1 1 10) ern«oler 
chroDoto(;iM:)»er Verm IrrnngTilr und Torzuoifoen; einer Verwimiog. die dutch zvoi 
andcrcto AK«iir g«fun(li>iie und elnanderto, wiesiedaiil?h<!D,direkt wid«niprecb«Dde 
Haten -KliolV smt.) K^^K^n Truher bekamiUlch noch geatelprt vrilrde. 

Ot) wir iliiicb weitere Kunde in Assur dazu geoAtigt arerden, b1«ibt abzuwarten.*) 

C F. U-H- 

I) DaB allv ADftabcii, die atiT eiaen TP., S«liii etnes AiSur-refi-iSI, oboe 
NennuoK von TP."» GroCviUtT KtsU-lIt sind. uun dopiicIdeiiUx vfcrdtu {z. B. dlu In- 
srbrinKSflig !^alll.'^l-Ada4l'» 111 k3 .Vr.!<, der el>L'ntiu nolil Soliii TP.s III. wie TR'sl. 
Bcio kann) und daU fcrncr, da ASSui-bel-knIa und Aiiur-kal-ilU) aU Kurx- 
foraioa r/me* iiod draMflben VoIiiiaiQ«DB A5iur-liel-ksl-ili ,Ai)aur ist der Uerr 
allvr OStUr* aurgcraSt wcrdcn kOnuvn (.Z*ea itauptpnM. S. StiOf.) die Folge AiAur- 
T<ai-\il - TP. - AS6qr-(b«i)-kaI-Ciiii (SyncJiron. Gegcb. Col. 11 Z.X— 37) als 
Kwcimal Hieh Kiederbol«nd in Bvtracbt koioinen kann. verdient fOr ov. kfinnifrt- Kr- 
i>rtcruo^n n-mivikl/ii uvrdeii. — '2j Dunn rnolUe die altur Chrouolu^c ror 91! (Ilc- 
glnnderass- KpouymcnlisteiiJ von cl Ainarna and DcroMos {oh. Bd.lll 13lff., iSjfl'.} 
tier, vhvi )cegeD als nuf (Jruud der keillD»cli rlfll. DifUD^aiigalx-n, aurgi-tiaut wcrdcn. 

2u Pramarres (S.339): Untcrdun too Breccia im Bmll. iP AUxrmdrit Hr. 6 
(N.S-J'.S)^ ll^ll'. vi-rotrcQtlJcIi(«u lascbrilleu dinalexandiln.Muiicuai buflndctfricb, 
Koraiifirb liinwi-iscn «dl, i-iot- weitt-rc Wriblnscbrtn eiui-r aiio'ioi des Pramarrca. 




Personalleo. 

A. V. DoiBancvwuki. Ord. mlloidi-llicri;, bateiiiesRurnadi Jeoa an 0«lzer'a SteU« 

BU8f:«ac)ilaKeD. 
Walter Judificb. Ord. In Krla»g«D, lial il«n Kuf nadi Jena aDgeDommcD. 
Prof. Kliraar KUbs, PrivaLdoi. in Berlin, iiit einem Knfe narh Harbnrg als 

u. o. Ptuf. for alt« fifscliichte grfolgt. 
P. U- Meyer, Prlvatdox. in BeiHn, Ut do» Pridikat Professor rcrtivbrn wordea. 
l)«Dt:dictiiiiNiese,Onl.iii)laiburg,liatdieonl.Profes8iirtlB.O.Inl]alle&benM>mii»en. 
In Basd lial Kicb B'elix Stilhelin f%r site Oeschlclite u. Epigraplilk habilitiert. 

«' 



5S6 



Namen- und Saohverzeiohnis. 

V'Xi II. I.nttemani. 

TkM aiifarMMMM ilxl titwniUaM. ille Bar <nUM. bIiM nna l«Mi>*iM •nnlcn. - Mr liMhimtdllrH 
Zikl«ii >f iHtbaM 41* Aino«tk<>>i|i». (tftrflilKbt KiHKn •Iml la citRllteclHi, iMtMwh) to biriiitvlMr Purw 
■■ I giB i i i lf B} dat bUliBHhr l)|>bakri |>t •m* Hi Krl«l>l<'*>* ■••■. K>»tx UHWCchml arviim. .CMMr*. 



AcliBJa, Vebrknift t&f. 

,Acliaicr*, Kiuwanili^ruiiK . . . n4r. 
Achaimclicr Bum], Aufgcliol . . 7.% 78 
Acbl&iuv, Dbniad. Arainl«r . . I!)3f 
AgTptM, ptol.-rom. Kechts- u L'rkuDden- 
ireMD 420;Go: frilli|>tol. Verira^urk, 

iSit.; agoiUDom, Notariatskoulr. iSb, 
MSf.: /(ipoypcvn 434. Ull, 44G;9: 
n-yjIoipiitTfi; (rom.) 4(7 f; .l/irypui^ai' 
(rfm.) 447, 449; HciruUvi-rlr. 437/?i, 
448f, T*«'»"'i( ■138': LUeraherir i\ii, 
436/42,448/5]: ("^r./rwiilSa'^StiiulJ. 
versctir. vCna. Suldatei] 440; inCindl. 
Verlr. 4VUf.: Eteglanbliruiiz Id frQIintol. 
Zeit 451 r.. 457. IfiSf: Dopp«lfclirin 
ibija; Afti'yfft^or 4641.; Stipulaliotif- 
klBtisul 449*. — BuxcicliniiiiRca f. Vcr- 
lrsg«urk. 4L'8/J: in rum. Z«il 446 9: 
wrr^a^i} in ptol. Zeit 423, 135/42. 
I.Me >ler n-Papyri 4-J7/M, n. (i<oy(i(,- 
433), 43Sf. ; •). ID roui. 2. 44:f;t<, l.iiMc 
(ler -j.-Papyri 44:j/C; jieill. Oreiite dco 
Oi'Ijraiirlis 147 f.: crdioypfrK^ffc 447.44?; 
myyoti-fii^iiii'ifxn 448, — ProKell iiil 
111. Jli. V. Clir. 419,65; fVw.fu- 4:i9: 
t'ormcn d. p«tila 4^*^ (460); Kiu]^lK;u 
ftn 0. aiifintiyvi 459i'Gi;. 4(55; VoninU-r- 
nueli. 46tif., 4l)3f.; ChfCKiatisteH 4a4. 
459, 462: wriS^irdi" tft/itMnov 4(>lf. : i(p. 
diT it •^ixntnul 46jr.: IlinilerjSlir^kvil 
440, — Beamtc: "(./iq^iirut/rij,' 400'; 
fifUlii.txoi y^tiftltittii-^ 46j; fTiimi.itxiti 
A^; otxoranoi 465; flr7y(i«nf*nf i'^,/T|452. 
4(i$l : ht<itt).Ti: 4i;.>. — Archivaiut (*f.- 
roAoj'fFocJ 44T. 4G5; /\'t,it"H'i(i<ii Aiif. 
- A. unt. d. Arab. SSaf. — S. Clielasir 
Agypt Feldluiter .VJT'. 59B; S. Slaiidartfu- 
wugeo 394/9. — A. Oewlfhta.baljvlon 
abgel. 52Jf.; i. PfUiul J-26: «. Km.lW- 
oinheil 525..'8 



476' 
287' 

394 f. 
100 f. 



Aei|uitat< auf MQiixeu . . . 
Aeropos V. MakvU., RtK-Zeil . 
.AlhlopiMch s. niil^iiirh 
AMkaiiischc Xiimeu iiii A^pt- 
Af!«itarc]iO!^ ilelpti. i'(icin.jj/>< 
ARrEgeiituiii iititcr AumixtuK 473, 476f. 
Alglns. Wclirkrnlt .".... .iBf. 
A ijjOKlIiuiiu, Welirkrall . 65 

.4i)-iv.uf. ilfii|i]i. I'ernoiieiiimnK^ lli>' 

niutlii 10. 81' 

Alexander T. Phcrai 'ibf. 

ai.iffuroi 21' 

AlUa-Schladit b. Dfodor . . . 348/6 

Alman 190* 

Alphdos ». Olyiupia 
Altni1jblul«i:li.Uter«t.,ZuTiirl&is8)gk. Soi* 



Anion Buf Itsyvi. KeMx«Icli«n . 395 f. 

Amur™ *. MAK-TV 

ADiyntasIl, v. Maknl., Rpk.-Z. 2!I7'; A- 

ill. 'J97,303. Ketf.-Z 297' 

ADdrophagoii l>. Herodot . . . SS«/S 

iivrryiiffnto.i {-i^rvinii;) .... 357* 

«liB»ria* 24S/-W 

Ansaleii b. Dlodor s. Itoui 

annaleji Diuslnii u. Dioilor . . . 847 

« vTiyifr.if Of 464 f- 

'Aitifinyni Ki'9trl>iti)r .Vrc(j':fiivrio; 830 
rtxf'fiOtffpi \i. Dloiior . , 371 r., 37M. 
AptDiiiii-f'bcrxuDXiluuiiib.. l^kHl. 226.80 
Apullodor uli. llellaiiikos l:;7f., 133; A.H 
ChroDoloxIc 1^1: >;ftclitrax ^u A.« 
Werk ..... . . . . IM 

Apoltoii opMi|>iia^s ...... 11* 

Arubvr iu Anpten .... 832 f. 

Arabien and ale Scmitcn , . . . ISfi 

Arabische I'apyri SS2f. 

.\rani, Gruadbei). \'JS; asnyr. Spnirligetir. 
108; iD<i.brbr, l.itpnitiir = Syrieo20'>: 
H. Arame(u): 
AniiuSer, trlu-iinai ISfi.S: errt« Krwiliu. 
<I<.T A. 197: soIlHland. Stamm -KU; in 
Kir IST;9; inMcsDp<itiimii^nl86. 1$9<9S: 
bet Chmrjii UU; iu I>ikm»tiua lVi>, 3<)ti 
in Aiinciiii-u 1'j2', 198. 191): A. und 
Helliitfir IM. 195 2Ui;3: Angrfffe auf 
Syrien 195. 19»: (t^sicdlung 200;8: tu 
Batiylonitii 18i^ i(iS', il2, 317.^; Iin 
Ujttisni'land 2l«. 2IS; A.nnddwyicr 
193f., IMla-. Kinvfaodrninglii Auyrieu 
217: A. u. Kublu ki-k- Elxni 2IC: uoinu- 
dbdie A. liH. 197, 21.". f.. 225: seBliafl* 
S17j^); Riibyloiiwitriiiig 318r.; TnliT- 

SIDE d. >ali-jii 221 f: s. Afhlame. Suti, 
aluii: Darnaiikeiie 

AiauuiKcbe R4.>umti> in assyr. ii. babylon. 
Stldt^n 219: a. Sekrctlrft fu Niulvdi 
221 — -A. Fursteiitiimcr iii Mcsop. lOt!; 
ill Syrleti 2Wi. ~~ A. Stauiuu-5>'aiucti 
prlialt. 2<i5r. — A.Sprache202r,2l8 24: 
oM- n. npKta. 224; Lamlewpr. tn P«- 
Inslinn J03: ^lurasnyr. KonlmKt«n J19f.: 
ni.-wu-btcii 221 r.; iiii Assyi- 221: In 
Vcrkvhr u- WploniiiUc 22-_'f.; iintcr d. 
Seleiikidi-n 22.1, Arliiinifiiidnn 'i'i.t: Kr- 
Iu8chi-u 22Iif.; nioOiTiii' I>iulc<kte !i4; 
n. EdoBxeiiiacb 

ATanie<-ii)u. Aniieniuu 10!); iimien. Piinl 
199; 8. Aram 

Aichcdauitis, delpb. Arclioo . , 4101!. 

Arrhflatis v. Maked., Todesj. . . Ml' 

Arclii*laoil*.cti<r ii. picloii. Krl«K lS7f. 

An.'hidaiuOii, dcipli. Arctiuu . . 411' 

if;i;.l»i'iiwnf)jGcudariu.-Cliefl.AByp.460' 



1 



Natnen- twd Sarhveremhnig. 



5S1 



6afl» 
ArclK>Dl«ii-Naiiieii, Slioliclie . . 909* 

Arderikka iei 

Arsdosauf il. inaked. Thrno ^9. .tnii, SO-J 

AiRolis Vdirkraft »i 

Argollsdie Akte, W«lirkran ■ Mf. 

ArKOiuuliks. Alk-r sn 

Ancfls, WclirkraR :>6T. 

Aribl «»• 

ArUteiiJea ostnk 306* 

ArinUixeniiAi, il«lii)>. An'lion . . , S9 
ArkaJtcn, 'Vt'clirkrafl . ... 74/6 

'JtwM/if:; •if»iiU»»tic S80 

vliiufrorpof^ KroaushOiifel le. Olympindl ' 
Arman a. Arani IM*: A. u. Armcnkii 190* 
ArmeDwn s. ArHin, Anitiider 
AHcbenalt&n 4f.: % 0)yin|>iH 

Aspis (Arsos) 173" 

Awfur, (Jolt I9«»: Dsr^elliiiih' . 39A' 

AUurTfj-»i 1. u. II. K Kb 

AsjiyHeu l>. Ilenxlut ^6lti A. a. Ital>y- 

ttmicii viTwci'liJf-ll SiG 

AMyriwli- l'~c]dlagiT394>f.:a.^laatl.in«n- 

wigvu ^?<t. tt^-t, SUer. 3!i9: a. lU-livf- 

tieh. 395'. — A. Sitrarlie: Araiiiainnivn 

•Ml ; imnciiawt. Kcidi^S^r. ; Krl&«rli.S» 

AMnrlc u. .lane 487f.; A.-Tem|iel aaf 

MeUU- 487r. 

AMyknitoK. IMpbier: Be»itxii. Kinfl. 401, 
403; VcrtrtWDUOg 98f.. 94»; TilKUim in 
a. Pachturk. ^0I i, 417f-; HQckber u. 
i{*.-tiiiliil. 99, 403r.: ». l>clplli oTfiiFri^ 
Athi-ii, tlrakouL Vevt. Sil"; soUiti.Veif. 
30«/IS.3l5.SSi sol. Kot]tnkt«rccUt431: 
sol. UanxortlD. SOT^ »l,t* (314): nfM.'- 
jr(M4<$ b. SvlOii SISr., 320: r'<V>ro<,- /jc 

StI&f., 309/1?, SI5,S.320X — ArchynU-ii- 
wahl 301 1-J: Zalass. <ler (liiipeU ai.sr., 
a3L',<K-i Zcugiteu8I4f,: SiUaUmiUtcr. 

usthi 3<>.'.r., aio/ay. 3d-.'. Z«hi ti. Scti. 
3l3f.r8aa: Walil (I. fole(cu 317. 320, 
(1. Klfipiuner 317: Z«uf;iteiisi'lialzuug 
3I3'; i'cj?™»' .■t'>/-»V'"W''»" 3'*I''- -- t'liro- 
ool. (I. naclk^ol. mnatK; . . . Zi'2* 
AUtsche 0rii<.-riin« . 30>i* 

AtuiD b. il. AthitiKn 2S»n' 

ffr>.(»v inhifini 284r. 

Aunink«r 479. 4S3. 487 

Axons. ScUachtrdd iilj^ 

Babrlooicn, Slatlt h. Lan<l iVi-. B. god 
Asyrteo Terwcrhstli S-.t;: s. AramJIer 
BabylontKClie SiljjUc 3:'3r.: b. WilirnuK 
52Gf.: b.-ajwyr. S{tricli« *. Assyp. 

Bariiii. ilaltKcJio 49ti 

,*Un (ArehiU) 10* 

Baube»tini»mtiKei). Kriixlt.: fonnclliano | 
1431: n. nil. rnir>ti'lii<- lyt: Diittell). I 

HaBans I47f. J 

HiiQfntnurf (grioch-i ..... I4i' I 
Itau-ginitlie . 154*, IMS 

liuutrrtruK fKriL-t'li I I4A 

It«'(e!iIimiiif!Pii iitiiinykfii. Slwll. 173. I7«» ' 
Hi*rw««)». 11. il. Iif»c. Sibyll. . . 5J3r. 



Salln 

Rlbel, Ettiool»({l« IPS, WS 

liibrax. Keutcn4»ill . . 239. 246,i« 

Ril-AihlHiiv IW 

Kit-JHktn 214 I'.. :;tO 

Uololko. uiil. E|i«in>:ltivDila« 3'.*r. 42; ilu 
lictl. Kr 40 2: BuiiilriU m Artiibnxos 41. 
-Aiifgpliiit34;.il:7.ueidtltto!nitfK.3;"r, 
.Oslboiotifh-* 50; A. geg. die Kvttuu 
42. 18; allg. IVcliqifl. 41 f_ asr. .il; 
KplictirD t^,>: il<j|ililfn S^if., 3^>: H. in 
il-SliIilarl.ataloi,Ta45,4i' I'dtfl^liroS.?. 
44.49: IMloplmreii 43: Lcirlile 3.S. 49; 

irn-giiir.iv :ts. 4'.if ; Hi-iiiTi'i 3i;r.. 37*. 

44f., 4:^; 1lDnii|i|H-ii 37': Ortuiuiflltictic- 

ueiiln3S:£ttIil[ier41; )|UlKk^K<;■l• K'.ill- 

liiiifcnli' 40r. - KinrQIiiunK tnukcOoii. 

Bewulfn. 44. - UiliLiTkalalogu 4:;^*: 

Sc]iwnokiiDK*'i] d. /.alilru 4 • ~ !>- B|iu- 

nieiBontlaa: Deliou, l^-uktra, on-lio- 

QiCDos; TJielJtri 

iiototlicli.Ilund in il.i{el[d). Anipliikt-tU' 

l<ury«UH'bi-» l>. Ikroilot .... :i<M;^ 

^«.,iA^ = AivO(wg . . . . S13' <3t4r.) 

Dritiiniiifii niU-'li il. row. Ilernicli. 8:f: al.i 

Schatleii retell &3/:> 

Itfintii! II. l'rokif|i, = WpMr(Trrr«H»f,, 81,4 
IIiilKarisclK- Deiikniidor .... 532,4 
IlyuiilttiiM'lic Clirutiofiniplicii 2:iT', ?3S 
Caecios (Ajiji ClaudiUM. .SpiUiiaiM 37.'i 
Clialdacr s. KaUlu 

Clialtlia, unpr. G<jtt<-.toaiiic* . . r.>3' 
thalkifllker 11. Aniyttta.'i Ml. - . 302 

Cliarriiii . IIiI' 

ChAtti-IJuider iii ns^yr. Intu'lir. . . 203 
imfuyiHiifot ... <34, 44l','9 

ClicU A. llctliilcr 
ChfUsir, Bflndu. ni. Agy|ilm. . . I!i5 

cliiro^rnfum A'Mt 

flfflintl^ir (-rin/(«,-; .... 424f. 

CliroDolof^c (lr» alteu Orie'Dt^ . - Vih 

(.'iiubiL-r 66: ». KfmuH-rier 

ntale AtODS U 18S, IXt 1S7,0: Kxecti. 

XXIIIJ3 -ilO; Rirlitcr IIIS \9h. - 

Akcliiu. Kits. llJt as': Arlst '.ia^tr. 

aw.. V3 I20>. Vli 30G. VIIE 304 IS. 

3IS20L 322, X 301» 313'. XIII 31:;', 

xxn aos*. 3iof.. xx\'i zuu xi.i 32i», 

XLVlI30Sf.: Uio(l.XfI23,l.24.1 348,iO. 
Xn24,2-id5.*lir., X112«,l 850r.. XII 
6y.3 a.'-. XIV1I2 298f, XVi9 29fif- XV 
26 3*r.XV3;;,2 3«. l\hi:i 57*,XVC2,1 
71».XIX77,4 18': UJwnyK. Hal. A R. 1.34 
», !>r Tliiic. 5f. \i-fl. IMOi, Kp. nd Cn. 
Pomji. III? l2'.>):t^u<.talli.atlO<I.XV40^ 
l{5'; Ik'ltwlvl. IV IStr. 263 J. IVi)3 ^ftJf.. 

iVMir.2ea(:, IV76£64, v.wf. 2h^m. 

\H 2t:2C; Uokr. 1V12<; 3011 Vt4G 
S99,S<H; J..w-plj.Xlll.W2.V"f,: Od XIX 
172fr., 174': Orae.SjbjIl. IVMuir. 323: 
Paud. Ill 10.4 99'. Vl3,3 3*. V I3,S If,, 
VH.2 10', VI4.4f 22'. Vli,2 3S2r.. 
V1.»,T383. V|j^2. V 15.1 1 II. VI5.1S 



6Si 



NamtH' uhU SacJuviiekhnis. 



3, VI 17,1 383. VI iO,l aO, VI ai),7 380,(11, 
VI20.ll I0»; Pfnil. Sctiul. 1U10W8 2; 
Plut. AraL 16 7.^: Aria. 1 i\U; Def. 
Or.41 -i; Philop.St 44=; Pdlyb. 11178.6 
K», lin8,STl>,l i-iTt., IIIBO.1 2i8/3ft. 

ins;i.i «■_*;, tfso, m83.i(i'. sai/i;; pto- 

kcin. It. anlJi. 1V2» W/.'r: Strah. Vii.ii 
i29;Tlitik. f i7,i u.Sff.l JS. IVM.I .^3'. 

V7ifr. CO/:/, fisr.: Xen. Hell. iv-j.ior. 

iif. VII4,:(1 S; Staal «l. I.ak. Xl4 r,S. 
IIU t;i; Zoniirts VIIlLO -JW. - Caes. 
U. 0. II Ant ':ST/JS: CUuil. iii Kiir. 
llMff. 84: Kulrwp-Vlll H 17WS4: ln^l. 
(iai III 134 (Hi. .ScckelKublei) -liO; lU. 
127.7 234. XXIIW ii6. 22S. XXIIS^ 

aiii, XXII 3,G iaT.L'80. xxiu,-jrr. ssij-e; 
Win. n. li. Ilisaf. 4tiii; Fs. Ascon. in 
VerT.lll,8U§aJ(e(l.Oielll-ltailern:)0r.; 
tipartiun. Vit. Sev. lU ISO', Vil. Di<l 
Jul. !l,S.VII3, VIIIIO 178/84. I82«; 

Ttu--. mill. IVifl 47ir. 

AW- CUiidms Caecuft a. IIori 

Cogoumiua in d. r5n). Kasti-n 37ef., 360 

Concord ia-Teinpe I in Koiti .... 481) 

Jd^MMEio,-, tlinik. Gott . . 16'J' 

DaiDinam, baljyl. Kaual . . . 80i' 

Dainulu. atl. Arcliou .... 3t3' 

IhtiiiitAkenc. .\r!)inaii<i<-riiiiK UTO: Oumas- 

kii!<' anl. d Ariiriiicrn .... £01 

DelLoii, boitit. Aiif«el>oI . 3o, II, aor. 

Delphi u. TJiflieii 95f. , tlirung TlielJeiui 

i. J. ;!i>3 'jGt.-, Elir«iiilckrete f. iniokier 

40H^I2. — I>., Carleiweaeii bi>t: <rtaotii 

\>0. liO^ ii«lit. axaaii vgu 3G» M/ISO; 

Vcrtauute von 363 ai/S. lOOf.. luSf.. 

111/4, Il5/2.i. IU4r.: Keiiabil. 405;ViTb. 

V. Sis ia4f.; V. V. 3m; iou.i v. v. asa 

4«5 ; Vorb.-tiiitcr in d. Piiclituik. I04i'2lt. 
I00.'5,4[4f..4l7/'J; « liiaclir. BCIISSV, 

— I'atlilcrlii'lmiijt ii. vtnrctin li:tf., 
4(W" (4031: .'^ti'intiiiilUniBi'ti 1302; «;■ 
/«■«! Iisr. - .Morial Rtikatiof. it:,'!'.; P>-- 
tlifen. Zftt !iif.: Ktiilij -Pylala <31 Hi*. 
4G;i ?;iii. - hautfitiKkfil iii]U-r Hdo- 
inarclms u. l'li.i>ilns 101.3: I'opot ikr 
BauKi^lder !»El/l<i4; Ti-iiipL-l i\vr lyiyti,- 
l:Jl)f^41J/*,4H;;I'lalteawainlni. I'*dil- 
urkundcii uiid VcrbaimteTil i,-.1«ii 4141'.; 
ff'i/nc I3I^ 410; bolut, Tli<'>:iiirus 1I5*, 
.i)li»kii«cli.* l2lMMLt>kteruiiiuer406/»: 
iilaUl^di. Dreif. 400 — S. Astykrates; 

<»n/iorc!i umliodorificli , MS 

J«pW.(tr»K. Ihrak. Uwll . 170* 

DMiina1«))<t«in im atti!i(^li. Staalsw. tl|0'. 

- D. iin babylwn, Milniw. 5iCf.; De- 
jtiiuaileil.d.ilt.rftm Pfuiid 40\*y;i,ii8 

Aiayifttf'^ iiD riiiQiiwben .AKyi'U'ti 447. 44it 
Didius Julianiis I7SM: MutUir CUra (?) 

AemUla 179, 182 

(lumiuifii.- nHUiilbewdikddkiiiiicnt . in:) 



shIm 
Uiodor, EiitAteli.-Z- Nvlitas Workes 467; 

/.u«erlh.'«»iKk. 35.3(ij'l3: Clironnlogif d. 

lldlcnhmiiH ^DT', 3li»: iiitllUir.Tertnl- 

nol. ;(-»; Slil iVi*-, I), tind Polyblw 

344 1; ». Koiii 
DionyMiox' v. Mili^t UipaixA il 71^ ^fm 

/(!(JM-OI . 180* 

Uiuttino!<, alL Arcliuoteu . . Ifi5, Iil7 
ALiliatinrtt Svmr im rnm. AgyptDii SM* 

Dnikon SJ1» 

■((juiojru Av-lu.- — SlMdioD«iii|(adg ttWt 
't:/,tXQnxm in I»rl|ilii ... . W 

Kib!!iseniH<:li 2i3f. 

WyvciiZ-*; 8. Agetiarctios 
KiiiKui)dt.-i-iiug, Tonlnr . . n4C 

Klu)i!it'bi>1i>iii Itf 

KlupliiuN Iti.. dvr KIclur . . 1!>, SSf. 

VAca*\n, KaekfrweTb.diiRh AUien (389/8) 

167 f. — rotlt! ri-i.il 1G3,'5; ■•■viio*' rffyo^ 

l&G; Stua: alte l.'iSf. lC4r.; netie 149, 

ip;lf, 16ir., iG7r.; ronilBcbc Idf.; 

SladtuiJllit'ater IMt 

lili». Welirkran 74 

iMfioi-iiytiy IlH 

ivYnplic inyYa^ttii) Hh^: f- angnriav 

fritr^'i 459 

KpHmuiiiondaA 42: >i. Leuktra '69: 'M%e 
Dich d- Pelop. ..... sun, 'J^ 

d!ttffyriZi-iit"i (ArchiL] . . 161 f. 168 

kpbesoa. myk. Siedluiig 176: Geachlchto 

j3i>'«; AiwKriibuiiSL'H ... Si9t 

txnUxiitaf iiii Baiivrrlr. . . . I60f. 

/.tijfitjwriii lAivliil.) I43f 

'KMiepiittj]; Kt/iitijutc .UviHttouii 103 
t-T«7T<ifi;f xvMfti^i .... 4<!0f., 4fi3 

'Hi^txltiioi. att. Strah-Kc > - . • 381 

■fconVi Stiff 13 

mavJotm^ iter SkviiuUmkiiischiifl Hi* 
tfthynifU' (Arcllit.) .... 154/G 

if i'i!tnfioi,ioiy (Arthit.} 154 

.f^o>l<i;- ill Ulyaii'ia Nvrdwi-Mlfir 384 

Knbiiis b. (idliitK 3K7fy 

Kwlpn b. Oioilnr ». Hnin 

Keldmcbcn. altorleiit 303/9; Kidt 3»6r. 

('(■InbHtitui, jiiyk.nd.vomiyk.it.rlint- 177: 

di«lic l7b/«: l-Vl*tr.it.KVp"tiydra I77r. 

Kem-tiiolirer ._ 17 

Ki!uun>trafu iu Agyplen 29 !■ : iii Hum 363/4 

i'liiitii'tiiiS ... S74 

Ci). riaviiiH 87711 

Fruuen.HvElBlcStell.i.Bfibyl.ii.AaHyr.m' 

Krii-HCD it) RrltaiiDirn 88* 

Frolinden i. .Agypteii i.'iS/S; I. JmUa&Mf. 
FriihUitgsslelclif .... 24, i9f. 

Fundaineal Kiiecli. BauteD . . . 148 
b. I'uriu CamUlau 1. J. 34^ 485r.: Dicta- 

U)r i. .1. 34.% 479, 48Sf. 

I'ii).iinii liu Suracligcbr. dor Alt«ii 343 
(Jalalerdiifall in d. Urac. Sibyll. 39G 

Oallier b. Diodar 243f. 

rt^tvrii, titrak. 6ott .... Iti9;7l 
Oerriios (Flu8) bel Ifi-rodiit SfiSi Oerrh. 

(l-aiuUrb.) . HUtiS 



Nanieti' und Saciavreet'chHia. 



G«Mbic))Ul'i>rM-liuiit;, U>'Llii<ilu -JC9A1 
Olr-ao niMl Si;-GIR 188'; GIR . 191' 
GotU-niaruL'u. Ihrakixrlit-. uiif Mensctieii 

ulwrtr. ir.;"/7l: naf <IHe 111; nriemal.. 

VolksnatDcn K«wonl Mw 

OStterwageii in Assyr. 393/?, 399; in 

Ag>pt. .......... 994(0 

(iriei^liiiicli iin aniU .\K>|iti:u 33tT.: gr. 

GU«deruii»Bfuniieln 317. — Or. l,«Kenil. 

iu d. alt. roin. Ocjchtctile 3515: tcr. 

SliiHl«kkinpf alti Uiutvr il<>r rSmiMli 

Geed) 8i7f^ ais 

GuU. Name Hi': NhijuiikI. u. S|Hrac)ie 

SI3; II. Suli. 

llslaORi A'lOt^ 474, 47^ 

llalDsa I90> 

flaliinlfniii i.d.rSi'.-aasuitt.Z. 46S,4TD,476 
.Hpilig.' Kriep. Aiifgeliote72: Itexinn 100 
l(i'll»iiik«ii.N'ariiensI«-x<M)(lr 137*-, ftebiirU- 

tait 127*: UbensKolt 127 86: H. ood 

llcroJ'-'l U3 13(i. - Sclirffteii 130=; 

M.,mui inp,-i iSSf : Xeil 133; VcrlMlla. 

2u d. /lft>4 13(>*; Ihoaixa. &lt«r alo 

HerodotsWcrk 130/;. 135: diircliilies. 

vMidriliiKi I;t3': Auhis I84.'«! N'a«li- 

Iniu /.iir A 1S8/3 

MelkEiiiclie Sibylle S£j 

ll«n>dot, l^txfniiifit 13lf. ;». llellaDikM). 

- n.» Wffk uiivolM. 186: ll.< Topo- 

llorulcr al» rrokojita^' (Jtietlc. . .8lf 

Hestia U', 17; Bt'iioli. zn KrouiM 23 

llctliiter, Kcich UilaDiu I9lf.: Eiofalli' 

ill Syrieti 195; ClieUnfcIi 195: Anf- 

lOsung lies Cli. I»!>f.: s Clirlwir 

lloratler, Ktyinol aSO" 

HuBdcrl. hkral. Bedeut. . . - 1^ 

llyilropliorien 9 

Ilybf-a itiSt, M7 

llypakyriH Uel llerodM 2C4 

laiDOS :i 

7/(M-v »5» 

lllyrrr, Kiafnll in Makc-it. . . £17,^300 
iTisclirlfleo: Ralawat-I. col. VI 8 iib'; 
g<iidschirli-I.ii.303f.: Anypt.: Hmjwili. 
RiN-. II Tr SM 894'6: .\Uila|i.: Planclii- 
SlfikZ 180 no*. .Sti-tc di-l>!LOAinin'- 
aas N'apata SSS.'SG: Crle«li. IG II 54 
a'ftt 100) 91,'«. 98'; 545 98'; 1064 
14V: IGII*«lb8»; I0J4b/r 167: 
lO&tc I43r.. 153'. 331: ll>'>4d (Ditt 
SS8) 140.«8: IGXIV 277 474; 367 
«8, 470: eOl 475«; 954.5478; Di«.»77 
80S; Dltt. Or. Or. 519 (PhryglMi) 
»6f.; ItOli XX 1!)8 !l9f,: XXIII 514 
I8S/5. «C'; XXIII .'il7 !Wr: XXV Id.MT. 

iw/ai, 4w)'5. 4i7f.; xxvii :u II ioi'; 

Ulympia \'i 32; Uililii^nuloge aiix 
Boia(kMi43i9,uii«d[er1e45f -.K&mmcrci- 
iMTirht auk Tatirooipnioa 4&i H; getllict 
Klireudckr laf d Pholc lonnaticr In 
Delplii40«,12: &. Deltitii. I'aotiliirkiiiid. 

— Stdnmelxfeltl. 153^ViirlHg>- !.%»>. liH. 



Latvia. ioM'hr.; C'lL X7i40 474 ; 794»;50 
4i.*,70; 7458 4"Of.; 74S8 470; Comptes 
rrndUH XXVII 36B 17S/ai: Inscliiiftvii 

aus BulitaTlen 5$Sf. 

UtliUd-x. Stlilairht l;;S &]tf. 

luniciv, Bwli-ut. f.d. niykvii. Problem 175 f, 
Jahreaxftti lulls, vfSz. u. astronoio. 397' es. 

JiliDtn . im* 

JJldinrliet in d. urac :>jbyll. . SM'D 

JuD« u. A«tsrb> 4S7r.: k. Jloneta 

Jiiti (Jutae), fries. Vdk . . . . 9i» 

Kudmeia, B<-sliiiinuaK 879/S . . .361. 

xayxtiJ = per*, kankal .... 8S3 

Kaldu ^rhaldaer).' Rtyinol. tftlT*; Nalio- 

ualitit HiS: Eiiiwanderuiiu in RatiTloti. 

207 1>, i">7'. ai'i; Kfir^tm timer L'ia-'i; 

bal>yl.Kotii«L31iif.: K. = £i{ldb9it)ytuii. 

SOT': 8. Bit JaklH 

iecuijXaiut>foi iin ptol.-rum. Agypt S58r. 

Kti^ai, Ortacfi. in DiibylfiiiieD 188' 

Karer I75f, 17t;f; in Kir 187f. 

KartUaic^r aaf Siillies 4&3: Karlliugn u. 

Rom, V«Tlra« v. 348 . . 4«.V7 

Ra&lu u. Karduiibi 207': k. Kuldu 

leotnAtfitxie (Arehit) ..... 1,53^7 

KfttKlofltr; (Archil.) ..... IA6f. 

xitiuXoyiioi Archivatnl . . . 447*. 465 

yaS^f x^t^i&y 4Clf. 

Keiliu><i-lirin, jangsto Si9* 

xtfprxilot ........ 528' 

Kimuvrier l>. Iluiuer bjj7; tiistor. Wolin- 

slU 7yf.. 8.'., S7f.; K. «. Cimliri 8.".. 81^ 

88; VermiM^li. m. d. Tliraki'ni . 87 

Kir 187/9 

KI«p»liyani ntf. 

Ki^poiv iu d<rr Miloii. G(!M(Ji|{ab. SlSf; 

8. A then 

K<x-likini»t ih-T Klei«r II* 

Ron if! ".an Ur, [irnt. 359/Ih5; in AmyriM 

3l6«/2: iu MaiJeii« Klf 

xorituiK IlL Sl» 

Kofinth, Wehrfcnift .... 5Sf, S7 

Jfp'i-r;.- (Arrhit) 148» 

Kreta, Slclelungiigeecli. I74f ; .kari.-ichr* 

i'alistc 174. 176; Uaucrlu>i|tk. d. Va\. 

N. mykeo. P.; Rexich. iii. Olympia :>o 
a^il^ftitrd. 9 4i3rainit!l. rlnl.XvH)1-4<iSf. 
Kroiios f. niympla u. 'll. GitUer 
jrtr,i-''r(i(>y-<>i itn plol.- rBni, Aityi>lrn 253f. 

Karvaiiireiitliforli- I5J' 

Kuti s. (iuli 

Kyrrlie^tike . - . 187' 

Labttu. Aranier I90 

Laistryfconen ^7r. 

Ijiteiniscli-.i.u.Bu'iiiKnet'h L'aiaclir.iT5 
l.eiiktra ZT'^i H|iail Ati[|c«br>t . . TT 
l.ilyl««uni X. Z. d^ Aagii^tu>^ 47jf., 474 
Liberal virrtraA k. .%Kyplen 
I .Lochen' b.Tliiikyiiidnt. sparliiD. i'Si]3; 
' in) iielt. Siiiiie il-Jf.; li. XeDoplion "iSt.; 

in Sitaria 58;£7 

fjicrens-Sase ....... 355 

.Itua^iifrt^i SB 



540 



/Jamen- und Sacln'erseichws. 



./rcifT'lii,' '.lii7jvnii>i 8H0r. 

MaaHia. Beviilkerung . . . . 3130 

MukoloiiiCD vor I'hifiiipStX): ('lirL-ixiUtfcie 

rier Kr,niRe . . . , . 3»7', 29a 

Mfliitin6iu.Schla<.-lil:^j)art Aurttel>otGO'4. 

118 7(J; A. ilei Itmi.Ugeii. 7<ir. - SI.. 

Wdirknill 71 f. 

Maiejidi's Cyrbikt in d. Onii-. :>lli]ll. .'12H 
MAKTL" fAmumi) Gott iirnl Lund IHS' 
Miitrian.-lmliM'Ii« /iiitSii<le ■>. il. .Vltuii .^37 
iiHlt iin A^^yiit.-DiiWs'.-tipn . imV 

MeK»lotiothi Sctilarlit DXl, .Hiris' HeeiTJ 
Hegiira, TfcVlirkraft Sbt: Mi-)tari» .!>6i. 
ItiXaS^av .... ...!<' 

HeliU 471f., 47J'; AMjirti: leiniiel 4S7 f. 
klcmpDMaiien, I. Biim« d. ll.Jts. 19iMil; 
Anirnai«eniiiKl^<'^:8^''Vi'-Supromiilir 
I97f.: s. Aramacr 

limT:tfi t.ttf . IIC/S 

Mitet,W<^lirkr.^3': Aui<KratfUiif{.i>;j9f^.i33 
Mtlnnni s. (U-thiter 

Moiicta477,.SH: Etym. 477f. 48'i;4: M. It. 
Siiiilas 477. ISl : ei-*tes VoikoiiiiufU in 
Kuni 17:<; M.= |)ilii.-Kfxi1. ijilbcru. 4S4; 
nSltiii d, WnTu;e4Si>/:>. 4S4f,4Kft": Bdn. 
ilcr Juno 477.3,4X71'.; snn^tisp ti'JlIfii 
4t<fi. M. II. MticmoNyiic |78. |S;S: M. iiiif 
Mutixrii 4A0; Tciniu-I ilr-i- M. iti Kr>iii 
47a, iSrif: M. in moJcm. Siiratheii 477 
lioren iii Sparla 5S/ri7: lykuriitsch t>0 

Mose,i V. Khorni 324 

MiinzwiPM-i]. BuljjI. r)i>|)|ii'lHihr. hi6f.: 
b. Silliei mine Rein. N. *ini, hih -. Veili. 
vou Stiber )L. Kupfer hifit: vgl. agvpl. 
rk'Wirtit. — Knrth«Ri3cfic Macliaiiatli- 
Munzcii iSSf- (vsl. .Mom^tji:'. — Itctph. 
hUlrachiniTi >')().i': amphlkt u. iittiitcli. 
GcM .mi'. - Uul. Bl.: (.■ampaii. M. Full 
4;t;*, r»l4: iieiirani|i. (nsli.) .')(JS» MH*: 
we)>r. Ii?(lukt.-ll. in I'linip. 4^5': L-.^in|i. 
(iull|>i »yi!>4!'4; i-iiiii. U.-Slatttii in ('iiiji|i, 
4lii:i. VM: H.v. Ciipun 4:^8^ .'il9'; NiH- 
iinlls, lies, il Sillter-I'r- 4i)0=; iiliopSisrh. 
M.-Kull49lf.; - .ilal.* M.-F. 50i, 5«). 

lii»i!ukt. ii:if : .t'ouA,-' r.n4. .tiw. .^rif: 

I', in <)«li«ch. Iiiscltr. IWVt'; Gcw.-l.wU- 
uadltal. S(nt«-i'. u DIM. :,tih!\\: M. v<.>n 

Catil(inin.'il3;ri«lori.^l3r.:.'i2P(-''22fO; 
ll(>mi-|p:i ilH; l-aii.* .'il4: I.oi;ri .'lU: 
.'iSr (52'itV: MotnUi-tirillli .ilj; Pnsliio- 
Ilia 514: SylKirls -'il4-. Tarenlum .'ilA, 
.^isr., 620"; Kuilukt. m T. 5-20f., 534; 
Tliuril Ji:t/7. J16». .V21'; Vnlula-Kili. 
Ill Til. 517f., '>-'2f: Velln J13. ail' 
(iMf.): — alt. osb. Pfund 4!t|f.; — 
Sit. rSin. Sl.-W., a^t<.-Kiitwi>-kl. 4!>l, 
rili<r:5SiJf ;Perioi1i.-ii: 33;./31t' (')'"' f.. 
Sli'cSnO (111 4!"-.'4. C.iHU/3W nil) 
4H4/7,4!t8r.: Kittwirkl. uacli i(A -laTf.: 
PriiK*!*tStt*ii 4!l(l, 434 ivgl. MftO.Hal; 
Verb. V. Kujifer a;. Sllber ' j« 495 f., 
war., ',i» 439. ■;,,„ 4;ii, 43-^1. 525, 



'/ii- *!'^ '.'it ^l"-: i'"- riiiii. Ffiinil 4!*iV. 
49y. JS,i. o2S; oeucs 495", 49.V. 49K.498; 
Schwerff- 4'Ji", 494^: all. I.Hiralas 4i'U 
As-HfJukt. »L-milil*r.494f.,si-.vliinl.4»7, 
iiii/.fal 49S; QiinclrHnit 4'JS: lakl. Ugw. 
»1(*5 Kujifvi'iivlil. 49ii, 4S»B»; L'mUuscli- 
iiiokI, 4;iGi; Scheide-Miiii^en 493*. 497; 
Kr-'tlit-M. 4;i7r,; I»riik-<fio«cliiflit«-)M. 
43y; Banco JllOf.. JOO'; - Silljor- 
vriiitulutii (.Sfsterlius) k'.*i. 4115. 497; 
i)fnariUN4^K.4fl7..Viii:S.-I)ni('Ii 1116499: 
lliilrurlinioii VMU '^i»\ iii-ii«m 49S.'4; 
S.-llDZf t. -il^ 4SIH, lyi'jiH: - OoW- 
MrSg, 433, 4i"8. — Attis'ii-rOiu.Mimi 515, 
:»I9'. — Sicil. Miin/. il. ca^-augimt. Z.: 
AitrlKi'iimiii 475, 4"K: As.-iorBf, Cocsiim. 
M«lito474f.: (.'i>)ihalti>-dium 474: Hu- 
la«n4 471, 474, 47ili ICiilella 47.'i; lletina 
474:KATAN\IUX47V;Lilybui;mii473r., 
47.). 4iii; [.l|tara473; Pancnniis 4TlfT 
474.475: Si!Ke)it.i47^: TyailariH474.47.V. 
— ValiiUe>1i»h. h\l,:*: Itcdiakt. MSf- 
.lier., :)l8,'a4i JhhIJit. j<iS»; SrUlog- 

sclialz .312 

Myki-tiUclic I'alo.ttuaurKrL-lH 171,4; Felv 
iiaiiteii s. (I. 

NnitfttaiT soer. 

Naliarnim I9fP 

Na|>st« s. .Vuliieu 

Negation iiii .\KViit 3iH)* 

Nckyin, Srlintiiii; 79r„ 8.^7 

Npitiea-Barh. Scliladil, Aulk'^bot^ 52f., 

77; t'lisrb, 74; Kpartaii Wt.. tegcat. 74 

vitii bei IHoiJur . 3iit 

Si'OiittHsclivSifdluiiKBiiiiiil.itiyketi.'n* 
Ncro-Mytbii* in d nrac Siliyll. . . 336 
Mkandros, ()<>l|iti. Pors.-.Vame . 12i' 
Mk'uiiachtn, <lfl|ili. i«o.ifJii*|; . . lOflS'- 
roun-.i/tl-fiH uikI vofiitSiiai l>Ci Uiud. Wvi 

Volyb 849* 

tufiai iind Ut'j/ii'i 321' 

ynfioi (ler injteHtal. Uutieuii^ 504: ■■. in 

(U-li»i'li. liiNi'lir. 604': yai-/tfioi b. I'nlliix 

Ii. Apoll(»l Ml* 

Nuvioiliiiium. SuesHiiiiii-iiMailt 'i:ur., -i^C' 
Xubien. Ueii-li v. Xanata n. Hero? 387: 

i«ypl. Siirarlic In N 234 

Subtsche helcrmlualivf iti aftyjilixilii^r 

ln»clirin SJIJ 

Xiimmitio AlliiiiUN ISi* 

Ortyssi-i-, SlUrc 79, 87 

oix'ijiti if., 8' 

OimimaOD V. i'i»a 14 

o/jflrlllfl/ll 4W 

OkeanoR, Etjiii. ai: Oriciiliof- . Mf. 
Olymiiin.Zeitfudnuiii! 21.27 30 («.Sfiiincn- 

lii-»lnirlit.); I. Ok{at~li-ris SI' — .^goa 

(liT Juiigfr, 881 -, 0|if(>r: allnfin. Ii'; 

am lliM-lialt. lo;t, in-. Kr)iiips-0|il. | if.; 

Krf)n»K-0|if. '/l. 37, 30: 'ihf. d. If. Kr. 

.1S1; "ilif-Foiier \ht.. Oii/Mnldjieilen 

1 1/3: KalliaThi>4 SO/.I: Alnlifids im Kull 

If. */IO. — beaiiite: Tlieokolen IJ, 



.\rtiHeH- nnd Saehvenekhnis. 



.141 



±2t.: eiu Tli, i^-: ,i':<il/.-:i :.'i/4: Seller 
23f. — Plan V. II. 888: Altis 6, 3011".: 
Prozess.-Tor 382 1; Staiiioii ;^1. 3!(lf.: 
Zugangz.St.aSSfti: Kroiioslii^I 20/?. 
21': Zeusaltar lf.,8/14; NOiist. AltSre 4. 
l.),21f.: HjmiodamioD 380 91: Heroeue- 
ijcham 10; Prytaneioii 2/8. 13, IS; llerti 
im I'r. 3, 47, 10,23: Abi'ischeriiiig des 
Henl. h, 8f., lfJ20, 28, 28/30: Heiligt. 
(I. Knlgotlin 6; Theokoleoii 13; Boiilcu- 
teriuii 3: Stoa PoikileS-. S. WoiUpap|ieI 
OlympiHcliL' Gotter I.j; Hfra 8: Krono.s 
20/2; Rhea 20, 22: Helios 21. — llippii- 

(lameia 380f. 

i,,ioi.uy!n . . . 434f., 438. 447f., 454 
(llyiitit II. .Makedoiiien 30lf.: s. Si>arta 
Mcrjitfirci im ptol.-rom. Agvpteu . 2531 
Ouoinaiclios,del}>)i.Strat. 101 3: Tod 102- 
Orclioinenns, .Autgehot .... 34, .'lO 
Parlit, Dauei' mid /aliliitii;.stermiii in 

Delidii ~ ILS". 118' 

Padaii 190* 

Paddan Aram 190f. 

Vagui (Megaris), Wdirkratt . . . 3i! 
Paiioriiiii.1 /.. 7.. des Aiitriistus 471 f., 473 

Pantikapes li. Ilerodot 203 

Papyri (vgl. .\gy|iteii). Luuil. II 14U 440', 
11 1G2 4481; Magil. 14 43ilf.. Magd. 18 
4(ilf.; Oxyrh. U 207 438^. IV 719 447: 
MI21(II[24)455,4G2f.. 1147 (lii 56b) 
453, III 21g 4i;2. Ill 104 45SI'.: Paris. 13 
438: RL-iiiacli 7 4311: Tor. 13 430 f. - 

Ai-ab. P 3321. 

;tf:t*<'i c- acc 14l>f. 

Patiii -'4. Paddan M-diu 

Patri/iiT b. Diodur 3i)2 

Pausunias, K. v. Makcduiiieii 2ii7'. 300 

Pella iiiaked. llauiit.'it 301' 

Peloiioniie.-i, Aut'gebDte .)l,78: s. dii'i-in- 

zelneii Sluateii 
Pentikkas v. ftlakedonieii ii. 'i'lie>sal. ;iOu 

wHTf/^fotfn',- b. I'lmkvd .'>;) 

Perlectuni b. Zitalen .... 183* 
Hufiinii: als literar. Gattuiig . .131 
PerRoneiiiiaiuei).|iolit..inT>olplii8!«f.,41iif. 
Phar-HuloN in Tli&ssalioii, Auf. d. IV. J)i.300 
Phayllos, deljih. Stratege 101 f.; I'od 102' 
Philipp V. Makcd.. ii^iainii^ in Delplii lo3 
Pliilomelos V. Delphi . . OSf.. HJOf. 

Plileius, Wehrkralt 5,'i, .77 

Phokieni. Thehaner 97: I'h. n. Thti.ssaler 
96; Ph.-Uaiier in Delphi s. il. it. ln.<dir. 

p(ia) Ridelfs) iwi' 

Plataiai, lleere iiarli llenidot -')lf., tis 
Pletliron, liierat. MaL. ..,.{',, l!i> 

Polybios 11. Diodor 344 f. 

Tfo^nii b. Pausaiiiari 384 

Porpliyrio.'< iiber llellaiiiki's 1281'., 132 
Pramarras (= Ameiiemhet III.) 339, 63.0 
Prei-sberechnuiig h. griei-h. Bait I6:i,01 

Prokopios. GIsuhwiii'diglf SOf. 

ngnaBini (Archil.) ..... I43t'. 



niioii:n->).flv 110 8, 40J 

PtoleinaiosKerauuosind.Urac.Sitiyll.32ii 
Pupput (Tunis) 179f., 182r. 

I (juadratfuLi iiu Kriccli. Bauvertrag ISUf. 

I Rapiku 204' 

' Rom,' rdteste Lberlier. 209,71, 346, 351/9, 
378; Ertiiid. 278/86, 3.'>1, 350: Zeit rier 
Erf. 36fi/9: Diodors Version, Glaub- 
wiirdigk. 303 7: Ciceros Angalien 352, 
358f.: Konsalli.ste vom Jupitertempel 
286': aiiti<iuar. Forsch. in Rom 307, 347. 
— fasten bei Diodor 271/86; llaud- 
schriflen 271 f., 274, 27G, 280*. 281 ', 282; 
Ortliographie 275f.: Fomieu d. Kigeii- 
namen 274f.: (-'oguomiua 27l>f.. 280, 
282: Kriegstriti.-l.iRte278,285f.; I.Kou- 
sulliste 278/80, 2. Konsull. 286: Dexeni- 
viiTilisten 280/3: (^uellen 273 7 : H istari/. 
277/80. — Aunaleu l>ei Diodor 27or., 
341/78: Handschriften 341; Forinen d. 
Eigennamf^n 341/0: Sit. Vcrfas.->.-Uesch. 
346.'78: Demagogen und Volkstribimat 

! 34Gf.: Dezemvirat 347'.'il: Verginia- 
legeiide851/r.35K;StSndekampf 356,66, 

I 367f.; Zensur d. A)J|i. Claudius 309 77; 
a(|ua Appia 370, via A. 370f.j 375, 
lectio seniitiiM 3711'., 376t'., Freizugigk, 
372: (^uellen 341/0,309,372/9; Historiz. 
377f. /<.'iisur ties .App. Claud, bei 
Uvius 3731.; juiig. Annalistik 348^ 350, 
368/01. 303/5. - Trilmsge.-iclilec liter 
279*; iiegiiin d. Mi'inKUitg 481 f. (s. >lo- 
iieta, .Urui/.wesen;: legio XU. 409f.; 
Vertr. mil Kartliago von 348 486'7; 
R. u. Sizilien in d. caes.-augii>t Zeit 
400/70; r"m. Kai.'^erKeKch. in d. 'irac. 

bibyll 327C. 

Itytlimen in Aris(. 'Ait. .i>i/.. . . . 313 
Sahiu." Julianu.s USM: P.S.J. . . 183 
i'l.'iii «!■/(; b. Diodiir 341 

I'mtTtiuirn- 89^ 

Saulen. Krhohuug 101 f. 

Scliapia. chald. Stadl .... 209' 
Schapiirl. iu d. Orac. Sibyll. . 329 

Scliattenri'icti. Lokali-sierimg Ij. Cuiuae 
79f.: — Itritannit'ii .... 82/6 
Sem'sta iiuti'r Augustus .... 476 
Si'leiikos in d. Orac. Sibyll. . . . 320 
Semitfn, t'rlteiniat ..... 186f. 

tieniitisrlie Kehllaute 484 

.■icnatiis. I'luTst'tz. bei Diodor 344: bei 

Dioins 344* 

Sethet II. Suti 211' 

Sibylliiiisrlie nrakel 323,9 

Sicitien in d. casar.-angust. Zeit 400/76; 
Cae.sar it. S. 408: Kroberiing diirch S. 
I'oiiiiieiiis 468: d. Dctaviaii 400. 408: 
Verleili. di-r Latinitat 400,8; Verl. d. 
Civituf 400 8: Qneilen ('. d. Zeil von 
44 -30 473 5; f. d. Zeit d. Augustus 
47.'(f.: idTlK. Spracligcbr. 47fi. - S. Kar- 
tlinger: Miinznesen. 
Sikyon, Wchrkraft 'At.. 67 



542 



Namfii- und Sacliverzeichnis. 



2Liftv/.itur Ihiltiiyi'nii'- flelpliiscli. lyronflii; 
Sittakener s. Suti [123, 416 

Skytheii Ij. irerodot . , . 263f.. aecf. 
Solotiisdie Verfassuug s. Atlien 

Son lien beubadituiiK 24/7 

Soplirouisten 306/5 330 

Sparta gepen Ulyiitli 301". — Aufgebote 
(!7/T4; Militai-orgaiiis. 58,i>7; Spartiaten 
II. Peri.'iken (I3,.i, 70, 73f., 7fJ'; r.T>- 
/(n'^)»■^s.■ I'A': XeodamoiieD 69f.; Ritter 
l!4 f. : Reitcrei 74 : Loclicn u. Morel) 58/(i5; 
Polpiiian-lien ti<),61f-: llippagreten 64f. 

— Sozialrefonii 74 

SpartanUclier Bund, Ges.-Aufgebot 76,'S 
Spricliwoi't : 'Eurli;. lii-tii- . .... 12 
Ktipeniliariac. civhates b. Plin. 4GH' (467) 
Stylobat b. Griech. u. Rom. . . 153'5 

Sii-EDIX 2I0^ 21-2' 

SubmisJiionjiaussclireibcn, griecli. 145' 

Su-Rir (Sa-Kir) - 188» 

Suhi 196' 

Sufi iSclmti) I87f.. 209/12; Ktyin. 211, 

210-: S. u. Aramaer 210f.; S. u. Guti 

(Kiiti) 210, 216; S. u. Kaldu . . 216 

avyyQi'.tfii im ptot.-roin, Agyi)ten s. d.; 

avy/MiiiiUK 447 f.: s. Agypteu 
tii/t^olor (■t^iilcior) . . 421/3, 42.7, 448 
nvytilt.iiYfi'- nrm/./cci.' . 421'^, 423, 425 

<n-viit]xii 423 

syngrafe 450f. 

Syrieu, AramaiMieruDg 200,'a: s AramSer 
Tanotamon, athiop. Konig . . . 289* 
'I'auromeiiioii, Kammereibericht . 4fiG,'8; 

roni. K(>lonie467f.: lom. Verlass. 466/8 

Tegea, Wehrkraft 74 

TelesiiiON, alt. Arclion 308 

Q. Terentius Culleo. Proconsul . . 476 
lHariiov 3*: s. KleusiR 
-Thebaner" synon. „Boiot«r" . . .3af. 
Theben, Aufgeb. 50; s. Poiotieii; Tli. u. 

Delpbi s- d. 
I'hespier, Unituverlissigkeit . .37* 



Sriie 
Thessaler u. AinyutaslI I. v. Mak. 298/300; 

Thessaiien Aof. d. IV. Jh. ... 300 
»t>>.o; b. Pausaaias niclit Teiupel . 416 
Thraker, HeligiOQ 169/71; s. Kimmerier 
Tlirakische OrtHDameu in modemea 169' 
Thukydides'Werk, Aalage u, L'marbeitg. 

137/9; I.Biich89ff., 137, 137=;V.B. 189': 

VIII. B. unvollendet 134': Th.s Zuver- 

liLssigk. 35: militar. Terminol. 58 f.: die 

Reden b. TIi 138f. 

ThuJe (='Skandina¥ien) .... so* 

Tiglatpileser 1. — IV 536 

Tigris b. llerodot 261 

Titaa 21» 

Toprakkaleli ))ei Van, ,.karisclie' Palast- 

anlage I7tl 

Trasi menisci ler See, Sclilaclit . 231/6 
TOnchung iler Altare .... 10 

Tusci h. Diodor 341 f. 

Ulinaiiia mo* 

L'niroe (= Ararati) 197 

Venus Cloarina 355 

Verginia s. Rom, Anualeu: VtTgin. und 

LiicretJa 355 

Vertrag u. V.-L'rkuude im gem. -griech. 

Redit 42 If; im ptol.-rom. Agypt. s. d. 
Vesuvausbrudi in d. Orac. Sibyll. 325 
Volkstribunen, Walilinodus . . 362f. 
Vorgriedi. Bbenensieillcr . . . I72f. 

Wage aus Chiusi,. 528' 

Wagenlenker in Agypten . . . 399' 
WeiBpappel, Feuer der, ira olymp. Knit 3: 

Asche ID; W. b. Pausanias . . lO^ 
Xenophon, Zuverlassigk. 34. 35f.. 301; 

railitar. Autorilat . ;_ . . . 52/6 
intiTflfi^ im ptol.irmi. Agypteii . 465 
Zalil 27 b. (I. Babylonieru ... .327 
Zahlen u. Hytlimen d.att. Kuustprosa 313' 

Zamani 19G' 

Zandaei 466' 

Zeitrecliuung, eliscbe I!', 27: s. Ulympiu 
Zwang-srettuisition im ptol.-rom. Agypten 

254 f.: im rora. Kaiserreich . . 255/7 



BerichtigungeD. 

S, 245 Abs. 2 Z. 8 V. u. lies: ,.in Wirklidikeit umfalJte es wolil .fogar weitiger 
;ils 100,000 qm". 

S. 336 Z. 7 6 V. u. statt .au> deiii Fayiiin* lies: ,aus Herinu]it>li.s~. 



Dnii'k von Julius .\bpl iii ljrei[Mwald. 
7