Skip to main content

Full text of "Dissertationes philologicae Argentoratenses selectae"

See other formats


Google 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 


Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 


Usage guidelines 
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 


public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 


We also ask that you: 


Ἔ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual 
personal, non-commercial purposes. 


and we request that you use these files for 


Ὁ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 


Ἢ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 


* Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 


About Google Book Search 


Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 
a[nttp: //books . google. con/] 


- 


TH... .- "oOsK 
PUELiC LIZ.. AY - 


ASTOR, LENOX ANO 
TILDEN FOUNDATIONS, 


 DISSERTATIONES. PHILOLOGICAE 


719598 
ARGENTORATENSES | — 


c Quent anite 


SELECTAE 


J. VOLUMEN XIII. 


ARGENTORATI 
APUD CAROLUM I. TRUEBNER 
MCMVIII. 


» ----- .« - τ 


e. . 
e € 
*e.c€ 
.- 
e ^ 6€ . 
Φ Φ 
Φ 
ΣΕΥ ΦΑ 
e * o. .ο 
LN * ve e 
. Φ 
* e. * o e 
ec * " e. 
e. . * € 
e εὖ . . 
e e. ν Ὁ .* 9 
9. * . "Ὁ" Φο 
φ4ο . e . 
. 9. e. .ο 9 
. e. . 9 * e * ge 
δο MdL e, 9,90 
e "7 .-ς . e 99 € 
. [] . 5 * 9. ** e. 
e. 9 . ων 
. .ο e 
e. e e 
e. e." e 
e 9" v. LIPS . . 
δο e E 
. . 
* 9 
v . * 
"otc -. 
e, 
. 
SIDA" 
. et 
- . ΓῚ 
^ ν * 
* 
- . ὃ 


0m co 00770007007 
. 


o 


INHALT. 


1. CouLoN, Vicrog, Quaestiones criticae in Aristophanis Fa- 
bulas. 


2. ALBERTUS, JosEF, Die παρακλητικοί in der griechischen. und 
rómischen Literatur. 


3. LATTERMANN, ἨΕΙΝΕΙΘΗ, Griechi sche Beuinschifi- 
Ὁ vu A DO . 


QUAESTIONES CRITICAE 


4 


IN ARISTOPHANIS FABULAS. 


SCRIPSIT 


VICTOR COULON. . 


ARGENTORATI 
APUD CAROLUM I. TRUEBNER 
MCMVII. 
j Ἢ 
/. 
L 


' 712398 | 
EL l8 
l2 


BRUNONI KEIL 
RICARDO REITZENSTEIN 


PRAECEPTORIBUS 
PIO GRATOQUE 4 ANIMO Re 


D. D. f; 


BRUNONI KEIL 
RICARDO REITZENSTEIN 


PRAECEPTORIBUS 
PIO GRATOQUE 4 ANDD us 


D. D. D; 


PROOEMIUM. 


S 1. 

'Epémv χρῆναι πρῶτα γενέςθαι, πρὶν πηδαλίοις ἐπιχειρεῖν. 

Hoc Aristophaneum non indignum nobis videtur, quod 
prooemio dissertationis nostrae praeponatur. Haud enim igno- 
ramus accuratam illam et perfectam cognitionem cum Graeci 
sermonis tum totius antiquitatis nobis deesse, qua in quae- 
stione critica de Aristophanis fabulis opus est. Itaque libellum 
nostrum, quem bipartitum esse voluimus, nihil aliud nisi 
remigis rudimentum et ipsi ducimus et duxerit si quis bene- 
vole eum legerit. In priore autem dissertationis parte pro 
viribus operam dabo, ut exponam, quae ratio Aristophanis 
apud Suidam reliquiis cum codicibus nostris intercedere 
videatur. Deinde in libro posteriore scholiorum lectiones con- 
feram eum optimis qui habentur libris, R. dico et V. Quo in 
codice cum quattuor fabulae desint, in utraque quaestione 
etiam recentiores libi AFOAM alii adhibendi sunt, quos 
excepto Ambrosiano M “ἃ Veneti archetypo vel a codice aliquo 
ex hoe descripto prodiisse" R. Schneeius in libello academico 
*De Aristophanis codicibus capita duo" (Halis Saxonum 1876) 
ΟΡ. 8 affirmavit, cum "contaminatam esse recensionem Am- 
brosiani ex Ravennate et ex codicum X (scil. ATOA) arche- ' 
typo" quaestione sua effecisse sibi videretur. Breviter denique 
in fine libri posterioris Suidam cum scholiis in comparationem 
voeare licebit. 

De Aristophanis excerptis apud Suidam iam uberius 
scripsit 6. Buengerus in dissertatione sua, quae inscribitur: 
"De Aristophanis Equitum Lysistratae Thesmophoriazusarum 
sped Suidam reliquiis". (Argentorati 1878.) Quem librum 
aeeurate perlegi atque examinavi: nonnullas lectiones a 
Buengero allatas correxi, alias, quippe cum ad dissertationem 


6 Victor Coulon, 


meam non pertinerent, omisi, quasdam addidi. Fundamentum 
autem totius quaestionis fuerunt Blaydesii editiones XI fabu- 
larum et Velseni illae Ecclesiazusarum, Pluti, Ranarum, Thes- 
mophoriazusarum, Equitum (ed. alt. Zacheri 1897). Atque cum 
Blaydesii apparatum criticum levem et incertum esse inter 
omnes constet, saepe coactus sum, ut ad Herwerdeni colla- 
tiones lectionum RV in Mnem. Nov. Ser. XXVI; 1898, p. 
94—111 refugerem. Lectiones igitur in quaestione nostra 
verbis "sec. Herw." insignitae ex Batavi illius critici colla- 
tionibus sumptae sunt. Quibus quamquam Blaydesii scrip- 
turae testimonia saepe correcta Sunt, tamen interdum loci 
inveniuntur, ubi ne hae quidem collationes accuratae sunt. Neque 
enim Herwerdenum omnes lectiones, quae in Blaydesii su- 
pellectile critica non reperiuntur aut falso proferuntur, diligen- 
ter significavisse Zacherus monuit in Philol. N. F. XV, 1902, 
p. 447—454; cf. exempli causa Ach. 842, ubi in Blaydesii 
apparatu critico legitur ὑποφανῶν R (s. Bekk) ὑποφαίνων 
(s. Invern.; Herwerdenus in Mnem. l. l. non adnotat, utram 
lectionem R praebeat. Qua de causa nonnunquam, cum vitare 
cuperem Charybdin, in Scyllam, ut aiunt, incidi. Praeter 
collationes Blaydesii, Velseni, Herwerdeni in Nubibus, Pluto, 
Avibus maximus numerus lectionum Ambrosiani M. praesto 
mihi fuit, quem H. Bretzelius, qua est benignitate ac libe- 
ralitate, cum Mediolani versaretur, rogatu meo contulit. In 
Suidae autem versibus proferendis G. Bernhardyi editione 
lexici Suidani usi sumus. Ex qua sumptas esse monemus 
discrepantias Suidae codicum, quorum duae discernendae 
sunt familiae: una Parisini Α saeculo XIII exarati optimae 
notae, Vossiani Leidensis V, Oxoniensis C, altera Parisini B 
saec. XIV et Bruxellensis E. Quorum librorum scripturas 
additis lectionibus editionis principis Mediolanensis anni 1499 
hisce siglis SACVBE Med. gaepe distinxi. In Ranarum fabula 
opportune accidit, quod Buengerus "Aristophanis Ranarum 
apud Suidam reliquias collegit et disposuit" (Freiburg i. B. 
1881) Sed hoc Buengeri opusculum, cum non ea diligentia 
confectum mihi videretur qua liber ille supra commemoratus, 
ex ipso Suida et e Velseni apparatu critico emendandum erat. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. T 


Et quoniam de universa imagine codicum Aristophaneorum 
diximus, restat, ut de libris recentioribus, qui in Acharnen- 
sibus, Ecclesiazusis, Lysistrata, Thesmophoriazusis pro V ad- 
hibendi nobis erant, pauca addamus. 

In Acharnensium fabula praeter R lectiones horum co- 
dicum in usum vocavi: 

A Par. Bibl. Reg. 2712 XIII saec. 

B Par. Bibl. Reg. 2715 XVI saec. 

C Par. Bibl. Reg. 2717 XVI saec. 

f Laurent. plut. 31 cod. 15 XIV saec. 

A Laurent. plut. 31 cod. 16 XV vel XVI saec. 

In Ecclesiazusis ex alterius familiae codicibus solum 
Laurentianum Γ respexi. Nam ex ceteris tribus libris ABN 
— deest autem haec fabula in A — Parisinum B ex f ortum 
esse ostendit Carolus Kuehne in p. 1—8 dissertationis suae 
quae inscribitur: "De codicibus qui Aristophanis Eocclesia- 
zusas et Lysistratam exhibent". (Halis Saxonum 1886.) Pa- 
risinus À autem usque ad v. 282 tantum extat, denique Mona- 
censis N, quamquam nonnunquam ex R interpolatus videtur, 
arte cum [ cohaeret. 

In Lysistratae fabula praeter R adhibui Parisinos BO, 
Laurentianum A, Leidensem-Vossianum L saec. XIV. Quos 
codices specie quidem emendatiores quam HR sed interpolatos 
esse, "ut alterum genus (scil. R) etsi corruptum multis locis, 
tamen sincerius sit habendum" Engerus in praef. Lys. p. 
XII—XIV exposuit. Libris autem BCl'A lacunae communes 
sunt versuum 62—131, 200—267, 820—890, 1098— 1236, 
nisi quod Leidensis iam in v. 1034 desinit. Quarum lacu- 
narum originem in Buengeri quaestione de Aristophanis apud 
Suidam reliquiis p. 55 diserte explicatam invenies. 

In Thesmophoriazusis unius R scripturas in usum vocavi. 
Nam Velsenus commentatione: "Über den codex Urbinas 
der Lysistrata und der Thesmophoriazusen des Aristophanes" 
Juntinam editionem principem ex ipso HR manasse proba- 
biliter docuit. Atque Augustanus (G Velseni), quo codice 
etiam adservantur Thesmophoriazusae, "ubique fere vel saltem 
in rebus gravissimis cum R consentire nec nisi calami er- 


8 Victor Coulon, 


roribus a R differre" Thierschio videbatur in Mus. Rhen. II, 
1843, p. 245 et Engero in praef. Lys. p. XII. 

Haec de codicibus dicenda erant. Iam notae proferantur, 
quas in tota quaestione adhibui: 
Ach. -— Acharnenses, Le. — Lysistrata Ha. — Hanse, 


Av. — Aves, Nb. — Nubes, Th. z- Themospho- 
Ec. — Ecclesiazusae, Pc. — Pax, riazusae, 
Eq. — Equites, ' Pl — Plutus, Vp. — Vespae; 


gl. — glossema, praef.— praeferendum, r. — recte. 

1 Una cruce notavi eas lectiones, quae numeris adver- 
santur, 

ΤΊ duabus eas, quae aut a sensu aut ab arte grammatica 
abhorrent aut mendum vel corruptelam praebent, 

* asterisco denique eas, de quibus fusius agendum est. 

Bl. A. C. Gr. — Blaydesii Analecta Comica Graeca, Halis 
Saxonum 1905. 

Bueng. — Buengeri De Aristophanis Equitum Lysistratae 
Thesmophoriazusarum apud Suidam reliquiis, Argentorati 1878. 

Croenert Memor. Gr. Herc. — Memoria Graeca Hercu- 
lanensis cum titulorum Aegypti papyrorum codicum denique 
testimoniis comparatam proposuit G. Croenert, Lipsiae 1903. 

Herw. Vind. Ar. —- Herwerdeni Vindiciae Aristophaneae, 
Lugduni Batavorum 1906. 

Mein. Vind. Ar. — Meinekii Vindiciarum Aristophanearum 
liber, Lipsiae 1865. 

Meisterhans — Meisterhans-Schwyzer, Grammatik der 
attischen Inschriften, Berlin 1900. 

Reisig. Coni — Reisigii Coniectanea in Aristophanem, 
Lipsiae 1816. | 

Z. Ar. St. — Zacher, Aristophanesstudien. Erstes Heft. 
Anmerkungen zu Aristophanes' Rittern, Leipzig 1898. 

Praeterea plus minusve alios libros in usum vocavi, quos 
suo quemque loco proferam. In comicorum fragmentis et 
Meinekium et Kockium secutus sum. Versus enim secundum 
Meinekii editionem protuli additis numeris editionis Kockii, 
quos quadratis uncis inclusi. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 9 


8 2. 


Priusquam autem ad ipsam quaestionis priorem partem 
aggrediamur, qua de Aristophanis apud Suidam excerptis disse- 
ratur, hoc monemus, non omnes reliquias a lexicographo e codice 
Aristophaneo haustas esse. Inveniuntur enim adnotationes, 
quae etiam in Hesychii vel Photii lexico.vel in Bekkeri Anec- 
dotis vel in aliis lexicis comparent. Quas, cum excerptae sint 
ex veteribus lexicis, sponte ac consilio segregavimus a dis- 
putatione nostra, quippe qua in Suidae codicumque Aristo- 
phaneorum rationem inquiratur. Glossas autem lexicographi 
ad Aristophanis fabulas pertinentes quaestioni subiungam 
ita quidem, ut primum eas proferam adnotationes, quae ex 
codice Aristophaneo scholiis instructo descriptae videntur, 
deinde eos locos enotem, ubi Suidam ex veterum gramma- 
ticeorum libris hausisse ceteri qui ad nos pervenerunt lexico- 
graphi testantur. Sic enim si quis hunc libellum leget, Aristo- 
phanis apud Suidam reliquias facile ac commode adire poterit 
et ipsi unicuique voci e Suidae lexico in dissertatione pro- 
Iatae glossam suam addere supersedemus. De ipso vero locorum 
indice hoc monendum est, si quos versus Áristophaneos expli- 
eationi lemmatis addidit lexicographus, eos numeris latius 
dispositis conspicuos esse redditos. 

Tuvat denique Suidae excerptorum, quae ad Aristophanis 
fabulas pertinent, summam subducere. Locis 3373 universae 
undecim comoediae a Suida proferuntur: 


Ach. 386 locis iisque 854 ex cod. schol. instructo, 82 ex vet. lex. descriptis. 


Av. 410 3) » 884 ?» 3 » » 26 2) 3) 3) . 3» 
Ες. 197 3) ᾽) 178 3) ui 3) LE 19 » )» » 3) 
Eq. 466 » 2) 430 3) 3) 23? 3) 86 33 1 3) ᾽ 
Ls. 206 3 3) 184 » 3 ?) 3? 22 3) 3) )» 3) 
Nb. 418 3) 33 881 3) ᾽"» 2) 2) 97 3) 3) 3) 2) 
Pc. δῦ 3) 3) 228 PE 3) )?» )? 32 3} 323 » » 
PI. 209 3) Lb] 240 3) 9$ 7, E 19 3) 3) » » 
Ra. 333 33 3) 804 ᾽) 3) ᾽} 3) 29 73 3 ? ») 
Th. 137 33 33 121 3) 3) 3) 3) 16 3) » » » 


Vp. 206 2) 3) 148 3) )? ?» 3) 68 3) » 3) 


10 Victor Coulon, 


Versus autem 3179 Aristophanis undecim fabularum in 
Suidae excerptis adservantur: 


Ach. 318 vss. iique 288 ex cod. schol. instructo, 30 ex vet. lex. deprompti. 


Av. 372 ,, » 9509, , » » 13 , » » » 
Ec. 253 ,, » 293 , » » » 20 4, 5,5 » » 
Eq. 381 , » 994, , » » 4755 5 5 » 
Ls. 226 , » 202, , » » 294 5 5» n» » 
Nb 355 , , 823, , , 5. 92, , y, » 
Pc. 256 » » 221 » n » » 35 » n» nm » 
P. 281 , » 216, , » » 15 , , , » 
Ra. 363 » 93) 889 » »n » » 24 » » n? » 
Th. 196 ,, » 176, , » » 20 4, 5» » » 
Vp. 228 » » 185 » 5 » » 46 » » » » 


In extremo prooemio non possum summas gratias non 
agere societati Árgentoratensi, cui nomen est "Wissen- 
schaftliche Gesellschaft". Quae societas opibus suis be- 
nigne ac liberaliter me adiuvit ita, ut hac dissertatione con- 
fecta vere anni MCMVII codicis Ambrosiani M excutiendi 
causa Mediolanum proficisci mihi liceret. 

Neque benificium obliviscar, quo viri praesides instituti, 
quod "Cunitz-Stiftung" vocatur, me sibi devinxerunt 
atque obligaverunt, cum haud exiguam pecuniam largiti 
sumptum huius libri typis exprimendi magnopere sublevarent. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 11 


LIBER PRIOR. 


Caput I. 
8 3. 


In priore hoc libro Suidae lectiones cum codicibus nostris 
in comparationem vocabimus. Átque ut initium capiamus ab 
iis locis, ubi lexicographus a parte aut ipsius V aut eorum 
codicum, qui pro V in Ach. Ec. Ls. fabulis adhibendi sunt, 
adversus R stat, hasce proferimus discrepantias: 


vss. S—V 
Equitum: 


71 αὐταῖει cum ΜΑΤ 

8 δεῦρο νῦν cum MA. Blaydesio 
plaudo, qui solus ex editoribus 
vulgatam lectionem amplexus 
δεῦρό vuv scripsit, cum adno- 
taret: "Saepe νῦν (vuv) per δὴ 
explicatur". Cuius rei pro- 
bandae causa affero Ls. 285 
μή vuv ἀντὶ μὴ δή schol. R, 
PL 414 ςπεῦδέ vuv: Τοῦτο 
τὸ vuv καθ᾽ óuaMcpóv ἀνα- 
γνωςτέον, ἵν᾽ εἴη ἀντὶ τοῦ δή 
schol. rec. Pl. 964 φέρε νυν: 
δή schol. O, Pl. 975 νῦν: δή 
Schol. O. Atque ad scripturam 
δεῦρό vuv πρόςελθ᾽ confir- 
mandam cf. Ra. 1368 ἴτε δεῦρό 
vuv (δεῦρο vOv codd.), Th. 279 
δεῦρό vuv (νῦν R) — ἕπου, Ls. 
930 beüpóvuv (νῦν RA), Nb. 
91, alios locos. 


R 


αὐταῖς 
δεῦρο δὴ 


12 ^ Victor Coulon, 


V88. S—V 
81 ror cum MA -H 
32 ἡγεῖ (-ῇ S) γὰρ cum AM 
56 παραδραμὼν 


62 μεμακκοακότα cum M (-κι- 
axóra À corr) r. C£. Ζ. 
Ar. St. p. 13. 

15 αὐτὸς cum A Tt. Eodem 
vitio V αὐτὸς praebet pro 
οὗτος in v. 1062 et PL 
185. 

19 ὁ δὲ νοῦς cum MAT 

143 ἐξολῶν cum MA τ. Cf. Z. 
Ar. St. p. 22. 

210 ἡμᾶς cum MA 

212 πρὸς ckéAoc (κέλος V) cum 
MA r. Cf. Z. Ar. St. p. 43. 

216 τῇ βοῇ cum MA 

292 εἰς ἔμ᾽ cum MAT 

301 ἀδεκατεύτουςτῶν cum MA 

314 τοῦθ᾽ cum MA 

354 ἄκρατον cum M (-ra A) Ht 

394 ἀφαύει cum MA 


401 τραγῳδίαν cum MA praef. 
contra Meinekii scriptu- 
ram τραγῳδίᾳ Zachero 
probatam. Praestat enim 
vertere: dazu noch eine 
Tragódie singen (προςά- 


R 
TOU 
ἡγῆ cott 
περιδραμὼν cum MA τ. Cf 
Z. Ax. St. p. 11. Praepositiones 
t (i. e. παρὰ) et ft (i. e. περὶ) fre- 
quentissime commutabantur, 
velut in Eq. 887, Nb. 994, 
Vp. 215, 392, Ra. 194, 1068, 
aliis locis. 
μεμακκοηκότα 


οὗτος cum M 


ὁ νοῦς δ᾽ 
om. ER. pr. ἐξελῶν R? 


om. 
τὸ ςκέλλος. Eodem mendo ςκέλ- 
Aoc in Ach. 220 sec. Herw. 
om. ἢ 
eic μ᾽ 
ἀδεκατεύτῶΩν (sic) T 
To0To 
ἀκράτου 
ἀφανει (sic. Ex quo Ribbek- 
kius optime dgaíva conieeit. 
Cf. Z. Ar. St. p. 76sqq. 
τραγωιδια 


vss. 


414 
531 
532 


630 


634 
091 


188 
964 
1129 
1138 


1141 
1266 
1276 
1311 
1368 


138 
209 
303 
304 


Quaestiones critirae in Aristophanis fabulas. 13 


S—V 
δεῖν τραγῳδίαν) quam: 
zur Tragódie singen (rp. 
τραγῳδίᾳ), quod vereor, 
ut de choro dici possit. 
habent cum MA 
vuvi cum MA 
οὐκ ἔτ᾽ ἐνόντος cum À 
(οὐκέτ᾽ ὄντος SABE Med. 
8. v. ἀφέλεια cum M T) 
ψευδατραφάξυος cum M, 
qui -ξύος praebet (-φύ- 
ξυος À) 
cx£raloi V À ςκίταλοί τε S 
περιεκόκκυτα cum MA 


R 


om. 
νῦν 
οὐκ éovroc (sic.) T 


ψευδἀάἀτράφαξυς Tr 


ςκύταλοι cum M ΤΥ 
περιεκόκκαυτα. Primus Din- 
dorfius περιεκόκκαςα soripsit. 
Quo de verbo cf. Zacherum 
in Philol. Suppl. vol. VII, 1899, 


p. 494—98. 

cc om. V?! et S3 cc cum MA 
δεῖ cum MA δῆ 77 
δ᾽ ὅταν cum MÀ ὅτ᾽ ἂν δ 
τύχοι cum MH. De τύχῃ cum ἃ 
οἱ et ῃ commutatis cf. 
Vp. 1458 p. 21. 
ckéyacóe cum MA ckéyac6at TT 
ἐλατῆρας ἀείδειν cum MA ἐλατῆρος dibev {Ὁ 
ὃν cum MA ὧν {7 
καθῆςθαι cum MA xa8eicoa ΤΥ 
ὑπολίεποις cum MA r. ὑπολίποις TT 
Cf. Z. Ar. St. p. 140. 

Banarum: 
πῶς πῶς Ye eum MA tt 
βρεκεκέξ eum MA Bpekekeké 
ἔξεςτι δ᾽ cum MA praef. ἔξεςτί θ᾽ 


αὖθις αὖ cum M (ἀρτίως 


αὖθις Ὁ 


14 Victor Coulon, 


S—V 
À, quod ut varia lectio 
commemoratur in M) 
308 ὁδὶ δὲ cum MA 
366 ὑπάδων cum MA 
474 πνευμόνων cum A 


V88. 


498 πειςτέον cum MA 


536 μετακυλινδεῖν cum M (τ᾽ 
addidit A) 

AagóvO' ἕν cum MA 
πρὸς τὸ cum MA 

eic ἐμὲ cum MAT 
ἀδικοῦντ᾽ cum MA 

πλὴν cum M. Cf. Lysiae 
or. XIX, 51, ubi πλὴν libri 
pro πρὶν. 

130 προςελοῦμεν cum MAT 


53' 
539 
562 
617 
621 


804 ἔβλεψε γοῦν cum A (οὖν 
M) praef. 

χαίταν cum MA praef. 
ἄρν᾽ ἄρνα cum MA 
μέλαιναν cum MA 1. Cf. 
Blaydesii adnot. ad h. v. 
cou cum MÀ praef. Xoi 
et cou commutata in Vp. 
1433 cou V, coi R, Ach. 
843 cou ΒΟΓΔ et S, cov 
RA, Ra. 626, Eq. 761, Nb. 
482, aliis locis. 


822 
841 
841 


890 


ὁ béT 
ἐπ ἄιδων tT 
πλευμόνων cum M r. Cf. Moer. 
p. 809: Πλεύμων, ᾿Αττικῶς. 
πνεύμων, Ἑλληνικῶς, schol. 
Pc. 1069: ᾿Αττικῶς δὲ διὰ τοῦ 
λ ὁ πλεύμων, denique Croenert 
Memor. Gr. Herc. p. 98 Ànm. 1. 
πιςτέον TT Idem mendum RV 
in Pc. 218 et εὐπίετως pro εὐὖ- 
πείετως RGin Th. 105 praebent. 
μετακυλίνδειν r. Of. Cobeti Var. 
Lect. p. 133. 
λαβόντ᾽ ἐν rt (£v R corr.) 
πρὸς τὸν TT 
εἰς μὲ 
ἀδικοῦντα 77 
πρὶν cum A Tt 


προυςελοῦμεν r. Cf. Fritz- 
schium ad ἢ. v. 


ἔβλεψε δ᾽ οὖν 
χαίτην 
ἄρνα ἄρνα 


μέλανα r. 


ζου 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 15 


vss. S—V 

944 ávérpepov cum MA 
961 ἐκομπολάκουν cum MA 
964 δὲ cum M (om. A) 
965 τούτου μὲν cum MA 


970 Κεῖος cum ΜΊΙΑ τ. Οἱ 
Fritzschium ad Ra. 540 
987 ckópobov cum MA 
989 τέως δ᾽ cum MA praet. 
1058 ἀνθρωπείως cum MA 
1084 ὑπὸ γραμματέων cum M 


1180 ἀκουςτέα cum MA 
1315 ícrórova eum MA 


1427 ὠφελεῖν cum MA 
1437 Κινηεία cum MA tt 
1417 τίς b cum MA 


R 
&vécrpegov {7 
ἐκομπαλάκουν TT 
ved 
τούτου μενὶ r. editores Din- 
dorfium secuti servaverunt. 
Kioc cum M? 


«κόρον ΤΊ 
τέως 
ἀνθρωπίως 7 
ὑπογραμματέων cum Α r. Cf. 
Fritzschium ad h. v. 
ἀκουςτέον T 
ícrórova praef. cum Kockio, 
Meinekio, Bergkio. Cf. Blay- 
desii commentarii p. 468. 
ὠφελεῖ TT 
Kivncíq 
τίς praef. 


Nubium: 


3 dméparov TT Recte ἀπέ- 
pavrov in v. 393. 
11 Φελλέως cum MA 
267 καταβρεχθῶ cum Α 
218 Bapunxéoc 


286 μαρμαρέαιςειν αὐγαῖς 


335 ςτρεπταίγλαν cum MA, 
quod editores recte crpe- 
πταιγλᾶν scripserunt. 


ἀπέραντον cum MA 


QuXAMuctT 
καταβραχῶ cum Mtt 
βαρυαχέος eum MA praef. 
Cf. dorismos in chori vss. 276 
εὐάγητον, 252 ápbouévav 289 

ἀθανάτας. 

μαρμαρέαις ἐν αὐγαῖς cum 

MA praef. Cf. v. 310, ubi RV 

plurimique cett. codd.similiter 

παντοδαπαῖς ἐν ὥραις praebent. 
ςτρεπταίγλας {7 


16 Victor Coulon, 


V88. S—V 

358 παλαιτζενές oum Mf 
371 "ai0píac obcnc 

409 ὥπτων cum MA 


416 μήτ᾽ ἀριςτάν 

482 γνώμας οὐδεὶς νικήςει 
πλείονας cum MA 

511 Ἐἕνεκα 

912 γένοιτ᾽ ἀνθρώπῳ cum 


589 ἐξαμάρτητ᾽ cum MA 

595 αὖτε cum MA 

624 ἱερομνημονεῖν cum MA 

645 ἡμιεκτέου 3T ex. v. 643 
perperam illatum  vi- 
detur. 

100 τρόπον τε cavróv (re 
om. MA) 

130 ἀποςτερητρίδα cum MA 


171 dbi cum MA 
832 τοςοῦτον cum MA 


965 κρημνώδη 
S Bm. sec.) 
995 "μέλλεις τἄγαλμ᾽ (V sec, 
Herw. ἄγαλμ᾽ S) ἀναπλή- 
cav cum M, in quo τ 
ante ἄγαλμ᾽ erasum est. 
1171 τὴν χροιὰν cum MA 
1172 νῦν μέν τ᾽ ἰδεῖν εἶ πρῶ- 
τὸν cum MA 
1203 mpópar cum MA 
1474 xurpeoóv cum MA 


(κριμνώδη 


R 
παλαιϊιογενές cum A 
αἰθρίας cum MA 
ὀπτῶν τ. Cf. Kockii adnot. ad 
h. v. 
μήτε ápicróv cum MAT 
γνώμας μεγάλας obbecvikce 
πλέον 
εἵνεκα cum MA 
γένοιτο τἀνθρώπῳ cum M 


ἐξαμαρτάνητ᾽ sec. Herw.t 
αὐτῶι TT 
ἐπιμηνεῖν sec. Herw.-t 
ἡμιεκτέον cum A (-ταῖον MD 


τρόπον τ᾽ ἐς αὐτὸν {7 


ἀποςτερητικὴν aut e glossemate 
aut scribae incuria ortum ex 
v. 128. 

ὧδε 
τοςοῦτο t T Cf. Blaydesii ad- 
not. ad h. v. 
κριμνιίύδη cum AM oorr. e xpi- 
μνύώδεις 
μέλλεις τἄγαλμ᾽ ἀναπλάττειν 
(μέλλεις τἄγαλμα Α omisso in- 
finitivo) 


τῆς χροιᾶς TT 
γῦν μέν τ᾽ ἰδεῖν πρῶτον μὲν 
(om. ei)-T 
om. T 
xurpoio0v {7 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 11 


S—V 


R 


Pluti: 


17 *é&xoxpwopuétvov cum MA 
185 αὐτὸς [7 Cf. Eq. 75 p.12 
185 *uóvoc cum MA 
242 "εἰς 
268 uot cum MA 
314 'Apícruoc — (SABE Med.) 

cum Mtt 


387 δεξιοὺς cum MA 


480 émypóáyu cum MA 
529 οὔτε cum α 


566 "εἴ γε λαθεῖν αὐτὸν δεῖ 
cum Α. Particulam ve 
M quoque praebet, sed 
δεῖ λαθεῖν αὐτὸν cum R 
586 "κοτίνου crepávu 


596 *xarà μῆν᾽ ἀποπέμπειν 
cum Α, vp. κατὰ μῆνα 
προςάγειν superscr. in V 

681 ἥγιζεν cum MA 

168 tà καταχύςματα cum 
MAT 

1769 νεωνήτοιειν cum MA 

958 προςεύξῃ cum MA 

989 ἕνεκα r. Cf. locum p. 33 
tractatum. 

999 προςέπεμψεν cum MA Ὁ 

1005 ἅπαντά τ᾽ ἤεθιεν (γ᾽ om. 
S^, ἅπαντα κατήεθιε 
SMei. cum. MA) Com- 
positum κατήςθιε ne ve- 


XIII, 1. 


ἀποκρινομένῳψ 
οὗτος cum MA 
μόνον 
ὡς cum MA 
om. 
᾿Αρίατυλλος cum A 


δικαίους 7 ortum e glossemate 
vel ad χρηςτοὺς v. 386 vel ad 
δεξιοὺς adscripto. 
ἐπεγράψω TT 
οὔτ᾽ ἐν cum M, lectio ex iis- 
dem verbis initio v. 528 po- 
sitis nata. 
εἰ δεῖ λαθεῖν αὐτὸν 


κοτίνῳ «τεφάνῳ cum M (-v 
τῷ À) 
κατὰ μῆνα προςάγειν cum M 


ntnzev {7 


καταχύςματα 


νεωνήτοις T 
προςδέξῃ {7 
ἕνεκεν cum MA 


προςαπέπεμψεν 
ἅπανθ᾽ ὑπηίεθιεν. Quod pro- 
xime abest a scriptura ἅπαντ᾽ 
ἐπήςθιεν ex Athen. IV 170 d 
a Dindorfio probante de Bam- 
2 


18 Victor Coulon, 


vss. S—V 
rum ducamus, vel nu- 
meri vs. impediunt. Nam 
si thesis in trimetro 
iambico ex duabus bre- 
vibus syllabis constat, 
prior brevis syllaba pars 
esse verbi antecedentis 
nequit; immo brevi illa 
syllaba aliud verbum, 
quod vel unam vel 
plures comprehenditsyl- 
labas inchoari necesse 
est De exceptionibus 
in quarto pede cf. ad 
Nb. 62 p. 93, in se- 
cundo cf. Engeri praef. 
Is. p. XXV. 

1010 * cum MA 

1020 *ypóac cum MA 

1037 τηλία cum MA tt 


1049 
1052 
1056 
1085 


dei ToUc tpórrouc cum MA 
μή uo: cum MA 
Aafoüca cum MA 
*cuvekmOTÉ" éctí coi καὶ 
τὴν τρύγα SV corr. AM 
(sed cov om. M), καὶ τὴν 
τρύγα ce V pr. m. 
1110 "τέμνεται cum MA, vp. 
γίνεται V in mg. 
1146 κατέλαβες cum MA 


R 

bergio recepta. Addere licet 
lectionem ἐπήςθιεν etiam apud 
Paroemiogr. Gr. II p. 67 (Gre- 
gor. Cypr. I 100) inveniri. Cf. 
compositi huius defensionem 
in Blaydesii Add. et Corr. 
p. 414. Mendum autem librarii 
R est illud ὑπ- pro én- (velut 
in Ra. 366 énóibuv R pro ὑπά- 
buv); correctoribus debentur 
lectiones V et MA. 


om. 
χροιάς 
τηλίας. Cuius substantivi rec- 
tam explicationem vide apud 
Roemer, Stud. zu Ar. p. 73. 
ἀεὶ τοῖς τρόποις T 
μοι μὴ tt 
λαβοῦςαν Tt 
oUvekd ποτε ἐςτί ςοι καὶ τὴν 
τρύγα 


γίνεται 


κατέβαλες {7 


Avium: 


40 ἀεὶ cum MA 
43 Éyovre. cum MA τ. Cf. 


om.T 
ἔχοντες 


Quaestiones criticae iri Aristophanis fabulas. 19 


v8S. S—V R 
Ζζητοῦντε in v. 44 et καθι- 
ópuOÉvre in v. 45. 
810 τιςαίμεθ᾽ cum M τηςαίμεςθ᾽ (nc -A) t 
8177 abtüc(V sec. Herw.) cum εὐθὺς 
MA. Quod tuendum non 
esse iam Blaydesius in 
Add. et Corr. p. 460 
affirmavit. Neque du- 
bito, quin idem vir doc- 
tissimus in adnot. ad h.v. 
Bentleio, Reiskio, Sea- 
gero aUróc conicienti- 
bus iure plauserit. Quae 
coniectura etiam  R. 
Schneeio (De Ar. ma- 
nuscriptis quibus Ra. 
et Av. traduntur, p. 4) 
probata est, qui haud 
male lectionem εὐθὺς 
"interpretamentum vo- 
cis αὐτίχ᾽ quae sequitur" 
esse monuit. 


463 οὐ κωλύει cum MA κωλύει TT 
659 μούεης cum MA t μούςαις 

694 ámneípoa cum M ἀπείροιει cum Af 
806 ἀποτετιλμένῳ cumA et M, παρατετιλμένιω 


qui calami lapsu -τετλι- 
μένῳ praebet. r. Cf. Bl. 
A. C. Gr. p.59 ad Av.806. 


861 εἶδον cum MA ἴδον t 
941 νομάδεςει vouábea cum Mj (-δαιει A) 
943 ὑφαντοδόνατον(-δόνητον ἀμφιδόνητον ex interpreta- 
SM, -bívnrov À) tione ortum. 
982 παρὰ τἀπόλλωνος cum παρ᾽ ἀπόλλωνοςΓ 
ΜΑ 
1014 λαμβάνειν cum MA λαμβάνει {7 


9* 


20 Victor Coulon, 


v88. S—V 

1131 éxarovrópruiov cum MA 
ab editoribus in ékxarov- 
Topóvutov mutatum. Cf. 
Photium : ὀρογυίας Aé- 
Youav, οὐχὶ ópruíac Api- 
crogpávnc. 

1878 φιλύρινον cum MA 

1443 ἀνεπτέρωκεν cum MÀ r. 
Cf. v. 1445. 


1519 Oecuogopíoici cum MÀ t 
1589 ἔνεςτιν cum M 


ἑκατοντόργυον 


φελύρινον ΤΥ 
ἀνεπτέρωςεν ΟΥὮ similia men- 
da in Pl. 666 ὑπερηκόντιςεν 
SM pro -nxev, Nb. 1031 εὖ- 
δοκίμηςεν M aliique pro -μηκεν, 
Nb. 1080 ἠδίκηςας MA aliique 


pro -κηκας. 


Θεςμοφορίοις sec. Herw. 
tvec cum At 


Vesparum: 


135 φρυαγμοςεμνάκους τινὰς 

484 οἷός praef. 

506 ἔχω 

501 τυραννικὰ 

511 πεπνιγμένον 

609 παππίζους᾽ τ. Cf. Eust. 
ad Il. p. 565, 31 icréov 
καὶ ὅτι κωμῳδίας ἴδιον 
παππίζειν διὰ τοῦ i τὸ 
xat! “Ὅμηρον παππάζειν 
διὰ τοῦ ἃ. 

673 ἤεθηνται r. Neque enim 
in quarto pede tetra- 
metri anapaestici, post 
quem caesura fit, dacty- 
lus patiendus est, qualis 
particula γε post ἤςθοντο 
in B Ald. inserta effi- 
citur. Cf. Porson. praef. 
Eur. Hec. p. L. 


φρυαγμοςεμνακουςτίνους TH 
οἷόν 
ἔχων tt 
τυραννίδα TT 
πεπηγμένον 77 
παππάζους᾽ 


ἤἥεθοντο 


Quaestiones criticae $i Aristephanis fabulas. 21 


YSS. S—V 

695 κωλακρέτηντ. ΟΥ Meister- 
hans p. 14. 

1712 ἐλαολόγοι r. Cf. Meister- 
hans p. 30 sqq. 

188 εκωπτόλης 

192 ὀςφρόμενος 

1035 ὃ’ 

1066 γνώμην HT 

1080 ἡμῶν 

1083 παρ᾽ τ. Cf. BL A. C. Gr. 

p. 167. ad Ls. 1275. 

οὗκ τῶν κρωβύλων τ. Cf. 

similes locutiones in Nb. 

1065 οὗκ τῶν λύχνων, 

Αν. 18 οὗκ τῶν ὀρνέων, 

ῬΙ. 488 fk τῶν γειτόνων. 

1298 ταῖς πλευραῖς 


1261 


1291 ἡ 

13θ4 χοιρόθλιψ 
1366 ταυτὸ Ht 

1374 ἐν μέεῳ 


1458 ἔχει TT Cf. similia men- 
ὧδ in Eq. 607 ἐξέρπει V 
pro -ποι, 1056 φέρει V 
pro -poi, 1138 τύχοι SV 
pro -xy, Ach. 362 ἔχοι 
Α pro ἔχει, Pl. 72 πύ- 
θοιεθε R. pro -θηςθε, 438, 
47117, 896, 1037, alis 
locis. 


R 
κωλαγρέτην 


ἐλαιολόγοι 


«κωπτόλις TT 
ὀςφραινόμενος T 
om.tt 
ῥώμην 
ὑμῶν Ht 
πρὸς 


οὗκ τῶν κρωβύλον 


ταῖς πλευραῖς ςτέγειν. Bentleius 
edd. probb. ταῖς πλευραῖς τέ- 
τους. Cf. Blaydesii adnot. 

üctt 

χαιρόθλιψ 17 

τοῦτο 
τοὐμμέεῳ, ex quo editores τοὖν 
uécu restituerunt. 

ἔχοι 


Pacis: 


11 οἷός τ᾽ 
193 γλίεχρων 


οἷος ὕ 
χὕλίεχρον T 


22 Victor Coulon, 


V8S. S—V 
607 ὑμῶν 
190 ἀποκνίεματα r. 


R 
ἡμῶν TT 
ὑποκνίεματα. SAVBE 5, v, cov- 
pábec De praepos. ἀπὸ et ὑπὸ 


permutatis cf. ad Ra. 644 p.44. 
Acharnensium : 
vss ) S—ABCIA R 
10 κεχήνη r. addito ab edi- κεχήνει 


toribus apostropho. Cf. 
E. M. 386, 30 ictéov δὲ 
ὅτι τὸ διαλυθὲν ἐκ τοῦ 
ἰωνικοῦ ευναιροῦειν οἵ 
᾿Αθηναῖοι καὶ ποιοῦειν 
εἰς η, πεποιήκη λέγοντες, 
ὅθεν παρὰ ᾿Αριοτοφάνει᾽ 


ἐκεχήνη προςδοκῶν τὸν 


Αἰεχύλον. 

85 παρετίθει δ᾽ : cum Din- 
dorfio ex Athen. IV 
130 f. παρετίθει θ᾽ scri- 
bendum est. 

116 οὐκ 

218 οὐδ᾽ ἂν 

219 κρεμήςεται. Eadem forma 
in Vp. 808. 

330 εἴρξας {7 


333 δδ᾽ 

351 ἐπετίληςεν TT 

393 ἤδη (ἥδη C) e glossemate 
originem duxisse videtur 

535 Μεγαρεῖς 


καὶ παρετίθετ᾽ T 


κοὐκ praef. 
ἂν οὐδ᾽ 
κρεμαςθήςεται T 


εἵρξας cum ΓΔ r. Cf. Eust. ad 
Od. p. 1387, 3 τὸ εἴργω ἐπὶ 
μὲν τοῦ κωλύω ἐψίλουν. --- ἐπὶ 
δὲ τοῦ ἐγκλείω ébácuvov. 
om. T 
ἐνετίληςεν 

ἄρα μοι r. Cf. Blaydesii adnot. 
ad h. v. 

Μεγαρῆς cum ΓΑΒ corr. praef. 
De Attico -fjc pro -éic in nom. 
plur. cf. Bachm. coni. observ.AÀr. 
p.131 et Meisterhans p. 140. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 29 


vss. 8--- ΑΒΟΓΔ 
622 καρτερὸν 


639 ὑποθωπεύκεας 

640 εὗρε τὸ πάν tT 

658 οὔτε {Ὁ 

687 «κανδάληθρ᾽ ἱετὰς 

184 ἀλλ᾽ οὐδὲ. Et οὐ numeris 
adversatur neque οὐδὲ 
sententiae aptum. Cor- 
rexit οὐχὶ Dindorfius e 
versu insequente πᾶ δ᾽ 
οὐχὶ θύειμός écn; Cf 
etiam vss. 793 ἀλλ᾽ οὐχὶ 
χοῖρος τἀφροδίτῃ θύεται, 
1218 ἀλλ᾽ οὐχὶ νυνὶ τή- 
μερον Παιώνια, Ec. 982, 
991, PI. 993, alios locos. 

802 φιβάλεως τ. (φορβάλεως 
ABC t1) 

806 τρώξονται 

843 cov r. Cf. v. p. 103 trac- 
tatum. 

863 φυςῆτε r. s. v. ócrívoic, 
φυςᾶτε S. V. πρωκτός 

908 ἔρχεται 

973 ol' (olov S) ἔχει ςπειςά- 
μενος 


1035 ςτριβιλικίγξ τ. Cf. schol. 
ad h. v. 

1122 τοὺς κιλλίβαντας (kuM- 
AH) 

1126 πλατὺς τ. Γέλως πλατὺς, 
οὐχὶ πολὺς, ἐρεῖς monet 
Herodianus apud Phryn. 
p. 471. Cf. etiam Bl. A. 
C. Gr. p.34.ad Ach. 1126. 


R 

κρατερὸν TT. sed r. καρτερὰν in 
v. 393. 

ὑποθωπεύκςας n T 

εὕρετο πᾶν 
οὐδὲ 
«κανδαλιθρίςετας TT 
ἀλλ᾽ οὐ 


φιφάλεως TT 


τρύξονται TH 
cou cum Α 


Qucetre TT 


ἐξέρχεται T 
crecáuevoc ol' ἔχει { Cf. Din- 
dorfii notam a Blaydesio ad 
h. v. allatam. 

τριβίκιτξ sec. Herw. 


τοὺς κιλίβαντας sec. Herw.t 


πολὺς gl. 


24 Vietor Coulon, 


V88. S—ABCIA 

1158 ἐπὶ τραπέζης ortum vi- 
detur e scriptura rpa- 
πέζηι (-πέζη AB) 


1181 ἐξήγειρεν 


Β 
ἐπὶ τραπέζῃ praet. Cf. Blaydesii 
adnot ad h. v. et Kuehner- 
Gerth de praepos. ἐπὶ c. dat. 
in Gr. Gr. II! 8 438 II p. 499. 
ἐξέγειρεν tT 


Ecclesiagzusarum : 


vss. 5--Γ 
34 τρυγονῶςα (-τανῶςα À) 
115 δεινὸν ἐςτὶν (A) 
162 ἀκριβωθήςεται (v. deest 
in A) 
168 ψόμην (v. deest in A) 
180 νουθετεῖν (A) 
235 τίς om.T 
206 τί δ᾽ ἢν (A) 
266 δὲ om. (Α)7 
288 ὀρθρίοις 
288 πνύκα HT 
291 κεκογιμένος 
587 ἐςτι 
651 coi δὲ 
678 παιδαρίοις T 
681 καταθήεω 
684 βῆτ᾽ 
687 ὅτῳ F SC (obru SAYVBE ἢ 
688 μὴ ἐξελκυςθῇ T 
688 τούτους 
689 Ec tt 
692 ἄπειειν NS (drea [) 
141 ópOpiov 
932 coi 
1086 τιὴ om. 
1101 ἔχουςα tt 
1119—20 αὖ | τῶν ᾧ 
1126 'cií praef. 


R 
θρυγονῶςα praef. 
δεινὸν δ᾽ écriv praef. 
ακριβωθήςαιται (sic) TT 


dóun tt 
om. T 
τίς 
τίν δ᾽ ἣν (sic) Ft 
δὲ 
ὀρθίοις ΤΠ Cf. infra v. 741. 
πύκνα. Cf. Meisterhans p.144. 10 
Kexovicuévoc T 
ἐςτιν 
cU δὲ TT Cf. infra v. 932. 
παιδαρίοιςιν 
καθήτω T 
Büro T 
ὅτο 7 
μὴ ᾽ξελκυςθῇ 
τούτοις TT 
ἔςται 
&mc tt 
ópOpiov corr. in óp6iov T 
cU 77 
τίή corr. ex τίὴ 
Exoucav 
αὖ | τούτων 


cnv 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 25 


Lysistratae: 
vss. S—BCLA R 
156 παρενιδὼν παρευιϊιδὼν cum Lt 
170 puxáyerov T T ; ῥνυάχετον ῥυγχάχετον TH 


editores ex Hes. et Phot. 
8, v. restituerunt. 

291 τὼ ξύλω 

367 πλεύμονας r. Cf. ad Ra. 
414 p. 14 

417 πιέζει 

448 ἐκκοκκιῶ (ἐκκωκιῶ S Med) 

458 εκοροδοπανὸ- 

506 γραῦ cavrí) 

549 τηθῶν 

553 ῥοπαλιςμοὺς 


561 ἐφ᾽ ἵππου 
51 πιλοῦντας (πωλ- 
BCA! tT) 


656 dpa — écnv 

100 τῇ Ἑκάτῃ, quod θήκάτῃ 
legendum est. 

191 nv! 

195 ἡμεῖς δ᾽ praef. 

983 kupcávie 

1039 ravuAÉé0poiciv 

1073 ἔχοντες 


τῶι ξύλω (corr. ex ξυλῶ) {Ὁ 
πνεύμονας 


πιεζεῖ TT 
ἐκκοκιῶ cum Οἵ 
«ςκοροπανὸ- ἡ 
γραῦς αὐτῆι {Ὁ 
τήθων TT 
ῥοπαλιμοις (sic) R! 
ῥοπαλιμοὺς R? | 
ἐφ᾽ ἵππον 17 
θλίβοντας gl ex scholio καὶ 
πιλοῦντας τοὺς θλίβοντας eic 
τὴν πολιτείαν ἑαυτοὺς 1ῃ textum 
illatum. 
dpa — ἐςτὶν {7 
τῆι κάτῃ tt 


τίν᾽ cum BC tt 
ἡμεῖς τ᾽ 
κυρςάνειε R. corr. t 
πανολέθροιειν T 


ἔχοντας Tt 


8 4. 

Iam ad eos locos tractandos aggrediamur, quos asterisco 
notavimus. Átque cum de Eq. et Ra. versibus prolatis nihil 
dicendum nobis sit, a Nubium fabula ordiamur. Cuius in 
v. 311 καίτοι χρῆν αἰθρίας ὕειν αὐτόν, ταύτας δ᾽ ἀποδημεῖν S— V 
peccaverunt, cum post αἰθρίας glossema οὔςης metro invito 
in textum reciperent. Cf. Pl. 516, ubi similiter in V post ὑμῖν 


26 Victor Coulon, 


participium oíciv illatum est. Neque Blaydesio assentior, qui 
participium oócnc retinere vult pronomine αὐτὸν eiecto; quo 
carere omnino non possumus. Similes autem inveniuntur lo- 
cutiones, in quibus oücnc vel ὄντος subaudiendum est; no- 
tissimae illae sunt χειμῶνος, θέρους, ὀπώρας, ὄρθρου, δείλης, 
ἡμέρας, ἑςπέρας, κνέφους, cxórouc, aliae. 

In v. 432 ἐν τῷ δήμῳ γνώμας οὐδεὶς νικήςει πλείονας ἢ 
có R praebet γνώμας μεγάλας οὐδεὶς νικήςει πλέον ἢ có, S—V 
᾿ γνώμας οὐδεὶς νικήςει πλείονας ἢ co. Quod Meinekius, Bergkius, 
Blaydesius lectionem S—V amplexi sunt, cum Kockio ab iis 
dissentio. Neque enim adiectivum μεγάλας temere e versu 
eiciendum est, cum in v. 433 Strepsiades dicat μὴ μοίγε λέγειν 
γνώμας μεγάλας. Optimo iure Kockius in apparatu critico 
monuit: “μεγάλας ist wegen 433 jedenfalls beizubehalten". 
Quo adiectivo a libraris propter μεγάλας in v. 433 omisso 
totus locus foedissime interpolatus est. Quae cum ita sint, 
critici versum coniecturis sanare studuerunt. Velut Porsonus 
γνώμας μεγάλας vixrca πλείονας οὐδείς proposuit verbis ἢ có 
tamquam glossemate deletis. Sed cum in R Aldina editione 
comprobante genuina lectio γνώμας μεγάλας servata sit, a R 
proficiscendum mihi videtur. Itaque Kockio plaudere malim, 
qui illud πλέον in adnot. ad ἢ. v. defensum retinuit et genitivo 
co, qui glossemate f| có expulsus est, in textum posito versum 
sic scripsit: ἐν τῷ δήμῳ γνώμας μεγάλας νικήςει coü πλέον οὐδείς. 

In v. 511 S—V ἕνεκα exhibent, E εἵνεκα. Hoc loco oc- 
casione oblata exponere liceat, quibus formis huius praepo- 
sitionis Áristophanes usus esse videatur. In codicibus hae 
vocis formae inveniuntur: ἕνεκα (ἕνεκ᾽, ἕνεχ᾽, ouvexa (οὕνεκ᾽, 
οὔνεχ᾽), εἵνεκα (εἵνεκ, eivex"), ἕνεκεν. Iam locos afferamus, quibus 
R et V aut ii, qui pro V adhibendi sunt codices in Ach. Ec. 
Ls. fabulis, hanc praepositionem praebent: 

V8SS. 


Av. 84 trim. jamb. εἵνεκ᾽ numeris non invitis 
293 tetr. troch. οὕνεκα » » " 
517 tetr. anap. οὕνεκα " " » 
855 vers. strophae iamb.-troch. ἕνεκα » ^ » 


1274 trim. iamb. οὕνεκα " » » 


vSS. 


Αν. 1544 trim. iamb. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 21 


RV 
ἕνεκα 


numeris non invitis 


Eq. 544 tetr.anap. ἕνεκα R num. inv.,oUvexa V, » 0» 


Nb. 6 
238 
361 
420 
422 
511 
526 
555 
1217 
1236 
1508 

Pe. 203 
210 
221 
664 
144 
160 

PL 177 
329 
989 
990 
1177 
1200 

Ra. 108 
189 
232 
1008 
1118 
1414 

Vp. 702 
103 
119 
886 
1347 


trim. iamb. 
33 


tetr. anap. 


3) )» 


7) }) 
Ἢ Ἢ 


trim. iamb. 


?) 2») 


" 3) 


οὕνεκα 


οὕνεκα 


? 2) ?"! 
» οὕνεκ᾽ num. inv. (cf. p. 31 et ad Nb. 62 p. 93) 


num. non inv. 


ἕνεκεν num. inv. (cf. p. 34) 

ἕνεκα R num. inv, εἵνεκα V, ἡ» 
monom. 8Π8Ρ. ἕνεκα V num. inv, eivexaR. , ., Ὁ» 
vers. Eupolid. οὕνεκ᾽ R, εἵνεκ᾽ V; utrumque , 4. ἢ 


οὕνεκα E, εἵνεκα V; 


ἕνεκα 
ἕνεκ᾽ 
οὕνεκα 
οὕνεκα 
εἵνεχ᾽ 
οὕνεκ᾽ 
ἕνεκα 


» num. inv. 
num. non inv. 


tetr. anap. οὕνεκα R, εἵνεκα V; utrumque ,, , ., 


3? ) 
trim. iamb. 


)? 3) 


εἵνεκα 
ἕνεκα 
εἵνεκα 


οὕνεκα 
οὕνεκα 
οὕνεκ᾽ 
ἕνεκα 


᾽» ? ? 


3) ᾽) »? 


» » ?* 


»tvexevR num.inv.(ef.p.33),€vexa V, , » 


», ἕνεκα V num. inv., εἵνεκα R » » » 


0 
dim. troch. 
tetr. anap. 
tetr. troch. 
trim. iamb. 


ἕνεκα 

οὕνεκα 
οὕνεχ᾽ 
οὕνεκα 


tetr. anap. ἕνεχ᾽ (ἕνεκ᾽ V levi mendo) ,  , νυ» 


? n 
dim. anap. 


εἵνεκ᾽ 
εἵνεκ᾽ 


trim. iamb. εἵνεκα num. inv. (cf. p. 31) 


» ᾽) 


εἵνεκ᾽ 


3) ᾽) » 


28 Victor Coulon, 


V8. R et codd. qui pro V sunt 
Ach. 386 trim. iamb. ἕνεκα num. non inv. 
958 ., " οὕνεκα  »" 5( 
Ec. 106 ,, » οὕνεκα » » » 
170 » » ἕνεκα » » " 
360 , ἢ ἕνεκα "» » m 
559 , » οὕνεκα » » m» 
658 tetr. anap. οὕνεκ᾽ » ^» 
659 , 54, ἕνεκεν (oUvekev sic N num. inv.) , , 5 
659 , » εἵνεκα 7^ 7» 
18. 14 trim. iamb. εἵνεκα » »» » 
491 tetr. anap. ἕνεκα R num. inv.,oUvexaceteri,  ,  , 
501 ,  , εἵνεκα » » 5 
544 dim. anap. ἕνεχ᾽ 4 » » 
Ph. 176 trim. iamb. οὕνεκ᾽ » » » 
960 vers. glycon. ἕνεκ᾽ num. inv. 
366 , » οὕνεκ᾽ num. non inv. 
443 trim. iamb. ἕνεκ᾽ num. inv. 
454 » οὕνεκα num. non inv. 


?» 

Unum locum sciens omisi, Pl. 1085, ubi R solus lepido 
errore οὕνεκά ποτε exhibet, cum V, ceteri, Suidas recte cuvexk- 
ποτέ᾽ praebeant. Locis igitur 59 Aristophanes praepositione 
ἕνεκα usus est Addere liceat in comicorum fragmentis secun- 
dum Jacobii indices hasce formas inveniri: 

ἕνεκα 14 locis 

οὕνεκα 7  , 

εἵνεκα 4 , 

ἕνεκεν nusquam. 

Atque formae praepositionis nostrae in Aristophanis ἴδ- 
bulis sic exhibentur in E et V vel iis qui pro V sunt: 

ἕνεκα 185 locis 

ἕνεκεν ὦ , 

οὕνεκα 22  , 

εἵνεκα 11 locis, non 8, ut arbitrantur Wackernagel in 
KZ. 28, 1887, p. 110 et Meisterhans p. 216. Reliquis 9 locis 
R et V vel ii qui pro V sunt inter se dissentiunt. 

Primum videamus, num omnibus 15 locis forma ἕνεκα 


Quaestiones critieae in Aristophanis fabulas. 29 


reete se habeat. Numeris minime adversatur in Av. 855, 1544, 
Ab. 1217, 1236, Pc. 664, Pl.177, Ra. 108, 232, Vp. 702, 
Ach. 386, Ec. 170, 367, Ls. 544. Duobus reliquis locis, Th. 360 
et 443, ἕνεκ᾽ in R traditum metro accomodari nequit. Atque 
in v. 360 οὕνεκ᾽ pro ἕνεκ᾽ rectam esse formam docemur ipso 
codice R. Nam verba v. 360 paulo post iterantur in v. 366, 
quem R sie exhibet: κερδῶν (Heiskius, χώρας R) οὕνεκ᾽ ἐπὶ 
βλάβῃ. In v. autem 443 Porsonus recte pro lectione R ἕνεκ᾽ 
αὐτῆ à metro aliena ἕνεκα καὐτὴ restituit. 

Iam ad formas οὕνεκα et εἵνεκα transeamus. Ex quibus 
aliis criticis velut de Wilamowitzio in Eur. Her. II? p. 42, 
Weckleinio in curis epigraphicis p. 36—39, Blaydesio forma 
ouveka suspecta est, aliis Brunckium secutis εἵνεκα. Kaibelius 
in editione Soph. El. p. 164 dicit: "DaB die bei den Tragikern 
unzühligemal überlieferte Form der Prüposition οὕνεκα überall 
aus εἵνεκα verderbt sei (Wilamowitz Eur. Her. II* 42), kann 
man nicht glauben. Selbst wenn attische Inschriften des 6. 
u. 5. Jahrhs. für die gebildete Sprache nichts beweisen sollen 
(CIA IV 422, 4 ouvexa τοῦδε, 491, 8 ἀρετῆς οὔνεκα), wie 
kann denn die Form in die Texte gekommen sein ...? Ver- 
geblich sieht man sich nach einem áhnlichen Beispiel gewalt- 
samer Textverderbnis um. Man kann nur folgern, daf die 
rein attische Prosa ἕνεκα und εἵνεκα, die Dichter auch οὔνεκα 
schrieben, gleichviel wie die Katachrese zu erklüren sein mag". 
Blaydesius ad Ra. 189 adnotavit: “εἵνεκα revocavit ubique 
Holden, qui οὕνεκα non nisi coniunctionem esse neque prae- 
positionis vim usquam induere contendit laudatis Ammonio 
περὶ διαφ. λέξ. p. 106 et Donaldson (New. Cratylus p. 358)". 
Sed formam οὕνεκα praepositionis vim habere docemur in- 
scriptionibus Atticis. Cf. duos illos titulos supra prolatos. 
Accedit quod omnibus locis (25) apud Sophoclem in Mediceo 
M οὔνεκα invenitur idemque 4 locis apud Aeschylum in M 
et saepissime apud Euripidem. 

Atque ut οὕνεκα sic etiam εἵνεκα minime addubitandum 
est, quo Homerum et epicos — est enim epica forma, de 
qua cf. G. Schulzium in Quaestionibus Epicis p. 135 — usos 
esse satis constat. Quam formam tragici Attici a Ionibus re- 


30 Victor Coulon, 


ceperunt; namque apud Aeschylum duobus locis (Prom. 361, 
Suppl. 194) in omnibus codicibus, apud Euripidem duobus locis 
una cum forma οὕνεκα, uno loco (Herc.210) in omnibus codicibus 
exhibetur. Quem ad Eur. locum de Wilamowitzius in Eur. 
Her. II? 42 haec adnotavit: “εἵνεκα und ἕνεκα ist beides gut 
attisch, ἕνεκεν nicht, obwohl Eur. sich dasselbe in Anapaesten 
vereinzelt gestattet hat (Med. 1086)". Atque titulis Atticis 
forma εἵνεκα confirmatur, cum in duobus epigrammatis oc- 
currat: C I A II 3620, b, 6 (IV saec. a. Chr. n.) πολλῆς εἵνεκα 
cuqgpocuvnc et IV, 1, a, 471, e (cirea 450 a. Chr. n). 

His igitur expositis audiamus Wackernagelium. Qui quae- 
stione diligenter instituta in KZ. X XVIII, 1887, p. 112 monet: 
*Nach der Überlieferung haben also die attisch schreibenden 
Dichter, wenn die dactylische Form wünschenswert war, οὕνεκα 
oder εἵνεκα eintreten lassen, jenes eber viel háufiger ... Da- 
gegen in der Prosa scheint der Gebrauch sporadisch und zu- 
fálig; auch hier überwiegt im ganzen οὕνεκα aufler bei 
Demosthenes, dessen Überlieferung eine merkwürdige Vor- 
liebe für εἵνεκα zeigt". Idem vir doctissimus praepositione 
οὕνεκα sagaciter defensa p. 112—119 optimo iure p. 126 dicit: 
*Da somit οὔνεκα als genitiv-regierende Partikel sich wohl 
erklüren lüüt, hórt das Widerstreben gegen das von der Über- 
lieferung Gebotene auf, berechtigt zu sein". Sed quod pergit: 
"Wir werden es, auch wo es nicht überliefert ist, überall 
da einsetzen, wo die rein attisch schreibenden Dichter statt 
ἕνεκα eine dactylische Form angewandt haben, da eine andere 
dactyliche Form auBer dem vóllig unzulüssigen εἵνεκα sich 
nicht findet", ab eo dissentio. Sumamus enim formam eívexa 
pro οὕνεκα iis temporibus, quibus textus nostri orti sunt, in 
codices, quibus Atticorum poetarum opera adservantur, illatam 
esse: qui tandem fieri potuit, ut forma οὔνεκα ex tragoediis 
Atticis omnino non extruderetur, ex fabularum Aristophanea- 
rum singulis tantum locis iisque paucis expelleretur? Accedit 
quod Kaibelii dubitationes (supra p. 29) de voce oUvexa ex 
εἵνεκα corrupta etiam de forma εἵνεκα valent. Atque unum 
exemplum afferre liceat, quod omnino non pro Wackernagelii 
Sententia loquitur. In Ec. 658 omnes codices formam οὕνεκ᾽ 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 21 


praebent, cum in sequenti versu εἵνεκα exhibeatur. Quam 
vocem, cum formam οὕνεκα, ut ita dicam, subsequatur, certe 
grammatici vel librarii, si in ea offendissent, in οὕνεκα mu- 
tavissent. Itaque cum et οὕνεκα et εἵνεκα inscriptionibus Atticis 
VL V. IV. saec. a. Chr. n. confirmetur, illud mihi persuasum 
est: neque οὕνεκα neque εἵνεκα ex Aristophanis fabulis eici- 
endum esse, sed iis locis, quibus RV in una alterave forma 
exhibenda consentiunt, eam quae his libris exhibetur formam 
retinendam esse, nisi forte numeris adversatur. 

Inquiramus igitur in singulos locos, quibus et R et V 
vel ii qui pro V sunt codices unam alteramve formam praebent. 
Οὕνεκα 22.168 traditum esse supra monuimus. Quibus 22 locis 
praeter Nb. 238, ubi Bentleio auctore ἕνεκ᾽ pro οὔνεκ᾽ scriben- 
dum est, ne prava anapaesti incisio fiat (cf. ad Nb. 62 p. 93), 
haec forma numeris accomodatissima est et ubique ut εἵνεκα 
in prima syllaba ictum metricum habet. Atque etiam εἵνεκα 
11 locis, quibus et in R et in V vel iis qui pro V sunt codi- 
cibus exhibetur, metro minime repugnat excepto Vp. vs. 886 
νέαιειν ἀρχαῖς εἵνεκα τῶν προλελεγμένων. Quo in trimetro 
jambico tertium pedem ἀρχαῖς ἕνεκα scribendum esse iam 
Reisigius vidit. Cf. alios trimetros iambicos, ubi ictus tertii 
pedis item in prima syllaba particulae ἕνεκα positus est: Nb.1217 
ὅτε τῶν ἐμαυτοῦ τ᾽ ἕνεκα νυνὶ χρημάτων, Pl. 177 Φιλέψιος δ᾽ 
οὐχ ἕνεκα coü μύθους λέγει; Ec. 170 αὐτὴ γὰρ ὑμῶν ἕνεκα 
μοι λέξειν δοκῶ, 367 οὗτος γὰρ ἁνὴρ ἕνεκά Ye ςτεναγμάτων. 

Pergamus ad 9 eos locos, quibus codices in voce ἕνεκα 
exhibenda inter se dissentiunt: 2 locis (Eq. 544 et La. 491) 
R solus contra metrum ἕνεκα praebet, V aliique οὕνεκα. 

3 locis εἵνεκα et ἕνεκα exhibentur atque ita quidem, ut 
in Nb. 422 R ἕνεκα, ibid. 511 et Ra. 189 V ἕνεκα contra 
metrum praebeat, V recte εἵνεκα in Nb. 422 idemque R in 
Nb. 511 et Ra. 189. 

3 locis oUvexa et εἵνεκα inveniuntur: Nb. 526 οὔνεκ᾽ R, 
εἵνεκ᾽ V, ibid. 555 οὔνεκα R, εἵνεκα V, Pe. 144 οὕνεκα R, 
εἵνεκα V. In Nb. 526 particula nostra coniuncta est cum re- 
lativo dv; neque vero pro certo diiudicari potest, utrum ὧν 
εἵνεκ᾽ an ὧν οὕνεκ᾽ retinendum sit, cum poeta in hac locutione 


32 Victor Coulon, 


sibi non constiterit. C£. Pc. 221 ὧν οὔνεκ᾽ RV; PL 1200 ὧν δ᾽ 
οὕνεκ᾽ RV ; Ra. 1414 ὧνπερ οὕνεκα RV ; Th. 176 ὧνπερ οὔνεκ᾽ 
R; contra Pe. 760 ὧν εἵνεκα RV; Vp. 703, 719, 1347 ὧν 
εἵνεκ᾽ RV. Equidem nostro loco lectionem HR sequi velim, 
quippe cum οὕνεκ᾽ secundum Blaydesium etiam in reliquis 
libris exhibeatur, nisi quod in A οὕνεκα legitur. 

In Nb. 555 metrum neque οὕνεκα neque εἵνεκα patitur; 
aut oUvey' aut εἵνεχ᾽ scribendum est, cum pronomen ἣν se- 
quatur. Átque cum post substantiva forma οὕνεκα in codicibus 
exhiberi soleat (cf. Av. 293 ἀςφαλείας οὕνεκα, Nb. 361 γνώμης 
οὕνεκα, Pl. 990 φιλίας οὕνεκα, Ra. 1118 θεατῶν τ᾽ οὔνεχ᾽, 
Ach. 958 ευχοφάντων τ᾽ οὕνεκα, Th. 366 χώρας οὔνεκ᾽), nostro 
loco τοῦ κόρδακος οὔνεκ᾽ quam εἵνεκ᾽ scribere malo. Quae 
locutio etiam in Aristid. or. 34, 47 (Keil — II 564 Dd.) in- 
venitur, ubi codices non interpolati οὕνεκα, ceteri εἵνεκα prae- 
bent, quo de loco B. Keilius me monuit. 

Tertio denique loco, Pc. 744, lectio V εἵνεκα τουδὶ prae- 
ferenda mihi videtur; conferre enim licet Nb. 422 εἵνεκα 
τούτων RV; Poe. 210 τοῦδ᾽ eive! RV; Ls. 501 τοῦδ᾽ εἵνεκα RE 
ceterique. 

Uno loco, Pl. 989, ἕνεκεν legitur in R, ἕνεκα in V; neu- 
trum numeris invitis. Priusquam autem ad formam ἕνεκεν 
transeamus, de formis ἕνεκα, oUvexa, εἵνεκα etiam illud monere 
iuvat Aristophanem sibi constitisse in hisce duabus locutionibus 
τίνος οὕνεκα; et πολλῶν oUvexa. Quarum prior illa invenitur 
in Av. 517, Pc. 203, Pl. 1177, Ra. 1008, altera in Nb. 6, 1508, 
Ec. 559, 659 (cf. p. 34), Th. 454. 

Venio nune ad formam ἕνεκεν. Qua praeter Homerum 
et lyricos poetae Alexandrini, qui vocantur, usi sunt atque 
iis quidem locis, quibus metrum hanc formam flagitabat. Velut 
apud epicos Alexandrinae aetatis, Apollonium Rhodium 4, 364 
Civ ἕνεκεν καμάτων et Theocritum 17, 46 cé0ev δ᾽ ἕνεκεν 
Βερενίκα, 29, 37 μάλ᾽ ἕνεκεν ςέθεν legitur. Sed a vetere dialecto 
Attica formam ἕνεκεν alienam esse monet Meisterhans p. 216. 
Cuius ipsa verba afferimus: "Dem Attischen von Haus aus 
. fremd sind die Formen auf -ev (ἕνεκεν, εἵνεκεν, obvekev) . . . 
Dagegen dringen die Formen auf -ev seit den Zeiten der 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 33 


Koine auch in die attisehe Schriftsprache ein. Es findet sich 
nümlich ἕνεκεν am frühesten auf 2 Inschriften des religiósen 
Kollegiums der Thiasoten vom Ende des IV. Jahrhunderts: 
ἕνεκεν neben ἕνεκα CIA IT, 987, A, 2. 5 ("titulum post 
medium saec. quartum lapidi incisum esse censet Rangabis 
specie litterarum fretus. Nec probabile est eum multo recen- 
tiorem esse"); ἕνεκεν IV, 2, 611b, 13 (302 v. Chr.)". Apparet 
igitur Atticos IV saec. forma ἕνεκεν usos esse. Ác iam in 
Euripidis tragoediis eam inveniri de Wilamowitzius loco p. 30 
prolato observavit. Uni autem loeo (Med. 1086) a viro doc- 
tissimo commemorato addere liceat Med. 999, 1114, El. 742, 
Hel. 383, ubi omnes codices ἕνεκεν exhibent. Qua forma 
Euripidem non solum in anapaesticis numeris, ut de Wila- 
movwitzius l. 1. monuit, sed etiam in iis versibus, qui dactylicos 
praebent numeros, usum esse perspicitur ex Med. 999 τέκνα 
vuugibíuv ἕνεκεν λεχέων, El. 742 (βροτεί-) w θνατᾶς ἕνεκεν 
δίκας, Hel. 383 καλλοςύνας ἕνεκεν ᾿ τὸ δ᾽ ἐμὸν δέμας. Itaque 
rectius sic dicendum est, in eo genere metrico, quod graece 
icov vocatur, particulam ἕνεκεν apud Euripidem nobis occurrere. 

Iam consideremus singulos locos, quibus ἕνεκεν apud 
Aristophanem invenitur. In Pl. 989 RMA cett. codd. ἕνεκεν 
praebent, V et Suidas ἕνεκα. Blaydesius in adnot. ad ἢ. v. dixit: 
"Non credibile est ἕνεκεν scripsisse nostrum, cum aeque bene 
ἕνεκα ferat metrum". Cui assentiri non dubito, praesertim cum 
numeri v. nostri non ad illud icov, quod vocatur, genus spec- 
tent. Accedit, quod Aristophanes in quarto pede trimetri 
iambici tribrachum in deliciis habuit. Cuius rei confirmandae 
causa afferre iuvat, quae J. Rumpel in Philol. XXVIII, 1869, 
p. 604 8qq. quaestione diligenter habita monuit: "Von den 
2625 Tribrachen, die sich somit bei Aristophanes finden, 
kommen 1102, also fast die Hülfte, auf den vierten Fuf ... 
Hinsichtlich der Bildung der einzelnen Tribrachen bemerken 
wir, daB von den 835 in einem Wort befindlichen etwa der 
vierte Teil aus dreisilbigen Wórtern besteht. Da dies be- 
sonders im ersten FufBe stattfindet, ist begreiflich, weil zu 
Anfang des Verses nur solche oder tribrachisch anlautende 
verwendbar sind. Aus demselben Grund treten dreisilbige 


XII, 1. 3 


34 Victor Coulon, 


Worter mit tribrachischer Messung am háüufigsten im vierten 
FuBe auf; hier war es die Cüsur nach der dritten Basis, 
welche die Ausdehnung des Wortes hinderte und, da sie den 
Vers gleichsam in zwei gleiche Hülften zerlegte, zu einem 
ühnlichen Anfang nótigte wie im ersten Fufje". Atque hosce 
versus afferimus, in quibus ἕνεκα tribrachum efficit: Pc. 664 
ἀκούςαθ᾽ ὑμεῖς ὧν ἕνεκα μομφὴν ἔχει, Av. 1544 τούτων ἕνεκα 
δεῦρ᾽ ἦλθον, ἵνα φράκαιμί cot, Th. 448 ὀλίγων ἕνεκα καὐτὴ παρ- 
ἦλθον ῥημάτων. Quae cum ita sint, lectio S—V ἕνεκα contra 
cett. omn. eodd. ἕνεκεν sequenda mihi videtur. Fortasse quis- 
piam dixerit: cum omnes codices contra V faciant, veri non 
est simile V genuinam praebere scripturam. At satis multi in 
Pl. fabula inveniuntur loci, quibus V contra eeteros codices 
verum servavit. Mihi quidem in Velseni apparatu critico 14 
loci in vss. 256, 286, 307, 340, 621, 707, 715, 781, 948, 
975, 1037, 1116, 1131, 1205 occurrerunt. Atque etiam in 
Pl. 586 illud κοτίνου crepávu S—V retinendum esse contra 
scripturam κοτινῷ crepávu ex cett. codd. lectionibus κοτίνῳ 
«τεφάνω (RM; xorivu crepávu cett) Dindorfio, Meineckio, 
Velseno aliis probatam p. 38 exponam. 

Iam ad Ec. 659 pergamus, ubi ΒΓ πολλῶν ἕνεκεν (-xe f), 
N πολλῶν οὔνεκεν praebent. Ad Blaydesium me non applico, 
qui ad ἢ. v. adnotavit: "Fort. πολλῶν νὴ τοῦτον τὸν 'AnóAÀu". 
Quae coniectura audacior et violentior est, quam cui fides 
haberi possit. Cf. Bachm. coni. observ. Ar. p. 113 de legibus 
repetendae praepositionis. Bergkius aliique lectionem R πολλῶν 
ἕνεκεν amplexi sunt. Quae quamquam offensionem metricam 
evitat, tamen repudianda mihi videtur eo, quod quattuor reli- 
quis locis, quibus comicus hac locutione usus est (Nb. 6, 1508, 
Ec. 559, Th. 454), codices in verbis πολλῶν οὕνεκα exhibendis 
consentiunt. Quam ob rem nostro loco cum Meinekio πολλῶν 
οὕνεκα scribere non dubito, praesertim cum in interrogatione 
Praxagorae v. 658 τοῦ γὰρ τάλαν οὕνεκ᾽ Écovrai; eadem forma 
inveniatur. 

Tertius locus, ubi ἕνεκεν apud nostrum extat, est Nb. 420, 
quo in v. RVMA cett. codd. ἕνεκέν γε (om. γε R) exibent. Vul- 
gata lectio ἕνεκέν γε metro adversatur, cum syllabam -ev in 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 35 


thesi ponere non liceat, ut ex Euripidis versibus p.33 prolatis 
facile perspicias. Itaque hoc loco mutatione opus est. Neque 
vero ordo verborum immutandus est, quamquam Blaydesius 
adnotavit: "Praestat tamen forsan legi ἀλλὰ ψυχῆς τ᾽ ἕνεκα 
creppác. Plerumque enim post nomen ponitur Évexa". Nam 
praeter nostrum locum in Nb. 422, 1236, Pl. 177, 989, Po. 744, 
Ra. 232, Vp. 886 praepositio nostra ante vocabulum suum 
posita et in Nb. 511, 1217, Eq. 544, Th. 443 inter duo voca- 
bula, quibuscum coniuncta est, interposita est. Quae cum ita 
sint, aut οὕνεκά ye aut εἵνεκά γε scribendum est. Atque cum 
poetam formam οὕνεκα cum substantivis coniungere solitum 
esse p.32 viderimus, Meinekii mutationem ἀλλ᾽ οὕνεκά ve 
ψυχῆς κτλ. sequemur. 

Hac igitur quaestione docuisse nobis videmur, tribus 
formis ἕνεκα, οὔνεκα, εἵνεκα comicum usum esse. Iam in fine 
singulos versus enumeremus ita, ut iis locis, quibus R et V 
vel ii, qui pro V sunt codices, inter se dissentiunt, unus 
asteriscus, iis vero quibus alia forma atque in codicibus le- 
gitur opus erat, duo asterisci addantur: 

ἕνεκα 17 locis: Av. 855, 1544, Nb. **238, 1217, 1236, 
Pc. 664, Pl. 177, *989, Ra. 108, 232, Vp. 702, **886, Ach. 386, 
Ec. 170, 367, Ls. 544, Th. 443. 

οὔνεκα 28 locis: Av. 293, 517, 1274, Eq. *544, Nb. 6, 
3861, **420, *526, *555, 1508, Pc. 203, 221, PI. 990, 1177, 
1200, Ra. 1008, 1118, 1414, Ach. 958, Ec. 106, 559, 658, 
**659. Ls. *491, Th. 176, **360, 366, 454. 

εἵνεκα 14 locis: Av. 84, Nb. “429 , *511, Pc. 210, *144, 
160, P1. 329, Ra. *189,Vp. 703, 719, 1341. Ec. 659, Ls. 14, 501.— 

In fine v. 965 xei κριμνώδη κατανίφοι libri variant, cum 
κριμνώδη R, κρημνώδη S—V (κριμνώδη SB m. sec), schol. rec. 
κριμνώδη : vp. καὶ κριμνώδη kai κρυμώδη praebeant. Cum xpnu- 
vébn vulgari errore pro κριμνώδη scriptum sit, aut κριμνώδη 
aut κρυμώδη nobis eligendum est. Atque G. Hermannus, quam- 
quam utrumque bene se habere monuit allatis locis, quibus 
utraque lectio tueri possit, tamen praeferendum duxit κριμνώδη. 
Quo de verbo haec recte observavit vir doctissimus: "Quod 
et magis comicum videtur et nescio an aptius sit. Nam in 

3* 


86 Victor Coulon, 


nivibus primo et praecipue speotatur densitas, eaque merito 
etiam potius commemoranda est quam írigus, quod sponte 
intellegitur". 

In v. 995 aicypóv ποιεῖν, Ó n τῆς αἰδοῦς μέλλει τἄγαλμ᾽ 
ἀναπλήςειν in R traditum est μέλλεις τἄγαλμ᾽ ἀναπλάττειν, in 
S—VM μέλλεις τἄγαλμ᾽ (ἄγαλμ᾽ SM. corr.) ἀναπλήςειν. Lectio 
R hune sensum praebet: quod Pudoris imaginem effingere 
debes. Qua scriptura maxime propter articulum offendimur. 
Iure enim G. Hermannus ad h. v. monuit: "Cum vel satis 
mire dictum sit, aliquam imaginem Pudoris fingere, magis 
molestum est, addito articulo eam effigiem quasi unicam, quae 
fingi possit, commemorari". Atque etiam locutio τἄγαλμ᾽ áva- 
πλήςειν repudianda mihi videtur; nam vereor, ut compositum 
ἀναπλήθειν "inquinare" significet, quod et sensus requirit et 
simplex aptaque interpretatio schol. V Ald.: ὅπερ μέλλει μολύνειν 
(πληρῶςαι V) τὴν aiód) tuetur. Versus igitur corruptus quin 
coniectura sanandus sit, nemo iam dubitabit. Atque cum verbum 
inquinandi exspectetur, praeceptor meus B. Keilius ὅ m τῆς 
αἰδοῦς μέλλει (c in μέλλεις deleto, quod ex τ insequentis vocis 
originem duxit) τἄγαλμα παλάττειν scribere proposuit. Quae 
coniectura comprobatur et confirmatur H. Dielsii quaestione 
de voce παλάττειν in Hermae vol. XL, 1905, p. 306 sqq., ubi 
de commutatis verbis παλάττειν et πλάττειν agitur. Nostro igitur 
loco in R pro vera locutione τἄγαλμα παλάττειν librariorum 
neglegentia τάγαλμ᾽ ἀναπλάττειν scriptum est. Quam lectionem, 
cum a sensu totius loci abhorreret, grammaticus nescio quis 
in τἄταλμ᾽ ἀναπλήςειν mutavit. Atque notandum est librum R 
ut in v. 432 p. 26 tractato sic etiam in nostro v. ansam de- 
disse genuinae comici scripturae restituendae. 


8 5. 

Sequitur, ut Pluti locos tractemus, quibus S——V a R 
discrepant. 

In v. 17 xai ταῦτ᾽ ἀποκρινομένου (S—V, -μένῳ HR) τὸ πα- 
ράπαν οὐδὲ γρῦ neque ἀποκρινομένου neque ἀποκρινομένῳ ferri 
posse primus Bentleius vidit. Cuius coniecturam ἀποκρινό- 
μενος Dindorfius amplexus iure editorum laudem tulit; haec 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 91 


eius sunt verba: “᾿ἀποκρινομένου positum a librariis, qui 
genitivum accomodarent verbis κατόπιν ἀνθρώπου τυφλοῦ: 
ad quam constructionem nihil causae erat cur rediret poeta 
orationemque impeditam sine causa redderet. Admodum pro- 
babilis Bentlei coniectura est ἀποκρινόμενος. Chremylum a 
Carione interrogatum nihil respondisse apparet ex v. 19. 24". 

In v. 185 ἐφ᾽ οἷς ἂν οὗτος ἐπικαθέζηται μόνος lectio 
S—V est μόνος, Βὶ μόνον. Dind. Mein. Bergk. μόνον retinue- 
runt. Quod ita defendi potest, ut adverbium μόνον ad verba 
ἐφ᾽ οἷς ἂν — ἐπικαθέζηται referatur. Atque multa alia enun- 
tiata inveniuntur, in quibus simili munere fungitur μόνον͵, 
e. g. in Ls. 732 ὅςον διαπετάςας᾽ ἐπὶ τῆς κλίνης μόνον, Ra. 94 
ἃ φροῦδα θᾶττον, ἣν μόνον xópov λάβῃ, Antiph. 3, 111,9 
[K. 195, 9] óc ἂν μόνον τύχῃ τις εἰπὼν, Alex. 3, 485, IV, 8 
[K. 222, 3] ἅπαντες ὀρχοῦντ᾽ εὐθὺς, ἂν οἴνου μόνον ὀςμὴν (op- 
xnv Blaydesii coniectura) ἴδωςιν. Velsenus nescio qua de causa 
coniecturam μόνοι proposuit ita, ut ad verbum κρατοῦςι illud 
μόνοι redeat. Quam quominus sequamur, eo prohibemur, quod 
μόνοι non solum nimio spatio a κρατοῦςι separatur, sed ne 
sententia quidem requiritur adverbio éxócrore praecedente. 
Masculinum μόνος Leeuwenius tuetur, cum in adnot., hanc 
interpretationem praebet: "Paulo laxior est verborum struc- 
tura. Nam hoc est quod Cario dicit: καὶ ἐν τοῖς πολέμοις οὗτος 
μόνος ἐπικαθεζόμενος τὴν νίκην óíbua, etiam in bellis hic 
modo adsit, victoria sequitur". Non dubito Leeuwenio assen- 
tiri, praesertim cum in v. 182 Chremylus dicat: μονώτατος 
γάρ €i cU πάντων αἴτιος et in v. 186 Plutus ex Carione quaerat: 
ἐγὼ τοςαῦτα δύνατός εἰμ᾽ εἷς ὧν ποιεῖν; Quo in versu elc ὧν 
significat "ipse solus". Cf. similem locum in Eq. 861 εἷς ὦν! 
ἔπαυςα τοὺς ξυνωμότας et Pl. 949, ubi ad εἷς ὧν adiectivum 
μόνος accedit: ὁτιὴ καταλύει περιφανῶς εἷς ὧν μόνος | τὴν 
δημοκρατίαν. Videsis etiam Vp. 1500, Eq. 140, Pl. 1053, alios 
locos apud Aristophanem, denique Hermipp. fr. 2, 399, III, 4 
[K. 45, 4] eic yàp μόνος ὧν κατεβρόχθιςεν ἂν τὴν Πελοπόν- 
vncov ἅπαςαν. 

In v. 242 ἣν δ᾽ ὡς παραπλῆγ᾽ ἄνθρωπον εἰςελθὼν τύχω 
R dc praebet, S — V εἰς. Saepe particulae ὡς, εἰς, ἐς confun- 


38 Victor Coulon, 


duntur, e. g. in nostrae fabulae v. 152 ὡς V plurimique cett. 
codd., eic S, ἐς R, in v. 237 ὡς Par. 8 et Iunt. Ed, εἰς RV 
cett, in v. 495 ὡς RV, εἰς U, Bodl. 2. 3. Nostro loco editores 
optimo iure dc in textum receperunt . Neque enim eic de 
persona dici statuit Elmsleius ad Ach. 1222. Aut εἰςελθεῖν eic 
τινος (scil. οἰκίαν) aut ὥς τινα Attici dicebant, non εἴς τινα. 
Ceterum conferas velim de praepositione ὡς cum verbis eundi 
ab Aristophane coniuncta Bachm. coni. observ. Ar. p. 115. 

V. 566 in R sic legitur: νὴ τὸν Δί᾽ εἰ δεῖ λαθεῖν αὐτόν, 
πῶς οὐχὶ κόςμιόν ἐςτιν; in V: νὴ τὸν Δί᾽ εἴ γε λαθεῖν αὐτὸν 
δεῖ, κόςμιόν écriv; Suidas verba profert: εἴ γε λαθεῖν αὐτὸν 
δεῖ; πῶς οὐ κόςμιόν ἐετιν; Meinekius, Bergkius, plurimi cett. 
editt. versum corruptum deleverunt. Cf. Porson. Δάν. p. 35. 
Iam scholiastae versus suspectus erat. Legimus enim in schol. 
rec. ψυχρὸν δὲ τὸ ἐνθύμημα. Adde quod coniunctione εἴ re, 
quippe quae ab Attico sermone aliena sit, non usus est 
comicus (cf. Dobree Adv. crit. II p. 187). Quae cum ita sint, 
grammaticus quidam Aristophani versum nostrum temere in- 
culcavisse videtur. Versus autem apud Suidam ex duobus 
Pherecrateis constat, cum in codicibus eius numeri depravati 
sint a malo versificatore, qui versum anapaesticis tetrametris 
comici accomodare voluit. 

In v. 586 xorívu) crepávu traditum est in R, κοτίνου 
crepávu in S—V. Ex lectione R Porsonus κοτινῷ crepávu 
effecit, quod editores praeter Leeuwenium receperunt. Equidem 
de adiectivo κοτινῷ dubito, quippe cum nusquam inveniatur. 
Atque iure Leeuwenius in adnot. ad h. v. monet: "Genitivum 
materiae recte se habere testantur inscriptiones, e. g. creqa- 
γῶςαι θαλλοῦ crepdvu' in lapide Amorgino". Praeter hoc 
exemplum cf. CIA II, 660, 16, 17, 18 ter crépavoc xpucoüc 
θαλλοῦ, Dittenberg. Syll. I. Gr.* 277, 1 κιττοῦ crégavov, 588, 
9 crépavov xpucoO xiccoO, alios locos, denique incerti poetae 
Anth. Pal V 199 κιςςοῦ κυάνεοι crépavot. Quae cum ita se 
habeant, et in v. 586 et in v. 592 κοτίνου crepávu scriben- 
dum est, quamquam in v. 586 mox sequitur χρυςῷ, quae causa 
fuisse videtur illius xorívu. Atque unum locum affere liceat, 
quo pariter atque in nostro v. post genitivum materiae adiec- 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 99 


tivum xpucoüc sequitur, Áeschin. I 187, ubi de decreto, quod 
est de reducibus a Phyla castello, verba fiunt: ἔπειτα κελεύει 
ςτεφανοῦςθαι θαλλοῦ crepávu αὐτῶν Éxacrov, ἀλλ᾽ oU χρυςῷ. 
τότε μὲν γὰρ ἦν ὁ τοῦ θαλλοῦ ετέφανος τίμιος, νυνὶ δὲ καὶ ὁ 
χρυςοῦς καταπεφρόνηται. 

In v. 596 R praebet κατὰ μῆνα προςάγειν, S—V κατὰ 
μῆν᾽ ἀποπέμπειν superscripto vp. κατὰ μῆνα προςάγειν in V. 


Ex eo, quod in V legitur, colligendum esse puto in archetypo 
. προςάγειν 
scriptum fuisse κατὰ μῆν᾽ ἀποπέμπειν. Atque librarius R pro 


genuina scriptura ἀποπέμπειν glossam interlinearem προςάγειν 
transcripsit. Lectio autem προπέμπειν, quam quidam ex deteri- 
oribus codicibus et schol. rec. exhibent, e verbis προςάγειν et 
ἀποπέμπειν conflata est. 

In v. 1010 καὶ νὴ Δί᾽ εἰ λυπουμένην τ᾽ αἴςεθοιτό με particula 
Υ ἰὴ R abest. Velsenus non recte fecit, quod scripturam R am- 
plexus est. Iure contra Blaydesius monet: '*Restituenda omnino 
particula, quae plane hic requiritur". Nam permulti inveniuntur 
loci, quibus loeutioni xai νὴ Δία brevi spatio unius duorum- 
ve vocabulorum intermisso particula ve additur. Satis habemus 
hosce locos afferre: Pl. 134 καὶ νὴ Δί᾽ εὔχονταί γε, 144 καὶ 
γὴ Δί᾽ εἴ τί γ᾽ ἔστι, Eq. 418 xai νὴ AC ἄλλα γ᾽ écrí μου, 719 
καὶ νὴ Δί᾽ ὑπό γε δεξιότητος, Nb. 1227 καὶ νὴ Δί᾽ ἀποδύςειν 
Y' ἐπώμνυς. Cf. multa alia exempla in Blaydesii adnot. ad ἢ. v. 
congesta. 

In v. 1020 lectio S—V est χρόας, R χροιᾶς. Poetas diph- 
thongis οἱ, αἱ et vocalibus o, a ante vocales usos esse, prout 
metrum unum alterumve postulavit, nemo nescit. Velut apud 
Aristophanem invenitur póac metri causa in Vp. 1268, contra 
ῥοιῶν in Pc. 1001 numeris longam syllabam desiderantibus. 
Cf. etiam Ec. 676, 684, 686, ubi Γ croàc et croáv exhibet, 
R recte ςτοιὰς et croitàv, quae formae metro requiruntur. 
Vox xpóa praeter v. 1020 quattuor locis reperitur. Atque 
tribus locis (Nb. 718, 1012, 1016) numeris forma χροιὰ 
per diphthongum poscitur. Quarto autem loco (Nb. 1171) 
nihil interest, utrum χροιὰν au χρόαν scribas; neutrum 
numeros violabit. Quo loco cum in codicibus τὴν χροιὰν 
exhibeatur, nisi quod R falso genitivum τῆς χροιᾶς praebet, 


40 Victor Coulon, 


editores formam χροιὰν receperunt. Quae cum ita sint, 
quamquam neque χρόας neque χροιᾶς metro adversatur, 
tamen xpóac S—V, quippe quod ceteris codicibus et scholiis 
eonfirmatur, cum Meinekio et Velseno illi χροιᾶς R prae- 
ferre velim. 

In v. 1085 R exhibet οὕνεκά ποτε écrí coi καὶ τὴν τρύγα, 
S—V corr. ςυνεκποτέ᾽ écrí coi xai τὴν τρύγα, sed V pr. m. cuvex- 
ποτέ᾽ écri kai τὴν τρύγα ce. Scribae incuria in R illud obve- 
κά ποτε ortum esse patet. Prior autem lectio V καὶ τὴν τρύγα 
cc inde nata videtur, quod corrector vel ipse librarius pro- 
nomine coi indiligenter neglecto ce falso in extremo versu 
addidit. Atque vera scriptura cot xai τὴν τρύγα in V secun- 
dum Velsenum a tertia manu restituta est. 

In v. 1110 ἡ γλῶττα τῷ κήρυκι τούτων τέμνεται R ví- 
γεται praebet, ὥ---ἰτἶῖ τέμνεται, sed addito vp. γίνεται in mg. V. 


vetat 

Ex quo colligere licet in archetypo fuisse : τέμνεται. Cf. similes 
locos in v. 596 p. 39 et v. 271 p. 55 tractatos. Atque quod 
verbum γίνεται Dindorfius et Bergkius amplexi sunt, vereor 
ut recte fecerint. Certe τέμνεται servare praestat cum Mei- 
nekio, qui in Vind. Ar. p. 223 τέμνεται defendit hisce verbis: 
"Mihi sententiae loci unice convenire videtur τέμνεται, quod 
ambigue dietum est, sed ut praecidendi vel excidendi signi- 
ficatio praevaleat". 

De discrepantiis S—V a R in reliquis fabulis fusius 
disputandum nobis non est. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 41 


Caput II. 
S 6. 


Quoniam de versibus egimus, quibus Suidas cum V aut 


iis qui pro V sunt codicibus a R dissentit, pergamus ad eas 
scripturas tractandas, quibus lexieographus cum R corfeentit. 


Quarum iam sequatur index: 


vss. 


Equitum : 


S—R 


61 ὁ δὲ γέρων cum M. Quod 


cum editoribus servare 
velim contra Zacherum, 
qui in ΑΓ. St. p. 11 s8qq. 
lectionem εἶθ᾽ ὁ γέρων 
nimis exquisita ratione 
usus defendit. Verbum 
εαἰβυλλιᾶν simpliciter si- 
gnifient "an Orakelma- 
nie leiden" (χρηςμῶν 
ἐρᾷ, τοῖς xpncpoic ἥδεται 
Schol.). Atque iure Blay- 
desius in adnot. ad h. v. 
monet: "Sensus est: se- 
nex enim oracula amat". 
Particula εἶθ᾽ igitur apta 
non est. 


104 ῥέγχει cum A 


" 
εἶθ᾽ ὁ γέρων cum Α 


ῥέγκει cum M r. Cf. Thom. 
Mag. p. 322, 1 (ed. Ritschl) 
Ῥέγχω οὐδεὶς τῶν ᾿Αττικῶν, 
ἀλλὰ ῥέγκω. Ἀριετοφάνης ἐν 


42 Victor Coulon, 


vSS. S —R 


182 icyóew cum M 
196 copuc cum M 
211 αἰκάλλει cum M 
3856 ἐγὼ δ᾽ cum M (δὲ A) 
357 émmuv 
408 ἰηπαιωνίςαι r. 
9 
580 φθονεῖςθ᾽ (S4) cum MF 
580 κομῶειν cum Mt 
680 ὑπερεπυππάζοντό με {7 


156 νῦν δεῖ (δῆ R) ce πάντα 
δὴ cum MA 
προεικέςθαι (-ἰκεςθαί R) 
COU 


161 


161 πρότερον τ. Cf. Th. 380 
p. 108 tractatum. 

εὺ om.T 

ὁρῶν οἰκοῦντα τοῦτον 
ἐν cum ΜΤ 

821 μὴ cum MA 

846 τῶν 

849 αὐτοῖει τοῖς cum M 
856 xaracmácavrec 


161 
192 


928 τάδε cum Mt 
1144 κἄμ᾽ RM, xàj' S 


y 
Νεφέλαις. oi δ᾽ οἰκέται ῥέγ- 
xouav et Moer. p. 388 ῥέτγκει, 
ἐπὶ τῶν κοιμωμένων, 'Arnxüc. 
ῥέγχει, Ἑλληνικῶς. 

ἰεχύεειν cum Α tT 

ςαφῶς cum Att 

᾿καλφᾳεῖ (sic V, καλεῖ A) 
ἐγὼ δέ τ᾽ 

ἐκπιὼν cum MA 1 
ἰὴ παιὼν dca: cum M et A, 
qui παιῶν᾽ praebet; gl. 

φθονεῖθ᾽ cum ἃ 
κομῶςει cum Α 

ὑπερεπύππαζόν τέ ue cum MA 
r. De hoc verbo cf. B. A. 69, 
1 ὑπερπυππάζειν : ὑπερθαυμά- 
Cev, ἐκπλήττεςθαι͵ παρὰ τὸ πύπ- 
παξ, ὅ ἐςτιν ἐπίρρημα θαυμας- 
μοῦ. 
νῦν δή ce πάντα δεῖ r. Cf. Z. Ar. 
St. p. 120. 
προκεῖςθαί cov cum MÀ levi 
mendo pro vera scriptura προ- 
ςκεῖεθαί coi. ΓΡ Ald. 

πρότερος cum MA 


cU cum MA 
τοῦτον ὁρῶν οἰκοῦντ᾽ ἐν cum A 


om 
τι τῶν cum MA t 
αὐτοῖς cum A T 
xa8aprácavrec cum M corr. A 
r. Cf. Z. Ar. St. p. 126. 
ταδὶ cum À 
καί μ᾽ eum Att 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 43 


γ88. S—R 
1187 καὶ πιεῖν cum MA 
1256 Écouaí co: cum M r. 


1277 αὐτὸς cum M 

1363 éxxpeuácac eum MA 

1368 πυγιδίοιειν (-εἰ S) cum 
MA 


1369 ὁ πολίτης cum MA Tft 


Y 

κἀκπιεῖν TT 
γένωμαί coi cum À. Iure Blay- 
desius in adnot. ad. h. v. monet: 
“Γένωμαι correxit grammati- 
cus aliquis, qui constructionem 
parum intellegeret et post ὅπως 
necessario requiri subiuncti- 
vum existimaret". 

οὗτος cum A tt 
κρεμάςας T 
πυγιδίοις T 


ὁπλίτης 


Ranasarum: 


134 ἐγκεφάλου cum MA 

137 ἐπὶ eum MA praef. 

189 εἵνεκα (οὕνεκα MA) cf. 
ad Nb. 511 p. 26 sqq. 

217 κραιπαλαίκωμος tT 

230 καλαμόφθογγα cum MA 

249 πομφολυγοπαφλάεμαειν 
cum MA praef. 

263 οὐδὲ μὴν ἡμάς εὖ γε (su- 
perscr. οὐ R) cum MA, 
οὐδὲ μνήμας (i. e. μ(ὴ)ν 
ἡμάς) εὖ ve S 

281 φιλοτιμούμενος cum MA 

289 παντοδαπὸν cum MA 

356 εἶδεν cum Α 

406 ἐξεῦρες 

494 ἴθι cum MA 

520 ὅτι cum M (ὡς A) 

538 μεταςτρέφεςθ᾽ ἀεὶ cum 
M (-ctpégev Α) 


ἐγκεφάλωι TT 
eic 
ἕνεκα 


κραιπαλόκωμος cum MA 
καλαμόφογγα T3 
πομφολυγοπαφλάεςματι 


οὐδὲ μὴν ὑμάς cb. Recte se 
habet lectio RMAS omisso γε. 


φιλότιμον Yévoc ΤΊ scribae 
mendum. 
παντοδαπῶν T1 
εἶδε (δε Μὴ 
κἀξεῦρες cum MA praef. 
ice tT 
ór T 
μεταςτρέφεςθαι r. 
Schium ad h. v. 


Cf. Fritz- 


44 


vss. 
562 
580 


585 
618 


644 


684 


112 
833 
843 
901 


935 
943 


966 


Victor Coulon, 


S—R 
κἀμυκάτό ye cum MA 
παῦε παῦε τοῦ λόγου 
cum MA 
ἀντείποιμι cum MA 
BacavíiZu cum MA 


ὑποκινήςαντ᾽ cum MÀ r. 
Cf. praepositiones ὑπὸ 
et ἀπὸ commutatas in 
Poe. 790 imoxvícuara R, 
ἀποκνίςματα S—V, PI. 
562 et 1034 ἀπὸ R, ὑπὸ 
V, Nb. 762, aliis locis. 
κελαρύζει (τρύζει in com- 
mentario p. 261 restituit 
Fritzschius, cui κελαρύζει 
conflatum videbatur ex 
glossemate κελαδεῖ et 
τρύζει.) 

τε κονίας cum MA Y 
ἅπερ cum A praef. 
παῦς᾽ cum MA t 
λέξαι cum At 


κολοκτρυόνα {Ὁ 

ἀπ᾽ ἠθῶν cum MÀ; ἀπ- 
ηθῶν scribendum est, 
quod ut variam lectio- 
nem adnotat schol. rec. 
Yp. δὲ καὶ ἀπηθῶν, ἀντὶ 
τοῦ ἐκλεγόμενος. 
ςαρκαςμοπιτυοκάμπται 
cum M 


Y 
καὶ μυκάτό γε {τ 
παῦε τούτους τοὺς λόγους Ὁ 


ἄν γ᾽ εἴποιμ᾽ ἔτι Ὁ} 
βαςανίεω r. Cf. Cob. Var. Lect. 
p. 178. 

ἀποκινήςαντ᾽ 


κελαδεῖ cum MA 


κονίας 
ὅπερ cum M 
παῦ᾽ 
λέξειν cum M r. Cf. futurum 
cuckeódv in v. 903. 
κἀλεκτρυόνα cum MA 
ἀπήθων 


ς«αρκαςμοπιτυοκάμπαι cum Á. 
Eodem mendo V praebet àc- 
ματοκάμπας pro -κάμπτας in 
Nb. 333 et δυςκολοκάμπας pro 
-κάμπτους in Nb. 911. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 45 


vss. S—R 
967 οὗμὸς (οὐμὸς R) 


995 ἐλαιῶν 


1056 Λυκαβηττοὺς cum M?*A 

1201 ληκυθίου cum MA 

1387 ὥςπερ cum MA 

1428 φανεῖται cum Fritzschio, 
cuius cf. adnot. ad h. v., 
praef, nisi quod futu- 
rum offensionem quan- 
dam praebet. Itaque 
haud scio an iure Ha- 
mackerus in Mnem. VI, 
1851, p. 224 φανεῖται in 
πέφανται mutaverit, cui 
Kockius in adnot. ad h. 
v. (ed. IV. 1898) plaudit. 

1448 *xpncaíuecOoa (-μεθα 
SAVE Med.) cugeínuev dv 

1450 πράξαντες cum Dindor- 
fio, Fritzschio, Kockio 
praef. contra Bergkium, 
Meinekium, alios. 

1466 πλήν τ᾽ ὁ (τ᾽ om. A) 

1505 καὶ τοῦτο (τουτὶ ΑἹ 


1514 κατὰ cum MA 


Y 
οὗμοὶ (οὐ μοὶ M, δὐμοὶ A). Edi- 
tores recte οὑμοὶ. 
ἐλαιῶν cum MA r. Cf. Meister- 
hans p. 30 sqq. 

Λυκαβητὸόντοὺς Ὁ 

ληκηθύου Hr 
ὅπως 

πέφυκε cum MA. Grammati- 
corum coniecturam redolet, 
ut iam Fritzschius observavit; 
est enim lectio facilior. 


χρηςαίμεςθ᾽ (-ue0' MA) icuc 
cueeinuev ἂν cum MA 
πράττοντες cum MA 


γε πλῆν ὁ cum M4 
καὶ τουτοῖ (καὶ Touroici Μ 3) 
Superscr. a pr. m. Tp. τούτοις. 
Corruptela orta propter τουτὶ 
in v. 1504. Bergkius xoi rov- 
Touci (scil. τοὺς βρόχους, i. e. 
laqueos, quos Pluto Aeschylo 
daturus est) scripsit Velseno, 
Blaydesio, Kockio (cuius cf.ad- 
not.in ed. IV. 1898) proban- 


tibus. 
καὶ τὰ TT 


46 Victor Coulon, 


Nubium: 


vss. S—R 
133 βάλλ᾽ cum A 


151 TTepcixai cum MA 

294 οὕτως cum MA 

333 ἀεματοκάμπτας cum MA 

362 παραβάλλει (-ῃ S) cum M 
(περιβάλλει A) 


365 πάντ᾽ éci cum MA 

399 *rücófit cum M (πῶς Α) 

400 cpóópa τ᾽ eum MA 

559 τὰς ἐμὰς cum MA et 
Athen. VII 299 b. 

649 κομψὸν cum MA 

845 ἕλω cum MA 

984 ἀρχαῖά γε καὶ cum MA 

987 évipatíoiiói6dckeic cum 
MA r. Cf. Kockii adnot. 
ad h. v. in ed. IV. 1894. 

996 εἰςάττειν (SAVBE, εἰειέναι 
SC Med. idemque SE inter 
VSS. 8. V. μήλῳ βληθῆναι. 
Verbum «eiciévat, quod 
nihil aliud est nisiglosse- 
ma, etiam MA praebent.) 

1005 *óámo0pé£e (-ec SA, -οις 
M) 

1006 cágpovoc cum MA 

1155 κλάετ᾽ cum MA 

1173 κἀντιλογικός cum MA 

1217 ὅτε cum MA 

1235 mpockara0eípv cum MA 

1286 τοῦτο δ᾽ ÉcO cum MA 

1395 ἂν cum MA 

1474 xai cé cum MA 


R 
βάλ᾽ cum M t3. Frequens men- 
dum. Cf. ad Nb. 131 p. 63. 
Περεικὰ FT 
οὕτως yàp 
ἀςματοκάμπας (idem SAVE) 4. 
παραβάλλεις. r. Cf. G. Herman- 
num ad h. v. et Bl. A. C. Gr. 
p. 175 ad Nb. 362. 
om. T 
δῆτ᾽ 
ςφόδρ᾽ (idem 5.4, Ὁ 
τῶν ἐμῶν ortum propter ge- 
nitivum τῶν ἐγχελέων. 
ςοφὸν gl. 
λέγω t 
ἀρχαῖά γε 
ἐν ἱματίοις προδιδάςκεις 


| ἄττειν [ 


καταθρέξεις 


cugpocuync sec. Herw. 13 
κάετ᾽ {7 
κἀντίλογος ὕ 
ὅτι tt 
προκαταθείην (idem SMe2)4- 
τοῦτ᾽ ἔςθ᾽ 
ἂν om. T 
ce xai t 


LL -————— μὰ cmn m umm -- RO - 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 47 


Pluti: 


vss. S—R 

144 λαμπρὸν kai καλὸν (καλὸν 
καὶ λαμπρὸν SAE Med) 
cum M et A corr., qui 


p 
sic exhibet: καλὸν xai 


a 
λαμπρὸν 
145 χάριεν ἀνθρώποιει 


152 εἰς 7 Cf. v. 242 p. 37 
tractatum. 

184 κἀν cum MA 

211 "ἡμᾶς cum MA 

2(8 δίδωςι cum MA 

307 vpuMMZovrec cum MAT 


328 βλέπειν cum MA 


328 Ἄρη cum A r. Cf. Meister- 
hans p. 143, 2. (Ἄρην M) 

387 καὶ cum MA 

949 τῆς πτωχείας πενίαν cum 
ΜΑ 

556 φειεάμενος cum MA 

556 καταλείψει cum MA 

981 ὄντως cum M 

981 λημῶντε (SBCE Med.) cum 
Mt 

807 ’ετι eum MA 


Y 
καλὸν t 


χάριεν ἐν ἀνθρώποιςι cum 
MA dittographia. 
ὧς cum MA 


xai TT 
ἔπειτ᾽ 
cot δίδωει T 

γρυλίζοντες τ. Cf. B. A. 33,1 
γρυλίζειν καὶ γρυλιςμός: ἐπὶ 
τῆς τῶν χοίρων φωνῆς. δι᾽ 
ἑνὸς λ, καὶ οὐ διὰ δυοῖν οἱ 
Polluc. V, 81. 
βλέπων ΤΥ Libenter commu- 
tantur uv et εἰν, e. g. in Αν. 
420 ἔχων M pro ἔχειν, 788 
ἐλθεῖν M. pro ἐλθὼν, Nb. 737 
ἐξευρεῖν MA alii pro ἐξευρών, 
Ra. 365, 744 aliis locis. 


"Agni ΤΊ 


καὶ τοὺς T 
τῆς πενίας πτωχείαν T caesura 
tetrametri anapaestici neglecta. 
φειδόμενος TT 
καταλείψειν TT 
om. cum At 
λημῶντες cum α 


om. T 


48 Vietor Coulon, 


VSS. S—R 

818 *cxopobíoic cum MA 
885 ἔδήγματος cum MA 
904 τ᾽ cum MA 

1086 καὶ cum MA 

1087 "ταῦτα πάντ᾽ cum MA 
1136 Tropícac MA 


Y 
«κορόδοις 
διηγήματος 
γὰρτ 
τε kai T 
πάντα ταῦτ 
πορίςαις {7 


? 


Avium: 


68 Φαειανικὸς cum MA 
497 τὸ (R sec. Herw.) cum A 
528 δ᾽ δα. R sec. Herw. cum 
MA 

658 εοὔ T 

659 dpícricov cum M r. Cf. 
Eq. 538 ἀριετίζων 

692 ἔπαρ᾿ ἐμοῦ 
(S4V Med) cum schol. 
Nb. 361 

101 δ᾽ om. (S4CE Med) cum 

169 "τοιάδε cum MA 

112 ἴαχον (SAYBE) 


807 εἰκάεμεθα cum M et Δ, 
qui ἡ pro «i praebet 

959 εὐφημία 'crw (ἔετω S) 
cum M 

1212—'3 *d τριεμακάρι᾽ (-μά- 
καρ S), d κλεινότατε 
(κλεινότ᾽ R), ὦ cogpá- 
rare, | ὦ γλαφυρώτατε, 
ὦ karakéAeucov 

1563 "τὸ λαῖμα cum MA 


TTpobíku 


Qaciavóc T 
τὸν sec. Herw. cum MT 
om. sec. Herw.Tt 


cauroü cum MA 
ἀρίετηςον sec. Herw. cum A tt 


Προδίκῳψ παρ᾽ ἐμοῦ cum MA 


δ᾽ cum A 


τοιάνδε 
ἴακχον cum MA r. Cf. v. p.97 
tractatum. 
ἠκάςμεςεθα 


εὐφημί᾽ Écrwu cum A tT 


ὦ κλεινότατ᾽, ὦ cogpdürar', ὦ 
γλαφυρώτατε [ὦ τριεμακάρι", 


ὦ κατακέλευςον cum MA 


τὸ λαῖτμα 


Vesparum: 


429 μακαριεῖν ce 
454 τρόπος 


μακαρίζειν (om. ce) FT 
τρόπους tH 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 49 


vss. S—R 

905 ὀρθοφοιτο- (ὀρθροφοιτο- 
cum schol. legendum.) 

510 ἐγχέλυειν Formam Atti- 
cam ἐγχέλεςιν, quam 
Athen. VII 299 b prae- 
bet, editores Dindorfio 
duce receperunt. 

124 γάλα 

900 xoi 

1069 xixívvouc 

1213 χύτλαςον 

1268 οὗτος ὅν τ᾽ 

1301 Ῥκἄάτυπτέ με 

1364 οὗτος t 

1374 αὐτῆς 


Y 
ὀρθοςφοιτο- 


ἐγχελίειν (ἐνχελίειν 5.4) Ὁ} 


μάλα TT 
om. 4 
κίννους tT 
χύτλαρον Tt 
οὗτος ὦν Ὁ 
κατέτυπτέ με 
οὗτος οὗτος 
om. 


Pacis: 


63 ceauro0 (SAYB)44 

(6 πτερόν 

187 v. om. propter vocem 
μιαρώτατος in fine vss. 
185, 186, 187. 

496 κακόνοι 

111 κατελάβας 


ςεαυτὸν 
Tre τὸν (i. e. πτερωτὸν) T 
v. habet 


κακοὶ T 
καταγελάκας V corr. t 


Acharnensium : 


vss. S—R 
230 ἀντεμπαγῶ 
463 croryríiu 


990 τεθνήςει Τ 


141 ἦμεν d εἶμεν esse 
εἰ μὲν C ) Megaren- 
XIII, 1. 


ΑΒΟΓΔ 
ἅτ᾽ (ἅτε B) ἐμπαγῶ T 
cporríu r. De hoc Atticismo 
cf. Koch in editione Moeridis 
lexici p. XCIX et alia exempla 
in Croenert Memor. Gr. Herc. 
p. 85 adnot. 3. 
τεθνήξει (-η À), ex quo Dawe- 
sius τεθνήξεις restituit. 
"uec B, ἦμις A 
^ μὲν T |n 
4 


112 
812 


1099 


1110 


1160 


1170 


1179 


1190 


621 


634 
841 


1088 


VSS. 
45 
56 


Victor Coulon, 


S—R ABCTA 
sium inscriptiones do- 
cuerunt. Cf. Ahrens De 
Dial. Dor. p. 170; Boi- 
sacq Dial. Dor. p. 200. 


περίδου περιδοῦ T4 
πρίωμαι cüm B πρίομαι À 
πράομαι C | ΤΙ 
θυμίτας cum C (θυμητί- θυμοίτας vu 
δας SE Med.) θουμοίτας À 
καί μοι 77 κἀμοὶ τ. Cf. Ach. 512, 1102, 
1125, 1133, alios locos. 
λαβεῖν αὐτοῦ cum C αὐτοῦ λαβεῖν T 
ςπέλεθον cum. AC πέλεθον ΒΓ τ. Cf. Moer. p. 310 
Πέλεθος, ᾿Αττικῶς. crméAe80c 
Ἑλληνικῶς. 
παλίνωρον tT παλίνορον ΒΟ t παλίνορρον A 
I. ex voce παλίνορςος. 
ἀτταταῖ ἀτταταῖ ἀττα παττατὰ HT 


Addimus quattuor locos, ubi ACT ἃ parte S—R contra 
BA stant: 

τοῖς ἀναπαίετοις éríupev τοὺς ávarmaícrouc ἐπίωμεν B 
cum ΓΑΒ corr. C, praef. pr. Δ 


ὑμᾶς cum ΑΟΓ ἡμάς BA tT 
ἀναπλήςει cum ΑΟΓ ςε καταπλήςει Β 
᾿(εΕ ἀναπλήςει A | H 
δειπνεῖν cum ACT δειπνεῖν γὰρ BA T. Cf. similem 
locum in Nb. 294, ubi V con- 
tra metrum γὰρ addidit. 
Ecclesiazusarum.: 
S—R [ 
κἀρεβίνθων κἀρεβίνθου TT 
ἐμπλήμενος (sed πεπλη- ἐμπεπληςμένος (À) T 


cuévoc cum schol. Eq. 
662 S s. v. τριχίδες) 


vss. 

97 
201 
235 


254 
261 
295 
319 
385 


392 
393 
398 
405 


417 
430 
420 


421 
425 
428 
441 


448 


413 
540 


611 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 51 


S—R 
τὸν Qoppíciov 
«κοπεῖςθ᾽ 
ἐπιπέμψειεν (ἐπιμέψειεν 
SBEY) dy 
λοιδορῇ 
ἐξωμιςάςαις 
παραχορδιεῖς 
γέλων 
πάντας εκυτοτόμοις (S^ 
πάντας, ceteri S πάντα) 
ἀποίμωξόν 
διοίχεται 
πρῶτος Νεοκλείδης 
ἐμβαλόντα 


Ἐπλευρῖτις ἂν 
κυλοδεψῶν 

τῇ θύρᾳ S. s. v. τετραςτα- 
τήρον, 804 τὴν θύραν 
falso s. v. ἀλφιταμοιβούς. 
ὀφειλέτυ) 

μακρὰ 

ἀνεπήδης᾽ 

εἶναι πράγμ᾽ ἔφη νουβυ- 
ςτικόν 

οὐ μαρτύρων τ᾽. Parti- 
culam Υ᾽ iure delevit 
Dobraeus. 

γεραιτέρων 

ἠμπιςχόμην. ΑὉ edd. ex 


B. 4.381,25 ἠμπεςεχόμην 
restitutum. 


«ςκαλαθῦραι 


Γ 
τὴν φ. (A) Ft 
ckoreic (Α)7 

ἐπιπέμψειας ἄν ΓΤ 


λοιδορεῖ (-ἢ A) T 
ἐξωμιάςαις (A) 7 
παραχορδιῆς Hr 
καὶ γέλων Ὁ 
πάντες «ςκυτοτόμοι tT 


ἀποίμωζόν TT 
οἴχεται T 
om. Ὁ 
ἐκβαλλόντα corr. ex ἐκβαλόν- 


τα Ὁ 


πλευρῖτις 
κυλοδεψῶν ΤΊ 
τῆ θύρα (sic) 


ὀφείλεται TT 
μακρὰν παρέχειν TT 
ἀνεπήδηςεν TT 
ἔφη πράγμ᾽ εἶναι νουβυςτικόν T 


Y' οὐ μαρτύρων 


γηραιτέρων TT 
ἠμπιςχημένον TT 


τοῦτον ςκαλαθῦραι TT. Gl. τοῦ- 
τον male in textum irrepsit. 
De pronominibus insertis cf. 
Blaydesium ad Pl. 648, 1170, 
Ach. 437, Th. 754. 

4 


52 


vss. 
630 
631 
641 
668 
683 
685 


693 


Victor Coulon, 


S—R 
καλοῖα 
δημοτική T 
φιλήςειεν 
Ye n 
ἀπήει (ἀπήει SE) Hr 
τὸ δὲ θῆτ᾽ eic τὴν παρὰ 
ταύτην 
κατὰ τὰς διόδους 


694 ἀπὸ τοῦ δείπνου ἡ 


695 
101 
133 
131 
141 


191 
191 
192 
191 
808 
820 
833 
846 


868 
882 


Aé£oucty 

λαβόντας 

«τέψαςαὖ 

κομμώτρια 

*áupi νύκτωρ(δ 0, ceteri 
S νυκτῶν.) 

οὕτως 

γένοιτο 

διάξειεν 

ταχύ 

πλεῖν 

ἔπειθ᾽ 

τἀνάφορον 

Σμοιὸς,χυοὰ Σμοῖος scri- 
bendum est. 

παμπηςίαν 

ἴτ᾽ 

μελύδριον 

τοῦτ᾽ ἐςτὶ 

ἐμὸν 

θρύμμα ΤΥ 

γυνὶ 

πρὸ τῆς 

κατὰ τὸ 

καννώνου 

μεμύρωμαι ab editoribus 
ex Athen. XV 691 b in 
μεμύρικμαι correctum. 


Γ 
καλοῖς T 
δημοτικὴν TT 
φιλήςει {7 
om. Ὁ 
ἀπίῃ 
τὸ δὲ θῆτ᾽ ἐςτι παρ᾽ αὐτὴν ἡ 


κατὰ διόδους { 
ἀπὸ δείπνου 
Aé£ouct tT 
AaBoUcac Hr 
crpéyac 
κομμότρια T 
ἀωρὶ νυκτῶν 


om. 1d 
γένηται tT 
διίξειεν TT 
ταχεῖς 17 
πλεῖς ΤΥ 
ἔπειτ᾽ TT 
τἀνόφορον Ὁ 
Σμυός. De οι et υ commutatis 
cf. Blaydesium ad Th. 392. 
πομπηείαν TT 
ire Y 
μελίδρυον TT 
τοῦτό écrtu 
ἐμοὶ tT 
θρέμμα 
γῦν τ 
πρὸς τῆς (sic) t 
κατὰ τοῦ TH 
κανόνου T 
μύρωμαι 


Quaestiones critieae in Aristophanis fabulas. 53 


Lysistratae: 
vss. S—R BCLA 
27 πολλαῖςει v (SAY) r. (πολ- πολλαῖειν TT 
λαῖς τ᾽ SBEC) 
48 κροκωτὰ popoücet praef. κροκωτοφοροῦςαι 
360 ἤδη om. T ἤδη BCL r, τις Δ 
189 ἐλαγοθήρει. Dind., Mein, ἐλαγοθήρα 
Engero probatum. Cf. 
Phryn. p. 621. 
810 περιειργμένος cum C vepiipracuévoc BLA tt 
1004 θίτειν (S., θιτῆν RB) εἴγειν BCL, ctfv Δ, ex quo 
εἰγῆν Invernizius edd. probb. 
1028 éxcáAeucov ΤῊ ἐκεκάλευςον 
1073 χωροῦειν Γ᾽ χωροῦς᾽ BCA 


1243 κἀείςω (S., xatcu R). καὶ κινήεω BCA, gl. ad verbum 
óurobidEw adscriptum. 
1244 ἐς τοὺς Acavaíouc τε καὶ ἐς τὼς Ἀκςαναίως τε καὶ ἐς ἡμᾶς. 
ἡμᾶς Non aequiescimus in Brunckii 
Scriptura ἐς τὼς 'Acavaíuc τε 
κῆς ἡμάς Dindorfio et Buengero 
(p. 59) probata. Iure Meinekius 
iu Vind. Ar. p. 139 monuit: 
"Neque ἡμᾶς in laconico ser- 
mone ferendum neque καλὸν 
substantivo carere potest". 
Quare ἐς τὼς Acavaíuc re xdy' 
ἄειςμ᾽ ἁμᾷ proposuit. Quae de 
Wilamowitzius (Textgesch. d. 
griech. Lyr. p. 88, 7) Meinekii 
inscius probavit, nisi quod κἄμ᾽ 
et ἁμά scripsit. 


8 1. 


In singulis versibus tractandis, cum de Equitibus nihil 
dicendum nobis sit, ordiamur a Ranarum fabula. Cuius in 
v. 1448 τούτοιει χρηςαίμεςθ᾽, ἴεως cwOeiuev dv adverbium icu, 


54 Victor Coulon, 


quod in ceteris codd. traditum est, in S—R propter similem 
vicinam syllabam cu in cwOeínuev excidisse veri est similli- 
mum. Atque vulgata lectio xpncaíueco', fcuc εωθείημεν dv verbo 
cuOcínuev metri sustinendi causa in ςωθεῖμεν contracto haud 
dubie vera est. Namque forma non contracta ab usu poeta- 
rum Atticorum aliena est; conferas velim, quae de hac re 
observaverunt La Roche in Ztschr. f£. d. ósterr. G. 1814, p. 428 et 
de Bamberg in Ztschr. f. d. Gymnasialw. 1877, Ber. p.15. Atque 
etiam Rutherford in The new Phrynichus p. 451 sqq. pluri- 
mis exemplis ex Atticorum poetarum fabulis congestis formam 
cu6Oeiuev a primo Dawesio in Miscell. Crit. p. 453 defensam 
amplexus est. Quae cum ita se habeant, facere non possumus, 
quin scripturae S—R χρηςαίμεςθα, cuOeínuev ἄν Kockio pro- 
batae fidem denegemus. Quod autem in M supra -μεθ᾽ icuc 
scriptum est: vp. ἴςθι, huic variae lectioni nihil tribuendum 
nobis videtur. Est enim mala coniectura grammatici cuiusdam 
legum metricarum imperitissimi, sive τούτοις χρηςαίμεθ᾽, ici 
(vel ἴσθ᾽ ὧς) εωθείημεν dv sive τούτοιςι xpncaíuecO', ἴςθ᾽ ὡς 
cuOciuev dv scribi voluit. 

In Nubium v. 398—99 xai πῶς ὦ μῶρε cU... δῆτ᾽ οὐχὶ 
Σίμων’ ἐνέπρηςεν S—R praebent πῶς δῆτ᾽, V δῆτ᾽. Editores 
in hoc versu scribendo inter se dissentiunt. G. Hermannus, 
Bergkius, Meinekius voce δῆτ᾽ omissa πῶς, Bentleius, Blay- 
desius, Kockius, alii omisso πῶς illud δῆτ᾽ receperunt. Neque 
dubium est, quin Bentleius verum viderit. Nam δῆτ᾽ ad πῶς 
v. praecedentis referendum est ut in Eq. 17 πῶς ἂν οὖν ποτε 
εἴποιμ᾽ ἂν αὐτὸ δῆτα κομψευριπικῶς, ubi vox δῆτα separata ἃ 
πῶς eum hoc vocabulo coniungenda est. Cf. etiam alios ver- 
sus, in quibus particula δῆτα quibusdam verbis a πῶς aliisve 
vocibus seiuncta invenitur, velut Nb. 1196 πῶς oU δέχονται 
δῆτα, Pc. 200 πῶς οὖν ci δῆτ᾽, Ls. 912 xai πῶς ἔθ᾽ ἁγνὴ δῆτ᾽, 
Th. 211 πῶς οὖν ποιήτω δῆτα; Eq. 810 οὔκουν δεινὸν ταυτί 
ce λέγειν δῆτ᾽ ἔςτ᾽, Vp. 172 οὔκουν κἂν ἐγὼ | αὐτὸν ἀποδοίμην 
δῆτ᾽ dv; Ls. 54 "Ap! οὐ παρεῖναι τὰς γυναῖκας δῆτ᾽ ἐχρῆν ; si- 
milia passim. Atque vocabulum πῶς ita in versum venisse 
arbitror, ut nescio quis grammaticus πῶς supra δῆτ᾽ poneret, 
quo significaretur particulam δῆτ᾽ ad πῶς in v. 398 referen- 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 55 


dam esse. Quae corruptelae origo verisimilior est, praesertim 
cum V illud πῶς omiserit. 

In v. 1005 ἀλλ᾽ εἰς ᾿Ακαδήμειαν κατιὼν ὑπὸ ταῖς μορίαις 
ἀποθρέξει «τεφανωςάμενος κτλ. in S—HR ἀποθρέξει (-εἰς δ) 
legitur, in V καταθρέξεις. Editores praeter Blaydesium et Leeu- 
wenium compositum ἀποθρέξει servaverunt idque rectissime. 
Nam pro κατατρέχειν, quod exspectamus, poeta facete verbo 
ἀποτρέχειν usus est, quod de servorum manumissione dici 
solitum esse ex inscriptionibus potissimum compertum habe- 
mus. Δίκαιος enim λόγος tamquam in numero servorum habet 
Phidippidem, quem liberum evasurum esse promittit, si se se- 
queretur. Diiudicandum autem nobis est inter ἀποθρέξεις, quae 
forma apud Suidam, B. A. 427, 31, schol. Soph. ad Oed. Col. 
101 invenitur, et ἀποθρέξει, quod in E exhibetur. Atque cum 
iam Brunckius viderit mediam formam in futuris ab Atticis 
in deliciis haberi et in Ra. 193 et R et V περιθρέξει praebeat 
itemque μεταθρέξει in Pc. 261, Bergkio, Meinekio, aliis ἀπο- 
θρέξει amplexis assentiri non dubitamus. 

In Pluti v. 271 μῶν ἀξιοῖς pevaxícac ἔπειτ᾽ ἀπαλλαγῆναι 
ἀζήμιος in V ἔπειτ᾿, in S—R ἡμᾶς traditum est. Quibus ex. 
diversis scripturis colligendum esse arbitror in archetypo sic 


à 

scriptum fuisse: μῶν ἀξιοῖς qpevaxícac eren ἀπαλλαγῆναι. Illud 
ἡμᾶς interpretandi causa superscriptum falso pro ἔπειτ᾽ libra- 
rius R transcripsit propterea, opinor, quod accusativum requi- 
rebat. Sed vox ἔπειτ᾽ utique retinenda est. Cf. eandem con- 
Structionem in Ach. 497 «i πτωχὸς ὧν ἔπειτ᾽ ἐν ᾿Αθηναίοις 
λέγειν μέλλω, Nb. 1042 αἱρούμενον τοὺς ἥττονας λόγους ἔπειτα 
νικᾶν, Αν. 29, Th. 557, 559, 884, alis locis. Non recte 
igitur Blaydesius fecit, quod pronomen ἡμᾶς voci ἔπειτ᾽ prae- 
tulit. Meinekius contra laudandus est, qui lectionem V secutus 
est, nisi quod accusativum μ᾽ de verbo gevaxícac dependentem 
ante ἔπειτ᾽ inseruit. Quo pronomine haud scio an opus non 
sit. C. v. 280 ὅςτις gevaxiZeic, φράςαι δ᾽ οὔπω τέτληκας ἡμῖν 
et Ach. 90 ταῦτ᾽ ἄρ᾽ ἐφενάκιζες có δύο δραχμὰς φέρων, quibus 
duobus locis φενακίζειν absolute positum est. 

In v. 818 ἀλλὰ ckopobíoic ὑπὸ τρυφῆς ἑκάςτοτε Leeu- 
wenius ex substantivo ckopóboic, quod in V legitur, formam 


56 Vietor Coulon, 


ckopóbowtv restituendam esse putavit. Sed qui scripturae V 
fidem habet, mea quidem sententia vocem ckopóboic integram 
recipere (cf. xpucoic, λίθοις in v. antecedente) et metri eausa 
articulum τῆς ante τρυφῆς cum Tunt. ed. inserere debet. Neque 
vero dubito, quin cum Meinekio, Velseno, aliis lectio R cxo- 
ροδίοις retinenda sit et eo, quod cum ceteris omnibus codi- 
cibus tum scholiorum explicationibus εκοροδίοις, τοῖς τῶν 
ckopóbuv φύλλοις, confirmatur, et eo, quod deminutivis liben- 
tissime usi sunt comici. 

In v. 885 ἀλλ᾽ οὐκ ἔνεετι εὐκοφάντου δήγματος V seribae 
mendo pro δήγματος praebet διηγήματος. Ut alios praeteream, 
qui hunc versum corrigendum et emendandum esse censue- 
runt, Velsenus et Leeuwenius pellecti, opinor, adnotatione 
Schol. ἢ λείπει φάρμακον hane voeem textui inseruerunt ita 
quidem, ut ille φάρμακα δ᾽ évecn. cukopávrou δήγματος; hie 
ἀλλ᾽ οὐκ Évecti cuxogpávrtou φάρμακον scriberet. Leeuwenii 
coniectura repudianda est, quippe qua substantivum δήγματος 
e textu eiciatur, quod vereor ut ex interpretatione in versum 
irrepere potuerit Neque quisquam Velseni mutationem se- 
quetur, quam ipse in adnot. ad h. v. incertam esse professus 
est. Mihi quidem Leeuwenius et Velsenus scholio R decepti 
videntur. Tali enim adnotatione scholiastae nihil aliud monere 
in animo habebant nisi hoc: eam vocem, quae praeter ex- 
spectationem in textu omissa esset a poeta, subaudiendam esse. 
Versus noster igitur omisso substantivo φάρμακον vertendus 
est: At non inest adversus sycophantae morsum, ita ut subau- 
diendum sit "remedium". Conferas velim idoneam interpre- 
tationem Suidae s. v. ἀλλ᾽ οὐκ Évecri, quae etiam in scholiis 
nostris invenitur; in qua de δακτυλίῳ sermo est φαρμακίτης 
vulgo vocato. Quo ex ipso anuli nomine apparet substantivum 
φάρμακον subintellegendum esse. Itaque cum Meinekio et 
Blaydesio adversus Velsenum et Leeuweniuim versum — etiam 
ab Apostolio in Paroem. Gr. II p. 591 (XIII 57) sic ut in co- 
dicibus nostris prolatum — non corrigendum esse arbitror. 
Hic locus enim una est ex iis sententiis dicacibus, quarum 
mucro ab illis quidem, qui Aristophanis temporibus vixerunt, 
statim comprehendebatur, a nobis vero, quippe cum absit 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 5T 


vox φάρμακον, quae maxime desideratur, haud ita facile in- 
tellegitur. 

In v. 1087 οὐκοῦν τρύγοιπος ταῦτα πάντ᾽ ἰάςεται lectio 
V est πάντα ταῦτ᾽, S—R ταῦτα πάντ᾽. Quarum neutra numeris 
adversatur. Utraque autem verborum positione poetam nos- 
trum usum esse multis docemur locis. Satis habemus hosce 
versus affere, quibus RV in ordine verborum exhibendo 
conspirant: Pl. 927 πάντα ταῦτα, Eq. 99 πάντα ταυτί, Vp. 514 
πάντα ταῦθ᾽, contra Pl. 516 τούτων πάντων, Eq. 176 ταῦτα 
πάντα, Áv. (56 ταῦτα πάντ᾽. Quam ob rem iis locis, quibus 
codices inter se discrepant, is verborum ordo retinendus erit, 
qui maiore fide traditus est. Nostro igitur loco cum editoribus 
lectionem ταῦτα πάντ᾽ sequi non dubito, quippe quam praeter 
R Suidas, Paris. A, Ambros. M exhibeant. Accedit quod in 
V frequentes sunt verborum transpositiones, ut statim vide- 
bimus. 

In ÀÁvium v. 692 εἰδότες ὀρθῶς παρ᾽ ἐμοῦ TTpobíkw 
κλάειν εἴπητε τὸ λοιπόν editores in diversas partes discedunt, 
cum Bergkius, Blaydesius,*Leeuwenius scripturam V Προδίκῳ 
παρ᾽ ἐμοῦ tueantur, Dindorfius, Meinekius, Kockius lectioni 
S—R παρ᾽ ἐμοῦ TIpobíxu fidem habeant Quamquam neutra 
verborum positione numeri violantur, tamen scriptura παρ᾽ 
ἐμοῦ Προδίκῳ praeferenda nobis videtur; nam librum V saepe 
verborum ordinem immutantem deprehendimus, velut in Av. 
675 ἀγαθῇ τύχῃ pro τὐχἀγαθῇ, Eq. 508 ἔπη Aé£ovrac pro Aé£ov- 
Tac ἔπη, 1046 τεῖχός écr pro ἐςτι τεῖχος, Nb. 433 μεγάλας 


B 
γνώμας sec. Herw. pro γνώμας μεγάλας, 481 πρὸς τῶν θεῶν 


α 

διανοῆι sec. Herw. pro διαν. rtp. τ. 0., 1407 τέθριππον τρέφειν 
pro τρέφ. τέθρ., 1508 παῖε βάλλε sec. Herw. pro βάλλε παῖε, 
Pc. 387 ταυτὶ λαβιὺν pro λαβ. T. 560 τῇ θεῷ πρῶτον pro mp. 
T. 0., 1175 δέῃ δέ που pro δέ που δέῃ, Pl. 57 πάνυ ταχύ pro 
ταχὺ πάνυ, 132 écriv ὁ παρέχων pro ὁ παρ. é, 426 με τίνα 
pro τίνα με, 459 τῆς πενίας πτωχείαν pro τῆς πτωχ. πεν., 507, 
629, 747, 867, 870, 940, 969, 979, 1087, 1173, 1196, Ra. 847 
παῖδες μέλαιναν pro μέλανα παῖδες, 1035, 1403, Vp. 1445 ém- 
κλητῆρες λείψουςι pro κλητῆρες ἐπιλείψουει. 


58 Victor Coulon, 


Etiam in v. 769 sqq. Bergkius lectionem V τοιάνδε κύ- 
«vot... ευμμιτῆ βοὴν ὁμοῦ πτεροῖς κρέκοντες ἴακχον "ÁAróAAu 
pro τοιάδε κύκνοι κτλ. amplexus est idque hoc quoque loco 
iniuria. Nam si legitur τοιάνδε κύκνοι voce τοιάνδε ad βοὴν 
in v. 771 relata, in v. 731, cui v. noster respondet, cum Bentleio 
scriptura Moüca Aoxuaía in MoOc' ὦ λοχμαία mutanda est. 
Neque vero habemus, cur verba Moüca λοχμαία addubitemus, 
praesertim cum in omnibus codicibus inveniantur. Propterea 
ut numeri v. 769 iis v. 737 respondeant, illud τοιάδε S—R 
quippe sententiae aptissimum — vertendum enim est "in hunc 
modum" — cum Dindorfio, Meinekio, Kockio servare praestat. 

Vss. 1272—13 in S—HR sic exhibentur: ὦ τριςμακάρι᾽ 
(-uáxap S), ὦ xAevórare (κλεινότ᾽ ἢ), ὦ copurare, | ὦ τλα- 
φυρώτατε, ὦ karakéAeucov. VMA praebent: ὦ κλεινότατ᾽, ὦ 
ςοφώτατ᾽, ὦ γλαφυρώτατε | ὦ τριςμακάρι᾽ ὦ κατακέλευςον. 
Hunc loeun medela indigere inter criticos Aristophaneos 
constat. Nam praeterquam quod codices in verborum ordine 
exhibendo in diversissimas partes discedunt, adiectivum coqu- 
rare in v. 1272 ex fine v. 1271 repetitum ferri nequit. Pri- 
mum mea quidem sententia interest videre, quomodo ambo 
vss. traditi sint. Et in S—R et in VMA idem ordo trium su- 
perlativorum ὦ κλειν., ὦ cop; ὦ yÀagup. invenitur. Reliqua 
autem verba sic exhibentur, ut S—R ὦ τριςμακάρι᾽ initio v. 
1272, VMA initio v. 1273 praebeant. Nunc quaestio oritur, 
utra positio vocabulorum ὦ τριςμακάρι᾽ genuina sit. Mihi qui- 
dem verba ὦ τριςμακάρι᾽ in S—R ex initio v. 1273 librarium 
errore initio v. 1272 posita esse verisimilius videtur quam in 
VMA, postquam initio v. 1272 omissa erant, versum 1273 
inchoasse. Haec verba, cum in S—R non recte initio v. 1212 
posita essent, librarii locum falso inchoatum simpliciter sic 
restituere sibi videbantur, ut legum metricarum rationem non 
habentes verba ὦ γλαφυρώτατε ex fine v. 1272 insequenti 
versui continuarent. Ut autem libris VMA vocabula ὦ Tpic- 
μακάρι᾽ initio v. 1273 exhibentibus fidem habeamus, vel eo 
commovemur, quod tres superlativi melius et aptius illud u 
τριςμακάρι᾽ praecedunt quam sequuntur. Quodsi quis nihilo- 
minus a lectione S—R proficisci volet, ei cum Meinekio fa- 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 59 


ciendum erit, qui in Vind. Ar. p. 111 positione verborum ὦ 
τριςμακάρι᾽ S—R servata ὦ τρὶς μακάρι᾽, ὦ κλεινότατ᾽, ὦ γλα- 
φυρώτατε, ὦ κατακέλευςον, κατακέλευςον scripsit. Equidem ne 
rationem Meinekii probem, scholiis prohibeor testantibus Di- 
dymum et Symmachum verbum κατακέλευζον semel tantum 
positum legisse. Explicata scripturae discrepantia iam restat, 
ut offensio tollatur, quam repetita vox ςοφώτατε praebet. Qua 
in re Kockius punetum tulisse videtur, cum in adnot. ad v. 
1272 ᾿ξοχώτατ᾽ pro ςοφώτατ᾽ scribere proponeret collatis Aesch. 
Ag. 1622: δύαι ἐξοχώταται φρενῶν iarpouávreic. Eur. Suppl. 
S89: Παρθενοπαῖος, εἶδος ἐξοχώτατος. Soph. fr. 518: οὐδεὶς 
ἔξοχος ἄλλος ἔβλαςτεν ἄλλου. Hac igitur leni mutatione Kockii 
adhibita vss.,1272—7713: ὦ κλεινότατ᾽, ὦ ᾿᾽ξοχώτατ᾽, ὦ γλαφυ- 
ρώτατε᾽ | ὦ τριςμακάρι᾽, ὦ κατακέλευςον nemini iam offensioni 
fore arbitror. 

In v. 1563 τὸ λαῖτμα traditum est in V, τὸ λαῖμα in S—R 
Neutra vox sincera videtur grammaticis, qui hunc locum sa- 
nare conati pro codd. scriptura varia vocabula proposuerunt. 
Videsis, ne chartae nos misereat, coniecturas a Blaydesio con- 
gestas in adnotatione ad h. v. nimia materiae ubertate ut saepis- 
sime laborante. Adhuc sub iudice lis est, quam nos dirimere 
non posse libere profitemur. Ex omnibus autem mutationibus 
maxime nobis probatur Bentlei et Meinekii λαῖγμα, i. e. sacri- 
ficium, collata glossa Hesychii λαίγματα : πέμματα ᾿ οἱ δὲ crép- 
ματα, ἱερὰ ἀπάργματα. Cf. etiam Photii gl. λάγματα : ἱερὰ ἀπάρ- 
γματα. Accedit, quod Suidas vocem λαῖμα interpretatur ver- 
bis τὸ ἱερόν, θῦμα. 

In Vesparum v. 1307 κἄτυπτέ με (S—R, κατέτυπτέ με V) 
γεανικῶς παῖ παῖ καλῶν et in S—R et in V contra metrum 
peccatum est. Ut numeri recte procederent, Bergkius et Mei- 
nekius cett. codd. lectionem κἄτυπτε δή ue receperunt. Sed de 
vocula δὴ haud scio an Blaydesius in adnot. ad h. v. recte sic 
iudicarit: "Particula δὴ metri fulciendi causa ab grammatico 
aliquo interpolata est". Quapropter Blaydesio κἄτυπτεν ἐμὲ 
scribenti plaudo. Facile enim litterae ve ante μὲ excidere 
poterant. 

In Ecclesiazusarum v. 417 πλευρῖτις (ἂν R) ἡμῶν oU- 


€0 Victor Coulon, 


δέν᾽ ἂν λάβοι ποτέ Bergkius duplex àv R retinuit. Quod quam- 
quam ab arte grammatica non abhorret — est enim 'Arrw- 
ἐμός, de quo in libro posteriore ad Pl. 1078 fusius agetur —, 
tamen ut numeri melius profluant, praeferenda est seriptura 
TÀeupiric sine ἂν ceteris editoribus probata. . 

Adverbium νύκτωρ versus 741 ἀωρὶ νύκτωρ διὰ τὸν ὄρ- 
θριον νόμον C. Kuehnius (De codd. qui Ar. Ec. et Ls. exhi- 
bent, p. 10) bene sic defendit: ''Non perspicio, cur duo ad- 
verbia copula omissa coniungi nequeant, si quidem alterum, 
νύκτωρ, ad explicandum prius ἀωρὶ adpositum esse statuimus. 
Praeterea ex locis a Blaydesio allatis evadit ἀωρὶ τῶν νυκτῶν. 
mon ἀωρὶ νυκτῶν inveniri". Cf. etiam duos locos apud epi- 
Stolographos, quos dietionem comicorum imprimis imitatos 
esse constat, Aristaen. lib. II ep. 19 ἀκήκοα νέων κωμαςετῶν 
ὑπὲρ ἐμοῦ μαχομένων ἀωρὶ νύκτωρ et Phalarid. ep. 141 (sec. 
Hercherum) νύκτωρ dupi παντάπαειν. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 61 


Caput III. 


8 8. 


Tertium est in quaestione nostra de Aristophanis apud 
Suidam reliquiis, ut de iis disseramus locis, quibus lexico- 
graphus et a R et a V discrepat. Ac primum quidem ii loci 
proferantur, quibus Suidas cum uno alterove ceterorum co- 
dicum contra RV facit in septem illis fabulis (Eq. Ra. Nb. Pl. 
Av. Vp. Pc.), quae et in R et in V traditae sunt. Iam sequitur 


index locorum: 


Equitum: 


VsS. S 

35 προβιβάζεις cum My 

41 ἀκρόχολος cum ΜΑΘΓΞ 
(o in a corr, sed su- 
perser. o [32 

(0 óxramAacíova cum MT 


a 
(-ov À) 
19 τὼ μὲν χεῖρ᾽ S Xed- cum 
M T (ἡ μὲν χεὶρ S4PY H7) 
230 é£ewacuévoccum Ald. 
289 τὸ νῶτον cum M corr. À 
299 ςοφίζῃ cum M 


406 πῖνε riv cum M 

420 κἀγὼ cum M omisso 
"vt 

517 ὀλίγοις χαρίςαςθαι cumM 


RV 
προεβιβάζεις (-βιάζεις À) 
ἀκράχολος r. Cf. de hac voce 
Schanzi Proleg. ad Platon. 

vol. VIII 8 1. 
ὀκταπλάςια R, ὀκταπλάειον V 


TU χεῖρ᾽ cum Α 


é£gkacuévoc cum MA 

τὸν νῶτον (νότον R)t 
ςοφίζει cum Α r. Cf. Zacheri 
quaestionem de altera persona 
sing. indicat. med. in Philol. 
Suppl. vol. VII, 1899, p. 473 
—84. 

πῖνε πῖνε cum ΑΤ' 

κἀγὼν R, κ᾽ αγώ ᾽ν Υ 3, κἀγὼ 
ἐν Α (κἀγὼ 'v scribendum) 
ὀλίγοις πάνυ (R, ἤδη VA) xa- 
ρίςαςεθαι T 


62 


vSS. 


534 
535 
542 
543 
613 


1181 


18 


111 


991 


1068 


Victor Coulon, 


S 
αὖον om. SABE Med. eum 
MADl10 
χρῆν cum M 
πρῶτα cum M 
κἀντεῦθεν cum ΘΓ 
ἐρρέτω cum M, in quo 
superscr. yp. ἑρπέτω ΤΥ 
ἡ γοργολόφας cum 
MAO t 


RV 
habent 


χρὴ RA, χρῆ V t 
πρῶτον cum ÁT 
κᾷτ᾽ ἐντεῦθεν cum MA 
épréru cum À 


ἡ γοργολόφα c 


BRanarum: 


πλεῖν ἢ ἐνιαυτῷ cum M 
(νιαυτῷ À) 

ἀπολιτών μ᾽ ἀποίχεται 
cum MAY 

ἔχω cum M 
ἑκατοντακέφαλος cum M, 
qui ἥκατον- praebet 


κατερεικτῶν cum. MÀ 
praef. 

διανοῇ cum MA 

αὑτὸν cum À 

écráva: cum MA 
τύπτης cum Ut (De 
0t, n, €t confusis cf.supra 
p.21 ad Vp. 1458) 
yeubovítpou cum Α 


κάθηνται cum ἃ 


περὶ SABCE cum M (De 
περὶ et παρὰ commutatis 
cf. p. 12 ad Eq. 56) 


πλὴν ἠνιαυτοῦ FT 
ἀπολιπών μ᾽ οἴχεται 


Υ᾽ ἔχω cum A praef. 
ἑκατογκέφαλος cum Α r. Cf. B. 
Keil in Hermae vol. XX XV III, 
1903, p. 140. 

κατερικτῶν 


διανοεῖ cf. supra Eq. 299. 
αὐτὸν cum Mtt 
ἐςτάναι tT 
τύπτοις Cum MÀ 


ψευδολίτρου cum M τ. Cf. Phot. 
lex. p. 227, 23 Λίτρον, οὐ vi- 
Tpov, ᾿Αττικοί. οὕτως "Apicro- 
φάνης, Phryn. p. 305, Moer. 
p. 246. 

κάθηντο cum M, unde καθῆντο 
Brunckius. 

παρὰ cum Α editores proba- 
verunt, nisi quod Kockius in 
Nb. ed. IV. 1898 dubitanter 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 63 


v8S. S 


1164 ἐλήλυθε cum MA 
1372 πλέων cum MA 
1432 ἣν cum MA 


RV 

adnotavit: περὶ Quod equi- 
dem praeferendum duco exem- 
plis, quae Kockius in adnot. 
congessit, et Zacheri verbis in 
Ar. St. p. 11 ad Eq. 56 περι- 
δραμὼν collatis. Iam Pierso- 
nus in Moer. lex. p. 416 in 
nota ad v. yiruvíckoc praepo- 
sitionem περὶ probavit. 

ἐλήλυθεν praef. 

πλέον tT 
ἦν R, 7j (sic) Vtt 


Nubium: 


14 κατέχεε cum MT 

88 τὸν ςαυτοῦ τρόπον cum 
Mtt 

130 ς«κινδαλάμους cum M, 
unde Brunckius Atticum 
cxwboAdpouc restituit. 
Cf. Moer. p. 360 ibique 
Piersoni notam. 


131 ςτραγγεύομαι cum MA 


335 ἐποίουν cun MA 

3171 ἐχρῆν (τ᾽ ἐχρῆν M)T 

433 οὐδὲν ἔγωγε cum MAT 

800 τῶν cum MA 

813 érépuc cum A, aliis 
deterioribus  Blaydesii 
codd.; gl. 

845 πότερον cum MA 

861 πιθόμενος cum A 


κατέχεεν cum À 
τοὺς ςαυτοῦ τρόπους cum Á 


ςκινδάλμους cum ΑΤ 


ςτραγεύομαι ΤΥ Solitum. men- 
dum. Cf. Nb. 133 VM βάλ᾽ pro 
βάλλ᾽, 145 RV ἅλοιτο pro ἄλ- 
λοιτο, Pl. 307, 314, Po. 643, 
Ra. 257, multos alios locos. 
énóouv (V sec. Herw.)4 
χρῆν cum Α 
οὐ δῆτ᾽ ἔγωγ᾽ 
om. HK, καὶ V tt 

ἕτερα cum M, i. e. ἑτέρᾳ, quod 
A praebet. 


πότερ᾽ ἂν 1} 
πειθόμενος cum MA fT 


64 


V88. 
816 
960 
967 
969 


975 


9175 


916 
1001 


1006 


1047 


1110 


1228 


1235 


Victor Coulon, 


S 
καίτοι cum MA 
cautoü cum MA 
Bónua cum M (Bóaua SE) 
éyretvauévouc cum MA 


dvicrauévouc ) Utraque 
cum MA lectio 
προνοῆςαι Spernen- 
cum MA da. TTpo- 
γοῆςαι enim praecedenti 
ξυμψῆςαι originem de- 
bet; ἀνιςταμένους autem 
a grammaticis in nume- 
ro singulari haerentibus 
male scriptum est. Simi- 
les ἃ numero plurali ad 
singularem transitiones 
multifariam apud Aristo- 
phanem comparent, e. g. 
in Th. 797—98, Ra. 1075 
sqq. Vp. 553 sqq., 565 
Sqq., Ls. 358 sqq. 
καταλείπειν cum MA 
βλιτομάμμαν cum M (-uá- 
pav À) 

λευκῷ cum MA 

*c' ἔχω pécov λαβὼν cum 
nonnullis Blaydesii de- 
terioribus codd. 

οἵαν cum MÀ 


Tu τότ᾽ cum AO dett. 
quibusdam codd. 


κἂν προςκαταθείην cum 
ΜΑ 


RV 
καίτοι Ye TT 
αὐτοῦ TT 
βόαμα cum A praef. 

ἐντυναμένους R sec. Herw. 
ἐντηναμένης vel ἐντηνομέ- 
νης V sec. Blayd. (Herw. "n 
nihil adnotat). 

ἀνιςτάμενον 


προνγοεῖςθαι 


καταλιπεῖν T 
κλιτομάμαν ΤΥ litteris minus- 
culae formae commutatis. 

om. Ὁ 
ce uécov ἔχω λαβὼν(λαβὼν ἔχω 
T MA) 


olov e v. 1109 perperam re- 
petitum. 
πώποτ᾽ cum Mtt 


xai προςκαταθείην (R, wpox. 


vH 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 65 


vss. S 

1256 *rnpocamroBaAeic cum MA 

1274 Ἐπροςκεκλήςεςθαί γέ μοι 

cum MA 

1376 κἀπέτριβεν cum MA et 
schedula vetustissimi co- 
dicis ἃ Reitzensteinio in 
Hermae vol XXXV, 
1900, p. 602 sqq. edita. 

.1473 οἴμοι cum MA 


RV 
xai προςαποβαλεῖς E, kai προς- 
απολεῖς V 
προςκεκλῆςθαί μοι δοκεῖς 


κἀπέθλιβε (-ev Υ) 77 


uuo: R sec. Herw. ὦμοι V 77 


Pluti: 


172 τὰς cum MA 

185 ἐπικαθίζηται 5. ΑΒΥ͂ cum 
M. Sed recte ἐπικαθέζε- 
εθαι S. in. adnot. 

244 Énecov cum MA t 

255 "dc ὁ καιρὸς cum MA 

301 fjuuévov cum MA 

314 ὡς Apícruloc SBEV Med. 
cum M1 

329 οὔνεκα cum MA. Cf. de 
hac particula ad Nb. 511 
p. 26 sqq. 

401 ποιῆςαι vi) cum M corr. A 

423 Ἐριννύς cum MA Ft 

581 *rvwbpaic cum M oorr. 
(λήμαις SE pr) 

635 λελάμπρυνται cum M? 
edd. probb. 

662 κατεκλίνομεν cum Att 


666 ὑπερηκόντιςεν cumM.Vi- 
desis ad Av. 1443 p. 20. 
673 ἀθάρης cum M τ. Cf. B. 
A. 3515sqq., Bl. A. C. Gr. 
p. 236 ad Pl. 673, schol. 


XII, 1. 


om. t 
ἐπικαθέζηται cum Α 


ἐξέπεςον 
ὡς (Β, οὐ τὰρ V) καιρὸς 
om. T 
ApícruAAoc (-τυλος V) cum À 


εἵνεκα 


ποιῆςαι (R, roncu V) νῶϊν tT 
*Epivüc 
λήμαις cum Α, sed vp. γνώ- 
μαις in V. 
λελάμπρυται cum Α 


κατεκλίναμεν cum M 


K 
ὑπερηκόντικεν (-cev R) eum ἃ 
praef. 
ἀθάρας cum Α 77 sed recte 
ἀθάρης R in v. 683, rursus 
ἀθάρας in v. 694. 
5 


vSS. 


1093 


245 


29( 
649 
114 


195 


Victur CGotilon, 


q 
dádnotationem ad ἢ. v. 
Ἀττικοὶ δὲ διὰ ToO ἢ 
ἀθάρης, fj δὲ κοινὴ διὰ 
τοῦ ἃ ἀθάρας, quacum 
Buidas corisentit. 
ἐπίττουν (ἔπιττον SV) 
cum MAT 


RV 


ὑπέπιττον. Vera forma est ὑπε- 
ttírTovv. 


AÀvium : 


Κάμπτεθ᾽ cum Áld. f 
Littera μ᾽ male inserta 
est, ut in Eq. 493 R 
ἐπέγκαμψον pro ἐπέγκα- 
vov, Ls. 688 Γ ἀμπελῶειν 
pro ἀπελ-, 920 R λάμβδα 
pro λάβδα, Pl. 729 RV 
ἡμιτύμβιονρτο ἡμιτύβιον, 
Th. 1197 R ευμβήνην pro 
cuBívnv, Vp. 721 schol. 
ckiuruvac pro cxím-, 
aliis locis. De hac re 
cf. G. Schulzii quaesti- 
onem in KZ. XXXIII, 
1895, p. 366 sqq. et 
Meisterhans p. 84, 4. 
καινὼν ἔργων cum M tT 
ἔγωγε cum Att 
πέκτειν cum À, qui recte 
TIEKTEIV. 

écriv ἐνθάδ᾽ cum M. Ald. 
praef., ne ordo verborum 
ἐνθάδ᾽ écriv ἴῃ v. (57 
recurrat. Cf. eandem va- 
rietatem in v. 756 ἐςτὶν 
παρ᾽ ἡμῖν et in v. 758 
παρ᾽ ἡμῖν écmv. 


κάπτεθ᾽ cüm M (-τεςθ᾽ À) 


καινῶν ἔργων τ᾽ (καιν. τ᾽ Ep. A) 
ἐγώ τε cum M 
πέκειν cum Mt 


ἐνθάδ᾽ ἐςετιν eum A 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 67 


vss. S 

190 αὖ cum A Ald. r. Cf. v. 
p. 91 tractatum. 

1498 Autpépnc cum M. Scri- 
bendum Διειτρέφης. Cf. 
Kockii adnot. in ed. III 
1894 et Bechtel-Fiek, 
Griech. Personenn. p. 98. 

919 κατὰ SVE Med. cum M4 
haplographia. 

1079 cnívouc cum MA τ. Cf. 
Phot. lex. p. 531, 10 
Σπινός: διὰ τοῦ Évóc ν 
λέγουςειν. Ἀριςτοφάνης 
Taynvicroic οἱ Herod. 
(ed. Lentz) p. 945,17 8qq. 

1381 λιγύμοχθος varia lectio 
in Γ. 


RV 


üv cum M 


Autpepric cum Α ΤΥ (sed Au- 
tpégpnc in v. 1442) 


κατὰ tà cum Α 


crívvouc R 
rívouc V 


|H 


λιγύφθογγος cum À ;λιγύμυθος 
M,quodinterpretamentum esse 
verae lectionisMY(0gO00rTYoc per 
se patet; eiusdemque farinae 
esse λιγύμοχθος docet schol. 
ΕΥ̓͂: λιγύφθοτγγος (-ov V) ἔφη 
διὰ τὸν μόχθον κτλ. 


Vesparum: 


6355 παππίδιον cum BC r. Cf. 
v. 609 παππίζους᾽ 
668 περιπεφθεὶς cum BC 
614 λαγαριζόμενον (SA, λα- 
γαρυζομ- ceteri) cum BC 
Ald. Veram huius verbi 
formam esse λαταρίζε- 
εθαι Meinekius in FCG. 
2, 313, VI monuit. 
141 κοὐδὲν cum BC 
1474 πράγματα cum BC 
1481 διορχηςόμενος cum Ald. ; 


παπίδιον 


περιπεμφθεὶς TT 
λαγαρυζόμενον 


καὶ οὐδὲν T 
τὰ πρ. 
διορχηςάμενος 

5* 


68 Victor Coulon, 


vss. S RV 
"hue e v. 1499 migrasse 
suspicari licet", Blay- 


desius. 
Pacis: 
542 κυάθοις προςκείμεναι κυάθους προςκείμεναι (idem 
cum B Ald. SCV Med) r, Cf similem con- 
structionem Nb. 72 et Ec. 80: 
διφθέραν ἐνημμένος pro δὃι- 
φθέραν ἔχων ἐνημμένην. 
628 κορώνεων cum B Ald. κορώναιον 77 
640 φρονεῖ cum B Ald. φρονοῖ tt 
1029 ὁπόςα cum B Ald. ὁπός᾽ ἄν 77 
1031 φρενὶ καὶ (καὶ om. S 4CVE φρενὶ πορίμῳ τε τόλμῃ 


Μοὰ) πορίμῳ τόλμῃ f 
Idem B Ald., sed arti- 
culo τῇ ante τόλμῃ in- 
serto. 


. 8 9. 

Iam de iis disseratur locis, quos asterisco significavimus. 

In Nubium v. 876 scribendo, quem S. s. v. τάλαντος sic 
profert: καίτοι ταλάντου τοῦτ᾽ ἔμαθεν Ὑπέρβολος itemque s. v. 
ἀναπειςτηρίαν sed ἔμαθ᾽ pro ἔμαθεν, cum RV praebeant: καί- 
TOt γε ta. κτλ., editores in diversas partes discedunt. G. Her- 
mannus lectionem RV amplexus est; Porsonus ad Eur. Hec. 
v. 1206 καίτοι ταλάντου τοῦτό γ᾽ ἔμαθ᾽ Ὑπέρβολος scribere 
proposuit, cum ad Eur. Medeam haec adnotaret: "Existimo 
Atticis non licuisse γε post ro: ponere nisi alio vocabulo in- 
teriecto; exceptiones sunt certe perpaucae". Neque vero pro- 
nomini τοῦτο, sed nomini ταλάντου convenire particulam Ye 
Reisigius in Coni. p. 95 sagaciter exposuit. Qui l.l. non male 
καίτοι ταλάντου γ᾽ αὔτ᾽ (sc. ἀπόφευξιν δίκης xai κλῆςιν) ἔμαθεν 
Ὑρέρβολος scribendum esse coniecit collatis Ra. 488 οὔκουν 
ἕτερός τ᾽ αὔτ᾽ εἰργάςατ᾽ ἀνήρ et Nb. 901 ἀλλ᾽ ἀνατρέψω τ᾽ αὔτ᾽ 
ἀντιλέγων. Haec Reisigii mutatio certe probabilior est Por- 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 69 


Ssoniana; nam praeterquam quod sensui sic optime consulitur, 
facile γ᾽ αὔτ᾽ in τοῦτ᾽ abire potuit. 

In v. 1047 ἐπίεχες᾽ εὐθὺς γάρ ς᾽ ἔχω pécov λαβὼν ἄφυ- 
κτον RV positionem verborum ce μέςον ἔχω λαβιὼν habent, S c' 
ἔχω μέςον λαβών. Utraque scriptura metro accomodari potest ; 
sed cum prava sit constructio verborum in RV, non dubito cum 
G. Hermanno, Meinekio, Kockio, aliis lectionem S deterioribus 
quibusdam quoque codicibus adservatam praeferre. Mécov enim 
cum participio λαβὼν coniungendum est, utverborum constructio 
grammatice sic intellegatur: ἔχω ce ἄφυκτον, μέςον λαβών. 

In v. 1256 προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ αὐτὰ πρὸς ταῖς δώδεκα 
S—MA προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ exhibent, R καὶ προςαποβαλεῖς ἄρ᾽, 
V xai προςαπολεῖς ap'. Proficiscamur a scriptura V G. Her- 
manno probata. Quae quamquam quadamtenus commendatur 
v. 1181 ἀπολοῦς᾽ ἄρ᾽ αὔθ᾽ (scil. τὰ πρυτανεῖα) oí θέντες, tamen 
cum Dind. Bergk. Mein. aliis προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ scribere 
praestat Nam particula καί, quae hoc loco Latinum "etiam" 
valet, cum ad αὐτὰ referenda sit, ante ipsum pronomen, non 
ante verbum ponenda erat. Praeterea numeri lectionis xai 
προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ anapaesto dactylum excipiente ferri non 
possunt. Nulla vero offensio est in verbis προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ 
coniunctione xai omissa. Cf. similes locos in Nb. 1181 ἀπολοῦς᾽ 
ἄρ᾽, Ach. 325 b6r£oudp', 336 ἀπολεῖς ἄρ᾽, Ls. 452 γνώςεςθ᾽ dpa, 
Pe. 532 κλαύςἄρα, Ec. 668, Th. 248, 916, Pl. 876, aliis vss. 

In v. 1277 sqq. cU bé νὴ τὸν Ἑρμῆν προςκεκλήςεςθαί τ᾽ 
ἐμοί, εἰ μἀάποδώςεις τἀργύριον in RV pro προςκεκλήςεςθαί γέ 
μοι (S—MA) legitur προςκεκλῆςθαί μοι δοκεῖς. Scripturam 
S—MA veram esse patet, nisi quod pro Yé μοι rectius scri- 
bitur τ᾽ ἐμοί. Agitur enim de re futura, ut ex apodosi ei μὴ 
ἀποδύώςεις τἀργύριον elucet. Corruptela autem in RV errore 
librarii finem v. 1216 bis transcribentis aut invecto interpre- 
tamento δοκεῖς effecta est. Atque lectio S— MA scholiis con- 
firmatur, quae lemmati προςκεκλήςζεςθαι hane addunt adnota- 
tionem: ἀντὶ ToO διὰ μαρτύρων ἀχθήςεεθαι, eic τὸ δικαςτήριον 
κληθήςεςθαι. ἀπὸ κοινοῦ δὲ τὸ δοκεῖς. Ex quo apparet verbum 
δοκεῖς semel a comico adhibitum esse, in fine scilicet v. 1216: 
ςεςεῖεθαί μὸι δοκεῖς. 


10 Victor Coulon, 


In Pluti v. 255 ἴτ᾽ évxoveire ς«πεύδεθ᾽, ὡς ὁ καιρὸς οὐχὶ 
μέλλειν, R metro invito articulum ὁ omisit. Ex verbis autem 
V οὐ γὰρ καιρὸς οὐχὶ μέλλειν Meinekius in Vind. Ar. p. 210 
QU γὰρ καιρός écri μέλλειν restituendum esse putavit, cum 
offendi sese diceret articulo in lectione S—MA ὡς ὁ καιρὸς οὐχὶ 
μέλλειν, Quam ferri posse concedit forma μέλλει pro μέλλειν 
reposita. Neque vero intellego, quid offensionis ὁ καιρὸς prae- 
beat. Similes enim inveniuntur constructiones in Th. 661 ὡς 
ὁ καιρός écri μὴ μέλλειν ἔτι, Soph. Oed. R. 1050 εημήναθ᾽, ὡς 
ὁ καιρὸς ηὑρῆςθαι τάδε, Aesch. Choe. 706 ἀλλ᾽ ἔςθ᾽ ὁ καιρός. 
Verbum autem écriv post καιρός, ὥρα, ςχολή, κίγδυνος, εἰκός, 
ἀνάγκη, alia similia vocabula saepe omitti satis nota res est. 
Itaque cum Bergkio, Blaydesio, Velseno, aliis scripturam S— MA 
tuentibus facio vel eo commotus, quod illud οὐχὶ, pro quo 
Meinekius écri scribere vult, in omnibus codicibus invenitur; 
quamquam non infitior locutionem ὡς ὁ καιρὸς οὐχὶ μέλλειν 
insolentem esse; est enim βραχυλογία, quam sic interpretari 
licet: ὡς ὁ καιρὸς οὐχὶ τοιοῦτος οἷος μέλλειν. 

In v. 581 ἀλλ᾽ d Κρονικαῖς λήμαις ὄντως λημῶντες τὰς 
φρένας ἄμφω  S—M oorr. γνώμαις praebent, RV λήμαις addito 
Y9- γνώμαις V. Multi loci eiusmodi occurrunt, ubi V in mg. 


scripturam aliorum librorum commemorat. Videsis Pl. 1110 
ἝΝ ; γνώμαις 
p.40 tractatum. Similiter atque aliis locis in archetypo λήμαις 


seriptum fuisse suspicari licet. Quarum lectionum utraque 
etiam scholiastae Ald. praesto fuit, qui ἀντὶ δὲ τοῦ γνώμαις 
γράφεται λήμαις adnotavit addita explicatione vocis Aun, quam 
et in schol. RV et apud Suidam invenies. Ceterum cf. de lo- 
eutione proverbiali Kpovikai λῆμαι Suidam et Hesychium s. v. 
et Paroem. Gr. I p. 263 (Diogen. V 63). 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 11 


Caput IV. 
8 10. 


Pergamus ad Suidae proprias scripturas. Quas non omnes 
proferemus, cum et longum neque operae pretium esse du- 
camus, unamquamque earum Suidae voluntariarum mutationum 
enumerare, ubi additis vel omissis nonnullis vocabulis vel ver- 
borum ordine immutato et permutato deformatum depravatum- 
que versum in schedas suas recepit. Ut paucis delibatis exem- 
plis lexicographi summam libidinem atque licentiam illustrem : 
Suidas s. v. τριβή verba οὐκ ἄχαρις ἐς τὴν τριβήν ex Av. 156 
proferens ante οὐκ ἄχαρις de suo infersi£ οὗτος μὲν οὖν, vel 
8. v. πραγματοδίφης verba Av. 1423—24 d) μακάριε τῆς τέχνης 
καὶ πραγματοδίφης sie transposuit: xai πραγματοδίφης. ' μα- 
κάριε τῆς τέχνης ; eiusdemque farinae sunt V p. 668 s. v. περι- 
πεφθείς : τούτοις τοῖς ῥηματίοις περιπεφθείς, ἄρχειν αἱρεῖ cau- 
τοῦ pro codicum lectione ἄρχειν αἱρεῖ cauroÓ τούτοις κτλ... 
Ra. 1280 s. v. βουβωνιῶ : βουβωνιῶ γὰρ τὼ νεφρὼ ὑπὸ τῶν 
κόπων pro ὑπὸ τῶν κόπων γὰρ τὼ νεφριὼ βομβωνιῶ. Iam igitur 
singulos locos enotemus: 


vss. S RV 
Equitum : 
4 ἀφ᾽ οὗ; cf. Bueng. p. 29. ἐξ οὗ 
9 πενθήςωμεν gl.; cf. Bueng. κλαύεωμεν 
p. 33. | 
48 ἐθώπευεν T ἐθώπευ᾽ 
49 πο {{: cf. Bueng. p. 31. ἄκροιει 
56 πανουργοτάτως T πανουργότατά πὼς 
91 αὐτὴν tt αὐτὸς 
104 ταῖς θύραις tt; cf. Bueng. ταῖει βύρκεαις 
p. 31. 


1923 écriv T ἔτ᾽ écriv 


259 


212 


319 
382 
991 
400 
419 
502 


511 


Victor Coulon, 


S 
ἔφευγεν 
βοηθεῖθ Ὁ 
πρὶν λαχεῖν τὰ κοινὰ κατ- 
εςθίεις T 
διαςείων gl.; cf. Bueng. 
p. 29. 
εἰ δ᾽ ἐκκλίνει (ἐκκλίνοι δ ἃ, 
ἐνκλίνει ὃ δ᾽ 
᾿νδείκνυμι r. Cf. Bueng. 
p. 26. 
ἀςκαρδάμυκτον S ABE 


karackeudcu T Suidasse- 
eundum serioris Grae- 
citatis usumcomico com- 
posita inculcavit, ubi co- 
dices nostri simplicia 
exhibent, e. g. in Ra. 79 
διακωδωνίεω pro κωδω- 
vícu, Nb. 126 κατακεί- 
cogat pro κείςομαι, 465 
ἐπόψομαι pro ὄψομαι, 
1216 καταςεςεῖεθαι pro 
ceceic8ai, Ach. 1082 δια- 
μάχεςθαι pro μάχεεθαι, 
Ls. 896 διαφορουμένης 
pro qopoupgévnc. 
ἐκκοψόμεθα TT 

καὶ πυρὸς ἕτερα T 

ὁ δὲτ 

εἰ μή cet 

ὁρᾶτ᾽ ἄρα SAVBE Med. 4-,- 
ἥξεις ex v. 497 huc mi- 
gravit. Cf. Bueng. p. 34. 
vevvaiucomissa καὶ S4VE 
Med.4- (add. καὶ SB) 


RV 


ἔφυγεν T 
παραβοηθεῖθ᾽ (-θεῖςεθ᾽ R) 
τὰ κοινὰ πρὶν λαχεῖν κατεςθίεις 


πιέζων 


ἣν δ᾽ ἐκκλίνῃ Rt ἣν δ᾽ ὑπεκ- 
κλίνῃ V 
δείκνυμι 


ἀςκαρδάμυκτος r. Cf. Z. Ar. Sit. 
p. 45. 
ςκευάςω 


«κέψομεθ᾽ (-ὠμεθ᾽ V) 
πυρὸς ἕτερα 
ὡς δὲ 
εἴ ce μὴ 
ὁρᾶθ᾽ ὥρα 
ἔλθοις 


καὶ γενναίως 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 13 


YSS. S 

521 κατὰ τῶν ἀντιπάλων Τ 
(κατὰ interpretamentum; 
cf. schol. κατὰ τῶν ἀντα- 
γωνιςτῶν.) 

522 δ᾽ ὑμῖν om. Ὁ 

538 ἡμάς SAB Med. 4-4 

χρὴ T 

546 ἀποπέμψατ᾽ T 

510 fpéunce S^ (ἠρήμηςε 

SY)H 

ῥυππαπαῖ e schol. in- 

vectum. Cf. Bueng. p. 32. 

635 κοάλεμοι 5. v. κοάλεμος 
cum schol. V. Recte; 
cf. Z. Ar. St. p. 100. 

192 ἐν πιθάκναις t 

196 ῥοθοπυγίζων ex inter- 
pretatione ortum. Of. 
Bueng. p. 33. 

803 καθορᾶται TT 

807 αὐτῶν TT 

835 ἕξ 

844 ἐμοὶ δὲ τοιοῦτον ἔργον 
ἔςτ᾽ eipracuévov t 

889 τοῖς rpómoia T 

889 χρήςομαι T 

1130 ταπεινώςαςρ]!. Cf. Bueng. 
p. 32. 

1159 τοῦτον T 

1252 οὐχὶ Ht 

1214 λοιδορεῖεθαι TT 

1217 ἀνδρὸς om.T 

1312 ἐπὶ t ortum propter pro- 
ximum "ri τῶν ceuvuv 
θεῶν. 

1321 ἀπεψήςας TT 


RV 
τῶν ἀντιπάλων 


δ᾽ ὑμῖν 
ὑμάς 
χρῆναι 
παραπέμψατ᾽ 
ἠρίθμηςεν (idem SCBE) 


ἱππαπαῖ 


κόβαλοι (idem S s. v. Σκίταλοι.) 


ἐν ταῖς (raàia V) πιθάκναιει 


ῥαθαπυγίζων 


καθορᾷ cou 
αὐτὸν 
τετταράκοντα 
ἐμοὶ γὰρ ἔςτ' εἰργαςμένον(ἐργ- R) 
τοιοῦτον ἔργον 
Toiav (roici V) τρόποις 
χρῶμαι R, χρώμενος V 77 
ἄρας 


τουτονὶ 
οὐκ ἂν 
λοιδορῆςαι 
ἀνδρὸς 
εἰς 


ἀφεψήςας 


134 


146 
149 
153 


263 


320 
320 
429 


Victor Coulon, 


S 
ευγεριςτικὸς (S40, cuve- 
ρειςτικὸς SBÉ, cuvepicn- 
κῶς SV) s. v. Φαίαξ. 


RV 
ςυνερκτικὸς (idem S 8, ἢ. v.) Din- 
dorfius cuvepnkóc e schol. re- 
stituit. 


BRanarum: 


ἐγὼ οὐκ τ. Sic in Eq. 
1021 Aristophanis VÀ 
alii, ἔγω γ᾽ οὐκ RM?. 
διακωδωνίεω Ὁ 

ἔτ᾿ {τ 

ἰδίᾳ ἢ ἄνευ. Vetus est 
varietas scripturae; utin 
Aristophanis Parisino À 
ἄνευ 

ἰδίᾳ traditum est, sic in 


eo, quo Suidas usus est, 
ἢ &vev 


codice ἰδίᾳ fuit. 

δύο τ. De hac forma apud 
dual. cf. Schanzi praef. 
Platon. vol. VII 8 10. 
ςκῶρ ἀείνων 


ἡλόηςεν r. Cf. Kockium 
ad h. v. 

πυρρίχην ἔμαθε τὴν Ki- 
γηςίου T 

πάντως νικήςεις verbo 
νικήςεις ex interpreta- 
tione perperam in tex- 
tum illato. Cf. schol.: 
ἔξωθεν δὲ προεληπτέον 
τὸ νικήςεις. 

γοῦν οἴῃ. 

ὥςπερ 


τὸν Ὁ 


ἐγὼ τ᾽ οὐκ. Littera γ᾽ 6 serip- 
tura ἐγὼν οὐκ (i.e. ἔτ᾽ ox) 
male inserta. 
Kkuóuvicu 
ἕτερ᾽ 
ἰδία V, ἄνευ R 


δύω 


«κῶρ ἀεὶ νῶν R | 
ckü)p' ἀείναον V { 
ἠλοίηςεν 


Tt 


τὴν πυρρίχην τις ἔμαθε τὴν 
Kivncíou 
πάντως 


γοῦν (οὖν V) 

ὅνπερ praef. 
τοῦτον τὸν V 
τοῦτονὶ τὸν RT 


VSS. 


618 


619 


680 


684 


800 


807 
888 


943 
988 
1000 
1068 


1073 
1089 


Quaestiones criticae im Aristopbanis fabulas. 


ü 
ἐγ πίνακι TT. 8. v. Bacavi- 
ζειν. — Atév κλίμακι s. v. 
κλιμακίζειν. d 
δαίρων TT s. v. Bacavíi- 
Cei. — Αἰ δέρων s. v. κλι- 
μακίζειν. 
περιβρέμεται S346 cum 
Schol. ad v. 98 ΤΥ s. v. 
χελιδόνων. — At émfpé- 
μεται 8. v. φιλοτιμότεραι. 
ὡς ἀπόλοιτο κἄν ἴςαι 
ψῆφοι γένωνται. Gl. est 
φῆφοι. 
εὐμπτυκτα SABY, εὐμ- 
πήκτα SCE Med. recto, nisi 
quod cum Aristoph. M 
Fóumnkra-serib. S sub- 
stant. gÀaiciov s. ἢ. v. 
verbis τὸ ἐκ ξύλων τετρα- 
γώνων πῆγμα explicat. 
οὐ yàp --- ευνέβαινεν T 
ἐπίθες καὶ cU δὴ λιβα- 
νωτὸν 


δοὺς T 

τὰς 7 

τοῖς ἱςτίοις 

ἰχθύας. ΓΓ Cf. Croenert 
Memor.Gr.Herc.p.174,1. 
εἰ utt 

ὥςτ᾽ ἀπεφαυάνθην SACB 
Med. (ἐπαφ- S , ἐπεφ- SE) 


RV 
ἐν κλίμακι 


δέρων 


ἐπιβρέμεται (v. ἢ. apud Suid. e 
male lecto compendio prae- 
positionis ἐπὶ nafa.) 


ὡς ἀπολεῖται κἣν ἴςαι γένωνται 


cüurruxa R 
ξύμπυκτα V 


οὔτε Yàp — ςυνέβαιν᾽ 
ἐπίθες καὶ δὴ có λιβανωτὸν 
λαβὼν H, ἐπίθες λαβὼν δὴ καὶ 
cU λιβανωτὸν λαβὼν V in ras. 
sed. a pr. m. sec. Velsen. 
διδοὺς 
τῆς 
τοῖς (roiav V) ἱςτίοιςιν T 
ἰχθῦς HR, corr., ἰχθὺς V 


ἀλλ᾽ ἢ 
ὥςτ᾽ ἀπαφανάνθην V, ὥςτ᾽ 
ἐπ᾿ ἀφανάνθην R. Fritzschius 
ἴῃ comment. p. 352 ὥςτε τ᾽ 
ἀφαυάνθην Bergk., Kock., V els. 
aliis probantibus. 


126 
157 


215 
320 
365 
912 
460 


465 
550 
103 


114 
813 
813 
832 


864 
869 
913 


Victor Coulon, 


S 
τοὺς ὀφθαλμοὺς SAYBE 4A. 
Ópovn 
τοῦτο T 


RV 
τοῖειν ὀφθαλμοῖς 
ὄρφνα praef. 
τουτὶ 


Nubium: 


Ἐδεῦρ᾽ ἴθ᾽ 
Ἐδῆτ᾽ 


κατακείοομαι T 

*txoi (S40) περὶ ἐμπίδος 
(περὶ τῆς ἐμπίδος 580 ἔχει 
τὰς ἐμπίδας SÉ, qui inter 
γ88. περὶ τῆς ἐμπίδος) 
Ἐμέγα 

ζητῶ (ζητῶν 54) 17 

τὰ δ᾽ ἄλλα 

τῷ νῦν λόγῳ 

Ἐἕξων 


ἐπόψομαι T 

ἐμπηδῆςαι T 

ἐμπέςῃς T ex interpreta- 
tione schol. 

μοι διαγέγραπται T 


πως om.T 
τὰ πολλὰ T 
ἐς τοςοῦτον μανιῶν T. s. 
v. χολῶειν. --- Αἰ s. v. 


μανιῶν praebet ἐς rocoó- 
τον τῶν μανιῶν. 

Ἐδτ᾽ 

τῶνδε SACY 4 
βαδίζοντας, sed interpre- 
tatur quod SP praebet, 
καθίζοντας, verbis τουτ- 
έετιν, εὐκόςμως καθεεςεθῆ- 


δεῦρ᾽ ἔλθ᾽ R, δεῦρ᾽ V 
δ᾽ ἠντεῦθεν R 
δῆν ἐντεῦθεν 
κείςομαι 
ἔχοι τὰς ἐμπίδας 


πάνυ R, πάλιν V 
ζητεῖ 
τἄλλα δὲ 
τῷ νυνὶ λόγῳτ' 
ἕξεις R 


ἕξεις V πιὸ Pr. sec, Herw. 
ὄψομαι V, ὄψομ᾽ Rt 
ἐπεμπηδῆς᾽ 
πέεῃς 


διαγέγραπταί μοι 
πως 
τὰ τοιαῦθ᾽ 


ἐς τοςοῦτον (-ro R) τῶν μανιῶν 


τούτου 
τῶν ἐνθάδε 
καθίζοντας (-τος V) 


YSS. 


1147 


1215 
1216 


1218 


1252 


1216 
1499 


11 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. (dri 


S 
vot (pro καθῆςθαι). Lit- 
terae B et x minusceulae 
formae a librariis com- 
mutatae ut in Nb. 1001 
RV κλιτομάμαν pro βλι- 
τομάμμαν. 
δεῖ gl. Cf. Pl. 216, ubi 
similiter R*V δεῖ pro 
χρῇ et Ra. 1008, ubi R 
δεῖ pro χρὴ. 
ἦν τότ᾽ εὐθὺς T 
χρήςαντά με (μὴ S46, με 
μὴ SB) e scholiis: χρή- 
cavra πράγματα ἔχειν in- 
vectum. 
ἕλκω ce (Éxua SBV) κλη- 
τεύςοντα 
οὐκ ἂν ἀποδοίης ex initio 
v. 1250 οὐκ ἂν ἀποδοίην 
originem duxisse vide- 
tur. 
καταςεςεῖςθαι T 
*kai (om. γὰρ) 


RV 


Xp 


εὐθὺς ἦν τότε 
non habent 


ἕλκω c ἐκκλητεύςοντα R H 
ἕλκω ς᾽ ἐγκλητεύςοντα V ! 
οὐκ ἄρ᾽ ἀποδώεςεεις τ. Cf. Blay- 
desii adnot. ad ἢ. v. 


ςεςεῖεθαι (idem S E) 
γὰρ (om. xoi) 


Pluti: 


95 ab editoribus Kueste- 
rum secutis iure recep- 
tum. Cf. schol. V ad Vp. 
1074: τὸ δὲ ἡ ἀντὶ τοῦ 
ἦν Αττικόν, ὡς τὸ "rj παρ- 
eckeuacuévoc ἐν Πλούτῳ, 
schol. ad Vp. 1091, Av. 
1363.  Videsis etiam 
Blaydesii comment. p. 
148 ad. h. v. 


144 ἔἕνεςτι S48 44 


ἦν 


ἐςτὶ 


18 


vss. 3 
150 τις αὐτὰς T (αὐτάς nc S E) 
8. V. πειρῶν. — At αὐτάς 
. Tc S. V. ἡταῖραι Kop. 
528 δάπιειν 


550 εἶναι 


627 Θηεείοιειν SABVE Med. 4. 

675 ἀφερπύςαι tT (ἐφ- SE) 

801 "τῶν icyábuv SABY 

1085 πιεῖν (SBV, πὰ (i sic S^ 
sec. Bernh. — παίειν) tt 

1086 κομιδῇ om. 4 

1167 énittexv.1168 illatum. 


Victor Coulon, 


RV 


αὐτάς τις 


δάπιςι R corr. αὐ vid. ex 
δ᾽ dmi a tf, 5áma Vt 
φάτ᾽ εἶναι. Lineam invásit φάτ' 
a grammaticis ἐλλείψεως inter- 
pretandae gratia additum. 
Oncetoic 
ἐφερπύςκαι 
τὰς icyábac 
πίνειν 


κομιδῇ (-δὴ V) 
ἐν 


Ávium: 


109 eárepov T 
134 ποτ᾽ praef. 
134 ὅτ᾽ t 

149 οἰκίζετε 


190 oí ἄνθρωτοι toic θεοῖς T 
191 gépua φόρον Ὁ 

244 πρὸς {7 

265 ἐς om. 

215 χρόαν (χόαν SBE) 


315 πάρει Interpretamentum 
a grammaticis additum 
propterea, quod deside- 
ratur verbum, quo enun- 
tiatum τίνα λόγον — 
ἔχων regatur. 


θατέρου 
τότε Y' 
ὅταν 
οἰκίζετον r. propter dualem ἐλ- 
06v0' in proximo v. 
ἄνθρωποι θεοῖς 
φόρον φέρωοαι 
παρ᾽ 
ἐς 
χώραν r. Cf. schol., unde appa- 
ret lectionem S ex gramma- 
ticorum interpretatione ortam 
esse. 
om. 


Quaestiones criticae ín Aristophanis fabulas. 19 


vss. 3 
336 Ῥἀλλὰ πρὸς μὲν τούτόυς 
ὕκτερος λόγος. 


521 τινα Ὁ 
655 διατραγόντες ἐετὸν FT 
717 πρὸς ἔργα τράπεςθε. Sub- 
stant. ἔργα ex adnot. 
schol. οὕτως ἐπὶ tà Ép- 
γα χωρεῖτε. 
119 νόμιζε {[8.ν. ὄνον ὄρνιν.--- 
γομίζοντες T s.v.oiuvot.— 
γομίζετε s. v. ὄρνις ΓΤ. 
ὅςα περὶ μαντείας T. ha- 
plographias.v.óvov ὄρνιν. 
— Óca μαντείας {7 s. v. 
ὄρνις. — ὅςαπερ περὶ 
μαντείας Ss. v. οἰωνοί r. 
χορείαν ἡ s. v. πλουθυ- 
vicia v.Praecedenti εὐδαι- 
μονίαν originem debet 
χορείαν. --- χοροὺς S. v. 
γάλα. 
*váraici κορυφαῖς τ᾽ ἐν 
ὀρείαις 
ἀπεγεύετο gl S4, ἀπο- 
γεύετο 5.88. ἀπογευέτω 
SMed. ἀπελέγετο δ) ΟΥ̓ 
196 Ταὖ κατέπτατο 
ἀλαζονευομένους 


119 


829 alterum ἂν οἴη. t 
1078 "ζῶντα αὐτὸν ἀγάγῃ 
1096 ἡλιομανὴς 


1111 εἶτα βούληςθ᾽ ἁρπάςαι 


nt 


RV 
πρὸς μὲν οὖν (οὖν om. V 5) 
τὸν ὄρνιν ἡμῖν ἐςτιν ὕςτερος 
λόγος. 
τι 
διατραγόντ᾽ ἔςεεθον 
πρὸς ἅπαντα τρέπεςθε 


νομίζετε 


ὅςαπερ περὶ μαντείας 


χοροὺς 


γάπαιςι κορυφαϊεί(Υ sec. Herw.) 
τ᾽ ἐν ὀρείαις 
ἀπεβόςκετο 


ἂν καθέζετο 
ἀλαζονευόμενοι verum esse e 
Schol. apparet. 
habent 
ζῶντ᾽ ἀγάγῃ 
ὑφ᾽ fiw μανεὶς V 
ὑφηλιομανὴς E | gl. 
εἶθ᾽ ἁρπάςαι βούληςθέ τι (βού- 
ληςθ᾽ ἔτι V sec. Herw.) 


1113 


1115 


1127 


1239 


1432 
1413 
1471 
1478 


1480 
1519 


1563 
1615 


Victor Coulon, 


S 
Tponyopejvac (προγ- 


8^) 


ἐὰν μὴ ἡμᾶς κρίνητε vi- 
κἂν ex schol. ad v. 1114 
ἐὰν δὲ μὴ ἡμᾶς κρίνητε 
νικᾶν invectum. 
ἀμφότεροι koyuractaí in- 
terpretationis loco in- 
sertum. 

δειλὰς T s. v. μάκελλα. 
— δεινὰς s. v. μῶρά μοι 
εύγγνωθι μοι gl. 

ἔςτι τι ΤΥ  dittographia. 
δεινὸν T 

τοῦτο μὲν οὖν ἦρος ἀεὶ 
(αἰεὶ SACE)4- 


τοῦτο δὲ Ὁ 
ὥςπερ ἐν 


οιςι itt 


Θεςμοφορί- 


τοῦ καμήλου TT 
βαβακατρεῦ TT  "Appa- 
rent vestigia corrupti- 
onis in ipso x, id est 
ic". Bernhardy. 


1620 μιςητίᾳ 


RV 
πρηγορεῶνας ab editoribus in 
πρηγορῶνας contractum. Cf. 
alia verba similiter formata in 
Kockii adnot. ad h. v. (ed. III 
1894). 
ὡς ὑμῶν ὃς ἂν μήνην (μήνιν R) 
ἔχῃ 


om. 


δεινὰς 


τί γὰρ πάθω 
ἔςτι γὰρ 
δειλὸν 
τοῦτο μὲν ἦρος ἀεὶ. Bentleius 
edd. probb. metri causa post 
τοῦτο articulum τοῦ addidit, 
qui propter syllabam τὸ facile 
excidere poterat. 
τοῦ bé 
ὡςπερεὶ Θεςμοφορίοις (-οια V 
sec. Herw.) r. Cf. similes locu- 
tiones in Blaydesii comment. 
p.422 ad h. v. congestas. 
τῆς καμήλου 
γαβαιςεατρεῦ 


μιςητίαν TT Quod Dindorfius 
praepositione διὰ subaudita 
tueri frustra conatus est. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 81 


vss. S RV 
Vesparum : 

349 wrrüpat tt κιττῶ 

454 οὐκ ἐς οὐκέτ᾽ ἐς 

455 τε om. 

504 ὅτι r. s. v. εἰ καὶ νῦν. «“---- ὁτιὴ R 
ὁτιὴ 7 s. v. ὀρθοφοιτο- ὅτι ἡ V Η 

610 ἐπιθωπεῦςαν FT ὑποθωπεῦςαν 

656 πρῶτα ἡ πρῶτον 


656 ὑπὸ χειρὸς  “" 


Ἐπέπονθ᾽ 

γὰρ κατεψεῖς (-ῆς S HT 

καμίνου TT interpolatum 

ex depravato καμίλου 

1066 καὶ τῶνδε {7 

1264 ἴωμεν ἤδη. Glossema est 
ἤδη aut pro dye vuv aut 
pro δὴ in v. 1265 in- 
vectum. 

1210 ἤπερ (εἴπερ S PE Med.) ΓῈ 

1214 τοῖς Θετταλοῖς SB Med. 

1301 Ἱππόλυτος 


118 
195 
1035 


1304 ἐπέπλητο (énénAncro S BE 
xe) δῇ 

1461 μετέβαλον (-έβαλλον SB 
(LH 


ἀπὸ χειρὸς τ. Cf. Blaydesii 
comment. p. 301 ad h. v. et 
Bl. A. C. Gr. p. 314 ad Vp. 656. 
ποθ᾽ 
γοῦν καθέψεις 
καμήλου 


δεῖ τῶνδε 
ἄγε νυν ἴωμεν. Eadem locutio 
in Pc. 851. 


ἧπερ V r., ἠπερ (sic) R 
τοῖς Θετταλῶν (idem S ACVE) 
Ἵππυλλος τ. Cf. Blaydesii ad- 
not. ad h. v. 
ἐνέπλητο 


μετεβάλλοντο 


Pacis: 


41 ὡς Κλέωνα — αἰνίττεται. 
De ὡς et ἐς inter se 
commutatis cf. Pl. 242 
p.37 tractatum. 

62 ποθῶν 


XIII, 1. 


ἐς Κλέωνα — αἰνίττεται τ. Of. 
Eq. 1088 éc τὴν χεῖρ᾽ ---- ἠνίξατο. 


ποθ᾽ ἡμῶν 
6 


531 
562 
631 
640 


134 
134 
1741 
874 
816 


Victor Coulon, 


S 
οὐκ ἔχω εἰπεῖν ex Euri- 
pidis fr. 15 δοξάκαι ἔςτι, 
κόραι᾽ τὸ δ᾽ ἐτήτυμον οὐκ 
ἔχω εἰπεῖν a schol. allato. 
ἔνδον T 
μὴ 
piv 
τὸν Ὁ 
*j) μιαρὲ S ACVB, d; βδε- 
kupé καὶ τολμηρὲ S Med. 
ὦ μιαρὲ xai τολμηρὲ SE 
c om. Ὁ 
τυγχάνει om. S AVBE Med.4 
ἐςτὶ vóvt s. v. ἀλλ᾽ εἴ 
τις. -— νῦν ἐςτιν s. v, 
Σαμοθράκῃ 
Ἐπυρὸν 
"παρέτραγον 
ἐν ἡμῖν r. Nam cum 
praeter chorum nemo 
adsit nisi Trygaeus et 
Mercurius, verba v. 496 
ad ipsum chorum re- 
Spicere debent. 
xoóc r. Cf. Th. 347 xyoócR. 
λιταργοῦμεν S AVBE Med. 4. 
βαλόντες T 
τὰ Bpacíba (S. v. Bpa- 
cíóac varia lectio haec: 


a 

Bpacíbou S 4C, Bpacíbou 
SE, Bpacíba SBY) 

μέντοι T 
Tett 
τὸ νῶτον 
ἐν Βραυρῶνι T 
πρωκτοετηρίδα SACVE 4. 


RV 


ἄχθομαι ὑμῖν 


ἔνδον δ᾽ 
μηδὲ 
τὴν piv 
τὸν τὸν 
ὦ μιαρὲ καὶ τολμηρὲ 


τυρὸν 
παρέτρωγον 
ἐν ὑμῖν 


χοῶς 


λιταργειοῦμεν (i. e. λιταργι-)} 


ἐμβαλόντες 


τὰ Bpacíbou. Quam genitivi 
formam Buengerus p. 65 ad 


Th. 1153 iure defendit. 


μὲν 
τοὺς 
τὸν νῶτον T 
Βραυρῶνάδ᾽ 
πρωκτοπεντετηρίδαι 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 83 


v8s. S RV 
959 δαλίον τ. Cf. Blayd. ad δᾳδίον 
h. v. 
1144 *doeue ἄφαυε, sed ἄφευε V in mg. 


Toiv γνάθοιν r. De forma duali 
Toiv cf. Schanzi praef. Platon. 
vol. XII 89. 


Acharnensium : 


1309 ταῖν γνάθοιν 


26 


58 
64 


112 


115 
119 


S 
ἀωρίᾳ. Ut saepe ita hic 
quoqueinterpretationem 
schol. in lemma S mi- 
grasse apparet ex adnot. 
Ald.: ἀωρίαν ἀντὶ ἀωρίᾳ. 
ἄθροι, sed ἅθροοι recte 
cum schol. legisse vide- 
tur, ut ex adnot. rpo- 
παροξύνειν bé δεῖ τὸ 
ὄνομα, καὶ δαςύνειν τὴν 
πρώτην ευλλαβὴν ᾿Αττι- 
κῶς evadit. Ceterum cf. 
Dindortfii notam a Blay- 
desio ad h. v. allatam. 
ἤδειν. De ἤδει(ν) οὗ. Lau- 
tensach, Grammat. Stud. 
Zu d. griech. Tragikern ἃ. 
Komikern, I 13 (Progr. 
Gotha 1896). 
τὴν ἀςπίδα HT 
φορήματος (φρονήματος 
SBEY. interpretatio vocis 
«ςχήματος.) 
Σαρδινιακὸν TT s. v. ἵνα 
μῆ ce. — Σαρδιανικὸν s. 
vec. Σαρδώ et βάμμα. 
Y' om. SACMed.,. 
ἐξυρημένε 


R ceterique 
ἀωρίαν 


ἀθρόοι 


ἤδ᾽ εἰ R | 
ἤδει ACTI, ἤδη BA "n 


τὰς ἀςπίδας 
ςχήματος 


Σαρδιανικὸν R 
Σαρδανιακὸν o^ ] H 
Σανδανιακὸν CA 


3 


Y 


é£eupnyéve T 
6* 


84 


VSS. 


120 


121 


127 


Victor Coulon, 


S 
τοιόνδε δὴ s. v. Κλειςθέ- 
γην. ---- τοιόνδε δ᾽ ὦ r. 


cum Aristophanis codd. 
BC s. v. Στράτων 
é£upnuévoc falso s. v. 
Στράτων. — ἐςκευαςμέ- 
voc S. v. Κλειςθένην 
Ξοὐδέποτ᾽ lcyet γ᾽ fj θύρα 


138 τὴν Θράκηνχιόνι πολλῇ Ὁ 


140 
144 
144 


158 


171 


2958 
213 


301 


343 
391 
392 
405 


441 
454 


ἡνίκα T 
ἔγραφον T 


᾿Αθηναίοις (-ναῖοι S E) κα- 


λός SAYBE-H 
ἀποτεθρίακεν 


διοςημία ἐςτὶ, unde ab 
edd. διοςημία "cn resti- 
tutum. 

μαθὼν 77 

τοῦ Στρυμοδώρου Θρᾷτ- 
ταν tt 

"τοῖς ἱππεῦειν εἰς καττύ- 
ματα. 


τοῖς TH 

4H 

*oU προςδέξεται 
εἴπερ ποτ᾽ T 


ὅςπερ praef. 
τάλας γε Τ 7 s.v. πλέκος. — 
τάλας (omisso γε SAVBE 


R ceterique 
τοιόνδε τ᾽ ὦ (R, θ᾽ ὦ AT). Par- 
ticula δ᾽ requiritur; in priore 
enim v. μὲν subintellegitur. 


éckeuacpévoc 


οὐδέποτ᾽ icye θύρα R, οὐδέποτέ 
γ᾽ ix ἡ θύρα ΑΒΓΔ 
χιόνι τὴν Θράκην ὅλην 
ὅτ᾽ ἐνθαδὶ 
ἔγραφ᾽ 
Ἀθηναῖοι καλοί 


ἀποτέθρακεν RABpr. 


ἀποτέθρακεν ἂν B corr. Δ T 
ἂν 
ἀποτέθρωκεν Γ 
διοςημί᾽ ἐςτὶ 
λαθὼν 
τὴν Στρυμοδώρου (Στρ. om. Α) 
Θρᾷτταν 


τοῖειν (τοῖει C, τοῖς BA) ἱππεῦ- 
εἶν ποτ᾽ ἐς (ποτε B pr. Δ) κατ- 
τύματα (κατάμματα C) 
'y τοῖς 
εἶτ᾽ 
οὐκ εἰςδέξεται 
εἴπερ δή ποτ᾽ ΒΔ, εἴπερ πώποτ᾽ 
RAF editt. probatum. Cf. si- 
milem locum in Pc. 302 βοη- 
θήςωμεν, εἴπερ πώποτε. 
ὥςπερ 
τάλας γε ΒΑΟΓῚΤ 
τάλας ce BA r. 


vSS. 


454 
415 


510 
510 
512 


532 
581 


610 


671 


684 


842 


843 
843 
850 
916 
971 
991 
1032 


1082 
1099 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


S 
Med. γε habet SO) s. v. 
διακεκαυμένον 
τοῦ πλέκους T 
ὦ Εὐριπίδιον γλυκύτατον, 
ὦ φιλτάτιον. Elmsleius 
corr. Εὐριπίδιον, ὦ γλυ- 
κύτατον καὶ φίλτατον 
edd. probb. 
αὐτοῖς 
Ταινάρου {7 
παρακεκομμένα e. v. 517 
invectum. 


νόμους ἐτίθει Ὁ 

εἰλιγγζιῶ r. Cf. de hac 
voce Schanzi praef. Pla- 
ton. vol. VII 8 1. 

*üv ἕνη (ὧν ἕν ἢ S^V 
Med.) 


Oacíav κυκῶςει T haplo- 
graphia. 

οὐδὲν ὁρῶντες 
Med.) T 

πημανεῖ T 


S AVBE 


*évaropnóp£erai 
Tipéuic Hr 

*oU00' ὥςπερ ὁ πονηρὸς 
Ἐθρυαλλίδα 

*eibec ὦ 

ἐμὲ 

τοῦ Σπιττάλου:; littera c 
falso cum Πιττάλου con- 
iuncta. 

διαμάχεςθαι 3 

δοὺς ἐμοὶ cum schol. R 
ad v. 712 


R ceterique 


πλέκους 
Εὐριπίδιον γλυκύτατον 
καὶ φιλτάτιον R 
Εὐριπίδιον ὦ φιλτάτιον 
καὶ γλυκύτατον ABC 


καὐτοῖς r. 

Ταινάρῳ (idem S 4) 
διακεκομμένα ἢ dittographia: 
ἀμπέ ΛΙΑ κεκομμένα, unde -λια 
in δια-. — κεκομμένα ceteri r. 

ἐτίθει νόμους 
ἠλιγγιῶ R, sed recte εἰλ- in v. 
1218; ἰλιγπῶ ceteri. 


ὧν ; evn (sic) R, ὧν ἕν ἢ ceteri 


Oacíav ávaxuxA Ga (-κῶςι scri- 
bendum) 
οὐχ ὁρῶντες οὐδὲν 


πημανεῖται levi mendo pro 
πημανεῖ τι. Cf. Blayd. ad ἢ. v. 
ἐξομόρξεται 
TTpérric 
οὐδ᾽ ὁ περιπόνηρος 
θρυαλλίδας 
εἶδες ὦ bis 
ἐμέ ve T 
τοῦ Πιττάλου Rf. corr. 1-3, τοὺς 
Πιττάλου ABCTpr. A 


μάχεεθαι 
οἷςε, παῖ 


86 Victor Coulon, 


vss. S 
1112 μίμαριν FT 
1150 wexáboc s. v. Ἀντίμαχος. 
— wekába cum schol. le- 
gisse videtur s. v. ψεκάς 


1153 ἀπολέςειεν T 
1155 ἄδειπνον ἀπέλυςεν T 


1156 ἔτ᾽ ἴδοιμι T 8. v. τευθίδες 
(ἔπ- omissum propter 
ἔτ᾽). — ἔτ᾽ ἐπίδοιμι 8. v. 
ψεκὰς 

1160 ἁρπάςας φάγοι ἢ 

1177 ἔρι᾽ 

1220 ὀδυρτὴ 


R ceterique 
μίμαρκυν (RBA, -kov ACH) 
ψεκάδος BA tt 
ψακάδος ΒΑΟΓ r. C£. Th. 856 
ψακάδος R, Pc. 121 ψακὰς RY, 
1141 ἐπιψακάζειν RV et Moer. 
p. 419: Ψακὰς Ἀττικῶς ψεκὰς 

Ἑλληνικῶς. 
ἐξολέςειεν 


εν 

ἀπέλυςεν (-av Δ) ἄδειπνον 
ΑΒΟΔ 

ἀπέκλειςε δειπνῶν (i. e. δείπνων, 
ut schol. Ald. recte praebet) R. 
Quae lectio aut e glossemate 
aut "e coniectura orta videtur 
eius qui quid sibi vellet ἀπέ- 
λυςε non intellegeret", ut Bach- 
manni verbis utar. Qui in coni. 
observ. Ar. p. 10 scripturam 
Ald. ἀπέλυς᾽ ἄδειπνον ἃ Berg- 
kio receptam bene defendit. 

ἔτ᾽ ἐπίδοιμι 


ἁρπάςαςα φεύγοι 
ἔργ᾽ ΑΒΟΓΔ fT, vers. om. R 
ὀδυρτὰ RC τ. 
ὀδύρτα ΒΓΔ | 
óbup (sic) A | H 


Iam in fine proferamus locos dialectum Megarenseni 


prae se ferentes: 


138 ἀλλ᾽ Écnv ἡμῖν Μεγαρική 
τις μηχανή 


ἀλλ᾽ ἔςτιν γάρ μοι Μεγαρικά τις 
μαχανά 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 81 


vss. 5 

441 δόξητ᾽ ἦμεν ἀγαθὰ ευός 
(ubi legendum ἀγαθάς 
ὑός) 


διαπεινῶμεν ἀεὶ πρὸς τὸ 
πῦρ 

162 οὐκ εἰεβαλεῖτε, dc ἀρου- 
ραῖοι μύέξς 

Ópüccere παςςάλῳ τὰς 
ἄτλιθας 

112 εἰ βούλει, περίδου μοι 
περὶ θυμητίδων ἁλῶν 


δελφακουμένη 

ἕξει μεγάλην τε καὶ πα- 
χεῖαν κέρκον (gl. κέρκον) 
818 τροφαλλίδος 


814 ἂν λῇς (om. S4VBg) 
860 ἴετω τ᾽ Ἡρακλῆς, ἔκαμον 
τὰν τύλαν κακῶς 


R ceterique 
δοξεῖτ᾽ ἦμεν (ἡμὲν T, εἰμὰν. C, 
ἦμες B) ἐξ ἀγαθάς ὑός. Oorrec- 
ter B ἦμεν pro 1. pere. plur. 
habuit; quare Doricam .termi- 
nationem pec interpolavit. 
διαπεινάμες ἀεὶ ποττὸ πῦρ 


ὅκκ᾽ ἐςεβάλητε τὼς ἀρωραῖοι 
(ἀρουραῖοι R) μῦύςς 
πάςςακι τὰς ἄγλιθας (γλίθας R) 
é£opuccere 
ai λῇς, περίδου (περιδοῦ ABCT) 
pot περὶ θυματιδᾶν (θυμητίδων 
R, θυμητιδάν Pl) ἁλῶν 

δελφακουμένα 
ἑξεῖ μεγάλαν τε καὶ παχεῖαν 
κὐἠρυθρὰν 
τροπαλλίδος RABC 
τροπαλίδος ΓΔ 

αἱ λῇς 

ἴτω Ἡ ρακλῆς ἔκαμόν γα τὰν 
τύλαν κακῶς 


909 μικρός γε μῆκος μικκός (μικός À) γα {τε R) μᾶκος 
Ecclesiazusarum : 
vss. N RI 
61 dcnep gl. καθάπερ 


48 ἐκείνων τῶν «ςκυτάλων r, 
Cf. Kuehnium, De codd. 
qui Ár. Ec. et Ls. exhi- 
bent p. 24. 

129 ληρῶν glT 
οὐδ᾽ ἂν Ht 


235 θάττον 


ἐκεῖνο τῶν «εκυτάλων 


λαλῶν 

οὐκ ἂν 
μᾶλλον gl. esse ex adnot. Suidae 
θᾶττον ἀναπνοῆς τάχιον. ἢ ἀντὶ 


τοῦ μᾶλλον apparet. 


88 Victor Coulon, 


V88. S 
2176 περιςτολίζεςθε e schol. in 
textum irrepsit. Sed lem- 


ma recte ἐπαναβάλεςθε. 

287 ὁ γὰρ κίνδυνος Ὁ 

366 Ἀντιεθένη cum Aristo- 
phanis Par. B praef. 

417 ὑμῶν {7 

428 λευκή tt 

447 χρύςειον T 


413 γέ τοί 

554 μαςώμενος Κ7 

611 βούληται cum  Aristo- 
phanis Par. B 

648 ὄζοις 

683 ἐν ποίῳ t 

686 τοὺς δὲ τὸ κάππ᾽ ΚΤ 

688 ἐξελῶςειν t Cf. antea Ach. 
1153 S ἀπολέςειεν pro 


ἐξολ-. 
109 προθύροις Ὁ 
132 ἂν om.t 
133 δὴ θυλάκους κάτω T 
81 ἴθι Ὁ 
848 γράφεται δὲ καὶ κονί- 
ποδα S. V. κονιόπους. 


Legit igitur κονιόποδα. 

932 δὲ Cf. antea Eq. 844, 
ubi S ut hic δὲ pro γὰρ 
praebet. 

939 ἀναςποδῆςαι T 

1002 ὠνούμεθ᾽ ἄν, unde Co- 
betus recte ὠνούμεθα 
coniecisse videtur. 

1087 àv om.t 

1121 πάντ᾽ ἀπέπτατο 


Rr 
ἐπαναβάλλεςθε (metri gratia 
-βάλεςθε scribendum); cf. Sui- 
dae lemma. 

ὁ κίνδυνος γὰρ 
Ἀντιεθένην 


e 


ἡμῶν 
λευκός 
χρύςει᾽ R τ. Cf. Kuehnium p. 24, 
xpucía ΓΤ 


τέ τοί HT 
μαςωμένη 
βούλειταϊ (sic) R 
βούλεται Γ 
ὄζοις ἂν 
ἐν ὁποίῳ 
τοὺς δ᾽ ἐκ τοῦ κάππ᾽ 
ἀπελῶειν R, ἀμπελῶειν [FH 
frequenti mendo. Cf. p. 66 ad 
Av. 248. 


| 


προθύροιςει 
ἂν 
κάτω δὴ θυλάκους 
ἴθ᾽ ἡ 
κονίποδα. Dindorfius dualem 
κονίποδε restituit. 


γὰρ 


διαςποδῆςαι 
ὠνοίμεθ᾽ ἂν R 
ὠνοίμεθα ἂν Γ 


ἂν 
πάντα πέπτατο {7 


vss. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


89 


Lysistratae : 


Cum vss. 62—131, 200—267, 820—890, 1098—1236 
absint a codicibus BCLA, primum eas componamus 
lectiones, quibus S a solo R discrepat in iis vss. qui in 
illis libris manuscriptis desiderantur. 


S 
Ἑκάτειον, ex quo 600- 
κάτειον editores Bentleio 
auctore. 
ot T 
ἀλλ᾽ ἐμὸς T 
ὀκταδάκτυλον 
xpei' ἦ, unde χρείη Dawe- 
sius inMiscell.crit. p.271. 
ἐγὼ bé, κἂν Ὁ 
ὡςπερεὶ 
δοῦναι omisso ἂν S^ACE 
Med.-4- (ἂν habent S BY) 
éppéru TT Cf. Eq. 673, 
ubi S ut hic éppéru cum 
M contra ἑρπέτω RV 
praebet. 
ἁνὴρ 
τὠμῷ r. S. v. ἐπεροπεύειν. 
— τοὐμῷ 5. Y. κύλιξ 
ῥοπαλωτή 
οὐδὲ S ΑΥ̓ΒῈ Med. (εἰ δὲ 
SC 


ἀντενῶ (ἀτενῶ SBV Med.) 


λέαιν᾽ 

ἐμπληςθῇ 

ξυμβοηθήςειν 

ἐςτὶ τοῦτ᾽ --- τρέφειν T 


καὶ φιλεῖν καὶ μὴ φιλεῖν 
om. Cf. Bueng. p. 64. 


R 
* , 
τἀκάτιον 


δ᾽ αὖ r. Cf. Bueng. p. 63. 
ὁ δ᾽ ἐμὸς 
ὀκτωδάκτυλοντ. Cf. Bueng.p.64. 
χρὴ f 


ἐγὼ δὲ γ᾽ ἂν, κἂν 
ὥςπερ ἡ Ὁ 7 
δοῦναι ἂν, quod δοῦν᾽ ἂν le- 
gendum est. 
ἑρπέτω 


ἀνὴρ 3 
τὼ utt 


ἐὰν δὲ 


ἀνατενῶ cum S€ r. Cf. Bueng. 
p. 64. 
Aéatva T 
ἐμπληςθῆ ΤῊ 
ξυνβοηθήςειν tT 
εἴη (unde ἤδη Dobraeus probb. 
edd.) τοῦτον — crpégetv 
habet 


90 Victor Coulon, 


vss. S 

844 ξυςταθεύςω 

κοινῇ 

μοῦςα 

ἀκούςας᾽ 

1128 λοιδορεῖςθαι TT Cf. Eq. 

1274, ubi S ut hic for- 

mam λοιδορεῖςθαι contra 

rationem grammaticam 

pro λοιδορῆςαι exhibet. 

ἑταίρους r. Cf. Bueng. 

p. 65. 

1153 Ἱππία(-αν S BE, -εἰαν S Y), 
sed Ἱππίου cum ocodici- 
bus nostris in v. 619. 


1153 


R 
EuvcraOeUcu T 
κονῇ tt 
νοῦς τ. Cf. Bueng. p. 65. 
ἀκούςας TT 
λοιδορῆςαι 


ἑτέρους t 


ἱππίους, unde Ἱππίου, quod in 
I5.619, Eq. 449, Vp. 502 legitur, 
restitutum; cf. Bueng. p. 65. 


Iam ii sequantur loci, quibus S et a R et a BCLA differt: 


vss. S 

13 αὐτοῖς tT 

139 eià v. praecedenti de- 
betur. In adnot. recte 
écuév : ὁ δὲ νοῦς᾽ οὐδὲν 
ἐςμὲν κτλ. 

353 αὖ om.t 

454 ἀνδρῶν gl Cf. Bueng. 
p. 67. 

461 παύεςθε 

549 ávbpeotám,quodAthen. 

III 90 b et Eust. ad Od. 

p. 1485, 40 auctoribus 

in textum receptum. 

615 ἄνδρες om. 

616 πλειόνων καὶ perícruv {Ὁ 


688 ἵν᾽, interpretamentum 
pro ὡς ἂν. 


RBCLA 
αὐταῖς 
ἐςμὲν 


αὖ 
γυναικῶν 


παύςεςθ᾽ R sec. Herw. 
παύςεαςθ᾽ BCLA 
ἀνδρειοτάτων 


|n 


ἄνθρωποι R 3, ἄνδρες BCLA 

πλειόνων καὶ μειζόνων R 

μειζόνων καὶ πλειόνων BCLA 
ὡς ἂν 


vss. 


1481 


196 


896 


1003 


1082 


1085 


1092 


1093 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 91: 


S 

éc Haecforma non solum 
metro sed etiam usu ver- 
borum Aristophaneo fla- 
gitatur. Cf. Z. Ar. St. ad 
Eq.281 p.45 : *Ich habe 
überall eic geschrieben, 
auDer in lyrischen, epi- 
schen und parodischen 
Stellen und in den Re- 
densarten ἐς κόρακας 
und ἐς μακαρίαν." Qui- 
bus similem addere li- 
ceat locutionem ἐς (τὴν) 
κεφαλὴν (co) in Ach. 
833, Nb. 40, Pc. 1063, 
Pl. 526, 650, 651, ubi 
éc, non eic scribendum 
est. : 

ς«ωφρονέςτεροι gl. Cf. 


Bueng. p. 68. 
διαφορουμένης gl. Cf. 
Bueng. p. 67. 
ὥςπερ λαμπροφόροι ὄν- 


τες interpretamentum. 
τοὺς ᾿Αθηναίους gl. in- 
terl genuinam  scrip- 
turam loco movit. 

τι χρῆμα 


ὅπως unt Cf. Bueng. 
p. 91. 
θοἰμάτιον 


RBCLA 
eic 


oí ci)ppovec 
φορουμένης 


ἅπερ λυχνοφορίοντες (-popéov- 
τες ΒΔ) 
τούςδε τοὺς αὐτόχθονας 


τὸ χρῆμα RBCA praef. Cf. Av. 
826 λιπαρὸν τὸ χρῆμα, Ls. 83 
καλὸν τὸ χρῆμα, Pc. 38, Vp.933, 
alios locos. 

ὅπως οὐ 


θοιμάτια (sic RCA, θοΐμ- B), 
unde Dawesius in Miscell. crit. 
p. 229 θαϊἰμάτια. 


99 Victor Coulon, 


8 11. 


Quoniam discrepantias attulimus, de iis agamus locis, 
quos asterisco insignivimus. 

Atque cum de Suidae propriis scripturis in Equitibus 
nihil iam dicendum nobis sit, initium capiamus a Ranarum 
fabula. Cuius in v. 888 libris hae praebentur lectiones: 

ἐπίθες καὶ δὴ cü λιβανωτὸν λαβών R, 

ἐπίθες λαβὼν δὴ καὶ εὑ λιβανωτὸν λαβών V, 
ἐπίθες λαβὼν δὴ καὶ εὑ λιβανωτόν AM, 
ἐπίθες καὶ εὑ δὴ λιβανωτὸν S. 

Editores in diversas partes discedunt. Fritzschius, Kockius, 
Velsenus, Blaydesius ἐπίθες λιβανωτὸν καὶ εὑ δὴ λαβών, Bergkius 
et Meinekius ἐπίθες λαβὼν δὴ καὶ có λιβανωτὸν scripserunt, 
ali alia temptaverunt. Ansam corruptelae mea quidem sen- 
tentia substantivum λιβανωτὸν dedit. Quod cum et ad ἐπίθες et 
ad λαβὼν pertineat, in archetypo haud dubie post ἐπίθες scriptum 
erat, sed ἃ grammatico quodam ad constructionem enuntiati 
explicandam atque illustrandam iterum supra λαβὼν additum 


est. Librarius autem R, cum in exemplari suo legeret ἐπίθες 
λιβανωτὸν λαβὼν . 
λιβανωτὸν xai cU δὴ λαβών, additamentum variam lectionem 


(cf. Brinkmann, Mus. Rhen. LVII, 1902, p. 481 sqq.) priusque 
substantivum λιβανωτὸν delendum esse ratus sic versum scripsit: 
ἐπίθες καὶ δὴ có λιβανωτὸν λαβὼν verbis cu δὴ transpositis, ut 
numeriiambici,qui voce λιβανωτὸν posténíOec deleta turbati erant, 
restituerentur. Neque vero animadvertit librarius ille, alterum 
pedem xoi δὴ a legibus trimetri iambici abhorrere. Haud scio an 
Suidas quoque scripturam KR in codice suo legerit verbis tamen 
cU δὴ nondum transpositis. Itaque cum versus corruptus esset, 
in ceteris codicibus verba λιβανωτὸν et λαβὼν sedem suam 
mutaverunt ita quidem, ut in VMA ἐπίθες λαβὼν δὴ xoi c 
λιβανωτὸν scriberetur. Cui lectioni cum R comparatae libra- 
rius V in fine vs. stulte λαβών addidit. Habemus igitur nostro 
loco vetustissimam glossam interlinearem, qua genuina comici 
verba ἐπίθες λιβανωτὸν xai cU δὴ λαβών varie depravata sunt. 

In Nubium v. 58 δεῦρ᾽ ἔλθ᾽, ἵνα κλάῃς R praebet δεῦρ᾽ 
ἔλθ᾽, V δεῦρ᾽, S δεῦρ᾽ ἴθ᾽, quam lectionem G. Hermannus in 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 93 


textum recepit, quamquam Blaydesius eam ex interpretatione 
natam esse autumat. Sed non minus recte affirmare possis 
imperativum ἔλθ᾽ verbi ἴθ᾽ explicandi causa adscriptum fuisse. 
Quam ob rem videamus, utrum δεῦρ᾽ ἔλθ᾽ an δεῦρ᾽ ἴθ᾽ comi- 
eus dixisse putandus sit. Atque locos afferamus, quibus R 
et V vel ii, qui pro V sunt, codices in his locutionibus ex- 
hibendis consentiunt: δεῦρο cum ἐλθὲ in Eq. 150, 559, 1335, 
Pe. 709, Ra. 549, Th. 634; δεῦρο cum ἔξελθε in Eq. 725, 
Nb. 866, 1485; δεῦρο cum ἴθι in Ach. 155, Av. 252, Ec. 731, 
882, Eq. 1389, Ls. 1271, Nb. 932, Pc. 79, 298, Ra. 1368; 
δεῦρο cum ἔξιθι in Ec. 734, 739. Atque etiam aliae locutiones 
inveniuntur, e. g. Eq. 586 δεῦρ᾽ ἀφικοῦ et Ls. 1263 μόλε δεῦρο. 
Novem igitur locis codices inter se consentiunt in voce δεῦρο 
cum ἐλθὲ vel ἔξελθε coniuncta. Duodecim locis adverbium 
nostrum cum ἴθι vel ἔξιθι coniunctum exhibetur. Nusquam 
vero formam plur. imperat. ἔλθετε cum δεῦρο coniunctam in- 
venimus. Plurali enim si opus erat, Aristophanes ἴτε adhibuit, 
velut in Pc. 79, Ra. 1368. Neque in verborum positione poeta 
sibi constitit, cum adverbium et ante et post imperativum 
collocaret et in Th. 634, Ls. 1271 imperativum voce δεῦρο 
bis posita cireumcluderet. Qua ex comparatione perspicitur 
nostro loco rem non ita disceptari posse, ut aut ἴθ᾽ aut ἔλθ᾽ 
glossema esse dicatur. Itaque id quod in libris fide praeter ce- 
teros dignis legitur, recipiendum erit. Atque cum praeter R 
etiam MA aliique codices ἔλθ᾽ praebeant et nostro loco similes 
inveniantur Eq. 150 δεῦρ᾽ ἔλθ᾽, ἵνα πύθῃ, 727 ἔξελθ᾽, ἵν᾽ εἰδῇς, 
Nb. 822 πρόςελθ᾽, ἵν᾽ εἰδῇς πλείονα, dubium non est, quin 
lectio Εὶ δεῦρ᾽ ἔλθ᾽, ἵνα κλάῃς servanda sit. 

V. 62 libris sic exhibetur: περὶ τοὐνόματος δ᾽ ἠντεῦθεν 
(R, δῆν ἐντεύθεν V, δῆτ᾽ S) ἐλοιδορούμεθα. G. Hermannus δὴ᾽ 
᾿ντεῦθεν reposuit. Quae verba propter caesuram pravam ana- 
paesti criticis Aristophaneis tolerari non posse videntur. Neque 
iniuria Engerus, Blaydesius, Kockius, alii in anapaesto -8ev ἐλοι- 
offenderunt. Talis enim incisio anapaesti vicem iambi gerentis 
in quarto pede trimetri iambici ferri non potest, nisi ante 
tertiam arsin gravis caesura fit, velut in Ls. 768 μὴ craciá- 
Cuuev: | ἔςτι δ᾽ ὁ χρηςμὸς obrocí, Ra. 652 ἅνθρωπος ἱερός. | 


94 Victor Coulon, 


δεῦρο πάλιν Babicréov, ibid. 658, Av. 442, Nb. 70. C£. G. Her- 
manni Epit. Doctr. Metr. p. XII et Rossb.-Westph.? II p. 486. 
Qua de causa ii trimetri iambici, quibus gravi caesuri 
penthemimeri non antecedente talis anapaestus exhibetur, qualis 
in Nb. 62, emendandi sunt, velut Nb. 238, ubi pro verbis RV 
ὧνπερ οὕνεκ᾽ ἐλήλυθα Bentleius ὧνπερ ἕνεκ᾽ ἐλήλυθα scripsit 
et Pc. 415, quem versum p.(99) ἃ nobis tractatum habe. 
Atque nostro loco Reisigius probante Engero in praef. I4 
p. XX ex lectione M aliorumque codicum δὴ ταῦτ᾽ rescribendum 
esse δὴ 'vra00' coniecit. Sed cum vox ταῦτ᾽ grammaticorum 
eoniecturam redoleat et pro ἐνταῦθα, i. e. "da", adverbium 
exspectetur, quod nostrum "von der Zeit an" significat 
δὴ 'v6évb, quod Kockius (Nb. ed. IV 1894) in adnot. ad ἢ. v. 
proposuit, probabilius videtur quam Reisigii illud δὴ "vrai". 
Cf. locos ἃ Kockio allatos, ubi ἐνθένδε sic usurpatum est. 
In v. 187 ὁπότερα τὴν γνώμην ἔχοι, τὰς ἐμπίδας .... 
ἄδειν unde Suidae verba ἔχοι περὶ ἐμπίδος nata sint, conspicuum 
est. SE enim, qui recte ἔχει (levi mendo pro ἔχοι) τὰς ἐμπίδας 
praebet, verbis ὁπότερα τὴν γνώμην ἔχει inter lineas περὶ τῆς 
ἐμπίδος addidit explicandi gratia, quae esset res, de qua 
quid sentiret Socrates diceret Quam glossam Suidas ex eo. 
quo usus est, codice in schedas suas transcripsit Librum S* 
autem, quippe qui solus ex Suidae manuscriptis cum nostris 
Aodicibus consentiat, interpolatum esse, ut iam Bernhardy in 
praef. Suidae lexici p. XX monuit, tam ex hoc loco apparet 
quam ex similibus aliis locis. Cf. e. g. Pc. 182 ὦ μιαρὲ xai 
τολμηρὲ SE s. v. μιαροί recte cum. RV, ὦ μιαρὲ SACVB, d 
βδελυρὲ xai τολμηρὲ S Med., P1, 150 αὐτάς τις SE s. v. πειρῶν cum 
RV, τις αὐτὰς ceteri, 442—43 fic οὐδὲν πέφυκε ζῷον é£uMcre- 
pov SP s. v. ἐξωλέςτερον cum V, ἧς οὐδὲν θηρίον é£uAécrepov 
oeteri, 815 ὁ δ᾽ invóc ἡμῖν ἐξαπίνης γέγονεν SE s. v. ἴπνια eum 
Ambros. M., qui γέγον᾽ praebet, ὁ δ᾽ ἴπνος γέτον᾽ (S V, γέγονεν 
S 4B) ἐξαπίνης ceteri, Nb. 1216 xpricavró με e schol. invectum 
SE s. v. ἀπερυθριάςαι omisit cum RV, ceteri habent, 1276 ceceic- 
θαι SÉ s. v. τὸν ἐγκέφαλον recte cum RV, xaraceceic8ai ceteri. 
In v. 215 τοῦτο πάνυ qpovríLere pro lectione R πάνυ in 
V invenitur πάλιν, in S μέγα. Meinekius aliique πάνυ amplexi 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 95 


sunt, G. Hermannus μέγα. Equidem vereor ut Aristophanes 
μέτα φροντίζετε dixerit. Nam in similibus locutionibus μέγα 
8povráv, βοάν, ἀνακραγεῖν, λέγειν, créveiv, ἀποπέρδειν ἃ comico 
adhibitis illud μέγα nostrum "laut" significat. Nostro vero loco 
adverbium "sehr, ernstlíich", quod Graece voce πάνυ expri- 
mitur (Le. 620 πάνυ “δέδοικα, Pl. 122 ὀρροδῶ πάνυ, Ra. 65 
πάνυ — μανθάνω), sensu postulatur. Atque μέγα quomodo in 
textum 3 venerit, adnotatione schol. V μέγα" ἀντὶ τοῦ μεγάλως 
ad. v. 220 ἀναβόηςον — μέγα docemur, quam falso ad. v. 215 
referens Suidas μέγα ἀντὶ τοῦ μεγάλως. Apicropávnc Νεφέλαις, 
τοῦτο μέγα φροντίζετε protulit. Seriptura autem V πάλιν ita 
orta est, ut librarius pro TTANY perperam TTAAIN legeret. Quae 
cum ita sint, adverbio πάνυ, quod ut R ita MA plurimisque 
alis codicibus adservatur, fides habenda est. 

In v. 460 scriptura S est ἕξων, RV ἕξεις, syllaba wv in 
V supra ec a pr. m. addita, Dependet haec vox de verbis 
ἴςθι δ᾽ ὡς in v. 458. Quod constructionem ἴοθι δ᾽ ὡς — ἕξεις 
editores probaverunt, ab iis dissentio. Neque enim Aristophanes, 
quantum scio, locutione ἴςθ᾽ ὡς pro ic0' ὅτι usus est. Cf. etiam 
quae ad Pl. 119 in tertio capite libri posterioris dicam. Inveni 
equidem hasce constructiones: 

ἴεθι cum particula ὅτι in Av. 1408, Eq. 948, Ls. 1138, 
Nb. 39, 1254, Pc. 373, Pl. 183, 216, 889, Th. 12. 

ἴοθι interpositum in Ách. 783, Pc. 875, Ra. 296, 918. 

ἴςθι cum participio in Ach. 456, 460, 490, Nb. 829, PI. 962, 
Ra. 436, Th. 1170; uno loco ἴςθ᾽ ὡς cum partic. fut, non cum 
indicat, Ach. 325 ὡς τεθνήξων ἴςθι νυνί. Haud igitur dubito, 
quin Bentleius verum viderit, cum ἴεθι bé — ἕξων proposuerit, 
nisi quod codd. lectionem δ᾽ ὡς retinere debuit; namque defen- 
ditur locutio ἴςθι δ᾽ ὡς — ἕξων collatis Ach. 325 ὡς τεθνήξων 
tct, Soph. Aut. 1063 ὡς μὴ unoAicuv ἴεθι τὴν ἐμὴν φρένα, 
PhiL 253 ὡς μηδὲν εἰδότ᾽ ἴεθι μ᾽ ὧν ávicropeic. 

In v. 864 τούτου (RV) ᾿πριάμην coi διαςίοις ἁμαξίδα pro 
τούτου B ὅτ᾽ praebet. Quae Suidae scriptura Bentleio et Hei- 
sigio placuit, qui vocem ὅτ᾽ ad ποτὲ v. 861 referri voluerunt. 
Sed eum non solum non opus sit coniunctione ὅτ᾽, verum 
impedita atque languida fiat oratio, si duobus versibus inter- 


96 Victor Coulon, 


positis ὅτ᾽ ad ποτὲ refertur, non habemus, cur pronomini 
τούτου bene se habenti fidem denegemus. Suidae ipsi illud 
ὅτ᾽ crimini vertendum est. "Nescimus an memoriter versum 
laudarit" recte Bernhardy in adnot. ad. h.l. s. v. ópa£íc. 
In v. 1499 τοῦτ᾽ αὐτὸ γὰρ xai βούλομαι 8 exhibet καὶ 
omisso γάρ, quod dant RV omisso καί. Utraque particula et 
sensu et metro requiritur. Itaque ab editoribus τοῦτ᾽ αὐτὸ γὰρ 
καὶ βούλομαι, quod in MA aliisque codicibus traditum est, re- 
ceptum esse probo. Scripturas autem RV et S inde ortas esse 
veri simile est, quod in archetypo coniunctio xoi in textu 
omissa supra γὰρ scripta erat; quo factum est, ut in S γὰρ 
vocabulo xai, in RV xoi illo γὰρ e contextu eiceretur. 


8 12. 


In Pluti v. 801 ávícra0' ὡς ἁρπαςόμενος τῶν icxóbuv 
Dind., Mein., Vels., alii editores pro τὰς ἰςχάδας RV scripturam S 
τῶν ἰςχάδων optimo iure defendisse videntur, ut quae speciosior 
sit genitivo partitivo recepto. Of. similes locutiones ab Aristo- 
phane usurpatas in Ach. 184 ξυνελέγοντο τῶν λίθων, 805 ἐνεγ- 
κάτω ric ἔνδοθεν τῶν icyábuv, Eq. 420 τῶν κρεῶν ἔκλεπτον, 
Pc. 772 δὸς τῷ φαλακρῷ τῶν τρωγαλίων͵ 962 τοῖς θεαταῖς ῥῖπτε 
τῶν κριθῶν, 1102 τῶν «πλάγχνων φέρε δευρί, 1186 κἀνθρα- 
κίζων τοὐρεβίνθου, Υρ. 239 ἥψομεν τοῦ κορκόρου, aliis vss. 

Avium v. 336 S sic exhibet: ἀλλὰ πρὸς μὲν τούτους 
Ocrepoc λόγος, RV πρὸς μὲν οὖν (οὖν om. V !) τὸν ὄρνιν ἡμῖν 
ἐςτιν ὕετερος λόγος. Fritzschius ad Th. 910 lectionem RV 
amplexus est, eum Dind., Mein., Kock., Blayd., alii Porsonum 
sequerentur, qui a verbis S profectus ἀλλὰ πρὸς τοῦτον μὲν 
ἡμῖν écnv Ocrepoc λόγος proposuit. Recte editores contra Fritz- 
schium pronomen τοῦτον substantivo τὸν ὄρνιν praetulerunt. 
Verba enim ὕςτερος λόγος sermonis forensis sunt, in quo 
οὗτος vocatur is qui accusatur, ut hoc loco upupa. Optime 
igitur toti sententiae convenit τοῦτον illi τὼ δὲ in v. 337 
oppositum. Ansam autem variae scripturae dedisse videtur accus. 
τὸν ὄρνιν, qui haud scio an cum Blaydesio glossema putandus 
sit ad τοῦτον olim adscriptum. Atque etiam ἀλλὰ hic bene se 
habet. Praestat certe initio talium chori enuntiatorum, quale 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 97 


est noster v., particulam ἀλλὰ quam οὖν ponere. Cf. praeter 
multa alia exempla Av. 352 ἀλλὰ μὴ μέλλωμεν ἤδη et nostro 
loco similem Vp. 453 ἀλλὰ τούτων μὲν τάχ᾽ ἡμῖν δώςετον καλὴν 
δίκην. Quibus causis commoveor, ut totum v. 336 in codicibus 
foedissime interpolatum esse censeam. Neque dubito ad Por- 
sonum me applicare, cum non habeam, cur in eius soriptura 
offendam. 

V. 740 in RV sic legitur: νάπαιςι κορυφαῖκί τ᾽ (V sec. 
Herw., non -φαῖείν τ᾽, ut Blaydesius adnotavit) ἐν ὀρείαις. Idem 
Suidas s. v. «τροφὴ protulit, nisi quod κορυφαῖς pro κορυφαῖςί 
traditur. Ad hunc locum sanandum opus est versum 772 con- 
siderare, cui v. noster respondet. V. 772 sic exhibetur: rrre- 
poic κρέκοντες ἴαχον (R alii, laxxov VMA) Ἀπόλλω. Quamquam 
Ellendt in lexico Sophocleo s. v. ἴαχω formam i&xov defendit, 
tamen editores iure ἴακχον in textum receperunt. Nam ἴαχον 
vox est epica (cf. G. Schulzium in KZ. X XIX, 1888, p. 230—49 
eiusdemque Quaestiones Epicas p. 490), qua Attici usi non 
sunt nisi iis locis, ubi dictionem epicam imitari voluerunt, 
velut Aristophanes in Eq. v. hexametro 1016 ἴαχεν ἐξ ἀδύτοιο 
κτλ. Ἴακχον contra forma est e cultu Iacchi nata (cf. Suidam 
"exxoc οὖν παρὰ τὸ ἰάκχω S. v. "laxyoc gl. 2.. Verbo ἴακχον 
igitur servato v. 772 πτεροῖς xpékovrec lakyov Ἀπόλλω trimetrus 
logaoedicus est. Iam ad v. 740 aggrediamur. Quem Meinekius 
G. Hermanno auctore particula Te post νάπαιςι inserta et v 
ephelcystico voci kopuqaici addito sic scripsit: νάπαιςί τε κο- 
pupaicív τ᾽ ἐν ópeíaic, ut tribracho in syllabis cí re xo admisso 
numeris v. ((2 accomodaretur. Itaque cum metrum utriusque 
versus bene se habeat, neminem iam neque Bergkio νάπαιςί T€ 
καὶ κορυφαῖς ἐν ὀρείαις neque Fritzschio, Dindorfio, Blaydesio 
váraict καὶ κορυφαῖς ἐν ópeíaic scribentibus plausurum esse puto. 

Lectio RV ἂν καθέζετο in v. 796 εἴτα βινήςας ἐκεῖθεν αὖθις 
ἄν καθέζετο adverbio ἐκεῖθεν antecedente ferri nequit. Recte 
Blaydesius monet: "Dura foret locutio καθέζετο ἐκεῖθεν, non 
addito, participio quale est ἀνελθών. Facilis haec corruptio". 
Desideratur certe verbum ad actionem abeundi exprimendam. 
Aecedit, quod eadem fere coniunctione et constructione 
verborum qua in vss. 795—796 ἀνέπτετο, εἶτα — αὖθις αὖ 


XII, 1. 7 


98 Victor Coulon, | 


κατέπτετο usus est poeta in vss. praecedentibus: 788—189 
ἐκπτόμενος --- kdT' — αὖθις αὖ κατέπτετο, 791—792. ἀνέπτετο, 
κἀποπαρδὼν — αὖθις αὖ κατέπτετο. Quae cum ita sint, haud 
scio an iure Blaydesius verba S αὖ κατέπτατο scripturae RV 
ἂν καθέζετο praetulerit, nisi quod xarérraro Cobeto auctore 
in Var. Lect. p. 305 in κατέπτετο mutavit. 

Numeri vs. 1078 et verbis RV ζῶντ᾽ ἀγάγῃ et S ζῶντα 
αὐτὸν ἀγάγῃ laeduntur. Itaque editores variis coniecturis 
metrum restituere conati sunt; velut ζῶντ᾽ ἀναγάγῃ Brunckius, 
ζῶντ᾽ ἀπαγάγῃ Bergkius, ζών ric ἀγάγῃ Dindorfius et Meinekius 
proposuerunt. Probabilius autem his omnibus mutationibus 
utique est id quod Burgesium et Lentingium secutus Blay- 
desius scripsit ζῶντά γ᾽ ἀγάγῃ ex lectione Ambros. L 41 ζῶντ᾽ 
ἀγαγάγῃ, unde eausa corruptelae elucet. Neque aliena est par- 
ticula γε a sensu huius loci; ἣν δὲ — γε enim "sin autem" 
valere Blaydesius in adnot. ad h. v. obiter monuit. 

Vesparum v. 713 RV sic exhibent: οἴμοι, τί ποθ᾽ 
ὥςπερ νάρκη μου κατὰ τῆς χειρὸς καταχεῖται. Idem Suidas 
praebet, nisi quod πέπονθ᾽ pro ποθ᾽ profert. Editores scriptura 
S οἴμοι, Tí πέπονθ᾽ κτλ. pellecti sunt, ut coniectantes in diversas 
sententias discederent. Velut Kuesterus Bentl. Pors. Blayd. pro- 
bantibus οἴμοι, Tí πέπονθ᾽; ὡς νάρκη κτλ., Meinekius, οἴμοι, 
τί πέπονθ᾽: ὥςπερ νάρκη μου τῆς χειρὸς καταχεῖται caesura 
neglecta, alii alia temptaverunt. Mihi quidem cum Bergkio 
in vulgata lectione οἴμοι͵ τί ποθ᾽ ὥςπερ κτλ. acquiescendum 
videtur, in qua non sit quod reprehendatur. Cf. similes locos 
in v. 973 aigoi, τουτὶ τὸ κακὸν τί ποτ᾽ ἔςθ᾽ ὅτῳ μαλάττομαι: 
Eq. 183 οἴμοι, τί ποτ᾽ ἔςθ᾽ ὅτι cavróv οὐ φὴς ἀξιον; Pe. 62 
ὦ Ζεῦ. τί δραςείεις ποθ᾽ ἡμῶν τὸν λεών; Quo in Pacis v. 
lexicographus s. v. δραςείεις pariter peccans atque nostro loco 
τί bpaceíeic ποθῶν τὸν λεών scripsit. 

Pacis v. 182 in RV sic legitur: ὦ μιαρὲ καὶ τολμηρὲ 
κἀναίςχυντε εὖ. Quod plurimi editores βδελυρὲ pro μιαρὲ Suidam 
tradere adnotaverunt, non prorsus recte fecerunt. Nam 8. v. 
μιαροὶ in SÉ verba RV inveniuntur, cum S^CVB jj μιαρὲ prae- 
beant omisso καὶ τολμηρὲ, SMed. dj; βδελυρὲ καὶ τολμηρέ. Quae 
lectio SMe4- nihil aliud est nisi coniectura eaque elegans facta 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 9D 


ad Ra. 465 ὦ βδελυρὲ xávaícyuvre καὶ τολμηρὲ có. Sed ipsum 
eomicum ὦ μιαρὲ dixisse arbitror et propter v. 184 et propter 
' v.362, ubi Merenrius iterum in Trygaeum isdem verbis ὦ 
μιαρὲ καὶ τολμηρὲ quibus initio v. 182 invehitur. Non igitur 
mutanda est codd. scriptura. 

In v. 368 τυρὸν traditum est in RV, πυρὸν in S, utrum- 
que (0) metro aptum. Videamus, utrum substantivum sensu 
flagitetur. Trygaeus minas Mercurii interpretatur, quasi in 
eastra proficiscendum sibi sit, id quod ei idem est atque mortem 
obire. Ad bellum autem profecturos victum in tres dies secum 
ferre debuisse ex Ach. 197 xai μὴ "mrnpeiv cri ἡμερῶν τριῶν 
et Pc. 312 οὐ γὰρ ἦν ἔχοντας ἥκειν cri" ἡμερῶν τριῶν apparet. 
Atque quod scholiasta in v. nostro explicando dicit homines 
ad militiam profecturos caseum et farinam sibi comparare 
solitos esse et caseum fuisse cibum, quem milites in castris 
sumebant, id versu 1129 confirmatur, in quo chorus gaudet 
et laetatur, quod caseo liberatus sit pace restituta; quare quin 
lectio RV sincera sit, non est dubium. Neque alienum erit 
hic afferé, quae Roemerus in Stud. zu Ar. p. 101 ad verba 
schol. Vp. 909 ὡς τῶν ἐρετῶν bé καὶ ναυτῶν περὶ πλείετου 
ποιουμένων τὸν τυρόν dixit: "Das ist kein leerer Wahn der 
sogenannten semidocti homines aus dem Altertum, sondern 
die wirkliche Wahrheit wie Pax 1129 (cf. Blümner, Privat- 
altert. 228 Anm. 5) lehrt und Plutarch De glor. Ath. c. 6 be- 
zeugt καὶ oí τριήραρχοι τοῖς éAabvouciv ἄλφιτα rrapackeudcavrec, 
ὄψον καὶ κρόμμυα, τυρὸν évefígaZov eic τὰς τριήρεις. Überhaupt 
spielt der Küse bei der Menage der Griechen eine gróBere 
Rolle als unsre landlüufigen Handbücher über Privataltertümer 
uns zu erzühlen wissen". 

V. 415 vulgo sic legitur: καὶ τοῦ κύκλου παρέτρωγον ὑφ᾽ 
ἁρματωλίας. Suidas pro παρέτρωγον aoristum παρέτραγον prae- 
bet Vulgatam scripturam propter numeros ferri non posse 
Blaydesius iure adnotavit, cum neutiquam defendi posset 
anapaesti eiusmodi, qui in syllabis ov ὑφ᾽ óápu occurrit, post 
primam syllabam incisio, nisi ubi vocabula «duo aut plura 
Sensu arte coniungantur. Conferas velim etiam, quae ad Nb. 62 
p.93 diximus. Itaque ab editoribus ex Antiatticista in B. 


T4598 


100 Victor Coulon, 


À. 19, 10 'AuapruMa: Apicropávnc Εἰρήνῃ, Εὔπολις Μαρικᾷ 
metri causa ὑφ᾽ ἁμαρτωλίας scriptum est. Qua de voce Blay- 
desius haec monet: "Ergo ἁμαρτωλία dixerunt noster et Eupolis 
pro usitatiore ἁμαρτία (ut in Vp. 745), ita ut ambiguitas sit 
in nominis significatione: namque ἁμαρτυλία significare potest 
vel error (quemadmodum ἁμαρτάνειν τῆς ὁδοῦ dicitur) vel 
fraudulentia (quemadmodum explicat Hesychius, ἁμαρτωλόν: 
πανοῦργον, μοχθηρόν, αἱμύλον. Cf. Thesm. 1111 ἁμαρτωλὴ vé 
puv.)' Iam lectioni S si fidem haberes, in syllabis müpérpi- 
YÓv ὑφ᾽ ἁ — duo tribrachi deinceps positi essent. Quorum 
numerorum concursus quantum potest vitari debet. Propterea 
retinendum est imperf. παρέτρωγον, praesertim cum in v. 414 
forma dualis imperf. παρεκλέπτετην inveniatur. Coniecturas 
autem Blaydesii et Leeuwenii (cf. eorum adnott.) in medio 
relinquo, quippe quae nulla probabili causa nitantur. 
Initio v. 1144 ἀλλ᾽ ἄφευε τῶν φαςήλων ὦ τύναι τρεῖς χοίνι- 
xac in S scriptum est ἄφευε, in ΕΥ̓͂ ἄφανε, sed ἄφευε V in 
mg. eiusque schol. τινὲς γράφουςει dgauce. Quae varia lectio 
sine dubio ita orta est, ut € supra ἄφαυε posituen (dqüve 
pro c haberetur et falso post vu adderetur. Videamus nune, 
utrum ἄφαυε an ἄφευε praeferendum sit. Plurimis locis, qui- 
bus comicus hoc verbo utitur, maiore auctoritate ἀφεύειν 1n- 
venitur, ut in Th. 216 ἀφεύειν, 236 ἀφεύεω, 590 dqeucev, Ec. 18 
ἀφεύων. In Eq. 394 contra ἀφαύει traditur in omnibus codicibus 
praeter R, qui ἀφανεῖ praebet. Quo Eq. loco Ribbeckius non male 
ἀφαίνει coniecit. Nostro igitur loco si quis Bergkium et Mei- 
nekium formam ἄφευε tuentes sequi noluerit, nisus Ribbeckii 
coniectura in Eq. 394 Zacheri verbis in Ar. St. p. 76 sqq. defensa 
atque illustrata ex dqaue leni mutatione ἄφαινε scripserit. 


8 18. 


Quaestionem nostram de Suidae propriis lectionibus con- 
cludat Acharnensium fabula. Cuius in v. 127 S exhibet οὐ- 
δέποτ᾽ ἴεχει γ᾽ ἡ θύρα, Βὶ οὐδέποτ᾽ ἴεχει θύρα, ΑΒΓΔ οὐδέποτε 
γ᾽ ἴεχ᾽ ἡ θύρας Cum S οἱ R in verbis οὐδέποτ᾽ ἴεχει con- 
sentiant, haud scio an corruptela sic explicanda sit, ut in R 
Y ἡ propter litteras xe: excideret. Quo facto versum a numeris 


M 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 101 


trimetri iambici alienum sanare conatus interpolator familiae 
ABI A e terminatione verbi ἴσχει articulo ἡ restituto post οὐδέ- 
ποτε particulam γ᾽ inseruit. Itaque cum non habeam, cur verba 
S addubitem, et Elmslei scripturam οὐδέποτέ γ᾽ ἴεχει θύρα 
Bergkio, Meinekio, Blaydesio, aliis probatam et coniecturam 
οὐδεμί᾽ ἔτ᾽ ἴεχει θύρα nuperrime ἃ Herwerdeno in Vind. Ar. 
p.3 propositam reicio; quarum prior illa vel propterea scru- 
pulum mihi inicit, quod articulus f| deest, altera, quod ἃ 
codicibus recedit. 

V.301 in codicibus sic legitur: ἐγὼ κατατεμῶ roiciv (roia 
C, τοῖς BA) ἱππεῦςίν ποτ᾽ ἐς (rore B pr. A) καττύματα (karáp- 
ματα C) Suidas s. v. κάττυμα profert: ὃν ἐγὼ κατατεμῶ τοῖς 
imreücv eic καττύματα. Schol. adnotat: ἐνταῦθα πάλιν περιττεύει 
τὸ ποτέ διὰ τὴν μετροποιίαν, καὶ ἔτι πρὸς τὴν ἐξήγηςιν, οὐ 
ποτὲ τέμνει τὸν Κλέωνα "Apicropávnc, ἀλλ᾽ ἀεί. Iure igitur ad- 
verbium ποτέ, quod etiam Suidas non agnovit, ab editoribus 
deletum est. Totum autem versum Bergkius, Blaydesius, alii 
pronomine ἐγὼ eiecto sic scripserunt: κατατεμῶ τοῖςιν ἱππεῦςι 
καττύματα. Meinekius contra in Vind. Ar. p. 6 monens: "'Fre- 
quentissime Aristophanis codices composita habent pro simpli- 
cibus. Hic quidem κατατεμῶ ab iis illatum erat, quibus simplex 
non rectum videretur" ἐγὼ tuetur praepositione κατα- eiecta. 
Neutra lectio a sensu abhorret; quare videamus ope artis 
metricae adscita, utra praeferenda sit. Versibus 299—301 re- 
spondent vss. 344—346. Qui hosce praebent numeros: 

209 |, vv v-vowvv 

344 v. -o--vvov 
300 - o s-vvovo-vovv Sec. Mein. 
—Lo-c-vvv-vvev-«wvwsUV Sec. Bergk. 
| 34b |, -υυὐυσυυν-υνὺ 
| 3010 -...-.--o--vosc sec. Mein. 
uv -.-wv-—w--uvss Sec. Bergk. 

| 346 — WANN LN N M — AN Les 
Res ipsa loquitur pro Meinekii ratione. Qua et in extremis 
vss. 300 et 345 cretici eodem modo dissoluti efficiuntur et 
initio v. 301 numeri in , »; » — dissoluti vitantur, qui a te- 
trametro cretico bene profluente prorsus alieni sunt. 


are 


102 Victor Coulon, 


V. 892 S sic exhibet: ὡς εκῆψιν ἁγὼν οὗτος οὐ προςδέ- 
ξεται, Ηὶ ceterique ὡς εκῆψιν..... οὐκ εἰςδέξεται. Aristophanis 
fragmentu 2, 1087, XIX [K. 331] ἁγὼν πρόφαςιν οὐ δέχεται, 
opinor, Cobetus et Meinekius pellecti sunt, ut ὡς εκῆψιν ἁγὼν 
οὗτος οὐχὶ δέξεται scriberent. Neque vero intellego, quid offen- 
sionis praebeat compositum eicbé£erai. Nam non solum simplex 
δέχεεθαι in hac similibusque locutionibus occurrit, sed etiam 
composita, e. g. ἣ γὰρ τοιαύτη αἰτία οὐ παραδέχεται «κῆψιν οὐδε- 
μίαν οὐδενὸς οὐδ᾽ ümupocíav in Hyperid. or. ὑπὲρ Εὐξενίππου 
cap. XXII 8 7 (Blass p. 38 ed. IIL) et ἀγὼν πρόφαειν οὐκ ém- 
δέχεται in Paroem. Gr. I p. 44 (Zenob. II 45). Cf. etiam alia 
exempla in Blaydesii comment. p. 282 congesta. Qua de causa 
cum Dindorfio, Bergkio, Blay desio, aliis eicbé£ero: retinere velim, 
quippe quod omnibus codicibus adservetur. Suidam autem 
libenter alia composita atque codices praebere compertum ha- 
bemus. Satis est Eq. 546 ἀποπέμψατ᾽ pro παραπ., Pl. 675 ἀφερ- 
πύςαι pro égpepm., Vp. 610 ἐπιθωπεῦςαν pro $mo0., Ach. 1153 
ἀπολέςειεν pro ἐξολ., Ec. 688 ἐξελῶςειν pro ἀπελ., 939 dva- 
«ποδῆςαι pro b1xcm. afferre. 

V. 610 sie traditur: ἤδη πεπρέεβευκας có πολιὸς ὧν ἕνη 
in S (ὧν ἕν ἢ SAV Med), djy; evn (sic) in R, ὧν ἕν ἢ in cett. 
codd. Verba schol. οὕτως ἐν τοῖς ἀκριβεςτάτοις ἕνη, ἵνα λέγῃ 
ἐκ πολλοῦ nugae sunt. Hunc locum sanare "grammatici cer- 
tant et adhue sub indice lis est". Ut omittam alias coniecturas, 
Dindorfius div; ἐνὶ, Bergkius ὧν τε νῦν, Blaydesius ὧν ἀνὴρ: 
vel ὧν γέρων; vel ὧν ἅπαξ; vel dv τινα; vel ὧν ποτε; vel 
ὧν; ἰδοῦ, Leeuwenius denique ὧν πάλαι proposuit. Vides 
Blaydesium imprimis pro consuetudine sua multa medicamenta 
prompta habere. Equidem verbis ABCTA ἕν ἢ et adnotatione 
schol. et Suidae s. v. ἕνη: οἱ δὲ λείπειν aci τὸ δύο, ἵνα ἐρω- 
τῶν λέγῃ ἕν ἢ δύο (ἐρωτῶν δὲ λέγει ἕν ἢ δύο S) inductus 
eram, ut etiam de scriptura ἕν; ἣν cogitarem. Quae sic ver- 
tenda esset: Hast du alter Graukopf schon ein eingiges Mal 
den Gesandten gespielt? Hm? aut vocabulo ἣν cum ávéveuce 
eoniuncto: Sieh, er hat den Kopf geschüttelt. Sed cum nus- 
quam accusativo ἕν vim adverbii nostri "einmal" suhieolam 
esse invenerim, ab hac ratione recedere non dubito. Iam igitur 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 103 


vocem ἕνη consideremus. Quam Bergkius et Meinekius ἕνῃ 
scripserunt auctore G. Hermanno ad Vigerum p. 837, qui verba 
ἤδη πεπρέςβευκας ci πολιὸς ὧν évn; sic Latine reddit: "Iamne- 
legati munere functus tu, qui perendie canus eris?", cum 
adderet: ""Evn legendum in hoc loco, i. e. perendie. Nam, ut 
hoe obiter moneam, Évoc est novissimus, idque de die sic 
solet dici, ut crastinus intelligatur, perendie futurus novissi- 
mus". Secundum αὐ. Hermannum igitur illud ἕνῃ Germanice 
"hüchstens, bald" vertendum esset ut Latinum "propediem" 
ἃ Terentio (Hautontim. 160, 868, Ad. 888) aliisque scriptoribus 
usurpatum. Fritzschio contra in comment. ad Ra. 48 p. 21 illud 
ἕνῃ graviter negandi vim habuisse videtur, ut vernaculum "über- 
morgen". Neque vero stare possunt Hermanni vel Fritzschii 
sententiae ; namque notioni vocabuli évoc repugnant. Quod cum 
nihil aliud significet nisi Latinum "senex" (cf. Meisterhans 
p. 86), facere non possum, quin ad unam ex multis criticorum 
coniecturis refugiam. Probabilissima certe est Leeuwenii illa 
ὧν πάλαι, quippe quae sensui aptissima sit. Palaeographice 
autem facillima est Blaydesii mutatio ὧν ἀνὴρ in Add. et Corr. 
p.465 sic defensa: "Exciderat, opinor, in margine detrita 
ultima litera vocis ἀνὴρ, ita ut tantum ἀνη superesset, unde 
orta corruptela". 

In v. 843 οὐδ᾽ évaropóp£erai Πρέπις τὴν εὐρυπριωχκτίαν cot 
3 habet ἐναπομόρξεται, quod schol. legisse videtur, qui inter- 
pretatur ἐναποψήςεται, ἐναπομάξει; R cett. codd. ἐξομόρξεται 
praebent. Dubitari nequit, quin cum Pors. Ribb. Elmsl. Mein. 
ἐναπομόρξεται retinendum sit contra ἐξομόρξεται Blaydesio, 
Dindorfio, aliis probatum. Cuius verbi praepositione éE versus 
obscenitate privatur; compositum vero ἐναπομόρξεται — est 
enim irrumare — optime huic loco convenit. Quae cum ita 
se habeant, genitivum cou in fine vss. a librariis RA male 
pro cot transcriptum (cf. de coi et cou commutatis ad Ra. 890 
p. 14) repudiandum esse per se patet. S igitur solus genuina 
comici verba ἐναπομόρξεται ---- ςοἱ integra servavit. 

In v. 850 scriptura S est οὐδ᾽ ὥςπερ ὁ πονηρός, cum in 
R ceterisque codicibus οὐδ᾽ ὁ περιπόνηρος inveniatur. Particula 
οὐδ᾽ ab editoribus deleta metrum concinnum, perspicuus sensus 


104 Victor Coulon, 


fit Comieus enim Cratinum περιπόνηρον significare voluit, 
ut adnotatione schol. παρ᾽ ὑπονοίαν δὲ ἔφη τὸ Ἀρτέμων ᾿ οὐ 
γὰρ τοῦτον, ἀλλὰ τὸν Κρατῖνον βούλεται δηλῶςαι docemur. 
Manavit certe illud οὐδὲ ex initio v. 848 οὐδ᾽ ἐντυχών. Lectio 
autem οὐδ᾽ ὥςπερ ὁ πονηρὸς aut Suidae ipsi crimini danda 
est, quem saepissime verba immutantem deprehendimus, aut 
librariis pro ὁ περι falso ὥςπερ ὁ transcribentibus. Atque ad 
verba ὁ περιπόνηρος ᾿Αρτέμων illustranda Blaydesius, cuius cf. 
adnot. ad h. v. praeter alia Hesychii glossam Περιπόνηρος 
Aptéuuv et Athen. XII 533 e protulit. 

In fine v. 916 R ceterique codd. θρυαλλίδας exhibent, 
S θρυαλλίδα et in textu et in schol, cum schol. R in adnot 
θρυαλλίδας praebeat. Alii critici singularem θρυαλλίδα, alii 
pluralem θρυαλλίδας amplexi sunt. In extremo v. 917 BOT διὰ 
0puaMíbac tradunt, AC θρυαλλίδας (om. διά). In R totus versus 
propter homoeoteleuton deest. Editores in v. 917 numerum 
singularem restituerunt, quod in v. 918 statim sequitur αὕτη 
γὰρ κτλ. Quapropter praestare mihi videtur etiam in v. 916 
cum Dind. Elmsl. Mein. aliis Suida auctore 0pvaM ba scribere. 

In v. 971 εἶδες d) πᾶςα πόλι τὸν φρόνιμον ἄνδρα τὸν 
ὑπέρεοφον verba εἶδες d) bis leguntur in omnibus codicibus, 
semel in S et lemmate schol. Ut dici possit, utra scriptura 
sincera sit, v. 988 adhibendus est, qui nostro versui respondet. 
Initio v. 988 ἐπτέρωταί τ᾽ ἐπὶ τὸ δεῖπνον ἅμα καὶ μεγάλα δὴ 
φρονεῖ in R sec. Herw. ἐπτέρωταί τ᾽, in Γ ταὶ δ᾽, in A τῶ 0, 
in BCA τάδ᾽, in lemmate schol. tà δ᾽, sed ἐπτέρωται in adnot. 
schol. R traditum est. Priusquam notum erat in R ἐπτέρωταί τ᾽ 
inveniri, editores aut lacunam statuerunt aut e coniecturis 
locum suppleverunt, velut Meineckius in Vind. Ar. p. 18 oi- 
Toci δ᾽ émrónra. Iam cum pronomen Οὗτος delendum esse 
constet, quin in v. 971 lectio S et schol. εἶδες ὦ contra codd. 
εἶδες ὦ εἶδες d) vera sit, dubitari non potest. 

In fine huius paragraphi pauca dicamus de locis dialectum 
Megarensem prae se ferentibus, quos p. 86sqq. allatos vides. 
Omnes fere voces dialecti Megarensis in Atticam linguam 
versae apud Suidam nobis occurrunt. Quas mutationes cum 
Buengero (p. 61) non ipsi Suidae tribuendas esse censeo 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


105 


verum grammatico cuidam, qui in codice illo, ex quo lexico- 
graphus versus suos excerpsit, inusitatis formis Megarensibus 


vulgatas Atticas superscripsit. 


8 14. 


Restat, ut de Thesmophoriazusis agamus. Quam fa- 
bulam propterea ad finem quaestionis nostrae de Aristophanis 
apud Suidam reliquiis reservavimus, quod cum uno R lexi- 
cographi lectiones comparari possunt (cf. p. 7). Iam sequitur 


index locorum: 


vss. S 

42 μελοποιῶν 

53 ἁψῖδας r. s. v. δρύοχοι. --- 
áyibac levi mendo cum 
schol Ach. 78 s. v. Àat- 
καςτής. 

54 τορεύει (τωρ- SAT s. v. 
δρύοχοι. — τορνεύει (ro- 
pen SA. Topeín SCVE Med.) 
S. V. λαικαςτής. 

14 χρή ce 

100 μυρμήκων (-ouc SBE)4 

106 ἔχει r. Cf. Bueng. p. 44. 

130 πότνιαι 

139 ἀξύμφορον r. Cf. Bueng. 
p. 45. 

140 τίς bé T 


142 ποῦ τὸ πέος T s. v. Aaku- 
γικαί. — ποῦ δὲ τὸ πέος T 
8. Υ. πέος 


R 
μελωποιῶν tT 
ἀςπίδας T 


Topveuet τ. Cf. Bueng. p. 43. 


χρῆν cc τ. Cf. Bueng. p. 43. 
μύρμηκος 
ἔχεις 
πότνια TT 
οὐ ξύμφορον (Idem S VO) 


τίς bai. Frequentissime δαὶ et 
δὲ confunduntur, e. g. in Αν. 
832, Ra. 135, Vp. 1212 5€ V 
pro δαί, Eq. 28 et 171 δὲ M 
pro δαί, Ra. 558 δε R pro δαί, 
Ec. 978 δὲ Bf pro boi, Ach. 
803 δὲ P Ald. pro δαί. 

kai ποῦ «πέος (πέος recte 
Augustanus) 


Victor Coulon, 


S 
μὲν om.T 
οἵπερ 
ἐχύμιταν r. Cf. Bueng. 
p. 45. 
διεκίνουν 


οἷός τε 

ἂν μαινοίμεθ᾽ ἂν r. CK. 
Bueng. p. 46. 

ἀτταταὶ drraroi, editores 
«ταῖ. 

γεγένημαι 

τὸν τράμιν 17 

ἥδιον μὲν οὖν 


ἔγκυκλον τ. Cf. Bueng. 
Ρ. 40. 

Θεςεμοφόρῳ Tt 

εὐφημία écru, ex quo 


εὐφημία "cru. Brunckius. 
λέγους᾽ 

ὥςθ᾽ 

*npóTepov 

ἔμβραχυ τ. Cf. Cob. Var. 
Lect. p. 207 sqq. 
μοιχοτρόπους r. 


ávbpepacrpíacr.Cf. Bueng. 
p. 41. 

οἰνοπίπας. Cf. Bueng. p. 
41. 


ἀνδράειν 
ἐδίδαξε 
ἰδέας 


R 

μὲν 
οἱ περὶ T 
ἐχύμηςαν 


διεκίνων (Mein. Vels. τε κἀχλί- 
buv; cf. Bueng. p. 46.) 
οἷόν τε T 
μαινοίμεθ᾽ ἂν 


ἄττα ἀτταται (sic) 


γεγέννημαι T 
τὴν τράμιν 

ἡδὶ μὲν οὖν r. Cf. Bueng. p. 46. 
ἐγκύκλιον t 


Oecuopopíu, cum  Meinekio 
Oecuogopeíu scribendum. Cf. 


. Bueng. p. 47. 


εὐφημί᾽ écru, sed εὐφημία 'crw 
r.in Áv. 959. 
λέγοναιν T 
ὡς | e' (in v. 370) tt 
πρῶτον 
ἐνβραχὺ 


puxotpórnouc.Solitum mendum. 
Cf. Blayd. ad h. v. 
ἀνδρεαςτρίας (idem S^C) 


oivortótibac praeferendum esse 
in posterioris libri extremo 
capite IV exponam. 
ἀνδράςι T 
ἐδίδαξεν T 
εἰδέας tT 


Quaesitones criticae in Aristophanis fabulas. 


vs8. 8 

438 ποικίλως tT 

μον᾽ xvuev τ. Cf. Bueng. 
p. 48. 

193 μάλιςθ᾽ ὅταν T Cf. 


193 ληκώμεθα r. Bueng. 

494 ὅλην pl. p.48,49. 

514 ἔκμαγμα cóv SBEC 
ἔκμαςον 8^ 


ἐκμάςςοντα SV 
532 πλὴν ἄλλαι 


| t 


560 ἑτέρα τὸν ἄνδρα τῷ πελέκει 
r. Cf. Bueng. p. 49. 

916 ὑμᾶς {7 

616 χθὲς γὰρ SAVE Med. 
ἐχθὲς γὰρ SB 
γὰρ ἐχθὲς SC 

631 τί δὲ μετὰ τοῦτο 

647 extat apud Suidam 

710 ἥκεις γ᾽ τ. Cf. Reisig. Coni. 
p. 397. 

130 cU bé τὸ 

1397 καλὸν T 

81 δὲ t Cf. idem mendum S 
in Ls. 91 p. 89. 

141 6cov ἡ 


169 οἶδα δ᾽ { 


*- 2 f. 
(69 πρότερον T c 
112 γ᾽ ἔκειντό μοι Dui. 
113 εἰ ταδὶ uq 


834 Στηνίοιςει 
$68 ζῆ τῶν (ζητῶν SPE, ζῇ 
τῶν S4) 


107 


R 
ποικίλους 
μ᾽ οὔκνυεν 


ὅταν μάλιςθ᾽ 
κινώμεθα R corr. 
ἕωθεν 
αὐτέκμαγμα 


πλὴν ἄρ᾽ εἰ τ. Cf. Bueng. p. 
49. 
τὸν ἄνδρα τῷ πελέκει γυνὴ 


ὑμῶν | 
γὰρ ἐχθὲς. Recte Bueng. p. 50 e 
variis lectionibus S γάρ ᾿ χθὲς 
γὰρ restituisse videtur. 
τι bé με τοῦτο T 
schol. manu adscriptus est 
ἥκεις τ᾽ 


cü τόδε τὸ T 
ἀγαθὸν 
δ᾽ αὖ 


καὶ ὅςον i. e. χώςον (Bent- 
leius) 
οἶδ᾽ 
πόρον 
γένοιτ᾽ ἄν μοι 
εἶτα διὰ T 
ἀντὶ τῶν πλατῶν 


τηνίοιςι 77 
ζῶ τῶν τ. Cf. Bueag. p. 53. 


108 


v8S. S 
910 ἐγὼ δὲ Μενέλεων ὅςον 
ἐκ τῶν ἰφύων 


926 ἣν 
935 ταύτην 1t 
948 θεῶν S^, 0e" (i. e. θεαῖο) 


Victor Coulon, 


R 

ἐγὼ δὲ Μενέλαον Ó6ca v ἐκ 
τῶν ἀφύων. Fritzschii emen- 
dationem ἐγὼ δὲ Μενελάψ c, 
ὅςα γ᾽ ἐκ τῶν ἰφύων ab ipso cri- 
tico in adnot. ad h.v. bene defen- 
sam cum Velseno amplector. 

ἤνπερ 

αὐτὸν 
θεαῖν; Cobetus in Var. Lect. 


SC, θεαινῶν SBEV 
1214 διέβαλέ μ᾽ ἡ γραῦς r. arti- 
culo fj cum Engero in 
ὦ mutato. 
1217 ἣ ἔφερεν (— ἣ 'pepev) 


p. 69 θεοῖν edd. probb. 
διέβαλλε μ᾽ ὁ γραῦς 


fipepev Hr 

Uno loco et a Buengero et ab editoribus dissentio. Ín 
v. 380 enim legitur: Περίθου vuv τόνδε πρῶτον (R, πρότερον δ) 
πρὶν λέγειν. Blaydesius solus dubitanter adnotavit: “πρότερον 
Suidas in περίθου. Recte?" Equidem inspexi omnes locos, 
quibus πρότερον — πρὶν et πρῶτον --- πρὶν apud nostrum 
invenitur, quos iam affero: 

Ec. 649 οὗτος μὲν πρότερον (omn. eodd., nisi quod τὸ 
πρότερον in [ legitur) γέγονεν πρὶν τὸ ψήφιςμα γενέεθαι 
(positive cum infinitivo), Eq. 761 πρὶν ἐκεῖνον mpocxeicOaí cot 
πρότερον (SR recte, πρότερος ceteri) c. — μετεωρίζου (posit. 
c. inf), Ra. 673 ἐβουλόμην δ᾽ ἂν — πρότερον (omn. codd.) 
γοῆςαι, πρὶν λαβεῖν (posit. c. inf); 

Ec. 588 μή vuv πρότερον (omn. codd.) — óroxpoücy, πρὶν 
ἐπίεταςθαι (negative c. inf) Ec. 620 οὐκ ἐπιλείψει τὸ πέος npó- 
τερον (omn. codd.) πρὶν — ἀφικέεθαι (negat. c. inf); 

Av. 700 πρότερον (omn. codd.) δ᾽ οὐκ ἦν — πρὶν Ἔρως 
ξυνέμιξεν ἅπαντα (negat. c. ind.). 

Altera coniunctio exhibetur in Ach. 383—384 νῦν οὖν 
ue πρῶτον (omn. codd.) πρὶν λέγειν éácare évckeuácacOai μ᾽ 
(posit. c. inf), Eq. 542 épémv χρῆναι πρῶτον (RV metro in- 
vito, πρῶτα SM Ald) γενέεθαι πρὶν πηδαλίοις ἐπιχειρεῖν, κάτ᾽ 
ἐντεῦθεν κτλ. (posit. c. inf); 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 100 


Ec. 1017 μὴ cmobeiv αὐτὴν πρὶν ἂν τὴν γραῦν προκρούςῃ 
πρῶτον (omn. codd.; sed initio v. 1018 pro ταύτην, quod Vel- 
senus scripsit, omn. codd. πρότερον praebent) (negat. c. coni.). 

Quibus ex tribus locis Ách. vss. 383, 384 suspecti sunt. 
In Eq. 542 vero illud πρῶτα oppositum est voci κᾷτ᾽ initio 
v. 543. Cf. similes locos Eq. 155 κατάθου πρῶτα — ἔπειτα, 
Av. 550 πρῶτα bibácku — κἄπειτα, Ec. 597 τὴν γῆν πρώτιςτα 
ποιήσω κοινὴν — «eir, ubi particula μὲν deest, quae post πρῶ- 
rov(-ra) addi solet. In Ec. 1017 denique Herwerdenus in Anal. 
erit. p. 54 pro πρῶτον vocabulum πρότερον ex initio v. 1018 
πρότερον προκρούειν, ἀλλ᾽ ἐπιθυμῇ τῆς νέας, quem pro adul- 
terino habet, iure, opinor, reposuit. Atque perstitit vir doc- 
tissimus in sententia sua nuperrime in Vind. Ar. p. 121. TTpiv 
autem particula respondens adverbio πρότερον apud Hero- 
dotum primum, quod quidem sciam, comparet. Cuius in libro 
182 legitur μὴ πρότερον θρέψειν xóunv — πρὶν Θυρέας ávacicuv- 
ται. Videsis etiam alia exempla in Scehweighüuseri lexico 
Herodoteo s. v. πρότερον. Ad Atticos autem ab Herodoto 
translata est haec coniunctio. Velut invenimus in Platori. 
Soph. 261a τοῦτο πρότερον ἀναγκαῖον διαμάχεςθαι πρὶν ἐπ᾽ 
αὐτὸν ἐκεῖνον dgikéc0ai; Phaed. 104 c πρότερον ----- πείςεςθαι 
πρὶν ὑπομεῖναι, Phaedr. 277 b, c; Resp. III 402 b, VI 487e; 
Euthyd. 295 c; Ion. 534 b; Soph. Phil. 197 τοῦ μὴ πρότερον 
— τεῖναι τὰ θεῶν ἀμάχητα βέλη, πρὶν ὅδ᾽ ἐξήκοι χρόνος; 
Thucyd. II 65, 3 οὐ μέντοι πρότερόν γε οἱ ξύμπαντες ἐπαύ- 
cavto — πρὶν ἐζημίωςαν ; V 10, 9; VIII 45, 1; Xenoph. Cyr. 
V 9, 9 dro6vrickouci πρότερον, πρὶν δῆλοι γίγνεςθαι οἷοι ἧςαν ; 
Lvs. III 7 οὐ πρότερον ἠθέληςεν ἀπελθεῖν, πρὶν --- ἐξήλαςαν 
βίᾳ; XVI 4; XXII 4; XXX 3; Dem. XVII 20 εκευωρού- 
μενοι περὶ αὐτὰ oU πρότερον dgeicav, πρὶν ὑμεῖς éyngicac8e, 
XXII 15, multis aliis locis. Quae cum ita sint, haud scio 
an nostro loco Suidae πρότερον exhibenti fides habenda sit, 
praesertim cuius magnam esse auctoritatem in Th. fabula ap- 
pareat. Saepe autem πρότερον et πρῶτον etiam in codicibus 
Aristophanis inter se commutari Av. 75 πρότερον R, πρῶτον V, 
Nb. 507 πρότερον RMA, πρῶτον V, Pc. 1074 πρότερον RV, 
πρῶτον Ald. Vp. 55 πρῶτον RV, πρότερον CP docemur. 


110 Victor Coulon, 


Caput V. 
8 15. 


Quoniam de singularum fabularum apud Suidam reliquiis 
uberius disputavimus, in fine prioris huius libri quid sentis 
mus de excerptis lexicographi complectamur. 

Priusquam autem accuratius inquiratur, quae ratio Suidae 
intercedat cum codicibus nostris, disseratur necesse est de 
Suidae propriis vitiis. Quorum plurima ipsi lexicographo crimini 
vertenda sunt; namque summa libidine atque licentia eum usum 
esse in versibus Aristophaneis excerpendis et Buengerus com- 
pertum habuit et ipsi quoque initio 8 10 aliisque locis occa- 
sione oblata ostendimus. Ac multi etiam inveniuntur loci, ubi 
eorruptelae librariorum neglegentiae debentur. qui codices 
nostros lexici a Suida conditi exaraverunt. Horum igitur vitio- 
rum nihil interest ad investigandam atque illustrandam Suidae 
eodicumque Aristophaneorum rationem. Neque vero omnibus 
locis certo diiudicari potest — id quod Buengerus quoque 
(p. 34, 36, alibi) expertus est —, utrum ad ipsum Suidam vel 
eius librarios an ad codicem illum a lexicographo adhibitum 
vitia referenda sint. Glossemata sane et verborum omissiones 
vel transpositiones ipsi Suidae inculcanda esse existimo; est 
enim ista compilatoris consuetudo atque indoles. 

Iam si numeros eorum versuum in $ 10 prolatorum in- 
dicamus, in quibus Suidae quae inveniuntur vitia aut ipsius 
aut librariorum inceuriae adnumeranda nobis videntur, illud 
monemus in hoc locorum indice etiam eos versus enotari, qui 
nisi probabilitate quadam non commendantur: 

Eq. vss. 4, 9, 48, 49, 56, 57, 104, 192, 257, 258, 259, 
312, 319, 382, 391, 400, 502, 511, 521, 522, 538, 542, 546, 
510, 602, 796, 835, 844, 1130, 1271, 1312. 


Quaestiones oriticae in Aristophanis fabulas. 111 


Ra. vss. 79, 153, 263, 320 bis, 429, 618, 619, 680, 684, 
800, 807, 943, 1073, 1089, 1247, 1332. 

Nb. vss. 126, 157, 215, 465, 550, 703, 813 bis, 832, 869, 
973, 1147, 1215, 1216, 1276. 

Pl. vss. 144, 150, 675, 1085, 1086, 1167. 

Av. vss. 109, 149, 190, 191, 265, 275, 315, 521, 655, 
117, 119 bis, 732, 750, 829, 1111, 1113, 1115, 1127, 1239, 
1432, 1473, 14771, 1519, 15063. 

Vp. vss. 349, 454, 455, 504, 713, 1035, 1066, 1264, 12710, 
1274, 1301, 1304. 

Po. vss. 62, 119, 121 bis, 162, 172, 182, 243, 271, 218, 
562, 631, 640, 734 bis, 874, 810. 

Ach. vss. 23, 64, 112, 115, 120, 121, 138, 140, 144 bis, 
258, 273, 343, 391, 454 bis, 510 bis, 532, 671, 684, 842, 850, 
1032, 1082, 1112, 1156, 1160, 1226. 

Ec. vss. 61, 129, 161, 276, 287, 417, 648, 686, 732, 
133, 7137, 1087. 

Ls. vss. 13, 91, 105, 116, 139, 229, 353, 454, 615, 616, 
688, 796, 839, 840, 896, 1003, 1082, 1092, 1124. 

Enotatis igitur locis, quorum ratio non habenda est in com- 
parandis libris Aristophaneis cum eo codice deperdito, quem 
lexicographus in usum vocavit, ad singulas fabulas aggrediamur. 

Àc primum quidem consideremus quinque illas (Eq. Ra. 
Nb. Pl. Av.), quae etiam Parisino Α et Ambrosiano M ad- 
servantur. Átque codicem M. a Suidae scripturis in Equitibus 
proxime abesse Buengerus p. 37 asseveravit. Cuius sententia 
eommoti sumus, ut praeter RV Ambrosianum M adhiberomus. 
Parisinum À vero propterea quaestione nostra implicavimus, 
quod Buengerus p. 16 haec monuit: "Neque cum Α neque cum 
tota hac familia (scil. codd. A l'OA) Suidae codicem necessi- 
tudine quadam coniunctum fuisse inde apparet, quod et À codi- 
cis propria vitia et totius familiae menda apud Suidam desunt". 

Ut autem statuamus, quae ratio lectionibus S cum RV 
intercedere videatur, iam sequitur index locorum, quibus ὃ 
ab alterutro codice discrepat: 

SV contra R locis: 33 in Eq. 34 in Ra, 27 in Nb. 
28 in PL, 18 in Av. 


112 Victor Coulon, 


SR contra V locis: 28 in Eq, 38 in Ra, 23 in Nb, 
22 in Pl, 13 in Av. 

Exordiamur ab Equitibus. Qua in fabula S 334 versus 
ex codice Aristophaneo depromptos proferens vitia R et 
pravas seripturas gravioris momenti vitavit 9 locis (in vss. 
8, 32, 210, 212, 216, 301, 414, 532, 1129) exceptis vss. 161 
bis, 792, 856, 1369. Atque etiam levia peccata R desunt 
apud S locis 14 (in vss. 62, 143, 314, 394, 401, 531, 630, 
634, 964, 1141, 1266, 1276, 1311, 1368), inveniuntur 7 locis 
(in vss. 104, 356, 580 bis, 680, 156, 928). Contra graviora 
vitia V pravaeque lectiones a S vitantur 11 locis (in vss. 
61, 211, 357, 408, 821, 846, 849, 1187, 1256, 1363, 1368) 
exhibentur locis 4 (in vss. 31, 56, 79, 783). Leviora peccata 
V absunt a ὃ 5 locis (in vss. 182, 196, 761, 1144, 1211) 
praebentur 6 locis (in vss. 7, 75, 292, 354, 697, 1138). Qua 
ex comparatione apertum est Suidam in Equitibus neque 
cum R neque cum V arta cohaerere necessitudine, praesertim 
cum lexicographum etiam 16 locis cum uno alterove cett. 
codd. contra RV facere in $8 8 viderimus. In quibus 5 versus 
sunt (289, 406, 517, 535, 542), ubi S cum M veram scrip- 
turam servavit. Accedunt 47 Suidae propriae lectiones in 
δ᾽ 10 enotatae. Ex quibus quamquam 31 ipsius lexicographi 
vel eius librariorum incuriae attribuendae nobis videntur (cf. 
p. 110), tamen reliquas 16 discrepantias iam in Suidae codice 
deperdito fuisse verisimile est. Quos inter 16 locos 3 inveniun- 
tur (in vss. 254, 278, 635), quibus S solus verum exhibet. 

Pergamus ad Ranas, quarum 339 versus ex codice Ar 
stophaneo excerptos S profert. Locis 6 vitia R aut malu 
lectiones gravioris momenti S non praebet (in vss. 138, 304. 
308, 621, 987, 1180), cum aliis 6 locis ea amplectatur (in 
vss. 406, 538, 712, 901, 935, 1448). Atque leviora peccata 
R absunt ἃ S 17 locis (in vss. 303, 366, 498, 537, 539, 611, 
804, 822, 847, 890, 944, 961, 964, 970, 989, 1058, 112!) 
exhibentur locis 6 (in vss. 217, 618, 843, 967, 995, 1505) 
Omnia contra V vitia pravasque scripturas gravioris momenti 
S vitavit 12 locis (in vss. 137, 263, 281, 562, 580, 585, 684, 
1056, 1387, 1428, 1450, 1466). Leviora peccata V apud ὃ 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 113 


desunt 14 locis (in vss. 134, 189, 230, 249, 289, 3506, 494, 
520, 644, 833, 943, 966, 1201, 1514), inveniuntur locis 11 
(in vss. 209, 474, 536, 562, 730, 847, 965, 1084, 1315, 1437, 
1477) His adiungendi sunt ilii 15 loci in $8 8 allati, ubi S 
cum uno alterove cett. codd. et ἃ R et a V discrepat. In 
quibus 6 sunt (in vss. 18, 505, 537, 1068, 1372, 1132), ubi 
cum M accedente À in vss. 18, 505, 537, 1372, 1432, unus 
(536) | ubi cum A verum praebet. Addendum est, quod in 
28 illis discrepantiis in 8 10 enumeratis 11 lexicographi pro- 
priae scripturae reperiuntur, quae codici illi a Suida adhibito 
adscribendae videntur. Ex quibus 5 habemus (in vss. 33, 134, 
146, 149, 1000), ubi S soli genuinam debemus lectionem. 
Quae cum ita se habeant, dubium non est, quin in hac quoque 
fabula scripturae S neque ad R neque ad V referendae sint. 

Transeo nunc ad Nubium fabulam. In qua 323 versus 
ex codice Aristophaneo in schedas suas recipiens S praeter 
v. 399 neque corruptelas neque pravas lectiones EK gravioris 
momenti (in vss. 267, 589, 595, 624, 730, 995, 1172, 1203) 
neque leviora R vitia excepto v. 362 (in vss. 71, 335, 416, 
100, 832, 1171, 1474) amplexus est. Atque etiam graviora 
peccata V pravasque scripturas S vitavit locis 14 (in vss. 294, 
365, 400, 559, 649, 845, 984, 996, 1005, 1006, 1173, 1286, 
1395, 1474), habet 4 locis (in vss. 371, 432, 512, 995). Vitiosae 
V lectiones minoris momenti absunt a $S locis 6 (in vss. 133, 
151, 333, 1155, 1217, 1235), praebentur 9 locis (in vss. 3, 
218, 286, 358, 409, 511, 645, 771, 965). Neque paucis locis 
(28), quos in ὃ 8 allatos vides, S cum uno alterove cett. codd. 
contra RV facientem deprehendimus. In quibus 15 loci in- 
veniuntur (in vss. 131, 335, 800, 845, 960, 969, 976, 1001, 
1006, 1110, 1235, 1256, 12771, 1376, 1473), ubi S cum MA et 
3 (in vss. 861, 1047, 1228), ubi S cum nonnullis dett. codd. 
— in v. 1228 accedente Α — veras probabilesve scripturas retinuit. 
Accedunt 26 Suidae propriae lectiones. A quibus cum 15 
segregandae sint, quippe quae ipsi lexicographo vel eius li- 
brariis crimini vertendae sint (cf. p. 111), tamen 11 restant, 
quae ad Suidae codicem deperditum referendae nobis videntur. 
Atque verum S solus tuetur locis 3 (in vss. 372, 460, 1218). 


XIII, 1. 8 


114 Victor Coulon, 


His igitur de causis in Nubibus idem de ratione S cum RV 
quod in Equitibus et Ranis statuendum nobis est. Neque 
aliter de Pluti et Avium apud Suidam reliquiis iudicandum 
esse statim videbimus. 

In Pluti fabula enim 216 versus ex codice Aristophaneo 
sumptos proferens S vitia R pravasque scripturas gravioris 
momenti non habet 11 locis (in vss. 268, 387, 566, 596, 169, 
958, 989, 1049, 1052, 1085, 1110), amplexus est locis 2 (in 
vss. 152, 271). Leviora peccata R praeter vss. 307, 581 apud 
S frustra quaeras (in vss. 17, 185, 480, 529, 586, 681, 1010, 
1020, 1056, 1146). Atque etiam omnes graviores corruptelae 
V et pravae lectiones praeter vss. 242, 768, 999, 1005 desunt 
apud S (in vss. 144, 145, 184, 278, 328, 381, 549, 556, 581. 
807, 904, 1086, 1087). Neque leviora peccata V (in vss. 338, 
556, 818, 885, 1136) exceptis tribus locis (in vss. 185, 314, 
1037) S exhibet. Ab utroque autem codice S cum uno al- 
terove cett. codd. differre locis 15 in 88 vidimus. Inter quos 
6 nobis occurrunt (in vss. 172, 255, 301, 401, 635, 673), ubi 
S cum M verum praebet adiuvante A in vss. 172, 255, 301. 
401. His addendae sunt 11 lexicographi propriae lectiones in 
$ 10 prolatae. Neque desunt loci, quibus S solus genuinam 
scripturam servavit (in vss. 77, 528, 550, 801). 

In Avium denique fabula, euius versus 359 lexicographus 
e codice Aristophaneo descripsit, graviora omnia peccata R 
et vitiosae lectiones praeter vss. 658, 1272— 73 a S absunt 
(in vss. 40, 377, 463, 806, 943, 982, 1589) itemque leviora 
menda R (in vss. 43, 370, 694, 861, 941, 1074, 1131, 1378. 
1443) exceptis vss. 701, 772, 807. Atque etiam corruptelas et 
malas lectiones V gravioris momenti frustra apud S quaesiveris 
(in vss. 68, 692, 169, 959). Leviora peccata V lexicographus 
vitavit 4 locis (in vss. 497, 523, 659, 1563), non fugit locis 3 
(in vss. 659, 1519). Accedit, quod 10 locis in 8 8 enotatis 
S cum uno alterove cett. cod. et a ἢ et a V discrepantem 
deprehendimus. Inter quos non desunt versus, in quibus 3 
veram scripturam tuetur (in v. 714 cum A, 775 cum M Ald, 
196 cum A Ald., 1079 cum MA) Atque ex 38 Suidae proe 
priis lectionibus in ἃ 10 allatis 13 iam in codice illo a lexico 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 115 


grapho in usum vocato traditas fuisse existimamus; quorum 
tredecim loci 4 sunt (in vss. 134, 796, 1096, 1620), ubi S 
soli verum debemus. Uno denique loco (336) idem S ansam 
genuinae comici scripturae recuperandae dedit. 


S 16. 

Quoniam igitur Suidae lectiones neque cum R neque cum 
V arta quadam necessitudine cohaerere explanavimus, nunc 
quaestio existit, cuius codicis vel cuius codicum generis Sui- 
das consimilis reperiatur. Atque ut praedicamus, quid de hac 
re sentiamus, illud persuasum nobis est in omnibus quinque 
fabulis lexicographi seripturas ad Ambrosianum M. et Parisi- 
num Α maxime aspirare. Quae nostra sententia quo facilius 
atque planius perspici possit, hosce praeponimus indices: 


I. 
Ex Eq. 33 locis, ubi SV a R differunt, M 29, A 28 locis cum SV facit. 
, Ra&.34 , ,, SVaR » M31, A29 , , SV , 
» ΝΡ. ,  , SVahR » M17, A17. , , SV , 
» P1.28 , ., SVaR » M21, A23. , , SV , 
» Av.18 ,  , SVaR » M17,A14 ,  , SV , 
II. 
Ex Eq. 28 locis, ubi SR a V differunt, M 19, Α 8 locis cum SR facit. 
n Ra. 38 n n SR aV » M 28, A 25 » » SR "n 
,. Nb.28 ,  , SRaV » M21, A90 » SB , 
, PL22 ,  , SRaV » M19, A18 , » SR , 
Σ Av. 18 » » SR a V » M 8, A 6 » » SR » 
III. 
Ex Eq.16 locis, ubi S, alii codd. a RV differunt, M 14, A DBlocis cum S facit. 
;HRa15 , ,S,, , aRV , M11,A11 , , S, 
» Nb.28 » » S, » » ἃ RV » M 24, A20 » »n S » 
;PL15 , ,S$,, , aRV , M145A9 , , S, 
E Av.10 » » S, n » a RV » M 5,A 4 » » S 3) 


Qua ex comparatione forsitan quispiam Schneei in libello 
academico "De Aristophanis codicibus capita duo", p. 9 sqq. 
rationem secutus coniciat e Βὶ et V codices MA contaminatos 
esse. At ne in hanc coniecturam incidamus, vel eo prohibe- 
mur, quod scripturae MA Suidae auctoritate probantur, quam 
haud spernendam esse nemo facile infitias ibit; namque lexieo- 


8* 


116 Victor Coulon, 


graphus procul dubio et librum R et V vetustate superat. Cum 
autem iam Buengerus p. 20 sqq. Schneei rationem refellerit, 
in occupatione huius amplius versari supersedemus. 

Progredientibus igitur in enodanda necessitudine, quae 
inter Suidam et codices MA intercedat, cum de discrepantiis 
supra enumeratis, qualem prae se ferant speciem, in antece- 
denti paragrapho satis dictum nobis sit, proximum videtur 
esse, ut locis, quibus Α et M a parte S stant, eos oppona- 
mus, ubi Α et M adversus S faciunt. Qua in re sic agemus, 
ut primum eos proferamus versus, in quibus et A et M aS 
dissentiunt, deinde eos, ubi M a S, tum eos, ubi A a S dis- 
crepat; quo fit, ut versus quosdam iam in antecedentibus 
tabellis (88 3, 6, 8) enotatos non denuo afferre nequeamus. 
Quibus alii loci addantur litteris , cum RV*' praediti, ubi S 
et à R et a V contra MA adiuvatur. 


vss. MA S 
Equitum: 

506 περιδραμὼν παραδραμὼν 
230 ἐξῃκαςμένος ἐξεικαςμένος 
357 ἐκπιὼν ἐπιπιὼν 
408 ἰὴ παιὼν (παιῶν 'À) dco ἰηπαιωνίςαι 
543 κἄτ᾽ ἐντεῦθεν κἀντεῦθεν 
680 ὑπερεπύππαζόν τέ με ὑπερεπυππάζοντό με 
7101 προκεῖςεθαί coi προςικέςθαι cou 
101 πρότερος πρότερον 
101 ci om. 

188 ce om. 

846 τι τῶν τῶν 

856 καθαρπάςαντες καταςπάςαντες 
Ranarum : 

57 ἀτταταί ἀππαπαῖ cum RV 
138 πῶς γε πῶς 
189 οὔνεκα εἵνεκα 
211 κραιπαλόκωμος κραιπαλαίκωμος 
240 τὸ ναῦλον τὸν ναῦλον cum RV 


290 ποτὲ τότε cum RV 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


vss. MA 

293 τοίνυν γ᾽ 

406 κἀξεῦρες 

519 αὐλητρίεςι — superscripto 
ópyncrpía ἃ pr. m. in M 

585 τύπτοις 

620 ἐπί τε τὰς 

684 κελαδεῖ 

935 κἀλεκτρυόνα 

942 μικροῖς 

967 οὐ μοὶ M, oU μοὶ À 

995 ἐλαῶν 

1302 Μελίτου . 

1428 πέφυκε 

1448 χρηςαίμεθ᾽ icuc εωθείη- 
uev üv 

1450 πράττοντες 


117 


S 
τοίνυν cum RV 
é£cüpec 
ὀρχηςτρίειν cum RV 


C 


τύπτῃ 
. ἔτι δ᾽ εἰς (ἐς RV) τὰς cum RV 


κελαρύζει 
. κολοκτρυόνα 
λευκοῖς cum RV 
οὗμὸς 
ἐλαιῶν 
Μελήτου cum RV 
φανεῖται 
χρηςαίμεςθα εωθείημεν ἂν 


πράξαντες 


Nubium : 


3 ἀπέραντον 
218 βαρυαχέος 
286 μαρμαρέαις ἐν αὐταῖς 
311 αἰθρίας 
416 μήτε ἀριςτᾶν 
436 παράδος θαρρῶν 
511 εἵνεκα 
591 ὑψικεράταν 
648 ἡμιεκτέονί(-ταῖον M) 
703 eic 
813 ἑτέρᾳ (ἕτερα M) 
861 πειθόμενος 
880 δὲ 
965 κριμνώδη 
996 εἰειέναι (idem SC Med. in 
textu et SE inter vss. 
8. v. μήλῳ βληθῆναι.) 
1041 ce pécov λαβὼν ἔχω Y 
1156 τἀρχεῖα 


, 


ἀπέρατον 
βαρυηχέος 
μαρμαρέαιειν αὐγαῖς 
αἰθρίας οὔεης 
μήτ᾽ ἀριςτάν 
θαρρῶν παράδος cum RV 
ἕνεκα 
ὑψικέρατα cum RV 
ἡμιεκτέου 
ἐπ᾿ cum RV 
ἑτέρως 
πιθόμενος 
τε cum RV 
κρημνώδη 
εἰςάττειν 


ς᾽ ἔχω μέεον λαβὼν 
τἀρχαῖα cum RV 


118 
V8S. MA 


Victor Coulon, 


S 


Pluti: 


45 Euvinc 
145 χάριεν ἐν ἀνθρώποιει 
152 ὡς 
185 οὗτος 
242 ὡς 
453 ἀνακςτήςαιτο 
526 cov 
586 xorívu crepávu (-u -u À) 
989 ἕνεκεν 
989 μιςγητίας 
1110 τούτῳ (-u A) 


£uvieic cum BV 
χάριεν ἀνθριώποιει 
εἰς 
αὐτὸς 
εἰς 
ἂν «ςτήςαιτο cum BV 
Col 
κοτίνου crepávu 
ἕνεκα 
μιεητίας eum. RV 
τούτων cum RV 


AÀvium: 
210 xÓcov Aócov cum RV 
345 κάπτεθ᾽ (-rec0' ΑἹ κάμπτεθ᾽. 
523 ἀνδράποδα ἀνδράποδ᾽ cum RV 
658 εαυτοῦ ςοῦ 
692 ἸΠροδίκῳ παρ᾽ ἐμοῦ cum παρ᾽ ἐμοῦ TTpobíku S4V Met. 
S BCE 


198 πιτυναῖα 

941 νομάδεει (-δαιει À) 

1110 αἰετὸν 

1272—'3 ὦ κλεινότατ᾽, ὦ co- 
φώτατ, d γλαφυρύώ- 
τατε [ὦ τριςμακάρι᾽, ὦ 
κατακέλευςον 

1381 λιτύφθογγος À 
λιζύμυθος M 


πυτιναῖα cum RV 
νομάδεςει 
ἀετὸν cum RV 
ὦ τριςμάκαρ, ὦ KkAevórare, ὦ 
ςοφώτατε, | ὦ γλαφυρώτατε, ὦ 
κατακέλουςον 


λιγύμοχθος 


Quam sint paucae hae discrepantiae contra eos locos, ubi 
MA cum $8 concordant, ex hisce numeris facile perspicias: 


MA cum ὃ 
Eq. 38 locis 
Ra. 55 , 
Nb. 53 , 
Pl 45 , 
Av.20 , 


MA contra S 
12 locis 
20 , 
No, 
Ho, 
10 2 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


119 


Neque gravioris momenti sunt lectiones, quibus MA a S 
differunt exceptis aliquot versibus, velnt in Eq. 56, 850, 
Ra. 684, 1428, 1448, 1450, Nb. 371, 436, 813, 1047, PI. 152, 
212, Av. 1212 —13, 1381. Reliquas vero discrepantias omnes 
fere librariorum neglegentia ortas esse manifestum est. 


Iam videamus, num forte M Parisino ἃ non accedente 


gravioribus locis a S dissentiat ita, ut statui possit eum cum 
Suidae scripturis artiore vinculo coniunctum non esse. Qua- 
propter proferantur loci, ubi S adiutore Α adversus M facit: 


vSS. 


18 

36 

15 
104 
324 
368 
1023 
481 
521 
634 
693 
156 
162 
184 
3830 
853 
856 
929 
978 


983 
991 
1150 
1265 
1285 


M 


S—4A 


Equitum : 


κομψευριπιδικῶς 
δράμα 

οὗτος 

ῥέγκει 

βδύλη 

CoU 

περὶ πάντων 
παριςτορῶ 
τάςξεως 

εκύταλοι 

μορμῶν 

ςαυτοῦ 
παράβαλε 
ἐπανέρου 
θαλαττοκομπεῖς 
τούτοις 

αὐτὰς 

τάγκυον 
ἀργαλεωτέρων, ortum ex 


praecedentinpecButépu v. 


xpucivuv 

ἐθέλει 
καταμυλῶν 
καταπαυομένοις 
καςαυρίοις 


κομψευριπικῶς cum. RV 
πράγμα cum RV 
αὐτὸς 
ῥέγχει 
βδύλλει (βδέλλει A) cum RV 
ce cum RV 
περὶ πάντ᾽ cum RV 
παραςτορῶ cum RV 
ctáceuc cum RV 
ckíraAot 
μορμὼ cum RV 
ςεαυτοῦ cum RV 
παραβαλοῦ 
ἐπαναίρου cum RV 
θαλαττοκοπεῖς cum RV 
τούτους cum RV 
ἂν τὰς cum RV 
Tá(nvov cum RV 
ἀργαλεωτάτων cum RV 


xpnciuu cum RV 
ἐθέλειν cum RV 
καταμηλῶν cum RV 
καταπαυομένοιςει cum RV 
xacaupíoici (kaucap- À) cum RV 


Victor Coulon, 


vss. M S—4A 

1370 μετεγραφήςεται μετεγγραφήςεται cum RV 

1405 ἕδραν ἕδραν θ᾽ cum ΕΥ̓͂ 
Ranarum : 

289 d γοῦν cum RV 

290 μὲν μέν γε cum RV 

290 δὲ δ᾽ cum RV 

303 λέγει cum SY λέγειν cum RV 

356 ἴδε εἶδεν 

414 πλευμόνων πνευμόνων 

536 αὐτὸν αὑτὸν 

554 ἀνημιωβολιμαῖα cum SBE ἀνημιωβολιαῖα cum RV 

111 weubolirpou ψευδονίτρου 

804 οὖν γοῦν 

833 ὅπερ ἅπερ 

901 λέξειν λέξαι 

956 ἐμβολὰς εἰεβολὰς (éc- À) cum RV 

991 xóOnvto κάθηνται 

1008 ταῦθα M oorr. ταῦτα cum RV 

1084 ἀνεςτομώθη dveuecruón cum RV 

1466 ve πλῆν ὁ πλήν τ᾽ ὁ (τ' om. A) 

1505 τουτοιςεὶ τοῦτο (τουτὶ À) 
Nubium: 

33 ὦ μέλε᾽ ὦ μέλ᾽ cum RV 
121 τοῖς τοῖειν cum RV 
133 βάλ᾽ βάλλ᾽ 
267 καταβραχῶ καταβρεχθῶ 
436 προςπόλοιει προπόλοιει cum RV 
512 γένοιτο τἀνθρώπῳ γένοιτ᾽ ἀνθρώπῳ 


655 
818 


ἀχρῆος M. corr. 
TUVVOUTOÍ 

1238 πώποτ᾽ 

1254 καίτοι τ᾽ 

1356 ἐπαίχθη 


ἀγρεῖος cum RV 
τυννουτονὶ cum RV 
TU τότ᾽ cum RV 
καὶ τοῦτ᾽ cum RV 
ἐπέχθη cum RV 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


vss. M 
Pluti: 

328 "Apnv 

529 οὔτ᾽ ἐν 

566 δεῖ λαθεῖν αὐτὸν 

512 κομίςῃς 

596 κατὰ μῆνα προκςάγειν 

662 κατεκλίναμεν 
1043 λάβοι 


Àvium: 
299 
491 
649 ἐγώ τε 
414 πέκειν 
496 ἂν 
839 ἀποδοὺς 


κήρυλλος 
τὸν 


121 
S—A 


Aen 

οὔτε 
λαθεῖν αὐτὸν δεῖ 
koufcnc cum RV 


κατὰ ufjv' ἀποπέμπειν 


κατεκλίνομεν 
λάβῃ cum RV 


κηρύλος (κιρ- A) cum RV 


TÓ 
ἔγωγε 
πεκτεῖν (πέκτειν 8) 
αὖ 
ἀποδὺς cum RV 


Quibus ex discrepantiis plurimas levia menda esse libra- 
riorum modo oculorum lapsu modo suo Marte peccantium 


neminem fugit. 


Denique eos enotamus locos, ubi S—M contra Parisinum 


A conspirant: 
Equitum: 

vss. Α 
προεβιάζεις 
εἶθ᾽ ὁ γέρων 
τὼ χεῖρ᾽ 
τὸν λεὼν 
ἰεχύςειν 
ςαφώς 
καλεῖ 
xnpufáce 
ςοφίζει 
ἄκρατα 

μὴ om. 
πῖνε πῖνε 


S—M 
προβιβάξεις 
ὁ δὲ γέρων 
τὼ μὲν χεῖρ᾽ 
τοὐλεὸν cum RV 
ἰεχύειν 
ςοφῶς 
αἰκάλλει 
κυρηβάςει cum RV 
cogízn 
ἄκρατον 
μὴ cum RV 
πῖνε miv' 


122 Victor Coulon, 

vss. Α S—M 

420 κἀγὼ ἐν κἀγὼ 

517 ἤδη om. 

535 χρὴ xpfiv 

5371 ἡμῶν ὑμῶν cum RV 
538 ἔπεμπεν ἀπέπεμπεν cum RV 
542 πρῶτον πρῶτα 

580 φθονεῖθ᾽ φθονεῖςθ᾽ 

580 κομῶει κομῶειν 

611 γενικώτατε γεανικώτατε cum RV 
630 ψευδατραφύξυος ψευδατραφάξυος 
635 βερέεχεθοί τε om. habent cum BV 
673 ἑρπέτω éppétu) 

192 τοῦτον ὁρῶν οἰκοῦντ᾽ ἐν ὁρῶν οἰκοῦντα τοῦτον ἐν 


198 γυπρίοις 
807 παρακόπτου 
849 αὐτοῖς 

804 καλὸν 

024 ἱπτούμενος 
928 ταδὶ 

045 πολίταις 
964 τῶν μυρρίνου 
1121 γνώμαις 
1128 πρὸς ταύτην 
1188 τύχῃ 

1144 καί μ᾽ 

1256 γένωμαί cot 
1277 οὗτος 

1285 xaucapíoia 
1377 ἐμάνθανε 


134 θρία 

2360 γ᾽ ἔχω 

245 πολυκαλύμνοις 
200 δὲ 


γυπαρίοις cum RV 
παρεκόπτου cum RV 
αὐτοῖςι τοῖς 
καυλὸν cum RV 
ἰπούμενος cum RV 
τάδε 
πολλοῖς cum RV 
τοῦ μυρρίνου cum RY 
κόμαις cum RV 
προςτάτην cum RV 
τύχοι 
κἄμ᾽ (κἄμ᾽ S) 
ἔεομαί cot 
αὐτὸς 
καςαυρίοιει (-οἷς M) cum RV 
ἀπέθανε cum RV 


BRanarum: 
Opíu cum RV 
ἔχω 
πολυκολύμβοιει(-οις M) cum RV 
δ᾽ αὖ cum RV 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


vsS. Α 


304 ἀρτίως, φυοά ut varia lec- 
tio commemoratur in M 

369 μὲν et γε habet 

413 ἑκατογκέφαλος 

512 ἔχων om. 

520 dc 

536 v 

531 μᾶλλον τοῖχον 

537 γεγραμμένου 

588 μεταςτρέφειν 


021 πρὶν 
822 λαειαύχαινα 
954 ToUtoic 


964 δὲ om. 

966 εαρκαςμοπιτυοκάμπαι 
1068 παρὰ 

1084 ὑπογραμματέων 
1200 coi 

1280 μου πονῶ 

1302 καρηκῶν 

1814 μὰ τὸν δί᾽ 

1449 κεἰ 

1449 ἐν om. 


123 


S—M 
αὖθις αὖ cum V et R, qui αὖ 
om. 
om. cum RV 
ἑκατοντακέφαλος 
habent cum RV 
ὅτι cum R et V, qui ὅτ᾽ praebet. 
om. cum RV . | 
τοῖχον μᾶλλον cum RV 
γεγραμμένην cum RV 
μεταςτρέφεςθ᾽ ἀεὶ cum V et B, 
qui -cOat om. ἀεὶ praebet. 
πλὴν 
λαειαύχενα cum RV 
τουτουςὶ cum R et V, qui τού- 
Touc exhibet. 
δὲ 
ςαρκαςμοπιτυοκάμπται 
περὶ 
ὑπὸ γραμματέων 
cou cum RV 
βουβωνιῶ cum RV 
Καρικῶν cum RV 
uà tóv cum RV 
εἰ cum RV 
ἐν cum RV 


Nubium : 


14 κατέχεεν 

88 τοὺς cavroÜU τρόπους 
130 εκινδάλμους 

186 τῆς Λακωνικῆς 

358 παλαιογενές 

362 περιβάλλει 


311 χρῆν 
381 αὐτὴν ἐξαίφνης 


κατέχεε 
τὸν ςεαυτοῦ τρόπον 
ςκινδαλάμους 
τοῖς Λακωνικοῖς eum RV 
παλαιγενές 
παραβάλλει (-n S) cum V οἱ R, 
qui -εἰς praebet. 
ἐχρῆν (Τ᾽ om. S) 
ἐξαίφνης αὐτὴν cum RV 


399 πῶς 

425 ἀτεχνῶς om. 
442 baipev 

448 κύρβης 

145 ξυγόθριςον 
967 βόαμα 

995 verb. om. 


1153 κἂν παρῆςαν 


185 ἐπικαθέζηται 
814 "pícruAAoc 
407 écnv 

550 oi 

555 αὐτῶ 

581 ὄντως om. 
581 λημῶντες 
635 λελάμπρυται 
666 ὑπερηκόντικεν 
673 ἀθάρας 

168 εἰειοῦς᾽ 

(85 ἐνδεικνύμενοι 
807 μὲν γὰρ 
1136 τιν᾽ om. 


30 ὑμεῖς 
121 εὐάερον 
165 πανταχοῦ 


257 καινῶν τ᾽ ἔργων 


212 φοινικοῦς 
278 ἔπτατο 

370 τιςαίμεςθ᾽ 
811 τοῦδ᾽ 

448 νῦν μὲν 
639 μέλλω νικᾶν 


Victor Coulon, 


S—M 
πῶς δῆτ᾽ 
habent cum RV 
δέρειν cum RV 
κύρβις cum RV 
Ζζυτώθριςον cum RV 
Bónua 
ἀναπλήςειν (-πλάττειν R) cum 
RV 
κἂν tapa cum RV 


Pluti: 
ἐπικαθίζηται 
ὡς Ἀρίετυλος 
ἐςτι νῦν cum RV 
οἵπερ cum RV 
αὐτοῦ cum RV 
ὄντως 
λημῶντε 
λελάμπρυνται 
ὑπερηκόντιςεν 
ἀθάρης 
ἰοῦς᾽ cum RV 
ἐνδεικνύμενος eum RV 
uév cum RV 
τιν᾽ cum RV 
Avium: 
ἡμεῖς cum RV 
εὔερον cum RV 
πανταχῆ cum RV 
καινῶν ἔργων 
φοινικιοῦς cum. RV 
écénraro cum RV 
τιςαίμεθ᾽ 
τοῦθ᾽ cum RV 
vuv μενὶ (νῦν uevi MR) cum RV 
μελλονικιᾶν cum RV 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 125 


vss. A S—M 

659 dpíctcov ἀρίςτιςον 

694 ἀπείροιει ἀπείροςι 

101 δ᾽ δ᾽ ΟΠ]. 

106 ἐμήριςαν διεμήριςαν (διο- M) cum RV 
142 ἱζομένη ἱζόμενος cum RV 

155 ἐνθάδ᾽ ἐςτιν ἐςτιν ἐνθάδ᾽ 

167 γενέεθαι γενέεθω cum RV 

198 Διιτρεφής Διιτρέφης 

839 ópyacot ópracov cum RV 

874 Κολωνὶς Κολαινὶς cum RV 

919 κατὰ τὰ κατὰ 

941 νομάδαιςι νομάδεςαι (-ca MR) cum RV 
959 εὐφημί᾽ ἔετω εὐφημία 'cru 

1073 ἡμῶν ὑμῶν cum RV 
1324 dc οὐ cum RV 
1467 οὐκ om οὐκ cum RV 
1519 ὥςπερ ὡςπερεὶ (ὥςπερ ἐν S) cum RV 
1562 ἦλθ᾽ ἀνῆλθ᾽ cum RV 

1562 κάτω κάτωθεν cum RV 
1589 ἔνεςτ᾽ ἔνεςτιν 

1593 ἂν om ἂν cum RV 


Quibus ex versibus comparatis apertum est Parisinum 
À cum multo pluribus tum multo gravioribus locis quam 
Ambrosianum M a S differre. In vss. Eq. 61, 79, 211, 517, 
192, 849, 1256, Ra. 473, 621, 1068, Nb. 88, pi. 314, 581, 
Av. 155 ii loci gravioris momenti occurrerunt, quibus À com- 
probante R aut V aut utroque codice a S—M dissentit. lis 
vero omnibus locis, ubi S—M. et a R et a V adversus A ad- 
iuvantur, — sunt enim plurimi, ut ipso locorum indice doce- 
mur — A corruptelas pravasque lectiones praebet, in quibus 
graviores Eq. 152, 400, 538, 611, 635, 945, 964, 1121, 1128, 
1377, Ra. 245, 290, 304, 369, 512, 520, 531, 538, 1280, 1374, 
1449, Nb. 362, 387, 425, 995, 1153, PI. 407, 550, 768, 801, 
1136, Av. 278, 639, 706, 742, 1324, 1467, 1519, 1562 bis, 
1593. 


126 Victor Coulon, 


Haec quamquam ita se habent, tamen quominus cum Buen- 
gero (p. 16) Suidae codicem cum A nulla necessitudine coniunc- 
tum fuisse censeamus hoc obstat, quod librum Α permultis locis 
cum S adversus R aut V aut utrumque codicem conspirantem 
deprehendimus (cf. tabellas initio ὃ 16). Facere igitur non pos- 
sumus, quin ut Ambrosianum M sic etiam Parisinum A artius 
cum S cohaerere existimemus, quamvis infitias ire nequeamus 
librum M proprius quam Α ad Suidae reliquias accedere. Quae 
cum ita sint, haud scio an de Suidae codicumque MA inter se 
ratione haec statuenda sint: Ambrosianum M cum eo libro de- 
perdito, quo lexicographus in excerpendis fabulis Aristopbaneis 
usus est, ad unum eundemque archetypum referendum esse et 
Parisinum A ex codice aliquo originem duxisse, qui archetypo 
S—M fuerit consimilis. Suidas igitur cum M et A singularem 
codicum classem eamque haud contemnendae notae reprae- 
sentat. Neque enim quidquam tribuendum est ei, quod M et 
À imprimis multa menda pravasque lectiones exhibent, cum 
libros XIII et XIV saeculis exaratos vitis sceatere constet. 

Ut autem archetypum singularis familiae S—MA genu- 
inum comici textum melius atque sincerius ea codicum classe, 
cui RV attribuendi sunt, effinxisse atque expressisse iudicemus 
eo commovemur, quod saepissime libros S—MA ut cum uno al- 
terove codicum RV ita solos nonnullis locis integram poetae 
scripturam servavisse tota dissertatione nostra comprobavimu:. 
Ex quo concludere licet libris S—MA optimam et antiquissi- 
mam originem vindicandam esse, fontem vero, unde R et V 
fluxerunt, et vetustate et bonitate inferiorem fuisse illo h- 
brorum S—MA. Illud quidem addere non alienum est Am- 
brosiani M et Parisini A quae sit praestantia, nisi Suidae 
reliquiis adhibitis recte existimari non posse. 

Iam in fine quaestionis nostrae de Eq. Ra. Nb. Pl. Av. 
fabulis non possumus Velseni de Ambrosiano M iudicio non 
assentiri, quod Schneeius in libello suo supra commemorato 
"De Ar. codd. capita duo" frustra labefactare conatus est. 
Accipe ipsa verba Velseni in praef. Eq. p. VIII: "Is liber 
(scil M) diligentissime pictus gravissimi in constituendi: 


poetae verbis est momenti, utpote qui genuinam Aristophanis . 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 124 


manum saepe servaverit solus cum Ravennate, interdum quam- 
vis raro solus". Nemo iam igitur cum Schneeio faciet, qui 
p. 9 Ambrosiani M "prorsus inanem et caducam auctoritatem 
fidemque esse" putavit. Itaque is optimam Nb. Pl. Av. fabu- 
larum editionem criticam paravisse videbitur, qui ut Velsenus 
in Eq. et Ra. sic in Nb. Pl. Av. codicem M ad constituendum 
comici textum adhibuerit. 

Aique etiam Parisinus Α non temere tamquam liber de- 
terior neglegendus est. Quem codicem ad eandem familiam 
atque S—M referendum esse supra vidimus. Ad confirmandam 
autem nostram de libro A sententiam non alienum est monere 
Schneeium in alio libello, qui inscribitur: "De Aristophanis 
manuscriptis quibus Ranae et Aves traduntur" (Hamburgi 
1886), p. 7 Ranarum lectiones quasdam conspicuas enotasse, 
ex quibus colligendum ei videbatur "Parisini archetypum 
idem esse atque Ambrosiani". Iam locos a Schneeio enume- 
ratos, ubi AM adversus RV concordant, proferimus: "v. 53 
ἐξαίφνης πρὸς ἐμαυτόν, v. 157 καὶ πολὺν χειρῶν κρότον transp., 
v. 1035 τεχε (sic!), v. 1418 πλούτων (pro ποιητήν }), v. 103, 
124, 191, 193, 197, 222, 268, 286, 291, 296, 300, 304. 308, 
329 ete." Quibus ex versibus delendus est v. 1418, ubi vir 
ille doctus Velseni apparatum criticum non recte inspexit; 
AM enim idem praebent quod RV, scilicet ποιητήν. Locis 
autem a Schneeio enotatis addere iuvat e Velseni supellectile 
critica vss. 359, 374, 375, 389, 409, 488, 519, 543, 565, 611, 
620, 625, 627, 671, 748, 800, 829, 880, 892, 907, 939, 942, 
946, 949, 1021, 1067, 1182, 1186, 1188, 1195, 1228, 1302, 
1394, 1422, 1482. Quae cum ita sint, hoc persuasum nobis est, 
si quis omnibus ex partibus in codices RVMA accuratius et 
diligentius inquiret, eum operam haudquaquam inutilem in 
codicum nostrorum generibus recte diudicandis et aestimandis 
praestaturum esse. 

δ 117. 

Proximum est, ut videamus, num duae reliquae ex sep- 
tem ilis fabulis, quae et R et V adservantur, Vespas dico 
et Pacem, ita traditae sint, ut consensus inter S et RV de- 
prehendi possit. 


138 Victor Coulon, 


In Vespis, quarum versus 185 e codice Aristophaneo 
in Suidae lexicon recepti sunt, S 221** cum V adversus R, 
12i cum R adversus V congruit. Atque graviora vitia R 
vitavit S locis 6 (in vss. 511, 673, 792, 1083, 1267, 1293) 
itemque omnia levia peccata et menda R (in vss. 135, 454, 
506, 507, 609, 695, 712, 788, 1035, 1080, 1297, 1364). Uno 
solo loco S eandem pravam lectionem atque R amplexus est; 
in v. 1364 enim uterque semel-oüroc praebet, cum in cett. 
codd. recte οὗτος οὗτος inveniatur. Sed vix quicquam mo- 
menti tribuendum est huic loco, utpote cum scriptura SR e 
mero librariorum errore orta sit. Atque etiam corruptelae et 
vitiosae lectiones V gravioris momenti apud S desunt (in vss. 
429, 900, 1069, 1307, 1374) exceptis duabus (in vss. 1066, 
1374). Locis 6 (in vss. 454, 505, 510, 724, 1213, 1268) levia, 
quae librario debentur, menda V a S absunt, exhibentur 3 
locis (in vss. 1366, 1458). Locis autem 6 in S 8 allatis lexico- 
graphus cum uno alterove dett. codd., imprimis cum Parisinis 
BC, et à R et a V differt. In quibus 5 habemus, ubi verum 
praebetur a S et BC in vss. 655, 668, 674. 741, 1474, quo- 
rum 741, 1474 gravioris momenti sunt. His adiungendi sunt 
17 loci, ubi Suidae propriae scripturae inveniuntur. Atque 
verum lexicographus solus servavit in v. 504. Quae cum ita 
se habeant, etiam in Vespis S neque cum R neque cum V 
arta quadam cohaeret necessitudine. 

Neque in Pacis fabula, cuius versus 221 e codice Aristo- 
phaneo excerptos lexicographus protulit, S cum codicibus RV 
ulla affinitate coniunctum esse apparet. Locis enim 4, ubi S 
cum V contra R facit (in vss. 17, 193, 607, 790) levia menda 
R vitata sunt. Inter 5 autem illos locos, quibus SE a V dis- 
crepant, 3 sunt, ubi vitia V a S absunt (in vss. 76, 496, 711): 
reliquis duobus locis (in vss. 63, 187) S peccata R amplexus 
est. Quibus opponere licet 5 locos, ubi S cum Parisino B et 
Aldina editione contra RV consentit (in vss. 542, 628, 640, 
1029, 1031). Atque verum praebent S—B Ald. in vss. 628, 640, 
1029. Addendum est, quod 26 Suidae propriae nobis occurre- 
runt lectiones. In quibus non desunt loci, ubi lexicagrapho 
soli veram debemus scripturam (in vss. 496, 537, 747, 959). 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 129 


Àb antiquissimis igitur manuscriptis RV, quibus Eq. 
Ra. Nb. PL Av. Vp. Pc. fabulae integrae adservantur, Suidae 
codicem in omnibus septem illis fabulis separandum esse 
manifestum est. 

Venio nunc ad quattuor reliquas fabulas. Atque ut ab 
Acharnensibus ordiar, quorum versus 288 lexicographus 
e codice Aristophaneo descripsit, 27 locis S cum eodd. ABCI'A 
eontra R, 12 locis cum R contra ΑΒΟΓΔ facit. Omnia graviora 
viia R a S vitatas vides (in vss. 85, 218, 279, 333, 639, 
184, 806, 908, 973, 1035, 1126) itemque levia peccata R 
(in vss. 10, 622, 687, 802, 843, 863, 1122, 1181) praeter 
vss. 463, 590, 1110, 1170, 1179, quibus tamen 5 locis nihil 
tribuendum est; librariorum menda sunt. Contra vitia codd. 
ABCTIA apud S comparent 8 locis (in vss. 116, 330, 351, 
393, 535, 640, 658, 1158) excepto v. 1160. In quibus 3 
gravioris momenti deprehendimus (in vss. 351, 393, 640) 
Levia menda ABCIA 6 locis S non amplexus est (in vss. 
230, 741, 772, 812, 1099, 1190). Adiungendi sunt 4 loci, 
ubi S cum RACÉ a BA discrepat: 627 τοῖς ἀναπαίςτοις émí- 
uuev S—RAB oorr. Cl, τοὺς ἀναπαίετους ἐπίωμεν B pr. A, 
634 ὑμάς S—RACTI, ἡμάς BA, 847 ἀναπλήςει S—RACT, ce 
ἀναπλήςει (καταπλήςει B) BA, 1088 δειπνεῖν S—RACT, berrvei 
yàp BA. His omnibus locis oppositae sunt 54 Suidae pro- 
priae lectiones, in quibus 25, quae separatis reliquis 29, quas 
ipsi lexieographo eiusque librariis p. 111 imposuimus, iam 
in codice Aristophaneo a S adhibito traditae fuisse nobis 
videntur. Atque verum S solus fideliter servavit 12 locis (in 
vss. 26, 119, 127, 158, 171, 441, 581, 843, 916, 971, 991, 
1177). Itaque cum S vitia codd. ABCTI A 8 locis amplectatur, 
omnes contra graviores corruptelas R evitet, uno denique loco 
gravissimi momenti, in v. 1155 scripturam ABCA ἀπέλυςεν 
ἄδειπνον adversus R ἀπέκλειςε δεινῶν tueatur verbis illis qui- 
dem ἀπέλυςεν ἄδειπνον transpositis, hoc statuere non dubito, S 
cum R artiore vinculo coniunctum non esse, immo ad ABCI A 
aspirare, quamvis cum hisce codicibus non plane congruat. 

De Eeclesiazusis, quarum 233 versus Suidas ex 
codice Aristophaneo in schedas suas recepit, Carolus Kuehne 


XIII, 1. 9 


130 Victor Coulon, 


(De codd. qui Ar. Ec. et Ls. exhibent, p. 23) haec dixit: "Qua 
ex collatione (scil. eorum locorum ubi S adversus [ a parte 
R stat) perspicitur Suidam cum Ravennate arctius cohaerere 
quam cum libro ['; nam multa vitia huic codici propria vitavit, 
quorum graviora inveniuntur vss. 379, 393, 398, 425, 611, 
668, 676, 693, 751". Quamquam multa vitia et menda Γ 
ἃ S abesse non nego, tamen viri illius docti sententia aliquid 
dubitationis mihi inicit, et quia non desunt loci, quibus 5 
vitia f amplexus est (in vss. 34, 115, 235, 266, 283, 587. 
678, 688, 689, 1086, 1101, 1119, in quibus 235, 266, 689. 
1086, 1119 gravioris momenti) et quia vitia et peccata R 
(in vss. 162, 168, 180, 256, 283, 291, 651, 681, 684, 687. 
688, 692, 741, 932, 1126, quorum sex graviora 180, 651. 
681, 684, 688, 932) apud S non comparent exceptis vss. 
417, 683, 694, 733, 973. Quibus 5 locis non multum tri- 
buendum est; vss. 683, 733, 973 calami lapsu orti, verba 
ἄν in v. 417 et τοῦ in v. 694 a librariis male inserta sunt. 
His omnibus discrepantiis 28 lexicographi proprias lectiones 
opponimus. À quibus quamquam 12 p.111 segregavimus, 
utpote quae ipsius Suidae vel eius librariorum incuriae ad- 
numerandae nobis viderentur, tamen reliquae 16 codici Aristo- 
phaneo a Suida in usum vocato adscribendae sunt. Cum autem 
in 4 vss. (78, 235, 473, 1121) ex 106 illis locis S ipse solus, 
in vss. 366, 611 cum Parisino B verum, denique in v. 1002 
vestigium veri servaverit, quin S cum neutro codice plane 
congruat, mihi quidem dubium non est. 

Lysistratae versus 202 ex codice Aristophaneo de- 
promptos Suidas protulit. Qua in fabula cum vss. 62— 131. 
200—267, 820—890, 1098—1236 desint in BCLA et L iam 
in v. 1034 desinat, difficile est diiudicatu, quae ratio inter 
Suidam et familias R et BCLA intercedat. Locis 19 S—BCLA 
a R, aliis 10 S—R a BCLA discrepant. Omnibus autem 19 
illis prioribus locis S—BCLA verum exhibent excepto v. 170, 
ubi et R et S—BCLA peccaverunt. Porro inter 10 eos locos, 
ubi S cum R adversus BCLA concordat, 5 habemus (in vss. 
27, 43, 189, 810, 1243), ubi S—R vitia alterius familiae 
vitaverunt; reliquis 5 locis S contra BCLA vitia αὶ am- 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 131 


plexus est (in vss. 360, 1004, 1028, 1073, 1244). Unde mea 
quidem sententia colligere non licet lectiones S propius a 
R quam ἃ BCLA abesse, cum nesciamus, utrum 25 illis 
locis, quibus lexicographum a solo R differre p. 89 sqq. vidimus, 
8 etiam ab integro archetypo BCLA discrepuerit necne. Quod 
iam Buengerus p. 59 optimo iure monuit. Neque vero totum 
me applicare possum ad virum illum doctum, qui p. 69 sic 
existimavit "singularis codicum familiae quasi specimen fuisse 
Suidae codicem XI fabularum Aristophanearum, quamvis in 
Lysistrata Suidanae lectiones propius a He quam a BCLA 
absint". Cuius sententiae prior illa quidem pars mihi pro- 
batur, utpote cum praeter 19 eos locos, quibus S— BCLA 
a R et 10, quibus S—R a BCLA dissentiunt, S 25 locis 
contra solum R, 17 contra utrumque codicum genus faciat 
neque raro solus fideliter verum exhibeat (in vss. 115, 221, 
223, 231, 235, 241, 461, 549, 787, 844, 1111, 1127, 1153), 
denique in vss. 64, 113 ansam praebeat verae lectionis resti- 
tuendae. Ád comprobandam vero alteram sententiae suae 
partem Buengerus probabilia argümenta non adhibuit. Nam 
cum illud, quod iam supra diximus, de lacunis codicum 
BCLA communibus suspicari liceat, tamen ex iis minime effi- 
ciendum est, Suidam artiore quadam cognatione cum R vel 
cum archetypo R coniunctum esse. Alterum argumentum, 
quo Buengerus opinionem suam commendavisse atque con- 
firmavisse sibi videbatur, est hoc (p. 58): “οἱ Ri scholia ver- 
suum 376—404 deesse nec apud Suidam ex versibus 367 —413 
fragmentum ullum extare". Quod, nedum firmum atque cer- 
tum sit, ne veri quidem simile esse cum eo edocemur, quod 
saepe eiusmodi lacunae apud lexicographum obviam nobis 
fiunt, quas ab ipso Buengero p. 58 notatas invenias, tum 
eo, quod in Eq. fabula, quamquam pariter ac nostro loco 
libro R scholia desunt versuum 216—1408, tamen S per- 
multos ex his versibus protulit Buengerus igitur lacunis 
omnino nihil tribuere neque quidquam aliud pro certo affir- 
mare debebat nisi hoc: "singularis codicum familiae quasi 
specimen fuisse Suidae codicem XI fabularum Aristopha- 
nearum". 
9* 


132 Victor Coulon, 


Restat, ut de Thesmophoriazusarum apud Suidam 
reliquiis dicamus. Qua in fabula, cuius 176 versus lexico- 
graphus e codice Aristophaneo excerpsit, permagnus numerus 
locorum invenitur — 63 in 8 14 a nobis allatos habes —, 
quibus S a R discrepat. Veras autem probabilesve scripturas 
S solus plus 30 locis servavit et hic illic ansam dedit genuinae 
comici lectionis recuperandae. Quae cum ita sint, non possumus 
Buengero non astipulari, qui p. 54 magnam esse in Thes- 
mophoriazusis recensendis Suidae auctoritatem monuit. Illud 
sane, ne quis lexicographi singulari in nostra fabula bonitati 
multo plus tribuat quam par est, Buengeri sententiae addimus, 
quod in Th. prae ceteris decem fabulis S bonae notae lectio- 
nibus quasi abundet atque affluat, mirum non esse, utpote cum 
praeter R omnes codices in textu huius fabulae constituendo 
nobis desint. 

Iam cum in Vp. Pc. Ach. Ec. Ls. Suidam neque cum R 
neque cum uno alterove ceterorum codicum plane congruere, 
sed modo alterius codicum generis, modo alterius scripturas 
amplexum esse, multis denique locis ab utroque codicum 
genere differre docuerimus, haud scio an iure sumamus lexi- 
cographum reliquias suas omnium undecim fabularum ex 
singulari illa editione hausisse, cuius quinque fabulae (Eq. 
Ra. Nb. Pl. Av.) in MA integrae extant, nisi quod Parisino 
Α etiam Acharnenses et Ecclesiazusae usque ad v. 282 ad- 
servantur. Nam cum Suidas in quinque illis fabulis, quae 
codicibus MÀ traditae sunt, plurimis locis cum M et A 
faciat, si in proferendis versibus reliquarum fabularum lexi- 
cographus libro quodam alterutri codicum R et V generi 
gemino usus esset, certe unus alterve codicum nostrorum 
tam mire cum lectionibus S conspiraret quam M et AÀ in 
Eq. Ra. Nb. Pl. Av. Quae cum secus se habeant, tria codicum 
Aristophaneorum genera discernenda sunt: primum R, alterum 
V, tertium S—MA. Atque ut uno oculorum obtutu cognoscas, 
qua ratione Suidas cum codicibus coniunctus sit, hoc stemma 
apponimus: | 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 133 


ἃ (archetypus) 
a BP 
SM! 
S 
Α 


M 


Sic fere illustranda nobis videtur Suidae codicumque 
inter se ratio et necessitudo. Ut autem perspici possit, qualem 
prae se ferat formam atque imaginem universa fabularum 
Aristophanearum recensio, etiam inquiratur necesse est, quae 
ratio scholiis Aristophaneis et cum codicibus nostris et cum 
Suidae excerptis intercedat. Quam totam quaestionem in libro 
posteriore aggredi atque absolvere conabimur. 


134 Victor Coulon, 


LIBER POSTERIOR. 
δ L 


Haec altera pars quaestionis nostrae criticae in Aristo- 
phanis fabulas in comparandis scholiorum lectionibus cum 
codicum R et V aut eorum scripturis, qui in Acharnensibus, 
Ecclesiazusis, Lysistrata pro V adhibendi sunt, versabitur ita 
quidem, ut primum eae tractentur lectiones, quibus scholia 
cum V vel cum iis, qui pro V sunt, codicibus a R dissentiunt, 
deinde eae, quibus a parte R adversus V vel eos, qui pro V 
sunt, libros scholia stant, tum de iis disseratur locis, ubi 
scholia contra utrumque librorum genus faciunt, denique de 
lis, ubi scholiasta praeter eam scripturam, quam in textu suo 
invenit, varias lectiones commemorat. 

Qua in re tractanda praeter Duebneri editionem scho- 
liorum, quam non omnibus ex partibus accuratam et perfec- 
tam esse satis constat, et praeter À. Martini collationem scho- 
liorum R, Guil. Rutherfordii editione scholiorum codici R ad- 
scriptorum usus sum, quae a criticis non tam magna eum laude 
quam acri cum vituperatione excepta est, Atque ut omittam 
Α. Roemerum, qui multo longius quam par est in vituperando 
Rutherfordio progressus esse videtur, in libro suo, qui in- 
scribitur: "Studien zu Aristophanes und den alten Erklürern 
desselben" (Leipzig 1902), Zacherus in Parergis suis (Phil. 
Suppl. vol. VIL, 1899, p. 498 —529) et I. van Ijzeren in Mnem. 
Nov. Ser. XXVIII, 1900, p. 176 sqq. in quaestione sua: "De 
variis lectionibus a Rutherfordio e scholiis Aristophaneis erutis' 
Brittannici illius critici librum acri subtilique ingenio et iudicio 
percensuerunt. Quae cum ita sint, in Rutherfordii scholiis 
Aristophanicis adhibendis summam cautionem adhibui. 

Haec igitur fundamenta posterioris huius libri erant, cum 
meliora deessent. Atque praeter Duebneri, Martini, Rutherfordii 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


135 


libros etiam duae dissertationes mihi praesto fuerunt, una 
I. Augsbergeri, quae inscribitur: "Die Scholien zu Aristophanes' 
Fróschen im, cod. Venetus A" (München 1880), altera, quae 
est diligentissima dissertatio inauguralis de scholiis in Ari- 
stophanis Lysistratam a Gustavo Stein scripta (Gottingae 1891). 


Caput I. 
δ 2. 


Ut autem ab iis locis initium capiamus, quibus scholia 
eum V aut iis, qui pro V sunt, codicibus adversus R faciunt, 
has enotavimus singulas, quae nobis occurrerunt, discrepantias : 


vss. Sch.—V R 
Equitum: 
4 αὐταῖει ὕ αὐταῖς 
32 ἡγεῖ γὰρ ἡτῆ cott 


61 εἶθ᾽ ὁ γέρων 


62 μεμακκοακότα τ. Cf. Z. 
Ar. St. p. 13. 

10 ὀκταπλάσοντ 

133 δύο. De hac forma duali 
cf. Schanzi praef. Platon. 
vol. VII S 10. 

140 ἔτι 

147 κατὰ θεῖον 

161 καταγελᾷς 


190 τουτί ce μόνον T 

212 πρὸς ckéAoc (κέλος V) r. 
Cf. Z. Ar. St. p. 43. 

282 v) Δία ἡ 

ábekareUTOUC τῶν 

389 dc ἂν 

ἔγωγε 

414 v. habent 


ὁ δὲ γέρων τ. Cf. v. p. 41 al- 
latum. 
μεμακκοηκότα 


ὀκταπλάεια 
δύω T 


om. Ὁ 
καταθείων TT 
καταγελάι [7 Idem mendum 
in Ach. 1081. 
τουτί μόνον ς᾽ 
τὸ ςκέλλος 


νὴ AUC 
ἀδεκατεύτῶων (sio) T 

ὡς ἐὰν 

ἐγὼ T 

v. om. 


136 


vss. Sch.— V 

433 *"xAdev cc μακρὰ κελεύων 
468 ευμφυςεώμενα 

471 ἐπὶ 

487 xoi xpavóv 

493 ἐπέγκαψον 


508 ἔπη Aé£ovrac 


529 ἦν 

532 οὐκ ἔτ᾽ ἐνόντος 

580 ἀπεετλεγγιςμένοις 

608 ἔφθη tt 

623 ἡδόμεςθά 

630 ψευδατραφάξυος 

634 Σκίταλοι 

641 é£ápa£zaTdT 

646 τῶν δ᾽ — διεγαλήνηςεν 
praef. Cf. Z. Ar. St. p.101. 
περιεκόκκυςα. Cf. v. p. 13 
prolatum. 

1736 οἷοί T 

751 eic TO πρόςθ᾽ ἐχρῆν 


697 


488 cupüvT 
806 «τεμφύλων tT 
936 ἐλθὼν. Cf. p.4A7ad P1. 328. 
1018 δάκνων V!, Aáckuv V?, 
γρ. λάεκων schol. V, r. Cf. 
Ach.1046, ubi et codices 
et scholia Aóckuv ex- 
hibent, et Hesychii glos- 
sam Aáckouct κύνες : bÀax- 
ToOci. 
1020 xaraxpáZouct 


Victor Coulon, 


R 
κλαίειν ce πολλὰ κελεύςας 
ευμφυςώμεθα ΓΤ 
ἐν r. Cf. Z. Ar. St. p. 82. 
κεκραγὸν TT 
ἐπέγκαμψον TT Cf. similia men- 
da ad Av. 245 p. 66 congesta. 
λέξοντας ἔπη τ. Cf. Porsoni 
praef. Eur. Hec. p. LVIII. 
ἐνῆν t 
οὐκ éovroc (sic) 
árecrerricaevoic. (510) ἘΤ 
ἔφη 
ἡδόμεθά ἡ 
ψευδάτράφαξυς (sic) 
Σκύταλοι 7 
ἐξήραξα 
οἵ δ᾽ --- διεγαλήνιςαν 


περιεκόκκαυςα 


oit tT 
ἐς τὸ πρόεθε χρὴ τ. Cf. Z. Ar. 
St. p. 115 sqq. 
μικρῶν 
«τεμφύλῳ 
ἐλθεῖν r. Cf. Ζ. Ar. St. p. 128. 
χάεκων 


κατακρώζουει τ. Cf. idem ver- 
bum in Av. 2: ἥδε δ᾽ αὖ κρύξει 
πάλιν. 


vss. 
1039 
1046 


1056 


1110 
1158 


1171 
1225 


1949 
1271 


1323 
1368 


18 
217 


252 


308 
344 


369 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch.—V 
ὥςτε. 
δ᾽ μόνον cbnpoüv τεῖ- 
χός écr καὶ ξύλων litt. 
ὧν in ras. V; υρ. καὶ 
ξύλινον in mg. adscr. 
V?. abnpoüv τεῖχός 
écrr καὶ ξύλινον lemma 
schol. V 
καί κε γυνὴ φέρει (φέροι 
Schol. recte). De εἰ et οι 
inter se commutatis cf. 
ad Vp. 1458 p. 21. 
*fjón 
οὖν ὁ bpácov (bpáccov V) 


γε 

Tu V! et schol. τ. Cf. Z. 
Ar. St. p. 134. 
κυλίνδετ᾽ elcu 

οὗτος 

ἰοςτεφάνοις 

ὑπολίοςποις r. Cf. Z. Ar. St. 
p. 140. 


R 
ὡς 77 


ὃ μόνον σιδηροῦν ἐςτι τεῖχος 


καὶ ξύλων 


καί γε γυνὴ φέροι {7 


elcu 
ὁ bpácuv 8| " 
ὁ bpácov R? om. οὖν 
om. T 
τοι (idem V?)-Hr 


κυλίνδετέ μ᾽ εἴτω 
αὐτὸς 7 
ἰοςτεφάνοιειν T 
ὑπολίποις 1H 


BRanarum: 


πρίν γ᾽ ἂν 
κραιπαλόκωμος 

T ἄρα (τ᾽ ἄρα lemma 
schol rec.) 

ὁδὶ δὲ 

φλέγεται τ. Cf. Eritz- 


schium ad ἢ. v. 
"τούτοις αὐδῶ V et lem- 
ma schol. V sec. Augs- 
berg. p. 23. 


πρὶν ἂν (idem lemma schol. R) | 
κραιπαλαίκωμος (idem lemma 


schol. R) 77 
γὰρ 


ὁ δὲ 


φέγγεται (corr. ex φθέγγεται) 


τούτοις ἀπαυδῶ(τούτοιειν ἀπαυ- 


δῶ lemma schol. Ald.) 


181 


138 


v88. 


439 


Victor Coulon, 


* 


Sch.— V 
ἀλλ᾽ ἢ 


560 αὐτοῖς τοῖς 


621 
130 


841 


894 


929 
961 


1075 


1144 


1356 


3 


104 
306 


398 


311 
980 


622 
638 
650 


πλὴν 

προςελοῦμεν (προςελε- 
λοῦμεν lemma schol. R) 
μέλαιναν t Cf. Blaydesii 
adnot. ad h. v. 

ὧν ἂν ἅπτωμαι λόγων 
(Schol.in adnot. ad ν.815) 
γρυπαιέτους 
ἐκομπολάκουν 


κἀκβάς τινα (Schol in 
adnot. ad v. 992) 
ἐκεῖνον (lemma schol. 


R 
à'ütt 
aUroict haplographia. 
πρὶν TT 
προυςελοῦμεν r.Cf. Fritzschium 
ad h. v. 
μέλανα 


ὧν (sic) ἅπτομαι λόγων t 


γρυπεαίτους T 
ἐκομπαλάκουν (idem lemma 
schol. R) 77 

xakBaa τινὰ (sic) {7 


ἐκεῖνος r. Cf. Fritzschium ad 


rec.) h. v. 
Κρῆτες Κρήτας ΤΥ 
Nubium: 
ἀπέρατον ἀπέραντον. Quam lectionem 
scholia non recte damnant. 

v. habent v. om. 

ὑψερεφεῖς (lemma schol. ὑψηρεφεῖς T 

6) 

παλαιγενές (lemma schol. παλαιογενές 

rec)t 

αἰθρίας οὔεης αἰθρίας τ. Cf. v. p. 25 tractatum. 

ψεκάζομεν ψακάζομεν τ. Cf. ad Ach. 1150 
p. 86. 

v. habent v. om. 

*nÓTepa πότερον 


εἶτ᾽ ἐπαΐειν schol. V le- 
gisse videtur, cum sec. 
Duebn. p. 437 τὸ δὲ érrai- 
εἰν ἀντὶ τοῦ αἰςθάνεςθαι 
praebeat. 


ἐπαΐοντ᾽ (idem lemma schol. R 
sec. Rutherf.) Cuius scripturae 
defensionem cf. in G. Her- 
manni adnot. ad. h. v. 


vss. 
1073 
1246 


1367 


17 


32 
12 


146 
203 
256 


298 
424 
438 
454 


410 
510 


524 
539 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 139 


Sch.— V R 
ἐκιχλιςμῶν καχαςμῶν 
ἀποδώςειν cov δοκεῖ ΓΤ. ἀποδώςειν μοι δοκεῖ 


Testes enim apud Ari- 

stophanem (in Vp. 1412, 

Pl. 891) semper mutos 

esse monuit  Beerius 

(De num. histr. p. 116). 

ácócrarov (V sec. Herw.) ἀξύςτατον r. De formarum civ 
et ξὺν usu cf. Meisterhans 


p. 220, 46. 
Pluti : 

ἀποκρινομένουι Cf. v. ἀποκρινομένῳ 

p. 36 tractatum. 

τὼς . πρὸς 

πύθηςθε πύθοιςθε HT. Cf. similia menda 
p.21 ad Vp. 1458. 

*roÓ (sup. τῷ V) τῷ 

Ἐδειλότατον δειλότατος 

παρόντ᾽ παρόντας Ὑ Eodem vitio me- 
trico R praebet ἐγκατακλινοῦν- 
τες pro -κλινοῦντ᾽ in v. 621 et 
δᾷδας pro δᾷδ᾽ in v. 1041. 

καὶ kpauraAdvra T κραιπαλῶντα 

γέ τοι (lemma schol. rec.) uévrort 

v. habent v. om. 

καθάρματε (lemma schol. καθάρματοι ex interpretatione 

rec.) schol. καθαρμάτους (pro xa- 
θάρματα) δὲ αὐτούς qncv κτλ. 
ortum videtur. 

ἐμέ τε ἐμὲ T 

διανείμειεν (-μειε lemma διανέμειεν t 

schol. Θ) 

κινδυνεύων κινδυνεύειν {7 


ἐπεγείρουςαι ἐπαγείρουςαι tT 


140 


V88. 


621 


626 
681 
696 
112 
193 
«69 
. 833 


996 

999 
1008 
1020 
1031 
1037. 


1041 


1041 


Victor Coulon, 


Sch.— V 
ἐγκατακλινοῦντ᾽ (lemma 
schol 0) 
eUTpemicuéva 
ἥγιζεν 
npocjav (-ἥειν V) 

v. habent 
οὖν 
veuvr|toiciv 
v. habent 


τοῦ πίνακος 
προςέπεμψεν T 
ἐπ᾽ ἐκφορᾷ TT 


xpóacr. Cf. v. p. 39 tracta- 
tum. 

v. habent 

τηλία (ma, sic lemma 
schol. R sec. Rutherf.) HT 


crépavov (schol. in ad- 
not. ad v. 959) 


δᾷδ᾽ (schol.in adnot. ad v. 
959). Numerum singula- 
rem rectum esse confir- 
matur verbis τὴν δᾷδα μή 
povrpócoep'v.1052,quae 
anus adulescenti dicit. 


R 
ἐγκατακλινοῦντες T 


εὐπρεπιςμένα 77 
ἠίτιζεν {7 
προςκήει ΥὟΤ 
v. Om. 
om. t 
γεωνήτοις T 
v. om. Librarius, cum vss. 833 
et 834 idem initium κομιδῇ 
μὲν οὖν praebeant, primum 
versum neglegentia praeteriit. 
τοὺς πίνακας {7 
προςαπέπεμψεν 
ἐπεκφοράν, quod ἐπ᾽ ἐκφορὰν 
Scribendum est. 
χροιάς 


v. om., 8βοσ. in mg. R*? 
TnMac. Cuius substantivi ex- 
plicationem vide apud Roe- 
merum (Stud. zu Ar. p. 13). 
crepávouc r. Cf. Blaydesii Add. 
et Corr. p. 416. Comicum for- 
mà plurali usum esse vel versu 
1089 probatur, ubi ebrius ille 
adulescens plures coronas se 
habere indicat hisce verbis: 


βούλομαι --- ἀναθεῖναι τοὺς 
ςτεφάνους τούςδ᾽ ὡς ἔχω. 
δᾷδας 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


vss. Sbh.—V 
1081 ἐπιτρέπων (lemma schol. 
R) 


1085 εὐυνεκποτέ᾽ écri καὶ τὴν 
τρύγα ce schol et V!, 
cuvexmoré ἔετι coi καὶ 
τὴν τρύγα (sic) Υ ὃ 

1089 Τοὺς 

1110 τέμνεται (in mg. vp. γίνε- 
ται V). Cf. v. p. 40 trac- 
tatum. 

1117 ἐπεμελεῖςθ᾽ 

1146 κατέλαβες 

1148 "ἐνθάδε 


141 


R 

émcrpéyuv, unde editores 
recte futurum ἐπιτρέψων re- 
stituerunt, nisi quod Leeu- 
wenius sine ulla probabili 
causa ἐπιτάξιων scripsit. 

οὕνεκά ποτε ἐεςτί coi xai τὴν 
τρύγα. Cf. v. p. 40 tractatum. 


ὡς 
γίνεται 


ἐπιμελεῖςθ᾽ ΤῊ 
κατέβαλες ΥΥ 7 
ἐνταυθοῖ 


AÀvium : 


43 ἔχοντε r. Cf. ζητοῦντε in 
v. 44 et καθιδρυθέντε in 
v. 45. 
692 TTpobíku παρ᾽ ἐμοῦ 


105 δὲ καλοὺς 
169 τοιάνδε (lemma schol. 
rec.) 
712 laxyov r. Cf. v. p. 97 
tractatum. 
806 ἀποτετιλμένῳ τ. Cf. Bl. 
Α. C. Gr. p. 59 ad Av. 
806. 
926 co δ᾽ dt 
978 ἐν 
1001 προςτιθεὶς (lemma schol. 
R. sec. Rutherf)t ex 
v. 1004. 


ἔχοντες 


παρ᾽ ἐμοῦ TTpobíku (idem schol. 
in adnot. ad Nb. 361) τ. Cf. v. 
p. 57 tractatum. 

om.T 
τοιάδε τ. Cf. v. p. 58 tractatum. 


ἴαχον 
παρατετιλμένω (510) 
εὺ δὲ 


om.T 
TtpocOcic 


142 


v8S. 


1378 


1508 


288 


318 


446 
483 


511 
513 


102 


124 


849 
917 


Victor Coulon, 


Sch.— V 
φιλύρινον 


τουτὶ 


R 
φελύρινον (idem lemma schol. 


R sec. Rutherf) t 


ταυτὶ ΓΤ 


Vesparum: 


παχὺς. Recte schol. V 
explicat : παχὺς δὲ πλού- 
ειος. 

ταῖν θεαῖν. Iure editores 
τοῖν θεοῖν scripserunt 
auctore Cobeto, cuius 
cf. Var. Lect. p. 69 sqq. 
ῥιτῶν 

ξυνωμότας r. Cf. v. 488. 


πεπνιγμένον 
χοιριδίοις 


ἔλαιον (86}0]. in adnot. 
ad v. 701) r. Cf. de hoc 
loco Roemerum, Stud. 
zu Ar. p. 21. 
κωλακρέτου r. Cf. Mei- 
sterhans p. 74. 
διατρίψεις 7 

τῷ κοινῷ τ᾽ ἐμοὶ (γέ μοι 
lemma schol. V) 


ταχὺς {7 Eodem mendo ΒΓ τα- 
χεῖαν pro παχεῖαν in Ec. 1048. 


τῶν θεῶν 


ριγόν (sic) FT 
ξυνωμὸ (sic sec. Blayd. in Add. 
et Corr. p. 469). 

πεπηγμένον TH- 
xoipíoic, quod xoipeítotc scriben- 
dum esse iure monet Meinekius 
in Vind. Ar. p. 29. Cui lectioni 
favent verba schol. V : (cuc ὅτι 
χοῖρος προςαγορεύεται τὸ τυ- 
γαικεῖον αἰδοῖον. Item Richteri 
coniectura κωλῇ pro frigido illo 
φωνῇ in v. 572 commendatur 
adnotatione schol. V, ubi verba 
illa dpceva et θήλεα haud dubie 
ad rà aiboia spectant. 
ἄλευρον (idem lemma schol. V) 


κωλαγρέτου KR corr. 


διατρίβεις 
τῷ κυνῷ γέ μοι [Ὁ Ortum prop- 


ter κυνί antecedentis v. 


vss. 
997 
1045 


1065 


1240 
1297 
1364 
1433 


: 1502 


63 
130 


658 
140 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 143 


Sch.— V 
*ánéquYe 
ávaAbeicquod optime ex- 
plieatur glossa R £npóc. 
*aíb' (in lemmate, οἵδ᾽ 
in explicatione) érav- 
000a τρίχας 
τούτῳ 
ἧ 
χοιρόθλιψ 
cov. De cot et cov in- 
ter se commutatis cf. ad 
Ha. 890 p. 14. 


ὁ nécaroc. Recte schol. 
alt. V monet: ἀντὶ τοῦ 
μέςος, xai Μένανδρος 
Καρχηδονίῳ. Cf. Mein. 
FCG. 4, 146, VI, VII [K. 
261]. Ceterum vide de 
hac forma  Kuehner- 
Gerth Gr. Gr. I! 8 154 
adnot. 8, p. 561. 


R 
πέφευγε 
ἀναιδεῖς {7 


αἵδ᾽ ἐπανθοῦει τρίχες 


τοῦτο TT 
üctt 
χαιρόθλιψτίζ 

cot-T Μαῖὶθ ἃ Hirschigio in 
textum receptum. Nam sic in- 
tellegendus est locus: ὅμοια καὶ 
ταῦτα τοῖς ἄλλοις τρόποις COU. 
Cf. similem locum contortum, 
ubi simplicior structura desi- 
deratur, in Th. 167 ὅμοια yàp 
ποιεῖν ἀνάγκη τῇ puce. 

ὁ μεςαίτατος {7 


Pacis: 


ςεαυτὸν 

πετεινῶν praef. ut Atti- 
cum; cf. Porsoni Eur. 
Hec. p. IX. 

εἴποι 

τοῖς φθειρεὶν(τοϊὑὐεφθειρ- 
cí sic lemma schol R 
sec. Rutherf.) 


ceauroó 77 
πετηνῶν (πετείνων lemma 
schol R sec. Rutherf) 


εἴποιμι T 
τοὺς g6epdvtt 


144 


V8S. 


190 


850 


942 
1150 
1345 


v88. 


10 


68 


18 


118 


279 


308 
8117 


Victor Coulon, 


Sch.— V R 
dmokvícuara (ἀπὸ xvíc- ὑποκνίεματα 
ματα lemma schol. R sec. 

Rutherf.) r. 

ἀλλὰ κἀκεῖ (ἀλλακακεῖ ἀλλὰ κεῖ tT 

lemma schol ἢ sec. 

Rutherf.) 

ἐςτιν (V sec. Herw.)3 ἔςθ᾽ 

πυός ποῖος tT 

πράγματ᾽ πράγματα T 

Archarnensium : 

Sch.—ABCÉA R 

κεχήνη. Cf. v. p. 22 pro- κεχήνει 

latum. 


διὰ τῶν Kaücrpiuv πε- 
δίων 


δὲ 


ὅς ἐςτι r. Cf. vss. 5, 442, 
Pl. 59 multosque tragi- 
corum locos in Blaydesii 
adnot. ad Ach. 442 con- 
gestos. 

κρεμήεεται. Eadem forma 
in Vp. 808 invenitur. 
οὔτε 

λέγω cum Meinekio aliis- 
que coniunctivo aor. 
λέξω, quem Bergkius 


παρὰ τῶν Kaücrpiuv πεδίων. 
Meinekii coniectura in Vind.' 
Ar. p. 2 περὶ Kaücrpiov πεδίον 
(i. e. Caystrium campum perer- 
rantes) sensui aptissima mihi 
probatur, praesertim cum περὶ 
et παρὰ frequentissime inter 
se commutari constet. Vide 
sis ad Eq. 56 p. 12. 
γὰρ, ,repetitum videtur ex 
cpóbpa γάρ in v. 71“. Dind. 
ὅςτις écrit 


κρεμαςθήςεται T 


οὐδὲ cum Btt 
λέξω 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 145 


vs. Sch.—ABC[A 
retinuit, praeferendum 
duco, cum δοκῶ se- 
quatur. 

338 εἴ cot δοκεῖ 

366 *0eác8e 

412 με κοιράνους (μὲν pro με 
lemma schol. inepte) 


521 χόνδρους ἁλὸς (lemma 
schol.sec. Duebn. p.393). 
Correxit ἅλας Elmsleius, 
cuius cf. verba a Blay- 
desio ad ἢ. v. allata. 

527 πόρνα δύο τ. Cf. Eq. 1001 
ξυνοικία δύο, Nb. 1182 
ἡμέρα δύο, V p.928 κλέπτα 
δύο, similia passim. 

581 ἰλιγγιῶ lemma schol. hie 
et in v. 1218, sed veram 
scripturam εἰλιγγιῶ (ef. 
ad h. v. p. 85 prolatum) 
schol. explicat, cum dicit 
τοῦτο δὲ xai oí Xupaxó- 
ciot εἰλεὸν (εἴελον R) λέ- 
γουςι. 

640 εὗρε τὸ πάν {7 

652 διὰ τοῦθ᾽ ΤΊ 

658 οὔτε {7 

130 tv 

1763 ἄγλιθας ΑΒΟΓΔ τ. (à- 
γλῖθας schol. Ald. sec. 
Duebn. p. 394, ἀγλῖδας 
schol. R sec. Rutherf.) 

119 τύ γ᾽. Recte se habet τὺ 
pro ce; cf. supra v. 730. 


XIII, 1. 


R 


εἴ τι cot δοκεῖ 
0éacai 
γε τυράννους De κοίρανος et 
τύραννος confusis cf. Elms- 
leium ad. Eur. Med. 70, 845, 
1266. 
χονδρὰς ἅλας 


πόρνας δύο. De duali δύο cf. 
Schanzi praef. Platon. vol. VII 
S 10. 


ἠλιγπῶ 


εὕρετο πᾶν 
διὰ ταῦθ᾽ 
οὐδὲ 
τοι T T Idem vitium in Eq. 1225. 
vM0actT 


10 


146 


v8S. 


192 
800 
802 
810 


835 
849 


863 
888 
1032 


1035 
1081 
1122 
1133 


1141 


1167 


1179 
1213 


Victor Coulon, 


Sch.— ΑΒΟΓΔ 
inH 
ἐρώτη praef. 
φιβάλεως 
ἀνειλόμην 


παίειν 

ὑποψωνῶν. Recte schol. 
R adnotat: ἐπὶ ὀψωνίᾳ 
κακουργῶν. 


φυςῆτε praef. . 

μοι 

πρὸς τοὺς Πιττάλου schol. 
legit; recte enim anim- 
advertit: λείπει δὲ τὸ 
μαθητάς. 

ςτριβιλικίγηξ 1. 
καταγελᾷς 

τοὺς κιλλίβαντας (κυλλ- 


Ac) 
v. habent 


v. habent 


τῆς κεφαλῆς praef. Cf. 
schol adnot: drnküc 
ἀντὶ τοῦ τὴν κεφαλήν. 

παλίνορον (-oppov A r.) 
ἀλλ᾽ οὐχὶ νυνὶ τήμερον 
(νυνὶ om. ΑΔ). Cf. similes 
locos in Ec. 982 ἀλλ᾽ οὐχὶ 
vuvi τὰς UrepeEnkovré- 


R 
ἔςται 
ἐρώτα 
φιφάλεως } ᾿ 
ἀνελόμαν. Iure primus Brun- 
ckius Aldinam secutus ἀνειλύ- 
μαν scripsit. 
om. T 
ὑποφανῶν sec. Bekk. 
ὑποφαίνων sec. Invern. 
Herwerdenus in Mnem. No. 
Ser XXVI, 1898, p. 105 
tacet. 
φυςεῖτε 
om.t 
πρὸς τοῦ ΤΠιττάλου 


τριβίκιγξ sec. Herw. 
καταγελάι {7 
τοὺς κιλίβαντας sec. Herw.t 


v. om. in mg. suppl man. 

tertia sec. Herw. 

v. om. errore librarii, qui, cum 

et v. 1141 et 1142 in verba 

τὰ πράγματα terminaretur. v. 

nostrum neglegentia praeteriit. 
τὴν κεφαλὴν 


παλίνωρον tT 
ἀλλ᾽ οὐχὶ νῦν γε εήμερον, parti- 
cula γε ut saepissime inepte 
addita. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch.—ABCÉA 
rec, 991 ἀλλ᾽ οὐχὶ νυνὶ 
κρηςέραν αἰτούμεθα. 
ὀδύρτα (ὀδυρ sic À) 


vSS. 


1226 


141 
S 


ὀδυρτὰ cum C ΓΤ. 


Ecclesiazusarum : 


Sch.— BF 
περιδουμένη (-δυμένη B). 
quod schol. R recte per 
περιδεςμεύουςα explicat. 
κεκονιμένος r. De verbo 
xoviu cf. G. Schulzii 
Quaestiones Epicas, p. 
352 sqq. 
λάβδα (λαύδα Bl) Qua 
de voce cf. Croenert 
Memor. Gr. Herc. p. 73. 


VSS. 


118 


291 


920 


R 
περιδομένη tt 


κεκονιςμένος 


λάμβδα tT 


Lysistratae: 


Sch.—BCLA 

45 κιμβερίκ᾽ (xiuuepixX BCLA) 
ὀρθοςτάδια 

56 τοι 

ῥυχάχετον TT ; ῥυάχετον 

editores ex Hesychio et 

Photio s. h. v. restitue- 

runt. 

ὥςπερ φαεὶν (φηεὶν BA) 

Αἰεχύλος ποτέ praef. 

Cf. Blaydesii comment. 

p. 184 ad ἢ. v. 

189 μηλοςφαγούςας 

29] τὼ ξύλω 

307 εἰτὼ μὲν ξύλω (μὲν om. B) 


188 


320 ὥςπερ 


R 
κιμβερινκορθοςτάδια {Ὁ 


vet 
ῥυγχάχετον tt 


) 


ὥςπερ φας᾽ ἐν Αἰεχύλῳ ποτέ. 


μηλοςφαγούςαις 
τῶι ξύλω (corr. ex Eu) 
οὖν τὼ μὲν ξύλω. Particula 
οὖν e praecedenti οὔκουν male 
repetita. 


€ 


ὡς} 


148 Victor Coulon, 


vss.  SCch.—BCLA 

389 ábuviacuóc 

403 ἁλυκὸν 

408 ἐπεςκεύαςας (ἀπ-Δ) 

462 οἴμ᾽ ὧς κακῶς r. Cf. ean- 
dem locutionem in Eq. 
998, Pc. 172, Th. 920, 
1185, aliis locis. 

412 κυλοιδιᾶν 

506 γραῦ cavri) 

509 ἠρέεκετέ τ᾽ fuc 

5711 πιλοῦντας (πωλοῦντας 


ΒΟΤΤ) 


613 ἐπεςκευαςμένα 
622 ἐς Κλειςεθένους 
101 Troia 

114 δὲ διαςτῶειν 


189 ἐλαγοθήρα 


948 γε 
947 ἀλάβαετρον 


957 Ἐκυναλώπηξ 

966 ὄρθρους 

983 xupcávie 

988 παλεός Ya,nisi quod L? et 
schol. L παλέοϊ praebent 
sec. Carolum Kuehne: 
De codd. qui Ar. Ec. et 
Ls. exhibent, p. 30. 

1000 et 1003 ἅπερ (ἅπερ AT) 


R 
ἀδωνιςμὸς (ἀδωριςμὸς Ο) ἢ 
ἁλυκῶ TT 
éckebacac T 
οἴμοι κακῶς 


κοιλιδιᾶν TT 

γραῦς αὐτῆι tT 

ἠρέςκετ᾽ ἡμᾶς ἢ 
θλίβοντας gl. e scholio καὶ m- 
Aoüvrac: τοὺς θλίβοντας eic τὴν 
πολιτείαν ἑαυτοὺς invectum. 
éckevacpéva ὑ Cf. supra v. 408. 

ἐκ KAeceévouc tT 
Toici FT 

δ᾽ ἀποςτῶςιν sec. Herw. t Hoc 
verbum e schol. διχῶς ἀποςτῶα 
in textum irrepsit. 
ἐλαγοθήρει Dind., Mein., Eng. 
probb. C£ Phryn. p. 627. 

re cum Ctt 
ἀλάβαςετον cum C ΓΤ. Formam 
Atticam ἀλάβαςτος testantur 
Eust. ad. Il. p. 1161, 29 et 
Athen. VIII 365 d. 

χηναλιύπηξ 
ὄρθους cum Ctt 
xupcávec R! (-ae R?)t 

raa: (sine acc.sec.Herw.)ópyo. 
Quam lectionem litteris sic 
distinctis: παλαιόρ ya veram 
esse Hesychii glossa παλαιόρ᾽ 
μωρός docemur. 
ἅιπερ (idem lemma schoL R in 
v. 1000 sec. Rutherf)tt 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 149 


vs.  Sch.—BCLA R 


1028 ἐκεκάλευςον ἐκεάλευςον tT 
1057 μηκέτ᾽ ἀποδῷ schol ἢ μηκέτ᾽ ἀποδιδιῶ (omisso t sub- 
legisse apparet ex ad- scr.) Aoristum ἀποδῷ, qui arte 
notatione: ἀντὶ ἀποδῷ grammatica postulatur, Meine- 
παρ᾽ ὑπόνοιαν. kius servavit et Sergius Sobo- 
lewski(SyntaxisAristophaneae 
capita selecta de sententiarum 
condicionalium temporalium 
relativarum formis et usu, 
p. 162) probavit. 
1255 ᾧπερ (ἅπερ AT) ἅιπερ ΤΊ 


δ 3. 

Quoniam discrepantias attulimus, ad eos locos tractandos 
aggrediamur, quos asterisco insignivimus. Ac primum quidem 
de Equitum versibus dicendum nobis est. 

In v. 433 R praebet κλαίειν ce πολλὰ κελεύςας, V et lemma 
schol. V κλάειν ce μακρὰ κελεύων. Aoristum κελεύςας ut prae- 
senti κελεύων praeferamus, ipso contextu orationis cogimur. 
Neque dubium est, quin adiectivum πολλά, quod haud scio 
an e fine v. 435 invectum sit, ferri nequeat; terminus enim 
technieus est κλάειν μακρά, e. g. in Pl. 612, Th. 212, Vp. 584. 
Cf. etiam similes locutiones in Ls. 520 ὀτοτύξεςθαι μακρά, 
Av. 1207 et Pl. 111 οἰμώξει μακρά, quibus duobus locis RV 
μακράν exhibent. Quam lectionem RV A. Kretschmarus in 
libello accademico "De Menandri reliquiis nuper repertis" 
(Lipsiae 1906), p. 44 iure probaverit necne, hic diiudicare 
non alienum est. Quapropter iam congeramus locos, quibus 
μακρὰ et μακρὰν cum verbis flendi coniuncta inveniuntur: 

Ec. 425 κλάειν μακρά (ἢ, -àv B, μακρὰν παρέχειν [), 
Pe. 255 κλαύςει μακρά (codd., Pl. 6129 κλάειν μακρὰ (codd.), 
Th. 212 μακρὰ κλάειν (codd.), Vp. 584 κλάειν --- μακρὰ (codd.); 

Ra. 34 xuxüóetv -“--- μακρά (codd.), Ls. 1222 κωκύςεεθε --- 
μακρά (codd., nisi quod R mendose ἅμακρά praebet); 

Ls. 520 ὀτοτύξεσθαι μακρὰ (codd.); 


150 Victor Goulon, 


Av. 1207 οἰμώξει μακρά (M. Vaticanus, -óv ceteri), Pl. 111 
οἰμώξει μακρά (MAU alii, -áv RV). 

His adiungantur quattuor loci ex comicorum fragmentis: 
Antiph. 3, 128, II, 6 [K. 218, 6] οἰμώζειν μακρά (-άν Parisin. 
C), Eupol. 2, 551, VIII, 1 [K. 305, 1] οἰμώξει μακρὰ idemque 
Diphil. 4, 395, II, 26 [K. 43, 36] et Menandri nov, fr. XVIII, 
2 apud Kretschmarum p. 118. 

Quibus locis allatis Kretschmarum audiamus, qui illud 
μακρὰν sic defendit: “μακράν "longe', *ut longe audiatur ido- 
neum praebet sensum cf. Kühner-Gerth II 1 p. 313, adn. 1? et 
difficilior lectio est potior". Equidem inspexi Kuehneri gram- 
maticam, ut exempla invenirem, quibus μακρὰν Latinum 
longe' significat. Sed cum Kuehnerus exempla non afferat, 
ad Kruegeri grammaticam refugi, ubi in ὃ 43, 3, 8 et 9 hi 
loci adnotantur: Eur. Phoen. 906 ὅδ᾽ οὐ μακρὰν ἄπεςτιν. 
ἀλλὰ πληςείον et Platon. Theaet. 200 a μακρὰν περιελθόντες. 
Quibus addere licet Platon Phaedr. 272 d ἀνάγειν ἄνω yox- 
pàv περιβαλλομένους, Legg. III 683 c μακρὰν ἂν ἔλθοιμι 
ἔτωγε, VI 153 & μακρὰν ἀποικοῦειν ἑκάτεραι, Soph. Oed. R. 
998 ἡ Κόρινθος ἐξ ἐμοῦ πάλαι μακρὰν ἀπῳκεῖτ᾽, Eur. Cycl. 
ὡς ὡδηθείης μακράν, ἐγὼ πυθόμενος, Iph. Α. 664 μακρὰν ἀπα- 
ρεῖς, denique Ar. Av. 1184 κἄςτ᾽ οὐ μακρὰν ἄπωθεν, ἀλλ᾽ ἐν- 
ταῦθά που ἤδη᾽ crív, Ra. 434 μηδὲν μακρὰν ἀπέλθῃς. Ομ 
alia exempla, ne molestus fiam. Hoc quidem moneo, illud 
μακρὰν nusquam cum verbis sonandi coniunctum mihi oc- 
eurrisse. Saepissime autem acc. neutr. μακρὸν aut μακρὰ cum 
verbis ἀῦςαι, βοᾶν, μυκάεθαι, similibus coniunctum iam apud 
Homerum inveniri satis constat. Cf. Ebelingi Lexicon Home- 
ricum s. v. μακρὸς et Herwerdeni adnot. ad Pc. 255 xAauca 
μακρά: ,Praeivit Homerus dicendo μακρὰ βοᾶν, μεμυκώς sim. 
isque usus se propagavit ad formulam μακρὰ χαίρειν φράκαι 
τινί, ubi χαίρειν comice significat κλάειν.“ Atque pro adiectivo 
μακρὰ etiam μεγάλα usurpatur, e. g. in Av. 341 ἵνα μὲν οὖν 
κλάοιμι μεγάλα. Utrique autem adiectivo eadem vis et sen- 
tentia subiecta est quae accusativo neutr. sing. μέγα in lo- 
cutionibus μέγα Bpovrdv, βοάν, ἀνακραγεῖν, crévev, similibus, 
scilicet: "magna voce, ut longe audiatur". Non igitur dubito 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 151 


eum editoribus illud οἰμώξει μακρὰ in Av. 1207 et Pl. 111 
seripturae RV οἰμώξει μακρὰν praeferre. Quam siquidem 
defendere voluit Kretschmarus, haud scio/^an melius sic inter- 
pretatus fuerit, ut coll. Th. 382 μακρὰν (scil. ῥῆςιν) ἔοικε λέξειν 
substantivum οἰμωγὴν subaudiendum esse diceret. 

Initio v. 1046 6 τιτὸ cibnpoüv écrit τεῖχος xai ξύλου codices 
ὃ μόνον praebent. Optimo iure Velsenus Ó m τὸ scripsit ita, 
ut delendum arbitraretur μόνον tamquam glossema ad ἕν 
antecedentis v. adscriptum. Atque quod R écn τεῖχος, V 
scholiaque τεῖχός écr exhibent, quamquam neutra lectio a 
metro abhorret, tamen positionem verborum in R genuinam 
esse censeam, cum V et scholia in hoc v. pariter ordinem 
verborum invertisse mihi videantur atque iu v. 190, ubi τουτί 
ce μόνον a numeris alienum pro τουτὶ μόνον ς᾽ et in v. 508, 
übi ἔπη Aé£ovrac pro λέξοντας ἔπη in V scholiisque invenitur. 
Cf. etiam alias transpositiones in V ad Av. 692 p. 57 pro- 
latas. Iam vero neque genitivo ξύλων, qui vulgo legitur, 
neque accusativo ξύλον, quem [! et Ald. praebent, sensui 
bene consulitur. Praestat certe Blaydesii coniectura ξύλου 
a Zachero in textum recepta et Herwerdeno in Vind. Ar. 
p.28 probata. De varia autem lectione ξύλινον Brunckius 
recte, opinor, iudicavit, cum librarios recordatione verborum 
v. 1040 τεῖχος ποιήςας ξύλινον turbatos esse diceret. 

In v. 1110 τρέχοιμ᾽ ἂν ἤδη (V scholiaque) πρότερος pro 
ἤδη in R εἴεω traditum est. Quamquam neutra scriptura sensus 
aut metrum violatur, tamen multo magis quam eicu adver- 
bium ἤδη mihi placet, quod optime convenit sedulitati et adu- 
lationi, qua Cleon isiciarium superare studet. Accedit, quod 
probabilius est vocem εἴσω, qua carere possumus, explicandi 
causa, quo Paphlagon cursum direecturus esset, textui ad- 
seriptam in versum migrasse, quam ἤδη, quod quomodo tam- 
quam glossema in textum venire potuerit equidem non video. 

In Ranarum v. 369 sqq. ἀπαυδῶ --- ἐξίεκταςθαι μύεταιςι 
χοροῖς V et lemma schol. V τούτοις αὐδῶ praebent, R τούτοις 
ἀπαυδῶ expuncto ἀπ secundum Velsenum. Blaydesius a Vel- 
seno aliisque editoribus ἀπαυδῶ receptum esse miratus haec 
animadvertit: "Quis enim Graecus unquam dixit ἀπαυδῶ 


152 Victor Coulon, 


Cot ἐξίςεταςθαι" — Post ἀπαυδῶ enim sequi oporteret par- 
ticulam μὴ cum verbo iunctam, ut in Ách. 169 ἀλλ’ ἀπα- 
γορεύω μὴ ποιεῖν éxkAncíav, Eq. 1072 ταύτας ἀπαυδᾷ μὴ διδόναι 
ς᾽ ὁ Λοξίας". Alia exempla in Blaydesii adnot. ad ἢ. v. con- 
gesta invenies. Quae cum ita sint, Blaydesius ter ἀπαυδῶ 
in πρωυδῶ correxit. Cuius mutationem Herwerdenus nuper 
in Vind. Ar. p. 90 repudiavit, cum haec adderet: "Lenior est 
Richardsii coniectura primo loco αὐδῶ, deinde bis ἐπαυδῶ 
reponentis". Sed ne haec quidem sententia. stare potest, cum 
illud ἐπ propter voces αὖθις et τὸ τρίτον supervacaneum sit. 
Et Blaydesius et Richardsius falsi sunt particula μὴ opus 
esse arbitrati. Kockius econtra lectionem ἀπαυδιῶ é£ícracOat 
amplexus est, quam in adnot. ad h. v. bene sic defendit: 
"Wie nach Kr. 67, 12, A. 3 gesagt werden konnte ἀπαυδῶ 
μὴ cuveivai μύςταιςι χοροῖς, so ist hier statt μὴ ευνεῖναι das 
gleichbedeutende ἐξίςταςθαι mit ἀπαυδῶ verbunden". 

In Nubium v. 638 πότερον περὶ μέτρων κτλ. V scho- 
liaque πότερα praebent, R πότερον. Numerorum gratia modo 
forma πότερον, modo πότερα servanda est. Cf. Blass. Att. 
Bereds. III 1 p. 107 de usu Demosthenico harum vocum. 
Aristophanes metri causa tres formas πότερον, πότερα, πότερ᾽ 
adhibuit. Quod ut comprobemus, afferamus Av. 427 πότερα 
μαινόμενος (omn. codd.), 1244 φέρ᾽ ἴδω πότερα (RV M, πότερον 
Α) Λυδὸν ἢ Φρύγα, Nb. 203 πότερα (omn. codd., nisi quod 
R hanc vocem omisit sec. Herw.) τὴν xAnpouxumv; Quibus 
locis forma πότερα numeris flagitatur. lis vero locis, quos 
iam enotabimus, nihil nisi πότερον metrum patitur: Av. 102 
πότερον (omn. codd.) ὄρνις ἢ ταῶς; 104 πότερον (omn. codd.) 
ὑπὸ νότου τινός; Ec. 24 πότερον (omn. codd.) οὐκ éppapévouc 
Eq. 1245 πότερον (omn. codd.) ἐν ἀγορᾷ. Sequuntur nonnulli 
loci, quibus πότερ᾽ metro postulatur: Ra. 1141 πότερ᾽ οὖν 
(RA, πότερον οὖν VM T), 1452 πότερ᾽ (omn. codd.) αὐτὸς ηὗρες 
Ls. 982 πότερ᾽ (ab editoribus restitutum; πότερον omn. codd. T) 
ἄνθρωπος fj Κονίςαλος; Iam duos proferamus locos, quibus 
particula nostra initio senarii iambici legitur: Ach. 734 πότερα 
(omn. codd.) πεπράςθαι et Nb. 845 πότερον (codd. praeter RV, 
qui depravate πότερ᾽ ἂν praebent) παρανοίας. In Ach. (34 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 153 


editores recte πότερα servaverunt. Neque enim offendimur 
illo tribracho, cum iambus statim sequatur. Sed quod in Nb. 
845 Brunckius et Dindorfius πότερα scripserunt, ab iis dis- 
sentio. Revocandum est utique πότερον, ne tribrachyn ana- 
paestus in eadem dipodia excipiat. Cf. de hac lege metrica 
Bachm. coni. observ. Ar. p. 59. Atque etiam in v. 638 nu- 
merorum concinnitatis causa contra Meinekium, Blaydesium, 
alios eum G. Hermanno πότερον περὶ μέτρων Scribere velim, 
ne duo tribrafhi deinceps positi sint. Iam cum de voce 
πότερον agatur, hic moneamus editores in Nb. 1105 τί δῆτα; 
πότερα τοῦτον ἀπάγεεςεθαι λαβὼν scripturam RV πότερα formae 
πότερον in MAAO aliis codicibus scholiisque traditae iure 
praetulisse; aptius enim numeris itemque ad sonum hoc loco 
suavius esse illud πότερα nemo negabit. 

In v. 1073 quamquam nihil interest, utrum scripturam 
V scholiorumque κιχλιςμῶν an καχαςμῶν R amplectamur, tamen 
ut κιχλιομῶν cum Blaydesio et Bergkio contra Hermannum, 
Meinekium, alios retineamus et eo adducimur, quod KR solo 
substantivum καχαςμῶν adservatur, et eo, quod schol. R, cum 
ipse eodex καχαςμῶν praebeat, κιχλιομῶν δὲ, ἀντὶ τοῦ γελώτων 
ἀδιαφόρων adnotat. Praeterea ut in v. 983 verba ὀψοφαγεῖν 
et κιχλίζειν (omn. codd.) 816 etiam in nostro v. substantiva 
ὄψων et κιχλιςμῶν bene coniuncta sunt. Recte, opinor, Blay- 
desius de scriptura R iudicavit: "Glossema videtur καχαςμῶν᾽᾽. 


S8 4. 

In Pluti v. 32 érepncópevoc οὖν ᾧχόμην πρὸς τὸν θεὸν V 
scholiaque ὡς τὸν θεὸν, R πρὸς τὸν θεὸν exhibet. Aristophanem 
πρὸς (non ὡς) τὸν θεὸν cum verbis eundi coniunxisse multis 
docemur locis, velut Pl. 653 ἀφικόμεθα πρὸς (omn. codd.) τὸν 
θεόν, 823 ἵνα πρὸς (omm. codd.) τὸν θεὸν ἴωμεν, 827, 840 πρὸς 
(omn. eodd.) τὸν θεὸν ἥκω, 844 ἔρχομαι πρὸς (omn. codd.) τὸν 
θεόν, Ra. 399 ευνακολούθει πρὸς (omn. codd.) τὴν θεόν. Quae 
cum ita sint, cum Velseno πρὸς τὸν θεὸν scribere non dubito. 
Praepositio autem ὡς in archetypo voci πρὸς superscripta in 
textum V illata videtur. Ceterum cf. de praepositionibus πρὸς et 
ὡς ab Aristophane usurpatis Bachm. coni. observ. Ár. p. 115. 


154 Victor Coulon, 


In v. 146 ἅπαντα τῷ (R) πλουτεῖν γάρ éc0' ὑπήκοα libro V 


ὧι 

traditur τοῦ. Scholiastae V, cum ἅπαντα τοῦ πλούτου écriv 
ὑπήκοα xai ὑποτεταγμένα praebeat, haud scio an genitivus 
praesto fuerit. Qui quamquam frequentius dativo invenitur 
(cf. Kuehner-Gerth Gr. Gr. II 8 417 adnot. 6 p. 359), tamen 
dativus ab editoribus receptus mihi probatur, quippe «qui 
vulgo exhibeatur et in V quoque genitivo superscriptus sit. 
Iam cum Blaydesius offensus positione particulae γὰρ in adnot. 
ad ἢ. v. dicat: "Scripserat fortasse ἅπαντα γὰρ τῷ mÀouciu 
(vel τοῦ TÀoucíou) 'c0' ὑπήκοα, ne quis mutandum esse existi- 
met ordinem verborum, locos quosdam afferamus, quibus γὰρ 
post secundum vel tertium vocabulum positum est: PL 65 
εἰ μὴ φράςεις γὰρ, Nb. 1198 ὅπερ oi προτένθαι γὰρ. Áv. 1545 
ἀεί ποτ᾽ ἀνθρώποις γὰρ, Ls. 489 διὰ τἀργύριον πολεμοῦμεν 
γάρ; Vp. 814, 971 αὐτοῦ μένων γάρ. Qua collocatione par- 
ticulae γὰρ comicus id efficere in animo habuisse videtur, 
ut ea vox, in quam orationis pondus incumberet, cum maiore 
vi et gravitate efferretur. Cf. etiam Eur. Bacch. 4117 τὸν θεὸν 
ὁρᾶν γὰρ φὴς caquc, Troad. 1020 ἐν τοῖς Ἀλεξάνδρου τὰρ 
ὕβριζες δόμοις, Herc. 1396 καὶ τοὺς ςθένοντας γὰρ, Hipp. 465 
οὐδὲ «τέγην γὰρ, 1005 οὐδὲ ταῦτα γάρ, El 688 raícu κάρα 
γὰρ (mutatione Geelii maícu γὰρ ἧπαρ haud scio an opus 
non sit. Ex comicorum fragmentis denique Kockius ad Av. 
1545 in ed. III 1894 et A. Kretschmarus in libello- academico 
"De Menandri reliquiis nuper repertis" (Lipsiae 1906) non- 
nullos locos, quos ex Jacobii comicae dictionis indice s. v. 
γὰρ facile augeas, congesserunt, ubi multo etiam insolentius 
particula yàp collocata est. 

In v. 203 δειλότατόν éc0' ὁ πλοῦτος editores in lectione 
V et schol δειλότατον adversus ben óraroc R recipienda con- 
sentiunt idque rectissime. Nam satis nota est lex illa, quae, 
cum de certis agitur hominibus vel rebus, adiectivum prae 
dicativum aut masculinum aut femininum esse iubet, neutrum 
contra, cum de genere vel generibus agitur. Cf. Pl. 573 ὡς 
ἔςτιν ἄμεινον πενία πλούτου, Ec. 115 δεινὸν δ᾽ écriv f] μὴ ᾿μπειρία, 
Vp.27 δεινόν ve τοὔςτ᾽ ἄνθρωπος ἀποβαλὼν ὅπλα, Av. 151 
δολερὸν μὲν ἀεὶ κατὰ πάντα δὴ τρόπον πέφυκεν ἄνθρωπος 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 155 


Eur. fr. 235 ὁ πλοῦτος δ᾽ ἀμαθία δειλόν θ᾽ ἅμα, denique nostro 
loco similem Eur. Phoen. 597 δειλὸν δ᾽ ὁ πλοῦτος καὶ φιλόψυχον 
κακὸν ἃ scholiis allatum, ad quem comicus respexisse videtur. 
Atque legem illam, quam supra commemoravimus, secutos 
editores in v. 1049 ἀλλ᾽ ἀκόλαςτός (RMA schol, -τόν V) écnv 
τοὺς τρόπους recte scripsisse hic monere liceat. 

In v. 1088 sqq. βούλομαι | ἐλθὼν ἀναθεῖναι τοὺς crepávouc 
τούςδ᾽ dc (R) ἔχω in V scholiisque oüc pro ὡς exhibetur. 
lllud oüc ἔχω vel propterea ferri nequit, quod scaenarium 
non est; coronae enim iam in v. 1041 cregpávouc γέ τοι καὶ 
δᾷδ᾽ ἔχων πορεύεται commemorantur. Meinekius scripturam 
R in Vind. Ár. p. 222 bene sic defendit: "Postrema verba 
satis ieiuna sunt, ac nescio an poeta scripserit ὡς ἔχω, con- 
festim, quod frequens est Aristophanis dicendi genus, habetque 
hoc ipsum Rav. Cf. Equ. 488 πρῶτον δ᾽ ὡς ἔχω τὰς κοιλίας 
καὶ τὰς μαχαίρας ἐνθαδὶ καταθήςομαι᾽. Quo Eq. loco O. Schnei- 
derus male ἃς ἔχω coniecit. Cf. Eq. 1070 ἃς δὲ ναῦς ἑκάςτοτε 
αἰτεῖ ταχείας ἀργυρολόγους οὗτοςί, ταύτας ἀπαυδᾷ κτλ. Atque 
Meinekii illi versui Eq. 488 addimus Ls. 376 οὐκ οἶδα ς᾽ εἰ 
τῇδ᾽, ὡς ἔχω, τῇ λαμπάδι craGeUcu. Vide sis alia exempla a 
Blaydesio in A. C. Gr. p. 139 ad Ls. 376 congesta et Krügerum 
ad Xenoph. anab. IV 1, 19 et Thucyd. III 30. 1. Ac ne quis 
propter oüc pronomen τούςδ᾽ post substantivum τοὺς crepávouc 
positum esse existimet, comicus in hac voce collocanda sibi non 
constitit. Eandem quam hic positionem habes in Nb. 393 τὸν 
δ᾽ ἀέρα τόνδ᾽ ὄντ᾽ ἀπέραντον pronomine relativo non sequente. 

In v. 1148 ἔπειτ᾽ ἀπολιπὼν τοὺς θεοὺς ἐνθάδε μενεῖς: V 
scholiaque recte ἐνθάδε praebent, R ἐνταυθοῖ numeris neglectis. 
Adverbia ἐνθάδε, ἐνταυθοῖ, ἐνταῦθα saepe inter se commutari 
Guil. Sehmidius (Atticismus 1, 91) monuit. Hoc loco, cum de 
vocabulo ἐνταυθοῖ agamus, non alienum est illud monere, apud 
Atticos hanc formam nusquam in ἐνταυθί mutandam esse. 
Conferas velim Meisterhans p. 147, 11. Itaque in Nb. 814 et 
Vp. 1442 ἐνταυθοῖ cum RV, idem in Ach. 152 cum ABC con- 
tra ἐνταῦθα R, in Ls. 568, 570 contra ἐνταυθὶ R cum ceteris 
eodicibus retinendum est. Denique in Ec. 532 vulgata lectio 
ἐνταῦθά τι in ἐνταυθοῖ τι, non in ἐνταυθί m corrigenda est. 


156 Victor Coulon, 


In Vesparum v. 997 a Meinekio scripturam R πέφευγε 
adversus ἀπέφυγε V schol. receptam esse miror. Neque enim 
simplex φεύγειν "absolvi" significat, immo "reum esse" vel 
"causam dicere". Of. Vp. 1000 πῶς οὖν ἐμαυτῷ τοῦτ᾽ ἐγὼ 
cuveícouat, | φεύγοντ᾽ ἀπολύςας ἄνδρα; Optimo igitur iure Din- 
dorfius, Bergkius, Blaydesius, alii ἀπέφυγε, i. e. "absolutus 
est", scripserunt. Nam ἀποφεύγειν οἱ ἐκφεύγειν terminos esse 
technicos pro nostro "freigesprochen werden" nemo nescit 
Cf. Vp. 579 κἣν Οἴαγρος εἰεέλθῃ φεύγων, οὐκ ἀποφεύγει et 994 
ἐκπέφευγας, ὦ Λάβης. 

V. 1065 in R sic traditus est: αἵδ᾽ ἐπανθοῦςι τρίχες, in 
V οἵδ᾽ ἐπανθοῦςι τρίχας. Schol. praebet αἵδ᾽ (in lemmate, οἵδ᾽ 
in explicatione) ἐπανθοῦςι τρίχας. Quae tres lectiones quo- 
modo ortae sint, patet. Αἵδε ---- τρίχες in αἵδε — τρίχας. abiit, 
quod in οἵδε — τρίχας mutatum est. Scriptura R utique se 
quenda est. Cui in schol. R favet adnotatio: δεικνύουειν τοὺς 
κροτάφους. Explieatio autem schol V: oí δὲ διαιροῦςιν ir 
ἄλλης ἀρχῆς τοῦτο, οἵδ᾽ ἐπανθοῦςει τρίχας, ἵν᾽ ἢ περὶ τῶν veu- 
τέρων ὁ λόγος καὶ γὰρ τὰ ἑξῆς περὶ αὐτῶν qma quid sibi 
velit, vix assequor. Scholiasta, ni fallor, versum 1065 ἃ 
choro senum de iuvenibus, de quorum cincinnis in v. 1069 
sermo est, dictum esse arbitratus locum sic interpretari voluit: 
hi vero (scil. iuvenes) capillorum flore abundant. 

In Acharnensium v. 366 ἰδοὺ θεᾶςθε (ΑΒΟΓΔ schol. 
θέαςαι R) τὸ μὲν ἐπίξηνον τοδὶ Dindorfius, Meinekius, alii lec- 
tionem R θέαςαι tutati sunt. Qua recepta numeri minime vio- 
lantur; nam "longe maxima pars dactylorum divisorum (scil. 
tertii pedis) ita formata est, ut longa syllaba exprimatur lon- 
gioris vocabuli ultima syllaba, prior brevis syllaba mone 
syllabon continens alteram inchoet versus partem". (Pongratz 
1902: De arsibus solutis in dialogorum senariis Aristophanis 
p.27) Quae quamquam ita se habent, tamen alteram scrip- 
turam 6eác0e servare praestat cum Blaydesio, qui haec monet: 
"Numerus pluralis aptior hic videtur quam singularis"; plures 
enim personas Dicaeopolis alloquitur. Cf. similem locum in 
Soph. Trach. 1079 ἰδοὺ θεᾶςθε πάντες. Neque conferri debet 
ad illud θέαςαι comprobandum Eq. 997 ἰδοὺ θέαςαι κοὐχ 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 157 


ἅπαντας ἐκφέρω aut Eur. Herc. 1131 ἰδοὺ θέαςαι τάδε τέκνων 
πεεήματα. Namque altero loco Cleon solum isiciarium, altero 
Amphitruo solum Herculem alloquitur. Ceterum vide de vi 
et significatione vocis ἰδοὺ de Wilamowitzii comment. ad 
Eur. Herc. 1131 scripturam ἰδοὺ θεάςθε in Ach. 366 pro- 
bantis. 

In Lysistratae v. 957 ποῦ κυναλώπηξ ; (BCLA, xnva- 
λώπηξ R) lectioni R fides deneganda est. Nam adnotatione 
schol.: ὁ Φιλόετρατος᾽ xai ἀλλαχοῦ “Φιλόετρατος f| κυναλώπηξ᾽᾽ 
docemur Philostratum lenonem intellegi, cui etiam in Eq. 1069 
cognomen κυναλώπηξ est. Χηναλώπηξ vero, quod vafri hominis 
cognomen est, (cf. schol. ad Ach. 855: Aucícrparoc ἐπὶ μαλα- 
κίᾳ διεβάλλετο, ἐκαλεῖτο δὲ xai χηναλιύπηξ) sententiae huius 
loci non convenit. 


158 


Victor Coulon, 


Caput II. 
8 5. 


Nunc transeo ad eos locos tractandos, quibus scholia cum 


R a V vel ab iis, qui pro V sunt, codicibus discrepant. Quo- 
rum iam sequatur index: 


VSS. 


Sch.—R V 
Equitum: 
περιδραμὼν τ. Cf. Z. Ar. παραδραμὼν 
St p. 11. 
φάραγγα. Cf. Z. Ar. St. φάλαγγα 
Ρ. 30. 
δ᾽ ἤνυςτρον (lemmaschol. δέ τ᾽ ἤνυςτρον 
Y Θ)1 
γὰρ δὴ γὰρ ἤδητ 
ἐξέρποι ἐξέρπει Γ{ Cf. similia menda ad 
Vp. 1458 p. 21 allata. 
μὴ εκέρβολλε (-βολε ςκέρβολλεζ 
R1) 
ἀνθρώποις ἀνθρώποιςει T 
αὐτοῖςει τοῖς αὐτοῖς Ὁ 
φέροι φέρει [7 Cf. supra v. 607. 
Ranarum : 
ctauvíou ταμνίου TT 
μάλατ uda Editores μἀλλὰ Do- 
braeo auctore. 
ἐγκεφάλου ἐγκεφάλωι tT 
καλαμόφθογγα καλαμόφογγα TT 
πομφολυτγοπαφλάεςμαειν πομφολυγοπαφλάεςματι TT 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 159 


vSS. Sch.—R 

257 μέλει (lemma schol. rec.) 

129 τουτονὶ Ὁ 

526 οὐ δήπου τ. Cf. Fritz- 
schium ad ἢ. v. 

548 τοὺς προςθίους 

613 ποιῆςαι (schol. rec. in ad- 
not. ad v. 605) t 

105 ócrépu (lemma schol. 
rec.) 

153 κἀκμιαίνομαι. ^ Wortspiel 
mit paívopgai(751)." Kok- 
kius in adnot. ad. h. v. 
(ed. IV 1898.) 

812 ὡς ὅταν Y 

966 ςαρκαςμοπιτυοκάμπται 


910 Kioc (Kioc Aristarchus 
. apud scholiastam.) 
1032 μὲν γὰρ (lemma schol. V 
sec. Augsberg. p. 36) 
1466 εὖ, πλήν (πλῆν R) τ᾽ 


Y 


μέλλει 77 
τοῦτον 


οὐ τί που 
τοῦ προςθίους ΓΤ 
voficat 


Ucrepov 7 


κἀκμολύνομαι gl. 


ὅταν T 
-κάμπαι Γ7 Cf. idem mendum 
infra in. Nb. 333. 
Keioc r. Cf. Fritzschium ad Ra. 
540. 


γὰρ T 


εὖ τε πλῆντ 


Nubium: 
«1 Φυλλέως 7 Φελλέως 
212 προχοαῖς. Cf. Pl. 125 in προχοὰς TT 
capitis III 88 tractatum. 
218 Bapuayéoc r. Cf. v. p. 15 βαρυηχέος 
prolatum. 


204 τετρεμαίνω 

333 ἀςματοκάμπτας 

349 τὸν Ξενοφάντου 

441 τετρεμαίνειν 

396 περιφλύει (schol. rec.) 


τετραμμαίνω sec. Herw.4 
ἀεματοκάμπας TT 
τὸν Ξενοφῶντα 7 
τετραμμαίνειν T 
περιφλέγει. Ex interpretatione 
Schol. oüc μὲν κατακαίει, oüc 
δὲ ζῶντας περιφλέγει (πυρὶ φλέ- 
ve V) ortum. 


160 


V8S. Sch.—R 


400 ςφόδρα τ᾽ 
402 δρῦς vet 
458 ἕτοιμον 


558 ἐρείδουςιν 

562 ἑτέρας 

649 κομψὸν 

919 φυραςάμενος 

986 Μαραθωνομάχους praef. 
1187 ὁ Σόλων ὁ παλαιὸς 
1197 ἕνῃ τε καὶ νέᾳ (lemma 
Schol. rec.) 


Victor Coulon, 


V 
cpóbp' T 
δρῦς 
εὔτολμον falso lectum propter 
praeced. v. ἄτολμον. 
épeibouc T 
προτέρας {7 
ςοφὸν gl. 
κεραςάμενος gl. 
Μαραθωνομάχας 
ὁ Σόλων παλαιὸς 
ἕνην τε καὶ νέαν. Mendum li 
brarii ex ἕνηι et νέαι ortum. 


1235 mpockara8eínv προκαταθείην TT 
1480 Tapavoncavtoc r. Cf. v. παρανομήςαντος 
1476 οἴμοι παρανοίας. 
Pluti: 
15 μέθεςθε péOerov tT 
210 τοῦ om. Ὁ 
285 ἄγων φέρων gl. Cf. infra ad v. 824. 


306 πάντας τρόπους (τοὺς 
τρόπους omisso πάντας 
lemma schol ΒΕ sec. 
Rutherf. T) 

307 vpuAMCovrec {7 


314 "ApícruAAoc 

328 βλέπειν 

328 "Apn r. Cf. Meisterhans 
p. 143, 2. 

362 écnv 

811 τοῦτ᾽ (lemma schol. rec.) 
ab editoribus servatum 
propter τὸ πράγμα v. an- 
tecedentis. 


πάντας τοὺς τρόπους 


γρυλίζοντες r. Cf. v. p. 47 pro 
latum. 
ApícruAoctd 
βλέπων 77 
Ἄρη! 7 


ἔςτ᾽ T 
ταῦτ᾽ 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


vss. Sch.—R 


406 εἰςαγαγεῖν cum Dindorfio 
et Bergkio praef. 


461 ἐκπορίζομεν 

515 ῥήξας 

563 ἤδη (lemma schol. rec.) 

566 πῶς οὐχὶ. Cf. quae de 
hoc versu p. 38 diximus. 

065 μέν γε 

194 δῆτα τὰ 

$18 ckopobíoiwc r. Cf. v. p. 55 
tractatum. 

824 ἴωμεν 


S823 ἔχοντ᾽ 
911 rmpochket 
989 ἕνεκεν 


1049 àxóAacroc r. Cf. Pl. 203 
p. 154 tractatum. 

1018 *érérperov 

1092 γὰρ 

1124 ἐποίεις (ἐπόεις R) ζημίαν 
τ. Cf. Pc.1226 οὗτος μὲν 
οὐ μή cor ποιήςῃ ζημίαν 

XIII, 1. 


161 


V 
εἰςάγειν per haplographiam ut 
in v. 794 δὴ τὰ pro δῆτα τὰ 
et in Pc. 439 vulgata lectio 
διάγειν ἃ Dindorfio olim metri 
causa in διάξειν correcta, a 
Lentingio recte in διαγαγεῖν 
mutata. 
ἐκποριζοίμεθ᾽ ΤΥ 
πήξας TT 
om. T 
om. T 


μέντοι γέ Ὁ 
δὴ τὰ haplographia; cf.ad v.406. 
ς«κορόδοις 


ἔλθωμεν gl. Cf. similes Pl. locos, 
ubi V synonyma substituit in 
vss. 285 φέρων pro ἄγων, 316 
ἄγ᾽ pro ἀλλ᾽, 514 Bupcobeyeiv 
pro ckuAobeyeiv, 580 ἀποκομί- 
ζει pro ἀποπέμπει, 834 τότε pro 
τέως, 911 écrí poi pro προςή- 
κει, 1044 αἰεχύνομαι pro ὑβρί- 
ζομαι, 1190 ἐλθὼν pro ἥκων. 
ἔχων T 

ἐςτί μοι gl. 
ἕνεκα τ. Cf. v. p. 38 trac- 
tatum. 

ἀκόλαςτον 


ἐπέτρεψ᾽ ἐγὼ 


γάρ τι 7 
ἐπόεις ζημίας 


11 


162 Victor Coulon, 


vss. Sch.—R V 
et similes locutiones ab 
Herwerdeno in .com- 
ment. ad Pc. 1226 allatas. 
1131 πρὸς περὶ τ. Cf. Pe. 175 ctpogci n 
πνεῦμα περὶ τὸν ὀμφαλὸν et 
Antiphan. 3, 97, II [K. 111] 
ἐὰν δ᾽ dpa | crpéqn pe περὶ τὴν 
γαςτέρ᾽ ἢ τὸν ὀμφαλόν. 


AÀvium: 
395 ὁ Κεραμεικὸς οὐ Καραμεικὸς 7 
672 Ἐὀβελίεκοιν ὀβελίςκων 
959 εὐφημία "cro (lemma εὐφημί᾽ écru 
schol. rec.) r. 
1354 ἐν ταῖς — κύρβεειν τ. Cf. ἐν τοῖς --- kxuüppeav 


E. M. 541, 45 s. v. κύρ- 
Bec et schol. Paris. ad 
Apoll. Rhod. IV 280. 


Vesparum: 
215 παρακαλοῦντες περικαλοῦντες 7 Cf. ad. Eq. 56 
p. 12. 
240 ἔεται écriv t 
329 crmóbicov cróbivcov 77 
342 Δημολογοκλέων τ. Cf. δημολόγος κλέων 


Holdeni  Onomasticon 
Aristophaneum s. h. v. 


386 κλαύςαντες κατακλαύςαντες 

112 ἐλαιολόγοι ἐλαολόγοι r. Cf. Meisterham | 
p. 30 sqq. 

928 Aóxun λόγχη tT Item V λόχμην fals 
pro λόγχην in v. 1119. 

1069 κικίννους kivvouc 7 

1084 τοξευμάτων τοξοτῶν T 

1346 Aecfieiv om. T 

1417 ὦμοι 7 οἶμοι 


1445 κλητῆρες ἐπιλείψουει ἐπικλητῆρες Aetyova Tt 


vSS. 


1482 


1490 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 163 


Sch.—R V 
ἐπ᾽ αὐλείοιει (érrauAeíoiav ἐπ᾽ αὐλείαιαι FT 
lemma schol. cum Ald.) , 
πτήςςει Cf. Mein. Vind. πτήςει 
Ar. p. 36. 
Pacis: 
περικυλίας (ΒΒ sec. περικυκλίςας 


Herw.). Recte explica- 
tur verbis schol. mepi- 
ελκύςας καὶ περιςύρας. 


YAMcypov (lemma schol. YAcypuv 
B) 
9 ἄγετον ξυνέλκετον ἄγε τὸν ξυνάλκετον (sic) sec. 
Herw.tT 
κακόνοι κακοί T 
δαιμόνια δαίμονα TT 
διαβάλοι διαβάλλοι T 
ἐκεχειρίαν ἐγκεχειρίαν 566. Herw. T3 
τοιςδὶ (τοῖςδι lemma Toic t 
schol. R. sec. Rutherf.) 
AÁcharnensium : 

Sch.—R ΑΒΟΓΔ 

αὑτηΐ cum À auti C (idem mendum 
infra in v. 483), ἡδεὶ BA | uu 
Σαρδιανικὸν Σαρδανιακὸν ΑΒΓ Η 
Σανδανιακὸν ΟΔ | 

éréveucav (-ev lemma évéveucav. À | p 
schol. R. sec. Rutherf.) ἔπνευςαν C 
cum B 
ἄξω αὔξω TT 
εἵρξας cum ΓΔ r. C£. v. εἴρξας ABC 
p. 22 allatum. 
* ápa τὸν (θ᾽ add. R sec. dpa θ᾽ ἥλικα BA 


Herw.) ἥλικα cum Cf, 
ἀβὰ" ἥλικα A 
11* 


164 


v8S. Sch.—R 
358 oU om. cum AÍ t propter 

] praeced. v. οὖν. 

483 αὑτηὶ cum ἃ 

499 τρυγῳδίαν cum BC r. 

541 ei καὶ cum ACft 

590 τεθνήςει cum Ctt, littera 
cscripturae re8vrz& falso 
relata. Rutherf. schol. R 
sic scripsit: ᾿Αττικοὶ διὰ 
τοῦ c qací, τεθνήξεις. 

608 ἀμηγέπου cum C 


667 πρινίνων cum BC 

6174 ádvpowórovov cum BC. 
Bergkius et Meinekius 
hanc vocem iure rece- 
perunt. Ludit enim co- 
micus verbis εὔτονον et 
ἀγροικότονον; carmen 
propterea εὔ -Tovov vo- 
catur, quod ἀγροικό 
-Tovov est. 

129 ᾿Αθάναις 

191 


Recte se 
ζαμίαν cum BC| habent 
« formae 
139 ὑμὲ cum f dia- 

151 cá μάν cum Α Jlecticae. 


816 Ἕρμ᾽ ἐμπολαῖε cum AC 


911 Acc r. 
084 προκαλουμένου 


1099 θυμίτας cum C 


Victor Coulon, 


ABCÉIA 
οὐ BCA 


αὐτηὶ tt 
τραγῳδίαν ἃ 
εἰ ΒΔ 
τεθνήξει ΒΔ (- A) Primus 
Dawesius τεθνήξεις restituit. 


ἀμηγέπου ΒΓ 
ἁμηγέπη Α praef. 

πυρίνων Att 
ἀγροικότερον ἃ 


᾿Αθήναις (-ας Α) 
ζημίαν ἃ 
ὐὑμὲ À, ὕμμε B, ὑμμὲ C 

cá μέν C, τί μάν (vp. cá μάν) Bà 
Ἑρμῆ 'umoAaie BA. Iure pri 
mus Scaligerus Ἑρμᾶ 'umohoi 
scripsit schol. R duce: τὸ 
πλῆρες Ἕρμά. 

Ζεὺς 
προςκαλουμένους (-ou C) AD 
AT, npockaAoupéva T, ortum 
propter praec. πολλά. 

θυμοίτας ΒΓΔ H 
θουμοίτας ἃ | 


— ce 


vSS. 


1115 


1146 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 165 

Sch.—R ABCTA 
κἀπιτρέψαι cum B κἀπιςτρέψαι Α l H 

*xámcréyat C. | 
ῥιγῶν cum ΒΓΔ τ. Cf. ῥιτοῦν A 
Ahrens De Dial Dor. ῥιοῦ γνῶν (sic) C | uu 
p. 204. 
Ecolesiazusarum.: 

Sch.—R Bf 
τροχηλάτου τραχηλάτου TT 
θρυγονῶςα praef. τρυγονῶςα 
κἀρεβίνθων κἀρεβίνθου {Ὁ 
λόχμης λόγχης Γ 

λέχους (corr. ex λο-) B "t 
ἄλλος om.1 
μιεθοφορεῖν ζητοῦντας μιςθοφοροῦντας T 
ςκοπεῖςθ᾽ ckorteic TH 
καινὸν κακὸν Γ 
γε κακὸν Β | tt 

ἐν πυκνὶ τ. De declina- ἐν πνυκὶ 


tione substantivi πνύξ cf. 
Meisterhans p. 144, 10. 
αὐτῶν cum B r. 


ὑφέλκσμαι 


διοίχεται 
κομμώτρια 


ἀωρὶ νύκτωρ r. Cf. v. 
p. 60 tractatum. 
Σμοιὸς, quod Brunckius 
in Σμοῖος correxit. 

ἐπ᾿ ἐκφοράν (-ἂν R) ve 


κηρίνων 
παχεῖαν 
ἀπεκναίετε 


Uu 
αὐτὸν (sic) f 
ἀφέλκομαι Γ | 
ἀφειλόμην B H 
οἴχεται T 
κομώτρια B | 
κομμότρια Γ Τ 
ἀωρὶ νύκτων (νυκτῶν f) 
Σμυὸς 7 


ἐπ᾿ ἐκφορὰν ΒΤ 
ἐκπεφόραν FTT 
κηρίων TT 
ταχεῖαν TT 
ἐπεκναίετε {7 


166 Victor Coulon, 


Lysistratae: 

V88. Sch.—R BCLA 

33 μὴ δὲ (μηδὲ lemma schol.) μήτε praef. 

147 τουτογὶ cum C τουτονὶ H- 

331 ετιγματίαις pacnyriouc TT 

868 Écr ἔςτιν t 

582 τῆς γῆς (lemma schol. γῆς BAT 

R sec. Rutherf.) cum CL 
679 Μίκων μήκων CL ) H 
μήνων B (supr. μήκων) AJ 
1023 τότ᾽ τόδ᾽ TT 
δ 6. 


Iam pauca de locis asterisco notatis dicenda nobis sunt 

In Pluti v. 1078 οὐκ ἄν ποτ᾽ ἄλλῳ τοῦτ᾽ ἐπέτρεπον ἂν 
ποιεῖν in R scholiisque ἐπέτρεπον legitur, ἐπέτρεψ᾽ ἐγὼ in V. 
Meinekius et Velsenus scripturam V amplexi sunt, quam 
Leeuwenius haud scio an iure παραδιορθώςει deberi dicit. 
Mihi quidem, cum illud ἐπέτρεπον et in ceteris codicibus 
et in lemmate schol. R inveniatur, Bambergii coniectura 
ἐπέτρεπον ἂν a Blaydesio in textum recepta probatur. Facile 
enim ἂν post -ov excidere potuit; cf. Eq. 1353, ubi post 
terminationem -ὡν participii παραδραμὼν, Nb. 1086, ubi post 
οὖν, 1385, ubi post terminationem -ov imperfecti ἐξέφερον 
R particulam àv omisit. Eandem contra in sententiis negativi: 
et interrogativis ab Aristophane iteratam invenias Ach. 21* 
οὐδ᾽ ἂν ἐλαφρῶς ἂν ἀπεπλίξατο, 307 πῶς δ᾽ ἔτ᾽ ἂν καλῶς Méyoic 
dv; Av. 829 καὶ πῶς ἂν ἔτι γένοιτ᾽ ἂν εὔτακτος πόλις, 114i 
τί δῆτα πόδες ἂν οὐκ ἂν ἐργαςαίατο; Ec. 118 οὐκ ἂν φθάνοις 
— ἄν; Eq. 17 πῶς ἂν — εἴποιμ᾽ dv; 1.5. 8 οὐδ᾽ ἂν διελθεῖν 
ἦν ἂν, 361 φωνὴν ἂν οὐκ ἂν εἶχον, Nb. 977 ἠλείφετο δ᾽ ἂν 
τοὐμφαλοῦ οὐδεὶς ---- ἄν, 1056 οὐδέποτ᾽ ἂν ἐποίει --- dv, Po. 68 
πῶς ἄν ποτ᾽ ἀφικοίμην dv; 321 οὐ γὰρ ἂν παυςαίμεθ᾽ ἄν, Ra. 
581 οὐκ ἂν γενοίμην Ἡρακλῆς ἄν, Vp. 171 οὔκουν κἂν (pro 
καὶ ἂν) --- ἀποδοίμην δῆτ᾽ dv; 927 οὐ γὰρ ἄν ποτε τρέφειν 
δύναιτ᾽ dv, aliis locis. Omitto tragicorum exempla, velut Eur. 
Androm. 177, El. 534, Hec. 359, Hel. 1011, Hipp. 961, Iph. T. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 167 


98. Unum Euripidis affero locum, Suppl. 447 πῶς οὖν ἔτ᾽ 
ἂν γένοιτ᾽ ἂν ἰςχυρὰ πόλις, ad quem Aristophanis Av. 829 
supra commemoratus respicere videtur. Ceterum vide de hoc 
᾿Ἀἀττικιομῷ Guil. Sehmid, Atticismus I, 244 et 1V, 619. 

In Avium v. 672 ῥύγχος ὀβελίεκοιν ἔχει dualis Ε scho- 
liorumque ófielíckoww plurali V ὀβελίςκων praeferenda est. Sic 
enim accurate exprimitur duabus hastis rostrum formari, 
quo ille histrio, qui lusciniae partes agebat, instructus erat. 
Àc ne quis cum Tyrwhittio, qui ῥύγχος ὀβελίεκιον proposuit, 
in constructione ῥύγχος ὀβελίεκοιν offendatur, afferimus Av. 
686 πλάςματα πηλοῦ, Ach. 992 crépavoc ἀνθέμων, Ls. 647 
ἰχάδων ὁρμαθὸν, Pl. 586 κοτίνου «τεφάνῳ, 165 κριβανιτῶν 
(sie pro codd. lectione κριβανωτῶν scribendum est, ut postea 
in capitis IV 8 12 in Pl. 765 tractando videbimus) ὁρμαθῷ, 
Vp. 475 κράσπεδα ςτεμμάτων, 1144 κρόκης χόλιξ, ubi genitivus 
materiae pro ἐκ cum genitivo invenitur. Cf. etiam Kuehner- 
Gerth Gr. Gr. II! S 414, 1e, p. 333 et ὃ 402c, p. 264. 

In Acharnensium v. 336 ἀπολεῖς dpa τὸν (θ᾽ add. in 
R sec. Herw.) ἥλικα (RC[I schol, dpa θ᾽ ἥλικα BA) τόνδε 
φιλανθρακέα Dindorfius aliique editores Reisigium (Coni. p. 
210) secuti ἄρ᾽ ὁμήλικα pro codicum lectionibus scripserunt. 
Neque vero acquiescendum videbatur criticis in hac Reisigii 
coniectura. Nam praeterquam quod a traditis scripturis 
recedit, etiam verendum est, ut choragus corbem carbonariam 
aequalem dixerit. Propterea Bergkius non male ἄρ᾽ ἀφήλικα 
coniecit. Sed multo magis quam Bergkii coniectura mihi 
arridet id, quod Meinekius in Vind. Ar. p. 8 proposuit. Quo 
loco vir ille doctissimus pro subtili suo ingenio vocem τήλικα 
Bergkii mutationi ἀφήλικα, in quam ipse quoque primum 
inciderat, oppositam potiorem esse monuit, ut verba ἀπολεῖς 
dpa τήλικα τόνδε φιλανθρακέα in hunc fere modum vertenda 
essent: Hunc tantulae aetatis carbonarium perditurus es. Sic 
et sententiae et numeris, qui versui 285 cé μὲν οὖν καταλεύςο- 
uev, ὦ μιαρὰ κεφαλὴ respondent, optime consulitur. 


168 


Victor Coulon, 


Caput III. 
8 1. 

Proximum est, ut de iis agatur locis, quibus scholia 
et a R et a V dissentiunt. In quibus proferendis ea utimur 
ratione, ut iis scholiorum lectionibus, quae cum uno alterove 
ceterorum codicum conspirant, signa addamus eorum librorum. 
quibuscum conspirant. Ii igitur loci, ubi scholiorum scripturis 
signa codicum nulla sunt adiecta, scholiorum propriae lectiones 


habendae sunt. 
vss. Sch. 


RV 


Equitum: 


11 κινυρόμεθ᾽ cum ACfO 
18 κομψευριπιδικιῶς lemma 
schol. V cum MAld. Ὁ 
26 ἣν cum Vat. A? 
68 ἀναπείσετ᾽ (-cere lemma 
schol. Ald.) cum CP 
140 ἂν οὖν cum M t 
230 é£ekacuévoccum Ald. t 
248 ἐγὼ ᾿νδείκνυμι 
289 τὸ νῶτον cum MÀ 
346 ἀλλ’ οἷςθ᾽ ὅπερ πέπονθας 
lemma schol V Ald. 


φλαῦρον cum Ald. 
καικίας alt. schol. eum f 
565 βουλόμεθα cum ΑΓΘΡ 
Ald. 4 


κινυρόμεςθ᾽ (xuvup -V)t 
κομψευριπικῶς (idem lemma 


schol. R) 
ἦν ΤΤ 


ἀναπείσητ᾽ r. Cf. Z. Ar. St. p. 16 
et 107 sqq. 
οὖν ἂν 
ἐξῃκαςμένος 
ἐγὼ δείκνυμι tT 
τὸν νῶτον (νότον R)t 
ἀλλ᾽ οἷςθ᾽ ὅπερ πεπονθέναι μοι 
δοκεῖς (idem lemma schol. M). 
Verbis ὅπερ πεπονθέναι poi 
δοκεῖς praeferenda videtur 
lectio AOP Ald. ὅ μοι πεπον- 
θέναι δοκεῖς. Cf. Z. Ar. St. p. 
58 sqq. 
φαῦλον gl. Cf. Z. Ar. St. p. 15. 
κακίας {7 
βουλόμεςθα (-μεςθ᾽ V ἢ) 


vss. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 169 


Sch. 


635 ad r. Cf. Z. Ar. 


635 MóOuv 


St. p. 100 sqq. 


156 vOv bei ce πάντα δὴ cum 


ΒΓ! AO Ald. 


830 πτερυγίζεις ἃ schol. V 


300 


in adnot. ad Pc. 92 haud 
Scio an memoriae errore 
prolatum sit, cum in 
Pl. 575 ἀλλὰ φλυαρεῖς 
καὶ πτερυγίζεις legatur. 
ἐριτίμων ἀπὸ τριπόδων T 


Φοβεςτράτη T 


RV 

κόβαλοι 

Μόθωνες 
vOv δῆ cc πάντα δὴ R, νῦν δή 
cc πάντα δεῖ V r. Cf. 2. Ar. 
St. p. 120. 
πλατυγίζεις (idem schol in 
adnot. ad h. v.) r. 


διὰ τριπόδων ἐριτίμων (idem 
schol. RV in adnot. ad Pl. 39) 
Φοβεειετράτη 


Banarum: 


πλεῖν ἢ νιαυτῷ cum MA 
ἄγων cum MAU tt 
(jor, ὃπ bis lemma schol. 
rec. cum MA, qui litteras 
sic divisas d) ὅποπ (M, 
ὦ ὄπ᾽' ὄπ A) exhibent. 
λίμναις T 

ἀλλ᾽ ἐξόλοιςθ᾽ αὐτῷ κοάξ 


ἡλάμεεθα schol. rec. cum 
Ald. 

ἐξόπιεθε νῦν ἴθι cum 
MAU 1t. Quae lectio 
verbis πρόςθε vuv ἴθι v. 
sequentis originem de- 
bent; recte editores ἐξ- 
ómc0' ἴθι Dobraeo auc- 
tore. 

τοῦτό γ᾽ ἔθ᾽ ἥττον 


πλὴν ἠνιαυτοῦ FT 
ἄγω (idem lemma schol. R) 
ὦ ómóm ter V T, v. om. R 


λίμναιειν (idem lemma schol. R) 
ἀλλ᾽ ἐξόλοιςθ᾽ αὑτῷ 

κοάξ κοάξ R T 
ἐξολοῖςθ᾽ αὐτῷ kodz V 

ἠλάμεθα (idem lemma schol. 
RE)T 

é£ómcóev ἴθι R | " 
é£ómcOev αὖ ἴθι V 


τοῦτό γ᾽ ἧττον (idem lemma 


170 


Ὑ88. 


340 


312 


318 


422 


418 


680 


800 


818 


815 


Victor Coulon, 


Sch. 


*Érepe φλογέας : τὸ 
ἑξῆς ἔγειρε φλογέας λαμ- 
πάδας ἐν χερεὶ τινάςςων 
schol. V sec. Augsberg. 
p. 22. 

Ἐχώρει vOv (χώρειαν νῦν 
in lemmate schol. V sec. 
Augsberg p. 23.) 

* üápeic schol. V ; αἰρήςεις 


lemma schol. R ex scrip- 
εις 
tura aipnc. 


τὸν Κλειεθένη cum Ald. 


ἑκατοντακέφαλος cum U 
et M, qui fikarov-praebet. 
T Cf. p. 62 ad h. v. 
περιβρέμεται schol. 
ad v. 93 
ἐπιβρέμει schol. ad. H 
v. 1532 
ξύμπηκτα M eiusque 
schol., τ. Cf. ad v. p. 15 
prolatum. 
γενήςεται schol. in adnot. 
ad v. 738 T 
ὀδόντας cum M! et qui- 
busdam Blaydesii dett. 
codd. 


818 óyióguvschol.Ald.cum 


Blaydesii 
dett. codd. 


quibusdam 


RV 
schol. V sec. Augsberg. p. 20.) 
Bergkio et Meinekio probatum. 
ἔγειρε φλογέας λαμπάδας ἐν 
χερεὶ γὰρ ἥκει τινάςεων 


χώρει δὴ νῦν 


αἴρεις R 
aípricac V 


τὸν Κλειεςθένους τ. (τὸν Καλ- 
λίαν interpretandi causa su- 
perscr. pr. m. in V) a 
ἑκατογκέφαλος (τ᾽ ἑκατογκέφ 
lemma schol. V sec. Augsberg. 
p. 27.) 

ἐπιβρέμεται 


εύμπτυκα R 
ξύμπυκτα V 


γίνεται (viYv-V) 


ὀδόντα τ. Cf. Fritzschium ad 
h. v. 


ἱππολόφων (idem lemma schol. 
V sec. Augsberg. p. 33.) r. Cf. 
vss. 821 ῥήμαθ᾽ ἱπποβάμονα,9935 
ῥήματ᾽ — ὀφρῦς ἔχοντα xai 
λόφους,929 ῥήμαθ᾽ ἱππόκρημνα. 


215 


243 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch. 
μορμορωπὰ editoribus 
probatum. 
μέντοι: vU (μέντοὐγὼ 


Bothio auctore editores) 
φρονεῖν cum MAU 
τοῖς icríoic 

τοὺς TTépcac cum Blay- 
desii quibusdam dett. 
codd. Ὁ 

οὐκ ἔθ᾽ cum MA 
νοτίαις cum A corr. aliis- 
que dett. codd. 


μακάριον Tt 


171 


RV 
μορμουρωπὰ (-μυρωπὰ V) 


μέντοι εωφρονεῖν. — Verbum 
cugpoveiv idoneum sensum 
non praebet. 
τοῖς (roiav V) ἱςτίοιειν T 
TTépcac 


οὐκ ἔςθ᾽ tT 
νοτεροῖς V, νοτίοις R r., “νότιος 
zweier Endungen bei Aesch. 
Prom. 401: νοτίοις παγαῖς. 
Strab. 15, 685: θαλάττης τῆς 
νοτίου. Kockius ad ἢ. v. 
μακάριος Y' 


Nubium: 


Δήμητρα lemma schol. 
rec. eum AAO aliis. De 
declinatione vocis Δημή- 
inp cf. Croenert Memor. 
Gr. Herc. p. 169. 
Κικυννόθεν cum ΑΔΘ 
r.Vide Meisterhans p.97. 
ὑμῖν 


ὑμῶν Ὁ 


μέγα schol. rec. 


ἐπέτριψεν schol. rec. cum 
MA aliis r. Cf. v. 438. 


Δήμῆτραν R sec. Herw. 
Δήμητραν V 


ES 


Κικυνόθεν, sed V recte 
Κικυννεῖς in v. 210. 
ἡμῖν TT, quod ferri nequit, cum 
discipulus usque ad v. 221 in 

scaena remaneat. 

ἡμῶν τ. "Intellige dictum ad 
populum conversa repente ora- 
tione, non ad Socraticum" G. 
Hermannus ad h. v. 

πάλιν V, πάνυ R τ. Cf. v. p. 94 
tractatum. 

ἔτριψεν (idem schol. V in adnot. 
ad v. 242.) 


112 


VSS. Sch. 

300 χθόνα cum AA aliis. 

307 mpócobo: cum MA aliis. 

r. Cf. Pe. 397, Av. 853, 

Bl. A. C. Gr. p. 173 ad 

Nb. 307. 

ἔεχων cum M oorr. ΔΘ 

aliis. 

436 npocrtóAoicilemmaschol. 
R sec. Rutherf. cum M 


409 


aliis T 

484 ὀφείλεται schol. rec. cum 
AU aliistt 

490 *cuvaprrácet 

507 μελιτοῦτταν cum CAO 
r. Cf. oivoürrav in Pl. 
1121. 

571 ἱππονώμαν cum M et 


quibusdam dett. codd. 
r. Eadem forma in Eur. 
Hipp. 1399 et Soph. ΑἹ. 
232. 

688 dppev' ἐν ὑμῖν schol. rec. 
cum dett. quibusdam 
codd. Praepositione ἐν, 
quae e dittographia ori- 
ginem duxit, deleta haec 
lectio sincera est. 

130 ἀποεςτερητίδα schol. rec. 
cum AU alüsTt 


154 ἀντέλλοι cum dett. qui- 
busdam codd. Editores 
recte ἀνατέλλοι. 

155 τιὴ τί δή cum MAO aliis. 


Victor Coulon, 


RV 


ἐς x06va T 
πρόδομοι 


ἔςχον (ἐεχον sic lemma schol. 
R sec. Rutherf)tt 
προπόλοιςει 


ὀφείληται 


ὑφαρπάςει (idem lemma schol. 
R sec. Rutherf.) 
μελιττοῦταν. Idem mendum in 
Ls. 601. 


ἱππονόμαν 


ἄρρεν᾽ ἡμῖν. Pronomen ἡμῖν à 
sensu huius loci alienum est. 


ἀποςτερητρίδα V r., drocrepn- 
τικὴν R, aut scribae incuria e 
v. 128 aut e glossemate. 
ἀνατέλλει TT. Cf. similia menda 
p. 21 ad Vp. 1458. 


ὁτιὴ τί δή r. Cf. G. Hermannum 
ad h. v. 


vss. 


156 


162 


811 


833 


869 


1001 


1006 
1036 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch. 
ἀργυρίων lemma schol. 
rec. cum Áld. 


ὑποχάλα schol. rec. cum 
dett. quibusdam codd. 
drtoAéyeic: ἀπολεπίςπεις᾽ 
ἐὰν δέ, ὡς ἐν τοῖς πολ- 
λοῖς, ἀπολάψεις, ἐκπίῃς. 
Quamquam utraque 
scriptura etiam a Suida 
s. V. ἀπολάψεις comme- 
morata sententiae con- 
venit — ἀπολέψεις enim 
"decorticabis", ἀπολά- 
wec "exhauries" valet, 
— tamen eum Meinekio, 
Kockio,;aliis verbum ἀπο- 
λάψεις praefero, quippe 
quod et in RV legatur 
et teste scholio in pleris- 
que apographis scriptum 
fuerit. 

πείθειν lemma schol. rec. 
cum Mtt 

κρεμαςτῶν οἱ κρεμα- 
«τρῶν. Sed recte schol. 
in adnot. ad Vp. 1429 
κρεμαθρῶν. 


βλιτομάμαν cum ΜΑΔΘ 
λευκῷ cum MA aliis. 

xai μὴν πάλ᾽ Évur' ἐπνι- 
TÓóunv lemma schol. rec. 
cum OU aliis. Editores 


118 


RV 
tàpropiov.Legendum τἀργύρια; 
cf. Kockii adnot. ad h. v. in 
ed. IV 1894. 
ἀποχάλα. De ὑπὸ et ἀπὸ inter se 
commutatis cf. ad. Ra. 644 p.44. 
ἀπολάψεις (idem lemma schol. 
R sec. Rutherf. cum explica- 
tione ἀφαρπάςεις, ἀποκερδα- 
veic.) 


πείθει 


κρεμαθρῶν. Cf. Moer. p. 242: 
Κρεμάθρα, "Arriküc, xpeuácrpa 
Ἑλληνικῶς. Etiam Suidas for- 
mam Atticam agnoscit s. v. 
κρεμάθρα. 


κλιτομάμμαν T3 


οἵη. 
καὶ μὴν ἔγωγ᾽ ἐπνιγόμην. Pro- 
nomen ἔγωγ᾽ interpolatum vi- 
detur e v. 1038. Nihil frequen- 


114 


VSS. 


1046 


1047 


1105 


1154 


1203 


1256 


1211 


1298 


119 


148 


Victor Coulon, 


Sch. 
καὶ μὴν πάλαι γ᾽ ἐπνιγόμην 
Bentleio duce scripse- 
runt. Cf. similem locum 
in Nb. 4 xoi μὴν πάλαι 
τ᾽ — fikouc' ἐγώ. 
Ἐδειλὸν lemma schol. 
rec.cum A aliisque dett. 
codd. 
μέςον ἔχω λαβών ce. Cf. 
v. p. 69 tractatum. 
πότερον lemma schol. 
rec, cum MAAO aliis. 
βοάςομ᾽ ἄρα τὰν cum Ald. 
(βοάςομαι τὰν lemma 
schol. R sec. Rutherf.) 


νεναςμένοι Ἢ schol. rec. 
νενοιςμένοι ibus. 
dam codd. 
προςαποβαλεῖς cum MA 
A aliis, r. Cf. v. p. 69 
tractatum. 

προςκεκλήςεςθαι cum M 
A AO aliis, r. Cf. v. p. 69 
tractatum. 

caugópa cum A aliis, r. 
Cf.G.Hermannum ad h.v. 


RV 
üus esse pronominis inter- 
polatione constat. Vide sis 
Blaydesii adnott. ad Ach. 437. 
Pl. 648, 1170, Th. 754. 


δειλότατον 


ce μέεον ἔχω λαβὼν 


πότερα r. Cf. Nb. 638 p. 159 
tractatum. 

βοάςομαί τ᾽ dpa τὰν (R, γὰρ 
ἄταν V levi mendo corruptum 
ex τἄρα τὰν). Editores recte 
βοάςομαι τἄρα τάν. 
νενηςμένοι r. Cf. Lobeck. ad 
Soph. Aiac. p. 263 (318). 


xai προςαποβαλεῖς R 
καὶ προςαπολεῖς V 


προςκεκλῆςθαι (idem lemma 
schol. R sec. Rutherf.) 


racía 


Pluti: 


Ἐμῶρ᾽ ἔμ᾽ ei et μῶρ᾽ ἔπη 
schol. Iunt. ed. cum dett. 
codd. 


δοῦλος γεγένημαι: mpó- 
τερον ὧν ἐλεύθερος 
Schol. R 


μῶρ᾽ ἔμ᾽ el 


διὰ τὸ μὴ πλουτεῖν ἴεως. Quod 
e glossemate v. praecedenti 
ἔγωγέ τοι διὰ μικρὸν ἀργυρίδιον 
adscripto originem duxisse 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


vss. Sch. 


316 ἀλλ᾽ lemma schol. rec. 
cum MA 

401 ποιῆςαι vi) cum MAU 

421 λεκυθόπωλιν schol Θ 
cum MA aliistt 

428 évéxpavtec cum MAU 
aliis, r. Cf. Bl. A. C. Gr. 
p. 232 ad Pl. 428. 

488 ἀντιλέγοντας legisse vi- 
detur, cum praebeat: 
xp) λέγειν ὑμάς ἀντι- 
λέγοντας. 


493 βούλευμα et alt. schol. 
falso βούλημα 

505—506 οὐκ᾽ οὖν εἶναι φημὶ 
ὁδὸν ἥντινα ἰὼν lemma 
schol. R. Ex adnotatione 
schol, quod "unum in- 
tricatissimorum in hanc 
fabulam" esse iure mo- 
nuit Duebnerus, appa- 
ret, quantopere antiqui 
grammatici in hoc ver- 
su legendo laboraverint. 
Cf. Duebner. p. 566 et 


175 


RV 
primus Heimreichius in Mis- 
cellaneis Criticis, p. 19 (Progr. 
d. Gelehrtensch. zu Flensburg, 
1865) vidit. Cf. etiam Rutherf. 
ad h. v. et van Ljzeren in 
Mnem. Nov.Ser. XX VIII,1900, 
p. 180. Iure igitur Velsenus v. 
148 siescripsit: δοῦλος γεγένη- 
μαι πρότερον ὦν ἐλεύθερος. 
om. Rt 
ἄγ᾽ V gl. Cf. ad v. 824 p. 161. 
ποῆςαι (moncu V) vdivtt 

λεκιθόπωλιν (idem lemmaschol. 
R sec. Rutherf.) . 
ἀνέκραγες R et alt. schol. | 
ἀνακέκραγες V H 
ἀντιλέγοντες τ. Partic. enim 
cum verbo νικήςετε quam cum 
χρῆν coniungere praestat. "Iu 
priore scriptura (scil ἀντιλέ- 
Yovrec) facilior est orationis 
cursus." Hemsterhusius. 


βούλημα tT 


οὔκουν εἶναί qnu' εἰ παύςαι 
ταύτην βλέψας πόθ᾽ ὁ Πλοῦ- 
Toc | ὁδὸν ἥντιν᾽ ἰὼν κτλ. R. 
Versus 505 in V sic deprava- 
tus est: οὐκοῦν εἶναι φημὶ ei 
παύςει ταῦτ᾽ ἣν βλέψηι πόθ᾽ ὁ 
Πλοῦτος. Cum Blaydesio aliis- 
que editoribus lectionem ἢ 
amplector, quippe quae ido- 
neum sensum praebeat. 


vss. Sch. 
van ljzeren in Mnem. 
Nov. Ser. XX VIIT, 1900, 
p. 191. 

516 é£ cum MAU 

528 τάπηςι cum MAU, inter- 
pretamentum: cf. schol. 
Ec. 840 δαπίδων δὲ τῶν 
ταπήτων. 

586 κοτίνω  crepávou (sic) 
lemma schol. R 


596 κατὰ μῆνα προπέμπειν 
cum dett. quibusdam 

* — eodd. 

631 τρόπων schol. rec. eum 

MA, ortum, opinor, ex 

τρόπου in fine v. prae- 

cedentis. 

λελάμπρυνται cum M 

corr. aliis, praef. 

666 ὑπερηκόντιςεν cum MU 
aliis. 

673 ἀθάρης cum MU aliis, 
r. Cf. ad h. v. p. 65; 
ἀθάρας alt. schol. 


101 μέν τις cum MAU aliis. 


102 oTrmqpvOpíacelemmaschol. 

O cum dett. quibusdam 

codd. 

cuvekoÀuwydgunv. schol. O 

cum MAU aliisTd 

121 éxcrpéyac cum ΜΑ aliis. 

125 *Tfic ἐκκλησίας cum AU 
aliis et ταῖς ἐκκληείαις. 


101 


Victor Coulon, 


RV 


vH 
báma R corr. ut vid. ex δ᾽ ári 
cti, δάπηςι V levi mendo. 


κοτίνῳ crepávu . R, κοτίνου 
crepávu V r. Cf. v. p. 38 trac- 
tatum. 

κατὰ μῆνα προςάγειν R, κατὰ 
μῆν᾽ ἀποπέμπειν V τ. Cf. v. p.39 
tractatum. 

φίλων (idem lemma schol. R 
sec. Rutherf.) 


λελάμπρυται 


Ürtepnkóvricev R (-«ev V). Cf. 
v. p. 65 prolatum. 

ἀθάρας (idem lemma schol. R 
sec. Rutherf.) 


μέν vé τις R (idem lemma l 

schol. R sec. Rutherf.) p 

μέν γε omisso τις V 
ὑπερυθρίαςε R | 
bmopuOpíace V Hn 


ἐνεκαλυψάμην 


éxrpéyac TT 
τὰς ékxAncíac (ex- R) 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


vss. Sch. 

129 ἡμιτύβιον lemma schol. 
R cum M oorr. O aliis. 
κατεπέτας᾽ schol. O cum 
MAU aliis. 

ὥς γέ μοι δοκεῖν lemma 
schol. cum Ald. 


8415 Ἐμῶν οὖν ἐμυήθης cum 
MAU aliis. 


904. ὅταν τύχω in lemmate, 
sed ὅταν τύχῃ explicat 
verbis ὅταν γένηται και- 
poc πολέμου. Utique re- 
tinendum est τύχω. Cf. 
similes constructiones a 
Blaydesio ad h. v. in 
comment. p. 322 et ad 
Ra. 945 in comment. 
p. 393 adnotatas. 

1011 virápiov καὶ βάτιον lem- 
ma schol. R sec. Rutherf. 


1096 προείεχεται schol. rec. et 
schol. in adnot. ad v. 
1042 cum MAU aliis. 

1140 ὑφείλου schol. O cum 

MA? corr. 8115 7 

ἕνειτιν Schol. rec. et 

schol. in adnot. ad v. 

1171 cum MAU alüstT 


1201 


1t 


RV 
ἡμιτύμβιον TT 


κατέπαςς᾽ (-émhac V) 


ὡς γ᾽ ἐμοὶ (τ᾽ ἐμοι ΒΕ) δοκεῖ. 
Editores Dind. praeeunte ὥς 
γ᾽ ἐμοὐδόκει. 

μῶν ἐνεμυήθης R (idem lemma 
schol. R sec. Rutherf), μῶν 
ἐμυήθης V 

ὅταν τύχω.  Hemsterhusius, 
Meinekius in Vind. Ar. p. 218, 
Velsenus ςκήπτομαί γ᾽, ὅταν 
τύχῃ scripserunt "invita lin- 
gua",ut Leeuwenius in Mnem. 
Nov. Ser. XX X, 1902, p. 422 
iure monuit. 


νιτάριον ἂν καὶ βάτιον. Meinekii 
coniectura in Vind. Ar. p. 220 
νηττάριον ἂν καὶ φάβιον Vel- 
seno probata tam sensus quam 
metrum curatur. 


προςείχετο {7 


ὑφέλοις RT, ὑφέλοι᾽ V r. 


Émeiciv 


AÀvium : 


35 ἀνεπτόμεθ᾽ (-μεςθ᾽ M) — 
ἀμφοῖν Toiv ποδοῖν schol. R 
XII, 1. 


ἀνεπτόμεεθ᾽ — ἀμφοῖν ποδοῖν 
(idem Suidas s. v. ἀμφοῖν, ubi 
12 


178 Victor Coulon, 


vss. Sch. RV 
in adnot. ad. v. 45 cum ἀνιπτάμεςθ᾽Ἶ; ἀμφοῖν ποδοῖν 
M. Ad diiudicandum, etiam schol. V Ald. in adnot. 
utralectio verasit,inter- ^ad. v. 45 sec. Duebn. p. 419. 
est quaerere,  Aristo- 
phanes in voce ἄμφω 
cum substantivo con- 
iuncta articulum  ad- 
diderit necne. Atque 
cum Kockius (cuius cf. 
adnot. ad h. v. in ed. III 
1894) articulum a comi- 
cis addi affirmaverit, 
quin scriptura ἀνεπτό- 
μεθ᾽ --- ἀμφοῖν roiv πο- 
boiv sincera sit, dubitari 


nequit. 
129 πρῶϊν lemma schol. αὶ πρώτιςτ᾽ R, mun εἰς (sic) V. 
sec. Rutherf. T3 utrumque depravatum ex ngu 
τις, quod Ald. praebet. 
245 κάμπτεθ᾽ cum Ald. κάπτεθ᾽ 
569 ἔνορχιν cum A Ald. évópynv 
1007 dcrépoc cum B pr. Uedd.  ácrépec (V sec. Herw.) Qu 
probb. casus hic ferri nequit. 
1187 "πᾶς τις schol in ad- πᾶς R, παῖε V 
not. ad v. 1118 cum C 
Ald. 
1480 τοῦτο δὲ τοῦ δὲ 
1506 ἀπὸ γὰρ ὀλέςεις schol ἀπὸ γὰρ ὀλέςει V, ἀπὸ Tdi 
rec. cum B Ald. μ᾽ óléca R, unde ἀπὸ ró 
μ᾽ ὀλεῖς Mein. in Vind. ΔΓ 
p. 114. 
1590 λιπαρά τ᾽ εἶναι πρέπει λιπαρὰ πρέπει Rt 
cum B Ald.t λιπάρ᾽ εἶναι πρέπει V 
1693 "ἀλλὰ γαμικὴν | schol. in γαμικὴν 
cum B adnot. ad 


1693 δότω cum BA! v. 1565. διδότω 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 179 
vss. Sch. RV 
Vesparum: 
36 ἐμπεπρηςμένης cum BC. ἐμπεπρημένην R (-cuévnv V) T 
57 κεκλαμμένον tt κεκλεμμένον 
90 "mi cum cett. codd. om.T 
110 ἔχων in lemmate schol. τρέφει 
V; at in R adnot. illa 
παίζει, ἀντὶ τοῦ ἔχει ad 
genuinam lectionem τρέ- 
qe spectat. 
145 εὐκίνῳ tT cukívou 
462 τῶν μελέων lemma et τῶν μελῶν τῶν 


614 


schol. in adnot. ad v. 415 
cum A Ald.t 
ἐκ ςτεμμάτων 


ὀρθροφοιτο- r. 
Ἐἅμα βληχάται cum BC 


Kui] schol. V haud scio 
an recte legerit. Cf. ad 
Vp. 573 p. 142. 
λαγαριζόμενον cum. C 
Ald., r. Cf. v. p. 67 pro- 
latum. 

τιθαςευτὴν cum B Ald. 
r. Cf. Croenert Memor. 
Gr. Herc. p. 94, 1. 
ςκίμπωνας cum B pr. Ald. 
Cf. similia menda p. 66 
ad Av. 245. 


ςτεμμάτων r. Blaydesii con- 
iectura κράςπεδ᾽ ἐκ «τεμμάτων 
ex adnot. schol. opus non est. 
Cf. quae ad Av. 672 p. 167 
diximus. Ceterum vide de 
verborum κράςπεδα ςτεμμάτων 
significatione Roemerum (Stud. 
zu Ar. p. 89) 
ὀρθοφοιτο- R (-cporro- V) 
áp ἅμα βληχάᾶται R, ἀποβληχάτ᾽ 
V sec. Herw. 
φωνῇ 


λαγαρυζόμενον 
τιθαςςευτὴν 
ςκιπίωνες Rsec. Herw. ΚΤ, ckí- 


Tuvac V r. 


12* 


180 Victor Coulon, 


v8S. Sch. RV 

783 ἀναμαςώμενοι cum BC ἀνακαςςώμενοι 
r. Cf. Dindorfii notam a 
Blaydesio ad v. 704 al- 


latam. 
890 τενναιοτέρων et ve veu- vevvaiorépu v. Quae lectio a 
τέρων numeris aliena inde originem 
duxit, quod αἱ ut € legebatur. 
083 *üàmebáxpuca in |lem- ἀπεδάκρυςα 


mate, sed compositum 
ἐπιδακρύειν in adnot. 
1050 εἰ παρελαύνων τ. schol. V εἴπερ ἐλαύνων t 
cum  interpretamento: 
ἀντὶ τοῦ ἐπιχειρῶν xai 


ἐπιτρέχων. 
1091 ἢ cum B r. Cf. p. 77 ad ἦν R, ἣι (sic) V 
Pl 11. 
1111 κυττάροις cum € Kurápoic VT, καττάροις RH 
1120 ἔμβραχυ eum BC τ. Cf. ἐμβραχὺ R 
Cobeti Var. Lect. p. 207 ἐνβραχὺ V 
866. 
1139 Ἐτριβωνικῶς et yepovri- τριβωνικῶς 


κῶς (schol. R) 
1134 ἀποπῆξαι schol R sec. ἀποπνίξαι; quod -πνῖξαι sCTI- 
Rutherf. Cf. van Ijzeren bendum est. 
in Mnem. Nov. Ser. 
XXVIII, 1900, p. 180. 
1221 'Axécropoc ἀκέςετερος 7 
1232 μαινόμενος lemma schol. μαιόμενος R r. 
V cum ΒΤ. Sed ex- μαινόμενος V (sed v del. m. pr 
plicatur μαιόμενος (quod — sec. Herw.) 
etiam schol. ad Th. 162 
praebet): ἀντὶ τοῦ ζητῶν 
μέτα κράτος. 


1348 ἐφιαλεῖς schol. V φιαλεῖς. Cf. ad Nb.1293 émaló 
φιαλεῖς schol. ἢ p. 207. 

1450 ce schol rec. cum B Y€ 
Ald.tt 


VSS. 


1455 


1418 


1510 
1534 


10 


253 


303 


Quaestiones criticae in Aristopbanis fabulas. 181 


Sch. 
ἐπὶ τὸ τρυφερὸν cum B 
aliisque. Haud dubie 
verum est τρυφερόν. Quo 
in τρυφὸν (R) corrupto 
grammaticus nescio quis 
TO {(τὸρυφάν scribere vo- 
luit Neque vero ferri 
potest verbum τρυφάν 
cum adiectivo μαλακὸν 
coniunctum. 
παύςεται cum BC Ald. 
Male ortum propter fu- 
tura ἀποδείξειν et διορ- 
xncóuevoc in vss. 1480, 
1481. 
πιννοτήρης eum Ald. 
τριόρχαις cum Β Ald. 
praef. Cf. Mein. Vind. 
Ar. p. 108 ad Av. 1181. 


RV 
émrpugóv (sic) R | " 
ἐπὶ τὸ ῥυφάν V Τ 


παύεται 


πινοτήρης Ὁ 
τριόρχοις 


Pacis: 


ἀναρριχάτ᾽ (in lemmate 
schol R sec. Rutherf,, 
ἀνερριχάτο lemma schol. 
rec.) Vanae sunt schol. 
etymologiae. 


πειςτέον cum BC . Ald. 
ἐν πολλοῖς κεῖται τὸ coi 
schol. V. Syllaba θα in 
θατέρῳ sine dubio causa 
fuit pronominis in textu 
schol. eiecti. 

φοινικίδων schol. R legis- 
sevidetur; cf. Rutherfor- 
dii adnot.ad schol. R.Iam 


ἀνερριχάτ᾽. Editores ἀνηριχάτ᾽ 
scribere debebant. Of. Lauten- 
sach, Grammat. Stud. zu d. 
griech. Tragikern. u. Komikern 
(Augment u. Reduplikation), 
II 136. 
mcréov tt 

οὗτος παραινῶ coi μέλιτι xpfi- 
εθαι θατέρῳ r., nisi quod ᾿᾽τέρῳ 
(i. e. ἑτέρῳ) pro θατέρῳ scri- 
bendum est. 


φοινικικῶν 


182 


V88. Sch. 
Meinekius in Vind. Ar. 
p.42 poetam substantivo 
qoivikibuv usum esse su- 
spicatus est, quod adiec- 
tivum φοινικικὸς ad. φοι- 
νικὶς revocari non posset. 

346 *ei γάρ μοι γένοιτο lem- 
ma schol. V. 

402 κλέπταιγὰρ vóvelav Iem- 
ma schol. V. Meinekio 
astipulor, qui κλέπται τὰ 
vOv Yvóp eia μάλλον ἢ 
πρὸ τοῦ in Vind. Ar. 
p. 44 restituit. 

542 xai κυάθοις lemma schol. 
RV cum B Ald.. 

562 λιταργιοῦμεν cum B Ald. 

5817 τὸ uépicrov cum B Ald. 

610 ἐξεφύςηςε γὰρ cum B 
Ald. 4 

628 κορώνεων cum B Ald. 

633 οὐκἐλάνθανεν priusscho- 
lion R cum B Ald. ^ et 
Ju minusculae scripturae 
inter se commutatis. 

676 οὗπερ 

153 βαρβαροθύμους 


907 προῖκα cum B Ald. 


1000 "x Μεγάρων schol. V; ab 
edd. auctore Hamakero 
receptum,quod aptiorem 
et elegantiorem sensum 
praebeat quam μεγάλων. 


Victor Coulon, 


RV 


εἰ γὰρ ἐκγένοιτ᾽ (γένοιτ᾽ V) 
ἰδεῖν κτλ. 

κλέπται τε (in αἱ τε corr.) γὰρ 
γῦν μάλλόν cia V, versum 
om. R 


καὶ κυάθους sec. Herw., r. Cf. 
v. p. 68 allatum. 

λιταργειοῦμεν {7 

μέγιετον 
ἐξεφύεηςεν (idem lemma schol. 
R sec. Rutherf.) 
κορώναιον T 
οὐκ ἐμάνθανεν r. 


ὅπερ T 
βορβοροθύμους r. Cf. Eq. 309, 


ubi ipse Cleon βορβοροτάραξις 
vocatur. 
προῖκ᾽ ἂν (idem lemma schol. 
R sec. Rutherf.) Ὁ 

μεγάλων 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


vss. Sch. 

1032 οὐδὲν bence t 

1066 aigoi aigoi cum Ald. 
1086 τραχὺν cum B Ald. 
1112 xev cum C τ. Cf. v. 1076, 
ubi V in eodem prover- 
bio κεν exhibet. 

1159 ἡνίκ᾽ ἂν cum B Ald. 


1195 τὰς ἀμύλους cum B Ald. 


188 


RV 
οὐ ber|ce 
αἰβοῖ Boi 
τρηχὺν (Vsec. Herw.) hic praef. 
ut epicum. 
καὶ 


ἡνίκα δ᾽ ἄν G. Hermannus 
metrum restituens ἡνίκ᾽ ἂν δ᾽. 
τοὺς ἀμύλους r. Subauditur ὃ 
πλακοῦς in ἄμυλος. Cf. E. M. 87, 
42 : Ἄμυλος᾽ βρῶμα, τὸ μὴ πε- 
πτωκὸς ὑπὸ μύλην ᾿ ἀρςενικῶς 
et Phot. s. v. Ἀμύλους᾽ καὶ 
τὸν ἄμυλον dpceviküc λέγουει 
(Reitzenstein, Anf. des Lex. 
des Phot. p. 91). 


Acharnensium: 


vss. Sch. 
26 ἅθροοι τ. Cf. v. p. 83. 
35 ἤδει. Cf. p. 83 ad ἢ. v. 


82 ópuv cum ΓΔ: ὀρῶν 
scribendum cum Suida 
8. V. ἀποπάτημα. 

120 τοιόνδ᾽ ὦ 3 


121 οὐδέποτ᾽ Icxye fj θύρα. Cf. 
v. p. 100 tractatum. 
198 ὅπου 


503 xai νῦν cum BA tT 
610 ἕνη. Cf. v. p. 102 trac- 
tatum. 


R ceterique 
ἀθρόοι 
ἤδ᾽ εἰ R | 
ἤδει (ACT, «ἡ ΒΔ)! TT 
ὄρρων R | H 
ὅρων (BC, ὁρῶν A) 


τοιόνδε γ᾽ U(R, θ᾽ ὦ ΑΓὴ, τοιόνδε 
δ᾽ ὦ ΒΟ r. Cf. v. p. 84 allatum. 
οὐδέποτ᾽ ἴςχει θύρα R, οὐδέποτέ 
Y' lex ἡ θύρα ΑΒΓΔ 
ὅπῃ KR sec. FO MK praef. 
ὅπη C, ὅποι ABA JutAtticum. 
Cf. Meisterhans p. 64, 3. 
vóv τε ἢ, νῦν ACT 
evi (sic) R, ἕν ἣ ΑΒΟΓΔ 


vss. Sch. 
ckavóaln6picrac et ckav- 
δάληθρ᾽ ἱςτὰς 

θυμιτιδᾶν cum Ald. Berg- 
kio, Meinekio, aliis pro- 
batum. 

418 *oó χρῆςθα αἰγᾶς lem- 
ma, sed οὐ χρῆςθα crráv 
in adnot. 

ἀλλὰ μὴν cum [t 


112 


832 


833 πολυπραγμοεύνῃειν lem- 
ma, sed genitivus πολυ- 
πραγμοεύνης explicatur 
adnotatione: λείπει δὲ τὸ 
ἕνεκα, ἵνα rj ἕνεκα τῆς 
πολυπρ. 
ὦ λῷετε lemma invito 
metro, sed recte βέλτιςτε 
in v. antistrophico 948 
praebet. 
966 *oüx ἂν μὰ Δί᾽ oU δοίην 
lemma 
971 εἶδες ὦ semel )|Cf v. 
988 τὰ b'inlemmate, | 971 p. 
sed érrépuravin ἡ 104 
adnot. schol. R1 trac- 
sec. Rutherf. ) tatum. 
1086 τὴν xícriv in lemmate et 
in adnot. ad v. 961 FT 
v. legerunt 


929 


1097 


1099 δοὺς ἐμοὶ schol R in 


adnot. ad v. 772 7 


Victor Coulon, 


R ceterique 
cxavbalpícrac RTT, «κανδά- 
Àn0p' icràc ABCTA τ. 
θυμητίδαν (R, -δᾶν l) θυματιδᾶν 
ΑΒΟΔ 


οὐ χρῆςεθα εἰγῆς 


ἀλλὰ uiv R, ex quo primus 
Elmsleius ἀλλ᾽ ἁμῖν restituit. 
Cf. Ahrens De Dial. Dor. p. 
259. ἀλλὰ μὲν ABCA T 

πολυπραγμοεούνης ABCTA, πο- 
λυπραγμοςύνη R, quod cum 
Meinekio — probante Fritz- 
schio ad Th. 1109 — retineo. 


ὦ βέλτιςτε 


οὐκ ἂν μὰ Δί᾽ εἰ δοίη 


εἶδες ὦ bis 
ἐπτέρται (ΞΞ- ἐπτέρωται) R sec. 
Herw., ταὶ δ᾽ Γ, τῶδ᾽ A, τάδ᾽ 
ΒΟΔ 


τὴν κίςτην 


v. om. RACT, non B. Facile 
omitti poterat propter sequen- 
tem v. 

oice, παῖ 


vSS. 


63 


282 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch. 


μίμαρκιν TT 
ἀτταπαττᾶ lemma tt 


18b 


R ceterique 


μίμαρκυν ΕΒΔ τ. (-kov AC tH) 
ἀτταταῖ ἀτταταῖ R, ἀτταπαττατὰ 
ABCIA Tt 


Ecclesiazusarum : 


Sch. 
διερειςκαμένη ab editori- 
bus auctore Schaefero 
receptum. 
ἐνδυόμεναι legit, cum 
interpretetur: xarabvó- 
μεναι eic τηλικαύτην TÓÀ- 
μαν λάθρα. 
μετοικιτόμενος — legisse 
videtur, cum μετοικίςαι 
θέλων praebeat. 


ΒΒΓ 
διερειςμένη 


ἐνδούμεναι t T 


μετοικιζόμενος τ. Futurum ye- 
Totkicópevoc repudiandum est; 
Atticum enim esset μετοικιού- 
μενος. Cf. Eur. Heraclid. 46. 


Lysistratae: 


Sch. 


Θεογένους Dind. Eng. 
alii probante Meinekio 
in FCG. 2, 475, XXXV. 
Cf. Kirchner Pros. Att. 
n. 6703. 

ἐφ᾽ ἑπτακαίδεκ᾽ ἀςπίδας 


αὐταῖς τ. Cf. Bl. A. C. 
Gr. p. 138 ad Ls. 351. 


RBCLA 
Θεαγένους 


ἐφ᾽ ἑπτὰ καὶ δέκ᾽ ἀςπίδων r. 
Cf. Leeuwenium, qui in adnot. 
ad ἢ. v. collatis Herod. Thucyd. 
Xenoph. exemplis haec monuit: 
"De ordinem servantibus ge- 
nitivum, de consistentibus ac- 
cusativum dici videmus; et 
ipsa id fert ratio". 
αὐτὰς 


186 


vss. 


676 


vss. 
2] 
99 

125 


119 


220 
213 
291 


396 
834 
910 


Victor Coulon, 


Sch. 
διαγράφω ab editoribus 
auctore Bentleio recep- 
tum. Quo de verbo vide 
Kockium ad Nb. 774. 
Lemma διαγράψομαι ha- 
bet L sec. Stein.T 


RBCLA 
διαγράψω Rt, διαγράψαι BCLA 
litteris ομ futuri διαγράψομαι 

librariorum incuria omissis. 


Thesmophoriasusarum : 
Sch. R 

οἷόν γε οἷόν τε Τῇ 

λαὸς λεὼς t 

δόκιμον δοκίμωι. Lenissima mutatione 
Meinekius in Vind. Ar. p. 147 
δοκίμων — scripsit probante 
Buengero (De Ar. Eq. Ls. Th. 
apud Suid. rell. p. 44). 

xaivi,quod verum legisse κοινῇ 

schol. ex interpretatione 

μεγάλῃ καὶ θαυμαεςτῇ 

Bisetus conclusit. | 

ξυροδόκης ξυροδίκης TT 

Ἱπποκράτους ὑποκράτους TT 


ποςθαλίεκκον  Dindorfio 
praeeunte editoribus pro- 
batum. 


λεγούςεας 

Στηνίοιςι 

ἰφύων r. Cf. adnot. δέον 
εἰπεῖν ἐκ τῶν ὄψεων εἶπεν 
ἐκ τῶν ἰφύων; ludit enim 
comieus, qui ut in vss. 
387 et 456 sic etiam 
hic Euripidem ut humili 
loco natum maledico ser- 
mone carpit. 


πρὸς θάληκον. Quod quomodo 
ex ποςθαλίςεκον depravatum sit, 
Engerus in adnot. ad h. v. ex- 
ponit. 
λεγούςαις TT 
τηνίοιςι FT 
ἀφύων tT 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 187 


vss. Sch. R 
947 παίσωμν πέςωμεν TT 
1197 ευβήνην ευμβήνην Tt De littera μ in- 
serta cf. p. 66 ad Av. 245. 
1227 πέπαιεται πέπυςται tT 
8 8. 


Pergamus ad singulos, quos asterisco notavimus, locos 
tractandos. 

In Ranarum v. 340 sqq. ἔγειρε φλογέας λαμπάδας ἐν 
Xepci Twváccuy post ἐν χερεὶ in RV γὰρ ἥκει insertum est. 
Schol. V explicat: ἔγειρε φλογέας " τὸ ἑξῆς ἔγειρε φλογέας λαμ- 
πάδας ἐν xepd mwváccuv: ἥκεις νυκτέρου τελετῆς φωςφόρος 
ἀςτὴρ ἐν χερεὶ τινάςεων φλογέας λαμπάδας: schol. R.: νοητέον 
οὕτως’ ἔγειρε φλογέας λαμπάδας ἐν χερεὶ τινάςεων᾽ ἥκεις γὰρ 
νυκτέρου τελετῆς φωςφόρος ἀκςτήρ. Versus a criticis diu mul- 
tumque vexatus est. Meinekius quidem in Vind. Ar. p. 164 
nváccuv removendum esse putavit, G. Hermannus et Reisi- 
gius (Coni. p. 299) γὰρ ἥκει eliminaverunt, alii alia tempta- 
verunt. Participium Twváccuv delendum non esse persuasum 
habeo. Hoc enim eiecto non perspicio, quid sibi velit illud 
ἐν xepci. Quibus cum verbis, quae participium desiderant, op- 
time coniungitur rtwváccuv; quo de verbo pendet accusativus 
λαμπάδας. Praestat certe verba γὰρ ἥκει eliminare. Quae e 
glossemate in textum illata esse Kockius in adnot. ad. h. v. 
haud scio an iure moneat, cum voce ἔγειρε, quam stare non 
posse aptissime exponit, in ἔπειγε mutata sic ratiocinetur: 
"Vielleicht ist ἔπειγε (intransit.) zu lesen: eile herbei, wo- 
zu 344f. die Begründung geben: denn alles wartet nur 
auf dich. Dann kónnte γὰρ ἥκει (ἥκεις), das die Hdss. hin- 
ter xepci haben, aus einer Glosse zu ἔπειγε entstanden sein. 
Thesm. 783: Bácker', ἐπείγετε. Eubul. 15, 11; ὥςτ᾽ εἴ n βούλει 
τῶν λελειμμένων φαγεῖν, ἔπειγ᾽, ereive". Verba autem γὰρ ἥκει 
sic in textum irrepserunt, ut locum obtinerent vocis TINACCON, 
quae propter simile illud lIAKXQ exciderat (cf. schol. rec. ad v. 
343 ἐν bé ma ἐκλέλοιπε τὸ τινάςςων). 


188 Victor Coulon, 


In v. 372 χώρει vuv rác ἀνδρείως RV χώρει δὴ νῦν ha- 
bent; scholiasta χώρει νῦν legit; sed. lemma schol V est 
χώρειαν νῦν. In quo litterae av nihil aliud sunt nisi vesti- 
gia maiuscularum litterarum AH, quibus archetypus exaratus 
erat. Àut δὴ aut νῦν metri causa eiciendum est. Atque edi- 
toribus assentior, qui χώρει vuv scripserunt; cf. Ra. 440, Nb. 
1114 χωρεῖτε vuv, alios similes locos. Particulam autem δὴ 
ut saepe sic etiam in nostro v. voci vuv adscriptam in tex- 
tum illatam esse verisimile est. Nuv enim frequentissime per 
δὴ explicatur; cf. ad. Eq. 8 p. 11 prolatum. 


In v. 378 ἀλλ᾽ ἔμβα χώπως ἀρεῖς τὴν Σώτειραν R exhi- 


ει 
bet αἴρεις, V αἱρήςεις, quod nescio an ex oipnc ortum sit. 
Schol V adnotationem praebet: oiov ὑψώςεις τοῖς ἐπαίνοις 
Quae verba indicio sunt scholiastam ἀρεῖς legisse. Hanc schol. 
scripturam cum Meinekio, Kockio, Blaydesio reponere malim 
quam cum Velseno codicum lectiones violenter in ἄρξει mutare. 

In Nubium v. 489—90 ἄγε vuv ὅπως, ὅταν τι προβά- 
Àu) cot ςοφὸν | περὶ τῶν μετεώρων, εὐθέως ὑφαρπάςει (RV) pro 
ὑφαρπάςει schol ευναρπάςει in lemmate habet. In R glossa 
invenitur ὑφαρπάςει ἀντὶ τοῦ ςυναρπάκςης (-ec Rutherf) Appa- 
ret igitur genuinam vocem ὑφαρπάςει, cui nostro loco utique 
melior et elegantior sententia subest — valet enim Latinum 
"surripere" — quam illi ευναρπάςει, hoc glossemate ex textu, 
qui scholiastae praesto erat, extrusam esse. 

V. 1046 sic traditus est: ὁτιὴ κάκιετόν ἐςτι καὶ δειλότα- 
τον (RVMAO, δειλὸν A aliique) ποιεῖ τὸν ἄνδρα. Schol. rec. 
in lemmate praebet δειλόν, sed schol. vetus in adnot. dicit: 
δειλότατον δὲ εἶπεν. Hunc versum, qualis in codicibus legitur, 
ferri non posse inter criticos constat. Blaydesius quidem ad 
h. v. monuit: "Versus frigidus et nostro indignus". Neque 
aliter Kockius sensit, cum in apparatu critico animadverte- 
ret: "Da viele Hdss.,, darunter Rav. Ven., und Schol. δειλό- 
τατον haben, so ist die Vulg. sicherlich unrichtig; auch ist 
die Antwort ὁτιὴ κάκιςτόν ἐςτι unsüglich einfáltig (Bücheler)." 
Quapropter viri docti varias coniecturas proposuerunt, quas 
in Blaydesii adnot. congestas invenies. Quamquam vereor, ut 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 189 


una alterave ex illis criticorum emendationibus genuina co- 
mici verba restituta sint, tamen maxime mihi probatur Kockii 
mutatio: ὁτιὴ ποιεῖ βλακίςτατον καὶ δειλότατον τὸν ἄνδρα, quam 
ipse in adnot. ad apparatum criticum illustravit. Sic enim 
frigidum illud κάκιςτόν ἐςτι removetur, quod haud scio an 
glossema sit voci BAaxícrarov olim adscriptum. 

Pluti vs. 119 sqq. in RV sic leguntur: ὁ Ζεὺς μὲν οὖν 
εἰδὼς τὰ τούτων μῶρ᾽ ἔμ᾽ ei | πύθοιτ᾽ ἂν (ἂν om. V) ἐπιτρίψειε 
(— εν V). In Iunt. ed. hoc interpretamentum invenitur: εἰ 
μὲν γράφεται μῶρ᾽ ἔμ᾽ ei, οὕτω ευνταχθήςεται ὁ Ζεὺς μὲν εἰδὼς 
τὰ τούτων μῶρα ἔπη, εἰ πύθοιτο ἐμὲ ἀναβλέψαντα, ἐπιτρίψε- 
ταί με. εἰ δὲ μῶρ᾽ ἔπη, τὸ πύθοιτ᾽ ἂν διὰ μέςου ἔεςται, τουτέςτι " 
γνοίη ἂν ταῦτα καὶ οὐδὲν αὐτὸν λήςεται. Duae igitur lectiones 
huic schol. notae erant, altera RV μῶρ᾽ ἔμ᾽ εἰ et altera aliorum 
codicum μῶρ᾽ ἔπη. Multi viri doctissimi his versibus inter- 
pretandis et sanandis enixe operam navaverunt, cum alii ver- 
bis ei πύθοιτο, alii participio eibux sese offendi dicerent. Cf. 
Blavdesii adnot. ad. v. 119. Ac ne taedium pariamus legen- 
tibus, ex plurimis coniecturis eas solas proferamus, quas di- 
gnas esse censemus, quae commemorentur. Ordiamur a con- 
iectura Velseni, qui verba ei πύθοιτο ex interpretatione in tex- 
tum migrasse existimans ὁ Ζεὺς μὲν οὖν εἰδὼς τὰ τούτων 
μῶρ᾽ ἐμὲ | αἴςεχιςτ᾽ ἂν ἐπιτρίψειε scripsit. Quae mutatio primum 
quidem valde mihi arrisit, nisi quod pro αἴςχιςτ᾽ vocem κά- 
xicr' scribere malui pellectus locutionibus Pl. 456 d) κάκιςτ᾽ 
ἀπολουμένη, Nb. 726 ἀπολεῖ κάκιςτ᾽, Ra. 588 κάκιςτ᾽ ἀπολοίμην, 
aliis similibus. Sed cum nusquam in Aristophanis fabulis ne- 
que aicyicr' neque xáxic cum. verbo ἐπιτρίβειν coniunctum 
inveniatur, sine dubio a Velseni ratione recedendum est. Pro- 
inde aliam ingrediamur viam cum ceteris editoribus. Ex qui- 
bus, ut omittam, quae Leeuwenius in Mnem. Nov. Ser. XXX, 
1902, p. 398 de versibus nostris scripsit, Blaydesius in ad- 
not. ad. h. v. monet: "Lectionem «ibux vitiosam esse vel ex 
eo constat, quod, si Iuppiter stultitiam eorum cognoverit 
(εἰδὼς), non opus est, ut eam cognoscat (ἐπεὶ πύθοιτο). Ve- 
rum est haud dubie oió' ὡς". Quam Blaydesii aliorumque 
»ententiam stare non posse mihi persuasi. Neque enim us- 


190 Victor Coulon, 


quam Aristophanes oib' ὡς et oic0' ὡς pro οἶδ᾽ ὅτι et oic0' 
ὅτι dixit. Ac ne chartae nos misereat, nihil nisi quosdam lo- 
eos indicemus, velut Nb. 331, 1329, Ra. 584, 601, Av. 668, 
1010, 1221, 1246, Ec. 992, Ach. 375, 555, Vp. 1395. Ls. 59, 
100, 154, 764, Pc. 371. Cf. etiam, quae ad Nb. 460 p. 95 
diximus, ubi de imperativo ἴςθ᾽ ὅτι egimus. Duos autem locos 
ad v. nostrum illustrandum aptissimos afferimus, Pl. 72 sqq. 
ἀλλ᾽ fjv πύθηεςθέ μ᾽ ócric εἴμ᾽ εὖ oio! ὅτι | κακόν τί μ᾽ éprácecóe 
κοὐκ ἀφήςετον et Pl. 452 544. μόνος γὰρ ὁ θεὸς οὗτος οἶδ᾽ 
ὅτι | τροπαῖον ἂν ςτήςαιτο τῶν ταύτης τρόπων. Neque conferri 
debere Ach. 1064 oic0' ὡς ποιεῖται τοῦτο; quivis intelleget. 
Quo loco, si modo vera est lectio oic0' ὡς, particula ὡς pro 
ὅπως posita est. Iam quod Blaydesius aliique cum dett. codd. 
μῶρ᾽ ἔπη scripserunt offensi illo μῶρ᾽ nomine non adiuncto, 
inspicere debebant Ec. 474, ubi ex seriptura R. ὅς ἂν ἀνόητα 
X ἢ μῶρα βουλευεώμεθα genuina comici verba ὅς᾽ ἂν ἀνόητ᾽ 
ἢ μῶρα βουλευεώμεθα restituta sunt. Illud autem ἔπη sine 
dubio ex interpretatione in dett. codd. invectum est. Cf. glos- 
sam e codice Vind. Bibl. Imper. 163 (W) a Blaydesio alla- 
tam: ἔπη δῆλον. Quibus de causis etiam Blaydesii coniecturae 
ὁ Ζεὺς μὲν οὖν oib dic τὰ τούτων μῶρ᾽ ἔπη | εἰ πεύςετ᾽, ém- 
τρίψει με et πυθόμενος ἐπιτρίψει με concidunt. Quarum altera 
vel proptera repudianda est, quod offensionem quandam me- 
tricam praebet; neque enim numeri bene procedunt duobus 
tribrachis in πυθόμενος ἐπὶ — deinceps admissis. Itaque re- 
vertamur ad ea, quae in R leguntur. Quae sic divisa: ὁ Ζεὺς 
μὲν οὖν, εἰδὼς τὰ τούτων pup, ἔμ᾽, εἰ | πύθοιτ᾽ ἂν ἐπιτρίψειε 
in hunc fere modum vertenda videntur: Iuppiter, cuius noti- 
tiam horum μῶρα non effugiunt, me, si compererit (scil. me 
oculorum lumen recuperasse) perdiderit. Cf. Soph. Oed. R. 
498, ubi Iuppiter una cum Apolline omnia providere et anim- 
advertere dicitur: ἀλλ᾽ ὁ μὲν οὖν Ζεὺς 6 τ᾽ Ἀπόλλων ξυνετοὶ 
καὶ τὰ βροτῶν εἰδότες. Sed ne scripturam R genuinam esse 
putemus, vel positione coniunctionis ei in extremo versu pro- 
hibemur. Nota nobis quidem est vox ἐπεὶ sic collocata, e. g. 
in Pl. 1077 aicyuvópevoc τὴν ἡλικίαν τὴν cv, ἐπεὶ (omn. codd.) 
| οὐκ dv ποτ᾽ --- ἐπέτρεπον ἂν ποιεῖν. Atque etiam xei in 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 191 


fine Ra. 152 νὴ τοὺς θεοὺς ἐχρῆν ye πρὸς roUroia κεὶ (καὶ 
εἰ R, x'ei V) | τὴν πυρρίχην τις ἔμαθε κτλ. invenimus. Hic 
vero locus, cum K καὶ εἰ praebeat et in v. 153 etiam ἢ πυρρί- 
xnv legi schol. ad h. v. commemoret, incertus et multis cri- 
ticis, velut Fritzschio et Kockio suspectus est, qui vss. 152 
—153 sic scripserunt: νὴ τοὺς θεοὺς — καὶ | ei πυρρίχην mc 
κτλ. Itaque cum nostro loco id agendum sit, ut illud εἰ in 
fine v. 119 tollatur, non possum ingeniosam et satis lenem 
emendationem ab Herwerdeno in Vind. Ar. p. 102 propositam 
ὁ Ζεὺς μὲν οὖν, εἰ δρῶντά γ᾽ οὕτω (quod facile in εἰδὼς τὰ 
τούτων abire poterat) μῶρ᾽ ἐμὲ [πύθοιτ᾿᾽, ἂν ἐπιτρίψειε non 
probare, praesertim .quae aptum et perspicuum sensum prae- 
beat. Àc ne cui collocatio encliticae àv offensioni sit, si- 
milem locum Ra. 556—357 οὐ μὲν οὖν με mpocéboxac, | ὁτιὴ 
κοθόρνους eixec, ἂν γνῶναί ς᾽ ἔτι proferimus. 

Versum 725 RV sic exhibent: ἵν᾽ ἐπομνύμενον παύεω ce 
τὰς ÉkkAncíac (ex-R). Schol. V. Ald. adnotat ἐκκληςίας δὲ ἀντὶ 
τοῦ ἐν ταῖς ἐκκληςίαις (ἐν τῇ ἐκκληςίᾳ V) et alt. schol. ἄλλως. 
ἐπομνύμενον μὲν ἀντὶ τοῦ ἐφεδρεύοντα ταῖς ἐκκληςίαις καὶ 
cukopavroOvra ὑπὲρ τοῦ κερδαίνειν. Prior igitur scholiasta 
genitivum τῆς éxxAncíac legit, alter ταῖς ἐκκληςίαις. Infeliciter 
Blaydesius genitivum defendere conatur, qui de raücu pen- 
deat, collatis Àv. 1259 ἦ μήν ce rauca τῆς ὕβρεως οὑμὸς πατήρ, 
Eq. 429 ἐγώ ce παύεω τοῦ Opócouc, Ra. 268 ἔμελλον dpa 
παύςειν ποθ᾽ ὑμᾶς τοῦ κοάξ, quibus constructionem suam com- 
probare studet. Velsenus dativum ταῖς ἐκκληςίαις e schol. ad- 
notatione erutum in textum recepit. Quem casum vir ille doc- 
tissimus aut locativum interpretatus est aut cum verbo ὑπο- 
μνύμενον coniunxit. Locativum si verba ταῖς ἐκκληςίαις esse 
voluit, ab eo propterea dissentio, quod nusquam in Aristo- 
phanis fabulis dativus loci pro antiquo locativo mihi occurrit. 
Uno solo loco Nb. 212 Νείλου προχοαῖς legitur. Αἴ hunc ver- 
sum corruptum esse patet. Nam cum in vss. 210, 271 εἴτ᾽ ἐπ’ 
Ὀλύμπου κορυφαῖς et εἴτ᾽ ᾿Ωκεανοῦ πατρὸς ἐν κήποις exhibeatur, 
etiam in v. 272 εἴτ᾽ ἄρα Νείλου προχοαῖς κτλ. praepositio ex- 
spectatur. Cf. schol. ad ἢ. v.: λείπει ἡ ἐπί, ἵνα ἦ ἐπὶ ταῖς mpo- 
χοαῖς τοῦ Νείλουι Aut cum Meinekio εἴτ᾽ ἄρα Νείλου ᾽ν προ- 


192 Victor Coulon, 


xoaic aut cum Panschio (N. Jahrb. f. Philol. CXIII, 1876, p. 208) 
ἢ παρὰ Νείλου προχοαῖς scribendum erit. Atque exempla ex 
Aesch. Sept. 374 παρ᾽ ὄχθαις ποταμίαις et Soph. Trach. 524 
τηλαυγεῖ παρ᾽ ὄχθῳ ἃ Panschio ad coniecturam suam confir- 
mandam allata hisce locis augere possumus: Eur. El. 863 παρ᾽ 
Ἀλφειοῦ eé0poic, Hel. 250 παρὰ Σιμουντίοις ῥοαῖει, Cvcl 66 
κρήναις παρ᾽ ὑδροχύτοις, Pind. I. V, 42 Καΐκου παρ᾽ ὄχθαις, 
Bacchyl.(Blass ed.III 1904)1II, 20 παρὰ KacraAíac ῥεέθροις, V,64 
παρὰ Κωκυτοῦ ῥεέθροις, denique nostri Ha. 1309 παρ᾽ ἀενάοις 
θαλάςεης xüpaci. Iam. ut δὰ locativum redeamus, hic casus haud 
raro usurpatur ab Homero et tragicis Atticis; conferas velim 
Kuehner-Gerth Gr. Gr. 11 $ 426 p. 441. Atque testimoniis 
ibi congestis addere iuvat Eur. Bacch. 68 τίς ὁδῷ; τίς ὁδῷ: 
τίς μελάθροις; Soph. Ant. 1079 ἀνδρῶν γυναικῶν coic δόμοις 
κιυικύματα, Trach. 205 ἀνολολυξάτω δόμοις. Sin autem Velse- 
nus in Pl. 725 cum verbo ὑπομνύμενον dativum ταῖς ἐκκλη- 
είαις coniunxit, prorsus falsus est. Quis enim Graecus unquam 
dixit ὑπόμνυμαί vi? Itaque cum Velseni lectio stare non possit, 
versum sanaturi profieiscamur de voce émopvüuevov. Quam 
primus Girardus recte in ὑπομνύμενον emendavit nisus Polluce 
VIII, 56: ὑπωμοεία δέ écnv, ὅταν τις ἢ yrpicua ἢ νόμον γρα- 
φέντα γράψηται ὡς ἀνεπιτήδειον" τοῦτο γὰρ ὑπομόςαεθαι λέ- 
Youcv et Hyperidis verbis (fr. 202 in Blasii ed. III 1894) καὶ 
ἐμοὶ μὲν cuupácnc ἀρρωετίας xai ὑπομοεθείςης ταύτης τῆς γρα- 
φῆς ἀνεβλήθη ὁ ἀγὼν in schol. ad v. nostrum prolatis. Neque 
dubium mihi videtur, quin accus. plur. τὰς ἐκκληςίας cum verbo 
ὑπομνύμενον coniungendus et versus sic vertendus sit: ut 
mea opera desinas contiones eierare, i. e. per ὑπωμοείαν inter- 
cedere, ne id quod in contionibus agitur ad eventum per- 
veniat. Cf. terminum technicum Latinum "forum eierare" in 
Ciceronis act. in Verr. III 8 137: "negotiatores sibi putant 
esse turpe id forum sibi iniquum eierare, ubi negotientur". 
Totum autem locum optime interpretatur H. Holdenus, qui in 
Onomastico Áristophaneo s. v. Νεοκλείδης haec monet: ""Narra- 
tur Aesculapius Neoclidem prout merebatur curasse, nimirum 
eruciatus eius et caecitatem augens, quo eiurare posset con- 
cionem, 716—725, et caeciorem etiam quam erat ante reddens". 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 193 


In v. 845 μῶν οὖν ἐμυήθης δῆτ᾽ ἐν αὐτῷ rà μεγάλα; R 
praebet μῶν ἐνεμυήθης, V μῶν ἐμυήθης, schol. cum MAU μῶν 
οὖν ἐμυήθης. Meinekius in Vind. Ar. p. 217 scripturam μῶν 
οὖν ἐμυήθης defendit hisce verbis: "Vereor ne viros doctissi- 
mos eomparatio cum nostro einweihen in errorem induxerit. 
Graecum est μυεῖςθαι τὰ μυεςτήρια, non ἐμμυεῖςθαι". Cf. Ra. 
158, 318, 456, Pc. 278, 375. Idem criticus postea in Adden- 
dis eiusdem libri p. VIII minus feliciter animadvertit: "Ferri 
sane potest Hav. scriptura ἐνεμυήθης, non tamen ut ἐμμυεῖεθαι 
pro μυεῖςθαι dici posse concedam; imo ἐνεμυήθης dictum est 
ut in sequente versu éveppífuca sc. ἐν τῷ τριβωνίῳ. Com- 
parari possunt ἐναποτίνειν, ἐναποπατεῖν et multa eiusdem gene- 
ris alia". Quam Meinekii sententiam Leeuwenius in Mnem. 
Nov. Ser. XX X, 1902, p. 353 sagaciter refellit, ubi Aristopha- 
nis, Herodoti, Euripidis locos protulit, quibus praepositioni év 
in ἐναποτίνειν, ἐναποπατεῖν, aliis similibus compositis "more 
prisco sed nunquam intermortuo vim adverbii localis" tribuere 
licet. Vide sis etiam Leeuwenii adnot. ad Av. 38 de prae- 
positione ἐν adverbiali. Quae cum ita sint, lectio μῶν éve- 
μυήθης — ἐν αὐτῷ admittenda non est. Ac ne quis de par- 
ticulis μῶν οὖν coniunctis dubitet, Leeuwenius 1l. l. ad Pc. 527, 
Aesch. Choeph. 177, Eur. Andr. 82 allegat. Quibus exemplis 
addo Platon. Soph. 250d μῶν οὖν ἐν ἐλάττονί τινι νῦν ἐςμὲν 
ἀπορίᾳ περὶ τὸ ὄν; 267 c, Legg. I, 624a, IIT, 680d, Hipp. mai. 
302a, Phileb. 23d. De origine autem lectionum RV Leeu- 
wenius recte sic existimavit "mero errore particulam OYN 
vel 8N ab altero librario in €N mutatam esse, ab altero per 
haplographiam post MQN omissam". 


8 9. 

In Avium v. 1187 ró£eue παῖε (V) ςφενδόνην τίς μοι 
δότω pro παῖε legitur πᾶς in R, rác τις in schol. ad v. 1118. 
Bergkius móc nc coniecit, cui Blaydesius in adnot. ad ἢ. v. 
plaudit. Aristophanem adiectivum πᾶς vel πᾶςα cum altera 
persona sing. imperat. praes. coniunxisse permultis docemur 
locis, velut Av. 1190 φύλαττε πᾶς, Ach. 204 τῇδε πάς ἕπου. 
238 εἶτα móc, Pc. 458 ὑπότεινε δὴ rác, 512 ἄγε rác, Ra. 372, 

XIII, 1. 18 


194 Victor Coulon, 


Vp. 422, Th. 372, 956, 961, Ec. 502, Ach. 282, Pc. 301, 555, 
denique Áv. 1196 ἄθρει δὲ πᾶς κύκλῳ «κοπῶν. Cf. etiam Eur. 
Rhes. 685 παῖε πᾶς, 688 icxye móc δόρυ, 690 ἕρπε mác, 130 
dva móc. In Av. 1196 multi viri docti coniecturis usi sunt. 
Ut alios omittam, Reisigius (Coni. p. 276) ἄθρει δὲ πᾶς τις 
πανταχῆ κύκλῳ «κοπῶν, Bergkius ἄθρει δὲ πᾶς mc πάντα περὶ 
κύκλῳ «κοπῶν proposuit. Quibus emendationibus repudiatis, 
quippe cum nusquam apud nostrum verba πᾶς ric cum alters 
persona sing. imperat. praes. coniuncta invenerim, cum Mei 
nekio et Kockio lacunam ante ἄθρει statuere praefero, quoad 
probabilis correctio proposita sit. Mihi quidem non aliena 
videtur G. Hermanni ratio, qui, cum tumultus in scaena ortus 
sit, verbum tacendi ante ἄθρει desiderans "initio versus cyáte 
εἴτ᾽ excidisse statuit et praeterea, ut fieri solet in tali rerum 
forma, qualis hic describitur, ἔα ἔα ceteris praeponit", ut cum 
Meinekio (Vind. Ar. p. 108) loquar. Nec non sensui forsitan 
convenerit hoc: ἔα ἔα, | τουτὶ τί rjv; Quod coll. Av. 1495 ἔα. 
τουτὶ τί ἦν; proposuerim commotus versibus 1197—98 ὡς 
ἐγζὺς ἤδη δαίμονος πεδαρείου [δίνης πτερωτὸς φθόγγος 6o- 
κούεται ; haec eium verba causa sunt interrogationis τουτὶ ri 
ἦν; In v. 1187 autem cum Meinekio, Kockio, aliis scripturam 
V τόξευε παῖε servare non dubito. Cf. similes locos Av. 365 
ἕλκε, τίλλε, παῖε, δεῖρε, κόπτε πρώτην τὴν χύτραν, Nb. 1505 
δίωκε, βάλλε, παῖε, alios. 

Versum 1693 RV sic exhibent: γαμικὴν χλανίδα διδότω 
τις δεῦρό μοι, schol. in adnot. ad v. 1565 ἀλλὰ γαμικὴν χλαμίδα 
(sic confusis substantivis yAavic et χλαμὺς) δότω τις δεῦρό μοι. 
Editores praeter Blaydesium lectionem schol. mutato illo χλα- 
μίδα in χλανίδα secuti sunt. Quamquam versus, qualis in schol. 
profertur, numeris non adversatur (cf. Fr. Pongratz: De ar- 
sibus solutis in dialogorum senariis Aristophanis, p. 25 sqq... 
tamen Blaydesius omissa particula ἀλλὰ Bentlei coniecturam 
γαμήλιον haud scio an iure in textum receperit. Vocabulum 
γαμικὸς enim neque apud comicos neque apud tragicos Atti- 
eos invenitur, sed omnibus locis, quibus poetae illi adiectivum 
a substantivo γάμος ductum adhibuerunt, *ox γαμήλιος legitur. 
velut in Av. 1158 et Th. 1122 λέχος γαμήλιον, Th. 1034 γαμη- 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 195 


Mu ---- παιῶνι, Menand. 4, 231, VI, 8 [K. 535, 8] γαμηλίῳ λέχει, 
Aesch. Suppl. 813 πρὸ κοίτας γαμηλίου, Eumen. 838 γαμηλίου 
τέλους, Choeph. 485 χοάς --- γαμηλίους, fr. 242 γαμηλίων Aéx- 
Tpuv, Eur. Med. 673 εὐνῆς --- γαμηλίου, 1026 γαμηλίους εὐνάς, 
Orest. 1050 yaunMou λέχους, Troad. 352 μέλεει ---- γαμηλίοις, 
fr. 781, 4 yaunMouc μολπάς, 781, 17 γαμήλιον Ἀφροδίταν, 
fr. 889 γαμήλιον λέχος. Adiectivum γαμικὴν igitur e vetustissi- 
mo glossemate voci γαμήλιον superscripto in textum illatum 
videtur. Quo facto grammaticus nescio quis scripturae codd. 
γαμικὴν χλανίδα metri sustinendi gratia particulam ἀλλὰ prae- 
prosuit. Iam ne lectionem RV διδότω τις verbis BA schol. 
δότω τις potiorem ducamus, eum numeri huius versus tum 
sermonis usus Aristophaneus obstat, de quo Hemsterhusium 
ad Pl. 1195 Kockius in adnot. ad Av. 1579 collatis multis 
exemplis haec animadvertisse monuit: "Quando in scaenam 
aliquid proferri sibique porrigi postulant, fere legitimum est 
δότω τις, éxbóru mc". Quae cum ita sint, v. noster sic legen- 
dus est: γαμήλιον χλανίδα δότω mc δεῦρό μοι. 

Vesparum v. 570 sic traditur: τὰ δὲ ουγκύψαντ᾽ ἅμ ἅμα 
βληχάᾶται᾽ κἄπειθ᾽ κτλ. in R, τὰ δὲ ευγκύψαντ᾽ ἀποβληχάτ᾽ (sec. 
Herw.) κἄπειθ᾽ κτλ. in V. Lemma schol. V praebet ἅμα βληχάᾶται. 
Huic versui sanando multi critici studuerunt. Dindorfius qui- 
dem lemma schol. V secutus ἅμα βληχᾶται scripsit. Quod a 
numeris alienum est, cum syllaba pa ante litteras 8A corripi 
non possit. Cf. Δ. Koppii quaestionem: "Über positio debilis 
und correptio Attica" in Mus. Rhen. XLI, 1886, p. 248 sqq. 
Meinekii vero scriptura τὰ δὲ cu[xümrovra βληχᾶται vel eo 
repudianda est, quod a lectionibus RV longius discedit. Ne- 
que in Blaydesii emendatione rà δὲ ευγκύπτονθ᾽ ἅμα βληχᾶται 
versari operae pretium est. Iam quod Bergkius probante Her- 
werdeno in Mnem. Nov. Ser. X, 1882, p. 86 ἀμβληχάται per 
ἀποκοπὴν pro ἀναβληχᾶται scripsit, ab eo propterea dissentio, 
quod alia exempla ἀποκοπῆς ab Aristophane adhibitae non in- 
veni nisi iis locis, qui parodia sunt versuum tragicorum, e. g. 
Ra. 1477 τίς oibev εἰ τὸ ζῆν μέν écrt κατθανεῖν, aut iis, quibus 
comicus personas Atticae: dialecti nescias loquentes facit, ve- 
lut civem Megarensem in Ach. 732 ἄμβατε ποττὰν μάδδαν, 

13* 


196 Victor Coulon, 


166 ἄντεινον, ai λῇς, Lampitonem in Ls. 106 ἀμπτάμενος ἔβα, 
183 πάρφαινε μὰν τὸν ὅρκον. Itaque cum his omnibus con- 
iecturis offensio non tollatur, ex recentioribus Leeuwenium 
audiamus in Mnem. Nov. Ser. XXI, 1893, p. 108 de voce 
βληχᾶται dubitantem : "Corruptum (igitur) esse verbum βληχά- 
ται Suspicor, balandi autem notio non tam apposita est hoc 
loco ut Ionicum verbum μηκάται commendabile ducam; non 
enim de agnis tantum sermo fit, quibuscum puerulos senex 
comparavit, sed etiam de porcellis, quorum clamoribus puel- 
larum querelas similes esse modo dixit. Itaque haud scio an 
verbo βρυχάςθαι, id quod de quovis clamore violentiore usur- 
pari potuisse videtur, Aristophanes hoc loco sit usus; quae 
omnium lenissima est correctio: τὰ δὲ ευγκύψανθ᾽ ἅμα βρυ- 
χάᾶται᾽᾿. Planissime astipulamur Leeuwenio. Nam βρυχάςθαι de 
fletu infantium comicos dixisse schol. Nicandri Alexiph. 221: 
βρυχάται, κλαυθμυρίζει, ὡς παιδίον φωνεῖ ἢ δακρύει, ὡς Mé- 
γανδρος docemur. Comparari potest Alciphronis, cuius sermo 
insignem comicae dictionis prae se fert similitudinem, epist 
I, 35, 2 ἀνερρίπιςε γάρ μου τὴν ἐπιθυμίαν ὥςτε κλαίοντά με xai 
βρυχώμενον ἐλεεῖεθαι μὲν παρὰ τοῖς ἐπιεικεςτέροις, γέλωτα δὲ 
τοῖς ἄλλοις παρέχειν. 

In v. 983 ἐγὼ γὰρ ἐπεδάκρυςα νῦν γνώμην ἐμὴν vulgata 
lectio est ἀπεδάκρυςα. Schol. V adnotat: ἀπεδάκρυςα: κοινόν 
Tt παθὼν ὁ πρεεςβύτης, καὶ ἐπιδακρύςας τῷ τῶν παίδων óbupuüi 
κτλ. Qua schol. interpretatione nisi, opinor, Bergkius, Meine- 
kius, alii ἐπεδάκρυςα scripserunt praeeunte Hirschigio, qui 
collato v. 882 in commentariolo suo monuit: “᾿ἐπιδακρύειν 
Graece dicitur de eo, qui post alium eiusque fletu permotus 
flet: atque hoc unicum est, quod stare hic potest". Quae Hir- 
schigii sententia recte se habet; in v. 978 enim iam infan- 
tes flere coeperunt. Iniuria igitur Dindorfius et Blavdesiu: 
compositum ἀπεδάκρυςα in textum receperunt. 

In v. 1131 sqq. τὸν τρίβων᾽ ἄφες, τηνδὶ δὲ χλαῖναν ἀνα- 
βαλοῦ τριβωνικῶς sine dubio verum est illud τριβωνικῶς RV. 
Namque Aristophanes ludit hoc loco, ut Blaydesius in com- 
ment. p. 394 animadvertit: "Ambigue dictum, vel tanquam 
pallium (τρίβωνα, ut pallium induere solebas), vel solerter, 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 197 


perite (ut τρίβων, Nub. 869.)". Quem lusum Donnerus sic 
reddidit: '"Wirf diesen Lumpenmantel weg, | Und lege 
lumpenhaft dir an dies warme Kleid". Equidem, ut prin- 
cipalis significatio verbi τρίβειν, quae substantivo τρίβων sub- 
est, in nostro sermone servetur, sic vertere velim: "Wirt 
diesen alten, abgeriebnen Mantel weg und lege dir ge- 
rieben an dies warme Kleid". Leeuwenius autem vituperan- 
dus est, quod temere νεανικῶς in textu posuit hac causa 
addita: “τριβωνικῶς codd., quod nihil est. Ex lectione altera, 
quam scholia praebent, γεροντικῶς, apparet solas litteras iuc 
genuinas esse, ceteras male esse suppletas aut e praecedenti 
versu huc aberrasse". Qua Leeuwenii mutatione loci acumen 
tollitur. 

Pacis v. 346 in RV sic legitur: ei yàp ἐκγένοιτ᾽ (γένοιτ᾽ 
V) ἰδεῖν ταύτην με τὴν ἡμέραν ποτέ. Scholiasta metricus post 
lemma εἰ γάρ μοι γένοιτο hunc versum esse tetrametrum tro- 
chaieum catalecticum adnotavit. Versus, quem RV praebent, 
numeris adversatur. lam ad eum sanandum consideremus v. 
antistrophicum 582. Sed cum hie quoque versus in RV in- 
vito metro sic exhibeatur: χαῖρε, χαῖρ᾽ ὦ φίλταθ᾽ (-rar' R sec. 
Herw.) ὧς ácpévoiciv ἡμῖν ἦλθες, ex eo metrum v. 346 resti- 
tui nequit. Illud quidem ex adnotatione schol. certum est 
numeros trochaicos versui nostro reddendos esse. Quapropter 
Meinekius aliique Porsono auctore pronominibus με RV et 
μοι Schol. eiectis, quae ut saepissime (cf. ad. Nb. 1036 p. 173) 
ita hoc loco inserta esse verisimile est, εἰ γὰρ ἐκγένοιτ᾽ ἰδεῖν 
τὴν ἡμέραν ταύτην ποτὲ scripserunt ordine verborum ταύτην 
τὴν mutato, ne quintum pedem tetrametri trochaici spondeus 
—- τὴν τὴν occuparet. 

In Acharnensium v. 778 codicum lectio est οὐ xpfic0a 
ciyfjic. Schol. R explicat: λεληθότως πρὸς τὰ χοιρίδια λέγει τὸ 
οὐ χρῆςθα ειἰγάν. Legit igitur haud dubie οὐ χρῆςθα ctyáv. 
Quam scripturam infinitivo Dorico cYfjv reposito Meinekius 
sie vertit: non debes silere. At suo iure Blaydesius veretur, 
ut χρῆςθα significet "debes". Nam χρῆςθα pro χρήζεις, i. e. 
vis, cupis dictum volunt Dind. Bergk., Ahrens De Dial. Dor. 
p. 353. Itaque nescio an praestet cum Bergkio, Fritzschio 


198 Victor Coulon, 


ad Th. 554, Ahrensio De Dial. Dor. p. 195 οὐ χρῆςθα; ατῆς; 
scribere locumque sic vertere: non vis (scil. grunnire)? siles? 
Quae vulgata lectio multo simplicior atque sincerior est illa 
oU χρῆεθα cyfjv. 

V. 966 in codicibus sic exhibetur: οὐκ ἂν μὰ Av εἰ δοίη 
γέ μοι τὴν ἀςπίδα. In scholiis haec inveniuntur: οὐκ ἂν μὰ 
Δί᾽ οὐ δοίην: ὅτι ἐπὶ ὀψαρίων μόνον λέγεται τὸ (λέγεται τὸ om. 
R) τέμαχος, ἐπὶ δὲ τῶν ἄλλων τόμος οἷον τυροῦ. Et lemma 
et adnotationem a versu, qualis codicibus adservatur, abhor- 
rere nemo non intellegit. Lemma illud quidem sic legendum 
est: οὐκ ἂν μὰ Δί οὐ δοίην, ut verba οὐ δοίην glossema sint 
ab interprete adscriptum propterea, quod in versu nostro mente 
addendum est verbum dandi, quo servus in v. 960 sqq. ἐκέ- 
λευε Λάμαχός ce — μεταδοῦναι usus est. Interpretamentum 
autem ὅτι ἐπὶ ὀψαρίων xrX., quo Rutherfordius infeliciter pel- 
lectus est, ut v. 966 in quibusdam codicibus sic traditum 
fuisse suspicaretur: οὐκ ἂν μὰ Δί᾽ ei δοίη τεμάχη τῆς ἀςπίδος, 
ad v. 967 spectat. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


199 


Caput IV. 
8 10. 


Extremum est propositum, ut ii tractentur loci, quibus 
scholiasta praeter eam scripturam, quam in textu suo invenit, 
varias lectiones commemorat. Iam enotentur versus: 


Sch. 


vSS. 


RV 


Equitum: 


1 críyo: ἰαμβικοὶ τρίμετροι 
ἀκατάληκτοι ἑκατὸν ἐνε- 
γήκοντα τρεῖς schol. rec. 
Schol. V O nihil nisi 
haec, ςτίχοι ἰαμβικοὶ ἀκα- 
τάληκτοι. 


4 εἰςήρρηςεν: ἐν ἐνίοις δὲ 
ἀντιγράφοις εἰςέφρηςε 
γράφεται schol. V 

35 ἑτέρᾳ ποι: γράφεται δὲ 
καὶ πῆ schol. Ald. 
181 olov: γράφεται καὶ ὅςον 
schol. V 
211 αἰκάλλει με: γράφεται δὲ 
καὶ καλεῖ με schol. V 


196 contra schol. 193 trimetros 
iambicos efcOeciv fabulae effi- 
ciunt. Vss. 92—94, cum prop- 
ter frigidam atque languidam 
enumerationem novae comoe- 
diae dictionem redoleant, spu- 
rios sibi videri B. Keilius in 
scholis monuit. Tres igitur ver- 
sus ili, quos scholiastam in 
fabulae contextu non legisse 
suspiceris, haud scio an versui 
91 adscripti in textum irrepse- 
rint. 
εἰτήρρηςεν r. Varia lectio eicé- 
qpnce repudianda est. Cf. Blay- 
desii adnot. ad h. v. 
ἕτερα ποι. Dobraeus ἑτέρα πῇ 
edd. probb. 

ócov R praef, oiov V 


αἰκάλλει με R r. 
᾿καλεεῖ ue V 


200 


V88. Sch. 

240—241 vss. legerunt, sed 
ἕν ri δὲ oi δύο críyot 
οὐκ ἔγκεινται schol. V 


387 μηδὲν ὀλίγον ποίει: γρά- 
φεται μηδὲν ἔλαττον ποίει 


schol. V Ald. 


408 τὸ δὲ παιῶνα δὴ γρά- 
φεται παιηωνίςαι ἢ ἧ- 
cOévr' ἰὴ παιὼν dcaischol. 
Ald. metro invito, ut 
ipse scholiasta animad- 


vertit. 

527 ἀφελῶν: ἔνιοι δὲ διὰ 
τῶν ἀφύων τράφουει 
schol. V 


673 épnérw: γράφεται ἐρρέτω 
schol. V, v0. xai ἐρρέτω 
suprscr. ΓΞ 

680 ὑπερεπυππάζοντό με: 

γράφεται καὶ ὑπερεπλής- 

covró με schol. V. Va- 
riam lectionem ex inter- 
pretatione originem du- 
xisse adnotatione Suidae 

S. V. ὑπερεπυππάζοντο 

docemur: ὕὑπερεπλής- 

οοντό ye, karemArnccov- 
τό με. 

περιελαύνεις: γράφεται 

παρελαύνεις, quod A ex- 

hibet, schol. rec. 


887 


Victor Coulon, 


RV 

v88. habent. Cum in v. 231 
isiciarius exclamans οἶμοι κα-͵ 
κοδαίμων, ὁ Παφλαγὼν ἐξέρ- 
χεται fuga salutem petere stu- 
deat, eum a servo verbis οὗτος 
τί φεύγεις; κτλ. increpari con- 
sentaneum est. 

μηδὲν ἔλαττον (ὀλίγον V) ποίει. 
De hoo loco cf. Z. Ar. δὲ. p. 16, 
ubi comparativus ἔλαττον iure 
defenditur. 

inroiuvícai R 
i παιὼν dco: V, glossema. 


ἀφελῶν τ. Cf. Z. Ar. St. p. 90. 


ἑρπέτω r. 


ὑπερεπυππάζοντό ue R 
ὑπερεπύππαζόν τε pue V 
idemque alt. schol. r. Cf. v. 

p. 43 allatum. 


περιελαύνεις τ. De περὶ et παρὰ 
permutatis cf. p. 12 ad. Eq. 56. 


VSS. 


921 


1046 


1151 


15 


95 


113 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch. 


τῶν ξύλων: év Toic πλείοςει 
τῶν δάδων (δετῶν Dind.) 
schol. Ald. Glossema est 
τῶν ξύλων. 
γράφεται 
schol. V 
ἄπατ᾽: γράφεται ἔρρ᾽ (aip' 
V) schol. V Ald. 


s 


καὶ ξύλινον 


201 


RV 
τῶν δάδων, quod in τῶν ὃᾳ- 
δίων mutandum est. Cf. Ζ. Ar. 
St. p. 127. 


ξύλων. Cf. v. p. 151 tractatum. 


ἄπατγ᾽ r. 


Ranarum: 


Ἐςκευηφοροῦς᾽ ἑκάςτοτ᾽: 
τριχῶς : ἢ τὰρ εκευη- 
φοροῦειν (1): ἢ εκεύη φέ- 
povav (2): ἢ ckevoqópouc 
ἄνδρας ποιοῦςιν schol. 
R: τριχῶς γράφεται (ἡ δὲ 
γραφὴ τριχῶς Ald) ἢ 
ς«κευηφοροῦειν κτλ. ut 
R, schol. V Ald. 
μικρός: παίζει. ἔςτι γὰρ 
μεγαλόςωμος ὁ Μόλων 
schol. V; ἄλλως γράφεται 
μακρός schol. Ald. 


γράφεται δεξιός schol. V. 
Glossema voci ἀγαθὸς 
adscriptum. 

κρήνας: γράφεται xpn- 
μνούς schol rec. MO. 
"Haec altera scriptura, 
cuiomninonihil tribuen- 
dum est, G. Hermanno 
recte vel hoc nomine 
displicet, quod ceterae 
res omnes iucundae sunt 
potius, quam fugiendae". 


ςκεύη qépouc' ἑκάςτοτ᾽ ἐν κωμ- 
ῳδίᾳ (corr. ex τῆι κωμῳψδίῳ R 
(— 2) εκευηφοροῦς᾽ (ΞΞ 1; in 
mg. dextro a pr. m. vp. ckeun 
φέρους᾽ — 2) ἑκάςτοτ᾽ ἐν κωμ- 
ωδίᾳ V 


μικρὸς r. "Lectio μακρὸς non 
solum metro repugnat, verum 
etiam  glossemati simillima 
est". Fritzschius in comment. 
p. 24. 

ἀγαθὸς 


κρήνας 


202 


V88. 


133 


153 


169 


115 


191 


Victor Coulon, 


Sch. 
Fritzschius in comment. 
p. 75. 
εἶναι in lemmate R. τινὲς 
δὲ ypágovav εἴητε (quod 
sec. Fritzschium íere le- 
gendum est) prius schol. 
V; γράφεται δὲ ἐν πολλοῖς 
εἶναι ἀντὶ τοῦ εἵητε (iere) 
alt. schol. V. 
v. legerunt: τινὲς δὲ οὐ 
Ypápoua τὸν 'v) τοὺς 
θεοὺς᾽ críyov, ἀλλ᾽ ἀφαι- 
ροῦκαιν αὐτὸν καὶ τὸν ἑξῆς 
οὕτω γράφονοειν : f) πυρ- 
ρίχην τις ἔμαθε τὴν Κινη- 
cou. διὸ καὶ Ἀριετο- 
φάνης Taparíóna τὸ 
ἀντίειγμα καὶ τὸ εἶγμα 
schol. V 


μῆύρω : ἀντὶ τοῦ ἐὰν δὲ 
μὴ εὕρω schol. V; τρά- 
φεται καὶ ἔχω" ἤγουν ἐὰν 
μὴ ἔχω ἀργύριον schol. 
HR; γράφεται δὲ καὶ ἂν 
δὲ μὴ ἔχω schol. Ald. 


ἐὰν : γράφεται δὲ καὶ ἵνα 
schol. V. Verum est ἐάν. 
Cf. Fritzschium ad h. v. 
διχῶς fj γραφὴ καὶ ve- 
κρῶν καὶ κρεῶν schol. V 
sec. Augsberg. p.18; διά- 
φοροι vpagaí. οἱ μὲν 


RV 


εἶναι i.e. εἶναι. Ex interpre 
tatione ortum est illud εἵητε 
(tere). 


v. habent. Versum 152 νὴ τοὺς 
θεοὺς κτλ. editores recte ser- 
vaverunt. Ansam turbationis 
vss. 151 et 153 dederunt, qui 
iam Aristophani Byzantio su- 
specti erant. Prior ille quidem 
v. 151 ἢ Μορείμου mc jfjav 
ἐξεγράψατο Leutschio delendus 
videbatur. Sed Kockius (cuius 
cf. adnot. ad v. 151 in ed. II 
1868) iure monuit pro certo 
diiudicari non posse, uter 
versus spurius sit. 

μῆἤυρω. "Nimirum ἐὰν δὲ μὴ 
χω nihil amplius est, quam 
infelix coniectura grammatici, 
cui, ut erat cerebrosus, unUpu 
crasis raro alias obvia stoma- 
chum  commoverat".  Fritz- 
schius in comment. p. 112. 

iva R 
iva àv V 


τὴν περὶ τῶν κρεῶν. 
* Vox νεκρῶν tota absurda est, 
sive eam ex historiae fide, 
sive e comoediae ioco metiri 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch. 
κρεῶν, ὧς Apícrapxoc 
κτλ. --- ἕτεροι δέ φαει 
αἰνίττεεθαι τὴν περὶ Ἀρ- 
Ὡνοῦςαν ναυμαχίαν, ἣν 
διὰ τοὺς νεκροὺς ἠγωνί- 
cavro τὴν δευτέραν γρα- 
φὴν (scil. νεκρῶν) αἱ- 
ρούμενοι schol. R sec. 
Rutherf. ; φέρεται δὲ xai 
ἄλλη γραφή τὴν περὶ 
τῶν νεκρῶν schol. M Ald. 


320 Διαγόρας: oí δὲ τὸ δι᾽ 


343 


941 


351 


362 


ἀγοράς Ttepicmücv, ὡς 
Ἀπολλόδωρος ὁ Ταρ- 
ςεύς schol.V Ald. Quam 
variam lectionem ab He- 
sychio quoque s. v. Aia- 
Yópac commemoratam 
deWilamowitzius (Text- 
gesch. d. griech. Lyr. 
p. 81, 1) bene defendit. 
ἐν δέ τιςι ἐκλέλοιπε τὸ 
τινάςςων schol. rec. 

* xpovíuv τ᾽ ἐτῶν lemma 
schol. rec. addita varia 
lectione χρόνους (i. e. 
xpovíouc) τ᾽ ἐτῶν 

ἔξαγε πανθηρόν lemma 
in V sec. Augsberg. p. 22; 
τινὲς δὲ ἀναγιγνώεκουει 
πάνθηρον schol. RVO 


Oupuxiuv: τινὲς δε Oo- 
ρυκίων (i. e. Oopikiuv, ex 
demo Oopikóc; cf. Kockii 
adnot. ad h. v. in ed. II 


203 


RV 
placuerit." Fritzschius, qui in 
comment. p. 123—127 de variis 
scholiorum interpretationibus 
uberius disputavit. 


διαγόρας αὶ 
δι᾽ ἀγοράς, vp. διαγόρας a pr. 
m. in mg. V 


τινάςεων τ. Cf. v. p. 187 trac- 
tatum. 
xpovíouc τ᾽ ἐτῶν 


ἔξατ᾽ ἐπανθηρὸν (επ- R); 
ἐπ᾽ ἀνθηρὸν scribendum. 
Inepta scriptura ἔξαγε πάνθη- 
pov ita orta est, ut litterae ἐπ 

male distinguerentur. 
Oupuxíuv r. Genitivum plur. 
Oopuxíuv ineptum esse nemo 
non intellegit. 


204 


v8S. 


494 


567 


625 


141 


145 


119 


Victor Coulon, 


Sch. 
1868) γράφουειν, ἀντὶ 
τοῦ τὰ τῶν Θορυκίων 
μιμούμενοι schol. V 
ἐληματιᾷς: γράφεται xai 
ληματίας χωρὶς τοῦ ἴ 
schol. Ald. 
Ἐτὰς ψιάθους: ἐν δὲ τῷ 
Καλλιςτράτῳ (levi men- 
do pro Καλλιετράτου 
sec. Duebn. et Rutherf.) 
γέγραπται τοὺς ψιάθους 
schol. RV 
Ἐμὴ δῆτ᾽ ἔμοιγε lemma 
schol. RV; τινὲς δέ, μὴ 
δῆτ᾽ ἐμέ γε, τοῦτον δὲ 
βαςάνιζ᾽ ἀπαγαγών schol. 
rec. 
Ἐἐξελέγξαντ᾽ in lemmate; 
Yp. ἐξελεγχθέντα (vp. é£- 
ἐλεγχθέντων ἀττικῶν V 
sec. Áugsberg. p. 32 et 
Herw. in Mnem. Nov. 
Ser. XX VI, 1898, p. 105) 
μάλ᾽ ἐποπτεύειν δοκῶ 
lemma schol. RV; ἔςτι 
δὲ xai ἄλλη γραφή, μάλα 
v ἐποπτεύειν δοκῶ. ἔτι δὲ 
Kaí, μάλ᾽ ἐποπτεύειν μοι 
δοκῶ schol. rec. Utraque 
varia lectio quippe a 
numeris aliena spernen- 
da est. 
Ἐλυγιςμῶν lemma schol. 
RV; γράφεται λογιςμῶν 
(καμπῶν Ald.) rovrécn 
παραλογιςμῶν schol. 


RV 


ληματιᾷς (superscr. rp. λημαπας 
in V) 


τὰς ψιάθους 


μὴ δῆτ᾽ ἔμοιγ᾽. οὕτω δὲ βακά- 
νιζ’ ἀπαγαγών. (οὕτως ἄνευ τι- 
μῆς βαςάνιζ᾽ ἀπ- V) 


ἐξελεγχθέντ᾽ (-ελλ-Ε) 


μᾶλλ᾽ (μάλ᾽ V) ἐποπτεύειν δοκώ. 
Quam lectionem editores iure 
servaverunt, nisi quod ud 
scripserunt. De μἀλλ᾽ (— μὴ 
ἀλλὰ) cf. Kockii adnot. ad R& 
103 in ed. IV 1898) 


λυγιςομῶν 


330 


838 


935 


912 


943 


1038 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 205 


Sch. 
Ald.; γράφεται καμ- 
πτῶν ἀποπαραλογιςμῶν 
schol. O; τράφεται καὶ 
κάμπτων λογιςμὸν schol. 
Μ 
μεθείην : γράφεται καὶ με- 
θείμην schol. rec. 
Ἐἀπύλωτον cróua: Φρύ- 
vixoc ἀθύρωτον. οἱ δὲ 
γράφουειν ἀπύλωτον 
schol. V 
Kolokrpuóva: γράφει 
(RVO "quasi nomen 
grammatici alicuius ex- 
ciderit" Dind., γράφεται 
M) κολοκτρύονα (RV, 
xoAexrpuóva O, καλεκτρυ- 
óva M) schol. RVOM 


μικροῖς: γράφεται λευκοῖς 
schol. rec. Lectio μικροῖς 
ex interpretatione vocis 
émuAMoic: ἀντὶ τοῦ Ào- 
γίοις μικροῖς originem 
duxisse videtur. 

ἀπ᾿ ἠθῶν: γράφεται δὲ 
καὶ ἀπηθῶν schol. rec. 
Cf. v. p. 44 allatum. 
Xaipic δέ pna τὸ Aa- 
ρείου ἀντὶ τοῦ Ξέρξου 
prius schol V; τινὲς 
δὲ γράφουει Δαρείου 
(ἀντὶ inserendum, ut e 
priore scholio sequi- 
tur) τοῦ Ξέρξου alt. 
schol. V 


RV 


μεθείην R 
μεθείμην V r. 
ἀθύρωτον R (lectio Phrynichi), 
ἀπύλωτον V 


κολοκτρυόνα R, καλεκτρυόνα 
V, quod editores recte κἀλε- 
krpuóva scripserunt; Euripides 
enim Aeschylum vituperat, 
quod gallum in tragoedia de- 
scripserit. Locustae autem, 
quae est κολοκτρυών, mentio 
hoc loco prorsus inepta est. 
λευκοῖς 


ἀπ᾿ ἠθῶν R 
ἀπήθων V 


Δαρείου. Descholiorum adnott. 
Holzinger (Ztschr. f. d. ósterr. 
G. XX XI, 1880, p. 598—604) 
fusius egit. 


2006 


v8S. 


1122 


1210 


1288 


1294 


1505 


14 


214 


Victor Coulon, 


Sch. 

πραγμάτων: γράφεται καὶ 
ῥημάτων schol. R. "Ab- 
surde". Fritzschius. 

ὅειον κράτος: ἐν τοῖς 
πλείςτοις αἴειον. Ἀςεκλη- 
πιάδης τὸ ὅειον schol. 
V. Cum plurimi codices 
óciov praebeant, Fritz- 
schio in comment. p. 386 
Scholion sic corrigen- 
dum videtur: ἐν τοῖς 
πλείςτοις ὅειον. "Ackàn- 
πιάδης δὲ τὸ ὅδιον. 

ἔν rici οὐ κεῖται schol. V 


τὸ ευγκλινὲς ἐπ᾽ Αἴαντι: 
Τιμαχίδας qnci τοῦτο 
ἐν ἐνίοις μὴ γράφεεθαι. 
᾿Απολλώνιος bé φηειν 
ἐκ Opnccüv αὐτὸ εἶναι 
schol. V 


RV 
πραγμάτων - 


b 
óciov (δε δῖον i. e. ὅςειον RJ 
κράτος. Porsono auctore ὅδιον 
correctum ex Aesch. Agam 
104. Illud atcov, quod schol. 
ut variam lectionem comme- 
morat, alterum epitheton vocis 
κράτος est. 


v. habent. Hoc versu utique 
opus esse ex ipso contextu 
orationis elucet. 

τὸ εὐυγκλινές τ᾽ ἐπ᾽ Αἴαντι. 
"Recte vero iudicasse Apollo- 
nium probabile est ob men- 
tionem Aiacis". Fritzschius in 


comment. p. 391. 
9 


*roUroic. in lemmate; τοῦτο R, rouroi V (supra a n. 
γράφεται καὶ τουτοιςὶ — pr. Tp. τούτοις) 
superscr. in M 

Nubium: 


ῥέγκουει : écri δὲ Ἀττι- 
κόν. ἐπεὶ καὶ ῥέγχουει 
Υρ. Schol. rec. 

τῶν χρημάτων : εὕρηται 
τοῦτο. καὶ δημάτων᾽ ὅπερ 
οὕτως εἴποις ἀλλὰ κατ- 
έχεε τῶν ῥημάτων ἐμοῦ 
ἱππικὸν ἔρωτα schol. rec. 
Ἐχαρεῖςαι: γράφεται δὲ 
φανεῖςαι schol. V 


ῥέγκουειν τ. Cf. ad. Eq. 101 
p. 41. 


τῶν χρημάτων. Schol. variam 
lectionem ineptam esse patet. 


xapeicat R 
qaveicai V 


VSS. 


289 


121 


965 


989 


1017 


1213 


1299 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch. 

ἀθανάταις ἰδέαις lemma; 
sed ἀθανάτας (Herman- 
nus, ἀθανάτης Ald. sec. 
Duebn. p. 421) ἰδέας xei- 
ται Schol. Ald. 

φρουρᾶς ἄδων : διςεὴ δέ 
ἐςτιν ἡ γραφή, φρουρὰς 
ἄδων καὶ φρουρὰς ἰδών 
schol. V 


κριμνώδη : γράφεται xai 
κριμνώδη καὶ κρυμώδη 
schol. rec. 

ἐν δὲ τοῖς παλαιοῖς τῶν 
ἀντιγράφων, ἀμέλει τῆς 
Τριτογενείης, εὕρηται 
schol. rec. Legit igitur 
cum M aliisque codd. 
ἀμελῇ τῆς Tpiroveveíac, 
quae est sincera scrip- 
tura. 

μικροὺς: γράφεται καὶ λε- 
πτοὺς καὶ λευκούς schol. 
rec. Adiectiva λεπτοὺς 
et λευκοὺς sine dubio 
imprudentia aut libra- 
riorum aut interpretum 
cum substantivo ὥμους 
coniuncta sunt. 

ἀπ᾽ ὄνου: τινὲς δὲ ἀπό- 
vou (i. e. ἀπὸ νοῦ) λέγου- 
av schol. V; τὴν... δὲ 
ἀπὸ νοῦ λέγειν (sic) schol. 
R corrupte sec. Rutherf. 
ἔετιν ἣ γραφὴ διςςή᾽ ἐπι- 
λων καὶ ἐπιαλῶ (R, ἐπὶ 


201 


RV 
ἀθανάτας ἰδέας αὶ τ. Pendet 
genitivus de praepositione in 
ἀποςειςάμεναι. 
ἀθανάταις ἰδέαις V 


φρουρὰς ἄδων r., nisi quod 
φρουρᾶς scribendum est. Cf. 
Kockii adnot. ad h. v. in ed. 
IV 1894. Lectio ibdv inepta 
coniectura est. 

κριμνώδη (kpn- V levi mendo) 
r. Cf. v. p. 35 tractatum. 


ἀμέλει (V sec. Herw.) τῆς Τρι- 
τογενείης 


μικροὺς. Verum est ὥμους μι- 
κροὺς illi ὥμους μεγάλους v. 
1012 oppositum. 


ἀπ᾽ ὄνου τ. Cf. Roemer. Stud. 
zu Ar. p. 104. 


ἐπὶ ἄλλων V, ἐπι ἀλῶ (sic) R, 
quod cum O Ald. ἐπιαλῶ scri- 


208 


v88. 


1509 


39 


11 


266 


4506 


Victor Coulon, 


Sch. 
ἄλλων xai ἐπὶ ἅλω V, ἐπὶ 
ἅλω καὶ ἐπιαλῶ Ald.) 
schol. RV Ald.; τινὲς δὲ 
οὕτως ἄξεις ἐπιβαλών ᾽ 
add. schol. RV 


ὡς ἠδίκουν : γράφεται καὶ 
οὗς ἠδίκουν schol. R. 
Quae varia lectio ὡς et 
oüc inter se commutatis 
originem debet. 


RV 


bendum est. De vi et usu huius 
verbi cf. Kockii adnot. ad h.v. 
in ed. IV 1894 et Lautensach, 
Grammat. Stud. zu d. griech. 
Tragikern ἃ. Komikern (Aug- 
ment u. Reduplikation) II 69. 
ὡς ἠδίκουν τ. Voces ὡς et οὖς 
etiam in Pl. 1089, ubi R ὡς, 
V oüc exhibet, aliisque locis 
permutatas invenias. 


Pluti: 


ταῦτα: οἱ γράφοντες ταὐ- 
τὰ οὐ καλῶς γράφουειν " 
εὔρηται γὰρ ἐν πολλοῖς 
τῶν παλαιῶν ἀντιγράφων 
τὸ ταῦτα, καὶ ἔςτι κρεῖττον 
ἐκείνου schol. rec. 
ςτεμμάτων : τινὲς δὲ xai 
θεεφάτων. Ἄλλως γρά- 
gerat (γράφει V) εκεμμά- 
tuv schol. V Ald. 

ἦν: τινὲς ἄνευ τοῦ v αὐτὸ 
γράφουειτὸ ἢ μόνον ἀφι- 
έντες schol. V r. Cf. ad 
v. p. ?7 prolatum. 
μυδῶντα: γράφεται xai 
μυδῶντα καὶ μαδῶντα. 
καὶ μυδῶντα μὲν ἀντὶ 
τοῦ  Óucdón ἀποπέμ- 
Tovra* μαδῶντα δὲ ἀντὶ 
τοῦ κόμην μὴ ἔχοντα 
schol. rec. Iunt. ed. 
Aoibopei: τινὲς Aoibopeic 
ἐνταῦθα γράφουςει, τὸ 
ἡμῖν πρὸς τὸ προεελ- 


ταῦτα r. 


ςτεμμάτων r. Lectiones θεςφά- 
Tuv et ckeuuáruv grammati- 
eorum doctrinam redolent. 


ἦν 


μαδῶντα r. Illud μυδῶντα e 
glossemate praecedenti voci 
ῥυπῶντα adscripto ortum vi- 
detur. 


λοιδορεῖ (mut. in Aoibopeic V 5) 
Mala grammaticorum mutatio 
λοιδορεῖς est. 


YSS. 


559 


519 


981 


601 


660 


681 


{11 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch. 
θοῦςα ευνάπτοντες schol. 
rec. Ald. et Iunt. edd. 
ποδαλγοῦντες : γράφεται 
δὲ καὶ ποδαλγοῦντες καὶ 
ποδαγρῶντες schol. rec. 
Iunt. ed. 
τινὲς μετὰ τοῦ v, τὸν xpá- 
τιςτον schol. R 


γνώμαις: ἀντὶ δὲ τοῦ 
γνώμαις γράφεται λήμαις 
schol. Ald. 
τινὲς μετὰ τοῦ T ἀνύτειν 
schol. RVO 


προθύματα: γράφεται καὶ 
θυλήματα schol. V Ald. 
sine dubio e glossemate. 


eic εάκταν : γράφεται καὶ 
cáxxov (V, εἰς cóxxov Θ 
Ald.) schol VO Ald. 
Glossema. 

καταπλαςτόν : κυρίως δὲ 
ὀξυτόνως τοῦτο τρά- 
φουει schol. V; τινὲς δὲ 
καὶ προπαροξύνουει κα- 
τάπλαςτον schol. RV 


XIII, 1. 


209 
RV 


ποδαγρῶντεςτ. Verbum ποδαλ- 
γοῦντες glossema sapit. 


τὸ κράτιετον τ. Illi τινὲς ad- 
iectivum κράτιςτον stulte ad 
τὸν Δία referre voluerunt. 
λήμαις (etiam in lemmate schol. 
R sec. Rutherf.; yp. γνώμαις in 
mg. V) r. Cf. v. p. 10 tractatum. 
ἀνύττειν V, ανύειν (sic) R, quod 
ἀνύειν Scribendum est. Cf. He- 
rodianum ed. Lentz. I p. 541, 
20 τὸ ἁνύω Ἀττικοὶ bacóvouc, 
B. Α. 14, 47 ἁνύειν bacóvovay 
οἱ Ἀττικοί, schol. V ad PI. 229, 
Vp. 30, denique Meisterhans, 
p. 177, 18: “ἁνύτω ist nicht 
überliefert, dafür erscheint in 
der Poesie des IV. Jahrh. v. 
Chr. ávóu (ἀνύω) — 
προθύματα r. Schol. apte inter- 
pretatur: tà προκατάργματα f| 
τὰ πρὸ τῆς Oucíac γινόμενα 
θυμιάματα. 

εἰς ςάκταν 


κατάπλαςτον ἢ 
καταπλαςτὸν V r. 


14 


v8$. Sch. 

417 évexeipncev: oí τράφον- 

Tec, ἐνεχείριςε τρίβειν, 

διὰ τοῦ i, ἀμαθεῖς schol. 

rec. 

*éy κριβανωτῶν ὁρμαθῷ 

lemma, sed κριβανωτῶν 

ὁρμαθῷ in adnot. schol. 

V; γράφεται δὲ xai ἐκ κρι- 

βανωτῶν ὁρμαθῷ schol. 

rec. 

916 γράφεται δὲ xai ἐν εχή- 
ματι ἀποφατικῷ οὔκουν 
schol. rec. Recte; cf. B. A. 
517, 10—20. 

1093 προςέπιττον : γράφεται 

καὶ ὑπεπείρων schol. R, 

interpretamentum. 


165 


Victor Coulon, 


RV 
ἐνεχείριςε ΒΗ, éviyeipice V corr. 
Verum est éveyeipnce. 


κριβανωτῶν ὀρμαθῶ (mut. in 
ὀρμαθῶν R*) R, ἐκ (corr. ex 
ἐν) κριβανωτῶν ὀρμάθω V 


ὑπέπιττον (γρ. ὑπεπείρων V). 
Editores ὑπεπίττουν Bentleio 
auctore. 


Avium: 


15 ὃς τώδ᾽: γράφεται καὶ ὡς 
τώδε schol. V 

23 ἥδ᾽ ἡ κορώνη: τινὲς δὲ 
γράφουειν: οὐδὲ ἡ κο- 
ριύνη schol. RV. Parti- 
cula οὐδὲ ex praecedenti 
versu originem duxit. 


66 "γράφεται καὶ μὴν ἐρώτα 
πρὸς ποδῶν. --- ἔν na δὲ 
γράφεται᾽ καὶ μὴν (καὶ μὴν 
om. Ald) ἐρώτα πρὸς 
τίνων. ἢ καὶ οὕτω καὶ 
μὴν ἐρώτα πρὸς ποίων 
schol. V Ald. 


Oc τώδ᾽ τ. Schol. varia lectio 
nihili est. 

ἥδ᾽ f] κορώνη R, οὐδ᾽ ἡ κορώνη 
V sec. Herw. Cum Meinekio 
facio, qui in Vind. Ar. p. 89 564. 
Kockio aliisque edd. prob. 
versum sic scribendum esse 
monet: τί δ᾽; f| κορώνη τῆς 
ὁδοῦ τί λέγει πέρι; 

καὶ μὴν ἐροῦ τὰ πρὸς ποδῶν 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 211 


vss. Sch. RV 

204 "καλοῦμεν αὐτοὺς: γρά- καλοῦμεν αὐτοὺς 
gerat καί᾽ καλοῖμι ἂν αὐ- 
τοὺς schol. R 

348 ῥύγχει: γράφεται καὶ δάμ- ῥύγχει τ. Cf. Kockium ad h. v. 
qe schol. V et Iacobii comicae dictionis 

indicem s. v. ῥύγχος. 

417 γράφεται xai δίχα τοῦ 1 ὁρᾷ τ. Illud προςτακτικὸν ὅρα 
τὸ ὁρᾷ, ἵνα εἴη προςτα- grammatico cuidam rebus mi- 
κτικόν. τινὲς δὲ καὶ μετὰ nutis occupato debetur. 
τοῦτ, ἵνα ἦ ἐρωτηματικόν᾽ 
schol ER sec. Rutherf. 

Idem schol. V, nisi quod 
γράφεται δὲ καὶ μετὰ roO 
i ἵνα εἴη (sic, ἦ Duebn. 
sine ulla causa) ἐρωτη- 
ματικὸν pro τινὲς δὲ καὶ 


κτλ. praebet. 

456 *gppevóc: ἔν nc δὲ οὐ κεῖ- φρενὸς 
ται τὸ φρενὸς schol. rec. 

521 ῥάβδους: γράφεται εταυ- ῥάβδους 


ρούς schol rec. Gl. ex 
interpretatione substan- 
tivi ῥάβδους ortum. 


566 *rpóágperam — Tloceibüvi οἷν 
βοῦν τις θύῃ schol. V 

645 γράφεται καὶ Θρίηθεν Κριῶθεν 
(Θριῆθεν Rutherf.) schol. 
RV 

1091 *mvírfouc: τινὲς τὸ mví- πνίτους 


Youc κατὰ γενικήν paciy 
schol. RV Ald. 

1188 ἔν na δὲ τῶν ἀντι-  LibriRVquomodo disposuerint 
γράφων εἰς δύο κῶλα cola haec dochmiaca, editores 
διήρηται τὸ ἕν, ἐν δὲ  nonindicant. Quae ad vss. 1188 
ἄλλοις ευνῆπται schol.V. οἱ 1262 de dochmiacarum pe- 

riodorum dispositione ac divi- 
14* 


1262 


1299 


1363 


1381 


1563 


1656 


(ὃ 


Victor Coulon, 


Sch. 


ἔν τιει δὲ κατὰ δύο κῶλα 
cuvfjrra ταῦτα schol. 
RV. 

φέρεται δὲ ἐν (ἐν om. V) 
τοῖς πλείςετοις, ὑπὸ ςετυ- 
φοκόμπου.-- Διονύειος 
δὲ ὁ Ζώπυρος (? cf. 
postea p. 235) γράφει 
ὑπ᾽ ὀρτυγοκόμπου schol. 
V Ald. 

^: γράφεται xai ἦν᾽ oi- 
ρετώτερων δὲ τὸ ἦ ἀντὶ 
τοῦ ἔα schol. V 
γράφεται λιγύμυθος ἢ λι- 
γύμοχθος schol. rec. Cf. 
v. p. 67 allatum. 

λαῖτμα in lemmate : γρά- 
φεται δὲ xai δέρμα. elpn- 
ται δὲ ἐκείνοις οὐδὲν 
ςαφὲς τοῖς γράφουει δέρ- 
μα schol. R 

vóOu' E ἀποθνήεκων: 
γράφεται voOeia schol. V : 
προπεριςπωμένως δὲ ἀν- 
αγνωςτέον τὸ οθεῖα 
schol. RV Ald. 


RV 
sione schol tradunt, non ad 
lectionum varietatem, sed ad 
metricas rationes spectant. 


ὑπὸ ετυφοκόμπου. E Dionysii 
lectione Bentleius feliciter ὑπ᾽ 
ὀρτυγοκόπου restituit Meinekio 
in Vind. Ar. p. 112. probante. 


ἦ τ. Cf. p. {1 ad Pl. τῇ. 


λιγύφθογτος. Idem scholia ΕΥ̓ 
legerunt, ut ex adnotatione 
Mog Oorrov(-ocV )égn apparet. 
λαῖμα R, λαῖτμα V. Of. v. p. 99 
tractatum. 


νόθω᾽ ξαποθνήςκων τ. Cf. Kok- 
kii adnot. ad ἢ. v. 


Vesparum: 


τοπάζετε: γράφεται δὲ xai 
ἀπροςώπως τοπάζεται 
(Florens Christianus, το- 
πάζετε V Ald.) schol. V 
Ald. 


τοπάζετε r. Variam schol. lec 
tionem Roemerus (Stud. zu ΔΙ. 
p. 67) "eine Dummheit der 
Spüteren" significans recte sic 
explicat: "Dieselbe (scil d 


vSS. 


108 


338 


493 


516 


1296 


175 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Sch. 


Ἐὑποπεπλαςμένος : γρά- 
φεται ἀναπεπλαςμένος 
schol. V 

*100 δ᾽ ἐφέξειν (ἔφεξιν 
Dobraeus): γράφεται καὶ 
ὑφέξειν (ύφεξιν Ποῦ ΓΆΘ118) 
schol. V 

ἐν τοῖς πλείετοις ὀρφῶς, 
ἔν τιει δὲ ὀρφούς. schol. V 


γράφεται καὶ πλούτου 
schol. R "ab eo qui text. 
scripsit". Ruthert. 


κατ᾽ ὄρθρον: γράφεται δὲ 
καὶ κατ᾽ ὀρθὸν (κατόρθον 
V )év πολλοῖς schol. V Ald. 
πατάξαι: γράφεται καὶ κα- 
ταράξαι schol. Ald. Quod 
e glossemate verbo θυρο- 
κοπῆςαι superscripto or- 
tum esse suspicari licet. 
ἔνιοι ςτιζόμενος γράφου- 
ctv, οἷον κεντούμενος. ἐὰν 
δὲ craZópevoc γράφηται, 
καὶ οὕτως ἔςται παρὰ 
τῶν ψακάδων schol. V 


218 


RV 
Dummh. d. Spát.) hat aus der 
παρεπιγραφή : τοπάζεται eine 
Variante gemacht." 
ἀναπεπλαςμένος 


ἔφεξιν R 
ἐφέξειν Υ 


ὀρφῶς. Cum Dind., Mein. aliis | 
ópquc scribere praestat. Cf. 
Athen. VIL 315c. 

πλούτου V r., οἴκου ἢ. Gram- 
matici, qui genitivum de voce 
ἀρχὴ pendentem desideravit, 
coniectura pro ἄρ᾽ οὐ initio 
versus. 

κατ᾽ ὄρθρον. Varia lectio κατ᾽ 
ὀρθὸν interpretum minutam 
doctrinam redolet. 

κατάξαι levi mendo pro vera 
Scriptura πατάξαι, quae in 
V addita est yp. πατάξαι sec. 
Herw. 


crZóyevoc r. Participium cra- 
ζόμενος mala grammaticorum 
coniectura est. 


Pacis: 


γράφεται καὶ πνεῦμα 
schol. R; γράφεται καὶ 
πράγμα schol. V 


πνεῦμα V r, πράγμα R, mala 
coniectura. Neque enim satis 
obscoene explicantur tormina 
ventris voce πράγμα. 


214 


γ88. Sch. 

219 ἐπόλιν: ἐν ἀντιγράφῳψ 
δὲ εὑρόν ποτε “ἣν ἔχω- 
μεν τὴν Πύλον schol. 
V; πόλιν οἱ Πύλον in 
adnot. schol. R 

173—298 *ér' ἐνίοις ἀντι- 
γράφοις μετὰ criyouc να΄ 
ἐετὶ κωλάριον τόδε “τί 
qnc"; καὶ μετ᾽ ἄλλους 
λη΄ τόδε ““ἰὴ in. schol. 
V ad vss. 173—298. 

236 *nvéc δέ qaa τὸν Δία 

ταῦτα λέγειν schol. V 

Ἐτὸ ἰοὺ ἰού τινες ToO 

χοροῦ φαεὶν εἶναι (εἶναι 

om. HR sec. Rutherf) 
schol. RV 

536 *rpágeraieic ἰπνὸν schol. 
V 

583 τινὲς γράφουςειν ébáyn- 
uev schol. V. Scripturae 
ébóyunpev(schol.)etébáyn 
μὲν (R) nescio an inter- 
pretibus debeantur, qui 
offensi multis particulis 
γὰρ in vss. 583, 581, 
590, 591, 595 inserto 
μὲν illud γὰρ e nostro 
v. eicere voluerint. 

593 xábárava xai φίλα: τινὲς 
δὲ γράφουει μετὰ τοῦ i, 
ἵνα τὸ νοούμενον rj, δα- 

πάνῃ τε τρυφῶμεν schol. 

Y 


311 


616 τὸ δὲ ἠκηκόειν,͵ οὕτω διὰ 


Victor Coulon, 


RV 
πόλιν 


Neque verba τί φηςι neque 
illud ἰὴ bis positum usquam 
in vss. 173—298 RV exhibent. 


ἰὼ βροτοὶ κτλ. Bello tribb. 


ἰοὺ ἰοὺ choro tribb. 


εἰς ἀγρὸν 


ἐδάμη μὲν R 
ἐδάμην V 

Editoribus ἐδάμην probatum, 
quod et numeris aptum neque 
a sensu alienum est. Cf. de 
transitionibus a numero plu- 
rali ad singularem p. 64 ad 
Nb. 975. 


sec. Herw. 


κἀδάπανα καὶ φίλα. Herwer- 
denus de schol. adnot. sic iu- 
dicavit: '*Fuit igitur olim varia 
lectio kai δάπανα — δαπανηρά. 
Cf. Thuc. V 103. Sed praestat 
quod vulgatur". 

ἠκηκόειν ab editoribus Phry- 


vSS. 


155 


959 


990 


1144 


1147 


1335 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 215 


Sch. 
τοῦ ἢ Φρύνιχος dva- 
γνύώεκει schol. V 


"*Tnwvéc δὲ ετίζουςειν εἰς 


τὸ βουλή, καὶ ευνάπτουει 
τὸ cU τῆς Θεωρίας ὅεον 
ζωμὸν fogncec ἡμερῶν 
τριῶν Schol. V 

κύννης: 'Eparoc8évnc 
ἀγνοήςας τὰ κατὰ τὴν 
Κύνναν xuvóc Tpáget(ku- 
νὸς ὡς ἀκτῖνες ἔλαμπον 
add. V) schol. RV. “ῬΓΑ- 
va Eratosthenis coniec- 
tura". Blaydesius. 
δαδίον: γράφεται δὲ xai 
δαλίον schol. R 

*rpía δέκ᾽ ἔτη (sic lemma 
schol. V sec. Holzinger. 
in Wien. Stud. V, 1883, 
p. 208): τουτέςτι πάλιν 
τὸ μονόμετρον βέλτιον 
κατὰ παράθεςειν ἀναγι- 
γνώεςκειν alt. schol. V 
dqaue: τινὲς γράφουει 
ἄφανε (-cov Ald.) schol. 
V Ald. Cf. v. p. 100 trac- 
tatum. 

οἰναρίζειν : τινὲς δὲ γρά- 
φουειν ἀμπελουργεῖν 
schol. V Ald. 

ἕν nriciv οὐ φέρεται διὰ 
τὰ μέτρα (in τὰ δ΄ μέτρα 
ἃ Dobraeo correctum) 
schol. V Ald. 


RV 
nicho auctore in ἠκηκόη mu- 
tatum. 
ὦ μακαρία cU βουλὴ (-ῆι R sec. 
Herw.) τῆς Θεωρίας. 


Κύννης 


δᾳδίον. Recte se habet varia 
lectio δαλίον. Cf. Blayd.ad h. v. 
τριακαίδεκ᾽ ἔτη 


ἄφαυε (ἄφευε V in mg.) 


oivapiZev r. Verbum ἀμπελουρ- 
γεῖν glossema sapit. 


vss. 1336 —1339 habent. Verba 
τί δράςομεν αὐτήν; — τρυ- 
γήςομεν αὐτὴν Dawesius schol. 
auctoritate fretus delevit. Cf. 
Herwerdenum, qui in adnot. 
ad v. 1332sqq. de hoc loco 
uberius disputavit. 


216 


Victor Coulon, 


Acharnensium: 


vss. Sch. 

346 γράφεται καὶ crpógiryi 
schol Ald., interpreta- 
mentum. 

690 λύζει: ἐὰν μὲν διὰ ToO 
L, ὀλολύζει. ἐὰν δὲ χωρὶς 
τοῦ Ζ, ἀλύει᾽ τουτέετιν 
ἀδημονεῖ schol. ἢ 

838 ἐν τῇ Ὑορᾷ: ἔν mav 

εὑρέθη ἐν τἀγορᾷ schol. 

Ald. 

ἄξεις ἰών : γράφεται xai 

ἰώ ἀντὶ τοῦ ἐγὼ schol. 

Ald. 


899 


1155 ἀπέλυςεν dóemvov: ἀπ- 
έκλειςε δείπνων schol. 
Ald.Cf. v. p. 86 prolatum. 


R ceterique 
crpop] RAC, σετρόφιτγῃ f, 
«τροφῇ (supr. ctpógrrr) B 


λύζει r. 


ἐν τἀγορᾷ r. 


ἄξεις ἰών, quod ἰὼν scribendum 
est. Nam ἰὼν et idv γα Boeo- 
tica esse pro ἐγὼ et ἔγωγε 
testatur Apollonius, de pro 
nom. p. θά ed. Bekk., ubi ἰών 
Yo ex Corinna affertur. Cf. R. 
Meister: Die griechischen Dia- 
lekte, I, 273. 

ἀπέκλειςε δειπνῶν R, ἀπέλυςεν 
(-Auc' Ald.) ἄδειπνον A BCA Ald. 


In Ecclesiazusis varias lectiones non invenimus. 


Lysistratae : 


Υ588. Sch. 
601 xai δημάξω: γράφεται 
καὶ δὴ μάξω schol. L sec. 
Stein. διὰ τοῦ δήμου ἄξω 
ἀντὶ παίζω (sic) schol. R 
corrupte sec. Rutherf. 


RBCLA 
καὶ δὴ μάζω R, καὶ δὴ μάξω (BA, 
δημάξω CL) Tam δὴ μάζω 
quam δημάξω ineptiae sunt 
Libri BA verba xai δὴ μάξω 
recte divisa exhibent. 


Thesmophoriazusarum : 


vss. Sch. 
141 Yp. cU τ᾽ αὐτὸς schol. R, 


praef. 


R 
τίς δ᾽ αὐτὸς. Neglegentia li- 
brarii, qui ad initium antece- 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 211 


vss. Sch. R 
dentis versus aberravit, illud 
τίς δ᾽ 6 v. 140 iteratum est. 
162 δὲν ἐνίοις δὲ Ἀχαιὸς κ᾽ ἀλκαῖος 
γέγραπται καὶ τὰ παλαιό- 
Tepa ἀντίγραφα οὕτως 
εἶχεν. Ἀριςτοφάνης δέ 
ἐςτιν ὁ μεταγράψας Ἀλ- 
καῖος schol. R 
946 γράφεται ἔν τιειν ἑτέρα᾽ éraipa, quod ἑταίρα scriben- 
(ἑταίρα - Fritzschius) — ἀππὶ est. Prior lectio schol. 
ἐὰν μὲν ἄνευ ToO i γρά- προδιδοῦς᾽ ἑταίρα ab Engero 
φεται, ἑταίρα, οὕτως: ἢ  inadnot. ad h.v. defensa potior 
(xai ad. Bekkerus)éraípa ^ est altera mpobibo0c' ἑταίρᾳ a 
oUca δέχεται δῶρα ὑπὲρ Fritzschio recepta. 
τοῦ προδοῦναι τὸν φίλον, 
ἐὰν δὲ civ τῷ v (i Bekke- 
rus) προδιδοῦςαν (προ- 
διδοῦςά  Rutherfordius) 
τινα ἑταίραν (ἑταίρᾳ Din- 
dorfius) τὸν ἑαυτῆς φίλον 
Schol. R. sec. Rutherf. 
393 "τὰ πλεῖςτα oivonímouc oivonóTibac 
(-ntrrac Rutherf. ex Suida 
S. V. oivorírac) ἔχει alt. 
schol. R 
1040 *rpágeratxaipüra(qpur' φῶτα Arrouévav 
Rutherfordius) ἀντομένα 
schol. R. 


δ 1l. 

Ex his quos protulimus locis nunc eos tractabimus, quos 
asterisco insignivimus. Atque ut a Ranarum fabula ordiamur, 
v. 15 in V sic legitur: ςκευηφοροῦς᾽ (in mg. dextro a pr. m. rp. 
CeU] pépouc) ἑκάςτοτ᾽ ἐν κωμωδίᾳ, in R. 816: ςκεύη qépouc' 
éxdcror' ἐν κωμιῳδίᾳ (corr. ex τῆι κωμῳδίᾳ). Scholia RV Ald. 
triplicem scripturam commemorant: cxeungpopoOcv, cxeür| φέ- 


218 Victor Coulon, 


pouctv, ckeuvopópouc. Mihi quidem cum Dindorfio, Bergkio, 
Meinekio, aliis versus spurius videtur et eo, quod cum an- 
tecedenti versu neque relativo pronomine neque ulla par- 
ticula coniunctus est, et eo, quod huius loci sententiae 
non convenit, ut Dindorfius coll. schol. Nb. 296 monuit. Prae- 
terea pro verbis ἐν κωμῳδίᾳ pluralis exspectatur numerus: 
ἐν (roic) κωμῳδίαις ut in Ra. 935 ἐν τραγῳδίαις, Ra. 834, Av. 
101 ἐν ταῖς τραγῳδίαιειν, Th. 450 ἐν ταῖειν τραγῳδίαις. Quae 
cum ita se habeant, versum a grammatico nescio quo versus 
12 τί δῆτ᾽ ἔδει με ταῦτα τὰ ςκεύη φέρειν explicandi causa 
adscriptum esse veri simile est. 

In v. 34? RV xpovíouc τ᾽ ἐτῶν παλαιῶν ἐνιαυτοὺς prae- 
bent. Schol. rec. χρονίων legit. Qui casus ferri non potest, 
quod substantivum ἐτῶν iam adiectivo παλαιῶν praeditum est. 
Neque in lectione RV acquiescendum est; latet certe men- 
dum. Ac ne chartae nos misereat, conferas velim criticorum 
emendationes in Blaydesii adnot. ad h. v. congestas. Quibus 
duas recentiores addere licet: xypovíouc τ᾽ ὥμων παλαιῶν éviav- 
τοὺς (Kockius in Ra. ed. IV 1898) et xpovíouc τ᾽ ἐτῶν παλαιῶν 
μελεδώνας (Herwerdenus in Mnem. Nov. Ser. XXX. 1902, 
p. 51) Kockii illa quidem coniectura, ut certa non est, sic 
haud dubie lenior et probabilior Herwerdeni altera. 

In v. 494 ἴθι vuv, ἐπειδὴ ληματιᾷς κἀνδρεῖος εἴ scriptum 
est ληματιᾷς in R, idem in V, sed yp. ληματίας supra λημα- 
τιᾷς et in mg. ληματιᾷς ἀντὶ τοῦ μέγα φρονεῖς. In schol. Ald. 
legitur: γράφεται xai ληματίας, χωρὶς τοῦ i. Optimo iure Fritz- 
schius in comment. p. 214 monet: "Quodsi sententia utram- 
que lectionem ferret, tamen ληματιᾷς ut magis comicum vi- 
deretur probandum esse". Idem vir doctissimus scripturam 
ληματίας minime aptam ducit "propterea, quod Bacchus quoque 
forti esse animo (Anparíac) sibi videatur. Quare Xanthiae ani- 
mum ἃ suo ipsius ita distinguit, ut servum dicat ληματιάᾶν, 
animo esse nimium confidente ac sibi praefidente". Atque 
recte Kockius hoc verbum desiderativum sic vertit: deinen 
Mut zeigen willst. Ad comprobandam autem vocem ληματιᾷν 
multa afferre possumus verba similiter formata, e. g. μαθητιῶ 
in Nb. 183, οὐρητιάεῃς in Vp. 807, κλαυςιᾷ in Pl. 1099, βινη- 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 219 


τιῶμεν in Le. 715, ειἰβυλλιᾷ in Eq. 61. Cf. Z. Ar. St. p. 12 sqq. 
ad Eq. 61, ubi fusius de hisce verbis desiderativis actum est. 
Adiectivum vero ληματίας propter illud ἀνδρεῖος quod sequi- 
tur ortum esse nemo non intellegit. 

In v. 567 ὁ δ᾽ ᾧχετ᾽ ἐξάξας ve τὰς ψιάθους λαβὼν vul- 
gata scriptura est τὰς ψιάθους, quam scholia quoque RV prae- 
bent addita tamen adnotatione: ἐν δὲ τῷ Καλλιςτράτου (cf. 
antea p. 204) γέγραπται τοὺς ψιάθους. Quo genere huius sub- 
stantivi Aristophanem usum esse etiam Suidas s. v. ψίαθος 
commemorat. Sed cum in Ls. 922 ποία wía00c; et in com. 
anon. IV 700 fr. 383 [K. III 547 fr. 789] ἐκ τῆς αὐτῆς ψιάθου 
γεγονώς — ut de comoediae sermone loquar — inveniatur, 
quin Callistratus falsus sit, dubitari nequit. Ceterum cf. de 
hac voce Phryn. p. 309. 

V. 625 in RV sic traditur: μὴ δῆτ᾽ ἔμοιγ᾽. οὕτω δὲ Bacá- 
vi£ (οὕτως ἄνευ τιμῆς βαςάνιζ᾽ V, verbis ἄνευ τιμῆς e glosse- 
mate interlineari, ut videtur, male inveoctis) ἀπαγαγών. Schol. 
rec. etiam versum affert, qualis in AU exhibetur: τινὲς δὲ 
μὴ δῆτ᾽ ἐμέ ve, τοῦτον δὲ βαςάνιζ᾽ ἀπαγαγών. Quae forma ver- 
sus nullo pacto orationis contextui convenit. Nam cum Ae- 
acus Xanthiae in vss. 624—625 dicat: κἢν τι πηρώςωῳ τέ cot 
TOV παῖδα τύπτων, τἀργύριόν cor κείςεται, Xanthiam μὴ δῆτ᾽ 
ἔμοιγ᾽ (scil. ἀργύριον δοτέον ἐςτὶ), non ἐμέ γε respondere opor- 
tet; neque enim ei tormenta minatus est Áeacus, sed Diony- 
80. ut quem servum esse putet. 

In v. 741 τὸ δὲ μὴ πατάξαι ς᾽ ἐξελεγχθέντ᾽ ἄντικρυς RV 
habent ἐξελεγχθέντ᾽ (Β duabus litteris λλ). In scholiis lemma 
est ἐξελέγξαντ᾽ ἄντικρυς additis verbis γράφεται ἐξελεγχθέντα. 
Utraque igitur lectio scholiastae nota erat; quarum prior illa 
ἐξελέγξαντ᾽, cum in lemmate posita sit, e coniectura nata vi- 
detur. Velsenus τὸ δὲ μὴ πατάξαι ς᾽ ἐξελέγξαντ᾽ ἄντικρυς scrip- 
sit. Quod ita defendi potest, ut de participio ἐξελέγξαντ᾽, in 
quo subiectum inest, et de infinitivo πατάξαι, qui verbum 
enuntiati est, ἀπὸ κοινοῦ pronomen c' pendeat. Sed cum in 
hoc enuntiato pariter atque in v. τὸ δὲ μὴ πατάξαι ς᾽ ἐξελεγ- 
χθέντ᾽ ἄντικρυς pronomen αὐτόν desideretur, non habemus, 
cur scripturam RV spernamus. Qua recepta pronomen ce cum 


220 Victor Coulon, 


solo verbo ἐξελεγχθέντ᾽ coniungendum et αὐτόν infinitivo πα- 
τάξαι mente addendum est. 

In v. 775 τῶν ἀντιλογιῶν καὶ λυγιςμῶν καὶ «τροφῶν in 
RV λυγιεμῶν, quod etiam lemma schol. RV est, invenitur. Quae 
vox ceteris codicibus confirmata, nisi quod M! λογιςμῶν exhibet, 
sine dubio genuina est, praesertim cum lepide λυγιςμῶν e 
luetantium sermone ad sophistarum artificia translatum sit. 
Varias autem schol. lectiones λογιςμῶν, καμπῶν, καμπτῶν gram- 
maticorum interpretationibus deberi manifestum est. 

In v. 838 R ἀθύρωτον crópa praebet, V et schol. V ἀπύ- 
λωτον cróua: Φρύνιχος ἀθύρωτον. oi δὲ γράφουειν ἀπύλωτον. 
Apud Suidam duae adnotationes ad. ἢ. v. nobis occurrunt: 
᾿Αθύρωτον cróua* οὕτως ἀθύρωτον, οὐκ ἀπύλωτον. Ἀριετο- 
φάνης ἐν Βατράχοις καὶ Φρύνιχος et Ἀπύλωτον «τόμα᾽ ἀθύ- 
ρώτον, ἀλλ᾽ οὐκ ἀπύλωτον. Ἀριετοφάνης ἐν Βατράχοις καὶ 
Φρύνιχος. Quod Dindorfius plaudente Kockio (I 390 fr. 82) 
Phrynichum comicum intellegentum esse censuit, id nunc 
refutatum est eis, quae Reitzensteinius in libro, quid inscri- 
bitur "Der Anfang des Lexikons des Photius", de Phrynicho 
lexici Photiani auctore disputavit, ubi glossa nostra p. 43, 25 
invenitur. Recte igitur Meinekius iudicaverat. 

In. v. 1505 xai tovrouci τοῖει xopicraic R. exhibet τοῦτο. 
V τουτοῖ (supra a pr. m. yp. τούτοις), γράφεται xai tovroici. M*. 
In schol V lemma est τούτοις τοῖςι ποριςταῖς, cui explicatio 
εἴη δ᾽ ἂν εχοινίον, ὃ émbíbuav αὐτοῖς addita est. Quae a lem- 
mate prorsus aliena ad scripturam R τοῦτο vel simile ali- 
quid pertinet, cum cxotvíov intellegi adnotetur. Meinekius in 
Vind. Ar. p. 182 τουτοιςὶ cum M? scripsit homines istos in 
theatro sedentes digito notari arbitratus. Sed cum ex variis 
codicum lectionibus appareat hunc loeum vetustissima cor- 
ruptela laborare, non dubito cum Kockio, Velseno, Blaydesio 
Bergkii emendationem Tourouci probare, quae magis quam 
τουτοιςὶ mihi arridet. Ut enim in v. 1504 τουτὶ pro substan- 
tivo τὸ ξίφος sie in nostro v. rouroud pro τοὺς βρόχους co- 
micus dixit, i. e. laqueos, quos Pluto Aeschylo daturus est. 

In Nubium v. 274 ὑπακούςατε δεξάμεναι Oucíav xai τοῖς 
iepoia χαρεῖςαι scriptura V φανεῖςαι pro χαρεῖςαι (R) haud scio 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 221 


an interpreti cuidam debeatur, qui, cum in libro suo íepeóa 
pro vulgata lectione íepoici aut invenerit aut scribendum esse 
putarit, pro verbo χαρεῖςαι, quippe quod cum substantivo τοῖς 
iepeüa male coniunctum ipsi videretur, φανεῖςαι e coniectura 
scripsit Neque vero bene se habet verbum φανεῖςαι. Nam 
cum in v. 269 Socrates Nubes precatus sit, ut apparerent, et 
unus tantum hoc loco ἱερεὺς sit, nempe ipse Socrates, scrip- 
tura τοῖς ἱερεῦςι φανεῖςαι sine ulla dubitatione repudianda est. 
Praeterea parum "apta sic foret coniunctio καί, dicendum 
enim fuisset potius qávnre τῷ ἱερεῖ ὑπακούςαςαι, δεξόμεναι 
τὴν Oucíav", ut cum Leeuwenio loquar. Non iniuria igitur 
ab editoribus recepta sunt verba τοῖς íepoici χαρεῖςαι, quae 
etiam Α. Dieterich in Mus. Rhen. XLVIII, 1893, p. 282 tue- 
tur, ubi de precibus Socratis in vss. 263—274 fusius egit. 


S 12. 

Pluti v. 765 RV sic exhibent: εὐαγγέλια ce κριβανωτῶν 
(ἐκ corr. ex ἐν κριβανωτῶν V) ὀρμαθῶ (mut. in ὀρμαθῶν R*, 
ópuáOu V). Schol V lemma praebet ἐν κριβανωτῶν ὁρμαθῷ 
addita explicatione: κριβανωτοῶν δὲ ὁρμαθῷ, ἀντὶ τοῦ ἄρτων 
δέεμῃ ἐν κριβάνῳ ὠπτημένων, δέον εἰπεῖν «τεφάνῳ. Schol. rec. 
adnotat: γράφεται δὲ καὶ ἐκ κριβανωτῶν ὁρμαθῷ. Quam schol. 
variam lectionem spernendam esse ex Av. 672 p. 167 trac- 
tato apparet. 'Opua0d(v) autem R et ὀρμάθω V menda esse 
pro vero ὁρμαθῷ (-ὧιϊι) nemo non videt. Atque optimo iure 
Bergkius, Meinekius, Velsenus, alii ἀναδῆςαι --- ὁρμαθῷ sine 
praepositione ἐν scripserunt. Nam verbum ἀναδῆςαι cum solo 
dativo coniungi docemur Pl. 589 λήροις ἀναδῶν τοὺς νικῶντας, 
Pind. I. I, 28 τῶν ἀθρόοις ἀνδηςάμενοι θαμάκις Épveciv χαίτας, 
I IL, 15. Δωρίων αὐτῷ crepávupa xóuq πέμπεν óvabeicóo 
ςελίνων, P. IT, 6 τηλαυγέειν ἀνέδηςεν Ὀρτυγίαν crepávoic, P. X, 
40 δάφνᾳ τε xpucéq κόμας dvabricavrec eiAamváZoiav εὐφρόνως, 
Bacchyl. IX, 16 (Blass. ed. III 1904) áv0ectv ξανθὰν ἀναδη- 
ςάμενος κεφαλάν, Herodot. I, 195 κομῶντες δὲ τὰς κεφαλὰς pí- 
τρῃςει ἀναδέονται, Thucyd. IV, 121 τὸν Βραείδαν --- χρυςῷ 
«τεφάνῳ ἀνέδηςαν, aliis locis. Iam cum vox κριβανωτῶν stare 
nequeat (cf Blaydesium ad ἢ. v. et Leeuwenium, qui in 


222 Victor Coulon, 


Mnem. Nov. Ser. XXX, 1902, p. 409 exponit, quomodo xp: 
βανωτῶν pro κριβανιτῶν ortum sit), v. 765 sic scribendus est: 
εὐαγτέλιά ce xpiBavitüv ὁρμαθῷ. 

In Avium v. 66 xai μὴν époO τὰ πρὸς ποδῶν, quod esx- 
plicatur adnotatione schol. λέγει δὲ ὡς ὑπὸ τοῦ δέους ἐνα- 
φεικώς, recte legitur in RV. In schol. V Ald. haec inven: 
untur: γράφεται xai μὴν ἐρώτα πρὸς ποδῶν, ὅτι cagécrepov. 
καὶ τάχα ἂν εἴη κατὰ τὴν παλαιὰν cnpacíav γεγραμμένον τὸ € 
ρου ἔρω, μετελήφθη («εημαείαν τὸ ἔρεο ἔρου, μετεβλήθη Ald.) 
δὲ εἰς τὸ ὦ. ἔν Tta δὲ γράφεται" καὶ μὴν ἐρώτα πρὸς τίνων. 
ἢ καὶ οὕτω καὶ μὴν ἐρώτα πρὸς ποίων. De hac adnotatione 
Dindorfius (apud Duebn. p. 479) sic iudicavit: "Hoc dicit 
Scholiasta, EPO more antiquo scriptum ambiguum esse utrum 
€epou an epu significet: unde factum, ut alii époO ra, alii 
ἐρώτα legerent". Scripturae autem πρὸς τίνων et πρὸς ποίων 
haud dubie stultis interpretibus debentur, qui eum obscoe- 
num illud τὰ πρὸς ποδῶν non intellegerent, ἐρώτα πρὸς ποίων 
Scripserunt; haec verba denique in ἐρώτα πρὸς τίνων mu- 
tata sunt. 

Similiter in vss. 204-—205 καλοῦμεν αὐτούς oi δὲ vuv 
τοῦ φθέγματος [ἐάνπερ ἐπακούςωει, Oceócovrat δρόμῳ varia 
lectio schol. R καλοῖμι ἂν αὐτοὺς inde orta est, quod gramma- 
ticus nescio quis, cui offensioni erat pluralis καλοῦμεν, cum 
ἐμβὰς et dveyeípac praecederent in vss. 202, 203, formam 
singularem scribendam esse coniecit. Neque vero cum inter- 
prete illo faciendum nobis est, cum καλοῦμεν ἃ sententia 
huius loci alienum non sit. Recte enim Kockius (ed. III 1894) 
ad ἢ. v. animadvertit: "Der Plural trotz ἐμβὰς und ἀνετείρας 
weil er dies allein, das Rufen der Vógel aber mit der Nachü- 
gall ausführen will. Daher νῷν τοῦ Q0." Constructio illa qui- 
dem ἐμβὰς — ἔπειτ᾽ ávepeípac — καλοῦμεν αὐτούς, quae scholio 
teste iam antiquis interpretibus notabilis videbatur, contorta 
est, sed exemplis ἃ Kockio et Blaydesio ad h. v. congestis 
quadamtenus defenditur. Planissima sane redditur verborum 
structura Leeuwenii speciosa coniectura dveyeípac τὴν ἐμὴν 
ἀηδόνα | καλῶ μετ᾽ αὐτῆς in Mnem. Nov. Ser. XXX, 1903, 
p. 68. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 229 


Ad v. 456 παραλειπομένην ὑπ᾽ ἐμῆς φρενὸς ἀξυνέτου schol. 
rec. adnotavit: ἔν ri δὲ οὐ κεῖται τὸ φρενός. Quod substan- 
tivum quomodo e contextu eiectum sit, statim videbimus ver- 
sum antistrophicum 544 considerantes. Qui vulgo sic traditus 
est: cü bé μοι κατὰ δαίμονα xai cuvruxíav. Corrector igitur 
metricus animadvertens versum 456 sic exhiberi παραλεῖπο- 
μένην ὑπ᾽ ἐμῆς φρενὸς ἀξυνέτου, temere vocem φρενὸς delevit, 
ut versus noster eosdem numeros haberet quos v. 544. Qua voce 
deleta cum versus omni sensu prorsus careat, Bentleius potius 
in v. 544 mendum latere suspicatus pronomen mva et senten- 
tiae et numeris accomodatissimum post καὶ versui illi inseruit. 

In v. 566 ἢν δὲ Ποςειδῶνί nc oiv θύῃ RV oiv praebent, schol. 
Y γράφεται Ποκςειδῶνι βοῦν τις θύῃ. Genuinum esse substantivum 
oiv iam Brunckius statuit; cuius verba vide in Blaydesii ad- 
not. ad ἢ. v. Lectio autem βοῦν sic orta videtur, ut oiv in ὗν 
(B Ald.) abiret; quo facto grammaticus, qui non erat nescius 
bovem esse victimam Neptuno omnium gratissimam (cf. Stengel, 
Griech. Kultusaltertümer?, p. 108), « 8o » üv interpolavit. 

In v. 645 scriptura RV est Κριῶθεν ; scholia RV animad- 
vertunt: γράφεται καὶ OpínOev. Cum Meinekio, Kockio, aliis 
Κριῶθεν utique servandum est. Nam ludi causa Aristophanes 
utitur hoc vocabulo in duas res Euelpidi cum xpui communes 
iocans, animum dico imbecillum, qui ex prima fabulae parte, 
et lascivum, qui ex vss. 668—669 dpà τ᾽ oic0' ὅτι [ἐγὼ δια- 
μηρίζοιμ᾽ ἂν αὐτὴν ἡδέως; satis constat. Varia autem lectio 
OpinGev (a Rutherfordio in Θριῆθεν mutata) explicatione ad- 
dita: xai ἔςτι δῆμος τῆς Oivniboc doctrinam redolet indocti 
grammatici, qui Θριῶθεν Atticum esse nescivit (cf. Meisterhans 
p. 146, 3) suoque Marte ad exemplum formarum quales TTep- 
γαςῆθεν aliae, OpifjOev finxit. 

Vss. 1091—1092 vulgo sic leguntur: οὐδ᾽ αὖ θερμὴ πνί- 
τους ἡμάς [ἀκτὶς τηλαυγὴς θάλπει, nisi quod πνίγους᾽ ἡμᾶς in 
M traditum esse ipsis oculis mihi persuasi, cum huius codicis 
excutiendi eausa Mediolani versarer. Scholia RV Ald. adnotant: 
τινὲς τὸ πνίγους κατὰ γενικήν paav, iva f) οὐδὲ fj θέρους 0ep- 
μαςία ἐπίκειται ἡμῖν. Scholiasta igitur non substantivum πνί- 
τους, 804 cum M participium πνίγους᾽ legit. Quod in textum 


224 Victor Coulon, 


reponendum esse arbitror. Nam dubito an non recte fecerint 
Dindorfius et Kockius, quod πνίγους genitivum temporis esse 
dixere illi χειμῶνος v. 1089 oppositum. Neque enim opus est 
genitivo πνίγους, quo Aristophanes pro πνίγους ὄντος haud 
seio an non usus sit. Verbis autem χειμῶνος μὲν v. 1089 
oppositum est αὖ θερμή. Iam quod illi τινὲς teste scholio 
genitivum πνίγους cum voce ἀκτὶς coniunxerunt, prorsus falsi 
sunt. Non iniuria Blaydesius in adnot. ad h. v. animadvertit: 
"Vereor ut bene dicatur πνίγους ἀκτίς. Intellegi sane potest 
πνῖγος ἀκτίνων ita, ut genitivum causae interpreteris illud 
ἀκτίνων (Hitze infolge der Sonnenstrahlen, durch die Sonnen- 
strahlen bewirkt); ἀκτὶς πνίγους vero stare nequit. Quae cum 
ita sint, scholio et codice M fretus servato πνίγους", quod 
etiam Blaydesio in adnot. placet, sic vertendos esse puto vss. 
1091—1092: neque rursus fervidi suffocantes nos urunt 
radii, qui late resplendent. 


S13. 


In Vesparum v. 108 ὑπὸ τοῖς ὄνυξι κηρὸν ὑποπεπλαςμέ- 
voc traditum est in RV ἀναπεπλαςμένος, in schol. V ὑποπε- 
πλαςμένος : γράφεται ἀναπεπλαςμένος, in cett. codd. ὑποπεπλα- 
ςμένος. Meinekius, Bergkius, alii editores scripturam RV am- 
plexi sunt; quibus obloqui non dubito. Nam cum ἀναπλάττειν 
significet "demo fingere, refingere, reformare" — velut in Alex. 
fr. 3, 422, I, 5 [K. 98, 5] εὐθὺς ἀναπλάττουςει ταύτας (sell 
éraípac), i. e. statim has refingunt atque reformant —, quomodo 
intellegi possunt verba ὑπὸ τοῖς ὄνυξι κηρὸν ἀναπεπλακεμένος’ 
Optime contra hic se habet verbum ὑποπλάττειν, i. e. subli- 
nere. Quo recepto versus sic vertendus est: cum unguibus 
cera sublitis. 

V.338 in RV sic exhibetur: τοῦδ᾽ égé£av (V, ἔφεξιν Rl 
ὦ μάταιε, ταῦτα δρᾶν ce βούλεται; Schol. V variam lectionem 
ὑφέξειν commemorat. Et codd. et schol. scripturae aperte cor- 
ruptae sunt. Equidem Dindorfium, Meinekium, alios in verbo 
R ἔφεξιν acquievisse miror. Fidem enim vix meretur Hesy- 
chii glossa Épe£v: χάριν, ἕνεκα, κώλυςειν ἢ mpóqacv, ex hoc 
ipso loco iam antiquitus depravato petita", ut cum Herwer 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 220 


deno loquar in Mnem. Nov. Ser. XXI, 1893, p. 444 Reiskio, 
qui olim ἐφέξων (i. e. παύςων) proposuit, iure adstipulanti. 
Namque haec Heiskii mutatio omnium lenissima et proba- 
bilissima est eum eo, quod palaeographice facile explica- 
tur (cf. de εἰν et ὧν permutatis p. 47 ad Pl. 328), tum eo, 
quod idoneum praebet sensum; reposito enim ἐφέξων versui 
338 τοῦ δ᾽ ἐφέξων, ὦ μάταιε, ταῦτα δρᾶν ce βούλεται, opti- 
me respondere sequentia Philocleonis verba οὐκ ἐᾷ μ᾽, ὦν- 
6pec, δικάζειν Herwerdenus l.l. monuit. 

In Pacis v.219 fj£ova καὖθις, ἢν ἔχωμεν τὴν Πύλον 
(B Ald.) pro Πύλον RV πόλιν habent. Scholiastae R et lectio 
πόλιν et Πύλον nota erat. Sic enim versum interpretatur: Si 
πόλιν Scriptum est, poeta monet Lacedaemonios commotos 
pacis desiderio urbe capta reversuros esse. Neque vero aper- 
tum est, utrum Sparta an Athenae significentur. — Sin Πύλον 
scriptum est, verius est propter trecentos Lacedaemonios et 
Pylum ab Atheniensibus munitam. Schol. V ut variam lec- 
tionem illud Πύλον commemorat: ἐν ἀντιγράφῳ δὲ eopóv ποτε 
“ἣν ἔχωμεν τὴν Πύλον καὶ οὐκ ἄκαιρος αὕτη fj γραφὴ κτλ. 
Recte, opinor, Dindorfius iudicat, cum dicit: “ἹΤόλιν aut errore 
librarii scriptum fuit aut a grammatico positum, qui non intel- 
lexisset haec eo tempore dicta fingi, quo Pylus obsessa qui- 
dem ab Atheniensium copiis sed nondum capta erat, id est 
aliquot ante fabulam hanc actam annis". Quae cum ita sint, 
Meinekius, Blaydesius, plurimi recc. edd. Dindorfio duce scrip- 
turam τὴν Πύλον iure amplexi sunt, quippe quae vetustate 
prae lectione RV τὴν πόλιν commendetur. Forsitan quispiam 
dixerit offensioni esse nomen Πύλος eum articulo coniunc- 
tum. At, praeterquam quod etiam in Ls. 1163 τὰν Πύλον le- 
gitur et pluribus locis apud Thucydidem TTóAoc articulo prae- 
ditum invenitur (V, 7,3 ἐς τὴν Πύλον, V,39,3 ὡς τὴν Πύλον, 
VII, 26, 2 ἐκ τῆς Πύλου), cum de Pylo illa agatur, quae illis 
temporibus in omnium ore erat, quidni Aristophanes τὴν 
Πύλον diceret? Cf. G. Uckermanni libellum: "Über den Ar- 
tikel bei Eigennamen in den Komódien des Aristophanes", 
p.12: "Steht er (scil. der Artikel) dann ist er anaphorisch 
und weist auf die Bekanntheit des Ortes oder seiner Ver- 


XIII, 1. 15 


226 Victor Coulon, 


hültnisse für den Redenden oder den Angeredeten hin: so 
bezeichnet bei Aristophanes ἡ Πύλος und ἡ Λακεδαίμων die 
Stadt, von der im Zusammenhang die Rede ist, bei der der 
Redende gerade mit seinen Gedanken verweilt, — einerlei 
ob im Vorhergehenden derselbe Name wirklich genannt oder 
ob nur an ihn gedacht wird". Atque p. 15 eiusdem libelli 
Uckermannus lectionem τὴν Πύλον in nostro v. hisce verbis 
illustrat et defendit: "Durch den anaphorischen Artikel soll 
hier das vielumstrittene Pylos besonders hervorgehoben werden, 
dessen Rückgabe an die Spartaner in den FPriedensunterhand- 
lungen nach dem Waffenstillstand von 423 — die Εἰρήνη ist an 
den groBen Dionysien d. J. 421 aufgeführt worden — eine wich- 
tige Rolle gespielt hat". Itaque omnes coniecturae reiciendae 
sunt, imprimis Leeuwenii illa audacissima ἣν μεθῶμεν τήμερον. 

Ad. vss. 173—298 schol. V adnotavit: ἐπ᾽ ἐνίοις ἀντι- 
γράφοις μετὰ críxouc να΄ écri κωλάριον τόδε "Tí φηςι;:᾽ καὶ uer 
ἄλλους λη΄ τόδε “ἰὴ in. Libri RV neque interrogationem τί gna: 
neque illud ἰὴ bis positum unquam in vss. 113—298 exhi- 
bent. Schol. autem in numeris scribendis errasse videtur 
Ottoni Hense (Heliodor. Untersuch. p. 89), qui sic ratiocina- 
tur: "Der Ausdruck μετ᾽ ἄλλους λη΄ zeigt, daB die Zahlen 
an beiden Stellen übereinstimmten. Allem Anscheine nach 
sind in der ersten Zahl die Zehner, in der zweiten Zahl die 
Einer verschrieben. Beidemal wird es λα΄ heiben müssen. 
Vor dem Verse (204) Ἕλληςειν ὀργιεθέντες xré. las demnach 
Heliodor in einigen Antigrapha das Kolarion τί φηςι(ν). das 
seine Entstehung in jenen Exemplaren wohl nur einer Art 
Dittographie vor “Ἕλληειν verdankte. Zühlen wir nach diesem 


Verse die ἄλλους λα΄ ab, so ergibt sich für einige Hand- | 


schriften des Heliodor die Lesart: 
ἰὴ du, | 
ἰὼ βροτοὶ βροτοὶ βροτοὶ πολυτλάμονες 
dc αὐτίκα μάλα kré." 
Neque iniuria monuit Hense recensionem Heliodori prae- 
stantiorem fuisse illa "évíuv ἀντιγράφων". 


Verba ἰὼ βροτοὶ xrÀ. in v. 236 RV Bello tribuerunt 


Schol V commemorat: τινὲς δέ φαςι τὸν Δία ταῦτα λέγειν. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 221 


Cum Iuppiter nulla in fabula nostra sit persona, dubitari non 
potest, quin illi τινὲς haec verba falso Iovi tribuerint. Atque 
haud scio an haec adnotatio inde originem duxerit, quod in 
scaena simili alterius Pacis, qua retractata nostram fabulam 
ortam esse Th. Zielinsky in libro suo, qui inscribitur: "Die 
Gliederung der altattischen Komódie", p. 63 sqq. ostendere 
conatus est, lovi partes Belli datae erant. Cf. etiam Herwer- 
denum in praefatione editionis suae p. XI de versu nostro. 

In v. 317 ἣν ἅπαξ ἐς χεῖρας ἔλθῃ τὰς ἐμάς. ἰοὺ ἰοὺ (RV 
illud ἰοὺ ἰοὺ choro tribuerunt RV. Scholia RV praebent: τὸ 
ἰοὺ ἰού τινες ToO χοροῦ qaciv εἶναι (εἶναι om. αὶ sec. Rutherf.). 
Hae interiectiones tam sunt dolentium quam exultantium. Do- 
lentibus si tribuuntur, ἰού, sin exultantibus, ἰοῦ scribendum 
esse scholia stulte adnotant. Haud igitur mirum est ab aliis 
Trygaeo, ab aliis choro tributam esse hanc exclamationem. 
Quam RV, qui ἰοὺ ἰοὺ exhibent, iure choro exultanti tribuisse 
ex versu 345 sequitur. Ád istas enim chori exclamationes, 
quibus laetitiam suam ostendit, Trygaei verba in illo versu: 
&écrat. τόθ᾽ ὑμῖν — ἰοῦ ἰοῦ κεκραγέναι respiciunt. 

V. 536 vulgo sic legitur: κόλπου γυναικῶν διατρεχουςῶν 
ec ἀγρόν. Schol V animadvertit: γράφεται eic itvóv. Qua 
varia scriptura et schol. explicatione: ἐπεὶ ὅταν πολὺ craic 
κομίζωςιν, ὀλίγον τι κολπώςαςαι ToO χιτῶνος ἐκ περιζώματος 
ἐκεῖ ἐντιθέαειν Kockius pellectus est, ut κόλπου γυναικῶν «ταῖς 
φερουςῶν εἰς ἱπνὸν coniceret. Haec mutatio, ut ingeniosa et 
speciosa est reposito substantivo croic (de quo cf. Z. Ar. St. 
p. 94 ad Eq. 539), sie certe parum probabilis videtur, quippe 
quae nimis audax sit. Alii critici in κόλπου sese offendere 
professi hane vocem vario modo in κτύπου, κώμου, ὄχλου, 
πόκου, κόπρου emendare et mutare voluerunt. Sed ne his qui- 
dem medicamentis opus est; namque aptissimam praebet sen- 
tentiam vulgata lectio a Mazonio nuper in adnot. ad h. v. sic 
bene illustrata: "Le vent de la course fait plaquer sur leurs 
poitrines leurs robes légóres, aux yeux grivois du vigneron à 
moitié ivre". Neque alienum est Ec. 963sqq. φίλον γὰρ ἐν τῷ 
ci) βούλομαι κόλπῳ πληκτίζεςθαι μετὰ τῆς cfc πυγῆς comparare, 
quibus verbum κόλπος nostro loco non ineptum esse docemur. 

15* 


228 Victor Coulon, 


In v. 715 lectio RV est ὦ μακαρία ci βουλὴ (-ῆι R sec. Herw.) 
τῆς Θεωρίας. Sehol. V adnotat: τινὲς δὲ críCovav eic τὸ βουλὴ 
καὶ ευνάπτουςι τὸ εὑ τῆς Θεωρίας 6cov ζωμὸν ῥοφήςεις ἡμερῶν 
τριῶν. Quibus verbis probatur quosdam legisse: ὦ μακαρία 
βουλή, có τῆς Oeupíac ὅςον κτλ. Qui genitivum τῆς Θεωρίας 
de voce ζωμὸν pendere et constructionem verborum hane 
esse putaverunt: Ócov ci τῆς Oeupíac ζωμὸν ῥοφήςει. Sed 
interpunctio RV cum sententia huius loci utique melius et 
pulchrius congruit. Nam in vss. 713—714 Theoriam senatui 
dare a Mercurio iubetur Trygaeus, qui hoc facturus senatui 
gratulatur verbis ὦ μακαρία — τῆς Oeupíac. Quo de genitivo 
causali cf. Herwerdeni comment. ad h. v. Foeda sane in RV 
positio verborum ci βουλὴ est spondeo quartam sedem tenente. 
Recte igitur scholiasta βουλὴ ci legit. 

Ad v. 990 τρία xai δέκ᾽ ἔτη alt. schol. V animadvertit: 
τουτέςτι πάλιν τὸ μονόμετρον βέλτιον κατὰ παράθεειν óávarme- 
γνώεκειν. Quae adnotatio quid sibi velit coll. Hom. Od. XVII, 
231 πολλά οἱ ἀμφὶ κάρη ςφέλα κτλ. intellegimus. Ad hunc 
enim locum Hom. schol. Η variam lectionem ἀμφικαρῆ com- 
memorat; schol V vero dicit: ἄμεινον δὲ κατὰ παράθεςιν áva- 
γιγνώςκειν, ἀμφὶ κάρη, περὶ τὴν κεφαλήν. Ut igitur Homeri 
interpres ille scripturam ἀμφὶ κάρη alteri ἀμφικαρῆ praeferen- 
dam duxit, sic Aristophanis schol. V nostro loco τρία xai δέκ᾽ 
lectioni τριακαίδεκ᾽ praestare adnotavit. Liceat autem obiter 
monere termino technico κατὰ mapó0eav oppositum esse κατὰ 
cUvOeciv. 


8 14. 


In Thesmophoriazusarum v. 161sqq. Ἴβυκος ἐκεῖνος 
κἀνακρέων ὁ Τήιος | κ᾿ ἀλκαῖος (R) οἵπερ ἁρμονίαν ἐχύμιςαν 
adnotatione schol. ἢ docemur Ἀχαιὸς antiquitus scriptum, 
Ἀλκαῖος ab Aristophane Byzantio repositum esse. Cui emen- 
dationi Fritzschius, Meinekius (Vind. Ar. p. 149) aliique critici 
repugnant, quod Alcaeus iis adnumerari non possit poetis, 
qui harmoniam emolliverint. Sed Fritzschii coniecturam yv 
Κεῖος reiciendam esse ostendit Engerus in adnot. ad h.v. 
Nam cum xdvaxpéuv ὁ Trpoc praecedat, verendum est, ut 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 229 


comicus xu Κεῖος (Simonides) omisso nomine dixerit. Neque 
Meinekii mutatio xai Aócoc, quae ipsi l. l. incerta videtur, pro- 
babilis est. Quae cum ita sint, aliis quoque emendati onibus 
(velut àápxaioc Hermanni, xai πάντες Velseni) repudiatis cum 
Leeuwenio culpa librariorum litteras KAIAAKAIOZX in KAIA 
XAIOZ — sic enim scribendum duco pro Leeuwenii illo 
KAAKAIO2. et KANAXAIOX. — abiisse veramque lectionem κἀλ- 
καῖος Áristophani grammatico deberi censerem, nisi com memo- 
ratio Aleaei ἃ sententia huius loci alienissima esset. Itaque 
cum in versibus nostris sermo fiat de poetis illis, qui tempo- 
ribus praeteritis harmoniam emolliverunt, Keilio auctore lo- 
eutionem adverbialem rápxaiov, i. e. antiquitus (collato Nb. 
versu 593) huic loco non ineptam proposuerim. In proximo 
autem versu ἐμιτροφόρουν τε καὶ διεκλῶντ᾽ cum Toupio, 
Blaydesio, Leeuwenio, alis (non κἀχλίδιυν cum Meinekio, 
cui Buengerus: De Ar. Eq. Ls. Th. apud Suid. rell. p. 46 ad- 
stipulatur) scribendum erit. 

In v. 393 τὰς οἰνοπότιδας (R), τὰς προδότιδας, τὰς λάλ ouc 
prior scholiasta R οἰνοπίπας legit. Quod adiectivum Symma- 
chus scholio iudice non bene ad locutionem πιπίζειν τὸν οἶνον 
rettulit, cum hoc sensu apud Atticos non extaret verbum 
πιπίζειν, sed imitatio esset vocis (cf. Hesych. s. v. πιπίζειν et 
Av. 306, ubi hoc verbum de clangore avium usurpatum est); 
praestare igitur, pergit schol, oivorírnc ad παιδοπίπης exigere. 
Alter scholiasta R, qui adnotavit: rà πλεῖςτα οἰνοπίπους (-πίπας 
Rutherf. ex Suida s. v. οἰνοπίπας) ἔχει, haud scio an οἰνοπό- 
τιδας legerit. Ex adnotatione prioris scholiastae sequitur oivo- 
nímnc Latinum "vinolentus", quod sententia huius loci flagi- 
tatur, non significare. Optime vero hoc sensu usurpatur oivo- 
πότης (fem. -πότις). Praeterea οἰνοπότιδας a comico propter 
προδότιδας homoeoteleuto effectum esse veri est simillimum. 
Quibus de causis accusativum plur. substantivi οἰνοπότις, quo 
Anacreontem usum esse commemorat Pollux VI, 22 xai oiv o- 
πότης kai oivorómc γυνὴ ὡς "Avaxpéuv, cum Dindorfio, Mei- 
nekio, aliis contra lectionem οἰνοπίπας a Fritzschio et Engero 
probante Buengero (De Ar. Eq. Ls. Th. apud Suid. rell. p. 48 
receptam sine ulla dubitatione amplector. 


230 Victor Coulon, 


Vss. 1040—1041 in R sic exhibentur: φῶτα λιτομέναν᾽ 
πολυδάκρυτον 'Aíba γόον φεύγουςαν (pAéyoucav Musgravius). 
In schol. αὶ haec deinceps interpretamenta praebentur: δεο- 
μένη ToO βαρβάρου. Hic igitur scholiasta φῶτα λιτομένα in- 
venit Alius interpres, cum adderet προεῖπεν δὲ γοάςθέ ye, 
ὦ γυναῖκες (v. 1036), φῶτα λιτομέναν legit. Tertius autem 
grammaticus variam lectionem φῶτα (φῶτ᾽ Rutherfordius) 
ἀντομένα commemorat. Denique quarta scriptura praesto fuit 
ei scholiastae, qui animadvertit: τοῦτο ἔχει νοῦν πρὸς τὰ ἐξῆς" 
φῶτ᾽ ἀντομέναν ὃς ἔμ᾽ ἀπεξύρηςε πρῶτον. Ad hunc locum sa- 
nandum primum inquiratur necesse est, utrum nominativus 
an accusativus recte se habeat. Iudice Engero "nominativum 
et oratio requirit et scholiastae auctoritas confirmat". Engerus 
igitur verbis φῶτα λιτομένα — φλέγουςα cum ὡς μέλεα μὲν 
πέπονθα μέλεος coniunctis ita vertit: iam indigna perpessa 
sum virum obsecrans in flebili luctu meo. Sed nescio an 
praestet accusativum φῶτα λιτομέναν δὰ γοάςθέ μ᾽ referre, ut 
locus sic vertatur: Miseremini mei, o mulieres, — nam in- 
digna perpessa sum — virum obsecrantis in flebili luctu meo. 
Neque enim iniuria Fritzschius in adnot. ad h. v. monuit: 
“λιτομέναν docta ac prorsus exquisita lectio est. Licuit sane 
vulgari modo scribere, φῶτα λιτομένα, scilicet μέλεα πέπονθα 
virum obsecrans indigna perpessa sum. At enim praecedit 
etiam illud, γοᾶςθέ μ᾽, Δα quod verbum, quum in tota enun- 
tiatione primarium sit, magis poetice nec refragante sensu 
participia accomodantur". Iam scriptura R defensa dicamus, 
quomodo varia lectio ἀντομένα explicanda sit. Quae sine 
dubio ex litteris à et v maiusculae formae permutatis: qura 
Al (N) originem duxit. Denique ut participia λιτομέναν — 
φλέγουςαν particula non coniuncta illustrentur, comparare 
licet similes constructiones in Av. 620sqq. ἐν raiciv κομάροις 
καὶ τοῖς κοτίνοις crávrec ἔχοντες κριθὰς et Ra. 1311 sqq. τέγ- 
γουςαι νοτίοις πτερῶν ῥανίει χρόα δροειζόμεναι, ubi vide 
Kockii adnot. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 231 


Caput V. 
8 15. 


Haec fere erant, quae de scholiorum lectionibus disse- 
renda nobis videbantur. Reliquum est, ut statuamus, quae 
ratio codicum scripturis cum scholiis intercedat. 

Proficiscamur ab iis locis, quibus scholia cum V aut iis, 
qui pro V sunt, libris a R discrepant. Sunt autem: 50 in Eq., 
lí in Ra, 12 in Nb, 37 in Pl, 11 in Av, 18 in Vp., 9 in 
Pe, 37 in Ach, 3 in Ec. 32 in Ls. 

Atque veras probabilesve lectiones scholia et V aut ii, 
qui pro V sunt, codices adversus R praebent locis: 

34 in Eq. vss. 32, 62, 133, 140, 147, 161, 272, 301, 411, 414, 
133, 468, 481, 493, 529, 532, 580, 623, 630, 634, 646, 736, 1018, 
1039, 1056, 1110, 1158, 1171, 1225, 1249, 1277, 1323, 1368; 

13 in Ra. vss. 78, 217, 252, 308, 344, 439, 560, 621, 
3894, 929, 961, 1075, 1356; 

9 in Nb. vss. 104, 306, 622, 1073, 1246; 

21 in Pl vss. 72, 203, 2506, 424, 438, 454, 470, 510, 
524, 539, 621, 626, 681, 696, 712, 133, 169, 833, 996, 1020, 
1031, 1041, 1085, 1110, 1117, 1146, 1148; 

1 in Av. vss. 48, 105, 112, 806, 978, 1378, 1508; 

14 in Vp. vss. 288, 446, 483, 511, 702, 124, 917, 997, 
1045, 1240, 1297, 1364, 1433, 1502; 

8 in Pc. vss. 63, 130, 658, 740, 790, 850, 1150, 1345; 

30 in Ach. vss. 10, 73, 118, 279, 308, 317, 338, 366, 
412. 521, 527, 581, 730, 763, 719, 800, 802, 835, 842, 863, 
888, 1032, 1035, 1081, 1122, 1133, 1141, 1167, 1179, 1213; 

3 in Ec. vss. 118, 291, 920; 

28 in Ls. vss. 45, 56, 188, 189, 291, 307, 320, 389, 
103, 108, 462, 472, 506, 509, 577, 613, 622, 701, 114. 943, 
951, 966, 983, 1000, 1003, 1028, 1057, 1255. 


232 Victor Coulon, 


Plurimis igitur locis bonae lectiones V aut eorum codi- 
cum, qui pro V adhibendi sunt, scholiis comprobantur. Neque 
aliter res se habet iis locis, ubi scholia a parte R. adversus 
V aut eos, qui pro V sunt, libros stant: 9 in Eq., 17 in Ra, 
20 in Nb, 21 in Pl, 4 in Αν., 14 in Vp, 8 in Pc. ?4 in 
Ach. 19 in Ec, 7 in Ls. 

Atque verae probabilesve scripturae R scholiis confir- 
mantur locis: 

1 in Eq. vss. 56, 517, 607, 821, 836, 849, 1056; 

13 in Ra. vss. 22, 134, 230, 249, 257, 526, 548, 105, 153, 
812, 966, 1032, 1466; 

18 in Nb. vss. 272, 218, 294, 333, 349, 374, 396, 100. 
458, 558, 562, 649, 979, 986, 1187, 1197, 1235, 1480; 

23 in Pl. vss. 75, 210, 285, 306, 314, 328 bis, 362, 311, 
406, 461, 515, 563, 665, 794, 818, 824, 882, 911, 1049, 1015. 
1092, 1124; 

4 in Av. vss. 395, 672, 959, 1354; 

10 in Vp. vss. 215, 240, 329, 342, 928, 1069, 1084, 1340, 
1445, 1483; 

6 in Pc. vss. 1, 496, 585, 643, 909, 969; 

18 in Ach. vss. 20, 112, 115, 202, 330, 483, 499, 661, 611. 
129, 131. 139, 1571, 911, 984, 1099, 1115, 1146; 

18 in Ec. vss. 1, 34, 45, 61, 81, 188, 207, 220, 243, 28U. 
319, 393, 737, (41, 926, 1035, 1048, 1087; 

6 in Ls. vss. 147, 331, 368, 582, 619, 1023. 

Scholia igitur in lectionibus alterutrius codicis tuendis 
sibi non constant, sed modo cum R modo cum V faciunt. Atque 
quod in iis fabulis, quae libro V non adservantur, scholia 
etiam deteriorum codicum scripturas confirmant atque ful 
ciunt, hoe minime mirandum est; namque in illis libris plerum- 
que mutationes et correcturae videntur subesse iis locis, ubi 
cum scholiis verae lectiones servatae sunt. Velut in Lysistrata 
ex eo, quod 32 locis in fine ὃ 2 enotatis, ubi scholia cum 
BCLA consentiunt, 7 solos versus in ὃ 5 oppositos vides 
quibus scholia ἃ parte R adversus BCLA stant, colligendum 
non est scholia propius a deterioribus libris quam a R abesse 
et textum habuisse a R omnino diversum. Nam haec ratio 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 233 


in Lysistrata sine dubio ita orta est, ut codices BCLA, quippe 
qui 28 locis ex illis 32 cum scholiis genuinas praebeant scerip- 
turas, feliciter emendarentur, R contra multis librariorum vitiis 
inquinatus manu textum corrigente careret. 

Pergamus ad eas lectiones, quibus scholia et a R et a 
V aut ab iis, qui pro V sunt, codicibus dissentiunt. Iam enu- 
meramus versus, quos in capitis III ὃ 7 protulimus: 18 in Eq., 
25 in Ra, 34 in Nb. 31 in Pl, 11 in Av. 30 in Vp. 22 in 
Pe., 22 in Ach., 3 in Ec., 4 in Ls, 13 in Th. Quibus ex 
locis non sequitur fundamentum scholiorum textum fuisse 
codicum nostrorum dissimillimum. Nam quod scholia contra 
R et V aut eos libros, qui pro V sunt in Ach. Ec. Ls. fabulis, 
veras probabilesve praebent scripturas locis: 

8 in Eq. vss. 11, 26, 278, 289, 385, 437, 635 bis; 

13 in Ra. vss. 18, 208, 226, 243, 340, 372, 3178, 422, 800, 
925, 911. 1000, 1112; 

15 in Nb. vss. 121, 134, 195, 243, 300, 307, 409, 507, 
511, 688, 1001, 1006, 1256, 1277, 1298; 

15 in Pl. vss. 148, 316, 401, 428, 493, 516, 635, 613, 
(01, 702, 121, 129, 731, 845, 1096; 

3 in Av. vss. 35, 1007, 1693; 

17 in Vp. vss. 36, 90, 505, 572, 674, 104, 183, 890, 983, 
1050. 1091, 1111, 1120, 1221, 1455, 1510, 1534; 

8 in Pc. vss. 218, 303, 562, 628, 676, 907, 1000, 1112; 

9 in Ach. vss. 26, 35, 712, 9171. 1097; 

2 jn Ec. vss. 150, 288; 

3 in Ls. vss. 63, 357, 616; 

12 in Th. vss. 21, 39, 179, 220, 273, 291, 356, 834, 910, 
941. 1197, 1221; 
his omnibus locis nihil amplius comprobatur quam scholiis, 
quippe cum vetustate codices nostros longe superent, textum 
subesse, qui archetypum multo clarius atque sincerius iis, 
qui ad nos pervenerunt, libris effinxit atque expressit. 

Neque alienum est monere praeter ceteros codices Am- 
brosianum M et Parisinum À cum scholiis contra R et V 
genuinas lectiones retinuisse gravioribus locis Eq. 289, Ra. 18, 
208, 971, 1112, Nb. 243, 307, 1001, 1006, 1256, 1271, Pl. 316, 


234 Victor Coulon, 


401, 428, 516, 701, 721, 731, 845, 1096 ; unde etiam atque 
etiam apparet, libros MA non temere tamquam deteriores 
codices neglegendos esse. 

Denique in reliquis locis enumeratis, quibus scholia ad- 
versus R et V aut eos, qui pro V sunt, libros veras scripturas 
servaverunt, haud parvus numerus versuum invenitur, in 
quibus scholia, cum omnes libri nostri peccaverint, emenda- 
tionem praebent: Eq. 278, 635 bis, Ra. 2206, 340, 312, 318, 
925, 1000, Nb. 195, Pl. 148, 493, Vp. 505, 572, 890, 983, 1050. 
1221, Pe. 303, 676, 1000, Ach. 26, 35, 971, Ec. 150, 288, Ls. 
63, 351, 616, Th. 21, 39, 179, 220, 273, 291, 356, 834, 910, 911, 
1197, 1227. 

Transeo nunc ad varias lectiones, quas inveni locis: 15 
in Eq, 31 in Ra, 11 in Nb, 16 in Pl, 18 in Av., 8 in Vp. 
16 in Ρο. 5 in Ach, 0 in Ec, 1 in Ls, 5 in Th. Quae in 
duo discernuntur genera, prius earum, quae in veteribus 
scholiis adnotantur, alterum earum, quae in scholiis recen- 
tioribus nobis obviam fiunt. Átque priori illi generi plurimae 
variae lectiones attribuendae sunt, 101, si modo recte com- 
putavi; quarum 13 in Eq., 23 in Ra, 6 in Nb., 9 in PI. 
15 in Av., 8 in Vp, 16 in Pc., 5 in Ach, 1 in Ls, 5 in Th. 
praebentur. Alterius autem generis paucas habemus, scil. 25. 
Quae commemorantur in quiuque illis fabulis, quas Byzantini 
praeter ceteras legebant atque tractabant, nempe in Eq. 1, 55, 
Ra. 113, 343, 341, 625, 145, 830, 942, 943, Nb. 5, 74, 965, 
989, 1017, Pl. 4, 266, 456, 559, 717, 165, 916, Av. 156, 521, 
1381. | 

Iam si omnes 126 varias lectiones consideramus, per- 
multas, e. g. in Eq. 527, Ra. 15, 113, 153, 169, 191, 320, 362. 
561, 625, 838, 1028, 1276, 1294, Nb. 5, 74, 274, 289, (21,1215, 
1299, Pl. 4, 39, 71, 456, 579, 607, 717, 765, Av. 23, 204, 411. 
566, 645, 1299, Vp. 576, 772, 1296, Pc. 175, 583, 593, 610, 
115, 155, Ach. 690, Ph. 162 mutationibus et coniecturis gram- 
maticorum deberi videmus. Quorum nomina baud raro à 
scholiastis proferuntur. Velut Aristophanes in Ra. 153 et 
Th. 162, Aristarchus in Ra. 191, Callistratus in Ra. 501, 
Eratosthenes in Pc. 755, Apollodorus Tarsensis in Ra. 320, 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 235 


Chaeris in Ra. 1028, Asclepiades in Ra. 1276, Timachidas et 
Apollonius in Ra. 1294, Phrynichus in Ra. 838 et Pc. 616 
commemoratur. Uno denique loco, Av. 1299 legimus: Διο- 
vócioc δὲ ὁ Ζώπυρος γράφει ὑπ᾽ ὀρτυγοκόμπου. Ad hune locum 
apud Duebnerum p. 493 notatum invenies: "Nisi legendum 
Dionysius et Zopyrus". Sed cum γράφει hic positum sit, 
vereor ut scholiasta duorum interpretum mentionem fecerit. 
Fortasse Διονύσιος δὲ ὃ Ζωπύρου scribere praestat. Illud 
quidem monemus ignotum nobis esse hune grammaticum ("an 
unidentified commentator" Rutherfordius). 

Neque desunt loci, quibus glossemata et vocabula ex 
interpretatione orta tamquam variae lectiones adnotantur, ut 
in Eq. 408, 680, 1151, Ra. 55, 84, 133, 715, 942, Nb. 1017, 
Pl. 266, 559, 581, 660, 681, 1093, Av. 527, 1381, 16506, Vp. 13, 
1254, Pc. 1147, Ach. 346, 1155. 

Raro denique variae scripturae verae videntur; inter 
quas tres graviores inveniuntur in Pc. 219 ἸΤύλον pro πόλιν, 
959 baAiov pro δᾳδίον, Th. 141 ci r' αὐτὸς pro τίς δ᾽ αὐτός, cum 
aliis locis grammatici variis lectionibus nihil nisi librariorum 
levia menda corrigant, velut in Eq. 35 mn pro ποι, Ra. 943 
ἀπηθῶν pro ἀπ᾽ ἠθῶν, Pl. 77 ἡ pro ἦν, 916 οὔκουν pro οὐκ 
οὖν, Pc. 616, ἠκηκόη pro ἠκηκόειν, Th. 346 ἑταίρα pro ἑταίρᾳ. 
Quibus locis addere licet Ra. 175, ubi schol. V cum MA ἐὰν 
pro ἵνα (R, iva àv V), Nb. 989, ubi schol. rec. cum M ἀμελῇ 
τῆς Τριτογενείας pro ἀμέλει τῆς Τριτογενείης (RV), Av. 1091, 
ubi schol. RV Ald. cum M πνίτους᾽ ἡμᾶς pro πνίγους ἡμᾶς 
(RV), Vp. 108, ubi schol. V cum BC aliisque codicibus ὑπο- 
πεπλαςμένος pro ἀναπεπλαςμένος (RV) recte legit, denique 
Av. 1299, ubi ex Dionysii scriptura ὑπ᾽ ὀρτυγοκόμπου ἃ 
schol. V Ald. commemorata Bentleio auctore ὑπ᾽ ὀρτυγοκόπου 
restitutum est. 

Vetera igitur scholia codicibus nostris adservata non 
parvi sunt aestimanda; namque textum repraesentant melio- 
rem et praestantiorem libris Aristophaneis Byzantinorum tem- 
poribus exaratis. Recentiora autem scholia non multum valent 
ad textum comici constituendum, sed plerumque minutas in- 
anesque gammaticorum interpretationes praebent. 


236 Victor Coulon, 


S 16. 


Quoniam codicum scripturas et cum scholiis in posteriore 
hoc libro comparavimus et cum Suida in priore illo, iam paucis 
dicatur, quae ratio inter Suidam scholiaque intercedere nobis 
videatur. 

Priusquam autem ad ipsas discrepantias aggrediamur, 
monere liceat Buengerum in posteriore libro suo comparatis 
Suidae scholiis cum utroque codicum genere (R— VO) pro- 
priisque lexicographi adnotationibus prolatis p. 100 sic exi- 
stimavisse: "secernenda esse scholia Suidana ex codice ali 
quo XI fabularum Aristophanearum descripta ab utroque illo 
codicum genere et singularem repraesentare classem". Hac 
tamen quaestione Buengerus non multum assecutus est, cum 
in scholia Lysistratae et Thesmophoriazusarum, quae ex- 
tenuata ad nos pervenerunt, et Equitum, quae in R non ex- 
tant nisi ad vss. 1—214, inquirere satis haberet. Quam quae- 
stionem si quis absolvere atque perficere conabitur, ei etiam 
reliquarum fabularum ratio habenda erit. Nec non praeter 
scholia RV adhibenda sunt scholia Ambrosiano M adscripta, 
quae quod nondum exhausta sint dolendum est. 

Iam ut statui possit, num fabularum textus, quo lexico 
graphus usus est, separandus sit ab eo, qui scholiis nostris 
subest, graviores quaedam afferantur lectiones, quibus Suidas 
a scholiis discrepat: 


vss. Scholia Suidas 
Equitum: 
50 περιδραμὼν παραδραμὼν 
61 εἶθ᾽ ὁγέρων ὁ δὲ γέρων 
10 ὀκταπλάειον ὀκταπλαείονα 
19 τὼ χεῖρ᾽ ^ μὲν χεὶρ (SABV, rà) μὲν χεῖρ᾽ 
SMed.) 
319 cxeyuipe8a(lemmaschol. ἐκκοψόμεθα 
V, εκεψόμεεθα schol. 
Ald.) 


382 dpa πυρὸς καὶ πυρὸς 


VSS. 
511 
921 
542 
602 
192 
196 
921 
1130 
1312 
1321 


19 
149 
320 
969 
429 
801 
943 

1008 


88 
130 
195 
213 
1403 
813 

1047 


5006 
996 
621 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 231 


Scholia Suidas 
καὶ γενναίως γενναίως (om. xai SAVE Med.) 
τῶν ἀντιπάλων κατὰ τῶν ἀντιπάλων 
χρῆναι χρὴ 
ἱππαπαὶ ῥυππαπαῖ 
ἐν ταῖς πιθάκναις ἐν πιθάκναις 
ῥαθαπυγίζων ῥοθοπυγίζων 
τῶν ξύλων τῶν δαΐδων 
ἄρας ταπεινώςας 
εἰς ἐπὶ 
ἐφεψήςας ἀπεψήςας 

Ranarum: 

κωδωνίςεω διακωυδωνίεω 
ἠλοίηςεν ἠλόηςεν 
ὅνπερ ὥςπερ 
αὐδῶ lemma schol. V ἀπαυδῶ 
τουτονὶ τὸν τὸν 
οὔτε γὰρ οὐ γὰρ 
διδοὺς δοὺς 
παρὰ τοὺς ἰχθὺς ('"ac- περὶ τοὺς ἰχθύας 
centus gravis ex acuto 
factus" in lemmate schol. 


R sec. Rutherf.) 


Nubium: 
τοὺς cauTOÜU τρόπους τὸν cautoÜ τρόπον 
ςκινδαλμοὺς ςκινδαλάμους 
ὑμῖν ἡμῖν 
ὑμῶν ἡμῶν 
πέεῃς ἐμπέςεῃς 
πως om. 
uécov ἔχω λαβών ce C ἔχω μέεον λαβὼν 
Pluti: 
πῶς οὐχὶ πῶς οὐ 
κατὰ μῆνα προπέμπειν κατὰ μῆν᾽ ἀποπέμπειν 


Θηεείοις Θηεείοιειν 


238 Victor Coulon, 


vss. Scholia Suidas 

662 κατεκλίναμεν κατεκλίνομεν 

801 τὰς ἰεχάδας schol. in ad- τῶν ἰεχάδων 
not. ad. v. 771. 

989 ἕνεκεν Évexa 

1086 κομιδῆ om. 

1093 mpocémrrov et var. lect. ἐπίττουν (ἔπιττον SAY) 
ὑπεπείρων schol R 

1167 év ἐπὶ 

AÀvium: 

109 θατέρου θάτερον 

184 τότε τ᾽ ποτ᾽ 

215 χώραν χρόαν (χόαν SBE) 

169 τοιάνδε τοιάδε 

1096 ὑφ᾽ ἡλίῳ μανεὶς ἡλιομανὴς 

1381 λιτύφθογγος λιγύμοχθος 

1473 Écn γὰρ ἔςτι τι 

1418 τοῦτο μὲν ἦρος τοῦτο μὲν οὖν ἦρος 

1568 τῆς καμήλου (καμίνου in τοῦ καμήλου 
lemmate schol. HR) 

1650 ναβαιςατρεῦ βαβακατρεῦ 

Vesparum: 

349 κιττῶ κιττῶμαι 

195 γοῦν καθέψεις γὰρ κατεψεῖς 

1035 καμήλου καμίνου (cf. antea Av. 1563.) 

1478 παύςεται παύεται 

Pacis: 

121 μηδὲ μὴ 

908 τυρὸν πυρὸν 

496 ἐν ὑμῖν ἐν ἡμῖν 

640 τὰ Βραείδου τὰ Βραείδα 

134 μὲν μέντοι 

874 Βραυρῶνα (pro Βραυρῶ- ἐν Βραυρῶνι 
γάδ᾽ in lemmate schol. 
R) 


810 πρωκτοπεντετηρίδα Tpukroempiba 


VSS. 


63 
64 
139 
231 
461 
616 
688 
189 
196 
896 
1085 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 239 


Scholia Suidas 
Acharnensium: | 
ὅτ᾽ ἐνθαδὶ ἡνίκα 
τὴν Στρυμοδίρου Θρᾷτ- τοῦ Στρυμοδιίύρου Θρᾷτταν 
ταν 
πλέκους τοῦ πλέκους 
ἐτίθει νόμους γόμους ἐτίθει 
Oacíav ἀνακυκλῶει Oacíav κυκῶει 
θυμιτιδᾶν θυμητίδων 
πημανεῖται πημανεῖ 
ἐξομόρξεται ἐναπομόρξεται 
οὐδ᾽ ὁ περιπόνηρος οὐδ᾽ ὥςπερ ὁ πονηρὸς 
μάχεςθαι διαμάχεςθαι 
ἀπέλυςεν ἄδειπνον ἄδειπνον ἀπέλυςεν 
ἀτταπαττᾶ ἀτταταῖ ἀτταταῖ 
Ecoclesiazusarum: 
θρυγονῶςα τρυγονῶςα 
᾿Αντιεθένην ᾿Αντιεθένη 
τέ τοί γέ τοί 
μαςωμένη μαςώμενος 
κονίποδα κονιόπους: γράφεται δὲ καὶ 
κονίποδα. Legit igitur κονιό- 
ποδα. 
Lysistratae: 

Θεογένους Θεαγένους 
ἀκάτιον Ἑκάτειον 
ἐςμὲν eia 
λέαινα λέαιν᾽ 
παύςαςθ᾽ παύεεθε 
μειζόνων μεγίετων 
ὡς ἂν iv 
ἐλαγοθήρα ἐλαγοθήρει 
οἱ cóppovec cugpovécrepot 
φορουμένης διαφορουμένης 
τὸ χρῆμα τι χρῆμα 


240 Victor Coulon, 


Quibus ex locis vss. Eq. 379, 382, 521, 542, 602, 196, 
1130, 1312, Ra. 79, 320, 429, 807, 943, Nb. 703, 813, PI. 1080, 
1167, Av. 109, 275, 1413, 1563, Vp. 349, 1035, Pc. 121, 640, 
734, 814, 876, Ach. 140, 273, 454, 532, 671, 842, 850, 1082, 
Ls. 139, 616, 688, 796, 896 documento non sunt eum codicem, 
quo Suidas in excerpendis fabulis Aristophaneis usus est, 
textus illius, qui scholiis nostris subest, dissimillimum fuisse. 
Namque in his omnibus versibus Suidae propria vitia ex- 
hibentur, quorum, cum aut ipsius lexicographi aut librario- 
rum, qui Suidae codices exaraverunt, incuriae attribuenda 
sint, in quaestione nostra rationem non habendam esse in 
libro priore (p. 110 sqq.) vidimus. 

Ac ne reliquae quidem discrepantiae in vss. Eq. 56, 61, 
10, 79, 511, 792, 921, 1321, Ra. 149, 369, 1068, Nb. 88, 130, 
195, 213, 1041, Pl. 566, 596, 627, 662, 801, 989, 1093, Av. 134, 
169, 1096, 1381, 1478, 1650, Vp. 795, 1478, Pc. 368, 496, 
Ach. 772, 843, 1155, 1190, Ec. 34, 366, 473, 554, 848, Ls. 63, 
64, 231, 461, 789, 1085 eiusmodi sunt, ut ex iis concludere 
liceat lexicographo textum praesto fuisse a scholiis re vera 
diversum. 


. 8 17. 


Ut autem consensus Suidae scholiorumque lectionum 
perspiciatur, hosce proferimus locos gravioris momenti: 


vss. Suidas et scholia codices 
Equitum: 
32 ἡγεῖ (-à S) γὰρ cum V ἡγτῆ c R 

MA r. 

212 mpóccké^oc cum VMA r. τὸ ckéoc R 

278 ἐγὼ ᾿νδείκνυμι ἐγὼ δείκνυμι omn. codd. 

301 ἀδεκατεύτους τῶν cum ἀδεκατεύτῶΩων (sic) R 
VMA r. 

356 e'f|vucrpov(lemmaschol. δέ γ᾽ ἤνυςτρον V r. 
VO) cum RM (δὲ ἤν- A) 

414 v. habent cum VMA v. om. R 

635 κοάλεμοι r. κόβαλοι omn. codd. 


697 περιεκόκκυςα cum VMA περιεκόκκαυκα R 


VYSS. 


18 


301 
328 
081 
(69 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Suidas et scholia 


241 


codices 


Ranarum: 


πλεῖν ἢ "v«avrTü cum 
MA r. 

ἄγων cum MA 
καλαμόφθογγα cum RM 
Α τ. 
πομφολυγοπαφλάεςμαει 
cum RMA r. 

ὁδὶ δέ cum VMA τ. 
πλὴν cum VM r. 
περιβρέμεται Suidas s. v. 
xyeubóvuv et schol. in 
adnot. ad Ra. 93. 
μέλαιναν cum VMA 
τοῖς icríoic r. 


πλὴν ἠνιαυτοῦ (ἦνι αὐτοῦ V) 
RV 
ἄγω RV r. 
καλαμόφογγα V 


πομφολυγοπαφλάςματι V 


ὁ δὲ R 
πρὶν cum ΒΑ 
ἐπιβρέμεται omn. codd. r. 


μέλανα ER r. 
τοῖς (τοῖειν VMA) 
(ἱετίοις A) RVMA 


icrioiiv 


Nubium: 


μέγα cum A 
TaÀarfevéc cum VM 
αἰθρίας oócnc cum V 
κομψὸν cum RMA r. 
ἀποςτερητρίδα (-τίδα 
Schol. rec.) cum VMA r. 
λευκῷ cum ΜΑ τ. 
προςαποβαλεῖς eum MA 
r. 

T pockekAncec8at 
MA r. 


cum 


πάλιν V, πάνυ RMA τ. 
παλαϊιογενές RÀ r. 
αἰθρίας RMA r. 
copóy V 
ἀποςτερητικὴν R 


om. RV 
καὶ προςαποβαλεῖς R, 
καὶ προςαπολεῖς V 
προςκεκλῆςθαι RV 


Pluti: 


ἀποκρινομένου cum VM 
A 

YpuAMiZovrec cum RMA 
βλέπειν cum RMA τ. 
ἥγιζεν cum VMA r. 
νεωνήτοιειν cum VMA r. 


XIII, 1. 


&rokpivouévu R 


γρυλίζοντες V r. 
BAéruv V 
ninzev R 

νεωνήτοις ἢ 
16 


242 


VSS. 


818 
999 
1020 
1085 


1110 
1146 


Victor Coulon, 


Suidas et scholia codices 
ckopoóíoic cum RMA r. ckopóboic 
προςέπεμψεν cumVMA προςαπέπεμψεν R τ. 
χρόας cum VMA r. χροιᾶς R 
ευνεκποτέ᾽ ἐςτι eum VM οὔνεκά ποτε écrí R 
Α r. 
τέμνεται cum VMA r. γίνεται R 
κατέλαβες cum VMA r. x«arégBaAlec R 

Àvium : 


2 Προδίκῳ παρ᾽ ἐμοῦ SPCE παρ᾽ ἐμοῦ TTpobíxu R (idem 


et lemma schol. cum  S^4VMe4. et schol. in adnot. ad 
VMA r. Nb. 361) 


) ἀποτετιλμένῳ cum V À et raparenÀuévu (sic) R 


M, qui calami lapsu 
-τετλιμένῳ praebet, τ. 


τοῦτο δὲ τοῦ δὲ omn. codd. r. 
Vesparum.: 
πεπνιγμένον cum V r. πεπηγμένον R 
κικίννους cum R r. xívvouc V 
χοιρόθλιψ cum V r. χαιρόθλιψ RH 
Pacis: 
κυάθοις cum B Ald. κυάθους RV r. 
κορώνεων cum B Ald. r. κορώναιον RV 
ἀποκνίεματα cum V r. Uroxvicuara R 
AÁcharnensium.: 
ἅθροοι r. ἀθρόοι omn. codd. 
κρεμήςεται cum ABCT A κρεμαςθήςεεται αὶ 
r. 
ἕνη ev (sic) R, ἕν ; ΑΒΟΓΔ 
εὗρε τὸ πάν cum ABCI A εὕρετο πᾶν Rr. 
φιβάλεως cum fA r. φιφάλεως R 
εἶδες ὦ semel, r. εἶδες d) bis omn. codd. 
ςτριβιλικίγξ cum ABCTA τριβίκιγξ (sic) R 


T. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 243 


vss. Suidas et scholia codices 
1099 θυμίτας cum RC r. Guuotrac Bl A, 6oupoírac A 
1099 δοὺς ἐμοὶ oice, παῖ omn. codd. r. 
Eoclesiaszusarum : 

45 κἀρεβίνθων cum R r. κἀρεβίνθου Γ 
20' «κοπεῖςθ᾽ cum R r. cxoreic Γ 

291 κεκονιμένος cum Γ r. κεκονιςμένος R 
393 διοίχεται cum R r. οἴχεται Γ 

131 κομμώτρια cum R r. κομμότρια Γ 

141 ἀωρὶ νύκτωρ cum R r. ἀωρὶ νυκτῶν Γ 
816 Σμοιὸς cum R Σμυὸς Γ 

Lysistrata: 

110 ῥυχάχετον cum BCLA ῥυγχάχετον R 
391 τὼ ξύλω cum BCLA τ. τῶι ξύλω (corr. ex Eu») R 
506 τγραῦ cavríijcum BCLAr. γραῦς αὐτῆι R 
511 πιλοῦντας cum LA r. θλίβοντας R 

(πωλ- BC) 
983 xupcávie cum BCLA ΓΤ. Kupcéáveic R! (-ee R?) 
Thesmophoriazusarum : 
834 Στηνίοιςι! r. τηνίοιει R 
910 ἰφύων r. àgpüuv R 


Omnibus fere locis Suidas et scholia genuinam comici 
scripturam servaverunt accedentibus uno aut compluribus 
libris Aristophaneis iisque Ambrosiano M imprimis et Pari- 
sino À in Eq. Ra. Nb. Pl. Av. fabulis; id quod optimae origini, 
quam utrique codici vindicandam esse p. 126 statuimus, novo 
est documento. Septem locis (Eq. 278, 635, Ra. 1000, Ach. 26, 
911, Th. 834, 910) Suidae scholiisque solis vera lectio debe- 
tur, cum tribus aliis (Ra. 680, Av. 1480, Ach. 1099) et Suidas 
et scholia pravas scripturas gravissimi momenti praebeant, 
quas in codicibus nostris frustra quaeras. Quae cum ita sint, 
dubitari nequit, quin lexicographi codex cum scholiorum 
textu artiore necessitudine cohaeserit. 


16* 


244 Victor Coulon, Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 


Quibus rebus expositis imago universae recensionis fa- 
bularum Aristophanearum sic fere adumbranda nobis videtur. 

Antiquissimam textus Aristophanei formam, quae quidem 
nota nobis sit, scholia in codicibus, qui ad nos pervenerunt 
congesta repraesentant. Fundamentum autem scholiorum com- 
mentarium esse circa annum 100 p. Chr. n. a Symmacho 
compositum inter omnes constat. Qui scholiorum nucleus 
amplificatus est grammaticorum interpretationibus. taque 
fieri non potuit, quin variis coniecturis et mutationibus textus 
depravaretur ita, ut recensio Aristophanea diversam prae se 
ferret imaginem. Atque quamquam codices et reliquiae ex 
fabulis Aristophaneis Suidae lexico adservatae propter multa 
vitia inter se communia (cf. Buenger, De Ar. Eq. Ls. Th. 
apud Suid. rell. p. 15 et Kuehne, De codd. qui Ar. Ec. et 
Ls. exhibent, p. 21) ad unum eundemque archetypum revo- 
canda sunt, tamen ita inter se discrepant, ut tria codicum 
genera discernenda «sint: primum R, alterum V, tertium 
S—MA (cf. quae in fine 8 17 libri prioris diximus). Ex 
his autem tribus generibus illud S—MAÀ ex textu quodam 
fluxisse, qui archetypum multo clarius atque sincerius re- 
praesentavit quam ii codices, unde R et V originem duxerunt, 
in priore libro satis docuimus et supra (p. 234 et 243) obiter 
monuimus. Quibus de causis illum textum, ex quo classis 
S—MA profecta est, ab archetypo propius afuisse quam ii 
libri, ex quibus R et V orti sunt, haud scio an iure sumamus. 
Neque falsi esse nobis videmur, si stirpem familiae S—M4À 
saeculo [X attribuimus, eos vero codices, unde R et V descripti 
sunt, brevi tantummodo temporum intervallo ab ipsis libris 
R et V disiunctos fuisse censemus. 

Hoc igitur in arte critica in Aristophanis fabulis facti- 
tanda tenendum est, diversas recensiones, quae antiquis tem- 
poribus extabant, codicibus nostris ita traditas esse, ut ad 
textum comici constituendum tam libri recentiores MA quam 
RV adhibendi nobis sint; neque enim propterea fide digniores 
sunt RV, quod aetate codices MA superant. In arte critica 
exercenda librorum non anni sunt numerandi, sed ponde- 
randae virtutes. 


INDICES. 


IL. Suidae Glossae. 


De hoc indice Suidae glossarum, quae ad Aristophanis undecim 
fabulas pertinent, monendum est, si quos versus Aristophaneos explicationi 
lemmatis addidit lexicographus, eos numeris inclinatis, non latius dis- 
positis. ut in prooemio (p. 9) scripsi, conspicuos esse redditos. 

1. Adnotationes, quas Suidas ex codice Aristophaneo scholiis in- 
structo in lexicon suum recepit, proferuntur sub hisce glossis: 


Acharnensium vss. 


1. δέδηγμαι. " Oca. 
4. Xaipnbóvoc. 

5. κέαρ. 

4. ἐτανώθην. 

8. παρψῳδούμενος. 
9. τραγῳδικόν. 
10. κεχήνη. 

11. Θέογνις gl. 2. 
15. τῆτες. 

17—19. ῥύπτει. 
19. ἐκκληςία. 

20. πνύξ gl. 2. 

21. &fopd. 
22. μεμιλτωμένον. 
28. ἀωρίᾳ. 
24— 25. ᾧςτίας. 
26. ἄθροι. 
80. κέχηνα. 
31—32. ἀπορῶ. Γραφή 
gl. 3. ΤΤαρατίλλεται. 
. eic τὸν ἀγρόν. 
πρίων. 
ὑποκρούειν. 
. τοξόται. 
. ἀπάγειν. 
. κρεμόω. 
. πρυτανεύεητε. 
61. βαειλεὺς μέγας. 
62—63. ἄχθομαι. 
64. ἐποποῖ. 
67. Εὐθυμένης. 

79. λαικαςτής. 


.182. 


88. ξυνήγαγε. 

88--- 84. πανςελήνῳ. 

85. 87. κρίβανον. 

86. "Avvoc κρίβανον. 
92. ὀφθαλμὸς βαειλέως. 


98. πρέεβις. 

95. ναύφρακτον. Ναύ- 
cra8uov. 

112. tva μὴ cce. Βάμμα. 
£apbu. 


115. ' Ἑλληνικόν. 

116. αὐτόθεν. 

119—22.KAew8évnvópu). 
Στράτων gl. 3. 

125. ἀγχόνη. 

127. ἴςεχειν. 

πλᾶτις. 

188. κεχήνατε. 

135. εἰεκηρύττεται. 

188---40. εἰ μὴ κατένιψε. 
Ψυχροῦ βίου. 

144. καλοί. 'O δεῖνα. 
146. ἀλλαντοπώλης. Ἀπα- 
τούρια. Κελαιναί. 

150. πάρνοψ. 

158. ἀποτεθρίακεν. ' Obó- 
μαντες. TTéoc. 

160. καταπέλτης. 

162. Θρανίτης Aeuoc. 

168-——64. cxopobíoic. 

166. éckopobicuévoic. 

171—73. διοςεημεία. 

172. Évn. 

174. μυττωτόν. 


180. πρίνινοι. Στιπποί. 

181. ς«φενδάμνινοι. 

195—96. Διονύεια. "O- 
Couctv. 

204. τῇ. 

206. ξυλλαβεῖν. 

210—18. Φάνλλος. 

218. ἀπεπλίξατο. TTALY- 
ματα. TTA(E gl. 2. 

219. creppóv. 

220. Λακρατίδης. 

230. cyoivoc gl.2. 2xóAow 
αὐτοῖς. 

281. ἐπίκωπος. 

284. ἸΤΤαλληνικόν βλέ- 
πειν. 

236. ἐμπλείμην. 

289--40. ἐκποδών. 

242. κανοῦν. 

243. φαλλοί. 

240. ἐντήρυειν. 

246. ἐλατήρ. 

254. θυμβρεπιδείπνου. 

257 .---ὅδιπεριτράγῃ.Πρό- 
βαινε. 

264. Φαλῆς. 

266. δῆμος. 

270. πραγμάτων. Λαμά- 
χων. 

272. 74—75. ὠρικῶς. 
Καταγιγαρτίςαι. 

273. Θρᾷττα. Φελλέα. 
Φελλεῖς. 

279. φεψάλῳ. 


246 Victor Coulon, 


Acharnensium) 
284. ᾿ Ἡράκλεις. 469. φυλλεῖα. 622. κατὰ τὸ καρτερόν. 
285. μιαρὰ κεφαλή. 475. φιλτάτιον. 627. ἀποδύντες. 
299. οὐκ ἀναςχήζςομαι. 478. διαςκανδικίεῃς. 680. ταχυβούλοις. 
801. κατατεμῶ. Κάττυμα. 479. κλεῖε. 684. ξενικοῖς. 
808. μακρούς. 488. γραμμή. 685. χαυνοπολίτας. 
308. ευνθῆκαι. 495. αἱρῇ. 687---88. πυτιδίων. 
315. ταραξικάρδιον. 499. τρυγῳδία. 639—40. λιπαρά. 
318. ἐπίξηνος. “Ὑπὲρ 607. περιεπτιςμένοι. 640. ἀφύα ἐς πῦρ. θυ- 
ἐπιξήνου. 508. μέτοικοι. πεύει. 
919---21.φοινικίδα.Κατα- 510—11. Ταίναρον. 658. κατάρδων. 
ξαίνειν. 512. παρακεκομμένα. 665. φλεγυραά. 
821. θυμάλοπες. 520. εἰκυον. 669. οὐρίᾳ ῥιπίδι. 
330. εἴρξας. 523. ευκοφαντεῖν gl.2. 670. ἀνθρακιά. 
333. λάρκος. δ24. Σιμαίθα. 671. Θαείαν. 
334. ὦ μηδαμῶς. 525. κότταβος. Μεθυςο- 681. παρεξηυλημένον. 
841. ἐξεράςατε. κότταβοι. 688. λίθῳ. 
343. ἐγκάθετος. δὅ26---27. πεφυειγζωμέ- 684. torn. 
348. ἸΤαρνάςειοι. γοι. 686. ἐς τάχος. ΤΤ]αίειν. 
850--- 51. ἐπετίληςεν.Λάρ- δ27. ᾿Αςπαεία. Στρογγύλοις. 
κος. Μαρίλη. 532. ckoMóv gl. 4. 687. ckavbdAnOpa. 
352—554. δεινόν. ᾽Ομφα- 535—36. βάδην. 688. ἄνδρα Τιθωνόν. 
κίαν. ΄Ομφαξ. 542. φήνας. 689. uacrapüZe. 
364— 65. ἥπερ. 5493. ἢ πολλοῦ. 690. λύζει. 
889--90.Αϊδος xuvf|gl.2. 547. ΤΤαλλαδίων. 691. ὄφλων. 
391—93. Xicugoc. 551. ὑπώπια gl. 2. 701. προςαλιεκόμεθα. 
396—400. οὐκ ἔνδον. 554. νίγλαροι. 702. Λαρψίας. | 
397—400. ἀναβάδην. 571. pécov. 706—07. ἀπεμορξάμην. 
Αὐτός gl. 2. 574. ςἀγμα. "Qct! ἐγώ. | 
404. Εὐριπίδη. 577. xaxoppo8ci. 709. 'Axaía. 
405. Εἴπερ. 578—79. éctwpuAdunv. 710. Εὐάθλους. 
408. ἐγκυκλήθητι. 5681. εἰλιγτιῶ. 723—24. ἀγορανομίας. 
“410. AéAaxac. 582. μορμώ. 782. μᾶδδαν. | 
415. παλαιόν gl. 2. 584. φέρε vOv. 738. Μεταρικαὶ ςεφίτγες 
428. λακίδας. 585. πτίλον. 739. δέλφακας. 
128. πτωχίετερος. 589. κομπολακύθου. 740. ὁπλή. 
426. δυςπινῆ. ὅϑ0. τεθνήςῃ. 741. cüc. Ὗς gl. 2. 
485. διόπτης. 595. ς«πουδαρχιάςας. 747. χοιρίων. 
441. εἶναι. Φαινόμενα. 608. πανοῦργος. Τιςκα- 7851. διαπεινῶμεν. 
444. «κιμαλίςεω. μενοφαινίππους. 758. Τί δ᾽ ἄλλο. 
452. γτλίεκχρος. Λιπαρεῖ. 605. Διόμεια. 762. εἰεβαλεῖτε. 
453. ςπυρίδιον. 606. Καμάρινα. 768. ἄτλιθες. | 
453— 55. διακεκαυμένον. 609. Μαριλάδης. 772. θυμιτίδων. TTepi- ὁ 
454. πλέκος, Xpéoc. 610. Évn. bou. | 
459. κύλιξ. 614. Κοιεύρα. 780. xoi xot. | 


463. BeBucuéva. Σπογγιά, 616. ἀπόνιπτρον. 784—85. κόλουρα. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 241 


Acharnensium] 

786—87. δέλφακας. 

802. 804. φίβαλις. 

805—06. τρώξονται. 

507—08. bo81dZouciv. 

812— 14. Tócov. 

823. φαντάζομαι. 

512. πημανεῖ. 

843. ἐναπομόρξεται. 

546—47. “Ὑπέρβολον. 

849. μοιχός gl. 2. 

450—853. ὄζων. 

859. χηναλώπηξ. Χολαρ- 
γέων. 

556— 59. περιαλουργός. 

860. τύλα. 

563. ócrivowc. TTpuxróc. 

806. βομβαύλιοι. Xatpi- 
δεῖς. 

871. ὀρταλίχων. Πτερυλ- 
λίδων. Τετραπτερυλ- 
λίδων. 

876. χειμὼν ὀρνιθίας. 
᾿Ορνιθίας. 

879. «κάλοπας. 

880. ἵκτις. 

485. 887. Μόρυχος. 

δθ, ἔγχελυς. 

593—94. ἐντετευτλανω- 
μένης. 

905. 909. μικρός γε. Φα- 
γῶν. 

916. 919. 918. 920--92. 
θρναλλίς gl. 2. 

918—21. νεώρια. 

922. ὑδρορρόα. 

927. φορυτός. 

933. ψόφου πλέως. Πυ- 
ρορρατής. 

945. κατιυκάρα. 

946. θερίζειν. 

964. θαλαύρινος. 

965. ἀπολιτγαίνει. 

972. διεμπολᾶν. 

971----7ὅ. ἀνθηρά. 

979---81. οὐδέποτ᾽ ἐγώ. 


988 Ὀ158 δεῖγμα gl. ὃ. 
989. διαλλαγή. Χάριςει. 
991—92. ἀνθέμων. 
995. ὀρχάτοις. 
997. ἡμερίς. 
999. νουμηνία. 
1000—02. ἀςκὸς Ktna- 
φῶντος. 
1014. ὑποκςκάλενε. 
1025. βόλιτος. 
1030. δημοςιεύων. 
1032—34. Σπίτταλος. 
1035. ςτριβιλικίγξ. 
1042. ὀρθιαςεμάτων. 
1047. ξανθίζετε. 
1053. ἀλαβαςτοθήκας. 
1058—59. δέημα. 
1060. πέος. 
1068. ἐξάλειπτρον. 
1066—67, οἰνήρυεις. 
1069. τὰς ὀφρῦς. 
1072. τίς ἀμφί. 
1082. βούλει διαμάχεςθαι. 
Γηρυόνης. 
1085— 86. χοᾶ. 
1088. éfkóve. 
1089—94. irpía. 
1095. ἐπεγράφου. 
1099. TTepibou. 
1100. ἄχθομαι. 
1101. Opia. 
1110. λεκάνια gl. 2. 
1112. μίμαρις. 
1122. κιλλίβαντες. 
1124. γτοργόνωτον. 
1126. κατάγελως. 
1128. κατάχει. 
1134. θωρήξαςθαι. 
1137. κίετη gl. 2. 
1148. εὐθυρρήμων. 
1150. ᾿Αντίμαχος gl. 3. 
1150—61. τευθίδες. 
1156—61. wexdc. 
1158. ciZouca. 
1159. ὀκέλλοι. 


1165. ἠπίαλος. 

1166. 'Opécrnc gl. 2. 

1169 —70. «πέλεθος. 

1177—78. λαμπάδιον. 
Οἰευπηρός. 

1179. παλίνυυρον. 'EE- 
εκόκκιςεν. 

1181. Γοργόνη. 

1190. ἐποποῖ. 


. 1201. μανδαλωτόν.ΠΕερι- 


πεταςτόν. 
1204—05. εὐμφορά gl. 2. 
1226. ὀδυρτική. 
1229. ἀμυςτί. 


Avium vss. 


κρύτζει. 
πλανύττομεν. 
πορφορουμένυ. 

8. ἀποςποδῆςαι. 

14, πινακοπιύλης. 

15. νῶιν. 

17. Θαρρελείδης. 

19. ἥςτην. 

26. Bpüxouca gl. 2. 

30. ἐν λόγῳ. 

31—35. νομάδες. Σάκας. 
85. ἀμφοῖν. 
39—41. κράδη. 
42. βάδος. 
43—44. κανοῦν. 
54. δρᾶςον. 

59. ἐποποῖ. 

62. ὀρνιθοθήρας. 
68. Φαειανικός. 
κεχοδιύς. 

70. ἡττήθης. 

79. τροχίλος. 
82. ςέρφος. 

89. xararmecuv. 
98----96. ὑγεία. 
102. ταῶς. 

108. ὅθεν. 

109. ἡλιαςτής. 
110. ἀπηλιαςτής. 


2. 
8. 
4. 


Ἔπι- 


248 
Avium] 

121. εὔερον. 

123. Κραναῶν. 

. νγῶιν. 

. Σκελλίου. 

. πρῷ gl. 1. 

. μή μοι. 

. Στιλβωνίδης. 

. προεηγάγου. 

. ὠρχιπέδηςας. 

. ὦ δειλακρίων. 

. Σαλαμινία. 

. ἀγορανομίας. 
Λέπρεον. 

150—51. βδελύττεεθαι. 
Λέπρεος. 

153—54. ᾿Οπούντιος. 

156. τριβή. 

158. κιβδηλία. 

15ὅ9----60. c^caya. 

160. μήκων. 

161. νυμφίου βίον. Ὑμεῖς 
μὲν ἄρα. 

165. κεχηνότες. 

168--- 70. Τελέας. 

170. ἀτέκμαρτος. 

171. μωμᾷ. 

179. πόλος. 

186. λιμὸς Μηλιαῖος. 

188—93. ὡς ΤΙυθώδ᾽. 

192—983. χάος. 

193. διαφρήςετε. 
b1agprcere. 

194. μὰ γῆν. Νεφέλαι. 

199---200. βαρβάρους. 

209. εὐννομε. 

210. λῦςον νόμους. 

224. κατεμελίτωςεν. 

3927 ---28. ἐποποῖ. 

281. κριθοτράγων. 

284. ἄλοκι. 

287. ἐποποῖ. 

. κλάδεει. 

. Korworpdya. 

. ἐποποῖ. 

. ἐλείας. 


Οὐ 


Victor Coulon, 


245. ἐμπίε. 

249. ἀτταγᾶς. 

256. καινὸς γνώμην. 

259—62. ἐποποῖ. 

265—866. ἐπωάζειν. 

266. χαραδριός. 

272. φοινικιοῦς. 

275. ἔξεδρος. 

276. μουςόμαντις. 

278. κάμηλος. 

281. προκέφαλος. Φιλο- 
κλῆς. 

285—86. Καλλίας πτε- 

ρορρύει. 

. κατωφαγάς. 

. δίαυλος. 

. κηρύλος. 

. Σποργίλος. 

. πιππίζουει. 

818. οὐκ ἀποςτατῶ. 

315—16. πάρει. 

821. πρέμνον. 

886. ὕςτερος λόγος. 

838. διαφορηθῶ. 

848. ῥάμφος. 

849. 51. πολιόν. 

355. διαφορηθῶ. 

861. ὀξύβαφον. 

868. ὑπερακοντίζεις. 

864. ἐλελελεῦ. 

369—70. φειςόμεεθα. 

375—77. ἀπ᾽ ἐχθρῶν. 

882, μαθών. 

387. καθίει gl. 2. 

3895. Κεραμεικός. 

401—092. δπλῖται. 

431. κύρμα. ΤΤαιπάλημα 
gl. 2. 

435— 37. ἐπιςτάτης gl. 5. 

437. ἱπνός. 

440. διαθήκη. Διαθήκην 
διαθώμεθα. 

4144. διαθήκη. 

445. ὄμνυμε. 

446. ταυταγί. 


448. νυνμενί. 

450. πινακίοις. 

462—63. ὀργῶ. 

463—64. ς«τέφανος. 

491. τορνευτολυραςπιδο- 
πητοί. 

494. δεκατεύειν. 

497.----98. ànépAicev. 

ὅ01. ἵκτινος. 

507. ψωλός. 

513. Λνεικράτης. 

521. Λάμπων. 

528. Mdvnc. 

528. πηκτή. 

530. βλιμάξειν. 

534. Βάττου cl gov gl.2. 

535. κατάχυςμα. 

538. κενεβρίων. 

566. ἱερὸς πόλεμος. 

56b. ἐφθοὶ πυροί. Φα- 
ληρίς. 

567. μελιτοῦττα. 

569. ςἐρφος. 

580. μετρείτωι. 

581. ἐθελήςει. 

584. δέ. 

601. ὄρνις. Οὐδείς. 

617. ceuvóv. 

620. κομάρονς. 

680. ἐπηπείληςα. 

689. μελλονικιᾶν. 

645. Κριός. 

648. ἐπανάκρουςκαι. 

649—55. πῶς δοκεῖς: 

652—853. φλαυρότατον. 

658—59. ἀριςτήςαςεθε. 

659—860. ἐκβιβάςας. 

660. παίεωμεν. 

662. βούτομον. 

669. διεμήρικςαν. 

678. ἀπολάψεις. 

682---88. xpékouca. 

687. ἐφημέριοι. Ταλαοί 

692. ἸΤρόδικον. 

698--- 702. χάος. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 


Avinm] 
695. ὑπηνέμια gl. 2. 
697. πτερόεντι. 
704. ἀεὶ τοῖς épucv. 
79ὅ. τέρμα. 
705—06. ἀπομώμοκα. 
706. διεμήριςαν. 
“07. ΤΙερεικὸς ὄρνις. 
712. 'Opécrn gl. 2. 
714. πέκτειν. 
715. λῃδάριον. 
716—17. 'Auuuv. 
719. oiuvoi." Ovov ὄρνιν. 
719—21. ὄρνις. 
121. ξύμβολον ὄρνιν. 
726. πνίγει μετρίῳ. 
729— 36. πλουθυγίειαν. 
734—35. 729. 731—385. 
γάλα ὀρνίθων. 
734. λοχμαῖα μοῦκςα. 
738. ἐποποῖ. 
737. 39. 40. 42. «τροφή. 
740. ὀρείαις. 
742. μελία. 
744— 45. ξουθῆς. 
748—51. Φρύνιχος xai 
Aóxic. 
753—454. διαπλέκειν. 
753—956. ἐπίρρημα. 
159.aipe πλῆκτρον. Πλῆκ- 
τρον. 
762. Φρὺξ μηδέν. Σπίν- 
θαρος gl. 2. 
763. φρυγίλος. 
764—865. Kdp. 
765. φυςῶ. Φράτορες. 
766. ΤΤιςείαν. ΤΤΙιείας. 
767. νεόττιον. 
769. 71—72. κρέκω. 
714. ἝΕβρος. 
785. οὐδὲν ἔςτ᾽. 
7Μ7.---- 88. χοροῖςι. 
790— 91. ἐξίδιςεν. 
790—92. χεζητιῶν. 
796. βινεῖν gl. 2. 
795, Aurpégnc. Πυτίνη. 


Φύεει. 


798—99. πυτιναῖα. 

801—05. πτίλον. 

804—06. κῆπος. 

806. κόψιχος. Σκάφιον. 

807. εἰκάςεμεθα. 

807.—08. ταυτὶ μέν. 

808. οὐχ ὑπ᾽ ἄλλων. 

816. κειρία. Χαμεύνης. 

818. χαῦνον. 

819. Νεφελοκοκκυγία. 

822. Θεαγένους χρήματα. 

825. Φλεγραίας πεδίον. 
Καθυπερηκόντιςαν. 

826. λιπαρά. 

829—31. Κλειςθένης. 

889. ὄργαςον. 

842. κωυδωνοφορῶν. 

850. χέρνιβα. 

851. δμορροθεῖ. 

852. ςυμπαραινέεςας. 

853. Tpocóbia. 

857. ἸΤυθιὰς βοή. 

860---61. φόρβιον. 

872. ᾿Ακαλανθίς. 

878. Κολαινίς. 

874. Σαβαάζιος. 

877. Κυβέλη. 

883. πελεκᾶντι. 

901—02. θύματα. 

911. δοῦλος dv. 

918. κύκλια. 

918---19. παρθενεῖα. 

919. Σιμωνίδης gl. 2. 

924—25. ἀμαρυγας. 

988---84. «πολάς. 

935. διτοῖ. 

940---46. ὑφαντοδόνη- 
τον. 

941—42. νομάδες. 

943—44. croAdc. 

959. εὐφημία Écru. 

960—861. φαύλως. 

966. οὐδὲν δὲ olov. 

967—68. εἰ τὸ uécov. 

982. ἐξεγραψάμην. 


249 


994. κόθορνος. 

997. Μέτων. 

1009. Θαλῆς gl. 2. 

1012— 14. ξενηλατεῖν. 

1016. crobeiv. 

1021. Σαρδανάπαλος. 
TTpo£évouc. 

1078—75. Διαγόρας ὁ 
Μήχλιος. 

1077---58. Φιλοκράτης. 

1081. κόψιχος. 

1083. παλεῦκαι. 

1096. ἡλιομανής. 

1110. ἀετώματα. 

1111. ἀρχίδιον. 

1113. προηγορεῶνας. 

1114— 15. μηνΐεκους. 

1121. ἀλλ᾽ οὑτοςί. 'AAX- 
φειός. 

1122. ἐποποῖ. 

1126---81. ἐξῳκοδόμηται. 

1128—31. δούρειος. 

1188. αἰγυπτιάζειν. 

1137. τέρανοι. 

1138. τύκος. 

1148—50. ὑπατωγεύς. 

1159. βαλανάγρα. 

1160. κωδωνοφορεῖται. 

1163. δρᾷ. 

1167. ἴςα γαρ. 

1177. περιπόλους. 

1180. ἀγκύλη. 

1197—1198. πεδαρείου. 

1199— 1201. ἐποποῖ. 

1203. κυνῆ. TIAoiov. 

1204. ΤΤάραλος gl. 2. 

1238—39. μάκελλα. Μῶ- 
pd μοι. 

1241—42. λιγνύς. 

1245. ταυτὶ λέγουςα. 

1246 ---48. πέρα. 

1248. καταιθαλύεω. 

1249—50. παρδαλῆ. 

1251. πλεῖν. 

1252. πράγματα. 


250 
Avium] 

1254. διεμήριςαν. 

1255—856. τριέμβολον. 

1258. ἐποποῖ. 

1262—64. ἀποκεκλήκα- 
μεν. 

1272—73. κατακέλευςον. 

1281. ἐλακωμάνουν. 

1282. ἐεωκράτουν. 

1288. ς«κυτάλη gl. 2. 
Σκυτάλι' ἐφόρουν. 

1299. ς«τυφοκόμπος. 

1309. ἀρρίχονς. 

1810. ἐμπίπλη. 

1816. κατέχουει. 

1321—-22. ἀτανόφρονος. 

1828. βλακικῶς. 

1324. οὐ θᾶττον. 

1342—43. αἰβοῖ. 

1355. ἀντιπελαργεῖν. 

1363. ἢ. 

. φιλύρινος. 

. κυλλός. 

. λιγύμοχθος. 

. ἀναβολας. 

. ἐποποῖ, ᾿Ωόπ. 

. ἀλίμενον. 

. πτεροδόνητος. 

. κυκλιοδιδάςκαλος. 

. Λεωτροφίδης. 

. ἔαρος χρήζξει. 

. ἸΤελλήνη. 

2. κλητήρ. 

. ὦ μακάριε. 

. πραγματοδίφης. 

. ἀνθ᾽ ἕρματος. 

Ἕρμα gl. 4. 

1432. énicrw. Οὐκ ἐπί- 
crayat, 

1442—43. πυτιναῖα. 

1460. πάντ᾽ ἔχεις. 

1461. βέμβηξ. 

1467. ἀπολιβάξεις. Οὐκ 
ἀπολιβάξεις. 

1468. ςτρεφοδικοπανουρ- 
γία. 


Victor Coulon, 


1473—81. ἔκτοπον. 
1490—93. 'Opéctnc gl. 2. 
1498—99. πηνίκ᾽ ἐςτίν. 
1501—02. ἀπαιθριάζει. 
1508. cadbetov. 

1512. ὑπόδυθι. 

1514. πηνίκ᾽ écrív. 

1619. Θεςμοφόρια. 

1521. ᾿Ιλλυριοί. Κεκριγό- 
τες. Κρίγη. 

1648.θεομιεἠςΤίμωνεϊ] 8. 

1552. δίφρον. 

1556 —58. δειλότερος. 
Tfewdvbpou beu óre- 
poc. 

1562— 64. λαῖμα. 

1569. Aaicrrobíac. 

1582. ἐπικνῶ. 

1589. λήκυθον. 

1595. αὐτοκράτορες. 

1615. βαβακατρεῦ. 

1620. μενετοί. 

1648. διαβάλλεται. 

1653. ἐπίκληρος gl. 2. 

1661. ἀγχιςτεία. 

1683. διαλλακτής. 

1691. xevOcla. 

1715—17. ὀςμή. 

1721—23. μάκαρι. 

1737. ἀμφιθαλής. 

1737—41. πάροχος. 

1747. χθονίας βροντάς. 

1761. ἀλαλαλαί. 

1762. τήνελλα. 


Ecclesiazusarum vss. 


4. ῥύμη. 

10. λορδουμένων. 
14. cxod. 

22. Σφυρόμαχος. 
34. τρυγονῶςκςα. 
385—306. κνῦμα. 
36. ὑποδουμένη. 
88. Σαλαμίνιος. 


44--4δ. χοᾶ. 

48. κατὰ «χολήν. 

53. ὅτιπερ. ᾿Οφελος. 

δ6. ἐμπλημένος.Τριχίδες. 

60---6 1. λόχμας. 

71. ᾿Επικράτης gl. 2. 
Tii fuv. 

76. 78. εκύταλον. 

97. Φορμίειος. 

102. Ατύρριος. Tipó- 
vopoc. 

109. θεῖ. 

115. à μὴημπειρία. 

116. ἐπίτηδες. 

121. mepíbov. 

126—27. ἐςταθευμέναις. 

128. περιςτίαρχος. 

129. ᾿Αριφράδης. 

138—39. παραπεπλητ- 
μένα. 

146. ἀφαυανθήοςομαι. 

161—862. ἀκριβῶ. 

168. ᾿Επίτονος. 

178---78. προεςτάτης. 

179--- 81. δυςαρεςτού- 
μενος. 

207—08. Αἴειμος. 

209. ἔτι. 

218—20. χρηςτῶς. 

235. θᾶττον. 

258. κεραμεύειν. 

254. τλάμων. 

255. πυγή. Τούτῳ μέν. 

2δ6---57. ὑποκρούυαν. 

259. ἐξαγκωνιῶ. 

266---67. χειροτονητέον. 
᾿Εξωμιεάςκαις. 

269. ὑποδεῖςθε. 

276. ἐπαναβάλεεθε. 

283—84. ὑπαποτρέχειϊν. 

284. πάτταλον. 

386---87. ἐξολίςεθῃ. 

290—91. κεκονιμένος, 
ΤΙρῴ gl. 2. 

292. ὑπότριμμα. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 


Ecclesiazusarum] 

294, ἕπου κατεπείγων. 

294—95. παραχορδιεῖς. 

310. πηλοφόροι. 

318. ἡμιδιπλοίδιον. 

3829—30. τί τοῦτο. 

347. φανή. 

349. γνώμην ἐμήν. 

3900. ὅτι μ᾽ εἰδέναι. 

351. ἱμονιᾶν. 

355—56. àypdc. 

361. βαλανάγρα. 

366—68. χεζητιῶν. 

366-70. πρωκτός. 

369— 70.8cgaÀlavupévov. 

371. «κωραμίς. 

878—79. μίλτος. 

385—987. ςκυτοτόμος. 

386—87. οὐ γὰρ ἀλλα. 

392—93. ἀποίμωξον. 

398. παρείρπυςεν. 

404--0Ὁ6 Ὑλάμων.᾽Ἰατρός. 
Τιθύμαλλος. 

412---18. «τατὴρ gl. 2. 

408—21. 424—25. τε- 
τραςτατήρου. 

415—17. κναφεύς. 

118—20. «εκῦλα. 

421. acópa. 

422—23. ἀντεχειροτόνη- 
κεν. 

120. 424—25. ἀλφιτα- 
μοιβούς. 

428. λευκή τις. 

433. ἀνεβορβόρυξαν. 

441. νουβυςτικόν. 

146—48. ςυμβάλλειν. 

149. ἀποφέρειν. 

453. καταλύειν. 

473—75. γεραίτερος. 
Μῶρα. 

195. TapapAérouca. 

311. παρερπύςαςα. 

516. tup pi£aca. 

337—38. ᾧχου. 

540. ἀλεαίνοιμι. 


554. cnmía. 

587. ἀντ᾽ ἄλλης. Καινο- 
τομεῖ. 

611. «καλαθῦραι. 

616. ἐρείδειν. 

625. αἰεχίους. 

680. Λνεικράτης. 

631—32. καταχήνη. 

645. 647. ᾿Αρίετυλλος. 

648. καλαμίνθη. 


651—952. δεκάπουν ckidv. 


658. ἐθέμην. 

667. μετόν. 

668—869. οὐκ ἀποδύςῃ. 
672. τοῦ γάρ. 
677—78. βῆμα. 
678—80. bawubeiv. 
681—92. κληρωτήρια. 


691—92. αὐτῷ crepdvu. 


693—96. δίοδοι, 


694— 95. προςπίπτουςκαι. 


707—09. δέφεεθαι. 

724. κατωνάκη. Karw- 
vdxnc. 

732—833. ἐντετριμμένη. 

784. δίφρος. 

735—36. Λυςεικράτης. 
Φάρμακον. 

737. ἴοτω. Κομμώτρια. 


740---41. ὄρθριος νόμος. 


751. οὑτοςί. 
751-——52. οὐδὲν πρὸς 
ἔπος. 
791—992. 
796—99. 
807—08. πλεῖν. 
819—22. ὑπέχοντος. 
833. àvdqopov. 


εὐμβολα. 
Evn gl. 2. 


838—39, ἐπινεναςμέναι. 


842. ῥιπίζεται. 
846—47. Σμοιός. 
848. κονιόπους. 

864. καλούμεθ᾽ αὐτάς. 
867.---68. παμπηείαν. 
869. Euugépu. 


201 


882----88. μελύδριον. 

888---89. δι' ὄχλου. 

907. ἐπίκλιντρον. 

928--- 99. ἄγχουςα. 

982. Γέρης. 

939—41. ἀνάειμον. 

948. Χαριξένη. 

952. φίλον. 

972. δαιδαλόχειρ. Χρυ- 

. τςοδαίδαλτον. 

972---74. θρύψις. 

978. Χαρίτων θρύμμα. 

975. ἀςπάζου. 

991. κρηςέρα. 

996. *paqeóc. Λήκυθος. 

1002—04. ἐξόν gl. 2. 
Κρεάγρα. 

1082. λήκυθος. 

1088. τοὔετρακον. 

1058. μαλακίων. 

1078. πλειόνων. 

1086---87. πορθμεῖς. 

1089 —90. εἰςαγτελία g1.8. 

1090. βινεῖν gl. 2. 

1092. βολβός. 

1101. Φρύνη. 

1117—18. 20—21. ἀπ- 
ανθήςαντα. 

1117—19. μεμύρωμαι. 

1119. ἀμφορεύς. 

1126. κεκτημένης. 

1158. μέλος τι. 

1165. Κρητικός. 

1177. ἐπιδειπνεῖς. Κόνι- 
cat. 

1179—82. ἐποποῖ. 


Equitum vss. 


1. ἐποποῖ. 
δινεώνητον. Παφλαγύν. 
4. εἰεήρρηςεν. 

ὅ. προςτρίβεται. 

7. αὐταῖει διαβολαῖς. 
8. δεῦρο. 


253 

Equitum] 

9. ξυναυλίαν πενθή- 

εωμεν. 

μὺ μῦ. 

κινυρόμεθα. 

θρέττε. 

κομψευριπικῶς. 

διαςκανδικίεῃς. 

ἀπόκινος. 

φαθί. 

βρέτας. 

ἐτεόν. 

85. προβιβάζεις. 

36. o0 χεῖρον. 

40—41. ἄτροικος ὀργήν. 

41. κυαμοτριύξ. 

42. πυκνί. 

48. νουμηνία. 

44. gupcateroc. 

48—52. κοςκυλματίοις. 

01. ἔνθου. 

55—57. μᾶζα gl. 2. 

507. μεμαγμένην. 

59. παραγραμματιομός. 

61. εἰβυλλιᾷ, 

62. μακκώ. Μακκοᾷ. 

62—63. μεμακκοακότα. 

68. τέχνην πεποίηται. 

68. ἀναπείςητε. 

69—70. χέζομεν. 

74--- 78. αὐτόχρημα. 

74—76. 78. Xdovec. 

79. κλωπεύω. ἸΤΤαραγραμ- 
ματιςμός. 

80. 88--- 84, νῶιν. 

84. Θεμιςτοκλῆς gl. 2. 

85. ἄκρατος οἶνος. 

89. κρουνοχυτρολήραιον. 

91. οἴνου πιεῖν. Εἰςηγή- 
catvto. 

95. xóec. 

99. xarardcu. 

100. νοιδίων. 

103. δημιόπρατα. 

103—04. ἐπίπαετα. 

129. πώλης. 


10. 
11. 
17. 
18. 
19. 
20. 
22. 
31. 
32. 


Victor Goulon, 


132. προβατοπώλης. 

187. κεκράκτης. KuxAo- 
βόρος. 

141. ὑπερφυᾶ. 

148. ἐξολῶν. 

145. φέρε. 

147. κατὰ θεῖον. 

148—49. ἀνάβαινε, 

152. ἔλεος. 

154. προςκέψομαι. 

158. ὦ νῦν μέν. 

159. ταγός. 

165. πνύξ. 

166, κλαςτάεεις. 

182. ἀξιῶ. Οὐκ ἀξιῶ. 

189. πρῶτα ετοιχεῖα. 

191---98. δημαγωγικός. 

196. ἠνιγμένος. 

197. μάρψῃ. ᾿Αγκυλο- 
χείλης. Βυρεαίετος. 

198. αἱματοπώτης. Kod- 
λεμος. 

310. θαλφθῇ. 

211. αἰκάλλει. 

214— 16. χόρδευε. 

220. ευμβαίνουει. 

224. βδύλλει. 

230. ἐξεικαςμένος. 

248. veAbvnc gl. 2. 
Φάραγξ. 

249— 50. πανοῦργος. 

9δ8---δ4. εὐλαβοῦ. Τὰς 
ὁδοὺς οἶδεν. 

254. κυρήβια. 


255. ἡλιαςταΐ. Φράτορες- 


256. obc ἐγώ. 

257. ξυνωμοτῶν. 

258. λαχών. ΤΤΙρὶν λαχεῖν. 

259. ἀποευκάζειν. Δια- 
ceiuv. Ὑπεύθυνοι. 

261. ἀπραγμων. 

262. ἀγκύλη. Xeppóvn- 
Coc. 

262—863. ἀγκύριεμα. 

263. ἐκολάβηκας. 


264—65. ἀμνοκῶν. 

269. ἀλαζών gl. 2. 

270. xópoAoc. Y mépyera:. 

272. κυρηβάεει. 

273. ταςτρίζομαι. 

275. τρέψομαι. 

276 —77. τήνελλα. TTv- 
ραμοῦς. 

278. ἐνδείκνυμι. Ζωμεύ- 
ματα. 

278—79. ὑποζώματα. 

281. ἐκθεῖ. Κενοί. 

289. κυνοκοπήςω. 

290---91. περιελῶ. 

291. τέμνειν gl. 2. Ὑπο- 
τεμοῦμαι. 

292. ἀςκαρδαμυκτί. 

295. κοπρία. 

801. ἀδεκατεύτους. 

299. εοφιεςτής. 

809. βορβοροτάραξι. 

810. ἀνατετυρβακώς. 

818. θυννοεκόπος. Θυννο- 
ςκοπῶν. 

314. καττύεται. 

316. μοχθηρία. 

. δοχμή. 

. ἀμέλγειν. 

. λείβετ 

. καρύκη. 

847. μέτοικοι. 

354—55. θυννεῖα. 

355. καςαλβάςεω. 

356—58. καταβροχθίκας. 

857.---δ8. ἀναπόνιπτος. 

858. λαρυγγιῶ. 

861. λάβραξ. 

362. ςχελίδες. 

864. φύεκη. 

365. κύβδα. 

368. διώξομαι. 

869. θρανεύςεται. Zai- 
γειν. 

870. δερῶ εε. 

371. διαπατταλευθήςῃ. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 


Equitum) 
372. περικόμματ'. 
314. προηγορεών. 
378—79. éEclpavrec. 
3*1. χαλαζᾷ. 
3N2—83. ἣν ἄρα. 
35; —88. ςτρόβει. 
492—94. ἀμώμενοι. 
᾿Αφανανθήςομαι. 
396. μακκοᾷ. 
397—99. ἐρύθημα. 
Παρεετηκότος. 
400—01. κώδιον. 
401. Μόρειμος. Ψυχρός. 
402--..8. ὦ περὶ πάντ᾽. 
104. ἔνθεεις. Εὗρες. 
Φαύλως. 
406. ευμφορα. 
07. πυροπίπας. 
i08. Βακχέβᾳκχον. 
Βάκχος. 
113—14. ἀπομαγδαλία. 
416. κυνοκέφαλος. 
115 —20. νέα χελιδών. 
$135. καταπροίξῃ. 
{06. ἁμαξουρτγοί. 
419. ευντυρούμενα. 
isl. παραςτορῶ. 
i9E. ἐκκοροδιςμένος. 
497. κάλλαια. 
302. κατάπαςτος. 
505—-06. παντοίας. 
309. φαύλως. 
311. Τυφώς. ᾿Εριώλη. 
517. πειρῶν. Χαρίςαςθαι. 
518. ἐπετείους. 
3231—25. Μάγνης. 
522, (eic gl. 2. Πτερυγί- 
Cuv. 
523. Bavrpdyetov. 
524. οὐκ ἐξήρκεςεν. 
326—35. ἀφέλεια. 
327—128. «τάςεις. 
330. εὐπαλάμων. 
332, ἥλεκτρα. ᾿Ωφθαλ- 
μιςμένους. 


ὅ88. ἁρμονίαν. 

5634. Κοννᾶς. Δελφὸς 
ἀνήρ. 

δ87 ---88. ς«τυφελιςμούς. 

δ89. κραμβοτάτον. 

542—44. πηδαλιουχεῖν. 

δ4δ. εωφρονικῶς. 

5646. ἀποπέμψατ᾽. ' Eo! 
ἕνδεκα. 

002. χαλκοκρότων. 

δδέ. κυανέμβολοι. 

555. μιςθοφόρος. 

556. λαμπρυνομένων. 


ὅ67. ναυφράκτῳ «ςτρατῷ. 
570. ἠρίθμηςεν.᾿Αμυνίας. 


571—72. ἀπεψηςάμην. 
Ψευδόπτωμα. 

5075. προεδρία. 

ὅ80. διακεκναιςμένη. 
Κομᾷ. Στλεγγίς. 

097. εἰεβολάς gl. 2. 
ἹἹππαγωγούς. 

602. ἀνεβρύαξαν. ᾿᾽Εμ- 
βαλεῖς. ᾿Εποποῖ. 

608. Θέωρος. 

611—14. cóc. 

612. φροντίς. 

626. ἀναρρηγνύς. ' Ela- 
εἰβροντ᾽. 

627. ἤρειδεν. Τερα- 
τευόμενος. 

628. κρημνός. 

680. ψευδατραφάξνος. 

634—838. Σκίταλοι. 

63b. Βερέςχεθοι. Κο- 
ἄλεμος, MóOuvec. 

641. κιτκλίδας. 

645. ἀξιώτερος. 

647. ἐςτεφάνουν. 

655. ςυμφορα. 

662. τριχίδες. 

668. ἐκαραδόκηςεεν. 

671. ὦ μέλε. 

678. ἐρρέτω. 

680. ὑπερεπυππάζοντο. 


353 


682. ὀβολοῦ. 

691—92. ὁ ἸΤαφλατγών. 

692. κολόκυμα. 

698. μορμύώ. 

694 95. διαπέςοιμι. 
" Evein. 

696. κεραυνός. Ψολο- 
κομπία. 

697. ἀπεπυδάρικα. 

709. ἀπονυχιῶ. 

715. ψωμίζεται. 

716. 17—18, τίτθαι. 

718. καταςπᾶν. 

749. πυκνί. 

755. lcxdc. Κέχηνεν. 

756—059. vOv. 

756. πάντα κάλων celew. 

757. λῆμα. 

761—62. δελφίς gl. 2. 

765. Kóvva. 

768. Aérabva. 

772. Κεραμεικός. Kepa- 
μεικοί. 

781. διεξιφίςεω. 

782. ἐγγλωτοτυπεῖν. 

788--- 85. Σαλαμῖνος. 

791. περίδου. 

792. πιθάκνη. 

792---98, γυπαρίοιο 

794. βλίττειν. 

796. ῥοθοπυγίζων. 

798. πεντιώβολον. 

803. δμίχλη. 

807. μιςθοφορά. 

813—14. ἀντιφερίζεις. 

814. ἐπιχειλές. 

815. προςέμαξε. 

819. ᾿Αχιλλείων. 

821. ςκέρβολλε. 

824. χαςμᾷ. 

82D. ἐκκαυλίζων. 

827. μυςτιλᾶται. 

480. μετεωροκοπεῖς. 
ἸΠλατυγίζει. Θαλαττο- 
κοπεῖς. 


354 
Equitum) 
834—835. δωροδοκή- 
cavra. 
844—416. ἐμοὶ δέ. 
848—49. πόρπαξ gl. 2. 
850. μηχάνημα. 
852. ετῖφος. 
8δ4. ευγκεκυφός. 
855—057. βριμήκςαιο. 
855. ὀςτρακιεμός. 
857. εἰεβολάς. 
859. κρονειδημῶν. 
860. μὴ τοῦ λέγοντος 
ἴςθι. 


864. ἐγχέλεις θηρώμενος. 


877. βινεῖν. Γρύττος. 

878. πρωκτοτηρεῖν. 

882. ἀμφιμάεςεχαλος. 

884. τοιουτονί. 

887. πιθηκιςμοῖς. 

888—589. βλαυτίοις. 
Xecelu. 

891. προςυμφιῶ. 


895. ἄξιον gl. 2. Σίλφιον 


gl. 2. 
899. ἀνὴρ κόπριος. 
Κόπριος. 
. Πυράνδρου. 
. βωμολοχεύμαει. 
. κυλίχνιον. 
. κέρκος. TTepuyeiv. 
. τριηραρχεῖν. 
. οὐκ ἐφέξεις. 
. ἰετίον campóv. 
919. παφλάζοντα. 
920—121. ὑφελκτέον. 
921. ἀπαρνετέον. 
928. εὔχομαι. 
929—830. ciZov. 
938. ἢν xareprdcn. 
940. τοῖς πολλοῖς. 
946. éckopóbicac. 
9δ4. δημός. Θρῖον. 
956. λάρος κεχηνύώς. 
963. ψωλός. Μολγός. 
964, ψωλός. 


Victor Coulon, 


967. ἀλουργίς. 

969. Σμηκύθης. 
973—74. «doc. 
978—80. δεῖγμα gl. 2. 
981—984. δοῖδυξ. 
984. τορύνη. 

986. ὑομουεία. 

994. ἁρμονίαν. 

997. ἰδού, θέαςαι. 
1004. γλανίς. 

1017. καρχαρόδοντα. 
1082. ὅταν εὐ. 

1068. κορακῖνος. 
1068. κερδώ. 

1091. ἀρύταινα. 
1098. γλαῦξ. 
1094—95. ἀρύβαλλος. 
1106. τοὔψον ὀπτόν. 


1108—09. ἡνίαι. TTvuxóc. 


1126 —30. 

1131—32. πυκνότης. 

1135—40. qappaxoóc. 

1141— 44. περιέρχομαι. 

1147—49. κημὸν xata- 
μηλῶν. 


βρύλλων. 


1150. καταμηλῶν. Κημός. 
1151. ὦ φθόρε. Μακαρία. 


Βαλλ᾽ εἰς μακαρίαν. 
1159. ἄφες. Βαλβίς. 
1161. ὑποθεῖν. 

1168. θρύψομαι. 

1167. ὀλαί. 

1168. μυςτιλᾶται. 
1177. Φοβεειςτράτη. 
1181. Γοργολόφας. 
1182. ἐλατήρ. 

1185. ἐντερόνεια. 
1187. 

Ἰπόμα. 

1208. νόημα. Τὸ μὲν 
νόημα. 

1205. οὐ γὰρ μοὺςτίν. 
᾿Απιθ᾽ οὐ γάρ. 

1206. ὑπεραναιδεςεθήςο- 
μαι. 


1189. κεκραμένον. 


1986. εὗετρα. Ἥρμοτ- 
τόμην. 

1252. κλέπτης. Οὐχὶ 
μᾶλλον. 

1256. φανός. 

1264. Κεχηναίων. 

1265—66. προςόδια. 

1266--- 67. ἀνέςτιος. θού- 
μαντις. Λυείετρατος. 

1274---79. λοιδορεῖςθαι. 

1276---79. εἰ μὲν οὖν. 

1281—84. ᾿Αριφράδης. 

1285. καςαυρίοις. 

1286. ἐςχάραι. 

1288—89. ΤΙολύμνηςτοι, 

1298. curn. 

1310. εἴπερ ἐκ πεύκης. 

1311— 12. Θηςεεῖον. 

1313— 14. ἐτχανών. 

1321. ἀπεψηςάμην. 

1322. ὦ θαυμαςτας. 

1825. ᾿Αριςτείδης gl. 3. 
Μιλτιάδῃ. 

1831. τεττιγοφόροι. 

1884. ᾿Αριςτείδης gl. 3. 

1841. φιλῶ ce. Κήδο- 
μαί cov. 

1343—44. ἀνορταλίζειν. 
᾿Εκερουτίας. Kéxe- 
ρουτίας. 

1362—63. “Ὑπέρβολον. 

1368. ὑπολίςποις. 

1369—70. κατάλογος. 

1377—81. Φαίαξ. 

1878. περαντικός. Συν- 
ἐρκτικός. 

1880. καταληπτικός. 

1884. ὀκλαδίας. 

1401. λοῦτρον. 

1404 —05. ἕδρα. 

1406. βατράχειον. 


Lysistratae vss. 


56. κωμῆτις. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 


Lysistratae] 
7—8. τοξότης. 
13—14. εἰρημένον. 
19. ἐψώμιςεν. 
27—28. ἐρριπταςμένον. 
37. ἐπιτλωττήοςομαι. 
43—45. 48. ἐξηνθιςμέναι. 
15. ὀρθοςτάδια. 
48. διαφανῆ χιτιύνια. 
22, Κιμβέρινον. 
38. ᾿Αττικάς. 
55. Παράλων. 
ὅ9--60. κέλης gl. 2. 
θέ. ᾿Εκάτειον. Θεαγένης 

εἰ. 8. 
&). εὐχροεῖς. 
80—81. ςφριτῶν. 
52, πυγή. 
4, ψαλάςεετε. 
90—91. Xoía. 
103. ἄπεςτιν. 
105—06. πόρπαξ. ᾿Αλλ᾽ 

ἐμός. 

107. φέψαλος. 
109 —10. ὄλιεβος. 
110. εὐκινον. 
113—14. ἔτκυκλον. 
115 —16. ψῆττα. 
26—27. μυᾶτε. 
129. éppétw. 
135. οὐδὲν γάρ gl. 2. 
138—39. οὐκ ἐτός. 
190. ἀμόργεια. 
151. δέλτα. 
152, πλεκοῦν. 
155—956. μῆλα. 
158. κύνα. 
164—65. ἀπεροῦντα. 
170—71. pbuydyecov. 
171. πλαδδιεῖν. 
1*4. Σκύθαινα. 
201. ficOcin. Πλέα. 
217. ἀταυρώτη. Ταῦρος. 
221. ἐπιτυφῇ. 


223, 25. 27. ἢἠπεροπεύειν. 
223—35. κύλιξ ῥοπαλωτή. 


227. προςκινήςομαι. 
229. ὀροφή. 


281. λέαινα. Τυρόκνηςτις. 


238. 
247. 
256. 
264. 


καθαγίοω. 

ἐφ᾽ ἡμᾶς. 

ἄελπτον. 

πακτοῦν. 

268. ἐνεςτήςαντο. 

270. ὑπὸ ψήφον. 

274—76. waAdccere. 

275. ἀψάλακτος. 

276. Aaxuvikóc. 

279—80. ἅλουτος. 

280. ἀπαράτιλτος. 
“Εξέτει. 

288. εἰμός. 

289. ἀμπρεύοντες. 

291. ἐξεπιώκατον. 

295. ἐποποῖ. 

300. πάεῃ μηχανῇ. 

817. ξυγγενοῦ. 

326. μῶν. 

329. 

330. ὠςτιζομένη. 

336. ἔρρει gl. 2. 

838—39. τριτάλαντον. 

353. βοήθεον. 

854— 55. βδύλλετε. 

360—61. κόπτω. 

367. βρύκουςα gl. 2. 
᾿Εξαμήςεω. 

416---17. ζυγός. 

421. ἐκπορίςας. TTpó- 
βουλοι. 

484. δεῖ. 

444. κύαθος. 

448. ςτενοκωκύτους. 

452— 54. λόχος. 

457—061. ὦ ς«περμαγο- 
ραιολεκιθολαχανο- 
πώλιδες. 

470. κονία. 

475. ς«φηκιαά. 

485. &xwbuüvicrov. 

490 —91. κορκορυγάς. 


πατάγου χυτρείου. 


255 


506. «pue. 

526. ποῖ. 

587. κυάμους. 

549—850. τήθη. 

550. μὴ τέγγτεςεθε. Obpia 
Ocire. 

553. τέτανος. 

557. λαχάνοις. 

558. κορύβαντες. 

561—862. λέκιθος. 

566. φαύλως πάνυ. 

577. ευνιςταμένους. 

578. διαξῆναι. 

597. ὀττευομένη. 

615. ἐπαποδυώμεθα. 

616----19. ὄζειν. 

628—29. διαλλάττειν. 

682. φορήεςεω. 

633. àTopdcw. 

642. ἀρρηφορία. 

644. ἢ. 

653. Μηδικὴ πόα. TTam- 
Tov. 

656. ἄρα ὙγὙρυκτόν. Γρυ- 
κτόν. 

658. ἀψήκτῳ. 

660. κἀπιδώεειν. 

668. ἐντεθρίωται. 

665. λυκόποδες. 

671—72. λιπαρές. 

672. χειρουργίας. 

682---85. ζωπυρήνεεις. 

685. πεκτούμενον. 

688. αὐτοδάξ. 

698. ψῆφος. 

700—01. παιτνία. 

720. biaAéToucav. 

785. ἀποργίς. 

775—766. καταπυγωνέ- 
«τερον. 

785—96. Μελανίωνος 
ς«ωφρονέςτερος. 

789. ἐλαγοθήρει. 

798. κρόμμυα ἐεθίειν. 

800. λόχμη. 


256 
Lysistratae] 

808—11. ἀπορρῶγας. 
Τίμων gl. 3. 

824. cdxavbpoc. 

889—-41. ἠπεροπεύειν. 

844. ξυςταθεύςω. 

886. ἀγανώτερον. 

896. διαφορουμένης. 

908. ἀπομώμοκα. 

905. καίτοι. 

923. ἐπίτονος. 

926. προςκεφάλαιον. 

928. ᾿Ηρακλῆς ξενίζεται. 

943. μύρον διατριπτικόν. 

923—76. θωμούς. 

982. Κονίςαλος. 

983. xupcdvie. 

990. μηδ᾽ αὖ πλαδίη. 

998. aum. Οἰῶ. 

1000—01. ὑςπλάτιδος. 

1001. óccdxuv. 

1008. ἀποκεκύφαμεν. 
Λαμπροφόροι. 

1004 —06. μύρτον. 

1014—15. οὐδέν ἐςτι. 
ἸΤαρδαλῆ. 

1028. éxcdAeucov αὐτό. 

1082. ἐμπίς. 

1037. θωπικαί. 

10388----89. οὔτε cóv πανω- 
λέθροιειν. Τοῦπος. 

1048. παρακείμενα. 

1072— 73. χοιροκομεῖον. 

1082—85. ἀςκητικόν. 

1091— 92. βινεῖν gl. 2. 

1093—94, θοἰμάτιον. 

1094. ἑρμοκοπίδαι. - 

1110—11. ἴυγξ gl. 8. 

1124— 27. μουςεωθῆναι. 

1128—32. χερνίβος. 

1131. ἸΤύθια. 

1150—53. κατωνάκη. 

1162. τοὔγκυκλον. 

1164. βλιμάζειν. 

1171. Auccdvie. 

1211. cdxoc. 


Victor Coulon, 


1237. Κλειταγόρα. 
12438—44. διποδία. 
1291. ἀλαλαλαί. 


Nubium vss. 


1. iov. 

2—38. χρῆμα gl. 2. 
᾿Απέρατον. 

5. οἰκέται. ᾿ Ρέγκουει. 

9. ἐγείρεται. 

. ἐγκεκορδυλημένος. 

. δακνόμενος. 


. ὀνειροπολεῖν. 
. κοππατίας. 

. ἔβα με. 

31. διφρίεκος. 

. ἐξαλίςας. 

. ἐξήλικας. 


. Yu ἐπῆρε. 


. Tpacia. 

. ἄγροικος ἐξ ἄςτεος. 
. ἐγκεκοιουρωμένην. 
Σεμνήν. 

. τρυγός. 

. Κωλιάς. Λαφυγμός. 
. ἐςπάθα. 

πότης. 

. δεῦρ᾽ ἴθι. 

. θρυαλλίς. 

. ἐλοιδορούμεθα. 

. ἐκρινόμεθα. 

. ξυνέβημεν. 

. ἐκορίζετο. 

. ξυςτίς. 

71--- 72. φελλέα. 

74. ἵππερος. 

81. κύςεον με. 

88. ἔκετρεψον. 

94. φροντιζόντων. 
96. πνιγεύς. 

101. φροντιζόντων. 
105. ἢ fj. 


. ἱππάζεται. Ξυνωρίς. 


. ἀκόρητος. Εὐρωτιῶν. 


107. cxdcov. 

108—09. qaciavoi. 

109. Λεωγόρας. 

110. ἴθι. | 

119—20. διακεκναιςμένη 

124. ἄνιππος. 

126. ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἐώ. Ὁ 

127. διδάξομαι. 

129. βραδύς. | 

130. ς«κινδάλαμοι. 

131. ἰτητέον. 

132. κόπτω. 

183. BdAA' ἐς xópaxac. 

137. ἐξήμβλωκας. | 

139. ἐξημβλωμένον. | 

140. ἀλλ᾽ οὐ θέμις. 

144. Χαιρεφῶν εἰ.2. 6 

151. ΤΤερεικαί. Ψυτείωη. 

157. ὁπότερος. 

167. φεύγοιεν. 

169—70. γνώμη. 

173. ὀροφή. 

176. ἐπαλαμᾶτο. 

178. διαβήτης. 

180. Θαλῆς gl. 2. 

188. μαθητιῶ. 

192. ἐρεβοδιφῶντες. 

195. ἐκεῖνος. 

203. γῇ κληρουχική. 

215. μέτα. 

218. κρεμάθρα. 

228, ὦ φήμερε. 

226. ταρροί gl. 2. 

282. οὐ γὰρ ἀλλά. 

240. xprictnc. 

248. νόμιςμα. 

254. εκίμπους. 

257. ᾿Αθάμας 

260. παιπάλη. Tpiuuc 
gl. 2. Kpóralov. 

267. πτύξωμαι. Mrjm re 

276. εὐάγητον. 

278. Bapunyxéoc. 

279. δενδροκόμους. 

280. τηλεφανεῖς. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 


Nubium) 

283. κελαδήματα. 

284. βαρύβρομος. 

245. ὄμμα γάρ. Σελα- 
γεῖται. 

286. μαρμαρέην. 

289. τηλεςκόπῳ. 

291. μέγα ceuvat. Φανε- 

ρῶς. 

. θεοςέπτου. 

. τετραμαίνω. 

. τρυγοδαίμονες. 

297. εμῆνος. 

315. ἡρῶναι. 

317. διάλεξις. 

318. κατάληψις, Κροῦεις. 
ἸΤερίλεξις. 

319. πεπότηται. 

320. λεπτολογία. Στε- 
νολεςχεῖν. 

331. ςοφιςτής gl. 8. 

ὅδ. ἰατρός gl. 2. Θου- 


ριομάντεις. Σφραγίς. 


333. κυκλίων. Μετε- 
upogévaxac. 

335. ςτρεπταίγλαν. 

336. πρημαινούεκεας. 

337. àepovnyeic. l'ap- 
ψούς. 

339. κρέας gl. 2. Ke- 
crpüv. Teudyn. 

351—52. Σίμων. 

353—954. Κλειύνυμος. 

355. Κλειςθένους. 

353. παλαιγενές. 

359. λεπτολογία. 

360—61. ΤΤρόδικον, 

362. βρενθύεεθαι. Τὠ- 


φθαλμιὼ παραβάλλῃ. 


363. ςεμνοπροςευπεῖς. 
365. φλύαρος. 

367. οὐ μή. 

371. ἀποδημεῖν. 

872. τῷ νῦν λόγῳ. 


375. ὦ πάντα. Τῷ τρόπψ. 


350. δῖνος. 
XIII, 1. 


387. διεκορκορύγηςε. 

390. παππαξ. 

892. τυννουτονί. 

898. Κρονίων ὄζων. 
Βεκκεςέληνε. 

399—400. κεραυνός. 
Σίμων. 

405. κύςτιν. 

408. Διάεια. 

409---10. οὐκ ἔςχον. 

416---17. τρίβωνα. 

417. ἀνόητα. 

418. γλώττῃ πολεμίζιυν. 

421. θυμβρεπιδείπνου. 
Τρυειβίου. 

481. ἀπὸ τουδί. 

432. γνώμας. 

484. διολιςεθαίνω. Στρε- 
ψοδικῆκςαι. 

486. πρόπολος. 

439. δρώντων. Χρήεθων. 

442. ἀςκόν δέρειν. 

445. ἴτης. 

448. κύρβις. Τρύμη. 

449. τλοιός. Μάεθλης. 

450. κέντρων. Στρόφις. 

451. ματιολοιχός. 

489. δρώντων. 

457. λῆμα. 

459—60. οὐρανόμηκες. 

465. ἄρά Ye. 

403. bioiceww. Χαιρεφῶν 
gl. 2. 

509. κυπτάζειν. Στραγ- 
γεύει. 

510— 17. χρωτίζεται. 

538. οὐδὲν ἦλθε. 

540. κορδακίζει. 

545. οὐ κομῶ. 

550. ἐμπηδῆκαι. 

552. κολετρῶαι. 

559. εἰκῶ. 

587—89. ᾿Αθηναίων 
δυεβουλία. 

591. ἐμπηδῆςαι. 


251 


595. ἀμφιανακτίζειν. 

596—97. κυνθιάδες. 
᾿Ὑψικέρατα. 

616. κυδοιδοπᾶν. 

621. áracría. 

623—24. τῆτες. 

624. πυλατόραι. 

628—29. «καιός. 

633. ἄςκαντος. ἤξξει. 

648. ἡμιεκτέον. 

644— 45. περιδοῦ. 

649. κομψόν. 

651. κατὰ δάκτυλον. Κατ᾽ 
ἐνόπλιον. 

655. ἀτρεία. 

672. κάρδοπος. 

700. δή. 

700—02. ςτρόβει, 

703—04. μεταπήδα. 
Ταχύς. 

721. φροῦδος. 

798---299. παιόλημα. 

7929---80. ἀποςτερητρίδα. 
᾿Αρνακίδα. 

783—34. ἔχεις m; 

734. πέος. 

740. cxdcov. 

740—41. λεπτὴν πλέκει. 

741. περιφρονεῖν. 

745. ζυγώθριοον. 

749—52. Θετταλή. 

750—51. λοφεῖον. 

761. εἴλλειν. 

762---68. μηλολόνθη. 

770—72. ὑάλη. 

774. διαγέγραπται. 

776. ὀφλήετειν. 

788. ὑθλεῖς. 

784. ὁτιὴ τί. 

789---90. ἐπιληςμότατον. 
Σκαιότατον. 

792. ἀπὸ γάρ. Γλωτ- 
τοςτροφεῖν. 

799. ςφριτῶν. 

800. εὐπτέρων. 


17 


258 
Nubium) 

811. ἀπολάψεις. 

813. φιλεῖ γάρ πως. 

815. ἀλλ᾽ ἔςεθι᾽. Μεγα- 
κλέους. 

818. τῆς μωρίας. 

880---81. Σωκράτης gl. 2. 

882--- 88. μανιῶν. Χολῶει. 

838—37. φλαῦρον. 

885—36. κομήεης. 

888. καταλούῃ. 

842. παχεῖς. 

845. παράνοια. 

846. copóc. 

852— 53. γηγενεῖς. 

856—57. καταπεφρόν- 
τικα. 

859. δέον gl. 2. 

861. ἑξέτει. 

864. ἁμαξίς. Διάεια. 

865. ἀχθέεῃ. 

868---69. νηπύτιος. 

872.----78. διερρυηκόει. 

874---7)ὅ. χαύνωειν. 

874—76. ἀναπειετηρίαν. 

876. τάλαντον gl. 2. 

877. θυμόςοφος. 

878—79. τυννουτονί. 

880. ςκύτινος. 

881. πῶς δοκεῖς; Σίδια. 

907. δότε μοι λεκάνην. 
Λεκάνια gl. 2. 

910. bóbov. Βωμολόχος 
gl. 2. 

911. xpívect. 

915. πολλοῦ. 

920. αὐχμεῖς. 

921—283. Τήλεφος. 

9283. πήρα gl. 2. 

924. TTavbeAerelouc. 

928. λυμαινόμενον. 

946—48. ἀνθρήνη. 

955—57. νῦν πᾶς. 

958—60. ῥῆξον. 

965. κρημνώδη. 

966. τὼ μηρώ. 


Victor Coulon, 


967. τηλέπορον. 

969—72. βωμολοχεύ- 
cairo. 

971. Φρῦνις. 

973. ἐν παιδοτρίβου. 

97 -- 76. ευμψῆςκαι. 

981--- 82. κεφαλαίψ. 

983. ἴςεχειν. Κιχλίζειν. 

984. Διιπόλεια. Τετ- 
τίγτων. 

984—85. Κηκείδης. 

985. Βουφόνια. 

987. εὐθύς. 

996---97. μήλῳ βληθῆναι. 

966---99. 994—95. ἄχρη- 
cra. 

997. ἀποθραυςθῆς. 

998. ᾿Ιαπετός. 

1001. βλιττομάμμας. 
Τοῖς ᾿Ιπποκράτους. 
γύδεις. 

1008. τριβολεκτράπελα. 

1004. Ὑλιςχραντιλογ- 
εξεπιτρίπτου. 

1005. μορίαι. 

1005—08. ᾿Ακαδημία. 

1006. crepavucduevoc. 

1007. ἀπραγμοεύνη. 
Μίλαξ. 

1008. ψιϑυρίζει. 

1028. ᾿Αντιμάχου. 

1041. πλεῖν. 

1047. εὐθύς. 

1051. Ἡράκλεια λουτρά. 

1070. κρόνιππος. Σιν- 
ἅμωρον. 

1088. ῥαφανίς. 

1107— 10. «τομώεῃς. 

1109. ota. Δικιδίοις. 

1111. ςοφιςτής gl. 3. 

1130. βουλήςεται. 

11834. Ev καὶ νέα gl. 2. 

1135— 36. πρυτανεῖον. 

1145—47. ἐπιθαυμάζειν. 

1149. ἄρτι. 


1153. πολλῷ T€ μᾶλλον. : 


1154. Bodcoua. 'Ὑπέρ- 
TOVOV. 

1155—63. ἰώ, κλάετ. 

1161. πρόβολον. 

1163. λυςανίας. 

1171. χροιαά. 


1171—76. «i λέγεις ὦ: ᾿ 


1176. βλέπος. 
1191. θέεςεις. 

1200. προτένθαι. 
1201—03. ἀμφορεύς. 
Νενημένην. 

1214. προϊέναι. 


1215—16. ἀπερυθριᾶκα!. ᾿ 


1217—18. κλητεύει. 
1228—29. ἀκατάβλητον. 
1235. προκςκαταθείην. 
1287. ἁλεὶν. 

1288. χοᾶ. 


1252. οὐκ ἂν ἀποδοίης: 


1258—54. ἀπολιταργιεῖς. 

1254 —56. παρακατα- 
βολή. 

1264---6 δ. 0paucdvtvrec 

1278. ληρεῖς. 

1274—75. τί δαί; εἰ. 2. 

1276. τὸν ἐγκέφαλον. 

1277—78. προκςκεκλῆςε- 
οθαι. 

1286—89. τόκος. 

1327— 29. μιαρὰ κεφαλή. 

1329—30. λακκόπρω- 
κτος. 

1338. ἐδιδαξάμην. 

18δ6. ἐπέχθη. 

1357. ἀρχαῖον gl. 2. 

1358. κάχρυς. 

1360. ἄδειν. 

1364—65. yuvppivn. 

1367. à£óccarov. Aci- 
cratov. Kpnuvoi. 
Στόμφακα. ψόφου 
πλέως. 

1868---69. ὀρεχθεῖν. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 


Nubium) 
1372. ἀλεξίκακον. 
1375. ἔπος πρὸς ἔπος. 
1376. ἐςπόδει. " EgAa. 
1391—92. πηδᾶν. 
1395—96. épépivOoc. 
1406. ἵππευε. 
1436. ἐγχανών. 
1473— 74. χυτρεοῦν. 


1496. διαλεπτολογοῦμαι. 
1499— 1500. f v. Σμινύην. 


Pacis vss. 


1. aipe. 

6. καταφαγεῖν. 

1. κάνθαρος gl. 2. 

17. ἀντλία. Οἷος gl. 2. 
"Y nepéxet. 

19. ἐς κόρακας. 

25. γογγύλιον. 

81. ἐρείδειν. 

33. κεκυφότες. Οἷον. 

34. παραβαλών gl. 2. 

39. τροςβολή. 

43. καταιβάτης Ζεύς. 

47. αἰνίττεται. 

48. cran. 

33. κόρημα. 

62. bpaceíetc. 

63. éxxoxxícac. Λήςκεις, 

65. μανιῶν. 

68. εὐθὺ τοῦ Διός. 

70. ἀνερριχῶντο. 

71. ξυνετρίβη. 

12. ἐκφθαρείε. 

/5. καταψῶν. ἸΤῶλοι. 

76. ἐώρημα. 

82. κάνθαρος gl. 2. 

53. 85—386. ἰδίῃς. 

92. uereupoxorreic. 

96. φλαῦρον. 

1077—08. τράψομαι. 

111. οὐκ Écr1 παρά. 

117. μεταμώνιος. 

119. δοξάκαι. 


121. 
128. 
124. 


ψακάζει. 

κόνδυλον. 

πόρος. 

126. ναυεθλώοομαι. 

129. ἐχθραίνει. 

1385—36. τραγικώτερος. 

143. Ναξιουργὴς κάνθα- 
ρος. 

148. λότος. 

168. κατωκάρα. 

155. ψαλίοις. 

162. κάκκη. 

168. ἡμερινῶν. 

168. ἕρπυλλος. 

171—72. πέντε τάλανθ᾽. 

182—94. μιαροί. 

190—91. TpvYaioc. 

193—94. τλίεχρον. 
Δειλάκρα. 

196. ἰὴ ἰή. 

199. κύτταρος. 

202. ἀμφορεύς. 

220. ἡμεδαπός. 

225. ἐπεφόρηεεν. 

228—29. 231. θυεία. 

242—43. ΤΤραειαί, 'Iu 
gl. 2. 

248. ἐποποῖ. 

251. διακναιςεθήςεται. 

254. τετρώβολον. 

259. ἀλετρίβανος. 

268. εὐθυρρήμων. 

271—73. ἐν δέοντι. 

277—79. ἀλλ᾽ εἴ τις. 
Σαμοθράκη. 

280. ἐποποῖ. 

291. Δᾶτις gl. 2. NOv 
τοῦτ᾽ ἐκεῖν᾽", 

297. δημιουργοί. 

808. φοινικικῶν. 

. μιςολάμαχος. 

. φιλαμπελωτάτη. 

. ἐκξωπυρῆςαι. 

. ἔχοντας. 

. ἐμποδὼν ἡμῖν. 


259 


335—836. πέπορδα. 

8483. xorraflZev. 

844. Συβαριτικαῖς. 

856. Λύκειον. 

868. Κιλλικών. TTovnpoic. 
367—68. ἐμπολή. 

869. ἐπιτέτριψαι. 

375. μυηθῆναι. 
880---81. τετορήςτω. 'A- 
μαλδυνθήςομαι. 

890. παλίγκοτος. 

395. εἴ τι ἸΠειςάνδρου. 
ἸΠειεάνδρου. 

41δ. ἁμαρτωλία. 

425. ἐλεήμων. Xpucic. 

429. δημιουργοί. 

431—32. φιαλεῖς. 

439—40. «ςκαλεύειν. 

442— 43. ὀλέκρανον gl. 1. 

444—46. Κλεώνυμος. 

447—49. δορυξόος. 

450--52, τροχός. 

452. τροχιςθεῖςα. 

459 —62. ἐποποῖ, 

481—82. vAcxpov. Xap- 
κάζων. 

496. κακόνοι. 

497. κιττῶντες. 

5600. épphicere. 

520. βοτρυόδωρος. 

521—22. μυριάμφορον. 

528. πλέκος. 

529. κρομμυοξυρεγμίας. 

530. ὑποδοχῆς. 

5631. «τρουθός. 

537. χοός. 

541—42. ὑπωπιαςμέναι. 

5649. ἐςκιμάλιςεν. 

5654. canpác. 

562. λιταργοῦμεν. 

5663. xpncróv. 

664—865. ὡς καλόν. 
Tlavbaícia. 

565. μᾶζα. 

568. μετόρχιον. 


17* 


260 
Pacis] 

570. τρίαινα. 

574. παλαθαι. 

576. τρυγὸς τλυκείας. 

607. αὐτοδάξ. 

609—11. ἐξεφύεηεεν. 

628. διειρωνόξενοι. 

627. κράδη. 

628. κορώνεως. 

680---81. κυψέλη ἐξ- 
μέδιμνος. 

684. τίταρτα. 

686. ἀςθένεια. 

687. δικροῖς. 

640. Βραείδας, 

642. ὠχριῶκα. 

662. μιςτοπορπακιςτάτη. 
Ἰπόρπαξ gl. 8. 

666---67. ἀποχειροτονη- 
θῆναι. 

684. ἐπεγράφονυ. 

686—87. περιεζώςατο. 

697. Σιμωνίδης gl. 2. 

699. ῥιπός. Σαπρός. 

702—083. ὡρακιάκας. 

710—12. βληχωνία. 
Διὰ χρόνου. 

717. χόλικες. 

784. παράβαεις. 

784-- 86. ῥαβδοῦχοι. 

741. μάττοντας. 

745---46. εὐνδουλος. 

746. εἰεβαλεῖτε. 

746—47. ὑςτριχίς. 

754—56. Κύννα. 

758. λαμία. 

764. παῦρα. 

772. τρωτγαλίων. 

789. τυλιαύχενας. 

789—90. ςφυράδες. 

789—965. Καρκίνος. 

790. ἰννοί. Ndvoc. 

796—99. baud) nara. 

810— 16. Μελάνθιος. 
Μόρειμον. 

810. βατίε. 


Victor Coulon, 


811. τραιοςόβαι. 

815. xaraxpeuwyapévn. 

829. διθυραμβοδιδά- 
CxaAot. 

830. ἀναβολάς. 

836. "luv. 

888. biarpéxovrec. 

843. κατάκλυζε. 

864. εὐδαιμονέςτερος. 
Στρόβιλοι. 

865—66. ὄχημα. 

874. ἐπαίομεν. 

875—76. Βραυρών. 

893. βλαυτίοις. Adcava. 

896. rerpamobnbóv. 

916. λεπακςτή. 

923. χύτραις ἱδρυτέον. 

928. ὑηνεία gl. 3. 

930. 6t. 

935. ἀμνοὶ τοὺς τρόπους. 

939—41. xdv0' ὅς᾽ ἄν. 

942. βωμός. Oópacv. 

948--4δ. ςοβαρὰ αὔρα. 

940. μετάτροπος αὔρα. 

948. κανοῦν. 

951---ὅ2. χαιριδεῖς 

959. δαλίον. 

968. τίς τῇδε. 

981---8δ. παρακλίναςαι. 

991—92. κορκορυγας. 

998---9δ. 97---98. περι- 
κόμψους. Στωμύλος. 

996. χυλῷ. 

1001. πρῴ εξ]. 8. 

1011—14. μονῳδεῖν. 

1024. cxíZac. 

1026. φρύγανον. 

1027—81. τί τάρ με, 

1082. πιεζόμενος. Στιλ- 
βίδης. 

1088. τὴν τράπεζαν. 

1090—91. χύτραις ἱδρυ- 
τέον. 

1134. δανότατα. 

1144. ἄφενε. 


1149. επίνος. 

1164. φῖτυ. 

1165. φήληξ. Φηλύ- 
ματα. 

1184. ὁπός. 

13807---10. εμώχετε. 


Pluti vss. 


1. ἀργαλέον. 

6—7. δαίμων. 'Eu- 
vnuévot. 

9. θεςπιῳδεῖ. 

17. τρύ. 

20. πράγματα. 

28—29. fiv. 

31. εὐυκοφάντης. 

34. ἐκτετοξεῦςθαι. 

45. Euvieic. 

48. τῷ νῦν λόγῳ. 

61. εὐόρκου. 

68. ὄρνις. 

66. ὦ τάν gl. 2. 

77. ἧ. 

83. αὐτότατος. 

84. ΤΤατροκλῆς. 

94. ὁμολογῶ. 

96. ἤδη gl. 3. 

1083. ἀντιβόληεις. 

106. οὐκ ἔςτιν ἄλλοις. 

111. ἁπαξάπαντα. 

115. ὀφθαλμία. 

121. περινοςτοῦντας. 

184. ἀντικρύ. 

187. θύματα. 

144—145. χάριεν. 

149—51. πειρῶν. 

149---δ2. ἑταῖραι Κο- 
ρίνθιαι. 

159. μοχθηρία. Περι- 
πέττουςει. 

166. κναφεύς. 

168. παρατίλλεται. 

171. ἐκκληείαν. 

172. τί δαί: 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas : Indices. 


Pluti] 

174. παράειτος. Tidyu- 

quoc gl. 4. 
175. βελονοπώλης. 
176. Αγύρριος. 
150, Τιμόθεος gl. 4. 
184— 85. ἐπικαθίζηται. 
187. uà Δία. 
210. Λυγκέως. 
220. tóvnpoc gl. 2. 
223. ξυγγζέωργος. 
231—33. δικαίως. 
242—43. παραπλήξ. 
244. ἀκαρῆ. 
253. θύμος. 
255—956. ἐγκονεῖτε. 
263. ψυχροῦ piov. 
266. μαδῶντα. 
265—69. cupóv. 
271. ἀζήμιος. 
275—76. χοίνικες. 
278. Χαρώνειος θύρα. 
279. μόθων. 
287. Μίδας. 
290. θρεττανελό. 
293, βληχή. 
29£ κιναβρώντων αἰγῶν. 
235. ἀκράτεια. Ἀπεψωλη- 

μένοι. 
301. εφηκώδεις. 
303. ἀπαίδευτοι. 
307—08. φιληδίας. 
318. μινθύςομεν. 
314— 15. ᾿Αρίςτυλλος. 
321. pacudpevoc. 
322— 23. χαίρειν gl. 8. 
324— 25. cuvreraTuévuc. 
323, βλέπειν γάρ. 
329—30. τριώβολον. 
369. «pute. 
369—70. οὐκ οἶδ᾽. 
379. ἐπιβύεας. 
394- 85. biolcetv. 
387—898. ἀπαρτί. 
101. vd. 
404. οὐκ ἐτός. 


407. ἰατρός. 

415—16. θερμόν. 

423. τρατῳδία. 

427. λέκιθοε. 

431. βάραθρον. 

435. καπηλίς. 

486. κοτύλη. 

442—43. ἐξωλέςτερον. 

445. παραπολύ gl. 1 et 2. 

401. ἐνέχυρον. 

453. τρόπαια. 

476. κύφωνες. Τύμπανα. 

480---81. τίμημα. 

483. ἱκανός. 

492—983. βούλευμα. 

517. ληρεῖς. 

521. ἔμπορος. 

526. τρίψεις.᾽ Ec κεφαλήν 
(οι. 

427. καταδαρθάνειν. 

528. δαπίδας. 

. «τακτοῖς. 

. βαπτα. 

. φῶδον. 

537. κώνωψ. 

D42. προςκεφάλαιον. 

545. θρᾶνος. 

545—416. μάκτρα. 4 

548. ὑπεκρούςω. 

549— 50. πενία. Πτωχεία. 

555—856. μακαρίτας. 

560. ἀςέλτεια. 

566. κλέπτης. 

571. βαςκανία. 

572. κομήςῃς. 

575. πτερυγίζειν. 

δ81. λήμη. Κρονικαῖς. 

586. κοτίνου. 

595—97. Ἑκάτην. Πλου- 
τεῖν. 

600. οὐ γὰρ πείεεις. 

616. λιπαρός. 

619. ᾿Ηπίτριπτος. 

627. Onctioiciv. Με- 
μυςτιλημένοι. 


261 


635. ἐξωμμάτωται. 
637. λέγεις pot. 

638. χαίρειν gl. 8. 
639. TTobaAeípioc. 

646. ευλλήβδην. 
649—50. πράγματα. 
659. ἧμεν. 

660—62. κατεκλίνομεν. 
663. παρεκαττύετο. 
665—66. Νεοκλείδου. 
673—74. à0dpa. 

675. ἀφερπύςαι. 

677. φθοῖς. 

681. ἀτίζων. 

708. λιβανωτός. 

764. cuxvaic. 

759. éuBdc. 

763. θύλακος. 
768—699. καταχύεματα. 
778. Κέκροψ. 

796. φόρτος. 

801. icydc. 

804---Οὔ. ἐπειςπέπαικεν. 
807. curn. 

808. ἀνθοεςμίας. 

811. λήκυθον. 
812—183. ótic. 

815. ἵπνια. 

816. ἄρτια. Στατήρ gl. 2. 
817. ἀπεψηεάμην. 


. 817—18. ἀποψώμενον. 


Σκοροδίοις. 
819. βουθυτεῖ. 
889. αὐχμεῖςε. 
858. οὑτοςί. ἸΤολυφόρῳψ. 
862. κόμμα. TTovnpoic. 
874. βουλιμιᾷ. 
875—76. ἐπὶ τροχοῦ. 
Τροχιςθεῖςα. Τροχός. 
888---84. οὐδὲν προτιμῶ. 
885. ἀλλ᾽ οὐκ ἔνεςτι. 
895. b 0. 
904. ἔμπορός εἰμι. 
Σκῆψις. 
907. δημοείων. 


262 
Pluti] 
908. ἰδιῶται. 
912. κέπφος. 
916—17. ἄρχειν. 'EE- 
enírnbec. 
922. προβατίου. 
923. διατριβή. 
924. μάθημα. 
924—25. μεταμαθεῖν. 


Βάττου cíAgtov gl. 2. 


930. 
943. 
958. 
963. 
972. 
973. 
981. 
984. 
989. 
991. 


μεθ’ ἡμέραν. 
προςπατταλεύςω. 


ὡρικῶς. 

ἀλλ᾽ οὐ λαχοῦς.. 

δειλάκρα. 

ἐκνομίως. 

ἀγοράζειν. 

μιεητία. 

μεμνῆτο. 

997. ὑπειπούεῃς. 

999. ἄμητα. 

1004—05. φακαί. 

1010—11. νιτάριον. 

1020. ὄζω. 

1021. ἐνέχεις. Odcioc 
οἶνος. 

1023—24. «καιός. 

1037. τηλία. 

1049. ἀκόλαςτος. 

1050. πόντος. 

1052. ἃ à. 

1053—54. εἰρεειώνη. 


1056. παιδιά gl. 2 et 8. 


1060—61. πλυνός. 
1082—83. διεςπλεκω- 
μένῃ. 
1084---8δ. ἐπειδὴ τὸν 
οἶνον. 
1086—87. τρύτοιπος. 
1087. ὃ τρύτοιπος. 
1098. ἐπίττουν. 
1096. λεπάς. 
1098—99. xXAavaQ. 
1110. à γλῶττα. 
1118. ἧττον. 


προςεύξῃ τὸν θεόν. 


Victor Coulon, 


1119. cuopoveic. 

1121. οἰνοῦττα. 

1123, ἀναβάδην. 

1126. πέττονςα. TTe- 
πεμμένου. 

1127. ποθείε. 

1128. xu. 

1129 ἀεκόὀςΚτηςειφῶντος. 

1182. κύλιξ ῥοπαλωτή. 
Κεκραμένη «πονδή. 
Οἴμοι κύλικος. 

1186---87. νεανικόν. 

1142. ναςτόν. 

1146. φυλάρχης. 

1153. ςτροφαῖον. 

1164. ἐπώνυμον. 

1166—67. οὐκ ἐτός. 

1184. πλεῖν. 

1185. νομιζόμενα. 

1204—05. τραῦςε. 


Ranarum vss. 


4. πάνυ vdp. 

8. ἀνάφορον. 

11. ἐξεμεῖν. Μέλλω. 

12—15. Λύκις. 

17—98. πλεῖν. 

21---24. ὄχημα. Ὕβριεεν. 

83. οἴμοι. 

35. κατάβα. 

38— 39. κενταυρικῶς. 

45 —46. κροκωτός. Οὐχ 
οἷός τ᾽ εἰμ᾽. 

47. ῥόπαλα. 

48. ἐπεβάτευον. TToi γῆς. 

49—50. ἐξηγρόμην. 

δδ. Μόλων. 

δ7. ἀππαπαῖ. 

48. οὐ γὰρ ἀλλά. 

60---61. οὐκ ἔχω φράκαι. 

79. διακωδωνίεω. 

83—85. ᾿Αγάθων. 

86. ἄξεετος. 

89-- 90. πλεῖν. 


92. ἐπιφυλλίδα. Στυ- 
μύλος. 

98. χελιδόνων μουκεῖα. 

96. 98— 102. παρακεκιν- 
δυνευμένον. 

100. χρόνου πόδα. 

103. cé δὲ ταῦτ΄. Apc 
cxeia. 

105. μὴ τὸν ἐμόν. 

107. δεῖπνον. 

121. κάλως. Θρανίον. 
ΤἸΤνιγηρά. 

128. βαδιςτικοῦ. 

129. Κεραμεικός gl. 3. 

188. εἶναι. 

184. θρῖα. 

137—38. üguccoc. 

139——40. τυννουτονί. 

141. 38. 39. 40. φεῦ. 

141. ὀβολοῦ. 

145—46. «κῶρ ἀείνων. 

146. κειμένους. 

149. ἡλόηςεν. 

153. πυρρίχῃη. 

175. ἵνα gl. 2. 

180. dom. 

185. ἀνάπαυλαν. 
185— 86. τίς eic ἀνα- 
παύλας. Χάρων. 

188. ποῦ εχήετειν. 

189. coü τ᾽ εἵνεκα. 

194. αὐαίνεται. 

204. ἄπειρος. 

209. βρεκεκέξ. 

212. ξύναυλον. 

217. κραιπαλαίκωμος. 

380. κεροβάτης. 

286. φλύκταινα. 

240. φιλῳδὸν τένος. 

243—45. φλέω. 

247. 48. 50. αἰόλαν. 

249. πομφολυτγοπα- 
φλάεςμαειν. 

268. πάντως. 

270. ναῦλος. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 363 


Ranarum] 
280—81. ἠλαζονεύετο. 


281. 


μάχιμος. 


288—94. ἔμπουκςα. 
303—05. ᾿Ητέλοχος. 


308. 
320. 


ὑπερεπυρρίαςεν. 
ἴακχος. 


326—27. θίαςος. 
354—565. ἐξίεταεθαι. 
356---ὅ7. ταυροφάγον. 


308. 
359. 
362. 
363. 
964. 
366. 
370. 
105. 
106. 
418. 


βωμολόχος gl. 2. 
εὔκολος. 
ἀπόρρητα. 
Oupuxiuv. 
ἀεκώματα. 
κατατιλᾷ. 
ἐξίςταςθαι. 
εὐτέλεια. 

βάκος. 

ἑπτέτης. 


118—19. δημαγωτγεῖ. 


415—21. φραςτῆρες 
gl. 2. 


427. 


&vagAacpóv. 


428—830. ἱππόπορνε. 


434. 
100. 


μηδὲν μακρᾶν. 
μυςτήρια. 


£54—59. ἰδιῶται. 
470----78. τοία Στυγός. 


470. 
12. 
11. 

4*2. 

489. 

490. 

494, 

49». 

901. 


Στυγός. 
περίδρομος. 


Γοργόνες. Τίθραςος. 


«πογτιά. 
ὀςεφραντικόν. 
ἀπεψηεςάμην. 

ἴθι. Ληματιᾷς. 

οὐ γὰρ ἀλλα. 

ἐν Κλάρῳ. Μαςτι- 


γίας ἐκ Μελίτης. 


505 


206. 
511. 


512 


ἐρεικτόν. 
ἀπηνθράκιζεν. 
κολλάβους. 
κῴνον. 

ληρεῖς ἔχων. 


51δ--- 16. ἡβυλλιῶςαι. 


518. 


εἰεήρετο. 


ὅ19---20. αὐτὸς gl. 8. 

526—27. οὐ δήπου. 

534— 38. ταῦτα πρὸς 
ἀνδρός. 

538—41. δεξιός gl. 8. 
Μαλθακύτερον. 

δ42. ἀμίδα. 

553. ἀνάβραεςτα. 

554, ἀνημιωβολιαῖα. 

558. τάριχος. 

δ62. ἐμυκᾶτο. 

566. κατήλιφα. 

568, τοῦτο ποιήςας. 

578. ἐκπηνιεῖται. 

5680. 585. οἶδ᾽ οἶδα. 

488. τλάμων. 

602---Ο8. λῆμα. 

604. δεῖν. 

610. δεινά. 

614. ἄξιος λαβεῖν. 

616—22. βαςανίζειν. 

618—22. κλιμακίζειν. 

619. ὕςτριξ. 

644. ὑποκινήςαντα. 


647. πταρμός. "Επταρον. 


649. ἰαττατατταταττα- 
ταττατατταταί. 

650—51. Διόμεια. 

654. κρόμμνα ἐεθίειν. 


678—80. φιλοτιμότεραι. 
681. χελιδόνων pouceia. 


684. ἐπίκλαυτον. 


684— 85. ἴἵςκαι ψῆφοι gl. 3. 


"Qc ἀπόλοιτο. 
689. παλαίεμαειν. 
Φρυνίχου πάλαιεμα. 
704. καὶ ταῦτ᾽. Κῦμα. 
706. οἰμωγή. 
708—12. Κλειγένης. 
Κυκηςειτέφρου. 
712. Κιμωλία. 
716. ἄνευ ξύλου. 
725—26. χαλκίοιςι. 
780. προκςελοῦμεν. 
ἸΤυρρίαις. 


731—33. πονηροῖς. . 
Φαρμακός. 

786. ἄξιον gl. 2. ᾿Απὸ 
καλοῦ. Κἄν τι. 

745. ἐπόπται. Ἐπο- 
πτεύειν. 

747. τονθορύζξει. 

750. ὁμόγνιος. 

781. ἀνεβόηςεν. Οὐραάνιόν 
Y' ὅςον. 

791---94. ἔφεδρος. 

798. μειαγωγεῖν. 

. πλαίεια. 

. ταυρηδόν. 

807. ευνέβαινεν. 

814. ἐριβρεμέτας. 

819. ςκινδάλαμοι. 

819—20. ςεμιλεύματα. 

892. αὐτοκόμου. 

824. γομφοπαγή. Tlwa- 
xnbóv. 

825. *nYeveic gl. 2. 

826. λίεπη. 

833—34. ἀποεημνύνει. 

836—39. ἀγριοποιόν. 

839. ἀπεριλάλητον. Κομ- 
ποφακελορρήμονα. 

840. ἄληθες. 

841. «τωμυλιοευλ- 
λεκτάδη. 

842. ῥακιοςυρραπτάδη. 

843—44. θερμός. 

845—46. χωλός. 

847—48. τυφών gl. 2. 

852. χαλάζαι. 

854—55. κεφαλαίψ. 

886---ὅ8. πραόνως. 

856—59. εὑ δὲ μή. 

859. πρῖνος. 

878. crpefAoc. 

888—90. καλῶς gl. 2. 

892. crpogtrE. 

897. δαῖαν ὁδόν. 

898—904. λῆμα. 

901. κατερρινημένοις. 


204 

Ranarum] 

924. βόεια. 

926. ἄγνωτα. 

935. κολοκτρυών. 

937. ἅπερ có. 

940. oiboücav. 

941—143. (cyava. TIn- 
cdvn. 

944. μονῳδεῖν. 

952—53. d) xdv. 

958. καχυποτοπεῖςθαι. 

961. οὐκ ἐκομπολάκουν. 

962. ἀπὸ τοῦ φρονεῖν. 

962---ὁϑικκοοωνοφαλαρο- 
πώλους. 

964—65. γνώςῃ δέ. Μεγ- 
αίνετος. | 

965. Φορμίειος gl. 2. 

966. ςαλπιγτολογχυ- 
πηνάδαι. Σαρκαςμο- 
πιτυοκάμπται. 

967. κομψόν. 

968. 970. Θραμένης. 

981—588. αἴ κε πάθοι, 
Μικροπρεπείας 
ῥήματα. 

989—91. ἀβελτερώτατος. 
Βουταλίων. Μωροί. 

994—95. μή ὦ ὁ θυμός. 

998. 1000. ἱςτίοις. 

998— 1003. λεῖον. 

1014. διαδραειπολίτας. 

1017. θυμὸς ἑπταβόειος. 

1056—57. Λυκαβηττός. 

1068. ἀνθρωπείως. 

1067—68, χιτών. 

1068. τοὖψον. 

1073. putari. 

1074. θαλαμακεῖς. 

1075. μινθῶςαι. 

1083— 84, ἀνεμεςτώθη. 

1089-—90. ἐπαφαυάνθην. 

1106. ἐπίττουν. 

1114. δεξιούς. 

1150. àvOocpyíac. 

1163—65. ἥκω gl. 9. 


Vietor Coulon, 


1168. πιθών. 

1178—79. «τοιβήν. 

1180. οὐ τΤὰρ yoücrív. 

1196. ἐςτρατήτηςε. 
"Epacivdbnc. 

1198—1200. κνέφει. 
Ληκύθιον. 

1211— 12. καθαπτός. 

1217---19. οὐκ Écriv cric. 

1220. ὑφέεθαι. 

1227. ἀποπρίω. 

1247. cükov αἰτεῖς. 

1264. διαύλειον. 

1265. in. 

1279—80. βουβωνιῶ. 

1281. crdagov. 

1297. inovioctpógov. 
“Ιμαῖον. 

1298. ἐτὼ μέν. 

1802. Μέλητος. Σκολιαά. 

1314— 15. φάλαγξ gl. 2. 

1314. εἰειειειειει. 

1315. πηνίεματα. 

1320— 21. γάνος. 

1327. δωδεκαμήχανον. 

1331—32. κελαινοφαής. 

1360. xuvícxac. 

1369. ruporwAncu. 

1371— 72. νεοχμός. 

1374. μὰ τόν. 

1878. πλαςτιτξ. 

1880. κοκκύςω. 

1383. βούνομοι. 

1886---88. ἐριοπωλικῶς. 

1892, Θανατῶν. Μό- 
voc 8ed)v. ΤΤάγκοινος. 

1402. βρῖθος. 

1406. ἄραιτο. 

1412— 13. 5v ἔχθρας. 

1425. 27—29. Σίφνιοι. 

1431—34. οὐ χρή. Σκύ- 
μνος. 

1437—38. Λεώκριτος. 

1448— 52. ςαφέςτερον. 

1445. ἀμάθητος. 


1451—53. Kngicoqüv. 
1463—65. τὴν τῆν. 
1463—66. ΤΤερικλῆς gl.3. 
1477—78. τίς δ᾽ οἶδεν. 
1497. διεςκκαριφηςάμεθα. 
Σκαριφιεμοῖς. 
1δ04---οδὅ. ΤΙλούτων. 
1511— 14. ευμποδίςας 
1513. Ἀδείμαντος. 


Thesmophoriazu- 
sarum vss. 


2. ἀλοῶ. 

36. πτήςςει. 
40—42. Oiacoc. 
43—45. ἐχέτω. 
45. 48. ἐποποῖ. 
52— 57. δρύοχοι. 
53—54. 56.57. λαικαςτής. 
δῦ. ἀντονομάζξει. 
74. κηδεςτής. 

98. κομψόν. 
93—94. τεχνάζειν. 
94. πυραμοῦς. 
100. μύρμηξ. 


. 105— 06. ςεβίεαι. 


125. &pcevi. 

129. parepigraphe 
ὀλολύζει ὁ γέρων. 

130—832. Γενετυλλίς. 

181. κατεγλωττιςμένον. 

181---8 2. μανδαλωτόν. 

186---40. βάρβιτον. 

141---42. πέος. 

142. Λακωνικαί. 

146—47. ἄλγηςις. 

159---60. ἀτρεία. 

162—63. ἐμιτρώςατο. 
᾿Εχύμικαν. 

173. βαύζων. 

177---78. οἷος 6]. 3. 

177—80. «οὔ. 

179. κοινολοτία. 

191. ἐξυρημένος. 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. . 


Thesmophoriazusarum] 
195—97. ὑφέξειν. 
198—201. texvdcuaa. 
215—16. ἀφανανθή- 

couat. 
223. 231. ἐποποῖ. 
227. ἡμίκραιρα. 
232. ψιλός. 
2359. Κλειςθένην ὁρῶ. 
237. δελφάκιον. 
245. ἀεβόλη. Αποπεπόνη- 
κας. 
240. τράμις. 
954. πόςθιον. 
297—58. περίθετος. 
261. ἔγκυκλον. Κλινίς. 
263. χαλαρά. 
272. παρακεκινδυνευμέ- 
γον. 
274. ἄρδην. 
277—78. cnyeiov. 
235. εὐφημία Écru. 
300. κουροτρόφος. 
322— 24. oicrpoc. 
341. ἐνετρύλλιςε. 
347—148. yoóc. 
363—64. ἀπόρρητα. 
369— 71. Tapacrareiv. 
378--- 74. émcrdmc. 
377—78. χρηματίζειν. 
3^0. περίθου. 
353—84. φιλοτιμία. 
3*5. ἐπιςμῇ. 
ὅ90---91. ἔμβραχυ. 
δ90---94, οἰνοπίπας. 
395. 96. ixpía. 
4121—27. xaxon8écrara. 
427. θριπηδέετατον. 
125—29. κυρκανᾶν. 
436—838. ἐβάςταςεν. 
149. τέως. 
157-——58. ευνθηματι- 
aíouc. 
459—61. λῆμα. 
473—74. τί ταῦτα. 
451. Exvuev. 


486. cpdxov. 

493—94. ληκὠύμεθα. 

509. htpov. 

514— 16. λέων gl. 4. 
TTócOiov. 

516. κύτταρος. 

627—830. ἀλλ᾽ ἅπαν. 

ὅ81---82. ἀλλ᾽ οὐ γάρ. 

557. εἰφωνίζειν. 

560. κατεςπόδηςε. 

δ67. ἐκποκιῶ. 

572—78. δμοῦ. 

δ74. ξυγγενεῖς. 

δ76. προξενῶ. 

601—02. πρόξενος. 

616. ς«τραγγουριῶ. 

680---81. προπίνει. 

647— 48. ᾿Ιςθμός. 

710—183. ἥκεις. 

730—31 Κρητικόν. 

735. 737. θερμόταται. 

747. Διονύεια. 

769—71. 72—75. ΤΤαλα- 
μήδης. 

770----71. πλάτη. 

777. πορίμῳ. 

778—79. cyíAn. 

834. Στήνια. 

852. κοικύλλεις. 

857. μελανοευρμαῖον 
λεύν. 

868. γυναίκιεις. 

868. τί οὖν. 

869. αἰκάλλει. 

870. weOcov. 

902. ἀνταυγεῖς. 

910. ipn. 

926. ἢν ἐμπνέω. 

928. αὕτη μέν. Μή- 
ρινθος. 

935. ἱςτιορράφος. 

946. ἐποποῖ. 

948. ἀνέχομαι. 

986. τορεύει. 

1059. ἠχὼ λόγων. 


265 


1066—68. ἵππευμα. 
1175. τερηδών. 
1214. διέβαλεν. 
1217. πηκτίς. 


Vesparum vss. 


80. αὕτη Ye. 

88. ἡλιαςτής. Φιληλια- 
«τής. 

185. φρναγμοςεμνάκους. 

148. κάπνη. 

147. τηλία. 

101. Καπνίας οἶνος. 

155. βαλαναάγρα. 

192. παράβολος. 

208—09. ἐποποῖ. Σοῦ. 

209—10. εκιώνην. 

218. ςτίλη. 

282. Χαρινάδης. 

283b. ἐποποῖ. 

238. ὅλμος. 

832. χοιρίναι. 

849. κιττῶντες. Χοιρίναι. 

886. δρύφακτοι. 

429. χελώνας. 

453—595. ἵν' εἰδῇς. 

468---7γ0. εὐτράπελον. 

474—76. ἄκουρον. 
Micóbnuoc. 

496. γήτεια. 

497—898. τήτειον. 

503—07. εἰ καὶ vOv. 
᾿Ορθοφοιτοευκοφαν- 
τοδικοταλαιπώρων. 

δ07. ξυνωμότης. 

δ10---11. οὐδὲ χαίρω. 

δ80. ἐπίχειρα. 

δ88. ἐπίκληρος. 

607. 609. ἐκκαλαμᾶται. 
ΤἸαππίζω. 

610. φυςτὴ μᾶζα. 

618. βρωμᾶςθαι. 

655. παππίδιον. 

656. φαύλως πάνυ. 


266 
Vesparum)] 
659 —60. πρυτανεῖα. 
668. περιπεφθείς. 
672. ἀργελόφους. 
673—74. fjcOnvra:. 
Λαγαριζόμενον. 
Τραγαλίζοντα. 
676. ὕρχας. 
695. κωλακρέται. Xac- 
uq. 
697—99. χρήματα. 
709—11. πυρίνῳ cítu. 
712. ἐλαολόγοι. 
713—14. νάρκη. 
722—24. κολάκρετον. 
741—492. npocécOat. 
757. cxiepd. 
763. τοῦθ᾽ Ἅιδης. 
784. ἀνὰ τοί με. 
788. ε«κώπτης. 
792. ἐνέκαψα. 
794— 95. ἀλεκτρυόνα. 
807—08. αὑτηί. 
809—10. 807— 08. ἀμί- 
ba. 
809—10. «τραγτουρία. 
828. tpockaücaca. 
837. ἵπνια. 
880—582. φεύγοντας. 
883—984. ἀκαλήφη. 
900—01. κλέπτον. 
903. ἐποποῖ. 
911. κατεεικέλιζε. 
923—25. cxipov. 
946—48. γνάθους. 
1026. παιδικά gl. 2. 
1034. χαράδρα. 


Victor Coulon, 


1035. λαμία. ΤΙριυκτός. 
Κάμηλος. 

1064—70. κύκνος. 

1067—70. κίκιννος. 

1080. ἀνθρήνη. 

1081---82. θυμὸν ὀξί- 
νην. 

1082. ὀξίνην. 

1088. χελύνη. 

1103.' ἐμφερέετατος. 

1111. κύτταρος. 

1187. καυνάκης. 

1144. κρόκη. 

1173. ςαυλοπρωκτιᾶν. 

1206. βούπαις. 

1206—07. Φάυλλος. 

1218. χὑτλα. 

121δ. ὀροφή. 

1259. αἶνος gl. 2. 

1264. ἰςεχέτω. 

1267—74. ᾿Αμυνίας. 

1275—76. μάκαρι. 


1276—78. κιθαραοιδότα- 


TOC. 


1280—83. θυμοςοφικώ- 


τατος. 
1288. πορνεῖα. 
1288--- 89. μέλλον. 
1288 ---90. «κομμάτιον. 
1290. ἐπιθήκικςα. 
1292—94. ἰώ gl. 8. 
1294—95. «ςτέτει. 
1294. xatnpéwacee. 

Νουβυεςτικόν. 
1296. ςτιζόμενος. 
1297— 98. παῖ. 


1300—05. παροινικύ- 
τατος. 

1305—06. ἐνήλατο. Ka- 
χρύων. 

1807. νεανικῶς. 

1309. τρυγός. 

1810. κλητήρ. 

1811—12. πάρνοψ. 

1315. διαμυλλαίνῃ. 

1317. κομψευριπικῶς. 

1818. κωμῳδολοιχῶν. 

1848---49. φιαλεῖς. 

1356—57. κυμινοπριςτο- 
καρδαμόγλυφον. 

1864. χοιρόθλιψ. 


1864—65. copóc. rupe - 


bavóc. Tugebavóc 
1366—67. ἐξ ὄξους. 
1867. ὡς ἡδέως 
1870----71. ταῦτα ληρεῖς 
13738— 75. δαῖς gl. 2. 
1401—05. Αἴςωπος gl. 3. 
Μεθύςη κύων. 
1406—08. κλητῆρα. 
1410. Λάςος. 
1418. θαψίνῃ. 
1414. ᾿Ἰνοῖ. 
1429. τρίβων. 
1435— 40. énibecyoc. 
1457 —61. ἀπόςτηθι. 
1474—77. εἰεκεκύκληκεν. 
1476—79. διὰ πολλοῦ. 
1478—79. Θέςπις gl. X. 
Οὐδὲν ἧττον. 
1480—81. κρονικώτερα. 
1517. βέμβηξ. 


11. Glossae, quas Suidas ex veteribus lexicis haustas, non suo ex 
exemplo Aristophaneo protulit : 


Acharnensium vss. 


22. cxyoiviov (Hes. Phot. 


5. v.). 


A. 483, 10; Zon. p- 
235). 


11. ἀνεῖπεν (B. 4.396,17; 80. «κορδινᾶςθαι (Phot. 181. ἀτέραμνον (B. À. 


Phot. s. v.). 


8. V.; Zon. p. 1658). 


459, 3). 


12. éceicé μου (B. A. 41, 65—66.«épew(Phot.s.v.). 265. νυκτιλόχοι (Hes 


19). 


81—84. ἀποπάτημα (B. 


Phot. s. v.). 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 


Acharnensium] 

309. ἄγαν ἐγκεῖςθαι (B. 
Α. 334, 32; Phot. 

s. v.). 

380. καταγλωττίζειν 
(Hes. Phot. s. v.). 

398, ἐπύλλια ξυλλέγω 
(Zon. p. 818). 

459. ἀποκεκρουςμένον 
(B. A. 429, 7; Zon. 
p. 264). 

478, cxdvbi£ (Hes. Phot. 
s. v.). 

488. ἄγαμαικαρδίας(Ζοῃ. 
p. 34). 

191. ἀναίεχυντος (Par- 
oem. Gr. II p. 283, 
Apost. II 79). 

921. xóvbpoc (Hes. s. v. 

χόνδροι ἁλῶν). 

381. ἰλιγγιᾷ (Phot. s. v. ; 
Zon. p. 1106). 

605, ἀμηγέπη (B. A. 887, 
16; Phot. s. v.). 

657. ὑποτείνων (Phot. 
8. V.). 

639—62. παλαμάᾶεθαι 
(Phot. s. v.). 

65^. Τιθωνοῦ γῆρας 
(Phot. s. v.; Paroem. 
Gr. I p. 166, Zenob. 
VI 18 et II p. 676, 
Apost. XVI 57). 

9€07. ἀλιτρία (B. Α. 377, 
6; Phot. s. v.) 

979—81. πάροινος (Hes. 
Phot. s. v.; Zon. p. 
1504). 

1007. ἀναπείρατε (Zon. 
p. 204). 

1008—10. ζηλῶ (Hes. 
Phot. s. v.). 

1024. ἀμπεχόμενος (B. 
A.388, 2; Phot. s. v.). 

1041. «τάθευε (Phot. s. v. 
cra8e0cai). 


1056. νυμφεύτρια (Hes. 
Phot. s. v.). 

1166. 'Opécrnc gl. 1. 
(Phot. s. v.). 

1188. καταςπέρχων 
(Phot. s. v.). 

1205. ἰώ (Zon. p. 1140). 

1219. cxotobiviQ. (Hes. 
Phot. s. v.). 


Avium vss. 


11. ᾿Εξηκεςτίδης (Par- 
oem. Gr. lI p. 408, 
Apost. VII 55 et XIII 
15). 

132. πρῴ gl. 2. (Cram. 
Anecd. II p. 463). 
186. λιμῷ Μηλίῳ (Hes. 
Phot. s. v.; Paroem. 
Gr. I p. 113, Zenob. 

IV 94). 

364. δύγχος (Phot. s. v.). 

468—64. κατὰ χειρός 
(Phot. s. v.). 

465—66, λαρινοὶ βόες 
(Phot. s. v.). 

471. ἀμάθητος. ἸΤατῆ- 
«αι (Paroem. Gr. II 
p. 766, Mant. Provv. 
II 54 et II p. 415, 
Apost. VII 74). 

498. ἀποβλίςαι (Β. A. 426, 
16; Hes. s. v). 

026. ὀρνιθευτής (Har- 
pocr. s. v.). 

553. πορφυρίων (Hes. 
5. v.). 

609. AaxépuCa (Hes. Phot. 
8. v.). 

629. érauxoüc (Zon. p. 
819). 

695. ὑπηνέμια gl. 1. 
(Paroem. Gr. I p. 375, 
Gregor. Cypr. lI] 91 


261 


et 11 p. 708, Apost. 
XVII 67). 

768. ἐκπερδικίεαι (Hes. 
8. V.; Paroem. Gr. Il 
p. 27, Diogen. II 57; 
Zon. p. 672). 

1106. γλαῦξ ἵπταται 
(Paroem. Gr.I p. 390, 
Append. 1 75 et Il 
p. 153, Macar. III 2). 

1247. μέλαθρα (Phot. gl. 
Hom. s. v.; Zon. p. 
1347). 

1298. ἥκει (B. A. 1379; 
Zon. p. 983). 

1354. πελαργικοὶ νόμοι 
(Hes. Phot. s. v.). 
1362. ὑποθήςομαι (Hes. 

Ss. v.; Zon. p. 1788). 

1558—55. ψυχαγωγεῖ 
(Hes. Phot. s. v.). 

1593. vé pu ata(Phot.s.v.). 

1604. γάςτρις (B. A. 230, 
16; Hes. s. v. γά- 
ctpibec ; Zon. p. 417). 

1656. νοθεῖα (Harpocr. 
S. v.). 

1695. ἐγγλωττογάςτωρ 
(Hes. s. v. ἐγγλωττο- 
Ydcropec; Zon. p.596). 

1717. διαψαίρουςι (Hes. 
s. v.; E. M. 271, 55; 
Zon. p. 530). 


Eocclesiazusarum vss. 


80. ἐνημμένος (Zon. p. 
741). 

154. Adxxoc (Phot. s. v.). 

178—75. μετά (Phot. gl. 
Hom. s. v.). 

181—82. ἑκάςτοτε (Zon. 
p. 680). 

215— 16. βάπτουει (Zon. 
p. 378). 


268 
Ecclesiazusarum) 

290. θεςμοθέται (Har- 
pocr. s. v.). 

296—97. cóufoAov (Phot. 
5. v.). 

411—12. δημοτικά (Hes. 
S. V.; Zon. p. 502). 

464. ἀςτενακτί (Zon. p. 
828). 

547. ἐκτεύς (Zon. p. 658). 

634. δευτεριάζειν (Zon. 
p. 491). 

650. ἐπεπόνθη (Phot. 
8. V. ἑωράκη). 

652. δεκάπους cad (Par- 
oem. Gr. II p. 360, 
Apost. V 92). 

676. ἀνδρῶνα (B. A. 
398, 32; Phot. s. v.). 

895—97. πέπειρον (Hes. 
Phot. s. v.). 

955. δονεῖται (Hes. s. v. 
bovei). 

956. ἀτοπίας (B. A. 460, 
8). Διακκαιόμενος 
(E. M. 267, 14). 

1030. ὀρίγανος (E. M. 
630, 47). 


Equitum vss. 


1. ἰατταταιάξ (Zon. p. 
1083). 

105. évxdva£ov (Hes. s. 
v.; Zon. p. 606). 
181. ἐξ ἀγορᾶς (Zon. p. 

758). 
185. μῶν (Phot. s. v.). 
247—48. παίει (Hes. 
Phot. s. v.; Bachm. 
Anecd. I p. 325). 
297—98. ἀτοραῖος νοῦς 
(Bachm. Anecd. II p. 
375 s. v. ἀγόραιορ).. 
312. ἀνακεκὠφηκας(Ζοῃ. 
p. 199). 


Victor Coulon, 


356. ἤνυςτρον (Phot. s. 
v.; Zon. p. 996). 
359—860. προείεται (Hes. 

s. v.). 

422. ἀκαλήφη gl. 2 (B. 
A. 370, 18; Zon. p. 
102; Phot. s. v., ubi 
vide Reitzenstei- 
nium). 

445—406. ἀλιτήριος (Zon. 
pP. 120; Phot. s. v., 
ubi vide Reitzen- 
steinium). 

546. ῥόθιον (Phot. s. v.; 
Zon. p. 1620). 

553. ávbdve (B."A. 398, 
23; Hes. Phot. s. v.). 

596—97. διενέγκαντες. 
Ξυνδιήνεγκαν 
(Bachm. Anecd. I p. 
197; Zon. p. 545). 

606. πόα (Phot. s. v). 

625. ἱέμην (Zon. p. 1094). 

634. ἣν δ᾽ ἐγώ (Zon. p. 
997). 

720. 19. 21. πρωκτὸς 
λουτροῦ (Hes. Phot. 
S. V.; Paroem. Gr. I 
P. 447, Append. IV 61 
et II p. 46, Diogen. 
ΠῚ 58). 

837. ζηλῶ (Hes. Phot. 
8. V.). 

924. ἱπούμενος (Bachm. 
Anecd. I p. 263; Hes. 
Phot. s. v.; Zon. p. 
1118). 

964. ψωλὸν TevécOat 


(Phot. s. v.; Paroem. 


Gr. I p. 466, Append. 
V 41). 

989—91. Δωριςτί (Zon. 
p.592). Τὴν bupicrí, 
cuius fons est gl. 
Δωριςτί. 


1013. ἀετὸς ἐν νεφέλαις. 
Αἰετὸς ἐν veg. (Par- 
oem. Gr. I p. 45. Ze- 
nob. Il 50). 

1094. ἀρίβαλλος (B. A. 
444, 23). 

1115—20. εὐπαράτγωτος 
(Zon. p. 901). 

1119—20. παρὼν (Par- 
oem. Gr. II p. 201, 
Macar. VH 2 et II p. 
766, Mant. Prorv. 
H 53). 

1191—24. νοῦς οὐκ ἔνι 
(Hes. s. v. νοῦς οὐ 
παρὰ Kevr). ᾿Ηλιθιά- 
ζω (Zon. p. 988). 

1153—57. tpíraAa (Poll. 
I 72). 

1244. λεπτή ric (Paroem. 
Gr. II p. 501, Apost 
X 55). 

1307— 08. τερηδών (Hes. 
Phot. s. v.). 

1855. αἰεχύνομαι (Zon. 
p. 95). 

1368. λίεποι (Phot. s. v. 
λίεπαν). 


Lysistratae vss. 


387. οὐκ émyAurthcouan 
(Hes. Phot. s. v.; Par- 
oem. Gr. I p. 287, 
Diogen. VII 3). 

89. βλήχων (Hes. s. v. 
158. ἐκδεδαρμένον (Par- 
oem. Gr. I p. 362. 
Gregor. Cypr. II 4e! 
II p. 888, Apost. VI8?). 

360—861. βούπαλος (Hes. 
8. vV.). 

412—13. mda) τέχνῃ 
(Phot. s. v.). 

474. μηδὲ κάρφος (Par- 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 


Lysistratae] 
oem. Gr. I p. 280, 
Diogen. VI 67). 

485. xexubuvicuévoc 
(Phot. s. v.; Zon. p. 
1194). 

543—48. Evi (Hes. s. v.; 
Zon. p. 748). 

632. ἐν μύρτου (Paroem. 
Gr. II p. 401, Apost. 
VII 26). 

685. Bucrpeiv (E. M. 218, 
38; Hes. s. v.; Zon. 
p. 415). 

690. ἀετὸν κἀνθαρος(Ηε68. 
s. v. ; Paroem. Gr. I p. 
6. Zenob. 1 20; Il p. 
138, Macar.136 ; II p. 
745, Mant. Provv.12). 

704—065. ψηφοφορία 
(Hes. s. v.). 

737. ἄλοπον (B. A. 379, 
18 ; E. M. 70,38 ; Hes. 
Phot. s. v.). 

742—43. 6cov χωρίον 
(Phot. s. v.). 

*11. ᾿Εριννύων ἀπορ- 
ρώῴώξ (Paroem. Gr. II 
p. 296, Apost. III38). 

841. ὑπέχει (Hes. s. v.). 

&55— 57. αἰεί (Zon. p. 96). 

898. ἀνοργίας (B. A. 406, 
13; Phot. s. v. àv- 
opridcroic). 

931. «τρόφιον (E. M. 780, 
56; Phot. s. v.; Zon. 
p. 1678). 

988. παλεός (E. Gud. 447, 
45; Hes. s. v.). 

1100. αὐθέκαςτα (B. A. 
462, 25; Zon. p. 845). 

1316. παραμπυκίζεται 
(Phot. s. v.). 


Nubium vss. 
20. ὀφείλω (B. A.160, 15). 


87. δήμαρχος (Harpocr. 
S. v.). 

51. καταγλωττίεματα 
(Hes. Phot. s. v.). 
53. ἀργὸν ἔτος (Thom. 
M. 3, 10). Σπαθᾶν 

(Phot. s. v.). 

144. ἄρτι (B. A. 447, 
11). 

144—45. ψύλλα (Phot. 
8. V.). 

166. διεντέρευμα (Zon. 
p. 525). 

186. éoixaci (Paroem. 
Gr. 1 p. 408, Append. 
II 74). 

213. παρατεῖναι (Phot. 
8. v.). 

225. 236. àepofareiv (B. 
A. 347, 6; Hes. Phot. 
8. V.). 

240 —241. χρῆςται (Har- 
pokr. s. v.). 

247. ὁμῇ có (Hes. s. v. 
ὁμή, ubi vide adnot. ; 
Zon. p. 1461). 

272. ἀρύτεεθαι(Β. Α. 448, 
24). 

321. ἀντιλογιῶν (B. A. 
407, 22; Phot. s. v.). 

827. Kpovixal λῆμαι 

. (Hes. s. v). 

380. καπνοῦ cad (Par- 
oem. Gr. I p. 425, 
Append. ΠῚ 44). 

343. εἴξαει (Zon. p. 
642). 

425. ἀτεχνῶς (E. M. 163, 
2. Harpocr. s. v.). 
429—30. crábiov (Phot. 

8. v.). 

464. ζηλωτότατον (Zon. 
p. 956). 

508. εἰς Τροφωνίου (Par- 
oem. Gr. I p. 329, 


269 


Plut. I 01 et I p. 72, 
Zenob. III 61). 

705. àxécrw (Paroem. 
Gr. II p. 778, Mant. 
Provv. III 35). 

729. ἀπαιόλημα (B. À. 
419, 13; Hes. Phot. 
s. v.; Zon. p. 253). 

748. ἐπίδειξον (Zon. p. 
837). 

774. πεντεταάλαντος(ΡΒοί. 
8. V. πεντέπηχυ, ubi 
vide adnot.). 

783. ἄπερρε (B. A. 422, 
7; Hes. s. v). 

859. εἰς τὸ δέον (Paroem. 
Gr. II p. 885, Apost. 
VI 74). 

887. ἀπέςομαι (Zon. p. 
260). 

912. χρυςῷ καταπάττων 
(Paroem. Gr. I p. 877, 
Gregor. Cypr. IV 2 et 
II p. 728, Apost. XVIII 
40). 

969—72. δυςκολοκάμ- 
πτους (Zon. p. 580). 

996. eicdrrew (Zon. p. 
647). 

1063. ΤΤηλέως μάχαιρα 
(Hes. Phot. s. v.). 
1130. δεινοὶ πλέκειν (Par- 
oem. Gr. I p. 66, Ze- 
nob. III 37; I p. 237, 
Diogen. IV 35; II p. 

361, Apost. V 95). 

1156. ἀρχαῖα (Hes. s. v.; 
Zon. p. 306). 

1158—60. ἄμφηκες (B. 
À. 388, 18; Phot. s. 
v.; Zon. p. 156). 

1273. ἀπ' ὄνου (Par- 
oem. Gr. II p. 299, 
Apost. III 54). 


210 
Pacis] 


Pacis vss. 


1. αἴρειν gl. 3. (B. A. 358, 
4; Phot. s. v). 

38. Bopóv (Hes. s. v.; 
Zon. p. 401). 

69—70. ἀναρριχᾶςθαι 
(Phot. s. v.). 

37. Altvaioc κάνθαρος 
(Hes. s. v.; Zon. p. 73). 

142—43. πηδάλια (Phot. 
s. V.; Zon. p. 1547). 

153. βουκολήςας (Zon. 
p. 102 et 103). 

182— 84. xo uf|cai (Phot. 
S. v.). 

190. ᾿Αθμονεύς(Β. A.349, 
30; Harpocr. s. v.). 

356. cóv bopt (Phot. s. v.). 

374. δραχμή (Paroem. 
Gr. II p. 424, Apost. 
VIII 5c). 

396—399. ἀτῆλαι (B. A. 
328, 9; Phot. s. v., 
ubi vide Reitzenstei- 
nium). 

442—43. ὀλέκρανον gl. 2 
(Phot. s. v.). 

447. xdrtAoc (Phot. s. v.). 

458. 465. ὀγκύλλεςθαι 
(Hes. Phot. s. v.). 

470—7 1. ἐξαρτήςας(Ζοῃ. 
p. 766). 

$68. ἀπαλλάξειν (Zon. 
p. 256). 

628. ἐν δίκῃ (Hes. s. v.; 
Zon. p. 722). 

645. épóvouv (Hes. s. v.; 
Zon. p. 596). 

735. ἀνάπαιςτοι (Hes. 
Phot. s. v. ἀνάπαιεςτα). 

759. τέρας (Phot. s. v.). 

905. xdumoc (Hes. Phot. 
s. v.; Paroem. Gr. I 
p. 98, Zenob. IV 47). 


Victor Coulon, 


925. Aapiol βόες (Phot. 
S. V.). 

1040. θυλήματα (Phot. 
sS. v.; Zon. p. 1063). 

1094. κωθωνίςαι (Hes. 
Phot. s. v.) 

1103. ἐμαυτῷ βαλανεύεω 
(Hes. s. v.; Paroem. 
Gr. I p. 70, Zenob. III 
58; Zon. p. 697). 

1147—48. τυντλάζειν 
(Hes. s. v. ruvrAdZe ; 
Zon. p. 1757). 

1150. πυός (Phot. s. v. 
πυόν). 

1176. βάμμα KuZumvóv 
(E. M. 187, 24 ; Par- 
oem. Gr. II p. 325, 
Apost. IV 73; Zon. 
p. 376). 

1177—78. ξουθόν (Hes. 
Phot. s. v.). 

1227. icwvía (Phot. s. v.). 

1269. ἀναβαλοῦ (Zon. 
p. 195). 

1307—10. ἀνδρικῶς 
(Phot. s. v. ἀνδρικός). 


Pluti vss. 


68—69. ἀναθείς (Zon. 
p. 198). 

170. κομᾷ (Hes. s. v.; 
Zon. p. 1245). 

178. ξενικὸν ἐν Κορίνθῳ 
(Harpocr. s. v.). 

179. Ναῖς (Harpocr. 
s. v.). 

247—48. ἀναλίεκειν 
(Phot. s. v.). 

277. βακτηρία καὶ cóp- 
BoAov (B. Α. 185, 4). 

427. λεκιθοπιίύλης (Zon. 
p. 1295). 

581. Κρονικαὶλῆμαι (Hes. 


s. V.; Paroem. Gr.I 
p. 263, Diogen. Y 63). 

660. πόπανα (Hes. s. v.) 

729. ἡμιτύβιον (Hes. 
Phot. s. v.; Zon. p. 
992). 

782—85. φλᾶν (Phot. 
5. V.). 

847. ἀνατρητοὺς ἐμβά- 
bac (Zon. p. 183). 

883—84. προτιμᾶν (B. 
A. 60, ἃ: Phot. s. v.- 

925. Βάττου εἴλφιον 

. (Paroem. Gr.II p. 336. 
Apost. IV 76). 

946. cóxwwov (Hes. Phot. 
S. v.). 

1014. τὰ ἐκ τῶν ἁμαξῶν 
(Phot. s. v.; Paroem. 
Gr. II p. 656, Apost. 
XVI 4). 

1025. ἄνερ (Hes. s. v.- 

1085. ςυνεκποτέ᾽ écri 
(Paroem. Gr. II p.64. 
Apost. XV 66). 

1183—84. árondtnua 
(B. A. 433, 10). 


Ranarum vss. 


55. μικρὸς ἡλίκος Mó- 
Àuv (Paroem. Gr. Il 
p. 533, Apost. XI 63. 
71—72. oí μὲν γάρ (Par- 
oem. Gr. I p. 869, 
Gregor. Cypr.11122a. 
146. ἀείνων (B. A. 348. 
1; Phot. s. v.) 
151. ἢ Mopciuov (Par- 
oem. Gr. Il. p. 446. 
Apost. VIII 57). 
159. ὄνος ἄγων (Paroem. 
Gr. 1 p. 286, Diogen. 
VI 98; II p. 124. Gre- 
gor. Cypr. IV 55; 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 


Banarum] 
II p. 562, Apost. XII 
79). 
186. ὄνου πόκαι (Phot. 
s. v.; Paroem. Gr. II 
p. 565, Apost. XII 89). 
191. xpéac (Hes. Phot. 
S. v.). 
2.3 γαῦρον (Zon. p.422). 
383—84. ἀτώνιςμα (Zon. 
p. 34). 
369. ἀπαυδῶ(Β.Α. 419,3). 
411. ᾿Αχέρων (B. A. 474, 
o 


. 

178. Taptncía μύραινα 
(Phot. s. v. ; Paroem. 
Gr. II p. 660, Apost. 
XVI 165). 

479. ἐτκέχοδα (Zon. p. 
608). 

96). αὐτοῖς raAapoic (B. 
A. 466, 30). 

976. κόλλιξ (E. M. 361, 8). 

198. λοιδορηςμός (Phot. 
s. v.). 

797. τάλαντον (E. M. 744, 
17; Phot. s. v). 
836—37. ἐζῷδα Zon. p. 

611). 

838. ἀθύρωτον (B. A. 352, 
11; Phot. s. v.). 
901. ἀςτεῖα (B. A. 463, 

33). 

302—904. αὐτόπρεμνον 
(B. A. 466, 11; Hes. 
s. v.; Zon. p. 346). 

904. ἀλινδεῖεθαι (Hes. 
Phot. s. v. ἀλινδῆ- 
θραι). ᾿Εξαλίςας (Zon. 
p. 768). 

354. 956. τωνία (Zon. 
p. 461). 

985— 86. τρύβλιον (Hes. 
Phot. s. v.). 

1151. βλάβη (Zon. p. 
393). 


1350— 51. κνεφαῖος 
(Phot. s. v.; Zon. p. 
1222). 

1891 πειθώ (Zon.p.1530). 

1406. ἀχθοφόρον (Β. Α. 
474, 18). 


Thesmophoriazu- 
sarum vss. 


39—41. εὐφήμει (Hes. s. 
v. εὐφημεῖ; Zon. p. 
922). 

120. 'Acía (B. A. 452, δ). 

132—33. γαρτγαλίζειν 
(E. M. 221, 24; Zon. 
p. 423). 

136. Γύννις (E. M. 243, 
7; Zon. p. 457). 
159—861. ἄμουςα (B. A. 
388, 1; Phot. s. v.; 

Zon. p. 155). 

163. ᾿Ιωνικός (Harpocr. 
8. v.). 

175. ζηλῶ (Hes. Phot. 
S. v.). 

469. ὀναίμην (Bachm. 
Anecd. I p. 318 ; Hes. 
Phot. s. v.). 

470. μαινάδας (Phot. s. 
v.). 

566. xatampoíEecawPhot. 
s. v.). 

809. βουλεία (Harpocr. 
S. v.). 

846. ov (Hes. Phot. 
S. v.). 

878. oi (Phot. s. v.; Zon. 
p. 1437). 

942. écriüv (Phot. s. v.). 

1067—68. αἰθήρ (B. A. 
355, 18; Phot. s. v.; 
Zon. p. 67 et 78). 

1197. ευβήνη (Hes. Phot. 
5. V.; Zon. p. 1684). 


211 


Vesparum vss. 


106. μακρὰ γραμμή 
(Phot. s. v.). 

157. Apaxovríbnc (Har- 
pocr. s. v.). 

170. κανθήλιος (Phot. ᾿ 
5. V.). 

191. περὶ ὄνου caác 
(Phot. s. v.). 

219—20. ἀρχαῖος gl. 2. 
(B. A. 449, 6). Mivv- 
ρίζω (Phot. s. v.). 

242. ἐφεῖτο gl. 2 (Hes. 
Phot. s. v.; Zon. p. 
934). 

257. ἀτταγᾶς (B. A. 461, 
21). 

268—69. ἐφόλκια (Hes. 
Phot. s. v.) 

280. λίθον Éyeic (Hes. 
Phot. s. v.; Paroem. 
Gr. 1 p. 430, Append. 
ΠῚ 67). 

289. ἐγχυτρίετριαι (E. M. 
313, 41; Zon. p. 
602). 

302. cüxov αἰτεῖν (Hes. 
Phot. s. v.) 

326. ψευδάμαξυς (Hes. 
S. v.). 

330—831. ἀποφυεήςας | 
(B. A. 439, 3). 

361. «κοπιωροῦνται 
(Phot. s. v.). 

369. &vovroc (B. A. 406, 
10; Hes. s. v.). 

446. αἰδώς (Paroem. Gr. 
I p. 381, Append. 1 
10 et II p. 11, Diogen. 
I 69). 

480. οὐδ᾽ ἐν ςελίνοις | 
(Phot. s. v.; Paroem. 
Gr. II p. 586, Apost. 
XIII 47. De hoc pro- 


212 
Vesparum] 
verbio cf. Roemer, 
Stud. zu Ar. p. 54). 

508—11. Xoxdc (Athen. 
VI 229a; Hes. s. v). 

604. πρωκτὸς λουτροῦ 
(Hes. Phot. s. ν.; Par- 
oem. Gr. I p. 447, 
Append. IV 61 et Il 
p. 46, Diogen. III 58). 

674. λάγανα (Hes. Phot. 
S. V.). 

675. Kóvvou ψῆφον (Hes. 
s. v.). 

678. πίτυλος(ΡΒοί. s. v.). 

681. ἀποκναίει (B. Α. 428, 
27). 

696-- 97. θῖνα (Hes. s. v. 
θίε; Phot. gl. Hom. 
s. v.). 

699. ἐγκεκύκληςαι (Zon. 
p. 608). 

699—702. àxapéc (B. A. 
363, 283; Phot. s. v. 
ἀκαρῆ). 

721. «τόμφακα (Hes. s. 
v. Ccroupdcai; Phot. 
S. V.). 

725—27. «κήπων (Phot. 
S. V. Ckifruv). 

754. xnuóc gl. 2 (Phot. 
s. v.). 

769. ἐπιβολή gl. 3 (Har- 
pocr. s. v.; Zon. p. 
800). 

771—72. ἐξέχειν τὸν 
ἥλιον (Eust. 881, 42; 
Hes. s. v.; Zon. p. 
716). 


Victor Coulon, 


775. 6ecuo8érnc (Zon. 
p. 1028). 

783. ἀναμαςςώμενοι 
(Paroem. Gr.Il p. 536, 
Apost. Xl 77a; Zon. 
p. 202). 

838. τροφαλίς(Η65. Phot. 
s. v.). 

850. ἀλοκίζειν (Zon. p. 
137). 

876. ἀγυιϊιαίΐί (Harpocr. 
S. V. ἀτυιᾶς; Zon. 
p. 20). 

877. cruovóv (B. A. 63, 
4; Phot. s. v.). 

878. cpalou (Hes. Phot. 
S. v. Ccipotov ; Zon. p. 
1633 s. v. ceípaioc 
ibique adnot.). 

928. ἐρίθακος. MíaAóx un. 
Paroem. Gr. I p. 120, 
Zenob. V 11; II p. 38, 
Diogen. III 15; II p. 
79, Gregor. Cypr. II 
68). 

1019. ἐτταςτρίμυθος 
(Hes. s. v.; Paroem. 
Gr. II p. 376, Apost. 
VI 46; Zon. p. 599). 
Εὐρυκλῆς (Hes. s. v.). 

1026. παιδικά gl. 1 (Phot. 
8. V.). 

1035. φώκη (Hes. s. v.). 
1041. ἀντωμοεία (B. Α. 
409, 12; Harpocr. 

Phot. s. v.). 

1042. TToAéuapxoc (Har- 

pocr. s. v.). 


1169. buscalaxuvicai 
(E. M. 270, 38; Zon. 
p. 529). 

1172. δοθιῆνι (Zon. p. 
508) 


1273. πενέεται gl.2(Har-.— 


pocr. s. v.). 


1291. ἐξηπάτηςεν (Par- 


oem. Gr. I p. 408, 
Append. II 71 et 1l 
p. 165, Macar. III 96, 
XdpaE τὴν ἄμπελον 
(Paroem. Gr. I p. 113, 
Zenob. V] 40 et Il p. 
61, Diogen. III 90. 


1299. ἀτηρότατον (B. 4. 


459, 15). 

1346. Aecgicai (Phot. 
S. V.). 

1366. καταπροίξεται 
(Phot. s. v.). 

1368—69. τωθάζει Hes 
Phot. s. v.). 

1370. τύμβος (E. M. ΤΙ]. 
38; Zon. p. 1754. 

1410. Σιμωνίδης gl. 1 
(Hes. s. v.). 

1431. ἔρδοι (Hes. s. v.. 


1437. éyivoc gl. 3 (Har 


pocr. s. v.) 'Exivot 
(Phot. s. v). 
1450—52. οἷ gl. 2 (Pho- 
S. V.). 
1450—53. ζηλῶ (Hes. 
Phot. s. v.). 


1510. πιννοτήρης (Hes. | 


Phot. s. v.). 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: 


Indices. 


Il. Index Graecitatis. 


d6dpnc, non ἀθάρας 
ἀκράχολος, non ἀκρόχολος 
ἂν particula iterata 
ἀναδῆςαι cum dativo . . 


ἄρα —igitur . . . . .. 
ἁρπάζεεθαι τῶν lcydbuv 
similesque locutiones 
ἀφαύειν, ἀφεύειν. . 
ἀωρὶ νύκτωρ. . . - - . 


βρυχᾶςθαι de fletu infan- 
tium dietum ... 


yaunhoc . ...... 
γάρ tertio vel quarto loco 

positum 
γρυλίζω 


δεῦρ᾽ ἐλθέ, δεῦρ᾽ ἴθι, si- 
milia .. ..... 
eA ....... 
εἷς ὧν (μόνος) — ipse 
sous. . . . . ... 
ἑκατογκέφαλος, non éxa- 
τοντακέφαλος. . . . 
év vi adverbii localis prae- 
dtum .. ..... 
ἕνεκα. ἕνεκεν, εἵνεκα, οὕ- 
γεκα. . - 


ἐνταυθοῖ, non ἐνταυθί 
ἐπιαῶ ........ 


ές (non eic) κόρακας, μακα- 


ρίαν͵ κεφαλήν. . .. 


XIII, 1. 


pag. 


218 


pag. 
ἢ ΞΞΞ nv e co^ 095 c! e. e. 8 77 
ἤδει(ν). . . . ........ 88 
ἴακχον . . . 97 
ἰδύ ...... . 156—557 
ἴςθ᾽ ὅτι, ὡς. . . .. . 95 
καὶ νὴ Δία — γέ 89 
ληματιᾶν aliaque verba de- 
siderativa. . . . . . 218—19 
λίτρον, non νίτρον . . . 62 
M littera vocabulis inserta 66 
μακρὰ κλάειν, similia . . 149—951 
μυεῖεθαι, non ἐμμυεῖςεθαι 198 
μῶν οὖν... . . . . 198 
νῦν (vuv) per δή expli- 
catum . . . . . .. 11 
οἱ, €t, n inter se commu- 
tatae. . . ον... 21 
οἶδ᾽ ὅτι, dc .. .... 190 
οὐκ τῶν κρωβύλων simi- 
lesque locutiones 21 
παρά et περί inter se com- 
mutatae . . . ... 12 
πᾶς, πᾶςα cum altera per- 
sona sing. imperat. 
praes. coniunctum . . 10903—94 
πέλεθος, non «πέλεθος δ0 
πλεύμων, non πνεύμων . 14 
πότερον, πότερα, πότερ᾽. 152—853 
πρὸς (non dc) τὸν θεόν 
cum verbis eundi. . 153 
πρότερον --- πρίν. . . . 108—09 


214 


πρότερον et πρῶτον inter 
se commutata . . . . 


δέγκω, non ῥέγχω . .. 
ῥύγχος ὀβελίεκοιν similes- 
que genitivi materiae . 


κοι et cou inter se com- 
mutat&à . . . . . .- 


ὑπό et ἀπό inter se com- 
mutatae 


Vietor Coulon, 


pag. 


109 


41 


167 


ὑπόμνυεθαι τὰς ἐκκληείας 
τς contiones eierare . 


yaxdc, non yexdc . .. 


uv et ew inter se com- 
mutatae 
dc, eic, ἐς inter se com- 
mutatae . . . . . - 
ὡς ἔχω ........ 


Quaestiones criticae im Aristophanis fabulas: Indices. 


III. Index locorum tractatorum. 


ΨΈΒ. pag. vas. pes. v88. 
Acharnensium: Equitum: 219 
127 100—01 433 149—51 296 
301 101 1046 151. 9317 
336 167 1110 151 946 
366 156 808 
392 102 ; . 
510 102—08 Lysistrstae: 596 
778 19; 997 157 718 sqq. 
843 108 990 
850 103—04 Nubium 1144 
916 104 ga 92. 98 
966 198 ^ go 93—94 Pluti 
215 94—96 — 
Avium 274 220—291 4g, 
66 292 371 25—26 τ T. 
204—005 292  398—99 4 δῇ 
336 96—97 490 394—856 508 
456 293 432 36 5/0 
566 293 460 95 — 555 
645 223 489. 90 188 97, 
72 167 638 152—53 ^ roo 
692 57 864 95—96 κα] 
740 97 876 68 rac 
769 58 965 85  co6 
796 97—98 995 86 75 
1078 98 1005 ὅδ ^ ^05 
1091—92 998. 92 1046 188—89 (01 
1187 193—94 1047 69 — gig 
1272—73 58—59 1078 158 κἐξ 
1563 59 19256 69 (55 
1693 194-95 19277 sqq. 69 ^ ggg 
1499 96 010 
Ecolesiazusarum : 1020 
417 569—860 Pacis 1078 
659 34 178 296 1085 


vss pag. 
1088 sqq. 155 
1110 40 
1148 155 
Ranarum: 

15 217—18 
940 sqq. 187 
847 218 
869 544. 181---δῶ 
872 188 
878 188 


494. 218—19 


Victor Coulon, 


γα. pag. 
567 219 
625 219 
741 219 
775 220 
838 220 
888 92 
1448 88---δ4 
1505 220 

Thesmophoriazu- 

sarum: 


v8. psg. 
393 228 
1040—41 33! 
Vesparum: 
108 33i 
938 234—3 
570 195— 
718 Da 
983 ]t^ 
997 f» 
1065 I 
11831 196—^, 
1307 Ἢ 


Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. — 277 


DISPOSITIO QUAESTIONUM. 


Prooemium (81—2) ................ 


LIBRI PRIORIS 


Caput I (8 3—5): De locis, quibus Suidas cum V aut iis, 
qui pro V sunt, codicibus a ἢ dissentit . . . . .. 
Caput II (8 6—7): De locis, quibus Suidas cum R contra 
V aut eos, qui pro V sunt, codices facit . . . . . . 
Caput III (8 8—9): De locis, quibus lexicographus et a R 
οἱ ΑΥ̓͂ discrepat . . . . ... .. . eh or n on] 
Caput IV (8 10—14): De Suidae propriis scripturis . . . 
Caput V (S 15—17): De ratione, quae lexicographo cum 
codicibus nostris intercedere videatur . . . . . .. 


LIBRI POSTERIORIS 

Prooemium (81). . . .... ......... es 
Caput I (8 2—4): De locis, quibus scholia cum V aut iis, 
qui pro V sunt, codicibus adversus R consentiunt. . 
Caput II (8 5—6): De locis, quibus scholia cum R a V aut 
iis, qui pro V sunt, codicibus discrepant. . . . . . 
Caput III (8 7—9): De locis, quibus scholia et a R et a V 
aut iis, qui pro V sunt, codicibus dissentiunt. . . . 
Caput IV (8 10—14): De scholiorum variis lectionibus . 
Caput V (8 15): De ratione, quae inter scholiorum codi- 
cumque lectiones intercedere videatur . . . . . . . 

(S 16—17): De ratione, quae Suidae cum scholiis 

nostris intercedere videatur et de Aristophanis recen- 
sione, qualem prae se ferat imaginem . . . . . . . 


Index Suidae glossarum, quae ad Aristophanis undecim 

fabulas pertinent. . . . . .. ..- νιν νιν 
Index Graecitatis . ............. c... 
Index locorum tractatorum . . . .......... 


11—40 
41—60 


61—70 
71—109 


110—133 


134—135 


135—157 


158—167 


168—198 
199—230 


281—285 


285—244 


DIE IIAPAKAHTIKOI 
N DER GRIECHISCHEN UND RÓMISCHEN 
LITERATUR. 


JOSEF ALBERTUS. 


STRASSBURG 
VERLAG VON KARL J. TRÜBNER 
1908. 
Qa. 
[ 


οὐ ΤΊ 
712398 ' 


[| 

»] , 

| ^. n ' i 
jQe——— — —————— —— .-ώ 


Herrn Prof. Dr. KEIL 


und 


Herrn Prof. Dr. REITZENSTEIN, 
seinen hochverehrten Lehrern, 


in aufrichtiger Hochachtung. 


Vorwort. 


Über die Technik der ermahnenden Feldherrnbered- 
samkeit in der antiken Geschichtsschreibung ist meines 
Wissens noch nicht gehandelt worden. Blass hat in seinem 
Buch 'Die Attische Beredsamkeit'!) das Thema nur gestreift. 
ÁÀuch er empfindet und spricht es aus, daB unter den zahl- 
reichen Reden des Thukydides die ermunternden Ansprachen 
der Feldherren an die Heere eine besonders geartete, selb- 
stindige Gruppe ausmachen, welche von den übrigen Deme- 
gorien zu trennen sind. "Wiederum unter diesen (insgesamt 
38 Reden des Thukydides) sind auszusondern die zahlreichen 
Reden der Feldherren an die Heere, die nicht eigentlich be- 
ratend, sondern nur ermunternd und ermahnend sind'. Die 
Technik dieser Ermahnungsreden wird von ihm nur ganz 
üuBerlich berührt, indem er den “παρακλητικός᾽, wie wir ihn 
einstweilen nennen wollen, in den schematischen Rahmen 
Prooemium, Hauptteil, Schlufü einzwüngt. 'Die zahlreichen 
Ansprachen der Feldherren haben im ganzen denselben Bau, 
auBer da, weil sie so kurz sind, die sümtlichen Teile be- 
deutend einschrumpfen müssen. Auch hier fehlt das Prooemium 
gewóhnlich nicht. ... Ohne Prooemium anzufangen, ist na- 
türlich auch gestattet; dagegen der ermahnende SchlufB ist 
unumgánglich, mag er nun in wenigen Worten bestehen oder 
... Zum Hauptteil des Ganzen ausgebildet sein'. Mit dieser 
ganz an der Aufenrinde haften bleibenden Zergliederung ist 
für die Technik des παρακλητικός nicht viel gewonnen. Be- 
deutend schürfer geht Alfred Gudeman in seiner kommen- 
tierten Ausgabe des Agricola auf die Frage ein. Er ist in 


ἡ I? S. 241. 239. 


6 Josef Albertus, 


seiner gründlichen Einleitung bemüht, wohl mit Unrecht, 
die technische Einheitlichkeit des Agricola als *'biographisches 
Enkomion' zu verfechten, gegen Leo, welcher, meines Er- 
achtens richtiger, die Ansicht vertritt, daB Tacitus im Agricola 
mit der Technik der Biographie gleichzeitig einige der Hi- 
storiographie eigentümliche technische Mittel verbunden hat, 
und daf das Ganze auf eine Formel zu bringen weder móglich 
noch nótig ist!) Die Aufnahme der parallelen παρακλητικοί 
des Calgacus und Agricola seitens Tacitus, ein sonst nur 
der Historiographie, nicht der Biographie anhaftendes Stil- 
und Kunstmittel, ist wohl für Leo mit einer der entschei- 
denden Gründe für seine Ansicht, wie er es auch ausspricht?). 
Aber auch Gudeman hebt richtig hervor (S. 8 seines Agri- 
cola): *. .. und allerdings sind besonders fingierte Reden ein 
charakteristisches Merkmal der antiken Historiographie, von 
Herodot bis zu Ammianus Marcellinus. Wir werden sehen, 
daB für das Vorkommen der παρακλητικοί diese Grenze nach 
oben auf Thukydides zu beschrünken, nach unten aber über 
Prokops Geschichtswerke bis zu den Getica des Jordanes- 
Cassiodor zu erweitern ist, da noch letzterer den Hunnenkónig 
Attila einen regelrecht technisch gebauten παρακλητικός gegen 
die Rómer bei Chálons halten làot. 

Über die Feldherrnreden spricht sich Gudeman (a. a. O.) des 
nühern so aus: 'Die ganze dem Schriftsteller zu Gebote stehende 
rhetorische Kunst wurde auf deren Ausarbeitung verwendet, 
doch bewegen sich namentlich die Feldherrnreden in Gedanken 
und Motiven innerhalb so enger Grenzen und weisen so zahl- 
reiche Übereinstimmungen, selbst im Wortlaut auf, daB ein 


1 Leo, Die Griechisch-Rómische Biographie S. 224: 'Da es sich 
um einen grofen Schriftsteller handelt, erwartet man mit Recht eine 
vollkommene Form, aber nicht mit demselben Recht etwas Kon- 
ventionelles; vielmehr freie Bewegung in den Grenzen, die eine Lite- 
raturgattung gestattet". 

*) Gr.-Róm. Biogr. S. 282: 'Diese Gegenüberstellung der redenden 
Feldherren (Agricola und Calgacus) gehórt wie das übrige mit zum 
spezifisch-historischen Stil' Leos Meinung ist übrigens absolut be- 
stütigt dadurch, daB in der sonstigen biographischen Literatur der 
Alten παρακλητικοί nicht vorkommen. 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. (i 


traditionelles und allen gemeinsames Musterschema voraus- 
gesetzt werden mu, zumal direkte Abhüngigkeit oder Nach- 
ahmung von Vorgüngen nur in den seltensten Füllen ange- 
nommen werden kann'. ! 

Mit feinem Empfinden hat R. C. Jebb *Die Reden des 
Thukydides'!) auf die παρακλητικοί dieses Autors aufmerksam 
gemacht. Wührend Gudeman zur Erklüárung der Feldherrn- 
beredsamkeit vor der Schlacht und ihrer feststehenden Technik 
und Topologie ein Musterschema annimmt, neigt Jebb viel- 
mehr dazu, dafür in der historiographischen Technik und in 
der feststehenden Tradition, vor Schlachtschilderungen Feld- 
herrnreden einzuschalten, die genügende Begründung zu sehen. 
Es ist Jebb wohl absolut darin zuzustimmen, daf Thukydides 
als erster sowohl die rhetorische Technik der geschichtlicher 
Darstellung eingeflochtenen Reden im allgemeinen als ins- 
besondere auch jene der Feldherrnreden begründet und an- 
gewendet hat: "Wenn aber die Nachfolger des Thukydides 
einer festen Tradition folgen, so hat er von allen Schrift- 
stellern das meiste dazu getan, diese Tradition zu bilden, ja 
er darf ganz eigentlich als deren Begründer bezeichnet werden' 
(Jebb S. 2. In diesem Sinn hat Thukydides wohl auch die 
παρακλητικοί begründet und so dieses technische Kunstmittel 
der Geschichtsschreibung wenn nicht erfunden, so doch in 
vollkommen fertiger und abgerundeter Form angewendet. 
Wenn auch Herodot Reden hat, so ist doch das, was er 
bietet, von der Thukydideischen Beredsamkeit wesentlich ver- 
schieden. Auch hier spreche Jebb (S. 4): 'Augenscheinlich 
aber ist der Gebrauch der direkten Rede, des bequemen Ge- 
Spráchstones, etwas ganz anderes als die Einfügung fórm- 
licher Reden: es ist daran nichts notwendig Rhetorisches, es 
ist lediglich ein Mittel, Gedanken und Beweggründe lebhaft 
darzustellen, ein Mittel, wie es einer einfachen Zeit natürlich 
ist und bei Werken, welche, wie die Erstlinge griechischer 
Prosakunst, mehr zum Hóren als zum Lesen bestimmt waren, 
den naheliegenden Vorzug hat, die Aufmerksamkeit in Span- 
nung zu halten. ... (S. 6) Trotzdem aber kann man nicht 

ἡ Autorisierte Übersetzung von 7. Imelmann, Berlin 1888. 


8 Josef Albertus, 


behaupten, da$ Herodot eine besondere Vorliebe für eigent- 
liche rhetorische Kunst gehabt habe; seine Neigung ging 
vielmehr auf Unterhaltung — lebendige, geistreiche, argu- 
mentierende, im wesentlichen aber doch den Gesprüchston 
festhaltende Unterhaltung. ... (S.7) Auch darauf mag hier 
gewiesen werden, daB die Reden bei Herodot in ihrer Orne 
mentik zuweilen deutlich homerische Züge haben, zum Be- 
weise seiner nüheren Verwandtschaft mit dem Ejpos als mit 
der Rhetorik". 

Allein diese weiteren Fragen nach dem Charakter der 
Reden überhaupt und ihrer Stellung innerhalb der antiken 
Literatur mógen auf sich beruhen. Unsere Aufgabe besteht 
darin, einzig die ermahnenden, an die Truppen vor einem 
Kampfe gerichteten Feldherrnreden zusammenzustellen und 
zu zergliedern und dazu auf jene Stellen der technischen 
Literatur einzugehen, die sich auf sie beziehen, also die 
Quellen des παρακλητικός festzulegen und die Technik der 
bestimmten, immer wiederkehrenden τόποι aus ihnen heraus 
zuschülen. Es wird sich dann der Boden gewinnen lassen, 
auf dem die Redegattung, das γένος des παρακλητικός sich 
auch theoretiseh umschreiben und gegen verwandte Rede- 
gattungen wie die des ευμβουλευτικός, προτρεπτικός, ἐπιτάφιος 
abgrenzen lassen mu. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 9 


Erster Teil. 
Die Quellen des Parakletikos. 


Kapitel 1. 


Der Name 'παραχλητιχὸς λόγος᾽ bei Rhetoren und 
Historikern. 


Der Name ἱπαρακλητικὸς λόγος᾽ zur Bezeichnung der er- 
mahnenden Feldherrnrede begegnet viermal beim Rhetor Aelius 
Aristides. Es gibt weit ültere Zeugnisse für diese Bezeichnung, 
wie die folgende Darlegung zeigen wird; ich gehe jedoch von 
den Aristidesstellen aus, weil sie besonders deutlich sprechen 
und klar die Berechtigung erweisen, von einem λόγος mapa- 
κλητικός und einem γένος παρακλητικόν zu reden!) 

In der Rede 'Karà τῶν é£opxounévuv' eifert Aristides 
gegen die leichte und tündelnde Art mancher Redner und 
weist deren Erfolglosigkeit am Beispiel Sardanapals nach, der 
am Webstuhl sitzend feierlich zur Schlacht ermunternde Reden 
vortrüágt: (S 61 p. 252, 4 K.) χαρίεις γ᾽ ἂν οὖν εἴης, ὦ μάεθλης, 
ἐπὶ cugppocuvnv xai ἀνδρείαν καὶ καρτερίαν ἐν τούτῳ τῷ μέλει 
παρακαλῶν. οὐ καρτερῶν αὐτὸς μένειν ἐν τῇ τάξει τῶν λόγων, 
ὡςπερεὶ Σαρδανάπαλλος τῇ κερκίδι τὴν κρόκην ὠθῶν ἧδεν τοὺς 
ec τὴν μάχην παρακλητικούς. In der Rede "TTepi τοῦ 
παραφθέγματος᾽ bringt derselbe Rhetor als Beispiel Nestor, 


ἢ Aristid. ed. Keil II p. 152, 20 Anm.: 'παρακλητικὸν] sine λόγον, 
item or. XXXIV 859 et or. II pro pace I p. 609, 5 sq. Ddf. (cf. or. XXVII 
842), ut παρακλητικοῦ nomen technicum apud rhetores fuisse efficiatur, 
quanquam apud alium termini huius exemplum, quod sciam, non extat". 
Der SchluB, daB παρακλητικός bei den Rhetoren wenigstens dieser Zeit 
technisch verwendet wurde, weil gerade Aristides sich dieser Bezeich- 
nung bediente, und das in einer durch Auslassung des Wortes λόγος 
die Geláufigkeit andeutenden Art, ist zwingend. 


10 Josef Albertus, 


welcher bei Homer statt eines παρακλητικός Lobreden auf sich 
selbst hált (8 34 p. 152, 20 K.): λέγων γοῦν παρακλητικὸν τοῖς 
Ἀχαιοῖς ὁ πρεεβύτατος αὐτῶν ὑπὲρ τοῦ δέξαςθαι τὴν πρόκληςιν 
τοῦ "Exropoc οὐδὲν ἀλλ᾽ ἢ ἐγκώμια ἑαυτοῦ διεξέρχεται. In der 
Rede 'Panegyrikos in Kyzikos über den Tempel' sucht Ari- 
stides darzutun, daB er auch dann ermahnen darf, wenn die 
Vergangenheit keinen Grund zu Vorwürfen hat. Denn niemaud 
ermahnt die schon verlorenen Kümpfer (8 42 p. 136, 28 K): 
οἶμαι δὲ xai τοὺς «τρατηγοὺς τοὺς παρακλητικοὺς τῶν λόγων 
οὐ πρὸς τούτους ἀναλίςεκειν τῶν ςτρατιωτῶν, οἷς ἂν ταὐτὸν ἡ 
πολλά τε καὶ μηδὲν εἰπεῖν, ἀλλ᾽ οἷς ἂν εἰς δέον μέλλῃ μάλιςτα 
γίγνεςθαι. Endlich finden wir den Ausdruck παρακλητικός in 
der 2. Rede 'Für den Frieden', einer Deklamation, in welcher 
die Lakedaemonier zum Frieden gegen die Athener mit dem 
Motiv einer eventuell wiederkehrenden Persernot ermahnt 
werden (I p. 609, 4 Dind): ... τίνας εἰπέ μοι παραςτηςώμεθα; 
πρὸς τίνας προτέρους ἀποςτείλωμεν ; τίειν oi παρ᾽ ἡμῶν παρα- 
κλητικοὶ μάλλον καιρὸν ἕξουειν ; 
* Diesen vier Stellen, welche das γένος παρακλητικόν als 
Ermahnungsreden vor der Schlacht wenigstens bei diesem 
dem 2. Jahrhundert nach Christus angehórigen Rhetor vor- 
aussetzen, füge ich Stellen seines Zeitgenossen Fronto hinzu. 
Im 3. Brief des 2. Buches an Kaiser Verus spricht Fronto 
von einem 'Commentarius',, den er auf Wunsch und Befehl 
des Kaisers für ihn anzufertigen geneigt ist. "Quid vis enim 
subire paratus sum, dum a te res nostrae inlustrentur. Plane 
non contempseris et orationes ad senatum et adlocutiones 
nostras ad exercitum. Mittam tibi et sermones meos cum 
barbaris habitos' (p. 131, 132 Nab.). Derselbe Rhetor scheidet 
wieder technisch ein besonderes γένος παρακλητικόν aus in 
seinen 'Laudes fumi et pulveris, item laudes neglegentiae 
p. 212 Nab.: 'In primis autem sectanda est suavitas. Namque 
hoe genus orationis non capitis defendendi nec suadendse 
legis nec exercitus adhortanti nec inflammandae con- 
tionis scribitur, sed facetiarum et voluptatis". 

Sind diese beiden Stellen als technisch für Name und 
γένος der παρακλητικοί absolut sicher, so láft eine dritte keine 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 11 


so sichere Entscheidung zu. Fronto lobt im 1. Brief des 
2. Buches an Kaiser Verus in mafloser Weise die Bered- 
samkeit seiner Schüler L. Verus und M. Antoninus. Er hebt 
als Wirkungen der Beredsamkeit auch das 'ad virtutem cohor- 
tatur hervor!) womit das γένος παρακλητικόν bezeichnet sein 
kann; aber ebenso richtig, wenn nicht richtiger, wird man 
an einen προτρεπτικός denken. 

Der um ein halbes Jahrhundert áltere Dio von Prusa 
kann in seiner 2. Rede “περὶ Bacueíac als weiterer Zeuge 
des technisch gewordenen Ausdrucks ἱπαρακλητικός᾽ für die 
Feldherrnrede dienen. Nachdem er ὃ 29 (p. 22 Arnim) die 
Ausdrücke ᾿ἀνακαλοῦςα, ἐποτρύνουςα, παρακελευομένη᾽ von den 
Schlachtsignalen gebraucht hat, nennt er ὃ 59 (p. 28 Arn.) das 
berühmte Schlachtenlied des Tyrtaeus eine δὴ παρακλητική: 
Ἔτι δὲ οἶμαι τὴν παρακλητικήν, οἵα ἡ riv Λακωνικῶν ἐμβα- 
τηρίων, μάλα πρέπουςα τῇ Λυκούργου πολιτείᾳ καὶ τοῖς ἐπιτη- 
δεύμαειν éxeívoic: ἄγετ᾽ ὦ Σπάρτας εὐάνδρου ...' Also war 
wohl auch für Dio, da er das Tyrtüische Embaterion eine dj! 
παρακλητική nennt, die Feldherrnrede ein λόγος παρακλητικός. 

Weiter kommen wir mit der Bezeichnung “παρακλητικὸς 
Aóvoc bis zum Verfasser der Rómischen Archüologie hinauf, 
dem rhetorisierenden Geschichtsschreiber Dionys von Hali- 
carnaf, der die technischen Ausdrücke der Rhetorik gern in 
die Geschichtsdarstellung aufnimmt, mag es auch zuviel von 
Christ gesagt sein, daB er 'die Geschichte nur geschrieben 
hat, um passenden Stoff für seine rednerischen Stilübungen 
zu gewinnen'. Servius Tullius will alle sabinischen Stàmme 
in einem grofen rómischen Bunde vereinigen. Dazu beruft 
er die Müchtigsten der einzelnen Stüdte und den rómischen 
Senat zu einer Versammlung und richtet an sie einen ἱπαρα- 
κλητικὸς Aóvoc zur Einheit und einmütigen Gesinnung. Arch. 


!) Nab. S. 122 'Igitur si verum imperatorem generis humani 
quaeritis, eloquentia vestra imperat, eloquentia mentibus dominatur; 
ea metum incutit, amorem conciliat, industriam excitat, impudentiam 
extinguit, virtutem cohortatur . ... und S. 124 'Imperium autem non 
potestatis tantum modo vocabulum, sed etiam orationis est... Nisi 
benefacta laudet, ... , nísi hortetur ad virtutem . . . nomen suum 
deserat .. . ." 


12 Josef Albertus, 


Rom. IV, 126 Ἐπεὶ δὲ ευνῆλθον ... λόγον διεξῆλθε παρα- 
κλητικὸν ὁμονοίας, bibdckuv ὡς καλὸν μὲν χρῆμα πολλαὶ 
πόλεις μιᾷ γνώμῃ χρώμεναι, αἰςχρὰ δ᾽ ὄψις ευὐγγενῶν ἀλλήλαις 
διαφερομένων !). 

Endlich bringt schon Polyb. XII 2δὶ 3 (s. u. S. 17, 1) 
sicher den Terminus, wo er seinen Tadel τῶν ευμβουλευτικῶν 
καὶ παρακλητικῶν ἔτι δὲ πρεςβευτικῶν λόγων, oic κέχρηται Τίμαιος 
ausspricht; denn zwischen den Termini εςυμβουλευτικοί und 
πρεςβευτικοί muB. auch παρακλητικοί selbst als Terminus ge- 
faft werden. 

Haben wir bei Aristides, Fronto und Polybios die absolut 
Sichere Bezeichnung unseres γένος, bei Dio Chrysostomus und 
Dionysios eine grofe Wahrscheinlichkeit für Existenz und Be- 
nennung desselben, so fragen wir naturgemüB, ob die Rhetoren 
die Bezeichnung παρακλητικός deshalb technisch machten, weil 
sich die Historiker dieses Namens zur Einleitung oder zur 
Benennung der militàrischen Ermahnungsrede bedienten. Wir 
finden in der Tat die Worte παρακαλεῖν und παράκληςις bei 
den Historikern mit Vorliebe verwendet. Einige Stellen von 
Appian und Arrian bis zu Polybios und Xenophon hinauf 
mógen dies dartun. 

Arr. Ánab. II, 10, 2 .. . ἐνταῦθα παριππεύων πάντη Ἀλέ- 
£avbpoc παρεκάλει ἄνδρας ἀγαθοὺς vírvecOm ... IIL, 9, 5 
ἐπανελθὼν δὲ xai ξυγκαλέςκας αὖθις τοὺς αὐτοὺς ἡτεμόνας 
αὐτοὺς μὲν οὐκ ἔφη χρῆναι παρακαλεῖςεθαι πρὸς οὗ ἐς τὸν 
ἀγῶνα᾽ πάλαι γὰρ εἶναι δι’ ἀρετήν τε τὴν cpüv παρακεκλη- 
μένους... IIL 10, 1 ταῦτα καὶ τοιαῦτα ἄλλα οὐ πολλὰ 
παρακαλέςας τε καὶ ἀντιπαρακληθεὶς πρὸς τῶν ἡγεμόνων 
θαρρεῖν... Appian lüBt vor Philippi den Cassius Bell Civ. 
IV, 87 seinen παρακλητικός einleiten: ὥςτε Tí χρὴ τῷ λόγῳ 
παρακαλεῖν προθυμίαν re kal ὁμόνοιαν... Mit Vorliebe ver- 
wendet die Bezeichnung Polybios für die ermahnenden Feld- 
herrnansprachen. Gelegentlich einer Meuterei im Heere der 
Karthager I, 67 wird der Mifstand der Vielsprachigkeit her- 


ἢ Es ist zuzugeben, daB hier wie in der einen Frontostelle der 
Terminus παρακλητικός etwas weiter ist, die Feldherrnrede mit um- 
schlieBend, aber nicht sie allein. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. [18 


vorgehoben, weshalb keine einheitliche Ansprache gehalten 
werden konnte: λοιπὸν ἦν διὰ τῶν ἡγεμόνων ποεῖςθαι τὰς ἀξι- 
dceic καὶ παρακλήςεις. IIT, 43, 11. beim. Rhoneübergang 
Hannibals: Ἀννίβας 66 ... τοὺς πρώτους ἀποβαίνοντας cuvíicra 
xai παρεκάλει. IIT, 44, 11 τούτοις δ᾽ ἐξῆς εὐθαρεεῖς εἶναι ra pe- 
κάλει. III, 54, 1 anlüBlich eines παρακλητικός beim. Alpen- 
übergang: θεωρῶν τὰ πλήθη δυςθύμως διακείμενα καὶ διὰ τὴν 
προγεγενημένην ταλαιπωρίαν καὶ διὰ τὴν ἔτι προςδοκιυμένην, 
ἐπειρᾶτο ευναθροίεκας παρακαλεῖν... IIT, 62, 1 zur Ein- 
leitung der παρακλητικοί Scipios und Hannibals in Oberitalien 
... Ἀννίβας καὶ Πόπλιος ἐπεβάλοντο παρακαλεῖν τὰς ἑαυτῶν 
δυνάμεις. III 63, 14 τῶν δὲ πολλῶν ἀποδεχομένων τό τε παρά- 
δειγμα καὶ τοὺς λόγους καὶ λαμβανόντων ὁρμὴν καὶ rtapácraciv 
οἵαν ὁ παρακαλῶν ἐςπούδαςε ... III, 64,1... τὰς δὲ λοιπὰς 
δυνάμεις ευναγαγὼν παρεκάλει. III, 64, 11 ... διαφῆκε προς- 
παρακαλέεας ἐτοίμους εἶναι πρὸς τὸ παραγγελλόμενον. Ich 
hebe noch die Hüufigkeit der Bezeichnung παρακαλεῖν anlüllich 
der παρακλητικοί des Aemilius Paulus und Hannibals vor der 
Schlacht bei Cannae hervor. III, 108, 1 Διὸ xai παρακαλέ- 
εαντες τοὺς περὶ τὸν Αἰμίλιον... é£amécreuav ... III, 108, 
5 διόπερ ... ἑνὸς προςδεῖται τὰ πράγματα, τῆς ὑμετέρας βου- 
λήςεως καὶ προθυμίας, ὑπὲρ ἧς οὐδὲ παρακαλεῖςθαι πλείω 
πρέπειν ὑμῖν ὑπολαμβάνω. III, 108, 6 τοῖς μέν γε μιεθοῦ παρά rici 
ςτρατευομένοις ... ἀναγκαῖος ὁ τρόπος γίνεται τῆς παρα- 
κλήςεως. III, 108, 7 οἷς δὲ... ὑπὲρ ε«φῶν αὐτῶν καὶ πατρίδος 
καὶ γυναικῶν καὶ τέκνων ὁ κίνδυνος cuvéctnkev ... ὑπομνήςεεως 
μόνον, παρακλήςευς δ᾽ οὐ προςδεῖ. IIT, 111, 1 Ἀννίβας 
δὲ... κρίνας προςδεῖςεθαι παρακλήςεως τὸν καιρὸν οςυνῆγε τοὺς 
πολλούς. III, 111, 5 τὸ δὲ παρακαλεῖν ὑμᾶς νῦν διὰ πλειόνων 
εὐθαρεεῖς καὶ προθύμους εἶναι πρὸς τὸν κίνδυνον οὐδαμῶς μοι 
δοκεῖ καθήκειν. 

Schon bei Xenophon tritt diese technische Bezeichnung an 
mehreren Stellen der Anabasis auf: III, 1, 24 ἀλλ᾽ ἴςως γὰρ καὶ 
ἄλλοι ταὐτὰ ἐνθυμοῦνται, πρὸς θεῶν μὴ ἀναμένωμεν ἄλλους ἐφ᾽ 
ἡμᾶς ἐλθεῖν παρακαλοῦντας ἐπὶ τὰ κάλλιςτ᾽ ἔργα ... III, 1, 44 
ἃ καὶ ἡμᾶς δεῖ νῦν καταμαθόντας ... αὐτούς τ᾽ ἄνδρας ἀγαθοὺς 
εἶναι καὶ τοὺς ἄλλους παρακαλεῖν ... fjv δὲ ὑμεῖς αὐτοί τε 


14 Josef Albertus, 


παραςκευαζόμενοι φανεροὶ ἦτε ἐπὶ τοὺς πολεμίους καὶ τοὺς 
ἄλλους παρακαλῆτε, εὖ ἴςτε ὅτι ἕψονται ὑμῖν καὶ πειράςονται 
μιμεῖςθαι. 

Wir haben also bei Arrian, Appian, Polybios und Xeno- 
phon eine in die Augen springende Vorliebe für παρακαλεῖν 
und παράκληςις zur Bezeichnung des παρακλητικὸς λότος. 
Übrigens wird der Ausdruck auch technisch zur Bezeichnung 
. derselben Sache bei Isokrates in den Prunkreden *Pane- 
gyrikos' und 'Philippos' und in den Staatsreden des Demo- 
Sthenes gegen Philipp verwendet. Obwohl die isokrateische 
ἐπίδειξις von den kleinen militürischen, der Geschichtsdar- 
stellung eingeflochtenen παρακλητικοί grundverschieden ist, so 
finden wir doch dort wie hier sachlich und dem Namen nach 
das παρακαλεῖν, den Aufruf zum Kampfe, und die typische 
Beweistechnik, daB der Feind leicht zu bekümpfen, nicht 
δυςπολέμητος ist. Isokr. Paneg. 138: καίτοι τινὲς θαυμάζοναι 
τὸ μέγεθος τῶν Bacuéuc πραγμάτων καί qacv αὐτὸν εἶναι 
δυςπολέμητον, διεξιόντες, duc πολλὰς τὰς μεταβολὰς τοῖς Ἕλληα 
πεποίηκεν. Wenn Isokrates an Philipp von Makedonien die 
Aufforderung richtet, die Führerrolle für Griechenland gegen 
den Erbfeind zu übernehmen, so ist das für ihn ein mapa- 
καλεῖν, wie er denn dieses Verb neben dem selteneren προ- 
τρέπειν geradezu technisch verwendet!) Auch die pseudo- 
demosthenische Rede Πρὸς τὴν ἐπιςτολήν hat neben manchen 
andern in Technik, Anordnung und Beweismotiven der mapa- 


1) Isokr. Phil. 89... οἶμαι δὲ τῶν μὲν ἄλλων εἴ τιςιν δόξειε περὶ 
τῆς crpareíac τῆς εἰς τὴν Acíav ευμβουλεύειν, ἐπὶ ταύτην ἂν ἐπι- 
πεςεῖν τὴν παράκληειν, λέγοντας, ὡς δεοιπερ ἐπεχείρηςαν πρὸς 
τὸν Bacuéa πολεμεῖν, ἅπαςιν ευνέπεςεν ἐξ ἀδόξων μὲν γενέςθαι λαμ- 
προῖς, ἐκ πενήτων bé πλουείους, ἐκ ταπεινῶν δὲ πολλῆς χώρας καὶ 
πόλεων δεςπόταις. ἐγὼ δ᾽ οὐκ ἐκ τῶν τοιούτων μέλλω ce παρα- 
καλεῖν, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν ἠτυχηκέναι δοξάντων, λέγω δ᾽ ἐκ τῶν μετὰ Κύρου 
καὶ Κλεάρχου cucrpareucauévuv.... Auch 187 οὕτω δ' ἄριςτα βουλεύεει 
περὶ τούτων, ἢν ὑπολάβης μὴ μόνον τὸν λόγον τοιοῦτόν C€ παρα- 
καλεῖν, ἀλλὰ καὶ .... In synonymem Sinne ist προτρέπειν ange- 
wendet 116: καὶ μὴ θαυμάςεῃς, εἰ διὰ παντός ce τοῦ λόγου πειρῶμαι 
προτρέπειν ἐπί τε τὰς εὐεργεείας τὰς τῶν Ἑλλήνων καὶ πραότητα 
καὶ φιλανθρωπίαν. 138 οὐ μὴν ἀλλὰ cé γε χρὴ «ςκοπεῖν ἐξ ἁπάντων τὰ 
ευντείνοντα καὶ προτρέποντα πρὸς τὸν πόλεμον τοῦτον. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 15 


κλητικοί übereinstimmenden Elementen die Bezeichnung παρα- 
καλεῖν mit diesen gemein ἢ). 

Es folgt aus den vorstehenden Darlegungen und Stellen 
mit Sicherheit, daB zur Zeit der zweiten Sophistik ein rhe- 
torisch technischer Name für die militürischen Ermahnungs- 
reden ausgeprügt war, zweifellos weil παρακαλεῖν und παρά- 
xÀncic. zur Einführung und zur Benennung dieser Heden von 
den Historikern am hüufigsten gebraucht waren, allerdings 
neben andern, auch mehrfach vorkommenden Bezeichnungen. 

Und von diesen ist noch kurz zu reden, weil ihr Vor- 
handensein erkennen lüft, daB die Bezeichnung "rapexrkóc 
als besonders für militárische Ermahnungsreden geltender 
Terminus erst allmühlich sich herausbildete. Wir finden neben 
παρακαλεῖν auch die Bezeichnungen προτρέπειν 3), παραινεῖν, 
θαρρύνειν und besonders hüufig das thukydideische παρακε- 
λεύειν. So leitet Xenophon Anab. I, 7, 3 den παρακλητικός des 
Kyros vor Kunaxa ein: Κῦρος .. . παρήνει 0appóvuv τοιάδε ... 
Es ist von Wichtigkeit, hier auf die Sonderstellung des Thuky- 
dides und seines spüten μιμητής Prokop aufmerksam zu machen: 
sie geben der Benennung παρακελεύειν entschieden den Vorzug. 
Thuk. II, 11 παρήνει τοιάδε; II, 87 παρεκελεύςαντο .. .; 
καὶ ἔλεγε τοιάδε; IV, 10 παρεκελεύςατο τοιάδε; IV, 92 λέγων 
τοιάδε: IV, 95 παρεκελεύετό τε καὶ ἔλεγε τοιάδε: IV, 126 
παρεκελεύεατο τοῖς ςτρατιώταις τοιάδε: V, 8, 10 βουλόμενος 
παραθαρεοῦναί re... ἔλεγε τοιάδε: VI, 68 τοιάδε παρεκε- 
λεύετο: VII, 61 παρεκελεύςατό τε ... καὶ ἔλεξε τοιάδε: 
VII, 60 παρεκελεύεςαντο .... καὶ ἔλεξαν τοιάδε. 

Die entsprechenden Stellen bei Prokop beweisen nicht 
allein die allgemeine Abhüngigkeit von dessen Vorbild Thuky- 
dides in der Technik, sondern auch dessen μίμηςις im einzelnen 
Ausdrucke, z. B. bell. Pers.: I, 14, 20 p. 68, 20 Haury οὕτω μὲν 
Mippávnc παρακελευςάμενος ἐπὶ τοὺς πολεμίους τὸ ςτράτευμα 

1) Demosth. XI, 23. ἵνα δὲ μὴ μακρολογῶ, φημὶ χρῆναι παρε- 
cxeudcOat μὲν πρός τὸν πόλεμον, παρακαλεῖν δὲ τοὺς “Ἕλληνας μὴ 
λόγοις, ἀλλὰ τοῖς ἔργοις πρὸς τὴν παρ᾽ ἡμῶν ευμμαχίαν. 

*) Vgl. [Anaxim.] Rhet. ad. Alex. Rh. Gr. 1" 18, 6 Sp. προτροπὴ 


μέν ἐετι ἐπὶ mpoaipécetc ἢ λόγους ἢ πράξεις παράκληεις ... τὸν... 
προτρέποντα χρὴ δεικνύειν ταῦτα ἐφ᾽ ἃ παρακαλεῖ κτλ. 


16 Josef Albertus, 


ἦγε. Belcápioc δὲ καὶ Ἑρμογένης... παρεκελεύεαντο ὧδε: 
I, 18, 21 p. 95, 10 H. Ἀζαρέθης δὲ... τοιάδε παρεκελεύεςατο; 
b. Vand. II, 20, 4 p. 513, 9 H. διενοεῖτο καὶ ευγκαλέςας ἅπαντας 
mapexeAeUcaro ὦδε ...; b. Goth. IV, 8, 6 p. 519, 16 H. 
Γουβάζης ... ξυγκαλέεας τοιάδε παρεκελεύεατο ἢ). 

Bemerkenswert ist, da& auch Lukian die ermunternde 
Ansprache, welche der Geschichtsschreiber der Schlacht- 
schilderung vorangehen lassen soll, ein παρακελεύειν nennt: 
Πῶς δεῖ ícropíav ευγγράφειν 49: ... ἀλλ᾽ ἐς τοὺς crpamrouc 
μὲν τὰ πρῶτα, καὶ εἴ τι παρεκελεύςαντο, κἀκεῖνο ἀκηκοέτω, καὶ 
ὅπιυς καὶ fj τινι γνώμῃ καὶ ἐπινοίᾳ ἔταξαν. 

Es muB hiernach die Moóglichkeit, wenn nicht Wahr- 
Scheinlichkeit zugestanden werden, daB für die frühere Zeit 
die Bezeichnungen προτρέπειν und παρακελεύειν für die Feld- 
herrnreden technisch genau dasselbe bezeichnen wie die 
Ausdrücke παρακαλεῖν und παρακλητικός. Jedenfalls ist die 
Bezeichnung παρακλητικός bei Aristides, Fronto, Polybios sicher 
technisch und ausschliefülich für Ermunterungsreden vor der 
Schlacht verwendet. Wir haben also das Recht, uns dieser 
Bezeichnungsweise für alle ermahnenden Feldherrnreden zu 
bedienen. Dem παρακλητικός entsprechen im Lateinischen die 
Bezeichnungen *econtio' und 'exhortatio' 3). 


ἢ Bei Cassius Dio tritt in diesem Punkt seine μίμηςις des Thu- 
kydides weniger deutlich hervor, da er sich meist des einfachen “εἶπε 
oder Ἕλεξε τοιάδε᾽ zur Einführung seiner παρακλητικοί bedient. 

3) Vgl. Cic. Orator 66: Huic generi historia finitima est, in qua el 
narratuft ornate et regio saepe aut pugna describitur; interponuntur etiam 
contiones et hortationes, sed in his tracta quaedam et fluens expetitur, 
non haec contracta et acris oratio. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 17 
' 


Kapitel 2. 


Die beschránkte Verbreitung des παραχλητιχός in der 
historisch-biographischen Literatur. 


Es gilt zunüchst den Kreis der Schriftsteller zu um- 
schreiben, welche für eine Untersuchung der παρακλητικοί in 
dem erórterten technischen Sinn den Beobachtungstoff liefern ; 
am zweckmüfgsten wird das so geschehen, daB diejenigen 
historischen und biographischen Literaturerzeugnisse namhaft 
gemacht werden, in welchen aus Gründen des Stils oder anderen 
Ursachen das Kunstmittel der Rede überhaupt, also auch das 
des παρακλητικός keine Verwendung findet. Herodot und 
Homer lassen nur eine beschrünkte Verwendung zu, insofern 
sie das Schema der Ermahnungsrede vor der Schlacht noch 
nicht kennen; darüber wird im vierten Kapitel besonders 
gehandelt werden. Eine eigene Stellung nimmt auch Diodor 
mit seiner Bibliothek ein. Von seinen Hauptquellen Ephoros, 
Theopompos und Timaios wissen wir ebenso wie von Anaxi- 
menes!) daD sie mit dem Kunstmittel der Rede überhaupt 
auch den παρακλητικός in ihre Darstellung in reichem 
MaBe aufgenommen haben; denn seit Thukydides war sie 
ein wesentlicher Bestandteil in Technik und ÓOkonomie der 


!) Die Hauptstellen sind Plut. mor. 808B ἐπὶ δὲ τῶν 'Eqópov xal 
Θεοπόμπου καὶ ᾿Αναξιμένους ῥητορειῶν καὶ περιόδων, ἃς qepalvouciv 
ἐξοπλίςαντες τὰ ς«τρατεύματα καὶ παρατάξαντεςε, ἔςτιν εἰπεῖν "οὐδεὶς εἰδήρου 
ταῦτα μωραίνει πέλας. Für Timaios das Zeugnis aus der bekannten 
Polemik des Polybios, XII 25a, 8 περὶ τῆς aipéceuc xal μελέτης τῆς 
κατὰ τὰς δημηγορίας καὶ τὰς παρακλήςεις, ἔτι δὲ τοὺς πρεςβευτικοὺς 
λόγους καὶ ευλλήβδην πᾶν τὸ τοιοῦτο γένος κτλ. 251, 3 τῶν cuufov- 
λευτικῶὼν καὶ παρακλητικῶν ἔτι δὲ πρεςβευτικῶν λόγων οἷς κέχρηται 
Τίμαιος, wo man die weitere Àusführung über den καιρός für die Ein- 
führung solcher Reden nachlese. 


XIII, 2. 2 


18 Josef Albertus, 


Historiographie geworden. Diodor verschmáüht grundsátzlich 
die Aufnahme von Reden in seine kompilatorische, kunstlose 
Darstellung. Er tritt im Prooemium des zwanzigsten Buches 
für einen máfigen Gebrauch eingelegter Reden in die Ge- 
schichtsdarstellung ein, was er mit seinem eigenen Beispiel 
beweist!) Denn παρακλητικοί in Schlachtdarstellungen bietet 
er keine. Doch das von ihm verfochtene οὐ μὴν παντελῶς 
γε τοὺς ῥητορικοὺς λόγους ἀποδοκιμάζοντες ἐκβάλλομεν ἐκ τῆς 
ἱετορικῆς πραγματείας τὸ παράπαν᾽ führt er in der Weise aus, 
dall er drei stark ethisierende, wohl ganz aus Timaios über- 
nommene Reden in direkter Rede wiedergibt?). Der Theone 
entspricht seine Praxis. Ein Beispiel, wie Diodor die Gelegen- 
heit eines παρακλητικός vorbeigehen lüft, bietet XIII, 15. Vor 
der Entscheidungsschlacht bei Syrakus, wo Thukydides einen 
langen Redeagon einschaltet, gibt Diodor in indirekter Rede 
nur einige allgemeine, zur Tapferkeit ermahnende Motive. 
Ebenso meidet er bei allen anderen Hauptschlachten, wie 
denen bei Issos und Gaugamela, die Einfügung von Feld- 
herrnroden. 

Auch Plutarch bietet in den Βίοι keinen παρακλητικός 
Der Grund ist für ihn das einschrünkende Stilgesetz der 
Biographie, das er im Prooemium zu Alexander d. GroBen 
mitteilt: ἐάν μὴ πάντα μηδὲ καθ᾽ ἕκαςτον ἐξειργαςμένως m τῶν 
περιβοήτων ἀπαγγέλλομεν, ἀλλ᾽ ἐπιτέμνοντες τὰ πλεῖςτα, μὴ cuxo- 


2) Prooem. von Buch XX : καίτοι γε τοὺς ἐπιδείκνυςθαι βουλομένους 
λόγου δύναμιν ἔξεςτι κατ᾽ ἰδίαν δημηγορίας καὶ πρεςβευτικοὺς λόγους, 
ἔτι δὲ ἐγκώμια καὶ ψόγους καὶ τἄλλα τοιαῦτα ευντάττεεθαι᾽ τῇ γὰρ οἶκο- 
vouíq τῶν λόγων χρηςάμενοι καὶ τὰς ὑποθέςεις χωρὶς ἑκατέρας éEepro- 
ςἄάμενοι κατὰ λόγον ἂν ἐν ἀμφοτέραις ταῖς πραγματείαις εὐδοκιμοῖεν. 
Doch gegen die Reden spricht die Stileinheit der Geschichtsdarstellung: 
τὸ γὰρ τῆς ἱςτορίας ἁπλοῦν écri xal cuu quéc ἑαυτῷ καὶ τὸ cuvóAov ἐμψύχῳ 
εὐὠματι παραπλήςιον, οὗ τὸ μὲν ἐςπαραγμένον ἐςτέρηται τῆς ψυχικῆς 
χάριτος. Nichtsdestoweniger will auch er nicht alle Reden aus det 
Geschichte verbannt wissen; s. o. den Text. 

*) Die 1. Rede hült der Syrakusaner Nikolaos XIII, 20—28 nach 
der sicilischen Katastrophe, um Mitleid für die gefangenen Athener zu 
erregen. Das Gegenteil vertritt Gylippos in der zweiten, XIII, 29—33. 
Die dritte, XIV, 65, hült der Sicilier Theodoros, um die Soldaten gegen 
den Tyrannen Dionysios aufzureizen. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. [19 


qavreiv. οὔτε γὰρ ἱςτορίας γράφομεν, ἀλλὰ βίους. Ein einziges 
Beispiel, wie er nicht in rhetorischer Weise eine Feldherrn- 
rede geben, sondern das ἦθος Cüsars schildern will, bietet 
das aus Caesars Rede gegen Ariovist angeführte Motiv der Er- 
gebenheit der 10. Legion (Caes. 19): ἱουναγαγὼν eic éxxAncíav 
ἐκέλευςεν ἀπιέναι καὶ κινδυνεύειν παρὰ γνώμην οὕτως ἀνάνδρως 
καὶ μαλακῶς ἔχοντας, αὐτὸς δὲ ἔφη τὸ δέκατον εύὐνταγμα παρα- 
λαβὼν ἐπὶ τοὺς βαρβάρους πορεύεεθαι᾽. 

Wie bei Plutarch, brauchen wir auch in den Viten des 
Nepos und Sueton den παρακλητικός nicht zu suchen. Da 
Nepos sein genus dicendi selbst charakterisiert *Non dubito 
fore plerosque, Attice, qui hoc genus scripturae leve et non 
satis dignum summorum virorum personis iudicent', so lag 
ihm die Feldherrnrede auBerhalb des Bereiches dieser seiner 
kunstloseren Darstellung. Bei der ganzen Art seiner biogra- 
phischen Schriftstellerei ist das Gleiche für Sueton selbstver- 
stándlich. Da8 hingegen die Scriptores historiae Augustae in der 
Darstellung der Cásarenleben wieder den reichsten Gebrauch 
von Reden überhaupt und Briefen sowie von Feldherrnan- 
sprachen an die Heere machen, dafür haben Leo und Peter 
die náhere Begründung gebracht!) 

Die Art und der Zweck von Geschichtsdarstellungen 
wie die des Velleius Paterculus und Florus liefen weder ein- 
gelegte Reden noch παρακλητικοί zu. Velleius hat seinen Stil, 
indem er ihn eine 'praeceps festinatio' nennt, selbst treffend 
charakterisiert ?). 

Eine eigene Stellung nimmt ebenfalls bezüglich der Reden 
Pompeius Trogus ein. Auch er will der Geschichtsdarstellung 
keine Reden einfügen, kann aber dennoch nichtumhin, den langen 


'") Nach dem Vorgang des Maximus Marinus drangen in un- 
organischer Weise und von auBen Reden, Briefe und Dokumente, zum Teil 
Fálschungen, in die Scriptores historiae Augustae ein. 

3) Vell. 1, 16: 'Cum haec particula operis velut formam propositi 
excesserit, quanquam intellego mihi in hac tam praecipiti festinatione, 
quae me rotae pronive gurgitis ac verticis modo nusquam patitur con- 
sistere, paene magis necessaria praetereunda quam supervacanea am- 
plectenda, nequeo tamen temperare mihi, quin rem saepe agitatam 
animo meo neque ad liquidam rationem perductam signem stilo". 


9* 


20 Josef Albertus, 


παρακλητικός Mithridats einzuschalten, vgl. Iustin X XXVIII, 
3 und 4: quam obliquam P. Trogus exposuit, quoniam in Livio 
et Sallustio reprehendit, quod contiones directas pro sua ors . 
tione operi suo inserendo historiae modum excesserint. 
Erwühnt sei noch, daB auch die antiken Sammelschrift- 
steller von ςτρατηγήματα für den παρακλητικός nicht in Betracht 
kommen. So werden in den von Melber herausgegebenen | 
Polyünexcerpten unter dem Titel περὶ τοῦ ποῖον bei τὸν crpam- 
γὸν εἶναι nur die Eigenschaften eines Feldherrn namhaft ge- - 
macht, die ihn zum Halten von ermunternden Ansprachen | 
besonders befühigen!) Die beiden Vertreter dieser Literatur, 
Polyüàn und Frontin, sind also für den παρακλητικός wertlos. 
Es würden nun, um das belebende Relief zu dieser | 
negativen Aufzühlung zu geben, diejenigen Historiker auf- 
zuführen sein, welche in ihre Darstellung παρακλητικοί ver- 
' flochten haben. Doch ist dies deshalb hier überflüssig, weilich - 
im 5. Kapitel die genaue Liste der bei den Historikern vor- 
kommenden παρακλητικοί vorlege, von den bei Thukydide: 
angefangen bis zu denen, welche Cassiodor dem Attila vor 
der Schlacht bei Chálons in den Mund legt. Die Reihe der 
Autoren deckt sich im wesentlichen mit jener, welche schon 
Jebb angeführt hat?). 


ἢ Polyaen. p. 431, 10 Melb. ἔτι ἐμπειρότατον γνώςεως καὶ παραι- 
véceuc εἰς τὸ τὴν προθυμίαν τῶν crparw TOv αὐξῆςαι καὶ ἐλπίδων 
ἀγαθῶν ἐμπλῆκαι... 

3) A. ἃ. Ο. S. DOE. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 21 


Kapitel 3. 


Scheidung der allgemeinen Feldherrnreden und der 
παραχλητιχοί, 


Bevor ich zur Aufstellung einer móglichst vollstindigen 
Liste der in der Antike vorkommenden Ermunterungsreden 
von Feldherren schreite, móchte ich, um die Fragestellung. 
nach Technik und Entwicklung der παρακλητικοί noch schürfer 
zu fassen, alle jene von Feldherren an die Soldaten ge- 
richteten Reden ausscheiden, die andern als parakletischen, 
d. ἢ. zur Tapferkeit in der Schlacht mahnenden, Inhaltes sind. 

Nicht zum γένος παρακλητικόν gehóren hiernach die mit- 
unter sehr rhetorisch gehaltenen Reden, womit Meuterei im 
Heer erdrückt und gerügt wird. Ich nenne hier, ohne eine 
vollstándige Liste dieser Reden aufstellen zu wollen, als her- 
vorstechendste Beispiele: 

l. Die Rede des jüngeren Scipio an das meuterische 
Heer gelegentlich seiner Erkrankung in Spanien: Liv. X XVIII, 
21-29, 8. 

2. Cüsars Rede an das meuterische Heer in Placentia: 
Cass. Dio 41, 27-35. 

3. Die Rede des Germanicus an die aufstündischen, je- 
doch schon zum Gehorsam zurückkehrenden Legionen im 
germanischen Aufstand!): Tac. ann. I, 42-44. 


1 Wir kónnen auch in dieser Gattung von Feldherrnreden Wieder- 
kehr einzelner Typen, also eine rhetorische Topik feststellen. Ich 
erwüáhne zwischen Tac. ann. I, 42, 9 und Liv. XXVIII, 27, 3 folgende 
besonders sprechende Parallele: Liv.: ... quos ne quo nomine quidem 
appellare debeam, scio. cives? quia ἃ patria vestra desciscitis — an 
milites? qui imperium auspiciumque abnuistis, sacramenti religionem 
rupistis. Tac.: ... quod nomen huic coetui dabo? militesne appellem, 


22 Josef Albertus, 


4. Alexander an das meuterische Heer in Opis: Curtius 
X, 2, 15-30. 

5. Alexander Severus an seine Truppen Script. hist. Aug. 
Alex. Sever. 53 (Lampridius). 

Die zweite Gruppe von Reden, welche als nicht vor 
der Sehlacht ermahnende auszuscheiden sind, behandeln das 
Thema: Soll Alexander noch weiter nach Osten ziehen? Sie 
finden sich in rhetorisch meisterhafter Ausarbeitung bei Curtius 
IX, 2, 12—IX, 3, 16 zugleich mit der Entgegnungsrede des 
Coenus, ferner bei Arrian 5, 25, 3— 5, 28!). 


qui filium imperatoris vestri vallo et armis circumsedistis? an cives. 
quibus tam proiecta senatus auctoritas? — Der τόπος, den Tacitus 
weiter bringt: 'Divus lulius seditionem exercitus verbo uno compescuit, 
Quirites vocando, qui sacramentum eius detrectabant' steht, eine 
ziemlich klágliche Figur machend, auch bei Lampridius, Scr. hist. 
Aug. Alex. Sev. p. 547,3: "Quirites, discedite atque arma deponite. 

!) DaB wir hier, wie in den Gerichtskontroversien gelegentlich 
der Verschwórung des Philotas, eine direkte Herübernahme von Schul- 
deklamationen in die Geschichtsdarstellung von seiten Curtius' haben, 
ist sicher. Es ist das Thema, das Seneca in der ersten Suasorie auf- 
stellt 'Deliberat Alexander, an Oceanum naviget', und das auch Quin- 
tilian. Inst. III, 16 als ein Deklamationsstück erwáhnt: 'Cum autem de 
hoc quaeritur, coniectura est, an Isthmus intercidi... an Alexander 
terras ultrà Oceanum sit in venturus'. Die rhetorischen Pointen sind 
bei Seneca und den beiden Historikern dieselben. Sogleich im Anfang 
dieser Suasorie des Seneca: "Soli satis est. ... post omnia Oceanus, post 
Oceanum nihil". Argentarius: 'Resiste, orbis te tuus vocat; vicimus, qua 
lucet . .'. Pompeius Silon: "Venit ille dies, quo tibi opera deesset; idem 
sunt termini et regni tui et mundi'. Aber alle übertrumpfte Moschus: 
"Ultra Liberi patris trophaea constituimus. Non quaerimus orbem, sed 
amittimus'. — Eine Schuldeklamation übrigens — allerdings anderer 
Art — ist die Rede, welche Tac. ann. VI, 8 den Ritter Terentius im 
Senat halten lá8t. Nach Sejans Sturz ist der Umstand, sein Freund 
gewesen zu sein, zur Ánklage genügend. Die einstige Freundschalt 
nicht leugnend, là8t Terentius die Verteidigung darin gipfeln, daB, so- 
lange der Kaiser Sejan zum Freunde hatte, auch er diese Freundschaft 
pflegen und sich auf das Urteil des Kaisers verlassen durfte. "Non 
enim Seianum Vulsiniensem, sed Claudiae et Iuliae domus partem. 
quas adfinitate occupaverat, tuum, Caesar, generum, tui consulatus so- 
cium, tua officia in republica capessentem colebamus. Non est nostrum 
aestimare, quem supra ceteros et quibus de causis extollas. Tibi sum- 
mum rerum iudicium di dedere; nobis obsequii gloria relicta est..." 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 28 


Neben dieser sich speziell auf Alexander beziehenden 
Redegruppe, die ihren Charakter als Schuldeklamationen auf 
die Stirne geprügt tragen, móchte ich in dem Gebiet der 
Feldherrnberedsamkeit im weitern Sinne noch hinweisen auf 
die ganz nach dem Rezept der rhetorischen Schuldeklamation 
gearbeitete, von Livius in die Darstellung aufgenommene 
Kontroverse zwischen Fabius Maximus Cunctator und dem 
jüngern Scipio. In der Tat ist die Rede!), welche Livius den 
*"Zauderer' vor dem Senat gegen die Absicht Scipios, den 
Krieg gegen Hannibal von Italiens Boden nach Afrika hin- 
überzutragen, halten lüfBt, und die Gegenrede Scipios ein 
rhetorisches Glanzstück; die Gründe des Für und Wider 
werden kunstgerecht und haarscharf entwickelt und im Par- 
allelismus des Redeagons nach beiden Seiten hin abgewogen. 
Es ist zwar auch nur eine Schuldeklamation?), aber vom 
Genius des Historikers berührt, wurde sie in seiner Hand zum 
vollendeten Kunstwerk. Den Eindruck einer vom historischen 
Künstler in die Geschichtsdarstellung übernommenen Dekla- 
mation macht auch die von Tacitus (hist. IT, 76, 2---- 78) dem 
Mucianus in den Mund gelegte, an den Oberfeldherrn Vespasian 
gerichtete Ermahnungsrede zur Übernahme des Kaisertums; 
sie ist aufs sorgfültigste ausgearbeitet. 

Wir kónnen alle diese und ühnliche bei antiken Hi- 
storikern vorkommenden Reden nicht parakletischen Inhalts als 
Feldherrnberedsamkeit im weitern Sinne fassen; aber sie sind 
mit dem uns einheitlich und geschlossen entgegentretenden 
γένος παρακλητικόν nicht zu verwechseln und zu vermischen. 


1) Liv. XVIII, 40—43 und 43, 2—495. 

3) Quint. Inst. III, 17 'sed in iis quoque, quae constabit posse 
fieri, coniectura aliquando erit, si quaeretur, an utique futurum sit, ut 
Carthaginem superent Romani, ut redeat Hannibal, si Scipio exercitum 
in Africam transtulerit ...' 


24 Josef Albertus, 


Kapitel 4. 
Vorstufen des παραχλητιχός. 


Obwohl Quintilian mit Recht von Homer sagt!) daB er, 
wie im Ozean aller Flüsse und Quellen Anfang liege, allen Arten 
der Beredsamkeit Vorbild und Ursprung verliehen habe, so 
darf man doch bei dem Epiker den ausgebildeten παρακλητικός 
noch nicht suchen. Nichtsdestoweniger spricht Quintilian von 
seinen exhortationes (Inst. X, 1, 47): 'nam ut de laudibus, ex- 
hortationibus, consolationibus taceam, nonne vel nonus liber, 
quo missa ad Achillem legatio continetur, vel in primo inter 
duces illa contentio vel dictae in secundo sententiae omnes 
litium ac consiliorum explicant artes?' Als Beispiele solcher 
exhortationes oder ermahnenden Feldherrnreden führe ich nur 
den berühmten λόγος écynparicuévoc im B 110—141 an, in 
welchem Ágamemnon das Heer zur Eroberung Trojas anfeuern 
will, indem er zum Gegenteile rüt. Zu dem Ganzen der kunst- 
vollen Technik dieser Stelle gehórt die Ansprache des Odysseus 
an das Heer B 284-333 und die des Nestor B 336-3668, 
durch welche erst der Zweck der Rede des Agamemnon 
erreicht wird. Ein anderes Beispiel künstlicher, von den 
Historikern wenigstens in etwas nachgeahmter Technik einer 
Ermunterungsrede an die Soldaten bietet A 234-420. Es ist 
die bekannte Homerische Epipolesis. Agamemnon begibt sich 
zu den einzelnen Abteilungen und Stüámmen seines Heeres und 
feuert die einzelnen, je nach dem Charakter und den Sitten 


Ἢ Inst. or. X, I, 46: "Igitur ut Aratus ab Iove incipiendum putat, 
ita nos rite coepturi ab Homero videmur. Hic enim quemadmodum 
ex Oceano dicit ipse omnium amnium fontiumque cursus initium 
capere, omnibus eloquentiae partibus exemplum et ortum dedit". 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 25 


der einzelnen Volksstámme und ihrer Führer, mit wechselnden, 

immer neuen Motiven zur Tapferkeit an. Neben diesen ex- 

hortationes in Form des λόγος ἐςχηματιςμένος und der Ejpi- 

polesis hat Homer einfache Ansprachen der Führer an die 

Heere nach einfacher Technik und mit Anwendung der ge- 

wóhnlichen Motive zur Tapferkeit noch an folgenden Stellen: 

O 172-184 Ermahnungsrede Hektors, 

O 228-245 Ermahnungsrede Agamemnons, 

N 47-59 Ermahnungsrede Poseidons an die beiden Aias, 

N 95-124 Ermahnungsrede Poseidons an die einzelnen grie- 
chischen Heerführer, 

O 485-500 Ermahnungsrede Hektors; ihr entspricht auf grie- 
chischer Seite 

O 501-513 eine solche des Aias. 

Zur Technik des παρακλητικός, wie er sich in typischer 
Weise bei den Historikern ausgebildet hat, bieten uns jedoch 
die exhortationes Homers, abgesehen von jenem λόγος écyn- 
ματιςμένος und der Epipolesis, die spüter zu behandeln sein 
wird, nichts. Bedeutend nüher steht dem Thukydides, dem ersten 
Vertreter des παρακλητικός, entsprechend den Zeit- und Kultur- 
verhültnissen Herodot. Allerdings für die Erkenntnis der 
Technik unseres γένος im ganzen ist er unfruchtbar und be- 
sonders nicht für die Einzelbehandlung zu verwerten. 

Wie bei Herodot die Rhetorik im allgemeinen noch in 
den Kinderschuhen steckt!), ihn aber doch wieder zuerst rein 
üuBerlich in den Versuchen sprachlicher Periodisierung, dann 
wieder in der Einlage von zahlreichen Dialogen und Reden, 
endlich in der Anlage und Okonomie des gesamten Stoffes 


4) Über Herodots Rhetorik mógen zwei Urteile folgen. Am 
schürfsten trifft die Sache die feine Charakteristik des Marcellinus im 
Leben des Thukydides 38 'τῶν δὲ πρὸ αὐτοῦ ευγγραφέων τε xal 
ἱετορικῶν ἀψύχους ὥςπερ εἰςαγόντων τὰς ευγγραφὰς καὶ ψιλῇ μόνῃ 
χρηςαμένων διὰ παντὸς διηγήςει, προεὠποις δὲ οὐ περιθέντων λόγους 
τινὰς οὐδὲ ποιηςάντων δημηγορίας, ἀλλ᾽ Ἡροδότου μὲν ἐπιχειρήςαντος, 
οὐ μὴν ἐξιςχύεαντος᾽ δι’ ὀλίγων γὰρ ἐποίηςε λόγων, dic προεωποποιίας 
μᾶλλον ἤπερ δημηγορίας, Und Hirzel, Der Dialog I, 39: 'Wie weit da- 
gegen Herodot entfernt ist, Rhetor zu sein, zeigt sich besonders an 
solchen Reden, die nichts weiter als eine lange Erzühlung sind'. 


26 Josef Albertus, 


beeinfluf&t, so kommt ein gewisser ÀÁnfang ermunternder Feld- 
herrnberedsamkeit, eine gewisse noch verschwommene, nicht 
technisch reine Form des παρακλητικός auch bei ihm schon 
vor. Die fünf ersten Bücher enthalten wohl wegen des den 
eigentlichen Perserkriegen ferner liegenden Inhalts noch keine 
Ermahnungsrede. Dagegen sind uns die Anfangselemente 
einer solchen gegeben in der Rede des Phokàers Dionysios 
im Rat der Ionier vor der Schlacht bei Lade. 'Kurze Mühe 
(τὸ παραχρῆμα μὲν πόνος) bringt euch die Freiheit, Weich- 
lichkeit und Unordnung des Kónigs Rache!) Wenn die 
Gótter günstig sind, übernehme ich es, für den Schaden der 
Feinde zu sorgen' (Herod. VI, 11). Als zum γένος παρακλητικόν 
nicht gehórend und auszuscheiden sind die Beratungsreden 
zwischen Xerxes, Mardonios und Artabanos VIL,8-11. Wieder 
Stark nühert sich der Technik des παρακλητικός die kleine 
Ansprache, welche Xerxes in Abydos kurz vor dem auf 
Brücken zu bewerkstelligenden Übergang über den Hellespont 
an seine Generüle háült?) Erwühnt sei endlich noch aus 
Herodot die kleine Ansprache des Harmokydes an die tausend 
Phoküer. Hier wird das nationale Motiv, Überlegenheit der 
Griechen über Barbaren, geltend gemacht: IX, 18 ἀλλὰ μα- 
θέτω nc αὐτῶν ὅτι ἐόντες βάρβαροι ἐπ᾽ Ἕλληςι ἀνδράειν 
φόνον ἔρραψαν. 

Doch das alles sind nur Ansáütze zu regelrechten παρα- 


ἢ Neben dem beliebten τόπος des παρακλητικός: ἣν μὲν BotÀ coe 
ταλαιπωρίας évbéxecOat, τὸ παραχρῆμα μὲν πόνος ὑμῖν Écra' sind noch 
zwei andere, die Hilfe der Gótter 'θεῶν τὰ Ica νεμόντων᾽ und ein Anflug 
des cepuvóc λόγος: ὑποδέκομαι f) οὐ ευμμίξειν τοὺς πολεμίους ἢ ευμ- 
μίεγοντας πολλὸν ἐλαςςῶεθαι᾽. 

*) Herod. VII, ὅ8: Das Motiv 'ἄνδρας τε γενέςθαι ἀγαθοὺς καὶ μὴ 
καταιςχύνειν τὰ πρόςθε ἐργαςμένα ἸΠέρεῃει᾽ ist dasselbe, auf welches 
Archidamos bei Thuk. II, 11 pocht δίκαιον οὖν ἡμᾶς μήτε τῶν πατέριων 
χείρους φαίνεεθαι μήτε ἡμῶν αὐτῶν τῆς δόξης ἐνδεεςτέρους. Der 
Gedanke der Schwierigkeit des Feldzuges "dc γὰρ ἐγὼ πυνθάνομαι, 
ἐπ᾽ ἄνδρας ςτρατευόμεθα ἀγαθούς᾽ findet ebenda bei Thukydides seine 
Parallele If, 11, 6 ἡμεῖς bé οὐδ᾽ ἐπὶ ἀδύνατον ἀμύνεςεθαι πόλιν ἐρχόμεθα, 
ἀλλὰ τοῖς πᾶςιν Ópicra παρεςκευαςμένην. Ebenso ist der Gedanke 
Herodots... τῶν ἢν κρατήςωμεν, οὐ μήτις ἡμῖν ἄλλος crparóc ἀντιςτῇ 
κοτε ἀνθρώπων ein bekannter τόπος der Feldherrnrede. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 21 


xAnnkoíi Gerade da, wo wir groDe, eingelegte παρακλητικοί 
der Heerführer auf griechischer wie persischer Seite erwarten, 
vor den groflen Schlachten bei Marathon, in den Thermopylen, 
bei Artemision, Salamis und Platüá, fehlen sie günzlich. Aller- 
dings treten vor der Thermopylenschlacht und vor Salamis 
Dialoge, in erstem Fall zwischen Demarat und Xerxes, in 
zweitlem zwischen Xerxes und der Kónigin Artemisia, vor 
Platài der berühmte Redeagon zwischen den Athenern und 
den Tegeaten ergünzend ein!) Für Salamis versichert He- 
rodot, daü ermunternde Reden von seiten der Führer auf 
griechischer Seite gehalten worden seien, gibt sie jedoch 
selbst nicht wieder?) Also Herodot scheidet für die Technik 
der παρακλητικοί im strengen Sinne aus. Er hat zwar drei An- 
sprachen von Feldherren, welche sich unserer Technik nühern, 
allein als eigentliche παρακλητικοί kónnen sie noch nicht be- 
zeichnet werden; sie bilden jedoch eine Art Vorlüufer dazu 
und deshalb, nicht blo& um der Vollstündigkeit willen, ver- 
dienten sie hier Erwühnung. 


*) Herod. IX, 26,5. IX, 28. Die Technik dieser Reden mit den 
gleichen τόποι im Panegyrikos des Isokrates ist 18. schon mehrfach 
verglichen. 

3) Herod. VIII, 78: τῶν δὲ ἐν Σαλαμῖνι «τρατηγῶν ἐγίνετο ὠθιςμὸς 
λόγων πολλός. VIII, 83, 3 wird der Inhalt der Ansprache des The- 
mistokles vor der Einschiffung angegeben. Fein empfindend macht hierauf 
Jebb a.a. O0. S. 6 aufmerksam: 'Ein lehrreiches Beispiel für die Art, wie 
er eine gute Gelegenheit, Oratorisches einzuflechten, vorübergehen láft, 
ist seine kurze Erwüáhnung der Rede des Themistokles unmittelbar 
vor der Schlacht bei Salamis... Der Inhalt der Rede war der Gegen- 
satz alles Edlen und alles Niedrigen. Er ermahnte sie, von allem, was 
bei des Menschen Art und Verfassung móglich sei, den bessern Teil 
zu wühlen, schloB alsdann und gab den Befehl zur Einschiffung . . . Der 
echte Rhetoriker würde den Gesichtspunkt, auf dessen einfache Be- 
zeichnung Herodot sich beschrünkt, ausführlich erórtert haben. Auch 
darauf mag hingewiesen werden, daB die Reden bei Herodot in ihrer 
Ornamentik zuweilen deutlich homerische Züge haben, zum Beweise 
seiner n&hern Verwandschaft mit dem Epos als mit der Rhetorik". 


28 


Josef Albertus, 


Kapitel 5. 


Verzeichnis der in der antiken Geschichtsschreibung 


vorkommenden παραχλητιχοί. 


Sehen wir von Homer und Herodot ab, weil sie den 


ausgebildeten παρακλητικός noch nicht haben, ebenso von 
jener historischen Literatur, die ihn aus Stilgründen nicht 
enthalten kann, so ergibt sich als Quellenmaterial folgende 
Liste von Feldherrnreden. 


με 


ΓΘ 


I Thukydides!). 


. Archidamos ermuntert die Vornehmen im Heere vor dem 


Einfall in Attika. IT, 11. 


. Die peloponnesischen Befehlshaber an | vor dem Seege- 


ihre Truppen fechtam Rhion. 


. Phormion an die attischen Geschwader ] II, 87 u. 89. 
. Demosthenes an seine Truppen in Pylos. IV, 10. 

. Pagondas an die bóotischen Truppen | Vor derSchlacit 
. Hippokrates an die athenischen 


bei Delion. 
Truppen IV 92 u. 95. 


. Brasidas an seine Truppen auf dem Zug gegen die 


Ilyrier. IV, 126. 


. Brasidas an seine Truppen vor der Schlacht bei Amphi- 


polis. V, 9. 


. Nikias an seine Truppen vor der ersten Schlacht bei 


Syrakus. VI, 68. 


Ὁ Obwohl Blass, Att. Beredsamkeit 13, 282, Anm. und noch genauer 


Jebb in obengenanntem Buche S. 64 die Feldherrenreden des Thuky- 
dides aufzühlen, sehe ich mich hier der Vollstándigkeit halber zu einer 
Wiederholung genótigt. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 29 


10. Nikias an die athenischen vor der Hauptsee- 
Truppen schlacht bei Sy- 

ll. Gylippos an die syrakusanischen | rakus. VII, 61-64 
Truppen u. 66-68. 


12. Nikias an seine Truppen auf dem Rückzug nach der Ent- 
scheidungsschlacht. VIT, 77. 


IL Xenophon. 

1. Kyros ermuntert die Führer des Heeres vor der Schlacht 
bei Kunaxa. Anab. I, 7, 3. 

2. Rede Xenophons an die Lochagen des Proxenos. Anab. 
III, 1, 15-26. 

9. Zweite Rede Xenophons an sámtliche überlebende Führer. 
Anab. III, 1, 35-45. 

4. Kleinere παρακλητικοί des Cheirisophos und des Kleanor 
als Vorbereitung und Gegenstück zur Umgebung. Anab. 
III, 2, 2-1. 

5. Dritte Rede Xenophons an Heer und Führer. Anab. III, 
2, 1-33 αἱ. 39. 

6. Ermahnungsrede des Kyrus an die Perser unter ihm 
und Kyaxares vor der Hauptschlacht gegen die Assyrier. 
Cyropaed. III, 3, 34-43. 

1. Entsprechende Ansprache des Assyrierkónigs auf gegne- 
rischer Seite!) Ebenda IIT, 3, 44-46. 


III. Polybius. 
1l. Hannibal ermuntert nach dem Rhone- und vor dem 
Alpenübergang seine Truppen. ΠῚ, 44 — Mitte 45. 
. Hannibal ermuntert sein Heer| vor der Schlacht IIT, 63-64 
. P. Scipio ermahnt die einigen] am Ticinus. III, 64, 3-65. 
L. Aemilius Paulus und Kollegen |l" d. Schlacht IIL, 108-110 
. und Hannibal ermuntern die , bei Cannae. III, 111, 
Ihrigen | 2-111, 11. 
. C. Flaminius πᾶ] eine kurze Ansprache an die Rómer 
vor der Schlacht bei Kynoskephalai. XVIII, 6. 
!) Obwohl in Xenophons Hellenika einzelne, ganz kurze An- 


sprachen parünetischer Natur vorhanden sind, so findet sich in den 
sieben Büchern doch kein eigentlicher παρακλητικός. 


QU ge Q2 nO 


I 


30 Josef Albertus, 


IV. Livius!) 
1. Ermunterungsrede Hannibals vor dem Alpenübergang. 


XXI, 30-31. 
2. Ermunterungsreden Scipios ; 
3. und Hannibals an ihre Truppen | T am is ΝΣ 
vor der Schlacht cinus. X XL 43-55. 


4. Ermunterungsrede Neros vor der Schlacht am Metaurus. 
XXVII, 45. 

5. Rede Catos in Spanien an die Offiziere und Ritter seines 
Heeres. XXXIV, 13?). 

6. Rede des Consuls M. Acilius ans Heer vor der Schlacht bei 
den Thermopylen gegen Kónig Antiochos. XXXVI, 11. 

*. Ansprache des Consuls Cn. Manlius an die HRómer vor 
dem Kampf:gegen die Galater. XXXVIII, 17. 


V. Sallust?) 
1. Catilina feuert die Seinigen in Etrurien zum V erzweiflungs- 
kampf an. Bell. Cat. 58-59. 
2. Kleinere Ermahnungsrede Jugurthas an die Seinen vor 
der Schlacht am Flusse Muthul. Bell. Jug. 49, 2-49, 4. 


!) Ich lasse Livius desbalb nach Polybius folgen, weil er in den 
áltern Partien rómischer Geschichte keine παρακλητικοί bietet und sie 
mit Polybius erst im Hannibalischen Krieg gemeinsam hat. 

3) Livius hat gerade in der Darstellung des Hannibalischen Krieges 
noch mancherlei Feldherrnreden in direkter Rede, ohne daB sie zu 
unseren γένος gehórten. So die lüngere Invektive des Minucius gegen 
Fabius und seine Zaudertaktik XXII, 14, 4—15, die Ansprache des 
Fabius an L. Aemilius Paulus beim Abschied von Rom XXII, 33—40, 
die tadelnde Rede des Marcellus nach dem ersten Schlachttag bei 
Canusium XXVII, 13, 2—13, 8. 

5) In gewissem Sinn, zwar nicht als παρακλητικός, gehórt auch 
die Rede hierher, welche Sallust bell. Iug. 85 f. den zum Consul ge 
wühlten Marius in einer rómischen Volksversammlung halten láot, weil 
Marius seine zwar plebejische, aber militárisch tüchtige Vergangenheit 
in Parallele setzt zu der verweichlichten nobilitas. Es ist die glünzende 
Ausführung desjenigen Redeteils des παρακλητικός, der von der per- 
sónlichen Tüchtigkeit des Feldherrn handelt, dem ceuvóv seiner Person. 
Z. B. 85, 7 ita ad hoc aetatis a pueritia fui, uti omnis labores et peri- 
cula consueta habeam... 85,29 non possum fidei causa imagines 
neque triumphos aut consulatus meorum ostentare, at, si res postulet, 
hastas vexillum phaleras alia militaria dona, praeterea cicatrices ad- 
verso corpore: hae sunt meae imagines, haec nobilitas... 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 31 


VI. Caesar. 

. Ermunterungsrede Caesars an seine Legionen im galli- 
schen Krieg vor dem Kampf mit Ariovist. Bell. Gall. I, 40. 
. Vercingetorix an die Seinen. Bell. Gall. VII, 29. 

. Rede Curios an das Heer in Africa, parakletischen Inhalts, 
obwohl zunáüchst auf den Aufstand bezugnehmend. Bell. 
civ. II, 32. 

. Ermahnungsreden des Pompeius und des Labienus einer- 
seits, Caesars andrerseits vor der Schlacht bei Pharsalos. 
Heldenhaftes Vorgehen und Anspornen des Crastinus. 
Bell. civ. 86, IIT, 87, 90, 91. 


VII. Dionys von Halicarnass. 


. Mettius Fuffetius ermahnt die Lochagen und Taxiarchen 
der Albaner. Arch. III, 23, 6. 

. Feldherrnrede des Aulus Postumius an die Rómer vor 
einer Schlacht gegen die Latiner. Arch. VI, 6-10. 

. Ermahnungsrede des Camillus an die Rómer gegen die 
Kelten. Arch. XIV, 13. 


VIII. Pompeius Trogus. 


. Mithridates feuert seine Truppen zum Krieg gegen die 
Rómer an. Iust. XX XVIII, 3 und 4. 


IX. Q. Curtius Rufus. 
. Alexander ermahnt die Seinen vor der Schlacht bei Issos. 
III, 10. 


. Ansprache Alexanders vor der Schlacht bei | IV, 14, 


Arbela. IV, 14, 9-15. 


. Ihr entspricht jene des Dareios an die Perser. 


X. Lukan. 

l. Pompeius ermuntert seine Truppen. Phars. II, 530-595. 

. Ermahnungsrede des Caesarianus Volteius an seine Co- 

horten. IV, 424-520. 

. Grofie παρακλητικοί vorPhar-) α Caesars. VII, 250-329, 
salos P Pompeius. VII, 342-382. 


32 Josef Albertus, 


XI. Silius Italicus. 

l. Ansprache Hannibals an die Carthager vor der Schlacht 
bei Cannae. Pun. IX, 181f. Es ist zu bemerken, daj 
diese Ansprache der einzige technisch gebaute παρα- 
κλητικός in den 17 Büchern ist, in welchen zumal die 
ἄθλα ausgeführt werden!) 


XII. Tacitus. 
1. Ermunterungsrede des Britannen Calgacus Im 
an das Barbarenheer. Agricola 
2. Ermunterungsrede des rómischen Statthalters | 30, 33 und 
Agricola?). 33, 5-35. 
3. Germanicus an die Rómer vor der Schlacht ) Annal. Il, 
bei Idistaviso 3). 14-15 und 
4. Entsprechend Arminius an die Germanen. II, 15. 


XIII. Flavius Josephus. 
1. Titus, vom Vater zur Eroberung von Tarichmae geschickt, 
an seine Truppen. Bell. Iud. III, 472-484. 
2. Ansprache des Titus an die Rómer gegen Ende der Be- 
lagerung von Jerusalem. Bell. Iud. VI, 34-53. 


XIV. Arrian. 
1. Alexander an die Seinen vor der Schlacht bei lssos. 
Anab. II, 7, 3-8. 
2. Alexander an die Seinen vor der Schlacht bei Arbeli 
Anab. III, 9, 5-10. 


ἡ Pun. IX, 193 nihil magna satis, sat vero superque 
Bellandi merces sit gloria: cetera vobis 
Vincantur. Quidquid diti devexit Hibero, 
Quidquid in Aetnaeis iactavit Roma triumphis . .. 
199 Ferte domos, quod dextra dabit: nil ductor honoris 
Ex opibus posco. ... 
2004 Arridet tellus ... 
211 hinc iam civis Carthaginis esto. 
215 atque ultra te ad proelia miles 
Nulla voco. Ex acie tende in Capitolia cursum. 
*) Zwar láOt Tacitus die britannische Kónigin Budicca keinen 
eigentlichen παρακλητικός halten wie Cass. Dio, gibt aber Kap. 15 die 
Kampfmotive in indirekter Rede wieder. 
8) Ein eigentlicher, geschlossener παρακλητικός findet sich in den 
Historien nicht. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 33 


XV. Appian. 
1. Ermunterungsrede des Pompeius an seine ) Bell. civ. 
Getreuen in Griechenland. II, 50-52 
2. Dazu die Parallelrede Caesars an die Seinen und 
in Brundisiium. II, 53. 
3. Pompeius ermuntert sein Heer ) vor der Schlacht II, 72 
4. Caesar ermuntert sein Heer | bei Pharsalus. II, 73 u. 74. 
5. Cassius hült den παρακλητικός an die Republikaner vor 
der Schlacht bei Philippi. II, 90-101. 
6. Brutus ermuntert die Republikaner vor | 
Philippi am zweiten Schlachttag, IV, 117-119 
1. Antonius entsprechend die Seinen. | IV, 119-121. 
XVI. Cassius Dio. 
1. Ermahnungsrede des Antonius vor der 
Schlacht bei Actium. | L, 16-23 
2. Ihr entspricht die des Oktavian an die | 
Seinen. L, 24-31. 
8. Rede Caesars vor der Schlacht mit Ariovist gegen die 
Barbarenfurcht. X XXVIII, 35-47. 
4. Rede der Kónigin Budicca an ihr Heer. | LXII, 3-6 
5. Ihr entspricht auf rómischer Seite die 
des Suetonius Paulinus | LXII, 9-12. 
XVII. Herodian. 
1. Ermahnungsrede des Severus, in welcher er die Truppen 
gegen den Gegenkaiser Albinus aufreizt. IIT, 6, 2. 
2. ΠΙαρακλητικός des Macrinus an das Heer. IV, 14, 4-8. 
3. Ermunterungsrede des Alexander Severus an die Seinen. 
VI, 3, 3. 
i. Maximinus Thrax an die Seinen gegen Gordian und die 
Afrikaner. VII, 8, 4-9. 
XVIII. Ammianus Marcellinus. 
1. Kleinere Einzel-rapaxAnnkoí Julians vor der Schlacht bei 
StraBburg. XVI, 12, 28-34. 
9 


Ermahnungsrede Julians auf dem Perserzuge. X XIII, 5, 16. 
XIII, 2, 8 


94 


μι" 


Josef Albertus, 


XIX. Prokop von Caesarea. 
A. De bello Persico 


. 1,14, 13-19 (p. 67 H.) Der Persergeneral ermuntert die | 
Seinen. 

. 1,14, 21-25 (p. 68) Belisar ermuntert seinerseits aie | 
Rómer. 

. 1, 18, 17-23 (p. 93) Belisar sucht die Rómer am Vor- 
abend des Osterfestes vom Kampf zurückzuhalten. 

. 1,18, 27-29 (p. 95) Azarethes ermuntert die Perser zum 
Kampf. 

B. De bello Vandalico 


. 1,16,2-8 (p. 381) Belisar mahnt den Seinen vom Plündem 
auf Afrikas Boden ab. 

. 1, 19, 2-10 (p. 391) Belisar an die Seinen vor der Van 
dalenschlacht. 

. II, 1, 13-25 (p. 421) Belisar an das Heer. 

. 1I, 2, 8-23 (p. 424) παρακλητικός Gelimers. Dazu die | 
Ansprache 'Tzazos. 

. II, 2, 24-32 (p. 427) Gelimers Bruder an die aus Si 
cilien zurückgekommenen Truppen. 

. II, 11, 23-36 (p. 466) Salomons Ansprache an die ind 
vor der Schlacht mit den Mauren. 

. II, 11, 38-46 (p. 468) die παρακλητικοί der  Anführer | 
der Mauren. 

. II, 12, 12-16 (p. 472) Nochmalige kurze Ansprache S 
lomons vor der Maurenschlacht. 

. 11, 15, 16-29 (p. 491) Ansprache Belisars vor der Schlacht 
mit den Aufstündigen des eigenen Heeres. | 

. IT, 15, 36-39 (p. 493) Ihr entspricht die des Stozas, $e | 
Führers der Aufstündigen. 

. II, 15, 54-58 (p. 496) Zweite Ermahnungsrede Stozas 
an die Seinen. | 

. 1I, 16, 12-24 (p. 498) Ermahnungsrede des Germanus 
an die Seinen gegen Stozas. 

. II, 20, 5-9 (p. 513) Salomon ermuntert die Rómer gegen 
die in Aurasium belagerten Mauren. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 35 


C. De bello Gothico 


. I, 28, 6-14 (p. 135) παρακλητικός Belisars an die Rómer. l 
. I, 29, 24-27 (p. 138) Ihr entspricht die Rede des Goten 


Vittiges. | 


. II, 21, 30-37 (p. 246 Ermahnungsrede des rómischen Ge- 


nerals Mundilas mit dem ausgeführten τόπος der Lebens- 
verachtung des Soldaten. 


. III, 4, 10-18 (p. 314) παρακλητικός des Totilas. 
. IV, 8, 6-13 (p. 519) Rede des mit den Rómern ver- 


bundenen Gubazes, Kónigs von Kolchis, gegen die in 
das Land einfallenden Perser. 


. IV, 14, 14-21 (p. 559) Ermahnungsrede des Odonahos 


und Babas mit der rhetorisch ausgeführten Pointe ὑτοὺς 
γὰρ ἐς ἀπόγνωςειν curnpíac ἐλθόντας τοῦτο ἂν διαεύώςα- 
εθαι δύναιτο μόνον, τὸ μὴ τῆς εωτηρίας égíecOat. 


. IV, 23, 14-22 (p. 610) Feldherrnrede des Johannes und | 


Valerian gegen die Gothen bei Ancona. 


. IV, 23,23-28 (p. 612) Parallelansprache der Gothenführer. | 
. IV, 30, 1-6 (p. 647) Ermunterungsrede des Rómers Norses. 
. IV, 30, 7-20 (p. 649) Ermunterungsrede des Gothenkónigs 


Totilas. 
XX. Cassiodorus!) 


. Der Hunnenkónig Attila hàlt eine Ermunterungsrede an 


die Seinen vor der Schlacht bei Chálons. 
AXI. Lesbonax. 


. Προτρεπτικός A. 
. Προτρεπτικός B. 


XXII. Heliodoros. 


. Ansprache des Rüuberhauptmanns Thyamis. Aethiop. I, 


29 (p. 30, 16 Bekk.) 
XXIII. Chariton. 


. Ansprache (παρεκάλεςε) des Chaireas an die Auslese grie- 


chischer Soldaten im Heere des Tyrannen Dionysios vor 


der Eroberung von Tyrus. VII, 3 (Erot. Gr. II 126, 12 H.). 


!) Quelle für Iordanis Romana et Getica, ed. Th. Mommsen, XXXIX, 


202, S. 110, 11. 


3* 


36 Josef Albertus, 


Es sindalso,zeitlich geordnet, folgende Geschichtsschreiber, 
bei welchen wir παρακλητικοί finden: Thukydides, Xenophon, 
Polybios, Sallust, Livius, Dionysios von Halikarnass, Trogus, 
Curtius, Lucan!) Tacitus, Arrian, Appian, Cassius Dio, He- 
rodian, Ammian, Prokop und Cassiodor. Schon die stattliche 
Zahl, nümlich 75 Feldherrnreden, wobei die 27 παρακλητικοί 
Prokops nicht eingerechnet sind, zeigen, daf) wir es mit einem 
typischen technischen Mittel der Schlachtschilderung zu tun 
haben. Es bildete sich naturgemábB eine feste Tradition des 
γένος παρακλητικόν innerhalb der künstlerischen Geschichtsdar- 
stellung, die eine spütere Rhetorik dem γένος bixavikóv, cupfov- 
Aeurikóv, ἐπιδεικτικόν als γένος icropikóv anreiht und zwar als 
diesen drei groflen Gattungen der Beredsamkeit gleichwertig!). 
Die Beziehung dieses γένος zur Beredsamkeit hat schon Cicero 
in der feinsten Weise an verschiedenen Stellen charakterisiert?). 


!) Der Dichter Lucan ist also auch unter dem Gesichtspunkt der 
παρακλητικοί ganz und gar rhetorisierender Historiker, da er dieselben 
an den einschlügigen Momenten gern bringt und die beiden Feldherrn- 
reden vor der Schlacht bei Pharsalus geradezu das Hauptstück bilden. 

3) Syr. in Hermog. Π 11, 18 Rabe: ... γένος μὲν εἶναί paav τὴν 
ῥητορικήν, εἴδη δὲ αὐτῆς οἱ μὲν δύο, πραγματικὸν καὶ ἐπιδεικτικόν, ol 
δὲ τρία, δικανικόν, ευμβουλευτικόν, πανητγυρικόν, οἱ δὲ τέταρτον τούτοις 
προςτιθέαειν ἱετορικόν. Rufus bei Spengel Rh. Gr. 15 2 p. 399, 2 ἱςτορικὸν 
bé, ἐν ᾧ διηγούμεθα πράξεις τινὰς μετὰ xócuou ὡς γεγενημένας. 

8) Vgl. hierüber Ulrici '"Charakteristik der antiken Historiographie, 
S. 110 f., wo auf die betreffenden Stellen Ciceros verwiesen ist, und 
besonders Reitzenstein 'Hellenistische Wundererzühlungen', S. 48f 
Dieser unterscheidet die 'groBe Geschichtsschreibung' als in Theorie 
und Gesetzen verschieden von denen der historischen Monographie, 
welch letztere Cicero im Brief an Lucceius entwickelt. Danach typisch 
gearbeitete Werke sind Sallusts beide Monographien und der Agricola, 
insoweit er Geschichte, nicht Biographie ist. Die Ciceronisch-Sallustische 
Technik ist wieder verschieden von der in Polybios' Philopoimen, einer 
Weiterbildung des Xenophontischen Agesilaos. Derselbe treffend über 
Kunstcharakter des Agricola: 'Ich denke, daB sich aus der innern Ver- 
wandtschaft beider Gattungen auch der Agricola des Tacitus erklárt: 
Der eigentliche βίος und die Eroberung Britanniens, aber so geschildert, 
daB Agricola im Mittelpunkt steht, gehen ineinander über. So erklürt 
sich der geographische Exkurs und das Redepaar neben dem den βίος 
als consolatio behandelnden Schluf und der Einleitung, die auf den 
Wert der Schilderungen der virtus alles Gewicht legt". 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 87 


Zweiter "Teil. 
Die Technik des Parakletikos. 


Es ist methodisch nótig, aus den oben angeführten παρα- 
κλητικοί diejenigen herauszugreifen, welche die technische An- 
lage, das typische Gerippe am besten durchscheinen lassen. 
Ich werde also neben sümtlichen Feldherrnreden des Thuky- 
dides, des Cassius Dio und des Procop in dem Perser- und 
Vandalenkrieg sowie den beiden προτρεπτικοί des Lesbonax 
vorzüglich verwenden: 1. die Doppelfeldherrnrede vor den 
Sehlachten am Ticinus und bei Cannae bei Polybios, 2. die 
Reden bei Livius vor der Schlacht am Ticinus, 3. den παρα- 
κλητικός Catilinas bei Sallust, 4. die Rede Caesars an die 
Soldaten gegen Ariovist, 5. die Doppelreden im Agricola, 
und endlich in beschrünktem MaBe Xenophon, Arrian, Appian, 
Curtius und Ammianus Marcellinus heranziehen. 


Kapitel 6. 
AÁuBere Anlage des Parakletikos. 


Ehe wir zur Behandlung der Technik der ermahnenden 
Feldherrnrede im einzelnen und den in ihnen vorkommenden 
loci communes kommen, ist es nicht unwichtig, die Gesamt- 
anlage der παρακλητικοί als Einzel- oder Doppelfeldherrnrede 
sowie ihre Einkleidung in direkte oder indirekte Rede ins 
Auge zu fassen. Auch hier gehen wir von Thukydides aus, 
als dem ersten klassischen Vertreter der παρακλητικοί und 
zugleich ihrem gróften Künstler. Die thukydideische Kunst 
zeigt sich nicht allein darin, daB er seine zwólf παρακλητι- 
κοί über die sieben ersten Bücher seines Geschichtswerkes 


38 Josef Albertus, 


in ziemlich gleichmüfiiger Weise verteilt, daB er sie in weiser 
MüBigung nur vor Hauptkümpfen und besonders gearteten, 
markanten Schlachtsituationen so anwendet, daB jeder Rede 
ein individueller Zweck eignet, daB bald athenische und lace- 
daemonische, bald athenische und bóotische, bald griechische 
und barbarische Streitkrüfte, bald Land- und Seemacht ein- 
ander gegenübergestellt werden, sondern auch darin, dab 
Einzel- und Doppelfeldherrnreden miteinander abwechseln. 
Doppelfeldherrnreden hat Thukydides vor der Seeschlacht im 
Busen von Korinth, vor der Schlacht bei Delion zwischen 
Athenern und Bóotern, vor der grofien Katastrophe bei Syrakus. 
Einfache dagegen vor dem ersten Einfall in Attika als einer 
Programmrede für den ganzen Krieg, vor Pylos, wo es sich 
vorzüglich darum handelt, die eigentümliche Kampfstellung 
der Athener zu beleuchten, vor der Schlacht des Brasida 
mit den Illyriern und vor dem Kampf bei Amphipolis, wo 
es Thukydides drauf ankommt, durch eine Rede des Brasidas 
und die gesamte Sehlachtschilderung dessen ἀριςτεία, nicht 
die des Kleon zu feiern, endlich zwei Reden des Nikias im 
sizilischen Krieg. Wo also Thukydides eine Doppelfeldherrn- 
rede einlegt, hat er besondere Gründe. Bald sind es GróBe und 
Wichtigkeit der Schlacht, móglichst gleich gute Vorbereitungen 
und Truppen auf beiden Seiten, bald markante, charakteri- 
stische Persónlichkeiten als gegnerische Feldherren, die im 
Redeagon nach ihren taktischen Mafinahmen und militárischen 
Fühigkeiten miteinander verglichen werden sollen. Die Gründe 
zur Einlegung eines Einzel- oder Doppel-rapaxAnrnxóc sind 
bei allen übrigen Historikern im wesentlichen dieselben wie 
bei Thukydides, also Wichtigkeit der Schlacht, Gleichheit 
der Streitkrüfte und beabsichtigte Charakteristik gróferer Feld- 
herren. Um Scipio und Hannibal einander gegenüberzustellen, 
wenden Polybios und nach ihm Livius die Doppelfeldherrn- 
rede an. Ebenso natürlich ist es, daB Polybios sowohl Ae- 
milius Paullus wie Hannibal auf die Wichtigkeit des Tages 
von Cannae aufmerksam machen lá8t Sallust kommt es in 
seiner Monographie wesentlich nur auf den Charakter Cat 
linas als Feldherrn an, weshalb er dessen Ansprache vor 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 3839 


der Entscheidungsschlacht in Etrurien ausführlich entwickelt, 
jene des unwichtigen Gegners M. Petreius mit den Worten 
abtut: ipse quoque cireumiens unumquemque nominans ad- 
pellat hortatur rogat, ut meminerint, se contra latrones inermos... 
certare. Caesar vermeidet in der Erzühlung des Krieges mit 
Ariovist wohl nur deshalb, diesem eine der seinigen ent- 
sprechende Gegenansprache in den Mund zu legen, weil ihm das 
Stilgesetz der Commentarii oder Kriegstagebücher Vermeidung 
solcher rhetorischer Prunkstücke auferlegt. DaB Tacitus in sein 
frühes Werk Agricola eine Schlachtschilderung und als konven- 
tionelle und doch wieder bei ihm künstlerisch gewordene Er- 
óffnung dazu einen parallelen παρακλητικός des Britanniers Cal- 
gacus und des Rómers Agricola einlegt!), in den Historien aber 
und noch mehr in den Annalen bedeutend nüchterner verführt 
durch Anwendung der indirekten Rede, Vermeidung der Doppel- 
feldherrnrede und Beschrünkung auf wenige, streng sachliche 
Ermahnungsmotive, hat seinen Grund in der Entwicklung 
Tacitus' vom rhetorisierierenden Biographen zum Geschichts- 
schreiber strengeren Stiles. DaB Appian und Lucan in der 
Schilderung des Bürgerkrieges zwischen Caesar und Pompeius 
sich die Doppelfeldherrnrede zur Charakteristik beider grofler 
Feldherren und ihrer Streitkrüfte nicht entgehen lassen, ist 
selbstverstündlich. Wir erwarten sie geradezu bei Lucan vor 
der Schlacht bei Pharsalus, und in der Tat sind dort die 
παρακλητικοί Caesars und Pompeius das Mittel- und Glanz- 
stück des 7. Buches. DaB Curtius, der virtuos alle rheto- 
rischen Künsteleien zu erhaschen weiB, sich des Parallelismus 
der Feldherrnreden bedient, ist natürlich. Cassius Dio ahmt 
in den grofen Reden Antons und Octavians vor Actium in 
bewuBter Weise nicht allein in der Technik im einzelnen 
und in den τόποι Thukydides nach, sondern auch in dem 
Punkte, daB die Ermahnungsmotive des einen denen des andern 
entsprechen und die beiden sich der aü£nac der eigenen 


1) Sachlich ist natürlich diese Technik vollauf motiviert. Diese 
eine Schlacht mu8 mit allen Mitteln gehoben werden: sie vollendet 
die Unterwerfung Britanniens. Unter diesen Gesichtspunkt ist die ganze 
Biographie gerückt. 


40 Josef Albertus, 


Streitkrüfle und der διαβολή der des Gegners so bedienen, als 
ob sie in der Diskussion einander gegenüberstünden. Endlich 
hat auch Prokop von seinem groBen Vorbild die üuBere Technik 
der Doppelfeldherrnrede, allerdings nicht den künstlerischen 
inneren Gehalt und Geist in endlos langen und zahlreichen An- 
sprachen glücklich herübergeholt. Es ergibt sich auch hier der 
Schlu&: Thukydides ist in der Einzeltechnik des παρακλητικός 
wie in der Ánlage von Einzel- und Doppelfeldherrnreden für 
alle Spüteren in doppelter Weise maügebend gewesen. Ein- 
mal in direkter und ganz unverkennbarer Weise bei seinen 
Nachahmern der zweiten Sophistik Cassius Dio und Herodian 
und bei Prokop, ebenso bei dem Rómer Sallust; zweitens in 
mehr indirekter Weise, indem sich einmal durch ihn der παρα- 
κλητικός eine nicht wieder zu verdrüngende Stellung innerhalb 
der Technik und Ókonomie der Geschichtsschreibung errungen 
hatte. Sicher haben auch die rhetorisierenden Historiker!) 
Ephoros, Theopomp und Timaios gerade dieses Kunstmittel 
weiter entwickelt. Dieser einmal gegebenen Technik konnte 
sich trotz ihrer bewuBten Opposition gegen Reden überhaupt 
in der Geschichtsschreibung selbst der Pragmatiker Polybios 
und der nüchterne Trogus nicht ganz entziehen. Das Stil- 
gesetz war eben zu stark. 

Neben der Einzel- und der Doppelfeldherrnrede begegnet 
uns noch eine dritte Art, die in ihrer üáuBern Technik aus 
dem gewóhnlichen Rahmen herausfüllt, insofern als der er- 
mahnende Feldherr von einer Truppe zur andern geht und 
jedesmal eine verschiedene kleine Ansprache hált. Dieses 
Schemas der Epipolesis, wie wir es nach Homer zu nennen 
berechtigt sind, bedient sich Cassius Dio in der Ansprache 
des Rómers Suetonius Paulinus als Antwort auf den παρακλη- 
τικός der Budikka an die Britannier. C. Dio III, 48, 26 ff. Boiss. 
Die erste Ansprache leitet Dio mit den Worten ein 'cuv- 
τάττων δ᾽ αὐτοὺς καὶ καθιςτὰς προςπαρήνει λέγων᾽ und führt 


!) Vgl. Daunou, Cours d'Etudes Hist. VII. "Art d'écrire l'histoire", 
S. 448: "Nous savons qu'Éphore et Théopompe avaient parsemé d'orai- 
sons les annales de la Gréce, car Plutarque le leur reproche amére- 
ment'; s. o. S. 17, 1. 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 41 


als Hauptgedanken das uns auch in der Rede des Demo- 
sthenes bei Thukydides IV, 10 begegnende Motiv aus: 'Es 
ist schimpflich, dasjenige, was ihr vor kurzem durch eure 
Tapferkeit errungen habt, nun feige zu verlieren'. Die zweite 
Ansprache ist eingeleitet "ταῦτά ria εἰπὼν ἐφ᾽ ἑτέρους ἦλθε καὶ 
ἔφη᾽ und begründet den uns bekannten τόπος: 'Wenn ihr 
noch diesen Feind bezwungen habt, wird uns keiner mehr 
Widerstand leisten'. Die dritte beginnt: τοιαῦτα δὲ καὶ τού- 
τοις εἰπὼν ἐπὶ τοὺς τρίτους ἐπιπαρῆλθε, καὶ ἔλεξε καὶ ἐκείνοις" 
und führt das “ἢ οὖν περιγενώμεθα αὐτῶν fj ἐνταῦθα ἀπο- 
θάνωμεν᾽ aus. Aus den Quellen des παρακλητικός hebt sich 
nur noch ein Beispiel dieses Ermunterungsschemas deutlicher 
ab, nümlich die kleineren παρακλητικοί, welche Julian vor 
der Schlacht bei Strafüburg gegen die Alamannen an die 
Rómer richtet. Hier gibt uns Ammian gleichzeitig die natür- 
liche Begründung der Wahl des Schemas der Epipolesis statt 
der gewóhnlichen Anlage, falls der künstelnde Rhetor nicht 
etwa an die Stelle der gelüufigen Form der ermahnenden 
Feldherrnrede etwas noch Raffinierteres setzen wollte!) Aber 
auch in einigen Feldherrnreden gewóhnlicher Anlage kónnen 
wir die Spuren technischer Anlage nach Art der Epipolesis in- 
soweit nachweisen, als der ermunternde Feldherr zwar nicht 
von einer Truppe zur andern geht, vielmehr sich innerhalb 
eines einzigen παρακλητικός nach einander an die je nach 
ihrer sozialen Stellung im Staate oder nach Stámmen und 
Volkscharakter verschiedenen Heeresteile je mit besonderen, 
individuell gearteten Motiven richtet. In der Ermahnungs- 
rede des Nikias vor der Entscheidungsschlacht bei Syrakus 
wendet sich dieser erst an das ganze Heer, Th. VII, 63, 2 
καὶ ταῦτα τοῖς ὁπλίταις οὐχ fjccov τῶν ναυτῶν παρακελεύομαι, 

!) Ammian 16, 12, 29 'et quoniam adloqui pariter omnes nec 
longitudo spatiorum extenta nec in unum coactae multitudinis permit- 
teret crebritas — et alioqui vitabat gravioris invidiae pondus, ne 
videretur id adfectasse, quod soli sibi deberi Augustus existimabat, — 
cautior sui hostium tela praetervolans ... ad faciendum fortiter ac- 
cendebat ... item cum ad alios postsignanos in acie locatos extrema 


venisset — alios itidem bellandi usu diuturno callentes aptius ordinans 
his exhortationibus adiuvabat ... 


42 Josef Albertus, 


ὅεῳ τῶν ἄνωθεν μᾶλλον τὸ ἔργον τοῦτο : dann an die Matrosen 
im Gegensatz zu den Hopliten als nicht Vollbürger Athens, 
9 τοῖς bé ναύταις παραινῶ καὶ ἐν τῷ αὐτῷ τῷδε xai δέομαι μὴ 
ἐκπεπλῆχθαί τι... οἱ τέως ᾿Αθηναῖοι νομιζόμενοι καὶ μὴ ὄντες 

. endlich δὴ Athens Bürger, 10 τοὺς δὲ ᾿Αθηναίους ὑμῶν 
πάλιν αὖ καὶ τάδε ὑπομιμνήςκω ... 

Dieselbe Technik hatte Trogus in einem παρακλητικός 
Alexanders an das Heer vor der Schlacht bei Issos ange- 
wendet, was aus Justins Epitome XI, 9, 3 genügend hervor- 
geht. Alexander wendet sich an die verschiedenen Stámme 
seines Heeres mit verschiedener Rede: *Alexander... circum- 
vectus suos singulas gentes diversa oratione adloquitur. Illyrios 
et Thracas opum ac divitiarum ostentatione, Graecos veterum 
bellorum memoria internecivique cum Persis odii accendebat, 
Macedonas autem nunc Europae victae admonet, nunc Asiae 
expetitae, nec inventos illis toto orbe pares viros gloriatur; 
ceterum et laborum finem hunc et gloriae cumulum fore. 

Obwohl Ammian ganz richtig darauf hinweist, daB die 
Anwendung der Epipolesis beim Feldherrn sowohl wie beim 
Historiker natürlich ist, weil er nicht die ganze Heeresmasse 
zugleich anwenden kann, so werden wir doch nicht fehl- 
gehen, wenn wir auch hier eine literarische Tradition an- 
nehmen. In der Tat war ja für die Historiker das Schema der 
Epipolesis aus A 234-420 der Ilias gegeben, und ᾿ἐπιπώληςις᾽ it 
nicht erst im spüten Eustathiuskommentar, sondern auch schon 
von Plutarch technisch gebraucht worden, geprügt nach dem 
Homerischen ἐπεπωλεῖτο des Verses A 231 αὐτὰς ὁ πεζὸς ἐὼν 
ἐπεπωλεῖτο críyac ἀνδρῶν 1). 


ἢ Eustath. zu A 231: Ὁμήρου εἰπόντος ἐνταῦθα ὡς πεζὸς ὁ faa- 
λεὺς ἐπεπωλεῖτο ςτίχας ἀνδρῶν, καὶ μετ᾽ ὀλίγα bé κοιρανέων ἐπεπυ- 
λεῖτο críyac ἀνδρῶν, ἐπιπώληςιν ἐντεῦθεν, ὡς καὶ προερρήθη, τὴν ῥα- 
ψωδίαν ταύτην τινὲς ὠνόμαςαν. Plut. mor. 29 A (Quomodo adulescens 
poetas audire debeat 10) ἱπάλιν τοῦ ᾿Αγαμέμνονος ἐν τῇ ἐπιπωλήςει .. ... 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 48 


Kapitel 7. 


Anwendung der direkten oder indirekten Rede in 
den ermahnenden Feldherrnreden. 


Dieselben Grundsátze, nach welchen die Historiker die 
direkte oder indirekte Rede in der Einlegung von Reden 
überhaupt bevorzugen, gelten natürlich auch bei den der 
Gesamtdarstellung eingeschalteten παρακλητικοί. Eine Einzel- 
untersuchung letzterer erhellt und bestáütigt also auch die 
allgemeinen Grundsátze. Thukydides wendet für die Feld- 
herrnrede ausschlieBlich die direkte Rede an, und das ist 
der Grund, warum wir bei seinen spütern Nachahmern Sallust, 
Dio, Herodian und Prokop den παρακλητικός nur in direkter 
Rede ffnden. Wegen ihrer rhetorisierenden Art im allgemeinen 
ist es verstndlich, warum Flavius Josephus und Dionysios 
wie überhaupt Reden, so auch die Feldherrnreden nur in 
direkter Rede bringen. Ebenso ist Livius wenigstens für die 
Darstellung des hannibalischen Krieges und die spátern Par- 
tien seines Geschichtswerks viel zu sehr Rhetor, als daB er 
sich für die παρακλητικοί Scipios und Hannibals vor der Schlacht 
am Ticinus nicht der direkten Rede bedienen sollte. Hat 
Tacitus in den παρακλητικοί des Calgacus und Agricola die 
direkte, in den Historien noch mit Vorliebe die direkte neben 
der indirekten, in den Annalen hingegen nur die indirekte 
Rede, so liegt auch in diesem Umstand ein Fingerzeig für die 
künstlerische Wandlung vom Agricola bis zum ausgereiften 
Werk der Annalen. Neben dieser Verwendung der direkten 
Form in den Feldherrnreden, die ihren Grund sowohl in 
direkter μίμηςις des Thukydides als auch in der strengeren 
rhetorischen Manier, die Reden als wirklich gehaltene wieder- 


44 Josef Albertus, 


geben zu wollen, hat, lüuft die Anwendung der indirekten 
Rede, die in der organischen Weiterentwicklung der Historio- 

. graphie als die hóhere, der Geschichtsschreibung angemessenere 
Kunstform erkannt werde!) Vertreter dieser Stilrichtung 
sind, abseits und für sich stehend, Polybios, dann Trogus 
Caesar, Tacitus in den Annalen, auch Curtius und Arrian?) 
Neben den allgemeinen Geschmacks- und Zeitrichtungen 
lassen sich für die Wahl direkter oder indirekter Rede be- 
sondere Gründe namhaft machen.  Polybios schrieb prag- 
matische Geschichte und stand in bewufittem Gegensatz zu 
seinen rhetorisierenden griechischen Vorgüngern, mied also 
die Einflechtung von Reden. Fügte er aber dennoch einmal 
eine solche ein, so milderte er den oratorischen Eindruck 
durch Verschleifung der direkten zur indirekten Rede. Ja 
gerade bei ihm und an seinen beiden Feldherrnreden vor 
Cannae lüft sich das unsichere Tasten zwischen direkter und 
indirekter Rede daran erkennen, daü er beide Male nach 
einem lüngerem Ansatz indirekter Rede doch wieder in die 
durch Thukydides so fest gewordene direkte Redeform für 
den παρακλητικός verfállt*). Ganz geeignet für Cásars Kriegs- 


Ὁ Iust. II, 38, 8: Quam orationem dignam duxi, cuius exemplum 
brevitati huius operis insererem; quam obliquam P. Trogus exposuit. 
quoniam in Livio et Sallustio reprehendit, quod contiones directas 
pro sua oratione operi suo inserendo historiae modum excesserint. 

*) Caesar hat im Bell. Gall, dieser Stilrichtung entsprechend, 
wenig direkte Reden. Der παρακλητιτός Bell. Gall. I, 40 ist natürlich in 
indirekter Rede gegeben. Die überaus wichtige Rede des Critognatus 
im ausgehungerlen Alesia Bell. Gall. VII, 77 ist in direkter Rede ab- 
gefaüt; aber Caesar glaubt sich dafür wie Trogus für die Mithridat- 
rede entschuldigen zu müssen: VII, 77, 8 ... non praetereunda oratio 
Critognati videtur propter eius singularem et nefariam crudelitatem. 

*) Die beiden Reden Scipios und Hannibals am CTicinus sind 
durchgángig indirekt. Vgl. III, 68, 2 ... προελθὼν... ἔφη mapecdrev 
τοὺς αἰχμαλώτους... εἰς παραπλήειον γὰρ αὐτοὺς ἀγῶνα... τύχην 
εὐγκεκληκέναι.... III, 64, 8 ἔφη τὰρ (Πόπλιοο) δεῖν καὶ μηδεμίαν μὲν 
εἰληφότας πεῖραν... ἀναμφιςβήτητον ἔχειν τὴν τοῦ νικᾶν ἐλπίδα... 
III, 108, 4 zuerst διόπερ ἐπειρᾶτο ευνιςτάνειν ὅτι... dann bald direkt 
108, ὃ oí μὲν γὰρ περὶ τὸν Τρεβίαν ποταμὸν ςφαλέντες... παρετάξαντο. 
111,2 ... ἤρετο (Hannibal) τί μεῖζον εὔξαςθαι τοῖς θεοῖς... ἐδύναντο 
. .. darauf direkt 111, 3 'τούτου τοιγαροῦν᾽, ἔφη, 'πρῶτον yév.... 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 45 


tagebücher war die indirekte Rede; so finden wir sie auch 
verwendet bei der Wiedergabe seiner Rede an das Heer vor 
der Schlacht mit Ariovist Übrigens war auch Thukydides 
die Verwendung der indirekten Rede für summarische Wieder- 
gabe von Reden nicht unbekannt, und mag er sogar an der 
Spitze auch dieser Entwicklungsreihe stehen, wenn er den 
Nikias vor Syrakus nach dem ersten groflen παρακλητικός 
in direkter Rede noch einmal vor dem Angriff die Führer 
zusammenrufen und nun in indirekter Rede ihn die Er- 
mahnungsmotive wiederholen lüBt!) Erwühnt sei noch, da 
die Ansprache Attilas an die Hunnen von Cassiodor in di- 
rekter Rede gehalten ist, was man ebenso aus der rheto- 
rischen Schreibweise dieses Spütlings, wie aus der Tradition 
versteht, die in ihrer Gesamtheit an der direkten Fassung 
der Reden festhielt. Daf die indirekte Form für eine er- 
zühlende Darstellung die hóhere war, haben die Durchschnitts- 
historiker, die dureh ihre Masse schlieBlich den Ausschlag 
für die Tradition gaben, infolge ihrer rhetorischen Schulung 
nicht zu würdigen gewubt. 


ἢ Prof. Keil macht darauf aufmerksam, daB das hóhere Stilgesetz 
der indirekten Rede bei der Darstellung der sizilischen Expedition dem 
Thukydides augenscheinlich zum BewuBtsein kam ; in ihr liegt die erste 
Spur davon eben in jener zweiten Rede des Nikias vor Syrakus vor. 
Zur vólligen und bewu&ten Durchführung ist das neue Prinzip dann 
im 8. Buche gekommen, wo Reden nicht fehlen, aber wie z. B. die Ver- 
handlungen in Athen bei der oligarchischen Revolution vom 1. 411 
indirekt gegeben sind. Das Fehlen der direkten Reden in diesem Buche 
beweise also nichts für die Unfertigkeit des Werkes; im Gegenteil zeige 
das Vorhandensein der indirekten Reden und ihre erkennbar kon- 
sequente Durchführung eine individuelle und bewuBte Stilisierung, wie 
sie nur die feste Hand des Schriftstellers geben konnte, der, stolz 
seiner neu errungenen, hóheren stilistischen Einsicht, den Mut gehabt 
hat, zu brechen mit dem alten Prinzipe auch um den Vorwurf einer 
inkongruenten Darstellung, wie sie nun zwischen dem früheren und dem 
letzten Teile seines Werkes eintreten muBte. Schematische Betrachtung 
verbaut diesen Einblick in die Entwicklung des Künstlers Thukydides. 
Wir kónnen noch sehen, wie er selbst erst hat lernen müssen: der 
GroBe wird dadurch nur gróBer. Die Mehrzahl der spáteren Historiker 
hat sich dieser stilistischen Erkenntnis verschlossen gezeigt, zu der 
Thukydides bereits an seinem Werke sich emporgearbeitet hatte. 


46 Josef Albertus, 


Kapitel 8. 
Die Einleitungs- und SchluBtechnik. 


Blass!) bemerkt richtig, da, wie alle Redeteile in der 
Feldherrnrede einschrumpfen müssen, auch das Prooemium 
gekürzt wird. Manchmal fehlt der einleitende Gedanke ganz, 
und mit Ermunterungsmotiven wird ohne weiteres eingesetzt. 
Jedoch ist das nicht das Gewóhnliche. Eine beliebte Einleitung 
bildet der verbreiteten Technik der Gerichtsrede entsprechend 
die Motivierung des Auftretens. Sie ist gleichsam die Ent- 
schuldigung des Feldherrn dafür, daB er vor seinem tapferen 
Heer überhaupt Ermunterungsworte spreche. 

Diesen Eingang wendet Brasidas in jener Ansprache an, 
in welcher er seine Soldaten zum Kampf gegen die Illyrier 
anspornt. Er betont die ganz besonderen Umstünde, welche 
ihn zu sprechen veranlassen, Thuk. IV, 126: Ei μὲν μὴ ὑπύ- 
πτευον ... ὑμᾶς τῷ T€ μεμονῶεθαι xai ὅτι βάρβαροι οἱ ἐπιόντες xai 
πολλοὶ ἔκπληξιν ἔχειν, οὐκ ἂν ὁμοίως διδαχὴν ἅμα τῇ παρακελεύτει 
ἐποιούμην... Klassisch geprügt und zu dem Gedanken er- 
weitert: "Wozu Reden halten, wenn eine starke Rüstung für 
uns spricht' hat Thukydides den τόπος VI, 68: ἸΠολλῇ μὲν 
παραινέςει, ὦ ἄνδρες, τί bei χρῆςθαι, ol πάρεςμεν ἐπὶ τοιοῦτον 
ἀγῶνα; αὐτὴ γὰρ ἡ παραςκευὴ ἱκανώτερά μοι δοκεῖ θάρςος παρα- 
ςχεῖν ἢ καλῶς λεχθέντες λόγοι μετὰ ἀςθενοῦς ςτρατοπέδου. --- Es 
ist für die Kunst des Thukydides bezeichnend, daB er den Grund 
der Entschuldigung nicht mit dem Gemeinplatz gibt"W as nützen 
Reden, wo doch tapfere Taten sprechen', sondern im ersten 
Fall auf die Verrüterei der Verbündeten, im zweiten auf die 
sorgfültig getroffene Vorbereitung des Seekampfes, also auf 
die der Schlachtsituation entnommenen Motive zurückgreift. 


!) Blass, Attische Beredsamkeit 1, 241. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 41 


Jenes allgemeine Motiv bringt Arrian Anab. IIT, 9, 5 ... αὐτοὺς 
μὲν οὐκ ἔφη χρῆναι παρακαλεῖςθαι πρὸς οὗ ἐς τὸν d va: 
πάλαι γὰρ εἶναι δι᾽ ἀρετήν τε τὴν ςφῶν παρακεκλημένους, καὶ 
ὑπὸ τῶν πολλάκις ἤδη καλῶν ἔργων ἀποδεδειγμένων. Cassius 
Dio L, 30, 1 ὥςτε μὴ τοῖς ἐμοῖς λόγοις μᾶλλον ἢ τοῖς ópe- 
τέροις αὐτῶν ἔργοις ἐπιρρωςθέντες ἐπιθυμήεατε παντὶ ἤδη τῷ 
πολέμῳ τέλος ἐπιθεῖναι. Procop. b. V. IV, 12, 14 ὥςτε ὑμῖν οὐδέ τι 
ἐγκελεύεεθαι ἔν γε τῷ παρόντι ἐπάναγκες. οἷς γὰρ τὰ πράγματα 
καὶ fj τῶν πολεμίων ἀεθένεια τὸ θαρςεῖν δίδωςιν, οὐδὲν οἶμαι 
τῆς ἐκ τῶν λόγων ὠφελείας προςδεῖ. Ebenso b. V. II, 1, 13 παρ- 
αίνεειν pév .... οὐκ οἶδα ὅτι δεῖ ποιεῖςθαι πρὸς ὑμᾶς οἵ ve 
οὕτω τοὺς πολεμίους ἔναγχος νενικήκατε ὥςτε Καρχηδών τε 
ἥδε καὶ Λιβύη ξύμπαςα κτῆμα τῆς ὑμετέρας ἀρετῆς ἐςτι, καὶ δι᾽ 
αὐτὸ ξυμβουλῆς οὐδεμιᾶς ὑμῖν ἐς εὐτολμίαν ὁρμώεης δεήεει. 

Den gleichen τόπος variiert Sallust. Bell. Cat. 58 zu 
"wen Ruhm und Gefahren nicht erregen, den ermahnst du 
vergebens': Compertum ego habeo, milites, verba virtutem 
non addere, neque ex ignavo strenuum neque fortem ex timido 
exercitum oratione imperatoris fieri ... quem neque gloria 
neque pericula excitant, nequiquam hortere ... — Als Übergang 
von einem Hauptgedanken zu einem andern benutzt übrigens 
diesen τόπος Polybios, indem er ihn gleichzeitig individuell 
aus der Situation schópft: der παρακλητικός ist nur für jene, 
welche um Sold kámpfen, nicht für Rómer, welche in diesem 
Augenblick 'pro aris atque focis! eintreten, Polyb. IIT, 109,5 
... ἑνὸς προςδεῖται τὰ πράγματα, τῆς ὑμετέρας BouAfceuc xai 
προθυμίας, ὑπὲρ ἧς οὐδὲ παρακαλεῖςθαι πλείω πρέπειν ὑμῖν ὑπο- 
λαμβάνω. τοῖς μέν γε μιεθοῦ παρά rict ςτρατευομένοις ἣ τοῖς κατὰ 
ςυμμαχίαν ὑπὲρ τῶν πέλας μέλλουει κινδυνεύειν... ἀναγκαῖος 
τῆς παρακλήςεως γίνεται τρόπος᾽ οἷς δὲ... ὑπὲρ ςφῶν αὐτῶν 
καὶ πατρίδος καὶ γυναικῶν καὶ τέκνων ὁ κίνδυνος ευνέςτηκεν ... 
ὑπομνήςεως μόνον, παρακλήςεως δ᾽ οὐ προςδεῖ. Und wieder 
seinerseits Hannibal IIT, 111, 5: 'früher, als ihr euch mit 
den Rómern noch nicht im Kampf gemessen hattet, würe 
das παρακαλεῖν am Platz gewesen; jetzt aber, nach drei Siegen, 
ποῖος ἂν ἔτι λόγος ὑμῖν icyupórepov παραςτήςει 0dpcoc αὐτῶν 
τῶν ἔργων; 


48 Josef Albertus, 


So einleitend auch Tacitus in der Rede des Agricola, 
Tac. Agric. 34: si novae gentes atque ignota acies constitisset, 
aliorum exercituum exemplis vos hortarer: nunc vestra decora 
recensete, vestros oculos interrogate. Lesbonax biegt das 
Motiv leicht um, sodaB es lautet: bei den Feigen ist die 
Ermahnung vergeblich und überflüssig, bei den Tüchtigen aber 
ist sie am Platze.. Lesb. III 8 1 p. 33, 3 K. ὥςτε οὐ δεῖ ὑπεριδεῖν 
οὔτε λόγου οὔτε ἔργου οὐδενὸς οὐδὲ T μὴ τοῖς ἑτοίμοις mapa- 
κελεύεεθαι. ἀλλὰ τοῦτο δή μοι δοκεῖ καὶ μάλιετα χρῆναι ποιεῖν. 
τοῖς μὲν γὰρ μὴ θέλουειν ἀγαθοῖς εἶναι μάταιον καὶ λέγειν καὶ 
ποιεῖν ςπεύδοντα, ὅπως ἔςονται ἀγαθοί, τοῖς δὲ ἐθέλουςΐ γε καὶ 
βουλομένοις τοὐναντίον... dicr' εἰ καὶ νῦν ὑμῖν παρεεςκεύαςται 
— παραςκεύαςθω δὲ καὶ ἑνὶ ἑκάςτῳ καὶ πάειν ---- ὅπως ἔςεςθε 
ἀγαθοί, καὶ ἀξίωμα ἔχετε παρ᾽ ὑμῖν αὐτοῖς μέγα, οὐχ ὑμᾶς βλάψαι 
ἀκοῦςαι τὴν ὑμετέραν ἀρετὴν καὶ τὸ ἀξίωμα τῶν προγόνων ὁμοῦ 
καὶ τὸ ἀξίωμα τὸ τῶν πολεμίων, ὃ μικρότερον δι᾽ ὑμάς ἔχουειν͵ 
ἀλλ᾽ ὠφελήεει. 

Livius láót Scipio den Grund zu einer Ermahnungsrede 
in dem Umstand finden, daB er ein neues Heer übernimmt: 
Liv. XXI, 40 si eum exercitum, milites, educerem in aciem, 
quem in Gallia mecum habui, supersedissem loqui apud vos: 
quid enim adhortari referret aut eos equites, qui equitatum 
hostium ... egregie vicissent ...; nunc... novo imperatori 
apud novos milites pauca verba facienda sunt Wenig ge- 
schickt führt Flavius Josephus den Gedanken aus, dab eine 
Ermahnungsrede für den gemeinen Mann unrühmlich ist, den 
Führer der Feigheit zeiht, Bell. Iud. VI, 33: d) cucrpanura, 
. .. τὸ μὲν παρακελεύειν ἐπὶ τὰ μὴ φέροντα κίνδυνον αὐτόθεν τοῖς 
παρακελευομένοις ἀκλεές, ἀμέλει δὲ καὶ τῷ παρακελεύοντι φέρει 
κατάγνωειν ἀνανὸρίας. δεῖ δ᾽ οἶμαι προτροπῆς εἰς μόνα τὰ cpa- 
λερὰ τῶν πραγμάτων, ὡς ἐκεῖνά γε καθ᾽ ἑαυτοὺς πράττειν ἄξιον !) 


Ἢ Besonders starke Geziertheit und rhetorische Künstelei zeigt 
Herodian, der es sich nicht versagen kann, in einer knappen Feldherrn- 
rede von den λόγοι ευνήθεις zu sprechen, die den Redner zieren, dem 
Hórer aber wohlgefallen: VI, 3, 3 ἐβουλόμην μέν, ὦ ἄνδρες crparuat, 
τοὺς εὐυνήθεις πρὸς ὑμᾶς ποιεῖςθαι λόγους, bi' ὧν αὐτός τε ἐκοςμούμην 
δημηγορῶν ὑμᾶς τε ἀκούοντας εὔφραινον. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 49 


Abgesehen von diesem hüufig in der Einleitung verwen- 
deten Topos zur Motivierung und Entschuldigung des Auf- 
tretens kann ein beliebiger anderer Gedanke einleitend ver- 
wendet werden, z. B. die Hervorhebung der Wichtigkeit des 
Augenblicks; doch ist diese Wendung als Einleitungsgedanke 
nicht so allgemein typisch geworden. 

Ein fórmlicher SchluB in Gestalt einer dringenden, zur 
Tapferkeit auffordernden Endermahnung fehlt wohl keinem 
παρακλητικός. Dieser Schlu& kann entweder eine eindringliche 
Rekapitulation der in der Rede vorgebrachten Gründe ent- 
halten!) oder die nochmalige Hervorhebung des Haupt- 


!) Als Beispiele mógen die hochrhetorischen SchluB8sütze des 
Dionys dienen Arch. VI, 9, 5: ταῦτα δὴ προεγνωκότες ἴτε προθύμως 
ἅπαντες ἐπὶ τὸν ἀγῶνα, λαβόντες καλὰς ἐλπίδας ἔργιυν καλῶν ἡγεμόνας, 
ὡς ἐν ἑνὶ τῷδε κινδύνῳ τὸ κράτιςτον καὶ xat! εὐχὴν ἅπαςει τέλος λα- 
βόντι τὰ μέγιςτα ἕξοντες ἀγαθά, φόβου τυράννων ὑμᾶς αὐτοὺς ἐλευ- 
θερώςοντες, πόλει Tf) γειναμένῃ τροφείων δικαίας ἀπαιτούςῃ χάριτας 
ἀποδώςοντες, παῖδας, ὅςοις εἰεὶν ὑμῶν ἔτι νήπιοι, καὶ γαμετὰς γυναῖ- 
κας οὐ περιοψόμενοι παθεῖν πρὸς ἐχθρῶν ἀνήκεςτα, γηραιούς τε πατέ- 
ρας τὸν ὀλίγον ἔτι χρόνον ἥδιςτον βιῶναι παραςκευάςοντες. ὦ μακάριοι 
μέν, οἷς ἂν ἐκγένηται τὸν ἐκ τοῦδε τοῦ πολέμου θρίαμβον καταγαγεῖν, 
ὑποδεχομένων ὑμᾶς τέκνων καὶ γυναικῶν καὶ πατέρων. εὐκλεεῖς δὲ καὶ 
ζηλωτοὶ τῆς ἀρετῆς οἱ τὰ εὠματα χαριούμενοι τῇ πατρίδι. ἀποθανεῖν 
μὲν γὰρ dracw ἀνθρώποις ὀφείλεται, κακοῖς τε καὶ ἀγαθοῖς, καλῶς τε 
καὶ ἐνδόξως μόνοις τοῖς ἀγαθοῖς. — Ebenfalls in einen μακαριςμός 808- 
klingend und ühnlich zusammenfassenden Inhalts ist der SchluB8 der 
Camillusansprache XIV, 13 (VIIII 6): 'Auf denn unerschrocken, mit den 
Góttern als Helfer, die euch die Móglichkeit der Rache am Feinde ge- 
wühren, unter mir als Führer, da ihr meiner Klugheit und meines Glückes 
Zeugen waret, glücklich preisend den Tag, an welchem es Euch ver- 
gónnt ist, dem Vaterland den schünsten Kranz zu winden (τὸν ἐπι- 
Qavécrarov τῇ πατρίδι crépavov καταγαγεῖν), einen schónen und un- 
sterblichen Ruhm statt des sterblichen Kórpers euern Kindern und 
greisen Vátern zurücklassend, wenn das Todeslos euch trifft. Was soll 
ich noch mehr reden? Schon bewegt sich das feindliche Heer gegen 
euch. Doch wohlan, auf zum Kampf!" Wir wissen, daB der μακαριςμός 
ein rhetorischer τόπος ist, der ursprünglich dem ἐπιτάφιος eignete und 
von da in die laudatio überging. Gegenstand des paxapicuóc ist das 
Glück im Leben und die Unsterblichkeit als Lohn der Tugenden nach 
dem Tode. Das náhere bietet Hürth, De Greg. Naz. oration. fun. S. 11ff. 
Wie Dionysios an jenen beiden Stellen verwendet auch Lesbonax den 
μακαριςμός ziemlich deutlich in der Schlu8-rapaxéAevcwc des 1. Pro- 


XIII, 2. 4 


50 Josef Albertus, 


gedankens der Rede, auf welchen es dem Sprecher am meisten 
ankommt !). 

Als ziemlich hüufig vorkommendes SchlufBmotiv láft sich 
nur der τόπος namhaft machen: 'Auf zum Kampf! denn schon 
rückt der Feind heran.' So Dion. Arch. XIV, 13 (VIIII 6): oux 
οἶδα ὅτι δεῖ πλείω λέγειν. κινεῖται γὰρ ἤδη τὸ βάρβαρον crpáreuua 
χωροῦν ἐφ᾽ ἡμᾶς, ferner Xen. Anab. IIT, 2, 81 ἀλλὰ τὰρ καὶ 
περαίνειν ὥρα. Ícuc γὰρ oi πολέμιοι αὐτίκα παρέςονται, und 
Curtius IV, 14, 24 video admoveri hostium aciem: sed quo 
proprius discrimen accedo, hoec minus iis, quae dixi, possum 
esse contentus. — Derselbe rómoc ist bei Prokop ausnahms- 
weise nicht als Schlu&, sondern als Eingang verwendet, b. V. 
I, 19, 2: Ὁ μὲν τῆς ἀγωνίας καιρός, ἄνδρες ευςτρατιῶται, ἤδη 
πάρεςτιν “ αἰςθάνομαι γὰρ προςιόντας τοὺς πολεμίους. 


treptikos, II 8 20 p. 32, 10 K. τοῖς δὲ ἐκ τοῦδε τοῦ κινδύνου «εὠωθεῖαιν, 
ávbpdav ἀγαθοῖς γενομένοις, ἀκίνδυνος ὁ λοιπὸς Bloc, μακαριζομένοις 
ἐν πάςαις πανητγύρέειν ἐν πάςαις θεωρίαις. . .. ἐκ τῶνδε καὶ γαμετὰς 
προθύμως ἄν εὕροιο, οὗτοι γηράςκοντες εὐδαιμονίζονται. 

!) Wir haben es meistens nur mit einem kurzen Schlufsatz zu 
tun; Dionysios liebt die lángere Zusammenfassung. 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. — 51 


Kapitel 9. 
Die διδαχή. 


AÀus den Namen der Feldherrnrede, παρακλητικός, παραίνε- 
ac, παρακέλευςμα, rtapakéAeucic, den Bezeichnungen παρακαλεῖν 
und προτρέπειν geht genügend hervor, daB sie wesentlich er- 
mahnender Natur ist und daf) der beratende Teil, wie der cup- 
βουλευτικός ihn hat, günzlich wegfüllt. Der Feldherr wil] und 
darf vor den Soldaten nicht erst beraten, ob gekümpft werden 
muB oder nicht. Die Notwendigkeit des Kümpfens ist voraus- 
geselzt; er kann die Soldaten im letzten Augenblick nur noch 
einmal anfeuern und mit sich fortreiBen wollen. Er erreicht 
dies dadurch, da$ er alle jene Motive, welche den glücklichen 
Ausgang der Schlacht verbürgen oder den Kampfesmut des 
Einzelnen anstacheln, in eine Art militárischer Belehrung 
zusammenfaBt. Diese haben wir mit dem in den Quellen 
hüufig vorkommenden, die Sache trefflich kennzeichnenden 
Ausdruck διδαχή zu benennen. Sie ist im wesentlichen die 
Darlegung der Schlachtsituation und der sich aus ihr er- 
gebenden ermunternden Motive. Die 'Belehrung' richtet sich 
gleichmüBig an Intellekt wie Willen, da der Soldat durch 
810 über die Situation, die Kampfesweise und Taktik auf- 
geklàrt und durch Aufstachelung seiner stürksten Leiden- 
schaften wie Ehrgeiz, Gewinnsucht, Liebe zu Frau und Kind 
zur Hóchstleistung an Tapferkeit angefeuert werden soll Die 
bibay bildet also so recht eigentlich den Rumpf des mapa- 
κλητικός, von dem sich nur die kurze Einleitung, wenn eine 
solche vorhanden ist, und der ermahnende SchluB, die zu- 
sammenfassende παρακέλευσις, abtrennen lassen. Dieser charak- 
teristische Hauptbestandteil des παρακλητικός, die διδαχή, 
welche die Feldherrnrede wesentlich als militürische Belehrung 
vor der Schlacht, als letzte Aufklüárung über die Situation und 

" 


52 Josef Albertus, 


als Berufung des Feldherrn an soldatische Tugenden und 
Instinkte erscheinen láBt, grenzt die Gattung der Feldherrn- 
reden von der verwandten ermahnenden Beredsamkeit ab. 

Der Inhalt der διδαχή wird in Kap. 10 nach den Gesichts- 
punkten der τελικὰ κεφάλαια behandelt werden. Hier über die 
technische Bezeichnung. Διδαχή oder ein synonymer Ausdruck 
ist zur Einführung des speziell belehrenden Teiles des παρακλη- 
τικός von den Historikern oft verwendet. Brasidas fügt in der 
Ermunterungsrede, in welcher er den Lacedümoniern die un- 
geordnete Kampfestechnik der Illyrier schildert, der παρακέ- 
Aeucic ein διδαχή hinzu: Thuk. IV, 126, 1 €i μὲν μὴ ὑπώπτευον ... 
οὐκ àv ὁμοίως 516a χήν ἅμα τῇ παρακελεύςει ἐποιούμην. Doch 
finden wir in den verschiedenen Reden zur Bezeichnung des 
τόπος der διδαχή auch mehrfach andere Ausdrücke; aber ihre 
Bedeutung hált sich durchgehends in der Spháre des bibáckev. 
So werden διδαχή oder διδάςκειν zu ὑπόμνημα oder ὑπομι- 
uvfcxewv oder ἀναμιμνήςκειν, wenn die Belehrung in der Er- 
innerung an frühere Taten besteht. Dem διδάςκειν werden 
synonym auch cnpaívew, ἐπιδεικνύειν, émipaívewy gebraucht. 
Der belehrenden Handlung des Feldherrn entspricht das μαν- 
θάνειν, γιγνίώεκειν, érrícracOai καταμανθάνειν, ὁρᾶν, rtpockontév, 
das 'non ignorare' beim Soldaten. 

Für διδαχή selbst haben wir in demselben Thukydides- 
Kapitel (δ 4) καὶ γὰρ ὅεα μὲν τῷ ὄντι ἀεθενῆ ὄντα τῶν πολεμίων 
δόκηςιν ἔχει ἰεχύος, διδαχὴ ἀληθὴς προςγενομένη περὶ αὐτῶν 
ἐθάρευνε μᾶλλον τοὺς ἀμυνομένους. Ferner Dion. Hal. Arch. III. 
23, 8 τὸ bé μετὰ τοῦτ᾽ oU πολλῆς ὑπελάμβανον ὑμῖν διδαχῆς 
δεήςειν, ὅτι κάλλιον τε καὶ δικαιότερον περὶ τῆς ἡμῶν αὐτῶν ἐλευ- 
θερίας μᾶλλον ἢ περὶ τῆς Ρωμαίων ἡγεμονίας ποιήκςαεθαι τὸν 
ἀγῶνα und ebenso VI, 8, 1 εἰ δέ τινες ὑμῶν ταῦτα μὲν ὀρθώς 
εἰρῆεθαι νομίζουςιν, ὀρρωδοῦει δὲ τὸ τῶν ἀντιπολεμίων πλῆθος 
βραχείᾳ διδαχῇ μαθέτωςαν τὰ μὴ δεινὰ δεδιότες, μᾶλλον δὲ 
ἀναμνήεει. 

Für διδάςκειν und die übrigen Synonyma: Brasidas vor 
der Schlacht bei Amphipolis, Thuk. V, 9, 1 ... καὶ ὅτι Δωριῆς 
μέλλετε "lua μάχεςθαι, ὧν εἰώθατε xpeíccouc εἶναι, ἀρκείτω 
βραχέως δεδηλωμένον᾽ τὴν δὲ ἐπιχείρηςιν ᾧ τρόπῳ διανοοῦμαι 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. — 53 


ποιεῖεθαι διὸ &Ew. Nikias vor Syrakus, Thuk. VI, 68, 3 καὶ τοὐ- 
γαντίον ὑπομιμνήεκω ὑμάς ἢ oi πολέμιοι cpíav αὐτοῖς εὖ οἶδα 
ὅτι παρακελεύονται. Gylippos vor der zweiten Schlacht bei 
Syrakus, Thuk. VII, 66, 1:... καὶ εἴ τις μὴ ἐπὶ ócov δεῖ ἤςεθηται, 
ςημανοῦμεν ... und VII, θ7, 4... τὸ δ᾽ ἀληθέετατον γνῶτε, 
ἐξ ὧν ἡμεῖς οἰόμεθα ςαφῶς πεπύεθαι. Auch Kyros vor Kunaxa, 
Xenoph. Anab. 1, 7, 4 ὅπως δὲ καὶ εἰδῆτ᾽ εἰς οἷον ἔρχεςθ᾽ 
ἀγῶνα, ὑμᾶς εἰδὼς διδάξω und Xenophon an die Strategen, 
Anab. III, 1, 44 ἃ καὶ ἡμᾶς δεῖ viv καταμαθόντας.... αὐτοὺς 
ἄνδρας ἀγαθοὺς εἶναι καὶ τοὺς ἄλλους παρακαλεῖν. Vgl. auch 
Dion. Arch. VI 8, 1 (o. S. 52). 

Bezieht sich die Belehrung weniger auf die taktische 
Lage als auf die früheren Erfahrungen und Taten, so wird 
das διδάςκειν dem Historiker ein ἀναμιμνήςκειν. So Polybios 
III, 63, 7: οὐδένα γὰρ οὕτως ἀλόγιςτον οὐδὲ νωθρὸν αὐτῶν 
ὑπάρχειν, ὃς μνημονεύων μὲν τοῦ μήκους τῆς ὁδοῦ διηνυ- 
(μένης ἐκ τῶν πατρίδων, μνημονεύων δὲ τοῦ πλήθους τῶν 
μεταξὺ πολεμίων ... III, 64, 8 ἔφη γὰρ δεῖν (Scipio) ... αὐτὸ 
δὲ τοῦτο γιγνώεκοντας.... und III, 64, 9 ... δι᾽ ὧν ἐπι- 
δεικγύειν ἐπειρᾶτο διότι μόνον ἐπιφανῆναι δεῖ τοῖς πολεμίοις. 
Auch die ᾿παρακαλέςαντες τοὺς περὶ τὸν Αἰμίλιον᾽ vor Cannae 
III, 108, 2: εὐυναθροίςαντες τὰ πλήθη τήν τε τῆς ευγκλήτου 
γνώμην διεεάφηεςεαν τοῖς πολλοῖς καὶ παρεκάλουν τὰ πρέποντα 
τοῖς παρεςτῶει καιροῖς ... 

Der Sache nach hat natürlich auch Cassius Dio den τόπος 
der διδαχή, obwohl er ihn mit anderen Worten einleitet, z. B. 
L, 16, 2 ὁρᾶτε δήπου καὶ αὐτοὶ Ócov μὲν xoi οἷον ναυτικόν 
ἔχομεν und. 1,, 18, 1 λέγω δὲ ταῦτα... ἵνα ἐκ τούτων κατα- 
μάθητε ...; ferner L, 24, 1 zur Einleitung der Rede Octavians 
vor Actium: ὁρῶν . . . καὶ ἐξ ὧν ἀκοῇ μεμάθηκα xai ἐξ ὧν ἔργῳ 
πεπείραμαι, τὰ πλεῖςτα καὶ péyicra τῶν πολεμικῶν ... τοῦτό 
που καὶ αὐτὸς οὐχ ἥκιςτα ἐννοῶ καὶ ὑμῖν παραινῶ προςκοτπεῖν. 
Bei Procop. Bell. Pers. II, 16, 6 will Belisar zwar keinen παρα- 
κλητικός halten, vielmehr nur eine Beratungsrede mit den 
Führern, und doch kennzeichnet er dabei indirekt das Wesen 
der ówbayr: ... οὐχ ὅπως ὑπομνήεας f) rrapaíveciv τινα roum- 
(άμενος τὴν ὑμετέραν γνώμην ἐπὶ τοὺς πολεμίους ópurcu ... 


56 Josef Albertus, 


gegen gehóren hierher jene Ermahnungsgründe, womit der 
Feldherr die Soldaten an die Heldentaten der Vorfahren und 
an die Grófe des Vaterlandes erinnert, das zu siegen von 
alters her gewohnt sei. Fast ganz in diesem Gedanken be- 
wegt sich die Lesb. III 8 3 f. K.: ὑμῶν γὰρ οἵ τε παλαιοὶ πατέρες 
ἐν toic Ἕλληςι μέγα ἀξίωμα ἀρετῆς εἶχον καὶ λόγον ἀγαθόν... 
μαρτύριον δὲ τοῦτου ὑμῖν ἐρῶ. οἷ μὲν ἀλλοι πάντες “Ἕλληνες ἐκ 
τῆς cperépac αὐτῶν peracrávrec οἰκοῦειν ἕκαςτος ... καὶ κατὰ 
μὲν τὸ μὴ ἐξελαθῆναι ἀνδρείας crépavov τὴν πατρίδα ἔχετε, κατὰ 
δὲ τὸ μὴ ἐξελάςαι δικαιοςύνης ... τῶν δὲ νέων ἀλλά τε πολλὰ 
καὶ ὅτι τῷ βαρβάρῳ ς«τρατῷ ὑποχωρήςαντες ἐκ τῆς πατρίδος καὶ 
αὐτοὶ καὶ τὰ τέκνα, ὁρμιύμενοι ἐκ τῆς Σαλαμῖνος ἠλευθερώςατε 
πᾶςαν τὴν Ἑλλάδα ... ὃ 10 καὶ ἀναμνήςετε πάντας τοὺς ἀνθρύ- 
πους, ὅτι ὑμεῖς ἐκείνων τῶν ἀνδρῶν écre παῖδες, οἵ ποτε ἀπο- 
βάντας τοὺς βαρβάρους τῆς ὑμετέρας εἰς Μαραθῶνα αὐτοβοεὶ νική- 
cavrec πολλὰς μυριάδας ἀνθρώπων ἐξέβαλον. Dieses übrigens 
in der attischen Epideixis weit verbreitete Argument der 
Autochthonie der Athener erinnert hier gerade stark an den 
Panegyrikos des Isokrates. Bei ihm wie bei Lesbonax dient 
es dazu, athenische Tüchtigkeit und ererbte Siegessicherheit 
ins rechte Licht zu setzen: Isokr. Pan. 24 ταύτην γὰρ οἰκοῦμεν 
οὐχ ἑτέρους ἐκβαλόντες οὐδ᾽ ἐρήμην καταβαλόντες οὐδ᾽ ἐκ ποὶλ- 
λῶν ἐθνῶν μιγάδες ευλλεγέντες, ἀλλ᾽ οὕτω καλῶς καὶ vnciuc 
γεγόναμεν, dicr' ἐξ ἧςπερ ἔφυμεν, ταύτην ἔχοντες ἅπαντα 
τὸν χρόνον διατελοῦμεν, αὐτόχθονες ὄντες... 83 πῶς τὰρ 
ἂν γένοιντο εύμμετροι τοιούτοις dvbpáav, ... oi δὲ τὴν ἐξ 
ἁπάςτης τῆς "Acíac δύναμιν ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ κατεπολέμηκςαν, οὐ 
μόνον δὲ τὰς αὑτῶν πατρίδας διέεωςαν, ἀλλὰ καὶ τὴν Ἑλλάδα 
εύμπαςεαν ἠλευθέρωςαν ... Ahnlich wie Isokrates in der Epi- 
deixis, wendet Xenophon das Motiv des alten athenischen 
Ruhms in dem παρακλητικός Anab. III, 2, 11 an: ἔπειτα δέ, 
ávauvücu γὰρ ὑμᾶς xai τοὺς τῶν προγόνων τῶν ἡμετέρων 
κινδύνους, ἵν᾽ εἰδῆθ᾽ ὡς ἀγαθοῖς θ᾽ ὑμῖν προκεήκει εἶναι ... ἐλ- 
θόντων μὲν γὰρ Περεῶν καὶ τῶν cüv αὐτοῖς παμπληθεῖ «τόλῳ 
ὡς ἀφανιούντων τὰς Ἀθήνας, ὑποςτῆναι αὐτοὶ ᾿Αθηναῖοι τολ- 
μήςαντες ἐνίκηςαν αὐτούς... In Ansprachen an Griechen gegen- 
über Griechen verwendet Thukydides das gleiche Motiv V, 9 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 57 


ἄνδρες Πελοποννήςιοι, ἀπὸ μὲν οἵας χώρας ἥκομεν, ὅτι αἰεὶ 
διὰ τὸ εὔψυχον ἐλευθέρας καὶ ὅτι Δωριῆς μέλλετε "lua μάχε- 
εθαι, ὧν εἰώθατε κρείεςους εἶναι, ἀρκείτω βραχέως δεδηλωμένον. 
VI, 68, 2 ὅπου γὰρ Ἀργεῖοι καὶ Μαντινῆς καὶ ᾿Αθηναῖοι καὶ 
γηαωτῶν οἱ πρῶτοί écuev, πῶς οὐ χρὴ ... τὴν ἐλπίδα τῆς 
γίκης μετέχειν ; 

Ganz anders gestaltet sich natürlich wieder derselbe τό- 
πος, wenn der rómische Feldherr seine Legionen an die Grófle 
Roms erinnert, das zu siegen gewohnt sei. So deklamiert 
im Latinerkrieg der Diktator Postumius bei Dionys. Arch. 
VL8,2... ἀλλὰ τοῖς μὲν ἄλλοις φοβεροὶ διετελεῖτε ὄντες, ὧν 
ἐκρατεῖτε μαχόμενοι, Λατίνοις δὲ ἄρα τούτοις καὶ τοῖς ευμμάχοις 
αὐτῶν Οὐολούςκοις εὐκαταφρόνητοι, διὰ τὸ μὴ πειραθῆναί ποτε 
αὐτοὺς τῆς ὑμετέρας μάχης; ἀλλὰ πάντες ἴςτε ὅτι ταῦτ᾽ ἀμφότερα 
τὰ ἔθνη πολλαῖς ἐνίκων μάχαις οἱ πατέρες ἡμῶν. Derselben alten 
Zeit erinnert sich Ammian in der Feldherrnrede Julians XXIII, 
5, 20 ... devicta est perplexo et diutino Marte Carthago, 
sed eam dux inclitus timuit superesse victoriae. evertit fun- 
ditus Numantiam Scipio post multiplices casus obsidionis 
emensos. Fidenas, ne imperio subcrescerent aemulae, Roma 
subvertit, et Faliscos ita oppressit et Veios, ut suadere nobis 
laboret monumentorum veterum fides, ut has civitates ali- 
quando valuisse credamus. Cass. Dio L,24, 3... ἀνάξιον μὲν 
τῶν πατέρων ἡμῶν τῶν τὸν Πύρρον, τὸν Φίλιππον, τὸν Περςέα, 
τὸν Ἀντίοχον καθελόντων, τῶν τοὺς Νουμαντίους, τοὺς Καρχηδο- 
γίους ἀναςτηςάντων, τῶν τοὺς Κίμβρους, τοὺς Ἄμβρωνας κατα- 
κοψάντων͵ ἀνάξιον δὲ καὶ ἡμῶν αὐτῶν τῶν τοὺς Γάλατας karecrpap- 
μένων, τῶν τοὺς Παννονίους κεχειριυμένιυν, τῶν μέχρι τοῦ Ἴετρου 
προκεχωρηκότων, τὸν ἹΡῆνον διαβεβηκότων, ἐς Βρεταννίαν πε- 
περαιωμένων. Die Siegestradition Roms über Carthago führt 
P. Seipio (210 v. Chr.) bei Livius XXI, 41, 6-11 aus: experiri 
iuvat, utrum alios repente Carthaginienses per viginti annos 
terra ediderit, an idem sint, qui ad Aegates pugnaverunt in- 
sulas, et quos ab Eryce duodevicenis denariis aestimatos 
emisistis, et utrum Hannibal hic sit aemulus itinerum Her- 
eulis, ut ipse fert, an vectigalis stipendiariusque et servus: 
populi Romani a patre relictus. 


58 Josef Albertus, 


Es ist interessant, nach Ausführung des τόπος der rómi- 
schen Siegestradition, nun auch dessen Kehrseite, die Schwüche 
rómischer auswürtiger Politik und Kriegsführung als Ent- 
gegnung und διαβολή der Hómer in der ermahnenden Feld- 
herrnrede des Gegners kennen zu lernen. Aufer der schwachen 
Entgegnung Hannibals bei Livius X XI, 43, 12 'nam dempto 
hoc uno fulgore nominis Romani quid est cui illi vobis com- 
parandi sunt?' hat diesen τόπος in breiter Ausführung der 
sonst so nüchterne Trogus in seiner einzigen Feldherrnrede, 
die er dem Mithridates in den Mund legt, ausgeführt. Mithri- 
dates sucht den Seinen das 'Romanos vinci posse' zu be- 
weisen, Iust. X X XVIII, 4, 4: Romanosque vinci posse cogni- 
tum non sibi magis quam ipsis militibus, qui et in Bithynia 
Aquilium et Maltinum in Cappadocia fuderint. ac si quem 
aliena magis exempla quam sua experimenta moveant, audire 
se ἃ Pyrrho rege Epiri non amplius quinque milibus Mace- 
donum instructo fusos tribus proeliis Romanos. audire Han- 
nibalem sedecim annis Italiae victorem immoratum, et quin 
ipsam caperet urbem, non Romanorum illi vires obstitisse, 
sed domesticae aemulationis atque invidiae studium. .... 
11 iam ipsam Italiam audire se numquam, ut Roma condita 
sit, satis illis pacatam, sed adsidue per omnes annos pro 
libertate alios, quosdam etiam pro vice imperii bellis continuis 
perseverasse; et a multis civitatibus Italiae deletos Romanorum 
exercitus ferri, a quibusdam novo contumeliae more sub 
iugum missos. ac ne veteribus inmoremur exemplis, hoc ipso 
tempore universam Italiam bello Marsico consurrexisse ... 15 
simul et a Germania Cimbros, immensa milia ferorum atque 
inmitium populorum, more procellae inundasse Italiam. 


II. Die Gerechtigkeit der Sache: das δίκαιον. 


Es ist natürlich, ἀΔβ auch dieser τόπος der cróac mpar- 
ματική im παρακλητικός verwendet ist. Syrian IL, 174, 24 unter- 
scheidet, wie seit Platos Euthyphron erkannt, das 6aov und 
das δίκαιον, je nachdem das δίκαιον auf Gott oder auf gleich- 
gestellle Menschen bezogen wird; diese Unterscheidung findet 
sich auch in der Feldherrnrede. Die Gerechtigkeit der Sache 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 59 


bewirkt, dat die Gótter für sie Partei ergreifen. DaB sie es 
tun, wird in manchen Feldherrnreden direkt gesagt, indem 
der Feldherr auf die günstigen Vorzeichen bei den Opfern 
hinweist, welche vor der betreffenden Schlacht der Sitte 
entsprechend dargebracht waren. Hiüufig auch wird ein An- 
spruch auf den Beistand der Gótter daraus abgeleitet, daf) die 
Gegner durch Untreue und Verletzung des Eidschwurs die 
góottliche Hilfe verwirkt haben. 


l. Die Opfer. 


Lesbon. III S 1 K. Kai rà ἱερὰ καλὰ καὶ τὰ ὑμέτερα mape- 
cxeuacrat ... ὃ 13 rà ἱερὰ καλὰ καὶ τὸ δίκαιον ὑμῖν μὲν θαρρεῖν 
παρέξει, ἐκείνοις δὲ δεδιέναι ... II 8 1 τὰ δ᾽ ἀπὸ τῶν θεῶν, ἀφ᾽ 
ὧν χρὴ ἄρχεςθαι, καλώς ἔχει κατ᾽ ἀμφοτέρους τοὺς λόγους. τά 
τε γὰρ ἱερὰ καλὰ ἡμῖν γέγονε καὶ τὸ δίκαιον μεθ᾽ ἡμῖν ἐςτιν. .. 
$20 ὑπομιμνήεκω δὲ ὑμᾶς, ὅτι καὶ τὰ ἱερὰ ὑμῖν καλὰ γέγονεν. 
Dionys. Arch. VI, 6, 2 Θεοὶ μὲν ἡμῖν ὑπιςχνοῦνται δι᾽ οἰωνῶν 
τε καὶ εφαγίων καὶ τῆς ἄλλης μαντικῆς ἐλευθερίαν τῇ πόλει παρέ- 
ξειν. — Thuk. IV, 92, 7 πιςτεύςαντες δὲ τῷ θεῷ πρὸς ἡμῶν ÉcecOat, 
οὗ τὸ ἱερὸν ἀνόμως τειχίςαντες νέμονται καὶ τοῖς ἱεροῖς ἃ ἡμῖν 
θυςαμένοις καλὰ φαίνεται, ὁμόςε χωρῆςαι τοῖςδε... Xen. Inst. 
Cyri III, 3, 21 Ὁ δὲ Κῦρος ἔθυε πρῶτον μὲν Διὶ βαειλεῖ, ἔπειτα 
δὲ καὶ τοῖς ἄλλοις θεοῖς, oüc ἠτεῖτο ἵλεως καὶ εὐμενεῖς ὄντας 
ἡγεμόνας γενέεθαι τῇ ςτρατιᾷ καὶ παραςτάτας ἀγαθοὺς καὶ ευμ- 
μάχους καὶ ςυμβούλους τῶν ἀγαθῶν. τῇ δ᾽ ὑετεραίᾳ πρὼ Κῦρος 
μὲν ἐςκτεφανωμένος ἔθυε, παρήγγειλε δὲ καὶ τοῖς ἄλλοις ὁμοτίμοις 
ἐςκτεφανωμένοις πρὸς τὰ ἱερὰ παρεῖναι. ἐπεὶ δὲ τέλος εἶχεν fj 
θυςία, cuykaAécac αὐτοὺς ἔλεξεν * Ἄνδρες, οἱ μὲν θεοί, dic οἵ τε 
μάντεις paci καὶ ἐμοὶ ευνδοκεῖ, μάχην τ᾽ ἔςεεθαι προαγτέλλουςι 
καὶ γίκην διδόαςι καὶ curmpíav ὑπιςχνοῦνται ἐν τοῖς ἱεροῖς. 


Ὁ Xenoph. Anab. III, 2, 8ff. erzühlt, wie zu Beginn seiner groBen 
Rede Jemand bei den Worten civ toic θεοῖς πολλαὶ ἡμῖν καὶ ἐλπίδες εἰςὶ 
οὠτηρίας geniest h&tte und auf dieses günstige Omen hin Gelóbnisse 
für die rettenden Gótter beschlossen seien; darauf führt er fort: ἐπεὶ 
δὲ τὰ τῶν θεῶν καλῶς εἶχεν, ἤρχετο πάλιν ὧδε. Es folgt nun eine 
Begründung für die Stellung der Gótter, die den Griechen εὐμμάχοι, 
den Persern ἐναντίοι seien. 


60 Josef Albertus, 


2. Der Beistand der Gótter für die gerechte Sache. 


In seiner letzten Rede nach der sicilischen Katastrophe 
beweist Nikias, daB der Zorn der Himmlischen nun erschópft 
sei und das Glück zu Gunsten Athens sich wenden müsse: 
Thuk. VII, 77, 2 καίτοι πολλὰ μὲν ἐς θεοὺς νόμιμα δεδιήτημαι, 
πολλὰ δὲ ἐς ἀνθρώπους δίκαια καὶ ἀνεπίφθονα, ἀνθ᾽ ὧν fj μὲν 
ἐλπὶς ὅμως θραςεῖα τοῦ μέλλοντος .. . καὶ εἴ τῳ θεῶν ἐπί- 
φθονοι ἐςτρατεύςαμεν, ἀποχρώντως ἤδη τετιμωρήμεθα. --- Xen. 
Anab. ΠΙ, 1, 42 ἐπίεταςθε γὰρ δὴ ὅτι οὔτε πλῆθός écnv οὔτ᾽ 
ἰεχὺς ἡ ἐν τῷ πολέμῳ τὰς νίκας ποιοῦςα, ἀλλ᾽ ὁπότεροι ἂν civ 
τοῖς θεοῖς ταῖς ψυχαῖς ἐρρωμενέετεροι luciv ἐπὶ τοὺς πολεμίους... 
und 1,21 ἐν μέεῳ γὰρ ἤδη κεῖται ταῦτ᾽ ἄθλα ... ἀγωνοθέται 
δ᾽ οἱ θεοί elav, oi cov ἡμῖν, ὡς τὸ εἰκός, ἔςονται. — Dionys 
Arch. IIT, 23 Ende καὶ ὅ τε δαιμόνιος χόλος οὐχ ἡμῖν, ἀλλὰ 
τούτοις ἐναντιώςεται κατὰ τὸ εἰκός, καὶ ἣ παρ᾽ ἀνθρώπων νέμεας 
ἐς τούτους ἀνθ᾽ ἡμῶν καταςκήψει ... und XIV, 9, 16 ἴτε... 
ἴτε ἀκαταπλήκτως ἐπ᾽ αὐτούς, θεούς τε ἀρωγοὺς ἔχοντες. 

Natürlich wendet auch Prokop an vielen Stellen dieses 
Ermunterungsmotiv an, mit der Ánderung jedoch, dai die 
Gótter als Schlachtenlenker für ihn zum Christengott geworden 
sind: b. V. I, 19, 5 καίτοι πολλὰ ἡμῖν πρὸς τὴν νίκην ἐφόδιά 
écrtiv: τό τε δίκαιον μεθ᾽ οὗ πρὸς τοὺς δυςμενεῖς ἥκομεν ..... 
f| τε γὰρ τοῦ θεοῦ ξυμμαχία τοῖς τὰ δίκαια προτεινομένοις 
προςτίνεεθαι πέφυκε ... b. V. I, 16, 6 νῦν οὖν πρός τε Βαν- 
δίλους ὑμῖν καὶ Λίβυας ὁ πόλεμος ἔςται, λέγω δὲ ἔγωγε καὶ 
τὸν θεὸν αὐτὸν ὃν οὐδεὶς ἀδικῶν ἐς ἐπικουρίαν παρακαλέ. 
b. V. II, 3, 32 ταῦτα .. λογιζομένους φημὶ χρῆναι . . καὶ τὸν 
θεὸν ἐς ξυμμαχίαν παρακαλεῖν. b. V. IT, 1,21 .. νῦν δὲ ἵλεῴ 
τε τῷ θεῷ καὶ τῷ παντὶ «τρατῷ ἐς τὴν ξυμβολὴν καθιςτάμενος 
κρατήςειν τοῦ crparomébou τῶν πολεμίων αὐτοῖς ἀνδράειν ἐλ- 
πίδα ἔχω 3). 


Ὁ Ist die Rede des Antonius vor Actium bei Cass. Dio besonders 
auf die Überlegenheit der Rüstung, so ist die Octavians im Gegensatz 
dazu ganz auf den ethischen Grundzug der Gerechtigkeit der Sache 
gestimmt. L, 24: 'Ich wei8, daB die meisten und gróBten Kriegserfolge, 
j& aller menschlicher Angelegenheiten glücklicher Ausgang dem ge 
rechten und frommen Sinn und der guten Handlungsweise zu danken 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 6] 


3. Die Eidbrüchigkeit des Feindes. 


Ganz von diesem Gedanken geht Xenophon in seiner 
Ansprache aus: Anab. III, 2, 8: τὴν μὲν τῶν βαρβάρων ἐπι- 
opkíav τε καὶ dricríav λέγει μὲν Κλεάνωρ, ἐπίεταςθε δὲ xai ὑμεῖς, 
οἶμαι. .. εἰ μέντοι διανοούμεθα εὺὑν τοῖς ὅπλοις ὧν τε πε- 
ποιήκαςι δίκην ἐπιθεῖναι αὐτοῖς καὶ τὸ λοιπὸν διὰ παντὸς πολέμου 
αὐτοῖς ἰέναι, εὑν τοῖς θεοῖς πολλαὶ ἡμῖν καὶ καλαὶ ἐλπίδες εἰεὶ 
ςωτηρίας. Anab. IIT, 1,21 ... ἀγωνοθέται δ᾽ οἱ θεοί eiav, ol cov 
ἡμῖν, ὡς τὸ εἰκός, ἔεονται. οὗτοι μὲν γὰρ αὐτοὶ ἐπιωρκήκαειν. 

Alle hierher gehórigen Motive hat Dionysios zusammen- 
fassend verwendet, und zwar die Gunst der Opfer, die Ge- 
rechtigkeit der Sache und die damit verbundene Hilfe der 
Gótter, die Eidbrüchigkeit der Feinde und die herausge- 
forderte Rache der Himmlischen: Arch. VI, 6, 2 Θεοὶ μὲν ἡμῖν 
ὑπιςχνοῦνται δι᾽ οἰωνῶν re καὶ ςφαγίων xai τῆς ἄλλης μαντικῆς 
ἐλευθερίαν τῇ πόλει παρέξειν καὶ νίκην εὐτυχῆ, ἀμοιβάς τε ἡμῖν 
ἀποδιδόντες ἀγαθάς, ἀνθ᾽ ὧν αὐτοὺς ςέβοντες καὶ τὰ δίκαια 
ἀςκοῦντες ἐν παντὶ τῷ βίῳ διετελέςαμεν, καὶ τοῖς ἐχθροῖς ἡμῶν 
νεμεςῶντες κατὰ τὸ εἰκός, ὅτι πολλὰ καὶ μεγάλα πεπονθότες ὑφ᾽ 
ἡμῶν ἀγαθὰ εὐυγτενεῖς τε ὄντες καὶ φίλοι καὶ τοὺς αὐτοὺς ὀμω- 
μοκότες ἕξειν ἐχθροὺς καὶ φίλους, ἁπάντων ὑπεριδόντες τούτων 
πολέμον ἐπιφέρουςειν ἡμῖν ἄδικον ... χρὴ δὲ καὶ ὑμᾶς, ἄνδρες 
λοχαγοί τε καὶ ςτρατιῶται, μαθόντας ὅτι ςυμμάχους ἔχετε τοὺς 
θεούς, οἵπερ ἀεὶ τὴν πόλιν εῴζουςιν, ἄνδρας ἀγαθοὺς γενέεθαι 
περὶ τόνδε τὸν ἀγῶνα. 


III. Das ευμφέρον: der Siegespreis. 


DaB gerade dieses τελικὸν κεφάλαιον wie überhaupt im 
ςυμβουλευτικός, so auch im παρακλητικός die allergróBte Aus- 
führung aufweist, ist selbstverstündlich. Von den ἀγαθά des 
Sieges spricht Lesbonax im ersten προτρεπτικός (II) und führt 
die ganze μελέτη vorzüglich nach diesem Gesichtspunkte 


ist Das weiB ich und will es euch lehren. Wenn wir auch eine ge- 
waltig groBe Kriegsmacht besáBen, mit welcher auch einer, der eine 
weniger gerechte Sache hütte als ich, zu siegen hoffte, so schópfte ich 
dennoch mehr aus dem gerechten Grund des Krieges als aus der 
Rüstung Hoffnung'. 


62 Josef Albertus, 


aus!) Die Ausdrücke πλεονεκτήματα τοῦ ἀγῶνος und πλεο- 
ve£ía, ἄθλα τῆς νίκης finden wir für dieselbe Sache sehr oft 
bei den Historikern z. B.: Arr. Anab. II, 7, 6 ... τὰ δὲ ἄθλα 
ὅτι μεγάλα Écrai cpía roO κινδύνου ἐπεδείκνυεν. Thuk. IT, 81, 
12 ... oí δὲ ἀγαθοὶ τιμήςονται τοῖς προςήκουειν ἄθλοις τῆς 


ἀρετῆς. 

Auch hier müssen wir die allgemeinen τόποι des εὑμ- 
φέρον, wie es dem Gedanken nach mannigfach differenziert 
bei den Historikern vorkommt, aus den einzelnen παρακλη- 
τικοΐ herausschiülen. 

A. Die Entscheidung des heutigen Tages ist für euer 
Wohl oder Wehe ausschlaggebend. 

Der Gedanke des Siegespreises in seiner allgemeinsten 


Ὁ Gerade darin unterscheiden sich die beiden προτρεπτικοί des 
Lesbonax wesentlich von den παρακλητικοί der Historiker, daB diese 
meist obne übertriebene rhetorische Künstelei die EÉrmunterungsmotive 
je nach der Schlachtsituation auswühlen, jener aber mit bewufter 
Kunstfertigkeit zeigt, wie man das παρακαλεῖν ganz verschieden aus- 
führen kann. Im ersten προτρεπτικός will denn auch Lesbonax das 
cuugépov zeigen vermittels der ἀγαθά, deren er eine müglichst voll- 
stándige schematische Tafel aufstellt, im zweiten dagegen die Sieges- 
gewiBheit aus der stolzen kriegerischen Vergangenheit Athens ableiten. 
Lesbonax teilt ein im προτρεπτικός II: Α.) p. 27, 2 K.: Δεῖ δὲ ὑμᾶς 
cxéyaceat, óca. ἀγαθὰ Évecrv ἐν τῷ νικᾶν μαχομένους τοὺς πολεμίους. 
Darunter gehóren dann a) Rettung der Vaterstadt und des Landes. 
B) Rettung der Tempel usw. (ἱερά, ναοί, βωμοί, ἀγάλματα, ἀναθή- 
ματα) und die an deren Erhaltung geknüpften Feste: p.28, 2 ἀναμνη- 
«θέντες πομπῶν καὶ πανηγύρεων xal ἀγώνων). Angefügt ist hier der 
Gedanke, daB ein Sieg zu den schon vorhandenen ἀγαθά neue hinzu- 
fügt: p. 28, 8 6 δὲ παρεςτηκὼς ἀγὼν τέλος Exe)» ταῦτά τε biacicai 
καὶ ἕτερα πολλῷ πλέονα καὶ καλλίω xal μείζω προςκτήςαςθαι ἢ τῶν 
τε ὑπαρχόντων crepnOfjvat καὶ αὐτοὺς πολλὰ καὶ οἰκτρὰ παθεῖν καὶ 
ἰδεῖν. 1) Rettung der Vüter, Mütter, Frauen, Kinder. — B) p. 39, 18: 
᾿Ενθυμηθῆναι δὲ χρὴ xal τίνος οὕνεκ᾽ ἂν μᾶλλον οὐκ ἀξιώςαιτε μάχε- 
«θαι, ἢ τί ἀγαθὸν οὐκ ἕνεςτιν ἐν τῷ νικᾶν μαχομένους τοὺς πολεμίους. 
a) Der Frieden ist nur dann ein ἀγαθόν, wenn man als Sieger über 
ihn verfügen kann. β) Nur der Sieger hat die κτημάτων xrrjac. y) Die 
ethischen Güter der δικαιότης, das ἐλεύθερον als Grundbedingung des 
copóv, das καλόν und εὐγενές sind Güter nur für den tapfern Sieger, 
ihr Gegenteil aber der Feigen Anteil. Wie nichts anders ist die Schlacht 
eine εὐγενείας gdcavoc. 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 68 


Wendung ist ausgedrückt in der háufigen Mahnung des Feld- 
herrn: Heute ist ein groBer Tag, der eine gewaltige Ent- 
scheidung zum Leben oder zum Verderben bringt. Diese 
Wichtigkeit des Tages faBt sich in Phormions Rede dahin 
zusammen: Sollen die Lacedaemonier heute ihre Macht zur 
See verlieren, oder soll Athen als Kónigin der Meere in dessen 
alleinigem Besitz bedroht werden? Thuk. II, 89, 10 ὁ δὲ ἀγὼν 
ὑμῖν ἢ καταλῦςαι Πελοποννηςίων τὴν ἐλπίδα τοῦ ναυτικοῦ ἢ 
ἐγγυτέρω καταςτῆςαι ᾿Αθηναίοις τὸν φόβον περὶ τῆς θαλάςεης. 
Und am Tag von Delion der Athener Hippokrates: Thuk. 
IV, 95 ἐν γὰρ τῇ τούτων (τῇ) ὑπὲρ τῆς ὑμετέρας ὁ ἀγὼν ἔσται. 

In der Rede des Brasidas vor der Schlacht bei Amphi- 
polis steht die Frage auf Freiheit der Lacedaemonier und aller 
griechischen Stüdte oder Knechtschaft unter den Athenern. 
Nikias sucht Thuk. VI, 68, 3 das Motiv der Gegner “ὅτι περὶ 
πατρίδος Écra: ὁ ἀγών᾽ zu paralysieren mit dem “ἐγὼ δὲ 
(λέγω) ὅτι οὐκ ἐν πατρίδι, ἐξ ἧς κρατεῖν δεῖ ἢ μὴ ῥᾳδίως ἀπο- 
χωρεῖν. Ebenso weisen beide Gegner, Nikias und Gylippos, 
vor der zweiten Seeschlacht bei Syrakus auf die Wichtigkeit 
des Kampfes hin. — Zur Anwendung desselben Motivs ge- 
braucht Prokop beinahe dieselben Worte wie Thukydides. 
B. V. 1, 16, 8 làBt er Belisar sagen: οὗτος γὰρ ἐκεῖνος ὁ καιρός 
ἐςτιν ἐν ᾧ μάλιετα cugpocóvn μὲν οἵα Te εώζειν, ἀκοςμία δὲ 
ἐς θάνατον φέρει und B. V. II, 1, 18 ὡς δὲ νῦν ἡμῖν ἢ πρό- 
τερον ὑπὲρ μειζόνων ὁ ἀγών écnv, ἐγὼ δηλώεω. Und in der 
parallelen Ansprache Gelimer: B. V. II, 2, 417, 1 οὐχ ὑπὲρ 
δόξης ἡμῖν, ἄνδρες Βανδίλοι, οὔτε ἀρχῆς crepriceuc μόνον ὁ ἀγών 
ἐςτιν... ἀλλ᾽ ὁρᾶτε δήπουθεν ὡς ἐς τοῦτο ἡμῖν περιέετηκε 
τύχης ὥςτε ...!) 

B. Wenn ihr heute nicht siegt, seid ihr verloren. 

Das ist der leitende Gedanke jener Ansprache Hannibals, 
welche Polybios und Livius ihn vor der Schlacht am Ticinus 
halten lassen. Um das Losungswort, Sieg oder Verderben, 
deutlicher zu machen, hatte Hannibal eine symbolische Hand- 
lung vorausgeschickt. Er lie die kriegsgefangenen Gallier 
zum Zweikamf untereinander auslosen, nachdem er den Siegern 


ἢ Haury, Procop als Nachahmer des Thukydides. 


64 Josef Albertus, 


Freiheit, Waffen und Pferd versprochen hatte. Alle zogen 
vor, zu kámpfen, d. h. entweder zu siegen und reiche Beute 
davonzutragen, oder durch einen ehrenvollen Tod einem Skla- 
venlos zu entgehen. Davon macht nun Hannibal die Nutz 
anwendung: Liv. XXI, 43 'Das ist nicht allein ein Schauspiel 
sondern gleichsam ein Bild eurer Lage. Vor euch flieft 
der Po, gróber und gewaltiger als die Rhone. Im Rücken 
dráuen die Alpen, die ihr nicht heil und ohne Schaden über- 
schritten habt. hic vincendum aut moriendum, milites, ubi 
primum hosti occurristis, Noch deutlicher stellt Polybio 
die Beziehung zwischen Symbol und Nutzanwendung her: 
Pol. IIT, 63, 8 εἰς παραπλήςιον γὰρ αὐτοὺς ἀγῶνα καὶ καιρὸν 
τὴν τύχην εὐγκεκλῃκέναι καὶ παραπλήσια τοῖς νῦν ἄθλα προ- 
τεθεικέναι. δεῖν γὰρ ἢ νικᾶν ἢ θνήςκειν ἢ τοῖς ἔχθροις ὑπο- 
χείρους γενέεθαι ζῶντας ᾿ εἶναι δ᾽ ἐκ μὲν τοῦ νικᾶν ἄθλον οὐχ 
ἵππους καὶ ςάγους, ἀλλὰ τὸ πάντων ἀνθρώπων γενέεθαι μακα- 
ριωτάτους ... Áhnlich ermuntert Nikias die Athener nach 
der Katastrophe von Syrakus. Der Inhalt seiner dritten Rede 
ist wesentlich der: Haltet euch tapfer, sonst seid ihr ver- 
loren, da ihr in Sizilien keinen anderen Stützpunkt mehr 
als euch selbst besitzt, Thuk. VII, 77,4 ἀναγκαῖόν τε ὃν ὑμῖν 
&vbpáciv ἀγαθοῖς γίγνεςεθαι, ὧς μὴ ὄντος χωρίου ἐγτὺς ὅποι 
ἂν μαλακιεθέντες ςωθεῖτε... Auch Sallust Bell. Cat. ὅδ, ὃ 
nune vero quo loco res nostrae sint, juxta mecum omnes 
intellegitis. exercitus hostium duo, unus ab urbe, alter a Gallia 
obstant. diutius in his locis esse, si maxume animus ferat 
frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet. quocunque 
ire placet, ferro iter aperiundum est. Ebenso ermahnt Darius 
die Seinen vor der Schlacht bei Gaugamela: Curt. IV, 14, 10 
hic dies imperium quo nullum amplius vidit aetas, aut con- 
stituet aut finiet . . . ventum est unde pulsis ne fugere quidem 
locus est ... IV, 14, 15 ... nam ne illis quidem ad fugam 
locus est: hinc Euphrates, illinc Tigris prohibet inclusos. 
Denselben Umstand aber beutet Alexander zu seinem Vorteil 
aus: Curt. IV, 14, 2 reprehensos ex fuga Persas puygnaturos, 
quia fugere non possent. 

Da sich dem Feldherrn dieses Ermunterungsmotiv be- 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. δ 


sonders dann gern bietet, wenn er wie Hannibal und Nikias. 
mitten im Feindesland steht, so versáumt Prokop nicht, dieses 
Motiv dem rómischen General Belisar nach dessen Landung 
in Afrika in den Mund zu legen, wo es ein Zurück nicht 
mehr gibt: Procop b. V. 1, 19, 2 τὰς δὲ ναῦς ὡς πορρωτάτω 
ἡμῶν ἡ τοῦ τόπου φύεις ἀπήνεγκε. περιέεςτηκε δὲ ἡμῖν fj τῆς 
εὠτηρίας ἐλπὶς ἐν ταῖς χερεὶν οὖςα. οὐ γάρ ἐςτιν οὐ πόλις φιλία; 
οὐκ ἄλλο οὐδὲν ὀχύρωμα, ὅτῳ δὴ καὶ mcreócavrac τὸ θαρρεῖν 
ὑπὲρ ἡμῶν αὐτῶν ἕξομεν. 


C. Das Kümpfen *pro aris atque focis". 


Als Haupt- und Kernpunkt der ἄθλα τῆς νίκης kónnen 
wir das Ermunterungsmotiv ansehen, für welches Sallust die 
geliufige Bezeichnung 'pro aris atque focis certare' geprügt 
hat Es wird seiner Natur gemál weniger vomi angreifenden 
als vom angegriffenen Teil geltend gemacht. Thukydides hat 
wohl mit Absicht in seinen knappen, sachlichen παρακλητικοί 
diesen Gemeinplatz vermieden, denn in seinen zwólf Feld- 
herrnreden finden wir ihn nicht. Da er ihn gekannt hat und 
hütte verwenden kóünnen, beweist die zweite Ansprache, die 
er Nikias nochmals vor der Hauptschlacht bei Syrakus an die 
Hauptleute richten lüBt; hier wird dieses Motiv zusammen 
mit andern ein ἀρχαιολογεῖν genannt: Thuc. VII, 69, 2 "Indem 
er auch Dinge vorbrachte, wie sie Menschen in einem solchen 
kritischen Moment zu sagen pflegen, ohne Rücksicht darauf, 
daB sie altes wiederholen und in jene Gemeinplátze bezüglich 
der Frauen, Kinder und heimischen Gótter verfallen". 

Fast alle bedeutenden Historiker haben gerade dieses Motiv 
mit rhetorischem Schwung und mitunter mit ergreifender 
Schónheit wendet. In reinster Prügung liegt es natürlich bei 
Lesbenax vor: I 8$ 5 K. ἐπανενεγκεῖν δὲ τὴν γνώμην . . . βούλομαι 
... ἃ περὶ πλείετον ποιούμενοι κατελίπομεν. τοὺ γεννήςαντας 
πατέρας καὶ μητέρας, ὁ δὲ υἱούς, (oUc» τε ἐφύτευςε καὶ é£épucev, 
ὁ δὲ ὁμογενεῖς ἀδελφούς τε καὶ ἀδελφάς, ὧν οἱ μὲν γήρᾳ πολὺ 
ὑπερβάλλοντες, οἱ δὲ νεότητι πολὺ ἐλλείποντες τοῖς μὲν εὐμαειν οὐχ 
οἷοί τέ elav ἀμύνειν, τῶν δὲ κινδύνων πλεῖςτον μέρος μετέχουειν. 
ἐν οἷς ἡμῶν μὲν προθυμηθέντων καὶ εὖ ἀγωνιςαμένων εὐδαίμονες 


XIII, 2. ᾿ b 


66 Josef Albertus, 


μὲν oi πατέρες, τίμιοι δὲ οἱ παῖδες, ζηλωταὶ δὲ αἱ γυναῖκες xai 
αἱ θυγατέρες καὶ αἱ ἀδελφαὶ καὶ ἑνὸς ἑκάςτου καὶ εςυμπάντων᾽ 
ἐλλιπόντων δὲ ἡμῶν τὴν προθυμίαν .. ., ἄθλιοι μὲν οἱ πατέρες, 
crepn8évrec μὲν τῆς ἡμετέρας προςόψεως, crepnOévrec δὲ πόλεως 
καὶ χώρας καὶ ἱερῶν, ἀντὶ δὲ καλλίετης ἐλευθερίας εἰς αἰςχίετην 
δουλείαν καθιςτάμενοι κτλ. In gefülliger, nicht rhetorisierender 
Weise láüt Polybios den Aemilius Paulus vor Cannae dieses 
Motiv vorbringen: III, 109, 7 οἷς δὲ καθάπερ ὑμῖν νῦν οὐχ ὑπὲρ 
ἑτέρων ἀλλ᾽ ὑπὲρ ς«φῶν αὐτῶν καὶ πατρίδος καὶ γυναικῶν καὶ 
τέκνων ὁ κίνδυνος cuvécmxev ... 109, 9 οὕτως ἑαυτοὺς παρα- 
ςτήςεεθε πρὸς τὴν μάχην ὡς τῆς πατρίδος οὐ κινδυνευούςης νῦν 
αὐτοῖς τοῖς crparoméboic, ἀλλὰ τοῖς ὅλοις. ---- Vor der Schlacht am 
Ticinus nennt Scipio dieses Motiv ein ἄθλον nicht *pro decore 
tantum, sed pro salute': Liv. XXI, 42, 14 Atque utinam pro 
decore tantum hoc vobis et non pro salute esset certamen! non 
de possessione Siciliae ac Sardiniae, de quibus quondam age- 
batur, sed pro Italia vobis est pugnandum ... unusquisque se 
non corpus suum, sed coniugem ac liberos parvos omnis prote- 
gere putet. — C. Antonius beiSall. Bell. Cat. 59,5 hortatur rogat, ut 
meminerint se contra latrones inermos pro patria pro liberis pro 
aris atque focis suis certare; und Catilina 58, 8 quapropter 
vos moneo, uti forti atque parato animo sitis et, cum proelium 
inibitis, memineritis vos divitias decus gloriam, praeterea liber- 
tatem atque patriam in dextris vostris portare. ... 11 nos pro 
patria, pro libertate, pro vita certamus, illis supervacaneum est pro 
potentia paucorum pugnare.— Es ist nichtdürre Rhetorik, sondern 
die Würme des werdenden grofien Historikers und der lapidaren 
Persónlichkeit, mit der das Motiv von Tacitus ausgeführt ist im 
Agricola 31, 1: 'Die Natur wollte, daB Kinder und Sippe jedem 
das teuerste würen; diese werden uns durch Aushebungen weg- 
geführt, um anderswo zu dienen; unsere Frauen und Schwestern 
werden, sollten sie der Lust des Feindes entgehen, unter dem 
Namen der Freundschaft und Gastlichkeit geschündet.... Beim 
Urbarmachen von Wald und Sumpf werden sie unter Schlügen 
und Schimpfworten zerrieben. Wenn sonst wer Sklave werden 
soll, so wird er einmal verkauft und dann vom Herrn ernáhrt: 
Britannien kauft sich tüglich sein Sklaventum, nührt es tüglich". 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 67 


Weitere Beispiele dieses τόπος lassen sich zahlreich aus 
Dionys, Curtius, Prokop beibringen. 


D. Der Sieg in dieser Schlacht bedeutet für den Soldaten das 
Ende der Mühen und den Gewinn von Land und Reichtum. 


Hannibal sowohl bei Polyb. III, 111, 9 ob xpatricavrec κύριοι 
μὲν ἔεεεθε παραχρῆμα πάκςης Ἰταλίας, ἀπαλλαγέντες δὲ τῶν πόνων 
wie bei Livius XXI, 48, 10 hic vobis terminum laborum for- 
tuna dedit, hic dignam mercedem emeritis stipendiis dabit. — 
Darius bei Curtius IV, 14, 14 e bello vicerimus, si vicimus 
proelio. — Belisar vor der Vandalenschlacht bei Proc. B. V. II, 
1,14 ἣν ὁμοίως ὑμῖν αὐτοῖς ἐν τῷ παρόντι ἀνδραγαθίζοιεθε, 
αὐτίκα δὴ μάλα τὸ πέρας ἕξει τοῖς μὲν Βανδίλοις τὰ τῆς ἐλπίδος, 
ὑμῖν δὲ ἣ μάχη... ἡδὺς γὰρ ἀεὶ τοῖς ἀνθρώποις ἀπολήγων 
τε καὶ εἰς καταςτροφὴν βαδίζων ὁ πόνος. — Für den materiellen 
Gewinn, der dem Soldaten nach dem Siege winkt, finden 
wir bei Livius XXI, 43, 5-11 die Bezeichnungen praemia, 
ampla pretia, haec tam opima merces, opulenta ac ditia sti- 
pendia et magna pretia: 'Dasselbe Geschick, das euch die 
Notwendigkeit des Kampfes auflegt, bewahrt euch im Fall 
des Sieges einen so hohen Preis auf, wie ihn hóher die 
Menschen selbst von den Unsterblichen nicht zu erbitten 
pflegen. Sizilien und Sardinien zurückzuerobern . .. würe 
schon ein hoher Preis: was immer die Rómer durch soviele 
Triumphe zusammengebracht und zusammengetragen haben, 
das alles gehórt dann euch mitsamt den Heeren ... Genug 
schon habt ihr in den wilden Bergschluchten Lusitaniens und 
Celtiberiens die Herden verfolgt und keinen Gewinn gesehen 
für so στοβθ Gefahren und Mühen: jetzt ist es Zeit, reichen 
Lohn zu holen und hehren Preis für einen Marsch, der über 
solche Berge, soviele Flüsse und durch zahllose bewaffnete 
Vólkerschaften führte.' — Sall. Bell. Cat. 58, 9 si vincimus, omnia 
nobis tuta erunt, conmeatus abunde, municipia atque coloniae 
patebunt: si metu cesserimus, eadem illa advorsa fient; ne- 
que locus neque amicus tegit, quem arma non texerint. — Eine 
echt persische Siegesbeute verheiüt Xenophon den Seinen 
im Osten: Anab. III, 2, 25 ... ἐν ἀφθόνοις βιοτεύειν καὶ Μήδων δὲ 

p* 


68 Josef Albertus, 


καὶ Περεῶν καλαῖς xai μεγάλαις γυναιξὶ καὶ παρθένοις ὁμιλεῖν, 
μὴ ὥςπερ oi λωτοφάγοι ἐπιλαθώμεθα τῆς οἴκαδ᾽ óbo0!). 


IV. Das δυνατόν und ῥᾷάδιον. 


DaB unter dieses Kapitel Ermunterungsmotive mannig- 
fachster Art gehóren, zeigen die Theoretiker, besonders Syrian, 
der eine Menge von Beweismóglichkeiten anführt: II p. 181, 11 
Rabe ἣ δὲ τοῦ δυνατοῦ ἐξέταεις. .. vevficeram . . . ἀπὸ μὲν 
ψυχῆς, εὐορκίας ἐπιορκίας, πίετεως ἀπιςτίας εὐνοίας φθόνου, 
μεγαλοψυχίας φιλοχρηματίας. ἐμπειρίας ἀπειρίας καὶ τῶν τοιού- 
Tuv, ὁπόςα ψυχῆς ἐςτι πάθη. ἀπὸ δὲ cüparoc, ῥίυμης ἀεθενείας, 
εὐεξίας καχεξίας καὶ τῶν τοιούτων. ἀπὸ δὲ τῶν ἐκτὸς, χρημάτων 
φίλων, ς«τρατιωτῶν ὅπλων ευμμάχων, τριήρων ἵππων, τόπων 
λιμένων, καιρῶν τύχης... ἀπὸ γὰρ τῶν προςόντων ἡμῖν αὐτοῖς 
f| τοῖς ἐναντίοις ἢ πάντων ἅμα f) τινῶν ληψόμεθα τὴν εὐπορίαν 
εἰς τὴν τοῦ δυνατοῦ καταςκευήν. ὑποδιαιρήςομεν δὲ τὸ δυνατὸν 
πρῶτον μὲν, ἐὰν ἐγχωρῆ, τῷ μὴ χαλεπὸν εἶναι, ἔπειτα τῷ εἰ 
καὶ χαλεπὸν εἴη ἀλλ᾽ οὖν ἀναγκαῖον, καὶ ὅτι δεῖ ὑπὲρ τῶν 
χρηςτῶν καὶ πόνους καὶ κινδύνους ὑπομένειν, καὶ ὅτι ὑπὲρ 
τοῦ μὴ χαλεπωτέρως περιπεςεῖν ἀντιληπτέον τῶν πραγμάτων. 
Den wesentlichen Unterschied zwischen dem δυνατόν und 
dem ῥάδιον bestimmt Syrian p. 182, 26 so: ἐπὶ bé τούτοις 
καταςκευάζειν χρὴ καὶ τὸ ῥάδιον aü£nac γὰρ τοῦ δυνατοῦ ἡ 
τοῦ ῥᾳετου ἀπόδειξις. 


ἢ Zu bemerken ist, wie hie und da das Motiv des Kampfpreises 
nach Art des λόγος ἐςχηματιςμένος oder sermo figuratus ausgeführt isL 
Der Feldherr láót den Siegespreis so gering oder die feindlichen Kráfte 
so minderwerlig erscheinen, dab es sich beinahe der Mühe nicht lohnt, 
den Sieg zu erringen. Dies Kunstmittel hat Livius in der Rede des 
Scipio vor der Schlacht am Ticinus angewandt: XXI, 40, 10 reliquias 
exiremas hostium, non hostem habetis. ac nihil magis vereor, quam 
ne, vos cum pugnaveritis, Alpes vicisse Hannibalem videantur. sed ita 
forsitan decuit, cum foederum ruptore duce ac populo deos ipsos sine 
ulla humana ope committere ac profligare bellum, nos, qui secundum 
deos violati sumus, commissum ^ac profligatum conficere. Auch Oc- 
tavian bei Cass. Dio L, 38, 6: ἐγὼ μὲν xal αἰςχύνομαι ὅτι πρὸς τοιού- 
τους ἀνθρώπους ἀγωνίζεςθαι μέλλομεν, ὧν xal κρατήςαντες οὐκ εὐδο- 
κιμήςομεν καὶ ἡττηθέντες ἀςχημονήςομεν. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 69 


Das δυνατόν, auf die Feldherrnreden angewendet, findet, 
rhetorisch-technisch geredet, seine ἐξεργαςία Ὁ 

1. in der Person des Feldherrmn, 

2. in den Soldaten selbst, 

3. im Gegensatz zu den 1tpócwra in den πράγματα, d. ἢ. 
in der Scehlachtsituation und den Rüstungen. 


1. Die Person des Feldherrn. 


Jene Stellen in der Feldherrnberedsamkeit, an welchen 
die tüchtigen Eigenschaften der Führer hervorgehoben und 
somit die Siegesmüglichkeit dargetan wird, treten im Rahmen 
der παρακλητικοί so scharf hervor, daB wir ihnen eine selb- 
stándige Stelle anweisen müssen. Gerade dieser τόπος ist 
der ganzen ermahnenden Feldherrnberedsamkeit eigentümlich, 
gewissermaBen ein integrierender Bestandteil im Querschnitt 
des rapaxAnnkóc, bald als eigenes Lob des Feldherrn, seiner 
Person, seiner strategischen und taktischen Maf)regeln, bald 
als διαβολή seines Gegners und dessen militürischer Fühig- 
keiten. Wir kónnen hier eine ganze Entwicklung dieses 
Motivs wahrnehmen, von Thukydides, der die kurze, sachliche 
Motivierung der Mafinahmen des Feldherrn als Ermunterungs- 
grund verwendet, bis zu Cassius Dio, der die entwickelte 
Schilderung von Leben, Erziehung, Vergangenheit, Glück, 
physischer und geistiger Kraft des Feldherrn bietet. Zwischen 
beiden Extremen wird dieser τόπος, je nach der Eigenart 
des Historikers, bald ausführlicher, bald knapper gehalten. 
Es ist nützlich, den τόπος nach den bedeutenderen Feld- 
herren des Altertums zu entwickeln, wobei gleichzeitig für 
deren Charakteristik in der Prosopopoie der Autoren etwas 
gewonnen wird. 

Den technischen Namen für diesen Teil, in welchem der 
Feldherr sich die nótigen Qualititen 'anmaft', móchte ich 
entnehmen aus der Rede des Antonius vor Actium bei Cass. 
Dio L, 17. 'Da diese Umstünde uns allen günstig sind, sagt 
Antonius, dkvnca μὲν ἄλλως αὐτὸς περὶ ἐμαυτοῦ cep vó v m εἰπεῖν. 
Da aber der Umstand, einen guten Feldherrn zu haben ἕν 
τῶν πρὸς τὸ τοῦ πολέμου κράτος φερόντων écrí, so will ich 


10 Josef Albertus, 


übermich sprechen (περὶ ἐμαντοῦ λόγον ποιεῖν). Der ςεμνὸς λόγος 
selbst nun, innerhalb des παρακλητικός, weist bei Dio Cassius 
wenigstens das Schema des λόγος ἐγκωμιαςτικός und. ψεκτικός 
auf, die mit dem rhetorischen Mittel der cüvxpiac aufeinander 
bezogen werden. Wir haben Dio Cass. 17, 3—18 das Lob des 
Antonius, dem 18, 2—4 das ψέγεςθαι Octavians entspricht, 
und zwar ]letzteres summarisch, ἱκεφαλαιώςας᾽. Dieser ersten 
cóvxpicic in der Feldherrnrede des Antonius entspricht in der 
des Oktavianus eine zweite, indem dieser in einem parallelen 
λόγος ψεκτικός die militürischen Fühigkeiten des Antonius 
herabsetzt. Die Technik dieser Lob- und Tadelreden inmitten 
des παρακλητικός, ist besonders lehrreich; wir müssen auf 
sie eingehen. | 

I. Antonius lobt: 

1. das Alter (ἡλικία), in welchem Kórper (cóc) und 
Geist (διάνοια) zwischen Jünglings- (νεότης) und Greisenalter 
(γῆρας) die Blüte erreicht haben (ἀκμή); 

2. die φύεις und παιδεία, welche ihn zum raschen Er- 
kennen und Befehlen des richtigen geeignet machen; 

3. die ἐμπειρία sowohl in politischen wie militürischen 
Dingen, welche auch ἀνόητοι und ἀπαίδευτοι zu tüchtigen 
Münnern zu machen geeignet ist; 

4. die Erfahrung in Glück und Unglück, die von Ver- 
zweiflung wie Überhebung in gleicher Weise bewahrt. 

II. Er tadelt Octavian 

1. bezüglich des Kórpers (ὅτι T€ dáppucraroc τῷ có- 
ματί écri), 

2. indem er ihm Mangel an Glück (εὐτυχία) vorwirft (Cass. 
Dio L, 19, 2 εἴ τέ nc τὴν εὐτυχίαν αὐτῶν ἐκείνην ἐν μεγάλῳ 
τιθείη, δίκαιός ἐςτι καὶ τὴν ἧτταν τὴν αὐτοῦ τοῦ Kaícapoc ... 
ἀντιλογίςαςθαι). 

Die Gegenrede Octavians ist ganz aufgebaut auf dem 
ethischen Vorwurf der Untreue des Antonius gegen seine 
Vaterstadt Rom, gegen seinen einstigen Freund und Kollegen 
Octavian, der jenem die eigene Schwester zur Frau gab. 
Dieser ethische Gedanke beherrscht denn den λόγος wexnxóc 
Octavians. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 71 


Octavian tadelt 

1. den Abfall des Antonius und seines Heeres zu einem 
ügyptischen Weib!); 

2. seinen Undank gegen ihn (Octavian)?); 

9. er wirft Antonius vor, er babe jene militürischen 
Tugenden, die er früher besessen haben móge, in üppigem 
Leben mit Kleopatra verloren, und zwar 

a) die ἀκμὴ τοῦ εώματος, 

B) die ῥώμη τῆς γνώμης, 

Ὁ) die εὐεέβεια gegen die Gótter, 

δ) die πιςτότης gegen die Bundesgenossen, 

€) die ἐπιείκεια gegen die Freunde; 

C) die εὐδοξία bei den Soldaten. 

Es ist augenscheinlich, da8 hier das im παρακλητικός 
gebrüuchliche ceuvóv m εἰπεῖν in das rhetorische Schema, das 
heidt die Typologie der λόγοι ἐγκωμιαςτικοί und. yexrikot 
übergeht 5). 

Bedeutend einfacher als bei Cassius Dio gestaltet sich der 
ceuvóc λόγος bei Caesar. ganz dem Charakter der ὑπομνήματα als 


1) Cass. Dio L,25,2: τίς δ᾽ οὐκ ἂν θρηνήςειε xai ἀκούων καὶ ὁρῶν 
αὐτὸν τὸν Ἀντιύνιον τὸν bic ὅπατον, τὸν πολλάκις αὐτοκράτορα, τὸν τὴν 
προςταςίαν μετ᾽ ἐμοῦ τῶν κοινῶν ἐπιτραπέντα, τὸν τοςαὐτας μὲν πόλεις, 
Tocdüra δὲ ςτρατόπεδα ἐγχειριςθέντα, νῦν πάντα μὲν τὰ πάτρια τοῦ 
βίον ἔθη ἐκλελοιπότα, πάντα δὲ τἀλλότρια καὶ βαρβαρικὰ ἐζηλωκότα 
καὶ ἡμῶν μὲν ἢ τῶν νόμων ἢ τῶν θεῶν τῶν προγονικῶν μηδὲν προ- 
τιμῶντα, τὴν δ᾽ ἄνθρωπον ἐκείνην καθάπερ τινὰ "lav ἢ Σελήνην προς- 
κυνοῦντα καὶ τούς τε παῖδας αὐτῆς Ἥλιον καὶ Σελήνην ὀνομάζοντα καὶ 
τὸ τελευταῖον καὶ ἑαυτὸν ΄Οειριν καὶ Διόνυςον ἐπικεκληκότα. 

3) L, 26: καίτοι ἔγωγε καὶ τὸ κατ᾽ ἀρχὰς οὕτω περὶ αὐτὸν 
ἐςκπούδαςα ὥςτε ... καὶ τὴν ἐμαυτοῦ ἀδελφὴν ευνοικίςαι ... καὶ μετὰ 
τοῦθ᾽ οὕτως ἐπιεικῶς, οὕτω φιλικῶς πρὸς αὐτὸν Écyov, ὥςτε μήθ᾽ ὅτι 
τὴν ἀδελφήν μου ὕβριςε μήθ᾽ ὅτι τῶν γεννηθέντων οἱ ἐξ αὐτῆς τέκνων 
ἠμέληςε μήθ᾽ ὅτι τὴν Αἰγυπτίαν αὐτῆς προετίμηςε. 

8 Zum Beweis genügt es, auf irgend ein solches technisches 
Schema hinzuweisen, wie sie bei Hürth, "De Gregorii Nazianzeni oratio- 
nibus funebribus' analysiert sind. Ich greife das erste S. 4 heraus, 
das Schema des λόγος ἐπιτάφιος nach Menander: 

I. Lob, 
1. γένος (πατρίς, ἔθνος, γένος), 
2. τένεεις, 


12 Josef Albertus, 


Schriftgattung entsprechend. Vor dem Kampf mit Ariovist beruft 
er sich auf die ihm eigentümlichen militürischen Tugenden, 
der virtus, diligentia, innocentia und felicitas: Bell. Gall. I, 40, 
4 aut cur de sua virtute aut de ipsius diligentia desperarent? 
Verweigere das Heer ihm (Caesar) den Gehorsam, so trage 
er daran nicht Schuld: 40, 12 scire enim, quibuscunque 
exercitus dicto audiens non fuerit, aut male re gesta fortunam 
defuisse, aut aliquo facinore conperto avaritiam esse con- 
victam; suam innocentiam perpetua vita, felicitatem Helve- 
tiorum bello esse perspectam. — Wieder eine andere Gestalt 
nimmt der ceuvóc λόγος an, wenn der Feldherr seine Person 


9. φύεις: 8) εὠματος, 

b) ψυχῆς, dessen εὐφυίαν beweisen 
a) ἀνατροφή, 
B) παιδεία, 
Y) ἐπιτηδεύματα. 

4. πράξεις, 

5. τύχη, 

6. cóvkpicic πρὸς ὅλην τὴν ὑπόθεειν, 

7. θρῆνος. 

Noch n&her als das rhetorische Schema des λόγος ἐπιτάφιος βίο 65 
dem ceuvóc λόγος unserer Feldherrnrede die Ausführungen Ciceros 
über die Tüchtigkeit des Pompeius im 3. Teil der Rede De imperio 
Cn. Pompei: 29 'neque enim solae sunt virtutes imperatoriae quae vulgo 
existimantur, labor in negotiis, fortitudo in periculis, industria in 
agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo.. Ebenso 36 
ac primum quanta innocentia debent esse imperatores! quanta deinde 
in omnibus rebus temperantia! quanta fide, quanta facilitate, quanto 
ingenio, quanta humanitate! — Insbesondere beachtet Cicero das Glück 
des Pompeius: ego enim sic existimo, Maximo, Marcello, Scipioni, 
Mario ceterisque magnis imperatoribus non solum propter virtutem sed 
etiam propter fortunam saepius imperiamandata ... fuit enim profecto 
quibusdam summis viris quaedam ad amplitudinem et ad gloriam εἰ 
ad res magnas bene gerendas divinitus adiuncta fortuna. de huius 
autem hominis felicitate, de quo nunc agimus, hac utar moderatione 
dicendi, non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam, sed ut 
praeterita meminisse, reliqua sperare videamur. — In der Rede, die 
Alkibiades hült, um die Athener zum Feldzug nach Sicilien zu be- 
wegen, beruft er sich auf seine ἀκμή und das Glück des Nikias: Thuc. 
VI, 17 ... ἀλλ᾽ ἕως ἐγώ τε ἔτι ἀκμάζω μετ᾽ αὐτῆς καὶ ὃ Νικίας εὐτυχὴς 
δοκεῖ εἶναι, ἀποχρήςαςθε τῇ ἑκατέρου ἡμῶν ὠφελίᾳ. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 73 


im Kampf mit derjenigen des gemeinen Mannes gleichstellt, 
in seinen Reihen als der ersten einer mitkümpft, an dem 
Schicksal jedes einzelnen als seines Kampfgeführten und Zelt- 
genossen persónlichen Anteil nimmt. Gerade damit berührt der 
Feldherr jene Saite des Soldatenherzens, die es mit psycho- 
logischer Notwendigkeit zur begeisterten Hingabe an die Sache 
seines Führers treibt, ein Mittel, dessen sich grofie Feldherren 
alter und neuer Zeit mit gleichem Erfolge bedient haben. 

Diese Art der Prosopopoie finden wir von den Historikern 
für Alexander, Hannibal und Caesar in deren ςεμνοὶ λόγοι 
gern angewendet. Alexander macht seine eigenen Heldentaten 
mit Bescheidenheit geltend und lobt die der einzelnen Soldaten 
vor der Schlacht bei Issos: Arr. Anab. IT, 7, 7 ἐπὶ τούτοις δὲ 
τῶν T€ eic τὸ κοινὸν ξὺν λαμπρότητι ἤδη πεπραγμένων ὑπεμί- 
uvncke καὶ εἰ δή τῳ ἰδίᾳ τι διαπρεπὲς ἐς κάλλος τετολμημένον, 
ὀνομαςτὶ ἕκαςτον ἐπὶ τῷ ἔργῳ ἀνακαλῶν. καὶ τὸ αὑτοῦ οὐκ ἀκίν- 
δυνον ἐν ταῖς μάχαις ὡς ἀνεπαχθέεςτατα ἐπεξήει. Ebenso Curtius 
vor der Schlacht bei Arbela IV, 14, 18: nec postulare se, 
ut fortiter capesserent proelium, ni ipse ceteris fortitudinis 
fuisset exemplum; se ante prima signa dimicaturum. spondere 
pro se tot cicatrices, totidem corporis decora; scire ipsos unum 
paene se praedae communis exsortem in illis colendis or- 
nandisque usurpare victoriae praemia 1). Livius lá8t Hannibal 
nicht allein auf die jungen Kriegserfolge hinweisen, son- 
dern das Hauptgewicht auf seine eigenen facinora vor den 
Augen der Soldaten und auf den Umstand legen, daB er lieber 


!) In der parallelen Ansprache des Darius láBt Curtius letzteren 
sowohl einen ceuvóc λόγος halten als auch die Fühigkeiten des Gegners 
móglichst herabsetzen: Curt. IV, 14, 12 quod mearum fuit partium, 
exercitum, quem paene immensa planities vix caperet, comparavi; 
equos, arma distribui; commeatus ne tantae multitudini deessent, pro- 
vidi; locum in quo acies explicari posset, elegi. Ferner 14, 26 ipse non 
Pato more solum, sed etiam ut conspici possim, curru vehor nec 
recuso, quo minus imitemini me, sive fortitudinis exemplum sive igna- 
viae fuero. Dazwischen steht eine grobe διαβολή: 14, 18 nam Alexander, 
quantuscunque ignavis et timidis videri potest, unum animal est et, 
siquid mihi creditis, temerarium et vecors, adhuc nostro pavore quam 
sua virtute felicius. . ... licet felicitas adspirare videatur, tamen... 
temeritati non sufficit. 


14 Josef Albertus, 


ein alumnus als ein imperator für das Heer sei und sein 
wolle: Liv. X XI, 43, 15 an me in praetorio patris clarissimi 
imperatoris prope natum, certe eductum, domitorem Hispaniae 
Galliaeque ... cum semestri hoc conferam duce, desertore 
exercitus sui? — non ego illud parvi aestimo, milites, quod 
nemo est vestrum, cuius non ante oculos ipse saepe militare 
aliquod ediderim facinus, cui non idem ego virtutis spectator 
ac testis notata temporibus locisque referre sua possim decora. 
cum laudatis a me miliens donatisque, alumnus prius omnium 
vestrum quam imperator, procedam in aciem adversus ignotos 
inter se ignorantesque. Das enge Band, das den groBen Feld- 
herrn an seine Soldaten knüpft, schildert in rhetorischer Über- 
treibung Lucan, indem er von Caesar rühmt, er kenne am 
Sausen des Speeres den Mann, der ihn geschleudert habe: Lucan. 
Phars. VII, 285: 
sed me fortuna meorum 

Commisit manibus, quarum me Gallia testem 

Tot fecit bellis. cuius non militis ensem 

Agnoscam? caelumque tremens cum lancea transit, 

Dicere non fallar, quo sit vibrata lacerto. 

Und auch diesen τόπος des ceuvóv m εἰπεῖν innerhalb 
des Rahmens der ermahnenden Feldherrnrede, den ich nach 
Hauptfeldherrntypen an einzelnen Stellen zu illustrieren suchte, 
und der sich zuweilen zu einer prügnanten Charakteristik des 
Feldherrn steigern kann, finden wir in seinem Grundkern vor 
beim ersten Vertreter des γένος παρακλητικόν. Zwar nicht ent- 
wickelt, sondern nur vorübergehend und blitzartig aufleuchtend 
tritt die Person des Feldherrn hervor im knappen Hinweis 
auf die Richtigkeit strategischer Mafinahmen bei Thukydides, 
wenn bei ihm vor der Schlacht im Meerbusen von Korinth der 
athenische Admiral die Darlegung seiner Taktik mit einem 
persónlichen Moment einleitet: Thuc. IT, 89, 8 τὸν δ᾽ ἀγῶνα 
οὐκ ἐν τῷ κόλπῳ ἑκὼν eivai ποιήςομαι οὐδ᾽ ἐςπλεύςομαι ἐς 
αὐτόν. ὁρῶ γὰρ ὅτι... und dieselbe schlieft, indem er 
seine Maf)regeln als Ausfluf) seiner persónlichen militürischen 
Einsicht hinstellt: τούτων μὲν οὖν ἐγὼ ἕξω τὴν πρόνοιαν 
κατὰ τὸ δυνατόν. In der Rede des Brasidas wird das ςεμνόν des 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 15 


Feldherrn zum abschlielienden Gedanken der ganzen Ansprache 
erhoben: Thuc. V, 9, 10 μήτε ὑμεῖς μαλακιςθῆτε ὁρῶντες, 
περὶ ὅτων ὁ ἀγών écnv, ἐγώ τε beí£u οὐ παραινέςαι οἷός 
τε ὧν μάλλον τοῖς πέλας ἢ καὶ αὐτὸς ἔργῳ ἐπεξελθεῖν. --- Wie 
Phormion sieht Nikias in seinen taktischen Malinamen ein Ver- 
dienst persónlicher militárischer Klugheit, das ihm das Vertrauen 
der Kámpfer erringen soll: VII, 62, 1 ἃ δὲ ἀρωγὰ évelboyev ἐπὶ 
τῇ τοῦ λιμένος ςτενότητι πρὸς τὸν μέλλοντα ὄχλον... πάντα καὶ 
ἡμῖν νῦν ἐκ τῶν παρόντων μετὰ τῶν κυβερνητῶν ἐςκεμμένα ἡἧτοί- 
μαςται. ---- In beschrünkterem Mafle kommt dieser τόπος auch 
in den übrigen Feldherrnreden vor. Es ist charakteristisch für 
Trogus, daB er Mithridats Grófe als Feldherr durch einem histori- 
schen Rückblick auf dessen kriegerische Abstammung und die 
nie verlorene Freiheit der pontischen Vólker begründet, um 
mit einem Hinweis auf Mithridats Gerechtigkeit, Freigebigkeit 
und Munifizenz zu schlieBen: Iust. XX XVIII, 7,10. nam iustitiae 
atque liberalitatis suae nec ipsos milites qui experiantur testes 
refugere et illa indicia habere, quod solus regum omnium non 
paterna solum, verum etiam externa regna hereditatibus propter 
munificentiam adquisita possideat. Auch Dionysios v. Halikar- 
nass versagt es sich nicht, auf den guten Willen und das Glück 
des Camillus hinzuweisen: Arch. XIV, 9, 16 .. . kai crpamyóv 
ἐμέ, dj πολλὴν μὲν εὐβουλίαν μαρτυρεῖτε, πολλὴν δὲ εὐποτμίαν. 
Und Jugurtha sagt bei Sallust Bell. Iug. 49, 2: . . . quae ab im- 
peratore decuerint, omnia suis provisa. Endlich Cassiodorus 
liBt vor der Schlacht bei Chálons Attila von sich sagen 
(p.111 Momms): primus in hostem tela coniiciam. si quis 
potuerit Attila pugnante otio ferri, sepultus est!). 


!) In. einem gewissen weiteren Sinne kónnte man auch die Rede 
des Consuls Marius bei Sall. Bell. lug. 86 als einen ceuvóc λόγος des 
Feldherrn auffassen, obwohl Marius in einer Volksversammlung in 
Rom spricht und nicht vor den Soldaten vor einer Schlacht. Denn daB 
sie mit dem παρακλητικός zusammengehórig und verwandt ist, beweist 
der Umstand, daB sie Marius als Werberede für rómische und latinische 
Rekruten zum Krieg in Afrika hált. Die ὑπόθεεις der Rede ist zweiteilig: 
84, 5 ... hortandi causa, simul et nobilitatem, uti consueverat, exagi- 
tandi contionem populi advocavit. Allerdings bildet hier nicht wie in 
den παρακλητικοί der ceuvóc λόγος einen Teil, sondern füllt das Ganze, 


16 Josef Albertus, 


2. Die Moóglichkeit des Sieges beim Soldaten. 


Hier beobachtet man zwei Motive die gern in den mapa- 
κλητικοί Verwendung finden und die sich weniger sachlich 
unterscheiden als vielmehr zwei verschiedene Wendungen eines 
und desselben τόπος sind. Der Feldherr entschuldigt eine früher 
erlittene Niederlage, ein Motiv, für das wir oft die technische 
Bezeichnung ᾿ἐναντιώματα τῆς τύχης᾽ finden. In analoger Weise 
zweitens weist der Feldherr auf den früher errungenen Sieg, 
das προνενικηκέναι hin. Frühere Erfolge führen auch zu der 
allgemeineren Fassung desselben Gedankens: ihr habt euch 
gegen diesen Feind schon einmal mit Glück versucht. Den Ge- 
danken trifft am schürfsten der griechische Ausdruck *reipav 
πεποιηκέναι und nach Sallust und Caesar der lateinische 
*perieulum, experientiam fecisse'. 

ἃ. Die ἐναντιώματα «τῆς τύχης. 

Bei Prokop weisen Belisar und Hermogenes darauf hin, 
daB man zwar in der Schlacht nicht die früher erlittenen 
ἐναντιώματα τῆς τύχης ungeschehen machen, wohl aber die 
eigenen Fehler verbessern kónne, nümlich Ungehorsam und 
Mangel an Disziplin, welche jene verschuldet haben: Bell 
Pers. I, 14, 21 ὡς δὲ τῇ τε ἀνδρίᾳ xai cóparoc ἰςεχύι περιόντες 
αὐτῶν μόνῳ ἡττάςθε τῷ τοῖς dpxouciv ἀπειθέετεροι εἶναι, οὐδεὶς 
ἂν ἀντείποι ... τὰ μὲν γὰρ τῆς τύχης ἐναντιώματα «ςπουδῇ 
ἐπανορθοῦςεθαι οὐδαμῶς πέφυκε, γνώμη δὲ τῶν οἰκείων κακῶν 


wobei die Beweisführung sich in der fortlaufenden εὐγκριςις zwischen 
dem ungebildeten, aber tapfern und glücklichen rómischen Haudegen 
und dem feinen, aber verkommenen Adel erschópft mit seinen 
wüchsernen Hauswappen und seinen aus griechischen und rómischen 
Militürschriftstellern und Historikern geschópften Kriegskenntnissen: 
85, 12 qui postquam consules facti sunt, et acta maiorum et Graecorum 
militaria praecepta legere coeperint: praeposteri homines. Der zweite 
Nebenzweck der Rede als Werberede zur Übernahme von Diensten im 
Krieg gegen Jugurtha tritt erst am Schlu8 wieder hervor, der alle Motive 
unsers παρακλητικός aufweist. Die beste Siegesgewühr bietet die Person 
des Feldherrn. Wenn die Gótter helfen (dis iuvantibus) ist alles reif 
zum Sieg, winken Beute und Ruhm (praeda, laus). Niemand erlangt 
durch Untüchtigkeit Unsterblichkeit. Nicht lang zu leben, sondern ein 
gutes, ehrenvolles, schónes Leben zu leben, ist wünschenswert. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. (iri 


ῥᾳδίως ἂν ἀνθρώπῳ iarpóc γένοιτο. — Ios. Bell. Iud. IIT, 477 
καὶ ὡς ὑμᾶς μὲν ταῦτα ToÀÀarmAaciouc ποιεῖ τὰ πλεονεκτήματα, 
πολὺ δὲ τῶν πολεμίων ἀριθμὸν παραιρεῖται τὰ ἐλαττιώματα. -“--- 
Kin klassisches Beispiel des τόπος der Entschuldigung einer 
früher erlittenen Niederlage legt Thukydides den lacedae- 
monischen Generalen II, 86, 1 und 2 vor der Seeschlacht 
im korinthischen Meerbusen in den Mund. Es heifit dort: 'Die 
neulich empfangene Niederlage (fj μὲν γενομένη ναυμαχία) 
ist kein Grund, die kommende zu fürchten. Denn 1) unsere 
Rüstung war eine mangelhafte und wir zogen weniger zu 
einer See- als zu einer Landschlacht aus; 2) ξυνέβη δὲ 
καὶ τὰ ἀπὸ τῆς τύχης οὐκ ὀλίγα ἐναντιωθῆναι; 3) unsere 
Unerfahrenheit (ἀπειρία) im Seekampf hat uns geschadet.' 
Dem gegenüber spielt Phormion Thuc. II, 89, 5 das προ- 
γενικηκέναι zugunsten der Athener aus: πολὺ bé ὑμεῖς ἐκείνοις 
πλέω φόβον παρέχετε ... κατά T€ τὸ προνενικηκέναι xai ὅτι 
οὐκ ἂν ἡγοῦνται μὴ μέλλοντάς τι ἄξιον τοῦ παρὰ πολὺ πράξειν 
dvOícracOot ἡμάς. — In seinem παρακλητικός vor der Haupt- 
schlacht bei Syrakus entschuldigt Nikias ebenfalls die frühere 
Niederlage: Thuc. VII, 61, 2 ἀθυμεῖν δὲ οὐ χρὴ οὐδὲ πάςχειν 
ὅπερ οἱ ἀπειρότατοι τῶν ἀνθρώπων, oi τοῖς πρώτοις ἀγῶει εφα- 
λέντες ἔπειτα διὰ παντὸς τὴν ἐλπίδα τοῦ φόβου ὁμοίαν ταῖς 
ξυμφοραῖς ἔχουςειν. Ihm gegenüber hebt Gylippos VII, 66, 1 
das προνενικηκέναι mit den Worten hervor: ὅτι μὲν καλὰ τὰ 
προειργαςμένα ... ςημανοῦμεν. — In ziemlich umfangreicher 
Weise beutet bei Polybios Aemilius vor Cannae diesen τόπος 
aus, da er die früher von Hannibal empfangenen Nieder- 
lagen als ᾿ευμπτώματα τῆς τύχης᾽ hinstellen will: Polyb. III, 
108, 4 *Deshalb suchte er festzustellen, daà für die früheren 
Niederlagen (ἐλαττώματα) nicht eine oder zwei, sondern viele 
Ursachen zusammenwirkten, jetzt hingegen durchaus kein 
Grund (mpóqacc) mehr vorhanden sei, den Sieg nicht zu 
erringen. Denn damals haben nicht beide Consuln an der 
Spitze des Heeres gestanden. Diese hatten auch keine ein- 
geübten Truppen, vielmehr nur junge und schlecht be- 
Waffnete Rekruten. An der Trebia habe man sich in über- 
eiller Weise vollstindig unvorbereitet dem Feinde gestellt. 


18 Josef Albertus, 


Denn am Vorabend des Sehlachttages seien Truppen aus 
Sizilien angekommen, und am nüchsten Morgen schon habe 
man geschlagen. Am 'Trasimenersee aber sah man den Feind 
selbst wührend der Schlacht nicht διὰ τὸ περὶ τὸν ἀέρα Yevó- 
μενον cüpumrupga. Etwas verstrickter wendet Scipio bei Livius 
das προνενικηκέναι an vor der Schlacht am Ticinus: XXI, 
41, 3 cum praeterveherer navibus Galliae oram, ad famam 
huius hostis in terram egressus praemisso equitatu ad Rho- 
danum movi castra. equestri proelio, qua parte copiarum 
conserendi manuum fortuna data est, hostem fudi. Den- 
selben τόπος gebraucht Hannibal in der Parallelrede Lir. 
XXI, 43, 14: pugnabitis cum exercitu tirone hac ipsa aetate 
caeso, victo, cireumsesso a Gallis. — Angeführt sei endlich noch 
eine Prokopstelle in deutlicher Anlehnung an die oben er- 
wühnte Thukydidesstelle (II, 86, 1) Bell. Vand. II, 2, 15: 
μάχης δὲ τῆς προγεγενημένης μηδεμία ὑμᾶς eictru μνήμη᾽ ov 
γὰρ κακίᾳ ἡμετέρᾳ ἡςςήθημεν, ἀλλὰ τύχης ἐναντιώμαςειν mpoc- 
ἐπταικότες ἐςφάλημεν. 

2. Das πεῖραν ἔχειν πρὸς τοὺς πολεμίους. 

Die griechische Bezeichnung des τόπος gewinnen wir aus 
der Rede des Pagondas am Schlachttag von Delion, Thuc. IY, 
92, 6: πεῖραν δὲ ἔχομεν ἡμεῖς αὐτοῦ ἐς roócbe, wofür dann 
Koroneia als Beispiel angeführt wird: νικήςαντες γὰρ ἐν Κορωνείᾳ 
αὐτούς, ὅτε τὴν γῆν ἡμῶν craaaZóvruv κατέεχον, πολλὴν ἄδειαν 
τῇ Βοιωτίᾳ μέχρι τοῦδε κατεςτήςαμεν. Denselben Gedanken er- 
weitert Xenophon und führt ihn in umfassender und grof- 
zügiger Weise aus, indem er ihn auf die Ruhmeszeit der 
Vüter in den Perserkriegen bezieht: Xen. Anab. III, 2, 16 
τότε μὲν γὰρ ἄπειροι ὄντες αὐτῶν τό τε πλῆθος ἄμετρον ὁρῶν- 
τες, ὅμως ἐτολμήςατε civ τῷ πατρίῳ φρονήματι ἱέναι ἐς αὐτούς᾽ 
γῦν δ᾽ ὁπότε καὶ πεῖραν ἤδη ἔχετε αὐτῶν ..., τί ἔπι ὑμῖν 
προεήκει τούτους φοβεῖεθαι; — Polybios láBt Scipio sagen, die 
Rómer móchten, obwohl sie sich mit diesem Feind noch nicht 
gemessen hátten, sich doch erinnern, da Rómer Karthager zu 
besiegen und im Knechtschaftsverhültnis zu halten gewohnt 
seien: Pol. III, 64, 3 ἔφη γὰρ δεῖν καὶ μηδεμίαν μὲν εἰληφότας 
πεῖραν ἐπὶ τοῦ παρόντοςτῶν ὑπεναντίων, αὐτὸ δὲ τοῦτο γιγνώςκον- 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 19 


tac ὅτι uéM ova πρὸς Καρχηδονίους κινδυνεύειν ... und IIT, 64,5 
ὅταν δὲ χωρὶς τῶν προειρημένων xai τῶν νῦν παρόντων ἀνδρῶν 
ἔχωμεν ἐπὶ ποςὸν πεῖραν ὅτι μένειν οὐ τολμῶει ... In seiner 
Rede vor Cannae sagt Hannibal Pol. IIT, 111, 6 ὅτε μὲν γὰρ 
ἀπείρως διέκειςθε τῆς πρὸς Ῥωμαίους μάχης, ἔδει τοῦτο ποιεῖν 
(nàmlich Ermahnungsreden halten) Diesen τόπος führt auch 
Caesar aus und gibt gleichzeitig die lateinische Bezeichnung 
desselben in der Rede gegen Ariovist: Bell.Gall. I, 40, 5 factum 
eius hostis periculum patrum nostrorum memoria, cum Cimbris 
et Teutonis a Gaio Mario pulsis non minorem laudem exer- 
citus quam ipse imperator meritus videbatur; factum etiam 
nuper in Italia servili tumultu, quos tamen aliquid usus ac 
disciplina, quae a nobis accepissent, sublevarent. Von dem peri- 
culum der Váüter geht dann Caesar zu der eigenen Erfahrung 
über, die die Soldaten wührend des Helvetierkrieges gemacht 
hütten, dem eigenen προνενικηκέναι: Bell. Gal. I,40,7 denique 
hos esse eosdem, quibuscum saepe numero Helvetii congressi 
non solum in suis, sed etiam in illorum finibus plerumque 
superarint. 


3. Móglichkeit und Leichtigkeit des Sieges aus der Über- 
legenheit der Schlachtsituation und der Rüstung. 


Haben wir es, der Anlage der παρακλητικοί in Rede 
und Gegenrede gemif, schon bei allen übrigen Ermunterungs- 
motiven mit dem Mittel der córvxpiaic zu tun, so findet dieses 
in ausgedehntestem Mafje Verwendung bei der Schilderung der 
sich gegenüberstehenden Heeresstürken und beiderseitigen 
Rüstungen. Der erste Feldherr lobt die eigene Macht und 
verkleinert móglichst die gegnerische, der zweite wendet Lob 
und Tadel wieder zu seinen Gunsten an!) Ein hervorste- 
chendes Beispiel einer solchen córxpicic der Rüstungen bietet 

!) Hermogenes Prog. Rh. Gr. III 14, 25 Sp. (I 43 W.) gibt verschiedene 
Árten der cóvxpicic an: ἐνίοτε μὲν οὖν κατὰ τὸ (cov προάγομεν τὰς ευγ- 
κρίςεις, fca. δεικνύντες ἃ παραβάλλομεν, ἢ διὰ πάντων ἢ διὰ πλειόνων ’ 
ἐνίοτε δὲ θάτερον προτίθεμεν, ἐγκωμιάζοντες κἀκεῖνο οὗ τοῦτο προ- 
τίθεμεν, ἐνίοτε δὲ τὸ μὲν ψέγομεν ὅλως, τὸ δὲ ἐπαινοῦμεν, οἷον εἰ 


λέγοις εὐγκριςιν δικαιοςύνης καὶ πλούτου. Der Feldherrnrede kommt 
natürlich das ἐπαινεῖν und ψέγειν in der εὐγκριειῖς zu. 


80 Josef Albertus, 


uns Thukydides; dabei ist es bezeichnend für ihn, dab er 
in seinen zwólf Feldherrnreden gerade diesen τόπος ein- 
gehender ausführt und streng sachlich, fast systematisch die 
sich entgegenstehenden Streitkráfte gegeneinander abzuwügen 
liebt. Vor der Seeschlacht im korinthischen Meerbusen haben 
die Lacedaemonier die Vorteile der Überlegenheit an Schiff- 
zahl, des Stützpunktes der Hopliten auf dem Land und der 
wuchtigeren Angriffsart. Dem gegenüber hebt Phormion die 
gróbere Erfahrenheit der Athener im Seekampf, den bin- 
gebenden Mut und überhaupt die technisch überlegene attische 


Schiffsmacht hervor. 
Rede der lacedaemonischen 
Feldherren : 

Thuc. II, 87, 4 f. ὑμῶν δὲ οὐδ᾽ 
^ ἀπειρία τοςοῦτον λείπεται 
Ócov τόλμῃ προέχετε᾽ τῶνδε ἡ 
ἐπιςτήμη, ἣν μάλιςτα φοβεῖςθε, 
ἀνδρίαν μὲν ἔχουςα καὶ μνήμην 
ἕξει ἐν τῷ δεινῷ ἐπιτελεῖν ἃ 
ἔμαθεν, ἄνευ δὲ εὐψυχίας οὐ- 
δεμία τέχνη πρὸς τοὺς κινδύ- 
νους ἰεχύει. φόβος γὰρ μνήμην 
ἐκπλήςςει, τέχνη δὲ ἄνευ ἀλκῆς 
οὐδὲν ὠφελεῖ. πρὸς μὲν οὖν τὸ 
ἐμπειρότερον αὐτῶν τὸ τολμη- 
ρότερον ἀντιτάξαςθε.... περι- 
γίγνεται δὲ ὑμῖν πλῆθός τε νεῶν 
καὶ πρὸς τῇ τῇ οἰκείᾳ οὔςῃ, 
ὁπλιτῶν παρόντων ναυμαχεῖν. 
τὰ δὲ πολλὰ τῶν πλειόνων καὶ 
ἄμεινον παρεςκευαςμένων τὸ 
κράτος écriv. 


Rede Phormions : 


II, 89, 2£. ... οὐ δι᾽ ἄλλο τί 
6apcoüc ἢ διὰ τὴν ἐν τῷ 
πεζῷ ἐμπειρίαν τὰ πλείω κατορ- 
θοῦντες, καὶ οἴονται ςφίει καὶ 
ἐν τῷ ναυτικῷ ποιήςειν τὸ αὐτό. 
τὸ δ᾽ ἐκ τοῦ δικαίου ἡμῖν μᾶλλον 
vOv περιέεται, εἴπερ καὶ τούτοις 
ἐν ἐκείνῳ, ἐπεὶ εὐψυχίᾳ γε οὐδὲν 
προφέρουειν, τῷ δὲ ἑκάτεροι 
ἐμπειρότεροι εἶναι θραεύτεροί 
écuev ... μὴ δὴ αὐτῶν τὴν τόλ- 
μαν δείεητε.... ἀντίπαλοι μὲν 
γὰρ οἱ πλείους, ὥςπερ οὗτοι, 
τῇ δυνάμει τὸ πλέον mícuvoi ἢ 
τῇ γνώμῃ ἐπέρχονται... πολλὰ 
δὲ καὶ crparórmeba ἤδη ἔπεςεν 
ὑπ᾽ ἐλαεςόνων τῇ ἀπειρίᾳ, ἔστι 
δὲ ἃ καὶ τῇ ἀτολμίᾳ. ὧν οὐδε- 
τέρου νῦν ἡμεῖς μετέχομεν. 


Ebenso setzt Phormion dem taktischen Vorhaben der 


Lacedaemonier, aus der Seeschlacht eine Landschlacht zu 
machen, das ναυμαχεῖν in ein πεζομαχεῖν zu verwandeln, die 
eigene Taktik der Schiffsmanóver auf hoher See entgegen 
unter voller Ausnützung des Vorteils, den leichte Schiffe ge- 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 81 


wühren: Thuc. II, 89, 8 τὸν δὲ ἀγῶνα οὐκ ἐν τῷ κόλπῳ ἑκὼν 
εἶναι ποιήςομαι οὐδ᾽ ἐςπλεύςομαι ἐς αὐτόν. ὁρῶ γὰρ ὅτι πρὸς 
πολλὰς ναῦς ἀνεπιςτήμονας ὀλίγαις ναυεὶν ἐμπείροις καὶ ἄμεινον 
πλεούςαις fj «τενοχωρία οὐ ξυμφέρει. οὔτε γὰρ ἂν ἐπιπλεύςειέ 
τις dic χρὴ ἐς ἐμβολὴν μὴ ἔχων τὴν πρόςοψιν τῶν πολεμίων 
ἐκ πολλοῦ, οὔτε ἂν ἀποχωρήςειεν ἐν δέοντι πιεζόμενος. διέκπλοι 
τε οὐκ eiciv οὐδὲ ἀναςτροφαί, ἅπερ νεῶν ἄμεινον πλεουςεῶν ἔργα 
écriv, ἀλλ᾽ ἀνάγκη ἂν εἴη τὴν ναυμαχίαν πεζομαχίαν καθίςταςθαι, 
καὶ ἐν τούτῳ αἱ πλείους νῆες κρείεςους τίγνονται. 

Genau umgekehrt für Athener und Lacedaemonier liegt 
die Situation vor der zweiten Seeschlacht bei Syrakus. Die 
Athener, in den Hafen zurückgedrüngt, müssen sich auf den 
Schiffen wie zu einer Landschlacht rüsten, und der feindliche 
Feldherr Gylippos verfehlt nicht, diese Lage der Athener 


in seinem TtapaxAntw«óc zu seinen Gunsten auszubeuten: 


Rede des Nikias: 

Thuc. VII, 62 à δὲ ἀρωγὰ 
éveibouev ἐπὶ τῇ ToO λιμένος 
σΠενότητι πρὸς τὸν μέλλοντα 
ὄχλον τῶν νεῶν ἔςεεθαι καὶ 
πρὸς τὴν ἐκείνων ἐπὶ τῶν κατα- 
«τρωμάτων παραςκευήν, οἷς 
πρότερον ἐβλαπτόμεθα, πάντα 
καὶ ἡμῖν νῦν ἐκ τῶν παρόντων 
μετὰ τῶν κυβερνητῶν éckeupé- 


γα ἡτοίμαςται. καὶ γὰρ τοξόται. 


πολλοὶ καὶ ἀκοντιςταὶ ἐπιβήςον- 
ται καὶ ὄχλος ᾧ ναυμαχίαν μὲν 
ποιούμενοι ἐν πελάγει οὐκ ἂν 
ἐχρώμεθα διὰ τὸ βλάπτειν ἂν τὸ 
τῆς ἐπιςττήμης τῇ βαρύτητι τῶν 
γεῶν, ἐν δὲ τῇ ἐνθάδε ἠναγκα- 
«μένῃ ἀπὸ τῶν νεῶν πεζομαχίᾳ 
πρόςφορα Écrat. ηὕρηται δ᾽ ἡμῖν 
ὅςα χρὴ ἀντιναυπηγεῖςθαι, καὶ 
πρὸς τὰς τῶν ἐπωτίδων αὐτοῖς 
παχύτητας, ᾧπερ δὴ μάλιετα 
XIII, 2. 


Rede des Gylippos: 

Thuc. VII, 67, 2 f. τά τε τῆς 
ἀντιμιμήςεως αὐτῶν τῆς rrapa- 
ςκευῆς ἡμῶν τῷ μὲν ἡμετέρῳ 
τρόπῳ ξυνήθη τέ écri καὶ οὐκ 
ἀνάρμοετοι πρὸς τὴν τέχνην ἑκά- 
«την αὐτῶν ἐςόμεθα. οἱ δ᾽, ἐπει- 
δὰν πολλοὶ μὲν ὁπλῖται ἐπὶ τῶν 
καταςτρωμάτων παρὰ τὸ καθε- 
«τηκὸς ὧει, πολλοὶ δὲ καὶ ἀκον- 
τιςταί, xepcaiot ὡς εἰπεῖν Ἀκαρ- 
νάνές Te καὶ ἄλλοι ἐπὶ ναῦς 
ἀναβάντες, οἵ οὐδ᾽ ὅπως καθε- 
ζομένους χρὴ τὸ βέλος ἀφεῖναι 
εὑρήςουςι, πῶς οὐ cpaAo0cí τε 
τὰς ναῦς καὶ ἐν coíav αὐτοῖς 
πάντες οὐκ ἐν τῷ αὐτῶν τρόπῳ 
κινούμενοι ταράξονται: ἐπεὶ καὶ 
τῷ πλήθει τῶν νεῶν οὐκ ὠφε- 
Arjcovrat, εἴ τις καὶ τόδε ὑμῶν, 
ὅτι οὐκ Ícaic ναυμαχήςτει, πεφό- 
βηται. 


82 Josef Albertus, 


ἐβλαπτόμεθα, χειρῶν ciónpüv 
ἐπιβολαί, al ε«χήςουςιν τὴν πάλιν 
ἀνάκρουςειν τῆς προςπεςούςης 
γεώς, ἣν τὰ ἐπὶ τούτοις οἱ ἐπι- 
βάται ὑπουργώειν. ἐς τοῦτο γὰρ 
δὴ ἠναγκάςμεθα ὥςτε πεζο- 
μαχεῖν ἀπὸ τῶν νεῶν, καὶ τὸ 
μήτε αὐτοὺς ávakpouecOat μήτ᾽ 
ἐκείνους ἐᾶν ὠφέλιμον φαίνε- 
ται, ἄλλως τε καὶ τῆς γῆς πλὴν 
ὅςον ἂν ὁ πεζὸς ἡμῶν ἐπέχῃ 
πολεμίας oüUcnc. 

Nirgendwo sonst in der ganzen Feldherrnberedsamkeit 
ist die córxpicic der Schlachtsituation und der Rüstungen so 
eingehend ausgeführt wie in diesen vier Reden des Thuk;- 
dides. Für Cassius Dio, den bewuften μιμητής des Thukydides 
ist es bezeichnend, wie eng er sich nicht allein der Sache, 
sondern auch dem Ausdrucke nach an diese Vorbilder an- 
lehnt in dem Redeagon des Antonius und des Octavianus 
vor der Schlacht bei Actium. Antonius lobt das μέγεθος, 
πάχος und ὕψος seiner Schiffe, denen die gegnerischen ἐμ- 
βολαί und mpocfoAaí nichts anhaben kónnen. Dem gegenüber 
hebt Octavian das Nutzlose dieser Eigenschaften hervor: Cass. 


Dio L, 29 ... τί δ᾽ àv ὄφελος τοῖς ἀπ᾿ αὐτῶν μαχομένοις 
γένοιτο μήτε διεκπλεῖν μήτε περιπλεῖν, ἅπερ που ναυμαχίας 
ἔργα ἐςτι, δυναμένοις; ... "Wir kónnen ihre unbeweglichen 


Riesenschiffe durch StóBe (ἐμβόλοις) zertrümmern, sie mit 
List anbohren (τιτρώςκειν), mit Feuerbründen zerstóren. Sie 
sind zur Bewegung (κινηθῆναι), zur Verfolgung (διώκουςαι), 
zum Wenden (τραπεῖςαι) ungeeignet, durch ihre Schwere voll- 
stündig unfühig zum Angriff und eben deshalb leicht zu kapern'. 
— Sehen wir nun aber von der jeweiligen Schlachtsituation 
die natürlich wechselt, ab und gehen wir zu den Typen über, 
die bei der Schilderung von Heer und Rüstung in den παρα- 
kAnrikoí wiederkehren, so ergeben sich deren folgende: 

1. Ein kleines, kampferprobtes Heer ist mehr wert als 
ein groBes, ungeordnetes: Thuc. II, 89, 7 πολλὰ δὲ xai crparó- 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 88 


meba ἤδη ἔπεςεν ὑπ᾽ ἐλαςςόνων τῇ ἀπειρίᾳ, Écm δὲ ἃ καὶ τῇ 
ἀτολμίᾳ. Scipio macht in seiner Rede bei Livius XXI, 40, 8 
Sich selbst in der Form der occupatio den Einwurf 'at enim 
pauci quidem sunt, sed vigentes animis coporibusque, quo- 
rum robora ac vires vix sustinere vis ulla possit' und wider- 
legt ihn durch ein geschicktes ψέγειν der feindlichen Krüfte, 
in dem er diese als Trümmer und Überreste hinstellt: effigies 
immo, umbrae hominum, fame frigore inluvie squalore enecti, 
contusi ac debilitati inter saxa rupesque ... reliquias extremas 
hostium, non hostem habebitis. — Alexander vor der Schlacht 
am Granikos bei Curt. IV, 14, 3: nomina modo vana gentium 
ignotarum ne extimescerent . . . ob id ipsum quod ignoti 
essent, ignobiles esse ... intuerentur barbarorum inconditum 
agmen ... itaque illinc plures stare, hinc plures dimicaturos. 
Bei Proc. B. P. I, 14, 25 schildert Belisar die persische Streit- 
macht: xai τὸ πλῆθος τῶν πολεμίων, ὦ μάλιςτα δεδίττονται, 
ὑμᾶς ὑπερφρονεῖν ἄξιον. τὸ γὰρ πεζὸν ἅπαν οὐδὲν ἄλλο f] ὅμιλός 
&nv ἀγροίκων οἰκτρῶν, οἱ ἐς τὴν παράταξιν ἐπ᾽ ἄλλῳ οὐδενὶ 
ἔρχονται ἢ τεῖχός τε διορύττειν καὶ τοὺς τεθνεῶτας ckuAeUelv 
καὶ τἄλλα τοῖς ςτρατιώταις ὑπηρετεῖν. 

2. Ein Griechen- oder Rómerheer ist gegen Barbaren 
und ihre ungeordnete Kampfesweise immer im Vorteil. 

Das δυνατόν und ῥάδιον des Sieges bei Griechen gegen 
Illyrier schildert Thukydides in der Brasidasrede IV, 126, 4: 
'Sie haben nur vor erfolgtem Angriff etwas Furchtbares: durch 
den Anblick ihrer Menge und ihr gewaltiges Kriegsgeschrei 
(kai βοῆς τῷ μετέθει) flóBen sie Schrecken ein, und ihr leeres 
Zusammenschlagen der Waffen (ἐπανάςειςις) hat nur den Schein 
der Drohung. Hàült man ihnen aber im Kampf stand, so 
ündert sich der Vorteil. Denn wofern sie bedrüngt werden, 
laufen sie davon, da Angriff und Flucht bei ihnen in gleicher 
Weise als schón und tapfer gelten'. Wer also die πρώτη ἔφοδος 
der Barbaren zurückweist, ist mit Sicherheit ihrer Herr. — 
Zu demselben τόπος nimmt Camillus im παρακλητικός an die 
Rómer gegen die Gallier seine Zuflucht: Dion. Hal. Arch. XIV, 
39, 14 φοβείεθω δὲ μηδεὶς ὑμῶν μήτε τὸ πλῆθος τῶν πολεμίων 
μήτε τὸ μέγεθος, μηδ᾽ εἰς ταῦτά τις πλεονεκτήματα αὐτῶν ὁρῶν 

6* 


84. Josef Albertus, 


ἀθυμότερος πρὸς τὸν ἀγῶνα Écru, ἀλλ᾽ ἐνθυμείεθω πρῶτον... 
15 ἀλλὰ μὴν οὐδὲ οἷς δεδίττονται τοὺς πολεμίους καὶ πρὶν cic 
χεῖρας ἐλθεῖν ἐκδειματοῦςιν, ὀρρωδητέα ἡμῖν ἐςτιν, ὥςπερ ἀπείροις 
πολέμου. τί γὰρ ἂν δυνήςονται δεινὸν ἐργάςαςθαι τοὺς ὁμόςε 
χωροῦντας αἱ βαθεῖαι κόμαι καὶ τὸ ἐν τοῖς ὄμμαςιν αὐτῶν πικρὸν 
καὶ ὁ βλοευρὸς τῆς ὄψεως χαρακτήρ, αἵ τε δὴ πλημμελεῖς αὗται 
ςκιρτήςεις καὶ τὰ διὰ κενῆς ávaceícuara τῶν ὅπλων καὶ οἱ 
πολλοὶ τῶν θυρεῶν κτύποι καὶ Óca ἄλλα ὑπὸ βαρβάρου καὶ 
ἄφρονος ἀλαζονείας κατά τε μορφὰς καὶ φωνὰς ἐν ἀπειλαῖς 
πολεμίων επαθᾶται, τίνα παρέχειν πέφυκε τοῖς ἀνοήτως ἐπιοῦα 
πλεονεξίαν f) τοῖς μετὰ λογιςμοῦ παρὰ τὰ δεινὰ ἑςτῶει φόβον; 
— Sehr ausführlich schildert Livius in einer Feldherrnrede 
des Cn. Manlius, daB die Galater trotz ihres kriegerischen 
Sinnes nicht zu fürchten seien, denn einmal habe Rom die 
Gallier schon oft besiegt, dann aber habe dieses kampftüchtige 
Volk im verweichlichten Asien viel von seiner Frische ver- 
loren. Der erste Teil der Rede ist ganz eine Anwendung unsers 
τόπος: Liv. XX XVIII, 17 non me praeterit, milites, omnium 
quae Asiam incolunt gentium Gallos fama belli praestare. 
inter mitissimum genus hominum ferox natio pervagata bello 
prope orbem terrarum sedem cepit. procera corpora, promissae 
et rutilatae comae, vasta scuta, praelongi gladii, ad hoc cantus 
inchoantium proelium et ululatus et tripudia, et quatientium 
scuta in patrium quendam modum horrendus armorum crepitus, 
omnia de industria composita ad terrorem. sed haec, quibus 
insolita atque insueta sunt, Graeci et Phryges et Cares 
timeant: Romanis Gallici tumultus adsuetis etiam vanitates 
notae sunt. semel primo congressu ad Aliam eos olim fugerunt 
maiores nostri; ex eo tempore per ducentos iam annos pe- 
eorum in modum consternatos caedunt fugantque; et plures 
prope de Gallis triumphi quam de toto orbe terrarum acti 
sunt. iam usu hoc cognitum est: si primum impetum, quem 
fervido ingenio et caeca ira effundunt, sustinueris, fluunt 
sudore et lassitudine membra, labant arma; mollia corpors, 
molles, ubi ira consedit, animos sol pulvis sitis, ut ferrum 
non admoveas, prosternunt. non legionibus legiones eorum 
solum experti sumus, sed vir unus cum viro congrediendo 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 85 


T. Manlius, M. Valerius, quantum Gallicam rabiem vinceret 
Romana virtus, docuerunt iam M. Manlius unus agmine 
scandentis in Capitolium detrusit Gallos. — Auch Prokop weist 
auf die ungestüme und deshalb nutzlose Kampfesart der 
Vandalen hin: B. V. II, 11, 34 ... τὸ προπετές, ὃ διὰ τὸ mpó- 
τερον εὐημερῆςαι oí πολέμιοι κέκτηνται, ὑμῖν ξυναγωνιεῖςθαι ξυμ- 
βήςεται. τόλμα γὰρ τῇ μὲν δυνάμει ξυμμετρουμένη τάχα τι καὶ τοὺς 
αὐτῇ χρωμένους ὀνήςει, ὑπεραίρουςα δὲ ταύτην ἐς κίνδυνον ἄγει" 
ὧν ἐνθυμούμενοι καὶ τῶν πολεμίων καταφρονοῦντες κτλ. 

3. Eng an den vorigen τόπος schlieBt sich die Schilderung 
besserer Bewaffnung als Ermunterungsmotiv an: 

Camillus in jenem παρακλητικός bei Dion. Arch. XIV, 
9, 13: ὅπλα κρείττονα τῶν βαρβαρικῶν ἡμῖν μεμηχάνηται, θώρα- 
κες καὶ κράνη καὶ κνημῖδες καὶ κραταιοὶ θυρεοί, ὑφ᾽ ὧν ὅλα τὰ 
cópara ἔχομεν ἐν φυλακῇ, ξίφη τε ἀμφίετομα καὶ ἀντὶ λόγχης 
ὀϊςτός, ἄφυκτον βέλος " τὰ μὲν «κεπαςτήρια, οἷα μὴ ῥᾳδίως ταῖς 
πληγαῖς εἴκειν, τὰ δ᾽ ἀμυντήρια, ὡς δι᾽ ἁπάςης φέρεεθαι προ- 
βολῆς. τῶν δὲ γυμναὶ μὲν αἱ κεφαλαί, γυμνὰ δὲ τὰ crépva καὶ 
αἱ λαγόνες, γυμνοὶ δὲ μηροὶ καὶ ςκέλη μέχρι ποδῶν, ἔρυμά τε 
οὐδὲν ἕτερον ὅτι μὴ Oupeoi* ἀμυντήρια δὲ λόγχαι καὶ μάχαιρα, 
κοπίδες ὑπερμήκεις. Bei Prokop hebt der rómische Feldherr 
Salomo die minderwertige Bewaffnung der Vandalen hervor: 
B. V. II, 11, 26 *Die Mauren sind kriegsuntüchtig' . .. γυμνοί 
T€ γὰρ oi πλεῖςτοί ela καὶ αὐτῶν ὅςοι ἀςπίδας ἔχουςι, βραχείας 
τε ταύτας καὶ οὐκ εὖ πεποιημένας οὐδὲ ἀπωθεῖςεθαι τὰ προςιόντα 
δυναμένας προβέβληνται. καὶ τὰ δύο ταῦτα δοράτια ἀπορρί- 
ψαντες, ἣν μή τι δράςωειν, αὐτόματοι ἐς φυγὴν τρέπονται. 

4. Das feindliche Heer neigt zur Flucht, weil es aus 
heterogenen Elementen zusammengesetzt ist und nur ungern 
dem Führer folgt. 

Phormion vor Rhion bei Thuc. II, 89, 4 Λακεδαιμόνιοί τε 
ἡγούμενοι τῶν ξυμμάχων διὰ τὴν cperépav δόξαν ἄκοντας προςά- 
τουςι τοὺς πολλοὺς ἐς τὸν κίνδυνον, ἐπεὶ οὐκ ἄν ποτε ἐπεχείρη- 
cav ἡςςηθέντες παρὰ πολὺ αὖθις ναυμαχεῖν. Calgacus über das 
rómische Heer bei Tac. Agric. 32: quem contractum ex diver- 
sissimis gentibus ut secundae res tenent, ita adversae dissolvent: 
nisi si Gallos et Germanos et (pudet dictu) Britannorum ple- 


86 Josef Albertus, 


rosque, licet dominationi alienae sanguinem commodent, diutius 
tamen hostis quam servos, fide et adfectu teneri putatis. terror 
ac metus sunt infirma vincla caritatis; quae ubi removeris, 
qui timere desierint, odisse incipient. Da8 die rómischen Bürger 
im Heere des Antonius zu Octavian überzulaufen geneigt sind, 
macht letzterer in seiner Anrede vor Actium geltend: Cass. Dio 
L, 27,8 νομίζω δὲ ἔγωγε, ὅτι καὶ πάντες oí πολῖται ἡμῶν τοῦτο 
ποιήςουειν, ὥςπερ ποτὲ καὶ πρότερον, ὅτε ἐκ τοῦ Bpevrecíou πρὸς 
τὴν Γαλατίαν ἤει. μέχρι μὲν γὰρ πλουτήςειν ἀκινδύνως ἤλπιζον, 
καὶ μάλα dcuevoí τινες αὐτῷ εὐυνῆςαν᾽ μάχεςθαι δὲ δὴ πρὸς 
ἡμᾶς τοὺς ὁμοφύλους ὑπὲρ τῶν μηδὲν ςφίει mpocnkóvruv, ἄλλως 
τε καὶ ἐξὸν αὐτοῖς ἀδεῶς εὑν ἡμῖν καὶ εώζεςθαι καὶ εὐδαιμονεῖν 
οὐκ ἐθελήςουειν. 

5. Nur aus Verzweiflung kümpfen die Feinde für eine 
im voraus verlorene Sache. 

Das bringt Gylippos vor gegen die Athener vor der zweiten 
Seeschlacht bei Syrakus: Thuc. VII, 67, 4 τὸ δ᾽ ἀληθέετατον 
γνῶτε... ὑπερβαλλόντων γὰρ αὐτοῖς τῶν κακῶν xai βιαζόμενοι 
ὑπὸ τῆς παρούςης ἀπορίας ἐς ἀπόνοιαν καθεςτήκαςιν οὐ παρα- 
ςκευῆς πίςτει μᾶλλον ἢ τύχης ἀποκινδυνεῦςαι οὕτως ὅπως δύναν- 
ται, ἵν᾽ fj βιαςάμενοι ἐκπλεύεωςιν f| κατὰ γῆν μετὰ τοῦτο τὴν ἀπο- 
χώρηςιν ποιῶνται, ὡς τῶν γε παρόντων οὐκ ἂν πράξαντες χεῖρον. 


πρὸς οὖν ἀταξίαν τε τοιαύτην καὶ τύχην ἀνδρῶν ἑαυτὴν παρὰ 


δεδωκυῖαν πολεμιωτάτων ὀργῇ προςμείξωμεν, καὶ νομίεωμεν ἅμα 
μὲν νομιμώτατον εἶναι κτλ. ---- Den wahren Mut, das γενναῖον 
oder die mafvolle Haltung in Glück und Unglück, unter- 
scheidet mit psychologischer Schürfe Flavius Iosephus von 
der Tollkühnheit, den ἀπονοίας πάθη: Bell Iud. IIT, 4:5 
. αἱ δὲ ὑπέρογκοι δυνάμεις ὑφ᾽ ἑαυτῶν βλάπτονται πλέον 
ἢ τῶν πολεμίων. Ἰουδαίων μὲν οὖν τόλμα καὶ θράςος ἡτεῖται. 
ἀπονοίας πάθη, κατὰ μὲν τὰς εὐπραγίας εὔτονα, εβεννύμενα 
δὲ ἐν ἐλαχίςετοις ς«φάλμαςειν. ἡμῶν δὲ ἀρετὴ καὶ εὐπείθεια καὶ 
τὸ γενναῖον, ὃ κἀν τοῖς εὐτυχήμαςειν ἀκμάζει κἀν τοῖς πταίςμααν 
οὐ μέχρι τέλους ςφάλλεται. Ebenso VI, 39 τὰ μὲν γὰρ ἡμέτερα 
πταίεματα τῆς Ἰουδαίων écriv ἀπονοίας, τὰ δ᾽ ἐκείνων πάθη ταῖς 
δὲ ὑμετέραις ἀρεταῖς καὶ ταῖς τοῦ θεοῦ ευνεργίαις αὔξεται. 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. — 87 


V. Die ethischen Ermunterungsmotive. 

Für die Feldherrnberedsamkeit ist das ἔνδοξον natürlich 
ein Hauptmotiv, doch dürfen wir seinen Begriff nicht zu 
eng einzig nach der δόξα hin fassen, sondern so, daB auch 
verwandte ethische Motive nicht ausgeschlossen sind. Auch 
Syrian zühlt zum ἔνδοξον das πρέπον, καθῆκον und καλόν ἢ). 
Im AnschluB daran muB ich daher hier noch einmal das 
δίκαιον und εὐςεβές bringen, da in den παρακλητικοί der Appell 
an das Ehrgefühl hüufig in Verbindung mit dem an den 
Gerechtigkeitssinn und das Pietütsgefühl der Soldaten er- 
scheint, gelegentlich so mit diesem vertflochten ist, daB die 
Motive durcheinandergehen und eine Sonderung den Zu- 
sammenhang zerreiben würde. 


1. Das ἔνδοξον, πρέπον und καλόν 3). 


Neben dem allgemeinen Lob der ἀρεταί, die es auf dem 
Schlachtfeld zu betütigen gilt, pflegt der Feldherr den Über- 
lebenden Sieg und reiche Beute, den übrigen aber einen ehren- 
vollen Tod in Aussicht zu stellen. Der'Tod auf dem Schlachtfelde 
ist schóner als die Auflósung nach langer Krankheit. Die 
glinzendste und ausführlichste Schilderung dieses τόπος hat 
wohl Flavius losephus in seiner zweiten Titusrede, Bell. Iud. 
VI, 46: 'Ich unterlasse es hier, den Tod auf dem Schlacht- 
feld und die Unsterblichkeit der im Krieg Gefallenen zu loben, 
wünsche aber den Feigen den Tod in Friedenszeit nach langer 
Krankheit, deren Seele zugleich mit dem Leib zum Grab ver- 
dammt wird'. τίς yàp οὐκ οἷδε τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν ὅτι τὰς 
μὲν ἐν παρατάξει ψυχὰς εἰδήρῳ τῶν ςαρκῶν ἀπολυθείςας τὸ 
καθαρώτατον croixeiov αἰθὴρ ξενοδοχῶν ἄςτροις ἐγκαθιδρύει, 
δαίμονες δ᾽ ἀγαθοὶ καὶ ἥρωες εὐμενεῖς ἰδίοις ἐκγόνοις ἐμφανί- 
ζονται, τὰς δὲ ἐν νοςοῦει τοῖς cipaa ευντακείςας, κἂν τὰ μάλιςτα 
κηλίδων ἢ μιαςμάτων doa καθαραὶ, νὺξ ὑπόγειος ἀφανίζει καὶ 

!) Syrian II, 186, 20 Rabe τὸ δὲ ἔνδοξον καλεῖται xal πρέπον᾽ 
&n δὲ πρέπον τὸ καθῆκον ἑκάςτῳ... τὰ δὲ τοιαῦτα xal δόξαν ἐπ- 
ἄγοντα τοῖς δρῶςει δηλονότι τοῦ ἐνδόξου ἔχεται, τὸ δὲ ἔνδοξον ὑπὸ τὸ 
καλὸν ἀνακτέον. 


3) Gerade diese Motive im παρακλητικός erinnern an die τόποι 
des λόγος ἐπιτάφιος. Darüber S. 1065 f. 


88 Josef Albertus, 


Arn βαθεῖα δέχεται, λαμβανούςας ἅμα τοῦ τε βίου καὶ τῶν 
cupáruv, ἔτι δὲ τῆς μνήμης περιγραφήν ). 

Da8 dem Topos des Lobes der Tapferkeit im παρακλητικός 
ein Topos von der Schimpflichkeit der Flucht entsprach, würe 
Sicher, auch wenn Lesbonax es nicht zeigte, bei welchem 
dieser ethische Gemeinplatz indessen im Wesentlichen mit den 
Gedanken begründet wird, daü die um den Preis der Ehre 
erkaufte Flucht nur um so sicherer zum Verderben führt?) Der 
Redner bemüht sich so, dem Soldaten die wahre und richtige 
Selbsterhaltung, das ᾿ὀρθῶς φιλοψυχεῖν᾽ vor Augen zu halten. 
Lesb. II 8 13—15 K.5): *Erstens ist es für den Kórper natürlich, 
nach vorn zu gehen und zu schauen. Die Waffen sind er- 
funden, den Kórper vorn zu bedecken, der Schild, um gegen 
Verwundung, die Lanze, um gegen den Angriff zu schützen ... 
weicht aber einer zurück und sucht auf diese Weise seine 
Rettung, so begeht er ein Unrecht und erleidet Schaden an 
seinem Ruf; aufflerdem erreicht er das Gegenteil von dem, 
was er beabsichtigt, da sein Kórper naturgemüf) vorwürts und 
nicht rückwürts strebt; denn nach vorn gehen die FüBe und 
sehen die Augen ... Wenn er sich aber zur Flucht wendet, so 
wird er erstens den entblóften Teil des Kórpers dem Feind 


ἢ [n keinem παρακλητικός ist die Unsterblichkeit der gefallenen 
Tapfern und ihre Versetzung unter die Sterne so eingehend geschildert 
und mit so deutlichen Zügen der stoischen Lehre von der Trennung 
der Seele vom Koórper, ihrer Unsterblichkeit, ihrer Vergottung ge- 
zeichnet. Vgl. Fragm. Stoic. Vet. II, S. 224 Frg. 812 Arn. xai γὰρ οὐδὲ rác 
ψυχὰς ἔνεςτιν ὑπονοῆςαι κάτω φερομένας᾽ λεπτομερεῖς γὰρ οὖὗςαι οὐχ 
ἧττον πυρώδεις ἢ πνευματώδεις εἰς τοὺς ἄνω μᾶλλον τόπους κουφοφο- 
poOctv. καὶ καθ᾽ αὑτὰς δὲ διαμένουειν καὶ οὐχ, dic ἔλεγεν ᾿Επίκουροε, ἀπο- 
λυθεῖςαι τῶν «ωμάτων καπνοῦ δίκην «κίδνανται ... ἔκεκηνοι γοῦν ἡλίον 
γενόμεναι τὸν ὑπὸ ςελήνην οἰκοῦει τόπον... εἰ οὖν διαμένουειν αἱ 
ψυχαί δαίμονες αἱ αὐταὶ γίγνονται εἰ δὲ δαίμονές εἰςι, ῥητέον καὶ θεοὺς 
ὑπάρχειν... 

3) Es ist der Horazische Gedanke der zweiten Rómerode: 

Dulce et decorum est pro patria mori. 
Mors et fugacem persequitur virum. 

*) Es ist übrigens bezeichnend für den Charakter der Schulrede, 
daB Lesbonax das ethische Moment der Schimpflichkeit der Flucht 
beinahe vernachlüssigt, um mit rein materiellen Gründen das Un- 
rationelle und Nachteilige der Flucht zu beweisen. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatar. 89 


zeigen, wo er notwendig verwundet werden muB, dann aber 
sind viele und leichte Speerbewaffnete, Schleuderer und Bogen- 
schützen hinter ihm drein, denen zu entfliehen nicht leicht 
ist und noch weniger ihren Geschossen. Denn der schnellste 
Mann besitzt vom langsamsten Geschof) auch nicht einen Teil 
derSchnelligkeit. Das ist für den Rhetor das ὀρθῶς φιλοψυχεῖν : 
Lesb. Il S 17 K. εἰ οὖν τις ὑμῶν φιλοψυχῶν Tapeckevacrat 
ἀναχωρεῖν f| φεύγειν ἵνα εωθῇ, οὐκ ὀρθῶς γινώςκει τὸ φιλοψυχεῖν 
ὅτι ἐςτίν. --- Sall. Bell. Cat. 58, 16 Nam in fuga salutem sperare, 
cum arma, quibus corpus tegitur, ab hostibus averteris, ea vero 
dementia est; semper in proelio eis maximum esí periculum, qui 
maxime timent: audacia pro muro habetur. — Curtius in einer 
knappen Pointe der Dariusrede, IV,14,25: effugit mortem quis- 
quis contempserit: timidissimum quemque consequitur. Einen 
ganz auf die dem Soldaten eignende Lebensverachtung ge- 
stimmten παρακλητικός lüót Prokop den rómischen General 
Mandilas im Gothenkrieg halten. Sie bewegt sich in den 
üblichen Gemeinplützen und endet in dem Schlufügedanken: 
Procop. B. G. II, 21, 37 fj τὴν τύχην ἐφ᾽ ἡμῖν εἰργάςθαι τι 
xpeiccov ἐλπίδος ἢ τελευτῆς Treruynkórac εὐδαίμονος εὐκλεῶς 
μάλιετα τῶν παρόντων ἀπηλλάχθαι κακῶν. 

Sehen wir ab von diesen Stellen, an denen das ἔνδοξον 
eine vorwiegende Stelle einnimmt, so fehlt es auch nicht an 
seiner Verwendung in bescheidenem Mafje in kleineren mapa- 
κλητικοί. Kurz und treffend scheidet Thukydides zwischen den 
κακοί und ἀγαθοί. IT, 87, 9 οὐκ ἐνδώςομεν πρόφαειν οὐδενὶ 
κακῷ YevécOai* ἣν δέ τις... βουληθῇ, κολαςθήςεται τῇ πρεπούεῃ 
ζημίᾳ, οἱ δὲ ἀγαθοὶ τιμήςονται τοῖς προςήκουειν ἄθλοις τῆς 
ἀρετῆς. Auch Curtius bringt für die Tapfern andersgeartete 
Ermahnungsmotive als für die Feigen: IV, 14, 7 ... Haec 
se fortibus viris dicere; si qui dissimiles eorum essent, illa 
fuisse dicturum: pervenisse eo, unde fugere non possent. 


2. Das δίκαιον. 
Archidamos an die Peloponnesier Thuc. IT, 11, 2 δίκαιον 
οὖν ἡμᾶς μήτε τῶν πατέρων χείρους φαίνεςθαι μήτε fuv αὐτῶν 
τῆς δόξης évbeecrépouc. fj γὰρ Ἑλλὰς πάςα τῇδε τῇ ὁρμῇ ἐπῆρται 


90 Josef Albertus, 


καὶ προςέχει τὴν γνώμην. εὔνοιαν ἔχουςα διὰ τὸ ᾿Αθηναίων ἔχθος 
πράξαι ἡμᾶς ἃ ἐπινοοῦμεν. 

Rhetorisch spitzig und doch breit ist das Motiv angewandt 
und durch ühnliche erweitert bei Lesbonax: II $10 Kiehr bixaió- 
τητος « μέγα τὸ ἀξίωμα "δικαιότητος δ τοίνυν τόδε τὸ ἔργον πλεῖςτον 
μετέχει. δίκαιον μὲν γὰρ᾽ τῇ πατρίδι ἀμύνειν, ἐν fj ἐτράφητε, δίκαιον 
δὲ ἱεροῖς πατριῴοις καὶ μνήμαςι τῶν προγόνων, δίκαιον δὲ τοὺς 
πατέρας ὑμῶν, ὑφ᾽ ὧν ἐτράφητε, ἀντιγτηροτροφῆςαι, δίκαιον δὲ τοὺς 
παῖδας, ἐπειδήπερ ἐφύςατε, ἐκθρέψαι, δίκαιον δὲ τούτων τινὰ μὴ 
ἐλλείπειν. εἰ δέ τις ςοφίαν ἐπιτηδεύει, τὸ νικᾶν μαχόμενον τοῦτο 
ςοφίαν ἡγηςάεθω, εἴ γε οὐ ςοφὸν τὸ δοῦλον εἶναι, τὸ δ᾽ ἐλεύθερον 
ςοφόν. κάλλος ἐν τιμῇ εἶναι δοκεῖ; οἱ αὐτοὶ τοίνυν ἄνδρες νικῶντες 
οἵ τε καλοὶ καλλίους δοκοῦςειν εἶναι, οἵ τε αἰςχροί δεινότεροι. πᾶν 
γὰρ τὸ ἐλεύθερον καλόν. εἴ τις τοίνυν εὐγενείας βάςανος, ἐν 
τῷδε τῷ ἔργῳ μάλιετα ἔνεςτιν. ὅςτις μὲν γὰρ πρότερον δοκῶν 
εὐγενὴς νῦν μὴ θελῆςαι διαμάχεςθαι, τήν τ᾽ ἐκ τῶν προγόνων 
ὑπάρχουςαν εὐγένειανά πολεῖ τοῖς τε παιςὶ δυςτένειαν ἀπολείψει. 
ὅςτις δὲ ἐν τῷ ἔργῳ ἔεται ἀνὴρ ἀγαθός, τῶν τε προγόνων τὴν 
ἀρετὴν {τοὺς καθ᾽ αὑτὸν » ἀναμνήςει τοῖς τε παιςεὶν εὐγένειαν 
καταλείψει τῶν γὰρ ἐν τοῖς δεινοῖς ἀνδρῶν ἀγαθῶν γιγνομένων 
οἱ παῖδες εὐγενεῖς νομίζονται. 


8. Das εὐςεβέες. 

Zum δίκαιον tritt das εὐςεβές, wenn die Pflicht der Tapfer- 
keit gleichzeitig als Dankespflicht gegen das Vaterland hin- 
gestellt wird. In glánzender Weise erinnert Nikias die Schiffs- 
matrosen und Nichtvollbürger, oí τέως ᾿Αθηναῖοι νομιζόμενοι 
καὶ μὴ ὄντες, an ihre Teilnahme an athenischem Wissen und 
athenischer Kultur, was sie zum Gegenstand der Bewunderung 
für ganz Hellas erhebe, um sie zu dankbarer Tapferkeit an- 
zuspornen: Thuc. VII, 63, 4 ὥςτε κοινωνοὶ μόνοι ἐλευθέρως 
ἡμῖν τῆς ἀρχῆς ὄντες δικαίως αὐτὴν νῦν μὴ καταπροδίδοτε. 
— Das Vaterland, dessen ganze Existenz vom Ausgange der 
Schlacht abhüngt, erwartet die Dankesschuld der Tapferkeit 
von seinen Sóhnen. In ergreifender Rhetorik verwendet 
diesen τόπος Polybios vor der Schlacht bei Cannae: IIl, 
109, 9 ... οὕτως ἑαυτοὺς παραςτήςεςεθε πρὸς τὴν μάχην ὡς 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 91 


τῆς πατρίδος οὐ κινδυνευούςης νῦν αὐτοῖς τοῖς crparoméóoic 
ἀλλὰ τοῖς ὅλοις. τί γὰρ ἔτι προςθεῖςα τοῖς ὑποκειμένοις, ἐὰν ἄλλως 
πως τὰ παρόντα κριθῇ, περιγενήςεται τῶν ἐχθρῶν, οὐκ ἔχει᾽ 
πᾶςαν γὰρ τὴν αὑτῆς προθυμίαν καὶ δύναμιν eic ὑμᾶς ἀπήρειεται, 
καὶ πάςας τὰς ἐλπίδας ἔχει τῆς ςωτηρίας ἐν ὑμῖν. ὧν ὑμεῖς 
αὐτὴν μὴ διαψευςθῆτε νῦν, ἀλλ᾽ ἀπόδοτε μὲν τῇ πατρίδι τὰς 
ἁρμοζούςας χάριτας, φανερὸν δὲ πᾶςιν ἀνθρώποις ποιήςατε διότι 
καὶ τὰ πρότερον ἐλαττώματα γέγονεν οὐ διὰ τὸ Ῥωμαίους χεί- 
ρους ἄνδρας εἶναι Καρχηδονίων, ἀλλὰ δι᾽ ἀπειρίαν τῶν τότε 
μαχομένων καὶ διὰ τὰς ἐκ τῶν καιρῶν περιςτάςεις. Ebenso Nikias 
bei Thuc. VII, 64, 2: καὶ ἐνθυμεῖςθε καθ᾽ éxácrouc τε καὶ ξύμ- 
παντες ὅτι oi ἐν ταῖς ναυςὶν ὑμῶν νῦν écópevot καὶ πεζοὶ τοῖς 
᾿Αθηναίοις εἰεὶ καὶ νῆες καὶ fj ὑπόλοιπος πόλις καὶ τὸ μέγα 
ὄνομα τῶν ᾿Αθηνῶν, περὶ ὧν, εἴ τίς τι ἕτερος ἑτέρου προφέρει 
ἢ ἐπιςτήμῃ ἢ εὐψυχίᾳ, οὐκ ἂν ἐν ἄλλῳ μᾶλλον καιρῷ ἀποδει- 
ξάμενος αὐτός τε αὑτῷ ὠφέλιμος γένοιτο καὶ τοῖς ξύμπαςι cu- 
τήριος. — Für rómische Geschichte gewinnt dieser Topos 
ein speziell rómisches Kolorit durch den Hinweis auf die 
Gegenwart der Consuln oder des Senats, unter deren Augen der 
gemeine Mann kümpft. So Aemilius Paulus vor Cannae bei 
Pol. III, 109, 1: πρῶτον γὰρ ἡμεῖς ἀμφότεροι mápecuev, οὐ 
μόνον αὐτοὶ κοινωνήςαντες ὑμῖν τῶν κινδύνων, ἀλλὰ καὶ τοὺς 
ἐκ τοῦ πρότερον ἔτους ἄρχοντας ἑτοίμους παρεςκευάκαμεν πρὸς 
τὸ μένειν καὶ μετέχειν τῶν αὐτῶν ἀγώνων. Aulus Postumius 
vor der Schlacht gegen die Latiner: Dion. Hal. Arch. VI, 9, 1 
μέγιςτον παρακέλευεςμα ὅτι πάντες oí πρωτεύοντες τοῦ βουλευτικοῦ 
Cuvebpiou πάρειειν. Es ist ganz natürlich und der Situation 
entsprechend, daf Pompeius sowohl bei Lukan als bei Appian 
dieses speziell rómische Motiv der Anwesenheit von Consuln 
und Senatoren mit dem Hinweis, daB da der rechtmüfige 
Staat ist, wo diese Würdentrüger stehen, gegen Caesar aus- 
beutet. Er ermahnt vor der Schlacht bei Pharsalos bei Appian. 
Bell. civ. II, 72: . ἀγωνιζόμεθα μετὰ νόμων xal δόξης ἀγαθῆς 
καὶ τοςτῶνδε ἀνδρῶν τῶν μὲν ἀπὸ βούλης, τῶν δ᾽ ἱππέων, πρὸς 
ἄνδρα ἕνα ληςτεύονταϊ τὴν ἡγεμονίαν. Dazu Lucan. Phars. IT, 564 : 
Non privata cupis, Romana quisquis in urbe 
Pompeium transire paras: hinc consul uterque, 


92 Josef Albertus, 


Hinc acies statura ducum est. Caesarne senatus 

Victor erit? 

In der Kaiserzeit tritt in dieser Parünese natürlich der 
Kaiser an Stelle der republikanischen Autoritüten. Daher 
weist Titus die Seinen auf das Urteil der Welt über das 
Flavische Haus uud sein Heer hin bei Ios. Bell. Iud. III, 482 
νομίζω δὲ ἐγὼ ἐπὶ τῆςδε τῆς ὥρας καὶ τὸν πατέρα τὸν ἐμὸν xpí- 
γεςθαι κἀμὲ καὶ ὑμᾶς, εἰ τῶν μὲν προκατωρθωμένων ἄξιος ἐκεῖνος, 
ἐγὼ δ᾽ ἐκείνου παῖς, ετρατιῶται δ᾽ ὑμεῖς ἐμοῦ. Áhnlich stachelt der 
Perser Mirrhanes den Ergeiz des Heeres, indem er es an das 
Urteil des Kónigs der Kónige erinnert bei Proc. B. P. I, 14, 18 
ὑμάς δέ, ὦ ἄνδρες Πέρςαι, τοῦ Baciéuv βαειλέως f] xpíac eicíru- 


VI. Das ἐκβηςόμενον. 

Wir kónnen über diesen rómoc rasch hinweggehen, denn 
inhaltlich bietet er uns zur Feldherrnberedsamkeit nicht viel 
neues; doch ist es immerhin bemerkenswert und festzustellen, 
daB auch dieses τελικὸν κεφάλαιον den παρακλητικοί nicht mangelt. 
Klar zeichnet Syrian das Wesen des ἐκβηςόμενον und grenzt es 
gegen das cuuqgépov ab: II 189,28 R. φαμὲν οὖν ὅτι ἐν μὲν τῇ 
τοῦ cuugépovroc ἐκβάςει rà προςεχῆ ἐξετάζομεν τέλη, ἐν δὲ τῷ 
ἐκβηςομένῳ τῶν ἐκεῖ τελῶν ἐξεταςθέντων τὰ τέλη διαςκοποῦμεν. 
p.190, 10 rà ... τῶν τελῶν τέλη, ἅπερ εἰς τὸ ἐκβηςόμενον ἀνά- 
γομεν, ἐκεῖνα ὅτι 'év Μακεδονίᾳ μὲν πολεμοῦντες πλεῖετα κερδα- 
γοῦμεν, ἐν δὲ τῇ Ἀττικῇ τοῦ πολέμου ευςτάντος τάδε καὶ τάδε ἡμάς 
περιςτήεεται τὰ δεινά. Und um das Wesen des ἐκβηςόμενον 
klar zu machen, führt Syrian ein Beispiel aus Demosthenes 
(I 25£) an: p. 190, 15 τὴν μὲν οὖν τοῦ cuugépovroc ἔκβαειν 
ἐξετάζων τάδε φηςὶν “ἔτι τοίνυν, ὦ Ἀθηναῖοι, μηδὲ τοῦθ᾽ ὑμάς 
λανθανέτω, ὅτι νῦν αἵρεείς écriv ὑμῖν, πότερον ὑμᾶς ἐκεῖ χρὴ 
πολεμεῖν ἢ παρ᾽ ὑμῖν ἐκεῖνον" ἐὰν μὲν γὰρ ἀντέχῃ τὰ τῶν Ὀλυν- 
θίων, ὑμεῖς ἐκεῖ πολεμήςετε καὶ τὴν ἐκείνου κακῶς ποιήςετε τὴν 
ὑπάρχουςαν καὶ τὴν οἰκείαν ταύτην ἀδεῶς καρπούμενοι" ἐὰν δὲ 
ἐκεῖνα Φίλιππος λάβῃ, τίς αὐτὸν κωλύςει δεῦρο βαδίζειν ;) 

1). Ein faDliches Beispiel des ἐκβηςόμενον hat Antiphon Tetralog. 
Aa 9: ᾿Εξελεγχόμενος δ᾽ ὑπό τε τῶν εἰκότων ὑπό τε τῶν Tapayrevo- 


μένων, οὐδενὶ τρόπῳ οὔτε δικαίως οὔτε ευμφερόνιως ἀπολύοιτ᾽ ἂν 
ὑφ᾽ ὑμῶν. οἵ τε γὰρ κτλ. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. r&m. Literatur. — 93 


Wir haben in den Feldherrnreden da den τόπος des 
éxfncóuevov, wo das herrliche Los der Gefallenen oder die 
Freuden, die den überlebenden Sieger erwarten, geschildert 
werden. Lesbonax stellt das Schicksal der Feigen und das 
Glück der Tapfern zusammen: III ὃ 18 Κα. Ei μὲν οὖν εὖ ἥδει 
τις ὅτι τόνδε τὸν κίνδυνον διαφυγὼν μεθ᾽ ἡδονῆς τὸν ἐπίλοι- 
πὸν χρόνον διατελέςας εὺν εὐκλείᾳ τελευτήςει, εἶχεν ἂν λόγον 
τινὰ ἡ κακία νῦν δὲ (oi » πολλοὶ καὶ κακοὶ δόξαντες εἶναι ὀλίγον 
χρόνον βιοῦντες διὰ τὴν δύςεκλειαν ἀνιώμενοι καὶ ἄτιμοι παρ᾽ 
ἐντίμοις ὄντες κακὼς τὸν ἐπίλοιπον βίον τελευτήςαντες ὀνείδη 
τοῖς παιςὶ καταλείψουειν. ἐπεὶ δὲ πεφύκαμεν οὐκ ἀθάνατοι, πῶς 
κάλλιον ἀποθνήςκειν ἢ ὑπὲρ ὧν χρὴ τιμωροῦντας ; ποίαν ἄλλην 
ἀρετὴν κτωμένους; ποῖος ἡδίων θάνατος; τίνες εὐκλεέεςτεροι 
ἀποθανόντες fj οἱ οὕτω τελευτήςαντες; δημοείου τάφου ἀξιοῦν- 
ται, θυείαι ἐπὶ τούτοις γίγνονται, ἀγῶνες ἐπὶ τούτοις τίθενται, 
ἀντὶ θνητοῦ εὠματος ἀθάνατον μνήμην καταλείψουςειν. οἱ δὲ 
τούτων παῖδες δημοςίᾳ ἐκτρέφονται. τιμώμενοι πανοπλίαις 
προεδρίαις, θαυμαζόμενοι καὶ ἐν χοροῖς καὶ ἐν γυμναείοις καὶ 
ταῖς ἄλλαις cuvoucíaic. τοῖς δὲ ἐκ τοῦδε τοῦ κινδύνου ςεωθεῖ- 
«tv, dvbpáciv ἀγαθοῖς γενομένοις, ἀκίνδυνος ὁ λοιπὸς βίος, 
μακαριζομένοις ἐν πάςαις πανηγύρεειν ἐν πάςαις θεωρίαις. οἵ 
φίλοι τούτοις φίλοι εἰςίν, οἱ ἐχθροὶ τοὺς τοιούτους ὑπέρχον- 
ται, πᾶς ἀνὴρ ξενοῦςθαι βούλεται. ἐκ τῶνδε καὶ γαμετὰς προ- 
θύμως ἂν εὕροιο. οὗτοι γηράςκοντες εὐδαιμονίζονται. ---- Dionys. 
Hal. Arch. VI, 9, 4 ib μὲν ἄν τι καλὸν f| γενναῖον ἐν τῇ μάχῃ 
διαπραξαμένῳ μαρτυρήςωειν οἱ τὰ ἔργα cuveibórec, τάς τ᾽ ἄλλας 
&nobücu παραχρῆμα τιμάς, ἃς ἐκ τῶν πατρίων ἑκάςτοις ἐθι- 
«μῶν ὑπάρχει φέρεςθαι, καὶ γῆς ἔτι προςθήςω κλῆρον, ἧς 
κέκτηται τὸ δημόειον, ἱκανὸν ποιῆται ὧς μηδενὸς τῶν ἀναγ- 
καίων δεηθῆναι. d δὲ ἂν ἡ κακὴ καὶ θεοβλαβὴς διάνοια φυγῆς 
ἀςχήμονος ἐπιθυμίαν ἐμβάλῃ, τούτῳ τὸν φευγόμενον ἀγχοῦ 
παραςτήεσιυ θάνατον᾽ κρείττων γὰρ ἂν ἑαυτῷ τε καὶ τοῖς ἄλλοις 
γένοιτο ὁ τοιοῦτος πολίτης ἀποθανιών. καὶ περιέεται τοῖς οὕτως 
ἀποθανοῦςι μήτε ταφῆς μήτε τῶν ἄλλων νομίμων μεταλαβεῖν, 
ἀλλ᾽ ἀζήλοις, ἀκλαύςτοις ὑπ᾽ οἰωνῶν τε καὶ θηρίων διαφορηθῆναι. 


94 Josef Albertus, 


Kapitel 11. 


Der παραχλητιχός als Literaturgattung. 


Legen wir uns nach den Einzelausführungen die Ergeb- 
nisse in der Grundfrage vor: Was ist das γένος παρακλητικόν, 
und welches ist seine Stellung innerhalb der griechischen und 
rómischen Literatur?, so ergibt sich folgendes. In der antiken 
Literatur gibt es kunstgerecht ausgearbeitete ermahnende 
Feldherrnreden von Thukydides bis Prokop und Cassiodor. 
Es ist selbstverstündlich, daB die elementare Erklárung für 
das Vorkommen von solchen Ermahnungsreden, bei welchem 
Schriftsteller auch immer in dem Brauch der Feldherren liegt, 
die Soldaten vor der Schlacht mit Reden anzufeuern. Es ist 
ferner klar, daf) dieser Brauch durchaus nicht an das klassische 
Altertum gebunden ist, da vielmehr die Gepflogenheit der 
Ermunterungsreden bei allen Krieg führenden Heeren und 
Feldherren besteht. Die kurzen, knappen Ansprachen Friedrichs 
des Grofien und Napoleons!) an die Soldaten sind bekannt 


!) Die franzósische Literatur hat wie keine andere die Kunst 
der Geschichtsschreibung theoretisch behandelt und Reden in die sti- 
lisierte Darstellung eingelegt. Weitschichtiges Material hat Daunon 
"Cours d'études hist. VII p. 1ff. DaB die Tochtersprache vom La- 
teinischen auch rhetorisch stark beeinfluBt ist, versteht sich eben 
von selbst. Daunon weist mit Recht darauf hin, daB die Renaissance 
bei franzósischen Geschichtsschreibern auch den Gebrauch der 'ha- 
rangues' máüchtig fórderte. Allein auch in der Literatur des Mittelalters, 
allerdings nicht in der zünftigen Chronik, lebte der Brauch der lite- 
rarischen Feldherrnrede, des παρακλητικός, weiter. Vgl. Chanson de 
Roland, 1110—1135 die Ansprachen Rolands und Turpins vor der Ent- 
scheidungsschlacht bei Roncevaux. Etliche Ermunterungsreden mit der 
gewohnten Topologie bietet auch Henri de Valenciennes am Aníang 
seiner 'Histoire de l'Empereur Henri'. Hochinteressant ist, daB Ronsard 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 95 


Aus der Natürlichkeit des Brauches heraus erklüren sich die 
Ansprachen bei Homer und Herodot ebenso wie die An- 
spielungen der Tragiker, ohne daB wir es bei diesen mit 


den παρακλητικός nach Art des Lesbonax als προγύμναςμα wieder 
erneuerte in 'Exhortation au camp du Roy Henri 1I' Ed. Martin 
Lavaux, 5. B. p. 188. Philippe de Ségur erzielt den hohen künstlerischen 
Reiz, den seine Monographie 'Histoire de Napoléon et de la Grande 
Armée' noch heute gibt, wohl nur mit dem Mittel bewuBter historio- 
graphischer Technik. Am Anfang des 4ten Buches lá8t er Napoleon 
vor dem Übergang über den Niemen an die Armee folgende Ansprache 
halten: *Napoléon satisfait se déclare : 'Soldats', dit-il, 8 seconde guerre 
de Pologne est commencée. La premiére s'est terminée à Friedland et 
à Tilsit. A Tilsit, la Russie a juré éternelle alliance à la France et 
à l'Angleterre. Elle viole aujourd'bui ses serments... La Russie est 
entrainée par la fatalité; ses destins doivent s'accomplir. Nous 
croit-elle donc dégénérés? Ne serions-nous donc plus les soldats 
d'Austerliz? (ἔθος) Elle nous place entre le déshonneur et la guerre; 
le choix ne saurait étre douteux! (ἔνδοξον). Marchons donc en 
avant, passons le Niémen, portons la guerre sur son territoire .. ." 
ÁuBerst wirkungsvoll wei& Ségur sich des Mittels der cóTxpicic zu 
bedienen: 'L'empereur Alexandre harangua aussi son armée, mais 
tout autrement. Quelques-uns virent dans ces proclamations la diffé- 
rence des deux peuples, celle des deux souverains, et de leur position 
mutuelle. En effet, l'une, défensive, fut simple et modérée; l'autre, 
offensive, pleine d'audace et respirant la victoire : la premiere s'appuya 
de la religion, l'autre de la fatalité; celle-ci de l'amour de la patrie, 
celle-là de l'amour de la gloire;... — Man vergleiche auch die Stelle 
B. 8, Cap. 9 *... que partout le peuple est l'àme d'un empire; que là 
οὐ est le peuple russe, là est Moscou et tout l'empire de Russie' mit 
Thuk. VII], 64,2 ... xal ἐνθυμεῖςεθε καθ᾽ éxdcrouc τε καὶ ξύμπαντες ὅτι 
ἐν ταῖς vauciv ὑμῶν vOv ἐςόμενοι xal πεζοὶ τοῖς ᾿Αθηναίοις elcl καὶ νῆες 
καὶ ἡ ὑπόλοιπος πόλις καὶ τὸ μέγα ὄνομα τῶν ᾿Αθηνῶν... In der stil- 
voll geschriebenen, von Menzel illustrierten "Geschichte Friedrichs des 
GroBen', von Fr. Kügler ist an die Spitze des ersten schlesischen Krieges 
und somit als Programmrede für die drei groBen Kriege Friedrichs eine 
Feldherrnrede gestellt: S. 161 'Ehe Friedrich aufbrach, berief er noch 
einmal seine Offiziere zu sich und nahm von ihnen mit folgenden 
Worten Abschied: "Ich unternehme einen Krieg, meine Herren, worin 
ich keine anderen Bundesgenossen habe, als Ihre Tapferkeit und Ihren 
guten Willen (ethisches πλεονέκτημα). Meine Sache ist gerecht, und 
meinen Beistand suche ich bei dem Glücke (δίκαιον und ebruyxía), 
Erinnern sie sich bestándig des Ruhms, den Ihre Vorfahren sich er- 
warben in den Schlachtfeldern von Warschau, von Fehrbellin und auf 


96 Josef Albertus, 


παρακλητικοί im strengen Sinne zu tun haben!) Allein jene 
Ansprachen, die von Feldherrn tatsüchlich gehalten und dann 
vom Geschichtsschreiber oder Dichter kunstlos als solche 


dem preuBischen Zuge (den berühmtesten Siegen des grofien Kurfürsten) 
(ἔθος und Siegestradition). Ihr Schicksal ist in Ihren eigenen Hánden; 
Ehrenzeichen und Belohnungen warten nur darauf, daB Sie sie durch 
glünzende Taten verdienen (ἄθλον und ἔνδοξον). Aber ich habe nicht 
nótig, Sie zum Ruhm anzufeuern, nur er steht Ihnen vor Augen, nur 
er ist ein würdiger Gegenstand für Ibre Bemühungen (τόπος der Ent- 
schuldigung). Wir werden Truppen angreifen, die unter dem Prinzen 
Eugen den gróBten Ruf hatten. Zwar ist dieser Prinz nicht mehr; aber 
unser Ruhm wird beim Siege nicht minder groB sein, da wir uns mit 
80 braven Soldaten werden zu messen haben. Leben Sie wohl! Reisen 
Sie ab! Ohne Verzug folge ich Ihnen zu dem Sammelplatz des Ruhms, 
der unsrer wartet". Hier genau so, wie in der Programmfeldherrn- 
rede zum ganzen Peloponnesischen Krieg Thukydides ll, 11, 9 den 
Archidamus die athenischen Krüfte loben l&8t, um aus ihrer Über 
windung gróBern Ruhm abzuleiten: dc οὖν ἐπὶ τοςκαύτην πόλιν ctpo- 
τεύοντες καὶ μεγίετην δόξαν oicópevoi τοῖς re προγόνοις kai ἡμῖν αὐτοῖς 
ἐπ᾽ ἀμφότερα ἐκ τῶν ἀποβαινόντων. 

!') Einen deutlichen Ansatz zum παρακλητικός finden wir bei 
Tragikern ófters in solchen Botenberichten, in denen Heeresaufstellung 
und Schlachtgewühl geschildert werden. Aeschylus 188. in den *Persern' 
den Boten die Ermahnung vor der Schlacht bei Salamis folgender- 
maBen erzühlen: 401 f. καὶ παρῆν ὁμοῦ κλύειν πολλὴν βοήν" ὦ παῖδες 
Ἑλλήνων ἴτε, ἐλευθεροῦτε πατρίδ᾽, ἐλευθεροῦτε δὲ παῖδας, γυναῖκας, 
θεῶν δὲ πατρῴων ἕδη, θήκας δὲ προγόνων᾽ νῦν ὑπὲρ πάντων ép. 
- ]n den Phoenissen, in welcben Euripides wohl am stáürksten home- 
rische und rhetorische Technik einflieBen l&Bt, wie z. B. Verwendunt 
der τειχοςκοπία und des episch wie rhetorisch und dramatisch gleich 
kunstvollen Botenberichts vom Kampf der Sieben und dem Zweikampf 
der Brüder, ist auch die Ermahnungsrede verwertet. Es liegt mehr ho- 
merische Art in der Ansprache dbs Tydeus: Phoen. 1144 ἐκλάγξε Τυδεὺς 
χὦ cóc ἐξαίφνης Tóvoc: ὦ τέκνα Δαναῶν, πρὶν κατεξάνθαι βολαῖς, 
τί μέλλετ᾽ ἄρδην πάντες ἐμπίπτειν πύλαις, γυμνῆτες ἱππῆς ἁρμάτων τ᾽ 
émicrdrat, Nachdem Eteokles sich zum Zweikampf mit Polyneikes er- 
boten, und dieser denselben angenommen hatte, ermahnen beide Heere 
jeweils ihren Führer: Phoen. 1248 f. παρεξιόντες δ᾽ ἄλλος ἄλλοθεν φίλων 
λόγοις éO0dpcuvóv τε κἀξηύδων τάδε " ΤΤολύνεικες, ἐν coi Ζηνὸς ὀρθώααι 
βρέτας τρόπαιον Ἄργει τ᾽ εὐκλεᾶ δοῦναι λόγον. ᾿Ετεοκλέα δ᾽ αὖ᾽ νῦν 
πόλεως ὑπερμαχεῖς, νῦν καλλίνικος γενόμενος «κήπτρων κρατεῖς. τάδ᾽ 
ἠγόρευον παρακαλοῦντες εἰς μάχην. Auch in jenen Botenbericht 
über die Schlacht des Theseus gegen Theben zur Erzwingung det 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 97 


referiert werden, sind von unsern παρακλητικός als Gattung 
der Kunstrede ebenso verschieden wie die kunstmüfig und 
rhetorisch ausgearbeitete Rede von ihrer ursprünglichen ein- 
fachen und rein sachgemáüflen Veranlassung. Wie schon mehr- 
fach bemerkt wurde, ist der Ausgangspunkt für den mapa- 
κλητικός als technisch  gearbeitetes literarisches Produkt 
Thukydides!) Bei ihm zuerst ist der παρακλητικός das, was 
er in fortlaufender Tradition spáter bei allen Geschichts- 
sehreibern grofien Stils war und sein wollte, nümlich die 
Prosopopoie des zur Schlacht ermunternden Feldherrn?) Er 
làBt die Feldherren vor der Schlacht das reden, was sie in 
gewissen gegebenen Situationen am passendsten gesprochen 
haben kónnen und, was für Thukydides wenigstens gilt, zum 
Teil auch gesprochen haben. Das ist ja gerade die GróBe 
dieses Geschichtsschreibers und Künstlers, daü er in den 
Reden das in Wirklichkeit Gesprochene soweit wie müglich ἢ 


Leichenbestattung der Sieben fügt Euripides eine Ermahnungsrede ein: 
Suppl. 707 κὰν τῷδε τὸν cvpatnróv aivécat παρῆν οὐ yàp τὸ νικῶν 
τοῦτ᾽ ἐκύδαινεν μόνον, ἀλλ᾽ ᾧχετ' ἐς τὸ κάμνον οἰκείου ς«τρατοῦ. ἔρρηξε 
δ᾽ αὐδήν, ὥςθ᾽ ὑπηχῆςαι χθόνα᾽ ὦ παῖδες, εἰ μὴ cxricere creppóv δόρυ 
ς«παρτῶν τόδ᾽ ἀνδρῶν, οἴχεται τὰ ἸΤάλλαδος. Áhnlich ist jene Er- 
mahnungsrede, welche dem Botenbericht über die Schlacht zwischen 
dem Heere des Demophon und des Eurystheus zum Schutz der Hera- 
kliden eingefügt ist: Heracl. 838 ἣν bé δύο κελεύματα᾽ ὦ τὰς Αθήνας, 
ὦ τὸν ᾿Αργείων γύην creipovrec, οὐκ ἀρήξετ᾽ αἰςχύνην πόλει. 

1 Das Richtige trifft auch hier Daunon C. d'ét. hist. VII, p. 45? 
"Telle a été l'intention de Thucydide, qui doit passer pour le créateur 
de ce genre de discours; car Hérodote n'en avait jeté qu'un bien plus 
petit nombre en un plus long ouvrage'. 

3) Dadurch, da$ der historische Künstler die in Wirklichkeit ge- 
haltene, dem Brauch entstammende Rede zum literarischen Kunst- 
produkt machte, ist die Fortdauer dieses Brauches bei Griechen und 
Rómern natürlich nicht in Frage gestellt. Der Brauch existiert in Rom 
bei den gróBeren Heeren bis mindestens zu Caesars Zeit. Vgl. Sueton 
Caes. 55: Apud milites quoque in Hispania idem Augustus vix ipsius 
putat, quae tamen duplex fertur: una quasi priore habita proelio; 
altera posteriore, quo Asinius Pollio ne tempus quidem contionandi 
habuisse eum dicit, subita hostium incursione. Vgl. auch Octavius 84: 
nam .. neque in senatu neque apud populum neque apud milites locu- 
utus est unquam nisi meditata et composita oratione. 


XIII, 2. 7 


98 Josef Albertus, 


gibt, daran anknüpft und unmerklich dann zur Prosopopoie 
greift, seine Redner die δέοντα sagen lüBt, wenn ihm sein 
künstlerischer Zweck, grofe und typische Charaktere und 
Situationen zu schildern, dies gebietet. Und seine Art der 
Prosopopoie hat uns Thukydides in jenen viel zitierten Worten 
gegeben !): I, 22 Kai óca μὲν λόγῳ εἶπον ἕκαςτοι ἢ μέλλοντες 
πολεμήςειν ἢ ἐν αὐτῷ ἤδη ὄντες, χαλεπὸν τὴν ἀκρίβειαν αὑτὴν 
τῶν λεχθέντων διαμνημονεῦςαι ἦν ἐμοί τε ὧν αὐτὸς ἥκουςα 
καὶ τοῖς ἄλλοθέν ποθεν ἐμοὶ ἀπαγγέλλουςιν᾽ ὡς δ᾽ ἂν ἐδόκουν 
ἐμοὶ ἕκαςτοι περὶ τῶν ἀεὶ παρόντων τὰ δέοντα μάλιςτ᾽ εἰπεῖν, 
ἐχομένῳ ὅτι ἐγγύτατα τῆς ξυμπάςης γνώμης τῶν ἀληθῶς λεχθέν- 
των, οὕτως εἴρηται... κτῆμά τε ἐς ἀεὶ μάλλον fj ἀγώνιςμα ἐς 
τὸ παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειτα. Denn wenn diese Charakteri- 
sierung durch das Mittel der Prosopopoie auch für alle Reden 
des Thukydides gilt, so doch in hervorragendem MafBe für seine 
Zwülf vapakAnrioí. Und zwar sind es nicht θέςεις, sondem 
ὑποθέςεις 3), d. ἢ. Reden im Munde bestimmter Personen und 
unter bestimmten Situationen. Bringt ja doch auch Theon als 
Beispiele der Prosopopoie Feldherrnreden mit unbestimmter 
und bestimmter Situation; vgl. Rh. Gr. II 115 Sp. (I 235 δ) 
ΠΠροεωποποιία écri προςώπου παρειςαγωγή, διατιθεμένου λόγους 
οἰκείους ἑαυτῷ τε καὶ τοῖς ὑποκειμένοις πράγμαςιν ἀναμφιςβη- 
Truc: οἷον τίνας ἂν εἴποι λόγους... . f) ςτρατηγὸς τοῖς croa- 
τιώταις. .. ἐπὶ τοὺς κινδύνους. καὶ ἐπὶ ὡριςμένων δὲ προεώπων. 
οἷον τίνας ἂν εἴποι λόγους Κῦρος ἐλαύνων ἐπὶ Μαςςαγέτας, ἢ 
τινας Δάτις μετὰ τὴν ἐν Μαραθῶνι μάχην ἐντυγχάνων τῷ βαειλεῖ 

So ergibt sich der literarische Charakter und Zweck des 
παρακλητικός scbon bei Thukydides, seinem Begründer als die 
Prosopopoie des die Soldaten ermunternden Feldherrn vor 

Ὁ DaB die Prosopopoie vorzugsweise dem Geschichtsschreiber 
eignet, hat Theon ausgesprochen: Rh. Gr. II 60 Sp. (1148 W.) ἡ mpocu- 


ποποιία δὲ οὐ μόνον ícropixóv γὐμναςμά écrw, ἀλλὰ καὶ ῥητορικὸν καὶ 
διαλογικὸν καὶ ποιητικόν. 

3) Rh. Gr. 11 61 Sp. (I 149 W.) περὶ δὲ τῆς θέεεως τί ἄν τις λέγοι; 
οὐδὲν γὰρ ἄλλο τῆς ὑποθέςεως διαφέρει, πλὴν ὅτι προςεύπων ὡριςμένων 
καὶ τόπου καὶ χρόνου καὶ τρόπου καὶ αἰτίας écriv ἀπαρέμφατον. οἷον θέαις 
μέν, εἰ προεήκει πολιορκουμένοις ς«τράτευμα πέμπειν εἰς τὴν ὑπερορίαν ' 
ὑπόθεεις δὲ εἰ ᾿Αθηναίοις προεήκει πολιορκουμένοις ὑπὸ TTeAomovvnciuv 
eic Σικελίαν crpdreupa πέμπειν. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 99 


der Schlacht in bestimmter Situation. Als solche aber ist er 
technisches Kunstmittel der Geschichtsschreibung im allge- 
meinen, der Schlachtschilderung im besondern und einzig und 
nur im Dienste dieser Literaturgattung an seiner Stelle. Das 
hindert natürlich nicht daran, daB wir dem παρακλητικός spüter 
scheinbar auch auflerhalb der Geschichtsschreibung begegnen, 
ich meine als Deklamationsübung in den Rhetorenschulen wie 
die nur für uns vereinzelt stehenden προτρεπικοί des Lesbonax 
als προγυμνάςματα. Das *rívac ἂν εἴποι λόγους... ς«τρατητγὸς τοῖς 
«τρατιώταις ἐπὶ τοὺς κινδύνους ἢ) mag von den Rhetoren in 
weitestem Mae geübt worden sein wie die vielen anderen 
Themata, die wir in den Suasorien des Rhetors Seneca antreffen. 
Dabei darf aber das eine nicht vergessen werden, daf) diesen 
Übungen — und die beiden mporpemnkoí des Lesbonax sind 
deren literarischer Niederschlag — mit bestimmter und mit 
unbestimmter Situation, als θέςεις oder als ὑποθέςεις, im 
Hinblick auf ihre praktische Verwendung in der Geschichts- 
schreibung geübt wurden, wie sie ja auch ursprünglich aus 
dieser Technik speziell Thukydideischer Geschichtsschreibung 
losgelóst wurden und als Redeübungen in die Rhetoren- 
schulen gekommen sein mógen. So erklürt sich uns auch die 
gesondert herausgegebene Feldherrnrede Catos 'quam Numan- 
tiae dixit ad equites'?), die dann Livius umschreibt, wie jene 
beiden Reden Caesars in Spanien, die zu Augustus Zeiten 
kursierten. Ist der παρακλητικός als προγύμναςμα die schul- 
müBige Verballhornung der Feldherrnrede der groen Ge- 
schichtsschreibung, vorzüglich der Thukydideischen, und aus 
ihr einerseits abstrahiert, andrerseits wieder als Vorbereitung 
zur Geschichtsschreibung geübt, da die Prosopopoie doch 
wesentlich zeigen will, wie man den Feldherrn in einer ge- 
gebenen Situation reden lassen soll, so kónnen Bedeutung und 
Wesen des παρακλητικός nur aus den Geschichtsschreibern 
Selbst erschlossen werden. 

Der prosopopoetische Charakter des παρακλητικός ist 
bei allen Historikern auch den Topen nach der gleiche, 

!) Rh. Gr. II 115 Sp. (1235 W.). 

*) Gell. XVI, 1, 3. 

7* 


71:255 


100 Josef Albertus, 


von Thukydides bis Cassiodor. Aber die Prosopopoie Mit 
den einzelnen Autoren den gróBten Spielraum, sodaB sich 
die sAmtlichen παρακλητικοί nach Autoren, Feldherren und 
Situationen wieder stark differenzieren und differenzieren 
᾿ müssen trotz der Bestündigkeit des Grundstocks von τόποι 
oder Gemeinplützen, des Musterschemas oder, um mit Jebb 
zu reden !), der "Tradition" eines Grundstockes, der im wesent- 
lichen nach der Lehre von den τελικὰ κεφάλαια und der 
ctáac πραγματική orientiert ist. Aus dem gesamten Komplex 
der Feldherrnberedsamkeit von Thukydides bis Prokop lassen 
sich etwa drei Gruppen sondern, die mit den technisch ver- 
schiedenen Arten der Geschichtsschreibung parallel gehen. Als 
erste kónnen wir die παρακλητικοί bei Thukydides, Xenophon 
und Polybios fassen. Thukydides wendet sie mit vollendeter 
Meisterschaft an und zeichnet sich durch die rein sachliche 
Behandlung der Schlachtsituation sowie die knappe und doch 
scharfe Charakteristik der beteiligten Personen aus. Xenophon 
bringt die weite Ausführung des ethischen Elements in den 
παρακλητικός hinein; die Hilfe der Gótter und die guten Vor- 
zeichen der Opfer sind sein Lieblingsmotiv. Polybios vereinigt 
trotz seiner Reaktion gegen die rednerischen Auswüchse seiner 
rhetorisierenden Vorgünger in seinem παρακλητικός die Thu- 
kydideischen und Xenophontischen Eigenschaften; denn seine 
 pragmatische Betraehtungsweise verbindet ihn mit jenem, sein 
Stoizismus gibt den an Xenophon anklingenden ethischen 
Rinschuf. Bei den Rómern — der zweiten Gruppe — sticht 
die Anwendung des παρακλητικός als wesentlicher Bestand- 
teil der historischen Monographie hervor. Sallust verwendet 
ihn glànzend im Bellum Catilinae. In Tacitus' Agricola, der 
fortlaufenden Kombination von Biographie und Historie, bildet 
der doppelte παρακλητικός geradezu das Mittel- und Glanz- 
stück. Fassen wir Caesars erstes Buch monographisch als 
die Schilderung des Helvetischen und Germanischen Krieges?) 


!) Vgl. o. S. Gf. 

*) Der Einschnitt, den Caesar mit Kap. 30 "Bello Helvetiorum 
confecto .. .' macht, ist stark genug betont, um diese Auffassung zu 
rechtfertigen. - 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 101 


so gewinnt auch in letzterem der παρακλητικὸς Caesars gegen 
Ariovist eine, weil die Schlachtschilderung vorbereitende und 
hebende, zentrale Stellung. Der Umstand, daB der mopa- 
κλητικός sonst der künstlerischen, historischen Monographie 
reserviert ist, erklürt uns vielleicht, warum Livius in den 
ersten Dekaden altrómischer Geschichte keine Feldherrnrede 
einflicht, obgleich auch da viele Schlachten erzühlt werden, 
bingegen im Hannibalischen Krieg und den spátern Partien 
vom παρακλητικὸς ausgiebigen und hochrhetorischen Gebrauch 
macht. Er neigte hier unter dem EinfluB von Quellen wie 
Polybios und griechischen Monographien des Krieges ent- 
weder unwillkürlich oder bewuBt zu den Kunstmitteln mono- 
graphischer Darstellung im Gegensatz zu den annalistischen 
und kunstloseren ültern Teilen. In die Darstellungsweise des 
Trogus gehórte der παρακλητικὸς allerdings direkt nicht, doch 
zeigte auch er durch die Rede Mithridats, wie schwer der 
Historiker sich dieses technischen Rüstzeuges zu entschlagen 
vermochte, selbst wenn er wollte. Als dritte Gruppe der παρα- 
xAnnxoí kónnen wir die der μιμηταί des Thukydides und Xeno- 
phon ansehen, nümlich die des Dio Cassius, Herodian, Prokop 
sowie die des Àrrian und Appian. Doch ist hier zwischen der 
freien und kunstvollen Nachahmung Dios und der sklavischen 
Manier Prokops wohl zu unterscheiden. Zwar sind z. B. das Thu- 
kydideische Schema und dessen Grundgedanken in den Reden 
Octavians und Antonius' vor Áctium unverkennbar, doch ist 
Dio in anderer Hinsicht, in der wunderbaren Anpassung der 
allgemeinen Motive an die gegebene Schlachtsituation, in der 
Hereinbeziehung und den mit wahrer Liebe abgehandelten 
ethischen Motiven von Freiheit, Dankbarkeit, rómischer Würde 
und nationaler Ehre, in der reichen rhetorischen Einlage 
von kraftvollen Sentenzen wieder ein ganz selbstündiger und 
groBer Meister des παρακλητικός ; er drückt ihm den eigen- 
tümlichen Stempel eigenen Geistes auf. Etwas selbstündig 
und auBerhalb des Rahmens der Entwicklungsreihe der er- 
mahnenden Feldherrnberedsamkeit stehen Dionysios und 
Flavius Josephus. Ersterer ist mit seinen langen, gekünstelten, 
streng nach rhetorischen Regeln gebauten παρακλητικοί für 


102 Josef Albertus, 


die Technik wertvoll, aber üsthetisch und für die Empfindung 
hohl und kalt. Bei Flavius Iosephus wird das technische 
Schema durch den Einschlag stoischen Philosophierens origi- 
nell und warm gestaltet. 

Haben wir im verhergehenden den παρακλητικός als 
Prosopopoie in der Hand des historischen Künstlers kennen 
gelernt und die Entwicklung, die er bei den einzelnen Ver- 
tretern in der Ántike nahm, wenigstens in grolben Zügen zu 
erfassen gesucht, so gilt es nun noch, da die Feldherrnrede 
zur Beredsamkeit überhaupt so gut wie zum γένος ícropixóv 
gehórt, die Beziehungen zu den übrigen Redegattungen auf- 
zudecken. 

Vom γένος bikavikóv ist die Feldherrnrede ja wohl 
am meisten entfernt. Und doch erinnert der Umstand, dab 
Doppelfeldherrnreden sehr oft so gebaut sind, daB das ἐπαινεῖν 
und ψέγειν des einen Feldherrn vom ἐπαινεῖν und ψέγειν des 
andern paralysiert werden, an die Art der Gerichtsreden. 
Auch in diesem Punkt ist Thukydides Meister und Vorbild. 
Ihm wird der Doppel-rapaxAntikóc zu einer Diskussion zweier 
Gegner, von denen der eine die Gründe des andern vorweg- 
nimmt oder entkrüftet, als ob beide vor Gericht sich gegen- 
überstinden. Dem Leser sind ja die Gründe beider Feld- 
herren zu gleicher Zeit gegenwürtig, und das hóhere künst- 
lerische Resultat solchen Verfahrens berechtigte Thukydides 
vollauf zu diesem Kunstgriff, zwei Gegner im Redeagon ein- 
ander gegenüberzustellen, wie es der Wirklichkeit nicht ent- 
sprach. Es ist gewif nicht wunderbar, dal Thukydides in 
einer Zeit, in der die antiphonteischen Tetralogien entstanden, 
den scharfen Parallelismus der Gerichtsrede auf die Feldherrn- 
rede übertrug, da ungeführ zu gleicher Zeit die hohe Dichtung 
im Drama den ἀγών der groBen ῥήςεις zu Prunkstücken aus- 
bildete. Die Kunstprosa rivalisiert auch hierin mit dem 
Drama, dessen Stelle einzunehmen sie eben den Anspruch 
erhebt. 

Dem γένος cuuBouAeutikóv. dagegen ist der παρακλητι- 
«óc grundsützlich unterzuordnen. Allerdings ist er ja wieder 
etwas so eigenstündiges, fest umschlossenes und von jenem 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. — 103 


verschiedenes, daB Blass und Jebb ihn als etwas vom cuyfov- 
Aeurixóc Getrenntes hinstellen konnten !). Die genaue Scheidung 
des παρακλητικός wie des γένος προτρεπτικόν vom cuppov- 
Aeurikóc liegt darin, daB in letzterem das Beraten das Haupt-, 
das Ermahnen aber das Nebenelement ist, in ersterm dagegen 
das Beraten unnótig, das Ermahnen aber die Hauptsache 
bildet?) Ob und inwieweit der παρακλητικός zum γένος προ- 
τρεπτικόν als Unterabteilung gehórt, mag dahingestellt bleiben. 
DaB das παρακαλεῖν bei Historikern oft auch ein προτρέπειν 
ist, und ein spüterer Rhetor nicht zufállig die Ermunterungs- 
reden des Lesbonax προτρεπτικοί nannte, zeugt für die Ver- 
wandtschaft der zwei Gattungen. Der wesentliche Unterschied 
beider aber ist dadurch gegeben, daf) das γένος προτρεπτικόν 
von seinen Anfüngen in Platonischen und Aristotelischen 
Dialogen über die Demonicea und Ciceros Hortensius bis zu 
der bekannten Verwendung als Buchtitel sich zur selbstündigen 
und verbreiteten Redegattung auswuchs?), der παρακλητικός 


!) Jebb, Die Reden des Thukydides S.7, 8 5. 'FaDt man das lite- 
rarische Verháültnis der Reden zu dem Geschichtswerk ins Auge, so 
genügt die Bemerkung, daB Ansprachen von Feldherrn an die Truppen 
praktisch als eine besondere Klasse angesehen werden kónnen.' Blass, 
Attische Beredsamkeit I* S. 241; vgl. o. S. 3. 

*) Halm, Rhet. min. p. 174, 29 ... Deinde quia officium oratoris est 
persuadere dictione, exhortatio sive dehortatio ad materiam non per- 
tinent oratoris. cum enim exhortor, nihil persuadeo, sed volentem ali- ' 
quid, ut magis velit, instigo: et cum dehortor, nolentem aliquid non tunc 
primum persuadeo ut nolit, sed ut magis nolit, instigo. ergo necessario 
exhortationem et consolationem Tullius ἃ materia rhetorica separavit. 

*) Vgl. Platon Euthyd. 278 C: ἐφάτην γὰρ ἐπιδείξαςθαι τὴν 
προτρεπτικὴν copíav. 275 Α ὑμεῖς ἄρα... τῶν νῦν ἀνθρώπων xdAAice? 
ἂν προςτρέψαιτε εἰς φιλοςοφίαν καὶ ἀρετῆς ἐπιμέλειαν. 278 C τὸ δὲ 
δὴ μετὰ ταῦτα ἐπιδείξατον προτρέποντε τὸ μειράκιον, ὅπως χρὴ cogíac 
τε καὶ ἀρετῆς ἐπιμεληθῆναι. --- κἀγὼ ταῦτα ἄςμενος ἀκούςας, Τὸ μὲν 
ἐμόν, ἔφην, παράδειγμα ... οἵων ἐπιθυμῶ τῶν προτρεπτικῶν λόγων 
εἶναι. Für προτρεπτικός tritt bei Plato auch die Bezeichnung παρακε- 
λευςτικός ein, z. B. 288 B θαυμαςτὸν γάρ τινα, ὦ Κρίτων, ἁνὴρ κατῆρχε 
λόγον οὗ coi ἄξιον ἀκοῦςαι ὡς παρακελευςτικὸς ὁ λόγος fiv ἐπ᾽ ἀρετήν. 
283 Α καὶ ἐπεςκόπουν τίνα ποτὲ τρόπον ἅψοιντο τοῦ λόγου καὶ ὁπόθεν 
ἄρξοιντο παρακελευόμενοι τῷ νεανίεκῳ cogíav τε καὶ ἀρετὴν ácxeiv. 
[Isocr.] I (Demon.) 8 ὅςοι μὲν οὖν πρὸς τοὺς ἑαυτῶν φίλους τοὺς 


104 Josef Albertus, 


bis auf die Lesbonaxreden und einige gesondert publizierte 
Feldherrnreden im wesentlichen technisches Kunstmittel der 
Historiographie und nur ihr zugeordnet blieb. 

Vom παρακλητικός liegen die Beziehungen zum γένος 
ἐπιδεικτικόν und speziell zum ἐπιτάφιος offen. Schon oben 
wurde darauf hingewiesen, daB das Motiv der Autochthonie 
der Athener zur Ermunterung sowohl im Isokrateischen 
Panegyrikos!) als auch in der zweiten Lesbonaxrede zur 
Geltung kommt. In derselben Rede (28— 66) feiert Isokrates 
Athen als Begründerin aller menschlichen Kultur: 2^7 eó- 
pricouev γὰρ αὐτὴν οὐ μόνον TÀv πρὸς πόλεμον ἀλλὰ xai τῆς 
ἄλλης καταςκευῆς, ἐν fj κατοικοῦμεν καὶ μεθ᾽ ἧς πολιτευόμεθα 
καὶ δι’ ἣν ζῆν δυνάμεθα, cyebóv ἁπάςης αἰτίαν oücav.  Eben- 
so 40 πρώτη γὰρ (Athen) καὶ νόμους ἔθετο καὶ πολιτείαν 
κατεςτήςατο. .. καὶ μὲν δὴ καὶ τῶν τεχνῶν τάς τε πρὸς τἀναγ- 
καῖα τοῦ βίου xpncíuac καὶ τὰς πρὸς ἡδονὴν μεμηχανημένας, 
τὰς μὲν εὑροῦςα, τὰς δὲ δοκιμάςαςα χρῆςθαι τοῖς ἄλλοις παρ- 
ébuxev. — Endlich das Lob athenischer παιδεία: 47 Φιλο- 
copíav Toívov, fj πάντα ταῦτα cuve£müpe καὶ ευγκατεςκεύαεεν. 
καὶ πρός Te τὰς πράξεις ἡμᾶς émaibeucev καὶ πρὸς ἀλλήλους 
ἐπράυνεν ... fj πόλις ἡμῶν κατέδειξεν, καὶ λόγους ἐτίμηςεν. 
προτρεπτικοὺς λόγους ευγγράφουει, καλὸν μὲν ἔργον ἐπιχειροῦειν, οὐ 
μὴν περί γε τὸ κράτιςτον τῆς φιλοςοφίας διατρίβονειν. ὅςοι δὲ τοῖς 
νεωτέροις εἰςηγοῦνται, μὴ bU ὧν τὴν δεινότητα τὴν ἐν τοῖς λόγοις &od- 
couciv, ἀλλ᾽ ὅπως τὰ τῶν τρόπων ἤθη croubaiot πεφυκέναι δόξονειν, 
τοςούτῳ μᾶλλον ἐκείνων τοὺς ἀκούοντας ὠφελοῦςειν, ὅεον οἱ μὲν ἐπὶ 
Àóyov παρακαλοῦειν, οἱ δὲ τὸν τρόπον αὐτῶν ἐπανορθοῦςειν. Ciceros 
Hortensius war die Ermahnung zur Philosophie. De div. 2, 1 cohortati 
sumus ut maxime potuimus ad philosophiae studium eo libro, qui est 
inscriptus Hortensius. Trebell. Poll. Scr. h. Aug. Gallien. 20. M. Tullius 
in Hortensio quem ad exemplum Protreptici scripsit. Sueton. Aug. 86 
multa varii generis prosa oratione composuit, . .. item Hortationem 
δα philosophiam. Diog. Laért. VII, 129 ὡς xai ἸΤοςειδώνιός φηεῖιν ἐν τοῖς 
προτρεπτικοῖς. Áuch macht Diogenes neben dem Aristotelischen προ- 
τρεπτικός die des Demetrios von Phaleron, des Aristipp, Telephos. 
Aristo und Epikur namhaft. Ich erinnere noch an den Προτρεπτικός 
des Galen, an Jamblichs TTporpermóc εἰς φιλοςοφίαν und Clemens 
von Alexandrien ΤΤροτρεπτικὸς πρὸς “Ελληνας. Die christliche Literatur 


weist noch manchen Ahnlichen Προτρεπτικός . auf. 
1) Isokr. Paneg. 24. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. rüm. Literatur. — 105 


ὧν πάντες μὲν ἐπιθυμοῦςει... 50 rocoürov δ᾽ ἀπολέλοιπεν fi 
πόλις ἡμῶν περὶ τὸ φρονεῖν καὶ λέγειν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, 
ὥςθ᾽ οἱ ταύτης μαθηταί τῶν ἄλλων διδάςκαλοι γεγόναςει, καὶ τὸ 
τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκε μηκέτι τοῦ γένους ἀλλὰ τῆς 
διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μάλλον Ἕλληνας καλεῖςθαι τῆς παι- 
6eUceuc τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύςεως μετέχοντας. 
Ganz ühnliche' Motive vom Vorrang des freien athenischen 
Staatswesens, seiner Sprache, seiner Sitten, seiner Vorteile 
findet Thukydides bei hohem epideiktischem Schwunge in 
der Nikiasrede vor der Hauptschlacht bei Syrakus: Thuc. 
VIL, 63, 3 τοῖς δὲ ναύταις παραινῶ ... ἐκείνην τε τὴν ἡδονὴν 
ἐνθυμεῖεθαι ὡς ἀξία écri διαςώςαςθαι, ol τέως Ἀθηναῖοι νομιζό- 
μενοι καὶ μὴ ὄντες, ἡμῶν τῆς τε φωνῆς τῇ ἐπιςτήμῃ καὶ τῶν 
τρόπων τῇ μιμήςει ἐθαυμάζεςθε κατὰ τῆν Ἑλλάδα καὶ τῆς ἀρχῆς 
τῆς ἡμετέρας οὐκ ἔλαςςον κατὰ τὸ ὠφελεῖςθαι, ἔς τε τὸ φοβερὸν 
τοῖς ὑπηκόοις καὶ τὸ ἀδικεῖεθαι πολὺ πλεῖον, μετείχετε. ὥςτε 
κοινωνοὶ μόνοι ἐλευθέρως ἡμῖν τῆς ἀρχῆς ὄντες δικαίως ἂν 
αὐτὴν νῦν μὴ καταπροδίδοτε. 

Auch der Siegesruhm Athens in den Schlachten von 
Marathon und Salamis ist, wie schon oben hervorgehoben 
wurde, ein stehender τόπος der Prunkrede!) und ist áhnlich 
wie im Panegyrikos des Isokrates im zweiten προτρεπτικός 
des Lesbonax verwertet und wird z. B. von Xenophon in den 
Feldherrnreden gern angewandt. 

Zahlreicher noch als die Berührungspunkte des παρα- 
κλητικός mit der ἐπίδειξις im allgemeinen, sind die mit ihrer 
besondern Unterart des ἐπιτάφιος. Der innere Grund ist deut- 
lich. Die Motive, welche den Soldaten vor der Schlacht zur 
Tapferkeit anzuspornen geeignet sind, sind zum Teil die- 
selben, welche ihn, wenn er gefallen ist, des Lobes wert 
machen. Im παρακλητικὸς verspricht der Feldherr die Un- 
Sterblichkeit, den Nachruhm, die staatliche Ehrung der An- 
gehórigen, im ἐπιτάφιος werden alle diese Motive wieder vor- 
gebracht, nun aber nicht mehr zum παρακαλεῖν der Krieger, 
sondern in erster Linie zum ἐπαινεῖν und allenfalls zum 
παραμυθεῖεθαι, schlieflich noch ganz indirekt zum παρακελεύειν 


) Z. B. Isokr. Paneg. 88—99. 


106 Josef Albertus, 


der Gemeinde zu ühnlicher Tapferkeit Es ist im ἐπιτάφιος 
stüándige Beweistechnik, die εὐγένεια und παιδεία der Ge- 
fallenen zu loben!) Diesen ücht griechischen τόπος der παι- 
δεία und τροφή der Krieger übertrügt Dionysios auf rómische 
Verhültnisse, indem er im Munde des Rómers Postumius dar- 
aus ein Ermunterungsmotiv macht: Arch. VI, 7, 1 οὐ yàp 
ἀρξαμένους ὑμᾶς τήμερον ἀλλήλοις εἶναι βεβαίους φίλους δεῖ 
καὶ πιςτοὺς ευμμάχους, ἀλλ᾽ fj πατρὶς ἐκ πολλοῦ τοῦτο ἅπαςι 
παρεςκεύακε τἀγαθόν. καὶ γὰρ ἐτράφητε ὁμοῦ καὶ παιδείας 
ἐτύχετε κοινῆς καὶ θεοῖς ἐπὶ τῶν αὐτῶν βωμῶν ἐθύετε καὶ πολλῶν 
μὲν ἀγαθῶν ἀπολελαύκατε... ἐξ ὧν ἰεχυραὶ καὶ ἀδιάλυτοι 
πεφύκαςει ευὐγκεράννυςθαι πάςιν ἀνθρώποις φιλίαι. 

Perikles?) legt in seinem ἐπιτάφιος den Hauptnachdruck 
auf das Lob der Staatsverfassung, die solche Helden fürs 
Vaterland hervorzubringen imstande sei. Auch dieses Motiv der 
Staatsverfassung klingt im παρακλητικός deutlich an. Brasidas 
háült den lacedüámonischen Soldaten vor, daf nicht Bundes- 
genossen und nicht die grofie Zahl den Sieg erringen, sondern 
die heimatliche Tüchtigkeit eines Staates, in dem nicht der 
Haufe über wenige, sondern wenige über die Menge herrschen: 
Thuc. IV, 126, 2 ... ἀλλὰ δι᾽ οἰκείαν ἀρετήν, xai μηδὲν 
πλῆθος πεφοβῆεθαι ἑτέρων, οἵ γε μηδὲ ἀπὸ πολιτειῶν τοιούτων 
ἥκετε, ἐν αἷς πολλοὶ ὀλίγων ἄρχουςειν, ἀλλὰ πλειόνων μᾶλλον 
ἐλάςςους. 

Es ist nicht mehr nótig, hier auf die dem παρακλητικός 
und dem ἐπιτάφιος eigentümlichen Motive des Ruhms der 
Gefallenen bei Mit- und Nachwelt, ihrer Unsterblichkeit, des 
Glückés der Eltern, Kinder, Verwandten, ja des Staates selbst 
und der ehrenvollen sozialen Stellung der angehórigen Hinter- 
bliebenen náher einzugehen, da sie unter der Rubrik der éx- 
Bncoueva schon oben zusammengefaft sind. Nur auf einen 
Ausdruck sei noch hingewiesen, der in beiden Redegattungen 


!) Pl. Menex. 237 B τὴν εὐγένειαν οὖν πρῶτον αὐτῶν ἐγκωμίαζωμεν, 
δεύτερον δὲ τροφήν τε καὶ παιδείαν... Hyper. Epit. 8 ἀλλὰ περὶ τῆς 
παιδείας αὐτῶν ἐπιμνηςθῶ καὶ ὡς ἐν πολλῇ εωφροεύνῃ παῖδες ὄντες 
ἐτράφηςαν xal ἐπαιδεύθηςαν. 

3) Thuc. ἢ, 88 ff. 


Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 107 


identisch wiederkehrt. Hypereides und Dionysios sprechen 
davon, daB die tapfern Krieger durch schóne Taten dem 
Vaterland den glünzendsten Kranz winden!) 

Also zwischen dem παρακλητικός und den übrigen ver- 
wandten wie übergeordneten Redegattungen des ἐπιτάφιος, 
πανητυρικός, ἐπιτρεπτικός und cupBouAeurikoc sind Beziehungen 
zwar vorhanden, aber sie sind schwankender Art; die Grenzen 
verflieBen z. t. in einander. Eine eigentliche Eingliederung 
des παρακλητικός in das groBe System der Redegattungen lüfit 
sich auf diesem Wege nicht erzielen. Wohl aber ist absolut 
sicher, daB der rapaxAnrixoc der crácic πραγματική der spütern 
Rhetoren sich einfügt und mit allen Arten des cupBouAeurikoc 
und ἐπιδεικτικος die Beweisführung und Topologie nach den 
τελικὰ κεφάλαια teilt. Hier ist auch für die Feldherrnrede der 
sichere Untergrund in der rhetorischen Theorie gefunden, auf 
welchem sich die Topologie wie auf einem sichern Fundament 
aufbaut. Die Lehre von den τελικὰ κεφάλαια der crácic πραγ- 
ματική ist im letzten Grunde die Erklárung für die feststehende 
Topologie des παρακλητικός von Thukydides bis Prokop. Die 
τελικὰ κεφάλαια sind das gemeinsame Band, das die nach Zeit, 
Autor, Sehlachtsituationen und beteiligten Personen so ver- 
schieden und oft so individuell gestalteten Feldherrnreden zu- 
sammenhült. Und insofern kommen wir über die unbestimmte 
Ansicht, den Feldherrnreden liege ein gemeinsames Muster- 
schema zugrunde, wesentlich hinaus. Auch Jebbs Erklárung der 
"Iradition' der Historiker stellt sich als nicht hinreichend heraus. 

Der Charakter der παρακλητικοί als Literaturgattung θὲ 
sich also kurz dahin formulieren: sie sind beim Historiker 
von Thukydides ab die Prosopopoie des die Soldaten er- 
munternden Feldherrn. Die Beweisführung gliedert sich im 
wesentlichen nach jenen Regeln der zünftigen theoretischen 
Rhetorik, die von den τελικὰ κεφάλαια handeln. Der mapa- 


Ὁ Hyper. Epit. 19 ... ἐλευθερίαν eic τὸ κοινὸν πᾶειν κατέθεςαν, 
τὴν b' εὐδοξίαν ἀπὸ τῶν πράξεων αἴδιον «τέφανον τῇ πατρίδι mepi- 
ἐθηκαν. und Dion. Arch. XIV, 9 Ende μακάριον μὲν ἕξοντες τὸν ἀπὸ 
τοῦδε χρόνον, οἷς ἂν ἐγγένηται τὸν ἐπιφανέςτατον τῇ πατρίδι «τέ- 
φανον καταγαγεῖν, καλὴν δὲ καὶ ἀθάνατον εὔκλειαν καταλείψοντες ἀντι 
θνητοῦ εὐματος νηπίοις παιςεὶ καὶ γηραιοῖς γονεῦειν. 


108 Josef Albertus, 


κλητικός füllt also nach der spütern Schematisierung der Status- 
lehre unter die crócic πραγματική. Wir haben nicht nótig, 
ihn der Aristotelischen Dreiteilung der Beredsamkeit in γένος 
δικανικόν, ευμβουλευτικὸν und ἐπιδεικτικόν einzugliedern, da 
er wesentlich abseits steht als technisches Kunstmittel der 
Historie. Sein Vorkommen als προγύμναςμα in der deklama- 
torischen Schulberedsamkeit findet die volle Erklürung darin, 
dab er eine willkommene Themastellung zur Einübung der 
ctácic πραγματική bildete; und die Rhetorik mufte solche 
Themata stellen, da sie seit Isokrates die Historiographie in 
ihre Bande geschlagen hatte, auch für sie vorbereiten wollte. 

Aber was die Rhetorik durch die Isokrateer über die 
Historiographie gewann, war im Grunde kein neuer Erfolg 
für sie, sondern nur die endgiltige Befestigung eines Ein- 
flusses, der sogleich bei dem ersten groBen Geschichtsschreiber 
zutage tritt. GewiD, die Rhetorik, die Thukydides' Schrift- 
stellerei widerspiegelt, ist nicht ohne weiteres zu vergleichen 
mit der des vierten Jahrhunderts, nicht der Form der Dar- 
stellung nach, besonders nicht in ihrem Verhültnisse zum 
Dargestellten selbst; sie erstreckt ihren Einfluf nicht auch 
auf das Sachliche, wird nicht um formaler Rücksichten willen 
eine nur zu oft siegreiche Feindin der historischen Wahrheit. 
Aber nichts ist bekannter, nichts sicherer, als daf) Thukydides 
in der Formulierung sowohl der Gedanken wie der Sprache 
sich der sophistischen Rhetorik seiner Zeit in weitestem Mafe 
ergeben hatte. Er zog nur die Konsequenz dieser seiner 
Stellung zur Rhetorik, wenn er für sachliche Charakteristik 
zunüchst im Verein mit den anderen eingelegten Reden auch 
das rhetorische Mittel des παρακλητικός verwandte. Allein 
als ihm im Laufe der Arbeit das Moment historischer Un- 
ireue, welches diese historische Form notwendig an sich trügt, 
zu immer klarerem Bewufitsein kam, warf er das vergiftende 
Kunstmittel bei Seite, mied wie überhaupt die Einlagen fiktiv 
geformter Reden, so auch die der παρακλητικοί. Der eine 
seiner Fortsetzer, Kratippos, hat hieraus seinerseits wieder seine 
Lehre gezogen, verbannte aus seiner Darstellung die Reden 
überhaupt (Dion. Hal. de Thuc. 16), also auch die παρακλητικοί. 


Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 109 


Vielleicht ist es, in diesem Zusammenhange betrachtet, auch 
kein Zufall, da der andere Fortsetzer des Thukydides, Xeno- 
phon, seinen Hellenika gleichfalls keinen παρακλητικός einge- 
fügt hat. Diese durch Thukydides selbst noch eingeleitete, von 
Kratippos fortgesetzte Reaktion gegen das übermüflige Hervor- 
treten .des rhetorischen Elementes in der groflen Geschichts- 
Sschreibung hat die isokrateische Schule überwunden. So 
haben ihre Historiker in diesem Punkte nichts Neues ein- 
geführt, sondern knüpfen nur an die ültere Theorie des 
Thukydides an. Und alsbald vollzieht sich — früher als für 
andere Redegattungen — das Schauspiel, daB die Rhetorik 
des 5. Jahrhunderts durch Vermittelung des Historikers Ein- 
fluB auf die jüngere Rhetorik gewinnt und zwar auf die ge- 
samte. Die Antike überliefert es und auch wir beobachten 
es noch: die Rhetoren der ganzen Folgezeit griffen auf die 
παρακλητικοί des Thukydides zurück, übernahmen ihre Topen 
und arbeiteten sie aus, für grofe Glanzstücke von der Art 
der aristideischen Meletai ebensogut wie wie für ihre pro- 
gymnasmatischen Übungen. Dafür sind die Historiker als 
Zeugen erhalten, die nicht weniger durch die Rhetorenschule 
als durch ihre eigene Schriftstellerei auf Thukydides geführt 
wurden. Sowenig erwünscht die weite Wirkung dieses Kunst- 
mittels seinem Schópfer — wenigstens von seinem letzten 
Standpunkte aus — auch gewesen würe und so wenig Vor- 
teil sie der antiken Geschichtsschreibung gebracht hat, un- 
verdient war sie nicht. Denn wie auch immer die Rhetorik 
im Laufe der Jahrhunderte ihre Mittel auszugestalten wufte, 
mit welchem Rüstzeuge ausgestattet ihre Schüler in den Wett- 
streit der griechischen Geschichtsschreiber hinaustraten: über- 
troffen hat das Vorbild auch in den παρακλητικοί niemand, 
nur wenige haben es in einigen Stücken zu erreichen ver- 


: mocht. 


Inhaltsangabe. 


Vorwort 


I. Teil: Die Quellen des παρακλητικός. 


Kap. 1. Der Name παρακλητικὸς λόγος bei Rhetoren und Hi- 
storikern . 

Kap. 2. Die beschrünkte Verbreitung des παρακλητικός i in der 
historisch-biographischen Literatur . e. 

Kap. 3. Scheidung der allgemeinen Feldherrnrede und der παρα. 
κλητικοί 

Kap. 4. Vorstufen des 'παρακλητικός, . 

Kap. b. Verzeichnis der in der antiken Geschichtsschreibung 
vorkommenden παρακλητικοί. 


II. Teil: Die Technik des παρακλητικός. 


Kap. 6. ÁuBere Anlage des παρακλητικός. 
Kap. 7. Anwendung der direkten oder indirekten Rede i in den 
ermahnenden Feldherrnreden . . TD 

Kap. 8. Die Einleitungs- und SchluBtechnik - 
Kap. 9. Die bibayl . . . 
Kap. 10. Gebrauch der τελικὰ κεφάλαια 

I. Das ἔθος in der Feldherrnreden. . 

II. Die Gerechtigkeit der Sache: das δίκαιον 

IIl. Der Siegespreis: das cuugépov . 

IV. Das δυνατόν und pqbiov 

V. Die ethischen Ermunterungsmotive . 

VI. Das ἐκβηςόμενον 
Kap. 11. Der παρακλητικός als Literaturgattung 


Beite 


GRIECHISCHE 


BAUINSCHRIFTEN. 


VoN 


HEINRICH LATTERMANN. 


MIT VIER TAFELN UND ZWEI ABBILDUNGEN IM TEXT. 


STRASSBURG 
VERLAG VON KARL J. TRÜBNER 
1908. 


Den Herren Professoren 


Dr. P. VIERECK, 
N 
Dr. Fr. Freiherrn HILLER v. GAERTRINGEN 


in Dankbarkeit und Verehrung. 


Vorwort. 


In der vorliegenden Abhandlung gebe ich Text und 
sachlich-sprachlichen Kommentar einer Anzahl griechischer 
"Bauinschriften', d. ἢ. der Errichtung von Bauwerken gelten- 
der Inschriften, deren bisherige Wiederherstellung und Er- 
klàrung nicht genügte. 

AuBerdem ist es mir dank der rühmlichst bekannten 
Liberalitit des Generalephoros der griechischen Altertümer, 
Herrn Dr. P. Kabbadias, vergónnt, eine unveróffentlichte Bau- 
inschrift (Nr. ΠῚ beizufügen, die ich im Sommer 1907 zu 
Eleusis für das Corpus-Unternehmen der Kónigl. Preufischen 
Akademie der Wissenschaften abgeschrieben habe; dem Vor- 
sitzenden der Kommission für die griechischen Inschriften, 
Herm Geh. Reg.-Rat v. Wilamowitz-Moellendorff, sage ich 
gleichfalls für die mir freundlichst erteilte Publikations- 
befugnis verbindlichen Dank. Leider versagte das Geschick 
dem trefflichen Mann, der sich um die Aufdeckung von 
Eleusis die grófDten "Verdienste erworben hat, Dimitrios 
Philios, die wissenschaftliche Welt noch selbst mit seinem 
Funde bekannt zu machen. — Gelegentlich beziehe ich mich 
auf eine andere unveróffentlichte Bauinschrift von Eleusis, von 
der ich Abschrift und Abklatsch genommen habe (Inv.-Nr. 20). 
Sie ist betrüchtlich umfangreicher als Nr. II, aber zugleich 
auch gróBtenteils noch schwerer zu lesen, sodaf ich die 
Lesung und Erklürung noch nicht abschlieBen konnte. So- 
viel steht jedoch fest, daf sie von dem Fundament des 
Tpocriov Philons vor dem Telesterion handelt, wie es tat- 
süchlich ausgeführt worden ist. Sie setzt ültere Fundament- 
teile (τὰ παλαιά) voraus. 

Die Abhandlung ist aus Studien über die 'Kunstaus- 
drücke der griechischen Architektur  hervorgegangen, die 


VI Vorwort. 


durch die gleichnamige Preisaufgabe der Lamey-Stiftung der 
Universitàt StraBburg angeregt worden waren. Die Ausge- 
staltung der Arbeit für die Drucklegung hat Herr Professor 
Keil durch Berichtigungen und wertvolle Anregungen ge- 
fórdert, wofür ich ihm auch an dieser Stelle meinen würmsten 
Dank ausspreche. Für freundliche Unterstützung beim Lesen 
der Korrektur habe ich den Herren Professoren Hiller 
v. Gaertringen, Keil und Viereck zu danken. 


Berlin, Pfingsten 1908. 
Heinrich Lattermann. 


Zeichen-Erklürung. 


In den Inschrift-Texten sind Buchstaben usw., wenn sie 
in eindeutigen Resten erhalten sind, durch einen unterge- 
seizten Strich; wenn in mehrdeutigen, durch einen unter- 
gesetzten Punkt gekennzeichnet. 

Wo nichts anderes bemerkt ist, stehen in eckigen Klam- 
mern [] ergánzte Zeichen; in runden () fehlende oder ver- 
schriebene; in gespreizten ( » auszuschaltende. 

Die Zahl der Buchstaben unter den Lücken (nur be 
nicht-crotynóóv-Inschriften) ist annáhernd. 

Publikationen und Behandlungen einzelner Teile einer 
Inschrift sind in runde Klammern gesetzt. Ein Stern (*) vor 
früheren Publikationen bedeutet, da der Herausgeber den 
Stein oder einen Abklatsch verglichen hat. 


Inhaltsverzeichnis. 


Seite 
Vorwort . . 2... s. s. s. V 
I. Ausschreiben: aus Eleusis IG. "D 1054 blc TM 1 
ll. Vertrag aus Eleusis, ineditum . . . 4 
IIJ. Ausschreiben und Vertrag aus Athen Wegen Errichtung eines 
Gebáudes auf Delos (der sog. 'Stierhalle) IG. II^ 1054g . . 64 
IV. Technischer Teil des Ausschreibens aus Lebadeia BCH. XX 
(1896) 318ff. . . . . 81 
V. Ausschreiben aus Lesbos (betr. den Tempel v von Pyrrha-Messa) 
IG. XII* 11. . 2. s. sr s. s s. s. s. . 92 
VI. Dekret aus Mytilene 1G. xii 14 2. os. os s. s. s. . . 120 
Nachtráge . . . . . ον os. s. n s. n. s. s. . . 181 
Register. 
A. Beiláufig behandelte Inschrift- und Literaturstellen . . 133 
B. Sachregister . . . . . . . . . . . . . .. . 188 
C. Behandelte Termini. . . . . . . . . . . . . . 1835 


Verzeichnis der Tafeln. 


I. Zu Inschrift I. Ausschnitte aus den Rückseiten von Abklatschen: 
Α 7—16 Ll, B 5—16r. 
II. Zu Inschrift I. Rekonstruktionen (Fig. I—VIT). 
III. Zu Inschrift II. Mit Graphit behandelter Abklatsch. 
IV. Zu den Inschriften IV—VI. Rekonstruktionen: Fig. I zu Inschr. IV; 
Fig. II—V zu Inschr. V; Fig. VI u. VII zu Inschr. VI. 


Figuren im Text. | 
Seite 
Wandkonstruktion des Tempels von Messa nach Koldewey, 'Lesbos' 99 
Versuch einer Rekonstruktion des 'Chiischen Dachstuhls' . . . 130 


I. 


Inschrift von Eleusis. 


Eleusis, gef. in der N.-O.-Ecke der von Philon errichteten 
Vorhalle des Telesterions. — Ebenda im Museum, I.-N. 21. 
Stele pentelischen Marmors (weif mit blàulichen Adern 
und Glimmerstreifen), zweiseitig beschrieben (À und B). Zwei 
aneinanderpassende Bruchstücke; rechts (A) oben fehlt etwa 
ein Viertel der Stele, unten ist sie vollstindig. Obere Schmal- 
seite glatt. Kehne Verzierung. Hóhe des Steines 1,39 m; 
Breite, etwa in halber Hóhe, 0,502, unten 0,503, also kaum 
merkliche Verjüngung; Dicke oben 0,083, unten 0,09, alsb 
ziemlich starke Verjüngung. Hóhe der beschriebenen Flüche 
(ohne die Überschrift Θεοί) auf A 1,062, auf B 0,86. Die 

Oberflüche des Steines ist groBenteils stark abgescheuert. 

*D. Philios, Ἐφ. ápx. 1886, 185 (vgl. 272). 

(B. Keil, Ath. Mitt. XX [1895] 41 Anm. 2; einige richtige Er- 
günzungen zu B.) 

*Kóhler, IG. II5 1054b (S. 227) — À und 1054c (S. 231) — B 
nach Abklatschen von Lolling; auf B liest Kóhler weit 
weniger Zeichen als Philios. 

(*L. D. Caskey, Americ. Journ. of Arch. 2nd series IX [1905] 
1471f. und Tafel IV; zahlreiche Ergüánzungen zu AB und 
Rekonstruktionen von Stylobat, Fries und Geison.) 

(J. Sundwall, Epigraphische Beitrüge zur sozialpolit. Gesch. 
Athens, 4. Beiheft zur 'Klio' [1906], S. 46; zu A 2-6. Er- 
günzung von Z. 3.) 

(H. Lattermann, Klio VI [1906] 1481. zu B 52-64 und 65-67; 
Ergánzung der Lücken. — 153 Anm. 2 zu B 67-83; Be- 
richtigung einiger Zahlangaben.) 

(*Ds., ebd. 331; neue,seine Ergánzungen bestátigende Lesungen 
von B 52-67 nach Abklatsch von A. Wilhelm.) 

XIII, 8. 1 


2 Heinrich Lattermann, 


Die hier gegebene Umschrift beruht auf meiner im Sommer 
1907 vorgenommenen durchgüngigen Nachprüfung des 
Steines; auBerdem standen mir Abklatsche zur Verfügung, 
die À. Wilhelm (von ἃ 1-44 und B 52-SchluB8), L. D. Caskey 
(À 45-SchluB und B 1-60, 82-SchluB) und ich selbst (von der 
ganzen Inschrift) genommen hatten. — Schon bevor ich den 
Stein selbst sah, hatte ich aus den Abklatschen von Wilhelm 
und Caskey sehr viel mehr Zeichen herausgelesen als Philios 
oder gar Kóhler hat. Die Lesung ist eben auf groBen Teilen 
des Steines wegen der starken Abscheuerung schwierig, und 
weder Philios noch Kóhler scheinen Lust verspürt zu haben, 
in diese Teile einzudringen. Freilich war in diesem Falle 
von vornherein anzunehmen, daB das Ergebnis die auf- 
gewendete Zeit und Mühe nicht lohnen würde: die Inschrift 
lie sich ohnedies gróftenteils wiederherstellen. Immerhin, 
es gab genug Zeilen, in die nur beharrliche Prüfung des 
Steines oder eines Abklatsches Licht bringen konnte. DaB 
übrigens Philios an manchen recht deutlichen Zeichen acht- 
los vorübergegangen ist, hatte vor mir schon Herr Caskey be- 
obachtet, als er zunüchst für sich, spüter auf meinen Wunsch 
für mich einige Zeilen des Steines nachprüfte. — Herr Caskey 
hat auch durch einige neue Ergünzungen, die er die Freund- 
lichkeit hatte mir brieflich mitzuteilen, zu der hier gegebenen 
Wiederherstellung beigetragen; ich vermerke sein Verdienst 
an jeder Stelle sorgfültig. 

Die neue Ergünzung von B 62 entnehme ich einer brief- 
lichen Mitteilung von Herrn Dr. Α. Frickenhaus. A 27 ergünzte 
zuerst Prof. Keil ὥστε. - κε]ῖςθαι, dann ich das übrige. 
Sonst rühren alle Ergünzungen, die über die vorgenannten 
Publikationen hinausgehen, von mir her. 


A. 
O[coí] 
Name und Patronymikon, 
Ἐπιςτάται "EXevavío ἐ[μίεθωςαν 1)... ....Ὁννὐν νιν κεν νων ] 
Παιονίδης, 3) Δημαίνετος [. ...... Lll. , δ᾽ Νικόδημ[ 
ocTficruvito Αθμονεύς, [. . .....Ὁὐὐν νον νιν νι ννννν 8 .....- Ε 


δ νης Φιλίππο Ἑςτιαιόθεϊν, )........ elles | 


Griechische Bauinschriften. 9 


ἢ Μελάνωπος 'Ecnobdpo TI[. —  ἐ ]Ἰ 
vac. 0,015 — spat. -]- vers. 
᾿Ἀρχιτέκτων Φίλαγρος Α..-.. . LL 
Λίθους τεμεῖν ἐξ Αἰγίνηζς τῆς μαλακῆς πέτρας ὁμαλοῦς, ufik]- 
oc τετράποδας, πλάτος τρ[ιῶν ποδῶν, πάχος τριημιποδίους κ]- 
αἱ ἐκπελεκῆςαι ὀρθοὺς πα[νταχῆι, ἄπεργον ἔχοντας καὶ ἀγα]- 
γὲν "EAeucivábe ὑγιὲς καὶ [ἀθραύςτους, ἀριθμὸς rerrapáxo]- 
vta τέτταρες ἑτέρους Aí8o[uc τεμεῖν ἐξ Αἰγίνης μῆκος πέν]- 
τε ποδῶν, πλάτος τριῶν πο[δ]ῶ[ν, πάχος πενθημιποδίους καὶ éx]- 
πελεκῆςαι ὀρθοὺς πανταχῆι, ἄπεργον ἔχοντας καὶ ἀγαγὲν Ἐ]- 
λευάνάδε εἰς τὸ ἱερὸν ὑγι[ἐς ἀθραύετους, ἀριθμὸς εἴκοαι] 
τέτταρες" κανονῖδας ἐργάςα[εθαι λίθο Αἰγιναίο τὸ μαλακῦ] 
[μῆ]κος παρ᾽ ὅλον τὸν τοῖχον τοί. . . . (τετράποδας), τριῶν ποδῶν 
πλάτος, τριῶ}- 
[v ἡ]μιποδίων πάχος, fev. ἑκ[άςτην ποιοῦντα, ἐπὶ δὲ τῆι γωνία]- 
[1 ὁμ]οίως, ἔχουςαν ἐξ ἥλωτο. N/.... llle 
[. κα]ὶ παρατεμόντα [é]v[r]o[c] óc[ov éri ......... LL 
enn. Καὶ 
[i ἄρ]αντα ευντιθέναι τοὺς ápuo[Uüc ἀθραύςτος καὶ ápuórrov]- 
[τα]ς πανταχῆι καὶ δῆςαι καὶ το[μφῶςαι καὶ μόλυβδον περιχέ]- 
[αι], ἧι ἂν ὁ ἀρχιτέκτων κελεύηίι, καὶ ἐπεργάςαςθαι, κανονίδω)]- 
[v ἀ]ριθμὸς τετταράκοντα δύο᾽ τρ[ιγλύφους εἴκοςι τέτταρας] 
[ἐϊργάςαθαι λίθο Αἰγχιναίο [1]ó μα[λακ ὕψος πέντε ποδῶν, πλά]- 
[rloc τριῶν ποδῶν, τὴν αὐτ[ὴ]ν ἐργας[ίαν ποιοῦντα ταῖς ἐν 
τῶι Í]- 
ερῶι εἰργαςμέναις καὶ ἄραι ὥςτε ἐν ταῖς ἰδίαις χώραις κε]- 
ἴεθαι᾿ τὰς τριγλύφους καὶ ro[Uruv δύο γωνιαίας καθαρμόςα]- 
t ἁρμοττούςας κα[ὶ] εὐτενε[ῖς πανταχεῖ καὶ δῆςαι xai γομφῶ]- 
cai καὶ μόλυβδον περι[χ]έ[αι, ἀριθμὸς τριγλύφων εἴκοςι τέτ]- 
ταρες λίθους τεμὲν Πίε]ν[τεληικοὺς εἰς μετόπια ὕψος πέντε] 
ποδῶν, πλάτος πέντε ποδ[ν παλαςτῆς δεόντων, πάχος τριῶν π]- 
αλαςτῶν καὶ ἐκπελεκῆ[ςαι ὀρθ]ὸ[ς πανταχεῖ, ἄπεργον ἔχοντα]- 
c, πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν δῶι] ὁ [ἀρχιτέκτων καὶ παραδοῦνα]- 
| ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑπεῖ[ς λευκὸς ἀς]π[ίλος, ἀριθμὸς πεντεκαίδε]- 
xa * λίθος ἀγαγεῖν Πε[ντελ]ῆθε[ν ᾿Ε]λ[ευεϊνάδε μῆκος πέντε ποδ]- 
ὦν, πλάτος πέντε πο[δῶν] παλας[τῆς δεόντων, πάχος τριπαλάςτ]- 
oc καὶ καθελέεθαι [ἐ]ν τῶι [Περῶι [ὑ]γ[εῖς καὶ ἀθραύςτος, ἀριθ]- 
1: 


10 


15 


4 Heinrich Lattermann, 


μὸς δέκα mévre* u[er]óma ἐργάς[ας]θαι [δέκα πέντε TTevrelnix]- 
à ὕψος πέντε πο[δ]ῶν, πλάτος πίέ]ν[τε] πο[δ]ῶ[ν παλαςτῆς δε- 
όντων, τ᾿: 
ἣν αὐτὴν ἐρ[γα]είαν ποιδνίτα] ro[ic] ἐν [τῶι ἱερῶι εἰργαςμένοι)- 
c καὶ dpa[t καὶ] καθαρμόςα[1] ἁρμόττοϊντα xoi εὐτενῆ πανταχε]- 
1, ἄραι δὲ [κα]ὶ τὰ ἐργαςμένα κα[ὶ καθαρμόςαι εὐτενῆ πανταχε]- 
1, καὶ δῆ[ςαι] καὶ γομφῶςα!!] κ[α]ὶ μόλζυ]β[δον περιχέαι καὶ ἐπεργ]- 
ócac[8o1] * λίθος τεμεῖν Πεντ[ε]λ[ηι]κὸ[ς elc τὰ γεῖςα μῆκος ἕξ π]- 
ο[δ]ῶ[ν, π]λάτος τεττάρων ποδῶν [π]α[λαςτῆς] δίεόντων, ὕψος 
πέντε] 
π[αλ]αςτῶν καὶ ἐκπελεκῆςαι ἄπεργο[ν ἔχοντας ὀρθὸς πανταχ]- 
[ε]ῖ πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν δῶι ὁ ἀρ[χιτέκτων καὶ rtapabóva]- 
t ἐπ’ ἀναθήκει ὑγιεῖς λευκὸς ἀς[πί]λος, [ἀριθμὸς τετταράκον)- 
τα ἑπτά λίθος ἀγαγεῖν Πεντελ[ῆ]θεν᾽ Ελ[ε]υ[εἷνάδε μῆκος ἕξ πο]- 
δῶν, πλάτος τεττάρων ποδῶν παλας[τ]ῆ[ς be]ó[vruv, ὕψος 
πέντε π]- 
αλαςτῶν, ἀριθμὸς τετταράκοντα é[rrá]* γων[ταίος λίθος δύο ἀ)- 
γαγεῖν μῆκος ἐννέα ποδῶν, πλάτος ἕξ ποδ]ῶ[ν, ὕψος πέντε 
παλα]- 
«τῶν ᾿ καὶ καθελέςθαι ἐν τῶι ἱερῶ[ι ὑγιεῖς ἀ]θ[ραύςτος ᾿" γεῖςα] 
ἐργάςαςθαι Τ]Πεντελη[]κὰ Aup[wxà] πρὸ[ς] τὸ[ν ἀναγραφέα ὃν 
ἂν ὃ]- 
ὧι ὁ ἀρχιτέκτων rerrapá[x]ov[ra] ἑπτὰ [μῆκ]ο[ς ἕξ ποδῶν, πλάτο(] 
τεττάρων ποδῶν παλαςτῆς δεό[ν]των, [πάχ]ο[ς πεντεπάλακετα, το]- 
ύτων δύο γωνιαῖα, καὶ dpa[vra] ευντ[]θένα[ι τὸς ἁρμὸς ἁρμόττ]- 
οντας πανταχεῖ ἀθραύςτος, πλάτος [m]o[ro[O]v[ra τῶν ἁρμῶν 
πα]- 
[λ]αςτὴν xai δῆςαι καὶ γο[μ]φῶςαι κ[αὶ μ]ό[λυ]β[δ]ον περιχέαι 
xa]- 
[i ἐϊπεργάςαςεθαι ὀρθά * MGo[c] re[u]e[iv] TTevr[eAnikóc eic πλινθ]- 
[]bac μῆκος τεττάρων ποδῶν xoi παλ[α]ςε[τῆς], π[λάτ]ος [δί- 
ποδας, π]|- 
[άχ]ος τριῶν ἡμιποδίων καὶ ἐκπελεκῆ[ ς]7α[1] ὀρθό[ς, ἄπεργον ἔχο]- 
[v]rac καὶ εὐγωνίος πανταχεῖ καὶ παρ[αδ)]ο[ὕ]νίαι ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑ]- 
[r!]eic λευκὸς ἀςπίλος, ἀριθμὸς τε[ττ]αράκοντα [rérrapec: λί]- 
θος ἀγαγεῖν ΠΠεντελῆθεν ᾿Ελευςεῖνάδε μῆκος [τε]ττ[ἄρων ποδῶ]- 


Griechische Bauinschriften. 5 


v καὶ παλαςτῆς, πλάτος δίποδα[ς], πάχος τριη[μιπ]ο[δίος καὶ xa]- 
θελέςθαι ἐν τῶι ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθρ[α]ύς[τ]ος, ἀριθμ[ὸς τετταρά]- 
κοντα τέτταρες᾽ πλινθίδας ἐξεργ[ά]ςαςθ[αι Τ7ε]ν[τ]ε[λ]η[ϊκὰς μῆ]- 
xoc τεττάρων ποδῶν καὶ παλαςτῆς, πλάτο[ ] δ[ίπο]δας, [πάχος Τρ]- τὸ 
ιημιποδίος ὀρθὰς καὶ εὐγωνίους παντ[α]χ[εῖ, τ]οὺς á[p]u[oUc π]- 
οιοῦντα ἐπὶ παλαςτήν, καὶ ἄραι καὶ οἰκοδ[ομῆςα]ι [αὐτὸν αὑ]- 
τῶι παραςτάδας τρεῖς ουντιθέντα το[ὺ]ς ἁ[ρ]μο[ὺ]ς ἀ[θραύετος) 
καὶ ἁρμόττοντας ravraxei* πλάτος δὲ ΞΆ... O .....LL.... 
| πρὸς τὰ μέτρα ἃ ἂν δῶι ὁ ἀρχιτέκτων" κ[α]ὶ [δῆςαι καὶ γομ- 
quca]- 75 
t καὶ μόλυβδον περιχέαι, ἀριθμὸς πλινθίδων t[err]apá[x]o[vr]- 
a τέτταρες " λίθος τεμεῖν Πεντεληικὸς εἰς ἐπί[κ]ρανα δύο μῆ]- 
xoc πέντε ποδῶν παλαςτῆ[ς), πλάτος τριῶν ποδῶν [κ]α[ὶ fi]u[- 
ποδί]- 
0, ὕψος τριῶν ποδῶν " ἑτέρος λίθος τεμεῖν [εἰς ém]i[x]p[av]a 
[πἸέ[ττῇ: 
apac Πεντεληικὸς μῆκος τεττάρων mobü[v, πλ]άτο[ς] τρ[ι]ῶ[ν 
ποδ]- 80 
ὧν καὶ ἡμιποδίο, ὕψος bírobac: καὶ πελε[κ]ῆς[α]ι, ἄπε]ρίγον 
ἔχον]- 
τας, πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν δῶι ὁ ἀρχιτέκ[τ]ω[ν ὀρ]θὸς 
[παντα]- 
χεῖ καὶ παραδοῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑγιεῖς λευκὸς ἀςπίλος] " A[í]- 
θος ἀγαγεῖν Πεντελῆθεν ᾿Ελευεῖνάδε δύο [μ]ῆκο[ς] πίέ]ν[τε 
ποδῶ!]- 
v καὶ παλαςτῆς, πλάτος τριῶν ποδῶν καὶ ἡμιποὸδ[ί7ο, [πάχος τρι]- 85 
ὧν ποδῶν ᾿ érépoc ἀγαγεῖν λίθος τέτταρας Πεν[τελ]ῆθ[ε]ν [^ Ελε]- 
υεϊνάδε μῆκος τεττάρων ποδῶν, πλάτος [τρ]ιὧϊν ποδῶ]ν καὶ ἡ [μ]- 
ἱποδίο, πάχος δίποδας " καὶ καθελέςθ[αι ἐν τ]ώι [ἱερ]ῶι [ὑ)γ[ιεἴ]- 
c ἀθραύετος  ἐπίκρανα ἐργάςαςθαι tpía .. P .. Q.. a [Πεντ]ε- 
(A)nxà πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν bun ὁ ἀρχιτ[ἐκ]των [μῆϊκίος mé] ὦ 
γτε ποδῶν καὶ παλαςτῆς, πλάτος τριῶν ποδώῶϊν καὶ ἡμι]πο[δίο], 
ὕψος τριῶν ποδών καὶ ἄραι ἐπὶ τὰς παραςτ[άδας] κ[αὶ] κ[αθα]ρμ- 
ócat ἁρμόττοντα καὶ εὐτενῆ καὶ δῆςαι καὶ [Πο[μ]φώϊςκαι καὶ μ]- 
ὄλυβδον περιχέαι καὶ ἐπεργάςαςθαι ὀρθά A[í]0oc [r]eue[i]v TT- 
ἐτεληικὸς μῆκος ποδῶν ἑπτακαίδεκα, πλάτος [bímo]b[ac], πά- 95 


100 


105 


10 


15 


6 Heinrich Lattermann, 


xoc τριῶν ἡμιποδίων xai πελεκῆςαι ὀρθὸς κα[ὶ εἸὐ[γωνί)ος π- 
ανταχεῖ καὶ παραδοῦναι ἐπ’ ἀναθήκει ὑγιεῖς [Aeu]k[ó]c [ἀ]ς[πί]- 
Aoc, ἄπεργον ἔχοντας, ἀριθμὸς ὀκτώ " λίθος ἀγ[αγε]ῖν {[ΠἼεντ[ε]λ- 
ῆθεν ᾿Ελευεϊνάδε μῆκος ποδῶν ἑπτακαίδεκα [πλά]τος [δίπ]ο[δ]- 
a(c) πάχος τριῶν ἡμιποδίων καὶ καθελέςθ[α!] év τ]ῶι ἱ{[εἸρῶι 

[ὅ} 1}: 
εἷς καὶ ἀθραύετος, ἀριθμὸς ὀκτώ " λίθος ἐξεργ[άς]αςθαι TTev- 
τεληικὸς ὀκτὼ μῆκος ἑπτακαίδεκα ποδῶν, πλάτος δίποδας, 
πάχος τριημιποδίος ὀρθὸς καὶ εὐγωνίος παντ[αχεῖ καὶ] de 
ξέςαι λείος καὶ ἄραι xai θεῖναι ἐπὶ éxáre[po]v [τὸν] ὀδὸν c[v]- 
ντιθέντα τὸς ἁρμὸς ápuórrovrac ἀθραύετος κ[αὶ] bfü[ca:] καῇ] 
μόλυβδον περιχέαι καὶ ἐπεργάςαςθαι ὀρθά — vac. 


Β. 

[Θε]οἱί 
[Λίθους τεμεῖν εἰς τὰ γεῖςα Πεντελ]ηικοὺς μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτο- 
[c τεττάρων ποδῶν, πάχος πέντε maha]cróv δυοῖν δακτύλοιν 
καὶ ἐκ- 
[πελεκῆςαι, ἄπεργον ἔχοντας, πρὸς τ]ὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν δώι 
ὁ ἀρχι- 
[τέκτων, καὶ παραδοῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκε]ι ὑγιεῖς λευκοὺς ἀςπίλους, ἀ- 
[ριθμὸς τετταράκοντα καὶ δύο λίθο]ς ἀγαγεῖν Πεντελῆθεν ᾽Ελευς- 
[ivábe μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος τετρ]άποδας, πάχος πέντε πα- 
λαςτῶν 
[δυοῖν δακτύλοιν καὶ καθελέςθαι] ἐν τώι ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθραύςτο- 
[uc, ἀριθμὸς τετταράκοντα καὶ δύ]ο᾽ γεῖςα ἐργάςαςεθαι᾽ Ιωνικὰ Πεν- 
[τεληικὰ πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂ]ν δῶι ὁ ἀρχιτέκτων μῆκος 
ἘΣ ποὺ- 
[ὧν, πλάτος τεττάρων ποδῶν, πάχος] πέντε παλαςτῶν καὶ δυοῖν 
δακῖ- 
[ὑλοιν καὶ ἄραντα ευντιθέναι τ]οὺς ἁρμοὺς ἁρμόττοντας ἀθραύς- 
[Touc καὶ εὐτενεῖς ἐπὶ παλαςτὴ]ν πανταχῆι καὶ δῆςαι καὶ γομφύώς- 
[at καὶ μόλυβδον περιχέαι καὶ ἐϊπεργάςαςθαι ὀρθά, ἀριθμὸς τεττ- 
[apáxovra δύο " λίθους τεμεῖν Τ]ε]ντεληικοὺς δύο εἰς τὰς παραιεῖ- 
[bac λεοντοκεφάλους μῆκος ἕξ] ποδῶν, πλάτος ὀκτὼ ποδιωῶν καὶ 
πεὶλ- 


Griechische Bauinschriften. 1 


[εκῆςαι, ἄπεργον ἔχοντας, πρὸς r]óv ἀναγραφέα ὃν ἂν bun ὁ 

ἀρχιτέκ- 

[των ὀρθὸς πανταχεῖ καὶ παραδ]οῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑγιεῖς λευκὸς 

[ácríAoc: παραιετίδας ἄγειν Π]εντελῆθεν ᾿Ελευςϊνάδε λεοντοκε- 

[φάλος δύο μῆκος ἕξ ποδών, πλάτ]ος ὀκτὼ ποδῶν καὶ καθελέεθαι 
ἐν τ- 

[ὧι ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθραύςτος * λίθος τεμε[ν Τ]εντελεικὸς εἰς xepa- 

[μίδας παραιετίδας μῆκος τρ]ῶν ποδῶν παλαςτῆς δεόντων, πλάτο- 

[c τριῶν ποδών καὶ πελεκῆςαι), ἄπεργον ἐχόςας, mpó[c] τὸν ἀνα- 

γραφέ- 

[α ὃν ἂν δώι ὁ ἀρχιτέκτων, ὀρθ]ὰς π[α]νταχεῖ καὶ παρα[δ]δναι!) 

ἐπ᾽ ἀναθή- 

[κει ὑγιεῖς λευκὰς ἀςπίλου]ς, ἀριθμὸς ἑβδομήκοντα δύο᾽ κεραμίδ- 

[ας ἀγατεῖν Πεντελῆθεν ᾿Ελε]υ[ς]ϊνάδε μῆκος τριῶν ποδῶν πα- 

λαςτῆ- 

[c δεόντων, πλάτος τριῶν ποδῶ]ν κ[αὶ] καθελέεθαι ἐν τῶι ἱερῶι 

ὕγιε- 

[ic ἀθραύςτος, ἀριθμὸς ἑβδομ]ήκοντα δύο" παραι[ετί]δας ἐ[Ε]ε[ρ]- 

γάς- 

[αςθαι Πεντεληικὰς λεοντοκεφάλους δύο μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος 
[ὀκτὼ ποδών, πρὸς τὸν ἀναγραφέα] ὃν ἂν δώι ὁ ἀρχιτέκτων - 
καὶ τὰς λε- 

[οντοκεφαλὰς Eécat * καὶ ἄραι καὶ] θεῖναι καὶ καθαρμόςαι ἀθραύς- 

[τους, εὐγωνίους πανταχεῖ καὶ δῆ]ς[α]ι [κα]ὶ γομφώςαι καὶ 
μόλυβδον 

[repixéat* κεραμίδας ἐξεργάςαςθαι] Πεντεληικὰς μῆκος ποδοῖν 
[δυοῖν τριῶν παλαςτών, πλάτ]ος [τριῶν T]obüv πρὸς τὸν dva- 
γραφέα ὃν 

[ἂν δῶι ὁ ἀρχιτέκτων καὶ] dpa[t x]a[i] θ[εἶναι κ]αὶ καθαρμός[α!] 
ἀθραύετ- 

[ouc ἐπὶ δύο δακτύλους xai] εὐτενεῖς παντ[αχ]εῖ, ἀριθμὸς ἐβ- 
δομήκο- 

[vra δύο" λίθος ᾿Ακτίτας τ]εμεῖν «τρώματι ΧΗ [τῇ]ς μαλακῆς 
πέτρας ὁμ- 

[αλοῦς μῆκος τετράποδας], πλάτος δίποδας, π[άχ]ος τριῶν ἧμι- 

ποδίω- 


80 


8 Heinrich Lattermann, 


[v καὶ πελεκῆςαι ὀρθοὺς] πανταχεῖ * τέμνειν δ[ὲ κα]ὶ μείζους λίθου- 
40 [c ᾿Ακτίτας ἱκανὸς κατὰ] λόγον" καὶ παραδὄναι ἐπ’ ἀνα]θήκει 


ὑγιεῖς" 

[λίθος ἄγειν XH ᾿Ελευςενάδε τῆς μαλακῆς πέτρας [μ]ῆκος rer[pd- 
100]- 

[ας, πλάτος bímobac, πάχ]ος τριῶν ἡμιποδίων xai xa[6e]Aéc8afi 
ἐν τῶ]- 

[1 ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθραύςστ]ους " λίθος τεμεῖν ᾿Ακτίτας [πέτρας [τῆς 
μα]- 

[λακῆς ὁμαλοῦς μῆκος] δώδεκα ποδῶν, πλάτος τριῶν πο[δῶν 
καὶ fjum]- 


45 [οδίο, πάχος τριῶν ἡμι]ποδίων, ἀριθμὸςτετταράκοντατ[έτταρες τ]- 
[εμεἷν δὲ καὶ ἑτέρους] λίθους δύο μῆκος πεντεκαίδεκα π[οδῶν 
καὶ] 

(ἡμιποδίου, πλάτος τριῶν ποδῶν καὶ ἡμιποδίου, πάχος τριημι- 
ποδίους xai πε} 

[λεκῆςαι ὀρθοὺς παντ]αχεῖ, ἄπεργον ἔχοντας καὶ παραδόνίαι ἐπ’ 
àv]- 

[αθήκει ὑγιεῖς " λίθου]ς ἀγαγεῖν ἐξ ᾿Ακτῆς ' EXeucivábe 1[err]a- 
[páxo]- 

[vra τέτταρας μῆκος] δώδεκα ποδῶν, πλάτος τριῶν ποδῶν κ[αὶ] 
ἡ[μιπο]- 

50 [δίο, πάχος τριημιπο]δίους " ἀγαγεῖν δὲ καὶ ἑτέρους δύο μῆκοίς 
πεν}- 

{τεκαίδεκα ποδῶν κα]ὶ ἡμιποδίου, πλάτος τριῶν ποδῶν καὶ fju[t- 
ποδ]- 

Τίο, πάχος τριημιποδ]ους " καὶ καθελέςθαι ἐν τῶι ἱερῶι ὑγιεῖς [κα]- 

[i ἀθραύςτους " τοῦ π]ροςτώιου τοῦ '"EXeuciv ἀνακαθηράμενον 
cr[p]- 

[ωματίζειν τὸ πρός]θιον τοῦ «τρώματος xai τὰς ἐπικαμπὰς μέχρ[!] 

55 [τοῦ τοίχου, πλάτο]ς ποιοῦντα τῆς τάφρο δέκα πόδας " καὶ ér- 
qpoprica- 

ἴντα τὴν γῆν ἔξω το]ῦ ἱεροῦ τιθέναι τοὺς λίθους τῆς μαλακῆς 
πέτρ- 

[ας προςεπιτεμόϊντα οὗ ἂν εἰ πέτρα " ευντιθέναι τοὺς ἁρμοὺς 
(τερ- 


Griechische Bauinschriften. 9 


[ípouc ἁρμόττον]τας πανταχεῖ᾽ μῆκος τετράποδας, πλάτος δίποδα- 
[c, πάχος τριημιπ]οδίους - ὅπου δ᾽ ἂν δέηι καὶ peiZoc[i] λ[ί1θοις 
χρῆςθ- 

αι ἱκανοῖς " ἐπε]ργάζεςεθαι δὲ κατὰ τὸν ςτοῖχον ἕκαςτον διανεκῆ 
[παρὰ μῆκος καὶ] ἐξ ἀπαμοιβῶν émi δὲ τούτων τιθέναι τὴν 
εὐθυντη- 

[píav 'Axríro λί]θο, ἀπεργαςάμενον ἐπὶ τρεῖς παλαςτὰς τὸ ὑπερέ(χ)- 
ἴον, καὶ cuvri8]évat τοὺς ἁρμοὺς ἁρμόττοντας πανταχεῖ καὶ ἀθρα- 
[ὑετους᾽ λίθου]ς δὲ θήςει μῆκος δώδεκα ποδῶν, πλάτος τριῶν 
ποδῶν 

[καὶ ἡμιποδί)ου, πάχος τριημιποδίους * θήςει δὲ καὶ τοὺς γωνιαίο- 
[uc μῆκος πεν]τεκαίδεκα ποδῶν καὶ ἡμιποδίου δύο᾽ καὶ ἐπερ- 
γαςάμ- 

[evov ὀρθὰ κ]αὶ πρὸς τὴν περιτένειαν ἣν ἂν {αν δῶι ὁ ἀρχι- 
τέκτων δῆ- 

[cat καὶ μό)λυβδον περιχέαι, ἀριθμὸς τετταράκοντα rérrapec* λί- 
[θους τεμε]ῖν τῆς Ελευεινιακῆς πέτρας μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος τε- 
[τῥράποδα]ς, πάχος πεντεπαλάςτους καὶ ἐκπελεκῆςαι, ἄπεργον ἔχο- 
[vrac, ὀρθ]οὺς πανταχεῖ, ἀριθμὸς τετταράκοντα δύο᾽ λίθους ἀγαγε- 
[iv ἐκ τῆ]ς "EXeucivi λιθοτομίας εἰς τὸ ἱερὸν μῆκος ἕ[ξ] ποδῶν, 
πλάτ- 

[oc τετρ]άποδας, πάχος πεντεπαλάςτους καὶ καθελέεθαι ἐν τῶι Íe- 
[pun ὑγ]ιῖς ἀθραύετους, ἀριθμὸς τετταράκοντα δύο᾽ λίθους τεμε- 
[iv τῆ]ς ᾿Ελευεινιακῆς πέτρας μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος τριῶν 
ποδῶν 

[καὶ] ἡμιποδίου, πάχος n[é]vre παλαςτῶν καὶ ἐκπελεκῆςαι, ἄπεργον 
[ἔχο]ντας, ὀρθοὺς πανταχεῖ, ἀριθμὸς e[f]koc[1] τέτταρες " λίθους 
ἀγα- 

[γε]ῖν ἐκ τῆς ᾿Ελευςῖν[1] λιθοτομίας μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος 
τριῶν π- 

[ο]δῶν καὶ ἡμιποδίου, πάχος πεντεπαλάςτους καὶ καθελέεθαι ἐν τ- 
ὧι ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθραύετους, ἀριθμὸς efk[o]ci τέτταρες " cruAofá- 
τας ἐξεργάςαςθαι τετταράκοντα τέτταρας πέτρας τῆς '"EAeuctv- 
τακῆς πλάτος ἕξ ποδῶν, μῆκος τετράποδας, πάχος πεντεπαλάςτου- 
c* καὶ ἑτέρους ἐξεργάςαςθαι πλάτος ἕξ ποδῶν, μῆκος τριῶν 
ποδῶν 


10 


15 


10 Heinrich Lattermann, 


καὶ ἡμιποδίου, πάχος [π]εντ[εἰπαλάςτους εἴκος[1] δύο ᾿ xai éré- 
ρους T- 

ὠνιαίους ἕξποδας παν[τ]αχ[ε]ῖὶ 500: τούτους ἀπεργαςάμενον 
τιθέν- 

αι καὶ παραξεςάμενον ἐπὶ ἡμιπόδιον τὸ ὅλον ευντιθέναι τοὺς ó- 
ρμοὺς ἁρμόττοντας πανταχεῖ ἀθραύετους᾽ καὶ ἐϊπ]εργαςάμενος ó- 
ρθὰ καὶ λεῖα δώς[ει] τ[ὴν] d[x]pav* καὶ προςτυχίςα[ι εὐ]τ[ε]ν[ἢ] 


προελε[[π- 
ovra πινάκια κα[ὶ x]a[r]à μὲν κίονα γομφώςαι καὶ μόλυβδον 
περιχέ- 


αι μόλυβδον δὲ καὶ cíbnpov τοῖς λίθοις εἰς τὰ δεεμὰ f| πόλις παρέ- 
ξει καὶ τροχιλε[ία]ν ἐντελῆ vac. 


Die Buchstaben sind auf beiden Seiten des Steines ςτοιχηδόν 
geordnet, auf B jedoch enger gestellt als auf A. Von dem Pri- 
skript, das unten zu behandeln ist, abgesehen, z&hlt À von Z. 8-85 
im allgemeinen 47 Buchstaben in der Zeile; in Z. 60 führt die 
einzig mógliche Ergünzung auf 46 Zeichen!) und die Annahme 
der gleichen Zahl erlaubt in der vorhergehenden Zeile (59) eine 
passende Ergünzung?); auch Z. 71 kann nur soviele Zeichen ge- 
habt haben, wie aus der Stellung der von mir am Ende gelesenen 
Reste und der (schon vorher) von Herrn Caskey (briefl.) gegebenen 
Ergünzung hervorgeht; ebenso sind in der folgenden Zeile (72) 
die letzten Zeichen weiter gestellt, sodaí$ im ganzen 46 anzu- 
nehmen sind; schliefMich ist in Z. 86 der 7. Buchstabe auf den 
Raum des 7. und des 8. Buchstabens der vorhergehenden Zeile 
gesetzt, sodaf$ von hier an 46 Buchstaben durchgehen. Auf B 
stehen im allgemeinen 51 Zeichen in der Zeile; auf 52 führen 
die Ergünzungen von Z. 34-37?); ebensoviele Zeichen hat Z. 90, 
wo in λίθοις das Iota der Endung nachtr&glich eingeschoben ist. 

Eine Verschiedenheit von A und B ist auch im Charakter 
der Schrift wahrzunehmen : auf B ist sie weniger sorgfültig. Schrift- 
proben*) s. auf Tafel I. Hóhe der Buchstaben auf A und DB 


t) So schon Philios a. a. Ὁ. S. 206, Anm. 2; Kóhler unterláBt die 
Ergünzung. 

3) Gegeben von Herrn Caskey (briefl.). 

3) Zuerst ergünzte Caskey, a. a. O. S. 151 einwandfrei Z. 3& (bei 
ihm Z. 33), dann ich die folgenden. 

*) Die Schriftproben wurden so hergestellt, daB Ausschnitte aus 
den Rückseiten der Abklatsche (mit erhabener Spiegelschrift) photo- 


Griechische Bauinschriften. 11 


5-6 mm, O Q O 4-5 mm, £ bis 7 mm. Abstand der Buchstaben, 
von Mitte zu Mitte gemessen, auf A 1 cm (seitlich etwas geringer); 
auf B 9 mm (nicht so gleichmáfáig wie auf A). Zeilenabstand auf 
Α meist 4, 5 mm (30 Zeilen -- Spatien fast genau 30 cm !), auf B 
unregelmáfig (1-6 mm). 

Meine Wiedergabe richtet sich in der Orthographie 
streng nach dem Stein, der in der Darstellung von ou auf 
beiden Seiten sehr stark, weniger in der von εἰ schwankt. 
Doch ist die Willkür nicht so grof, dali bei der Ergünzung 
nach Bequemlicehkeit bald zu der einen, bald zu der andern 
Schreibung gegriffen werden dürfte. Das Erhaltene erlaubt 
immerhin, Strecken hindurch eine gewisse Konsequenz zu 
erkennen. So ist am Anfang von ἃ nach dem Prüskript, das 
in den Genitiven der Patronymika noch einfach O hat, die 
Absicht deutlich, die neue Orthographie anzuwenden, aber 
schon in Z. 16 führt die Ergünzung auf die Schreibung 
O, die der Stein Z. 25 noch selbst zeigt, und mit Z. 34 fállt 
der Steinmetz fast ganz in die alte Orthographie zurück; nur 
wenige Wóorter bleiben in der Regel davon verschont, so τοὺς 
ἁρμούς (Z. 71 u. 73 gegen Z. 58 u. 105), ποιοῦντα (Z. 59 ἃ. 
ilf.gegen Z. 41) und παραδοῦναι (Z. 34, 64, 83, 97 gegen 
Z. 48); 2. 71 ist unter dem Einflusse des unmittelbar voraus- 
gehenden Femininums ὀρθάς ausnahmsweise εὐγωνίους ge- 
schrieben. Bedeutend unberechenbarer ist das Verhalten des 
Steinmetzen von B in den ersten zwei Dritteln, wenigstens 
bei Würtern formelhafter Wendungen, wührend sonst ent- 
schieden ou überwiegt (doch éxócac Z. 23 und rágpo Z. 55; 
bemerkenswert ist auch, da grade παραδοῦναι hier nur 
zuerst zweimal [Z. 5 u. 18] mit ou vorkommt, sonst [dreimal, 
Z. 24, 40, 47] mit o); bezüglich des Einflusses des Femininums 
vergl. Z. 25 λευκὰς ἀςπίλους mit Z. 181. λευκὸς dcníAoc, ferner 
Z.29 Τ]εντεληικὰς λεοντοκεφάλους und Z. 15 f. παραιετίδας Aeovro- 
κεφάλους mit Z. 191, λεοντοκεφάλος, das hier von dem re- 
gierenden παραιϊετίδας durch drei Wóorter getrennt ist. Von 
B Z.62 an geht ou durch. — € — e«t findet sich in dem 


graphiert, und die Negative 'verkehrt' kopiert wurden. So erscheint 
die Schrift rechtsliufig und erhaben. 


12 Heinrich Lattermann, 


Erhaltenen nur viermal auf A: Z. 10£. ἀγαγέν, Z. 11 ὑπές, 
Z. 31 τεμέν, Z. 48 éptacuéva; nur in der Nachbarschaft dieser 
Worter dürfen wir daher mit e ergünzen, so Z. l4 ἀτατεν 
und Z. 15 bpnéc!) Dadurch steigt die Zahl dieser Fülle auf 6. 
Philios geht unmethodisch vor, wenn er seiner Ergánzungen 
wegen die Sehreibung noch háufiger annimmt. — m in 
πανταχῆι begegnet auf beiden Seiten, soweit sie erhalten sind, 
nur zu Anfang, auf À Z. 14 und 22 (danach ergünzt Z. 10), 
auf B Z. 13, im ganzen in 3 bezw. 4 Füllen; πανταχεῖ dagegen 
findet sich À Z. 59, 64, 74, 82£., 968, B Z. 24, 36, 58, 63, 11. 
11, 81 (in 5 -- 7 — 12 Füllen) und ist mit Rücksicht auf die 
Kontinuitit der Schreibung noch A Z.71 und 103 und B 
Ζ. 82 und 85 (in 2--2 — 4 Füllen) einzusetzen und eben 
wegen des starken Überwiegens von πανταχεῖ gegenüber 
πανταχῆι wahrscheinlich auch A Z. 29, 33, 42 £., 43f., 41 ἢ und 
B 2.18 (in 5--1— 6 Fállen); danach stellt sich das Ver- 
hültnis von πανταχῆι zu ravraxei in dieser Inschrift auf 4 : 32. 
Vielleicht deutet der Umstand, daB sich auf beiden Seiten 
erstere Schreibung nur zu Anfang findet, wo wir schon das 
Bestreben der Steinmetzen, OY zu schreiben, beobachtet 
haben, nicht so auf den Konservativismus der athenischen 
Ratskanzlei?) als vielmehr auf ihre Korrektheit; wenigstens 
ist es, da schon bedeutend früher nicht selten εἰ für n vor- 
kommt), nicht móglich, hier die eine oder andere Schreibung 
als die ültere oder jüngere anzusprechen. Zu bemerken ist 
noch, dal εἰ neben sonst durehgehendem Πεντεληικός B ?1 
in -exóc auftritt und für ἦι B 57 in εἰ, sowie stets in der 
altertümlich anmutenden Wendung ἐπ᾽ ἀναθήκει (hinter mapa- 
δοῦναι). 

1) Caskey ergünzt noch A 41 (bei ihm 40, a. a. O. S. 150) épra- 
«μένοις, doch ist vorher ποιῦντα zu lesen, nicht ποιοῦντα, wie er ver- 
sehentlich schreibt. 

*) Vgl. Br. Keil, Ath. Mitt. XX (1896) 428. 

8) Meisterhans-Schwyzer, Gramm. der att. Inschr.? 36 ff. Vgl. jetzt 
auch die athenische Inschrift Amer. Journ. of philol. XXVIII (1907) 
S. 426f., die der ersten Hülfte des 4. Jahrh. angehórt (für ou ist bis 
auf einen Fall stets O geschrieben) und m: stets durch ΕἸ darstellt 


(πανταχεῖ Z. 12, 16; ᾿Αγρυλεικός Z. bf., 8; TTevreAewóv Z. 20; ὑπογράψει 
[Konj.] Z. 5; λεπτεῖ Z. 13; 'EXevaviax]et, Μεγαρικεῖ Z. 25). 


Griechische Bauinschriften. 13 


Überschrift und Prüskript. Auf beiden Seiten stand 
die Überschrift Ocoí. Auf A ist davon O über dem ersten 
Buchstaben der folgenden Zeile erhalten!); Hóhe gleich der 
der übrigen Buchstaben; Abstand von der Oberkante des 
Steines 8 mm, von der folgenden Zeile 6,5 mm. Auf B ist 
Ol erhalten, O über dem 35. Buchstaben (M), | über dem 
45.(Q); Hóhe wie bei A; Abstand von der Oberkante des 
Steines 2,5 em, von der folgenden Z. 9 mm. — Die Zahl 
der im Prüskript (Z. 2-6; dann Vacat) genannten Ejpistaten 
gibt Sundwall (a. a. Ὁ.) richtig auf sieben an, doch macht er 
den Fehler wie Kóhler im Corpus, in dem zuletzt (Z. 6) 
aufgeführten Namen den Schreiber zu suchen. Dann muf 
er annehmen, daB mit ἸΤαιονίδης in Z. 3 schon der Name 
des 2. Epistaten schlieft; aber bei dieser Annahme würe der 
Raum in Z. 2 auf jeden Fall zu knapp. Ein Schreiber brauchte 
ja auch hier, am Kopfe eines bloBen Ausschreibens, gar 
nicht genannt zu sein; wichtiger war der Name des Archi- 
tekten: der wird denn auch in Z. 7, von dem Prüskript durch 
einen Zwischenraum getrennt, unmittelbar vor dem Aus- 
schreiben genannt. Ferner war in Z. 2 ein ἐμίεθωςαν3) nicht 
gut zu entbehren, wodurch der Platz noch knapper wird. 
Der Rest von Z. 2 war also durch einen einzigen Namen 
nebst Patronymikon ausgefüllt, und mit Melanopos in Z. 6 
wird der 7. Epistat genannt. Wie die Namen sich auf den 
Raum verteilen, ist in der Umschrift durch Zahlen kenntlich 
gemacht. Es fragt sich noch: wieviel Buchstaben zühlte das 
Prüskript in der Zeile? Bei Beantwortung dieser Frage ist 
zu berücksichtigen, daB in den erhaltenen Namensresten 
(einschlieflich 'EXeucivío) statt οὐ durchweg o geschrieben 
wird; wir dürfen also auch für den verloren gegangenen 
Teil des Prüskripts die Schreibung annehmen. Sundwall nun 
ergünzt unzweifelhaft mit Recht den Namensrest von Z. 4 
auf Niwóbnyu]|soc Tficruvíóo ᾿Αθμονεύς (nach IG. II? add. 682c 
6/7; auf II5 1054g Z. 30, wo Sundwall Nixó]bnpoc TTícruvoc 

1!) Spuren von E vielleicht über dem 10. Buchstaben; vgl. die 
Verteilung bei B. 


*) Am Ende der Zeile ist eine Lüngshasta erhalten, die einem 
E angehórt haben kónnte. 


14 Heinrich Lattermann, 


'A. ergünzt, hat schon Kóhler im Corpus verwiesen) Weniger 
sicher ist Sundwalls Ergünzung des 2. Namens auf Δημαίνετος 
[Τιμαειθέο ἐκ Κεραμέων; zwar genügt sie der von ihm nach- 
gewiesenen Phylenordnung, die offenbar auch bei Bestellung 
dieser Beamten beobachtet wurde, doch nótigt sie zu der 
Annahme, daB in den Práüskriptzeilen nur je 45 Buchstaben 
standen gegen spüter 47-46, und soweit der Stein erhalten 
ist, stehen die Buchstaben des Prüskripts genau so weit wie 
in den náchstfolgenden Zeilen. 

Das Ausschreiben zerfüllt in eine Reihe Posten über 
Steine, die für die Vorhalle des Telesterions zu Eleusis, das 
προςτῷον (B 53), gebraucht wurden. Fast alle Posten sind nach 
demselben Schema gegliedert in Vorschriften über 1) τεμεῖν- 
(ἐκ)πελεκῆςαι, 2) ἀγαγεῖν-καθελέεθαι, 3) (ἐξγεργάςαςθαι-ἄραι nebst 
mehr oder weniger ausführlichen Vorschriften über den Ver- 
satz, die Fugenbearbeitung, Befestigung und Abgleichung der 
Steine; diese 3 Teile nenne ich kurz "Unterposten'. Da aufer- 
dem innerhalb desselben Postens meist bei jedem dieser Unter 
posten Material, Zahl und Abmessungen der Steine, wohl 
auch ihr Name genannt werden, so ergibt sich bei Berück- 
sichtigung der croxn56v-Ordnung der Inschrift sehr oft zweifel- 
lose Richtigkeit der Ergünzungen!) Die Posten sind meist 
scharf voneinander getrennt, mitunter jedoch auch verschrünkt, 
und zwar, wie es scheint, nur, wenn die Steine derselben 
Schicht oder demselben Bauteil angehóren; Ecksteine sind 
meist dem Posten der Reihensteine untergeordnet. Über die 
ganze Anordnung werden systematische Tabellen die beste 
Übersicht geben (s. Tab. S. 16-19 und 23-25) 


Zur Anlage von Tabelle I. Zusütze. 


Ergünzungen, bezw. die Zeilen, in denen sie vor- 
kommen, sind nur, wenn sie nicht durch den Posten selbst 
belegt werden, in eckige Klammern eingeschlossen. 

Die Unterposten kommen nur in den Zeilenzahlen jeder 

!) Wie wenig konsequent noch Philios und Kóhler den Schema- 


tismus der Inschrift ausgebeutet hatten, zeigte Caskey (a. a. O.) durch 
seine Ergünzungen. 


Griechische Bauinschriften. 15 


Spalte zur Geltung. Dagegen sind die Posten, wenn sie Steine 
verschiedener Abmessungen in sich vereinigen, durch 
arabische Zahlen untergeteilt. 

Von Spalte 1 an fassen die geschweiften Klammern 
vertikal solche Zeilengruppen zusammen, in denen Benen- 
nung, Bestimmung, Material, Zahl oder MaB ausdrücklich 
auftreten; sonst sind diese derjenigen Zeilengruppe bei- 
geschrieben, in der sie zuerst oder überhaupt nur auftreten. 

Spalte 2. Auf die Unterposten verteilen sich die Namen 
der Steine oder Bauteile folgendermafBen : 


Unterposten 


| 
I — — |3(2X)9 


Posten Bemerkungen 


Ὁ Das zweite Mal bei der 
Zahl. 

" — — 3 (8X)*) | *) Voréprdcac6a: —ápat 
ὥςτε keicOat, vor καθ- 
apuócai usw. und bei 

H  [ihiterec| — 8 der Zahl. 
IV 1 -- 8 
1, hinter εἰς 
IV 2 m. Artikel 2 8 
(τωνιαῖοι) 

V 1, hint. elc — 3 (2X)*) | 3) Das zweite Mal bei der 
Zahl. 

VI 1,8| 1, hint. eic — 892 *)Dazu Platzbestimmung 
bei VI8, A Z.92. 

VI2 1, hint. eic — -- 

VII Kein Name; Platzbestimmung sub 
3, A 104. 
VIII 1, hint. eic — 8 
m. Art. 
IX 1, hint. eic 2 8 
m. Art. 
X 1, hint. elc 2 8 
ΧΙ 1, «τρώματι -- 8 
XII 1,2 — — 3, εὐθυν- 
Tnpía 
(XII 2, — — 3 
YU viaioi) 
XIII 1, 2 — — '" 8 
XIII 3 — — 3 


(τωνιαῖον) 


16 Heinrich Lattermann, 


A. 1. Systematische Über 


1 2 8 
Posten| Zeilen |NameQestimmunD ἢ Materia oma 


d. Steine od. Bauteile ! 


44 
- 1119 
- λίθος Αἰγιναῖος ( 
κανονῖδες ὁ μαλακὸς ὁμαλής 42 
(16, 231.) (24) 
(8, 16) 
Vgl. Z. 18 f. , 
[Eckstein ?] 
[2]4 
(15£.) 
τρίγλυφοι λίθος Αἰγιναῖος [2.4 
(24, 28, 80) 6 μαλακὸς (ὁμαλής) | (24, 3Of.), 
Yuviaiot (12, 25) einschl. 
[28] 2 Ecktrigl. 
| [28] 
μετόπια ΤΙεντεληικά 
(31, 39) (31, 36, 8391.) 
d γεῖα — Aupikd TievreAmqikd 1 
[45, 54] (55) (45, 50, 5b) 
| γωνιαῖα 2 
(δ, 58) (52, 58) 
πλινθίδες ΤΙεντεληιϊκαί 44 
(61f., 69, 76) (61, 66, 69) 65,68f.,76f.) 
2 
(77, 84) 
4 
émíxpava ἸΤεντεληιϊικά 
(77, 79, 89) | (77,80, 84, 86, 891) |. 3.1: 86) 
3 
(89) 


——— l—————— Üa:————— J| ————————————— 4——————————' 


VII 94-106 | ἐπὶ éxdr. τὸν ὀδόν ἸΤεντεληιϊικά 8 
(104) (94f.,98f., 1011) [98,101,102 


Griechische Bauinschriften. 


ht über die Posten. 


ὃ 6 
Abmessungen in Εὰβ Anathyrosis 
μῆκος | πλάτος πάχος 
ἐ 3 1 !/s 
(Bf., 17 *)) (9, 17) (9, 17f.) Vgl. Z. 20 
2 t!/s 
[18] 
ὕψος 3 
ὃ 
(191,25) (18, 28) 
ὕψος 
ὅ 4 3. 
1f,36f.,40) | (82, 87, 40) (8321., 371.) 
ΕΝ 
6 83 | s gr | 
i9f., 50f£.,56) |J (46, er "b6f. ) een. Pt ,01) παλαςτή 
ὕψος (59f.) 
6 1l 
(89 (53) (681) 
£t! 2 11. παλαςτή 
2,66f.,69f.) | (62, 67, 70) | (621.,67, 701) (711. 
ὕψος 
δι ! 81. | 
(7i f., 84f.) (78f., 85) (9, 860) 
ὕψος 
4 | 81. 2 
(80, 87) (80f., 87 f.) (81, 88) 
Zusammenfassend 
ὕψος 
δ᾽.« 81.» 9 
(901) (91) (92) 
17 2 1 
6.99, 102) | (95, 99f., 102) | (95f.,100,103) 


') [μῆϊκος παρ᾽ ὅλον τὸν τοῖχον To[.... 
XIII, 8. 


(τετράποδαο), κτά, 


11 


7 
Verbindung 
und Abgleichung. 


b. Y. μ. ἢ ἂν 6 ἀρχιτ. 
κελ. (22 f.) 
érepy. [23] 


b. Y. μ. (29f.) 
Kein érepr. 


μ. (44 
émipT. (44) 


ὃ. Y. μ. (60) 
ἐπεργ. ὀρθά (61) 


μ. (751) 
Kein ἐπεργ. 


ὃ. v. μ. (98f.) 


ἐπερΥ. ὀρθά (94) 


5.— p. (105f.) 
érepy. ὀρθά (106) 


18 Heinrich Lattermann, 


B. 
1 2 8 1] 4 
Posten Name (Bestimmung) Zahl 
d. Steine od. Bauteile überlief. bericht 
VIII 1-15 véica Ἰωνικά 
(1, 9) (9) 
IX 15-91 |) παραιετίδες Aeov- 
28-38 τοκέφαλοι (12,719.99) 
(15f., 19f., 28f.) Στὸ 
Χ 291-98 ἢ κεραμίδες Tapate- 
33.87 |W21f, 25f., τίδες | Tl 36 09) 
33) [22] dtd 
XI (| 37-39 «τρῶμα 
| 41-43 (87, 64) 
58-59 
εῇ 89-40 λίθος ᾿Ακτίτης, f μα- 
59-60 λακὴ πέτρα ὁμαλής 
i0 (87, 40, 41, 56 f.) 
56-58 
60-61 
XII 43-45 mmm 
1 48-50 
| 64-65 
(66-685 
ἡ ΡΝ λίθος ᾿Ακτίτης, fj μα- 9 
65-66 YU viaiot ut 3/773 ἧς || (86,50,66) 
"---- ι- mum (65 f.) go 
47-48 
δ2-88 
61-64 εὐθυντηρία 
66-68 (61f.) 
XIII | 68-74 42 | 
1 (71, 74) 33 
| 80-88 ςτυλοβάται 4“ 
(80 ἢ) ἡ ᾿Ἐλευεςινιακὴ πέτρα (81) 
| 74-80 (69, 72, 75, 77 f., 811.) 24 
l 83-84 22 
(84) 
8 84-85 τωνιαῖοι [(ἡ "EXevciviaie πέτρα) 2 
(841.) (B5) 


Griechische Bauinschriften. 19 


————Mian——H —Á—ÁÀ——À—À—ÁÉ€—ÁÁ—— nn ÁÁ— n PÜ——— 
5 0 7 


Abmessungen in FuB Anathyrosis Verbindung 
μῆκος | mro | πάχος. | πλάτος — | πάχος und Abgleichung. 
6 4 1*4 παλαςτή b. v. μ. (13f.)) 
. 7, 10f.) (1f., 7, 11) (2, 7f. dif) [18] ἐπέρτ. ὀρθά (14) 
. (82f. 
6, 20, 29) | (16, 2), 99) δ T ben 
29 . . " 
 961., 381) (291., . 34) δύο ΝΣ Kee iadung, ΒΟΟΣ 
Kein ἐπεργ. 
4 2 1 
3.411£., 58) |( (38, 42, 58£.) |( (88:1., 42, 59) 
μείζονες λίθοι 
(39f., 59) 
j—————— P —————————————————————221,,,cEXKeLPUf 
usammenfassend Keine Vorschrift über 
Verbindung. 


Ausführl. Vorschr. 
üb. ἐπεργ. (60f.) 


"TE 


1 
4, 49, 64) | t. 90,64) |. G5, οὐ; 65) 


1 81. ἢ 11: 1) 
d t. 66) | (51 £j | (52) 


usammenfassend 
5.— p. (67 f.) 
ἐπεργαςάμενον ὀρθὰ 
καὶ πρὸς τὴν περι- 
τένειαν κτἀ. (66f.) 


"mi 2 (eot 281 14 
(52, 4 , .᾽ « 
adr. 82) | ames (70, 78, 82) 


(25, 78, | (Bt, f. | (76, p 8) 


τλάτ. 83) μῆκ. 8831.) 
6 6 41.) 
(85) (86) 
usammenfassend ἡμιπόδιον — τ΄ μ. (891) 
(86) ἐπεργαςάμενον ὀρθὰ 
καὶ λεῖα (87 f.) 


ἡ Hinter Z. 46 ist durch Versehen des Steinmetzen über eine Zeile ausgefallen, 
en den Text. 2^ 


20 Heinrich Lattermann, 


In Spalte 3 habe ich diejenige Form der Bezeich- 
nung gewühlt, die meist nur beim 3. Unterposten — (é£)ep- 
γάςαςθαι usw. — auftritt. — Zum 1. Unterposten — λίθους 
τεμεῖν usw. — setzt die Inschrift ἐξ mit dem Namen des 
Herkunftsortes und dahinter den Genitiv der Steinart nur 
in Posten I und II (A 8 und 12: ἐξ Αἰγίνης τῆς μαλακῆς 
πέτρας ὁμαλοῦς; vgl auch B 561), den Genitiv des Stein- 
namens nur in Posten XIII 1/2 (B 69 und 75: τῆς 'EXev- 
civiaxfjc πέτρας), sonst. das Adjektivum des Herkunttsortes 
(Πεντεληικούς z. B. III, A 31; 'Axiírac XI 1/2, B 37 und 40, 
XII 1, B 43), zu welchem in Posten XI und XII noch der 
Genitiv der Steinart tritt (B 37, 43 f£. 'Axrírac τῆς μαλακῆς 
πέτρας ὁμαλοῦς, bezw. πέτρας τ. μ. 6; vgl. oben zu Posten I/II). 
— Im 2. Unterposten — λίθους ἀγαγεῖν — steht, wenn es 
sich um Steine pentelischen Marmors handelt, überall TTev- 
τελῆθεν 'EAeucivábe; sonst: 

a) bei Steinen aus der Akte kurz 

"EAeuciváte : XI, B 41; 

ἐξ ᾿Ακτῆς "EXeuciváóe : XII 1, B 48; 

b) bei eleusinischen Steinen 

ἐκ τῆς Ἐλευάνι λιθοτομίας mit eic τὸ ἱερόν: XIII 1, B 72; 

ohne εἰς τ. i. XIII 2, B 78. 
In Posten I und II gehen die Unterposten 1 und 2 in ein- 
ander über: der Anfang λίθους --- ἐξ Αἰγίνης (τῆς μαλακῆς 
πέτρας) làáBt sich auch noch auf ἀγαγεῖν Ἐλευεϊνάδε (A 108; 
14f. steht dahinter noch εἰς τὸ ἱερόν) ὑγιεῖς (kai) ἀθραύετους 
beziehen. Abgesehen von diesen beiden Posten enthalten 
alle übrigen im 2. Unterposten noch die Bestimmung καθε- 
λέεθαι ἐν τῶι ἱερῶι ὑγιεῖς (kai) ἀθραύετους. — Im 3. Unter- 
posten — ἐξεργάςαςθαι usw. — steht das Adjektivum des 
Herkunftsortes nur bei pentelischen Steinen; abgesehen von 
Posten XI, für dessen Steine das Ausarbeiten gar nicht, und 
von Posten XII, wo es nur beilüufig (Z. 62 £) vorgeschrieben 
wird, stehen also wieder für sich Posten I und II (A 16 
und 25: λίθου Αἰγιναίου τοῦ μαλακοῦ) und Posten XIII (B 811: 
πέτρας τῆς Ἐλευςινιακῆς wie beim 1. Unterposten). 

Spalte 4. Der Zahl der Steine ist, wenn sie am Ende 


Griechische Bauinschriften. 2] 


der Unterposten steht, überall auBer XIII 2, B 84 und δύο 
XIII 3, B 86 ἀριθμός vorgesetzt; im 1. Unterposten: A III 
35, IV 49, V 65, VII 98; B VIII 5f, X 25, XII 45, XIII 11, 
71; im 2. Unterposten: A III 38£, IV 52, V 68, VII 101; 
B VHI 9, X 28, XIII 74, 80; in den vereinigten Unterposten 
1/2: AI 11 und 15; im 3. Unterposten: A I 24, II 30, V 76; 
B VIII 14, X 36, XII 68. Zeichen sind nur für die Zahl 
der gewóhnlichen Fundamentsteine angewendet worden: XI 1, 
B 37 (offenbar XH; danach zu ergünzen B 41). 

In Spalte 5 habe ich ὕψος auch dann dem Mab vor- 
gesetzt, wenn es nur einmal im Posten gebraucht ist; die 
Zeilen, wo es vorkommt oder einzusetzen ist (nur auf À), 
habe ich unterstrichen. Nur im 3. Unterposten steht es: 
II (25); im 1. und 2.: IV 1/2 (46; 51, 53); im 1. und 3.: 
III (31; 40), VI 1/2 (79; 81, 92). In Posten II und III tritt 
es für μῆκος, sonst für πάχος ein. — Die Dimension steht 
dem MaB regelmüBig nach, aufler ἃ 17 f. — Die Mafe selbst 
haben teils substantivische, teils adjektivische Form, erstere 
natürlich immer dann, wenn sie aus πόδες oder παλαεταί JF 
Bruchteilen bestehen, es sei denn, daB sie als Vielfache von 
1|s Fu8 gebildet werden (7 τῶν ἡμιποδίων gegen 8 τριημι- 
ποδίους ")). Im übrigen werden für einfache kleine Mafe 
durchaus die kürzeren adjektivischen Formen bevorzugt; so 
kommt niemals das einfache ποδοῖν δυοῖν vor, sondern nur 
δίποδας (11 mal), neben 4 τεττάρων ποδῶν stehen 8 τετράποδας, 
j& selbst ein ἕξποδας (B 85) findet sich neben überwiegendem 
ἘΣ ποδῶν. Dagegen ist τρίποδας wohlweislich vermieden 
(10 τριῶν ποδῶν). Von παλαςτή finden sich: ein τριπαλάςτους 
(III, A 37 f£) neben einem τριῶν παλαςτῶν (III, A 82) und 
6 πεντεπαλάςτους neben 4 πέντε παλαςτῶν. — Bei Addierung 
fehlt manchmal καί: ποδοῖν δυοῖν τριῶν παλαςτῶν (B 33f), 
πέντε ποδῶν παλαςτῆς (À 78; dasselbe zweimal mit καί: 
Α 84£, 90 f£), πέντε raAacrüv.bvoiv δακτύλοιν (B 3, 7£.; ein- 
mal mit xaí: B 11f) — Innerhalb eines Postens (X) wird 
dasselbe MaB zweimal durch Subtrahierung (τριῶν ποδῶν 


1) AuBerdem hat Herr Caskey (briefl.) A 13 πενθημιποδίους er- 
günzt. 


22 Heinrich Lattermann, 


παλαςτῆς δεόντων, B 22, 26£) und einmal durch Addierung 
gebildet (ποδοῖν δυοῖν τριῶν παλαςτῶν, 33f.). 

In Spalte 6 habe ich das MaB8 des glatten Saumstreifens 
der Stofüfugen, der sog. Anathyrosis, verzeichnet, das der 
Stein hier und da in den 3. Unterposten vorschreibt. 

Desgleichen habe ich die Bestimmungen der 7. Spalte 
über Verbindung und Abgleichung den 3. Unterposten 
entnommen; ὃ. Y. μ. — δῆςαι xai γομφῶςαι xai μόλυβδον περι- 
χέαι (wo eines dieser Wórter fehlt, habe ich einen Strich ein- 
gesetzt); ἐπερΥ. Ξξξε ἐπεργάςαςθαι. 

Die übrigen Bestimmungen der Unterposten 1 und 3, 
die gleichfalls je nach ihren Posten mehr oder minder vari- 
ieren, stelle ich wieder in einer Tabelle (s. nebenstehende 
und folgende Seiten) zusammen. 


Zusütze zu Tabelle II. 


Unterposten 1. — Statt τεμεῖν zeigt der Stein einmal 
(in einem Zusatz) τέμνειν 1): Posten XI 2, B 39f. (τέμνειν δὲ 
καὶ μείζους λίθους "Akrírac ἱκανὸς xarà λόγον). —- Das ein- 
fache πελεκῆςαι steht 6 mal (VI, VII, IX, X, XI, XII), ἐκ- 
πελεκῆςαι 8 mal. Als Ergebnis dieser Arbeit fordert die In- 
schrift mindestens, daB die Steine ὀρθοὶ πανταχῆι (nur Posten 
VIII ist, offenbar versehentlich, die Vorschrift weggeblieben), 
Posten V und VII aber, wo die Vorschrift πρὸς τὸν ἀναγραφέα 
krà. fehlt, daB sie ὀρθοὶ καὶ εὐγώνιοι πανταχῆι 3) sein sollen; 
ferner, abgesehen von Posten XII, daB sie ein ἄπεργον be- 
halten sollen 8). Daf eben diese Arbeit πρὸς τὸν ἀναγραφέα 
ὃν ἂν bun ὁ ἀρχιτέκτων zu erfolgen habe, sagt die Inschriit 
Posten III, IV, VI, VIII, IX, X. — Die Bestimmung παρα- 
δοῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑγιεῖς λευκοὺς ἀςπίλους ist in den Posten 
I, II, XIII ganz weggefallen, XI und XII auf παραδ. ἐπ᾽ ἀναθ. 
ὑγιεῖς beschrünkt. 

Unterposten 3. — 8) (é£)eprácac0a. Das einfache ép- 
γάςαςθαι steht 6 mal, ἐξεργάςαςθαι gleichfalls 6 mal (V, VII, 

1) Ebenso ist statt ἀγαγεῖν (s. oben zu Tab.I Sp. 3) zweimal 
ἄγειν zu ergünzen, B 19 und 41. 


3) Beachte die Stellung in Posten V. 
3) Beachte die Stellung in Posten VII. 


Griechische Bauinschriften. 


28 


II. Systematische Übersicht über die Unterposten 


] und 3. 
Name 
Posten der δοίης 
Bauteile (é£)eprdcac8ai 
I λίθους τεμεῖν ἐργάςαςθαι 
ἐκπελεκῆςαι (ev ἑκ[άςτην 
ὀρθοὺς παντα- | ποιοῦντα) 
χῆι [ἐπὶ τῆι γωνίαι 
ἄπεργον ἔχον- [ ὁμ)]οίως, ἔχου- 
τας cav ἐξ ἡλωτο. 
NN... 
ll Ιτρίγλυφοι ] ἑτέρους ἐργ. 
A. τ. τὴν αὐτὴν ἐργα- 
ἐκπ. εἰαν ποιοῦντα 
ὀρθοὺς π. ταῖς ἐν τῶι ἴε- 
ἄπ. ἔχ. ρῶι εἰργαςμέ- 
(vgl.vor.Posten)| ναῖς 
IIl |μετόπια λ. t. ἐργ. 
ἐκπ. τὴν αὐτὴν ἐργα- 
ὀρθοὺς π. clav ποιοῦντα 
ἄπ. ἔχ. τοῖς ἐν τῶι ἰε- 
πρὸς τὸν dva-| ρῶι εἰργαςμέ- 
γραφέα ὃν ἄν! voic 
δῶι ὁ ἀρχι- 
τέκτων. 
παραδοῦναι ἐπ᾽ 
ἀναθήκει ὑγιεῖς 
λευκοὺς ἀςπί- 
λους 
IV [vreica Δυ-}λ. τ. ἐργ. 
ρικά ἐκπ. πρὸς τὸν ἀνα- 
(einschl. ἄπ. ἔχ. τραφέα ὃν ἂν 
Ywviaia) ὀρθοὺς rr. δῶι ὁ ἀρχιτέ- 
πρὸς T. ἀναγρ.] xtuv 
κτά. 
παραδ. κτά. 


ἄραι (-θεῖναι N 


u. dgl.) 


ἄραντα 
ευντιθέναι τοὺς 
ἁρμοὺς ἀθραύ- 
«τους καὶ ἀρ- 
μόττονταςπαν- 


ταχῆι 


ἄραι, ὥςτε ἐν 


ταῖς ἰδίαις χιυ- 
patc κε]ῖεθαι 
καθαρμόςαι ἄρ- 
μόττοντας καὶ 
εὐτενεῖς παντα- 


x^ 


ἄραι 
καθαρμ. ἄρμ. κ. 
εὖτ. tt 


ἄραι καὶ τὰ ἐργα- 
cuéva καὶ 
καθαρμ. εὖτ. π. 


ἄραντα 

ευντιθέναι τοὺς 
ἁρμοὺς ἁρμότ- 
τοντας παντα- 
χῆιἀθραύςτους 

πλάτος ποιοῦντα 
τῶν ἁρμῶν — 
(s. Tab. I Sp. 6) 


24 


Heinrich Lattermann, 


Name 
der Steine 


Posten oder 


Bauteile 


καὶ εὐγωνίους 
πανταχῆι 
παραδ. κτά. 


À. τ. -ἰ ἑτέρους 
λ. τ. 

πελεκῆςαι 

ἄπ. ἔχ. 

πρὸς T. ἀναγρ. 


ὀρθοὺς π. 
παραδ. κτὰά. 


À. T. 
T€. 
ὀρθοὺς καὶ εὐ- 
γωνίους παν- 
ταχῆι 
παραδ. «rà. 
ἄπ. ἐχ. 


λ. τ. 
ἐκπ. 
ἄπ. ἐχ. 
πρὸς τ. ἀναγρ. 
xrà.(s.Posten 


IX 


παραιετί- 
δες λεον- 
τοκέφα- 
λοι 


xtd. 
ὀρθοὺς παντα- 


χῆι 
παραδ. κτά. 


(ἐξγεργάςαεθαι 


ἐξεργάςεαςθαι 
ὀρθὰς καὶ εὐ- 


Yu viouc ttav- 


ταχῆι 


ἐργ. 
πρὸς τ. ἀναγρ. 
κτὰ. (s. Posten 


é£epv. 
ὀρθοὺς xai εὖ- 


γωνίους παν- 


ταχῆι 


καὶ ἐκ ξέςαιλείους 


ἐργ. 
πρὸς T. ἀναγρ. 
κτά. (s. Posten 


IV) 


é£epv. 
πρὸς T. ἀναγρ. 
κτά. 


κεφαλὰς ξέςαι] 


ἄραι (-θεῖναι 
u. dgl) 


ἄραι 

καὶ ofxob[oufica]t 
[αὐτὸν  ab]tun 
παραεςτάδας 
τρεῖς 

ςυντιθέντα τοὺς 
ἁρμοὺς ἀθραύ- 
crouc xrà. (vgl. 
Posten I) 

ἄραι ἐπὶ — 

καθαρμ. ἁρμότ- 
τοντα καὶ εὐ- 
τενῆ 


ἄραι 

καὶ θεῖναι ἐπὶ — 

ευντιθέντα τοὺς 
ἁρμοὺς ἁρμόττ. 
ἀθραύεςτους 


ἄραντα 

ευντιθέναι τ. ἀρ- 
μοὺς ἁρμ. ἀθρ. 
καὶ εὐτενεῖς ἐπὶ 
— (s.Tab.ISp.6) 
πανταχῆι 


ápai 
καὶ θεῖναι 
καὶ καθαρμόζαι 


πρὸς τ. ἀναγρ. | xal τὰς Ae[ovro- | ἀθραύςτους e 


ψωνίους παντα- 
χεῖ] 


Griechische Bauinschriften. 25 


Name 3 
der Steine 
Posten oder 1 ἄραι (θεῖ 
αι (-θεῖναι 
Bauteile (ἐξγεργάςαςθαι Ὁ. dgl.) 
Χ λ. τ. ἐξεργ. ἄραι 
πελ. πρὸς τὸν ἀναγρ. | καὶ θεῖναι 
ἄπ. ἐχούεας xrá. xai καθαρμ. ἀθρ. 
πρὸς τ. ἀναγρ. ἐπὶ --- (s. Τὰ }.1 
κτὰ. Sp. 6) καὶ εὐτε- 
ὀρθὰς π. γεῖς πανταχῆι 
παραδ. κτά. ὑγιεῖς 
λευκὰς ἀςπίλου 
λ. τ. τιθέναι (B 56) 


τέμνειν καὶ μεί- ευντιθέναι τοὺς 
ἁρμοὺς ετερί- 
φους ἁρμόττον- 


τας T. (B. 57) 


(τιθέναι) ἀπερ- τιθέναι (B 61) 
γαςάμενον ἐπὶ καὶ ευντιθέναι 
τρεῖς παλαςκτὰς] τοὺς ἁρμοὺς 
τὸ ὑπερέχον ἁρμόττ. T. καὶ 


ὀρθοὺς π. (Β 62) ἀθρ. (B 63) 
ἄπ. ἔχ. θήςει καὶ τοὺς 
παραδ. κτὰ. (s. γωνιαίους(Β 65) 
Posten XI) 
XIII 1/2] ετυλοβάται λ. τ. ἐξεργ. τιθέναι 
ἐκπ. ἑτέρους ἐξερΥ. || καὶ παραξεςάμε- 
ἄπ. ἔχ. 2X vov ἐπὶ — (s. 
ὀρθοὺς π. Tab.I Sp. 6) τὸ 
8 ὅλον 
ἑτέρους τωνιαίους ευντιθέναι τοὺς 
ἀπεργαςάμενον (τι- ἁρμ. ἁρμόττ. 
θέναι) s. Ζ. 87 ff. π. à0p. 


IX, X, XIII 1 und 2). — Die Bestimmung τὴν αὐτὴν ép- 
Yvacíav κτά. findet sich nur bei den Posten II und III. — 
Bezüglich ὀρθοὶ (-ai) καὶ εὐγώνιοι πανταχῆι gilt das zu 
Unterposten 1 darüber Gesagte. — Πρὸς τὸν ἀναγραφέα xrá. 
wird die Arbeit gefordert Posten IV, VI, VII, IX, X (vgl. zu 
Unterp. 1). 


26 Heinrich Lattermann, 


— b) ἄραι κτά. "Apa: (ἄραντα) wird Posten XI, XII, XIII 
durch τιθέναι ersetzt; ἄραι xai θεῖναι steht Posten VII, IX, 
X. — Für die Aneinanderfügung gehen zwei Formeln 
nebeneinander her, die eine syntaktisch auf áppoí bezüglich: 
cuvriGévat τοὺς ἁρμοὺς ἀθραύετους (καὶ) ápuórrovrac (πανταχῆ!) 
(vgl. I, IV, V, VII, VIIT, XI, XII, ΧΙΠΠ; die andere auf den 
Steinnamen bezüglich: καθαρμόςαι ἁρμόττοντας (-τα) καὶ εὐ- 
τενεῖς (-νῆ) (πανταχῆ!) (vgl. II, III [2 mal], VI; IX, X). 


Erkláürung. 


I. — Die Posten (s. Tabelle I). 

A. Posten I/IL. In der Erkenntnis, daB die Posten I und II 
untereinander verscehrünkt sind, haben sich Herr Caskey 
(briefl. und ich gegenseitig gefórdert, bis ersterer die Losung 
fand. Ich hatte zunüchst nach dem Schema der Inschrift selbst 
Z. 15 ergünzt und war so zugleich zu einer Zahl — 24 — 
gelangt, die, wie Caskey sah, gut auf die Triglyphen des 
προςτῷον pat Denn da dieses 14 Sáulen (12 in der Front, 
1 an jeder Scehmalseite)!) zühlte, so waren mindestens 1i 
Ἢ 18 — 27 und kaum mehr als 31 Triglyphen nótig; nun 
endet aber die Zeilengruppe 28-31, die mit τὰς τριγλύφους 
beginnt, auf τέτταρες, also kamen aufer dieser Zahl selbst 
nur noch 14 und 24 in Betracht. Sodann hatte Caskey auf 
Grund des Femininums in der Wendung Z. 26f.: τὴν αὐτὴν 
ἐργαςίαν ποιοῦντα ταῖς ἐν τῶι ἱερῶι eipyacuévaic (von ihm 
ergünzt a. ἃ. O. S. 149 Ζ. 26) die Vermutung geüuDert (eben- 
da S.152), daB der Posten der Triglyphen schon vor Ζ. 98 
einsetze. Als ich nun Z. 24 τριγλύφους ergünzte, konnte 
Caskey den verbleibenden Raum mit der Zahl elkoci τέτταρας 
füllen; dieselbe Zahl ermóglichte ihm die Ergünzung von Z. 30. 
Weiter führte uns dann Z. 25. Hier hatte Kóhler AIGOAOT 
gelesen: da an M6oAóy[nua nicht zu denken war, ergünzte 
ich λίθο ἀθ[ραύετο ὕψος πέντε ποδῶν. Aber ἀθραύςτο konnte 
nicht befriedigen, das Schema der Inschrift forderte das Ad- 
jektivum des Herkunftsortes. Caskey fand denn auch auf 


Ὁ Rubensohn, Die Mysterienheiligtümer in Eleusis und Samo- 
thrake (Berlin 1892), Tafel I und S. 96. 


Griechische Bauinschriften. 21 


dem Stein Reste von Αἰγιναίο [τὸ uaAaxó]. die ich bestütigen 
konnte. Der üginetische Stein aber wird gleich zu Anfang des 
Ausschreibens gefordert; also ist er, wie ich fand, auch Z. 16 
einzusetzen. Schlie&lich konnte Caskey (briefl) die 3. Dimen- 
sion der Triglyphen, πάχος, in Z. 13. durch Einsetzung von 
πενθημιποδίους herstellen. 

Die Verschrünkung der beiden Posten wies auch den 
richtigen Weg zur Erklürung der xavovibec. Caskey ver- 
mutete in ihnen (briefl) mit allen Vorbehalt die inneren 
Profilsteine des Triglyphons, auf die unmittelbar die Decken- 
balken zu liegen kamen. Vergleichen wir in der Tabelle die 
Posten VI, IX/X, XI, XII, XIII, so wird uns diese Vermutung 
zur Gewibheit werden. Wie überall dort, müssen auch hier 
die Steine der verschrünkten Posten derselben Schicht oder 
demselben Bauteil angehóren und als κανονῖδες natürlich auf 
allen vier Seiten der Halle wie ein Rahmenwerk herum- 
laufen!) — Zum Sprachlichen s. Inschrift III S. 78. — 
Figur I auf Tafel II wird die Deutung veranschaulichen. 
Natürlich konnte der niedrige Profilstein nicht unmittelbar 
auf dem Epistyl aufliegen. Zwischen ihm und den Triglyphen 
war jedenfalls ein Hohlraum. Die Ausladung mag !/s Fuf) 
betragen haben. 

In Z. 19 scheint — trotz oder grade wegen ópoiíuc — 
eine Sonderbestimmung, im Gegensatz zu der allgemeinen 
Bestimmung Z. 18: ἴτην ἑκ[άςτην ποιοῦντα, getroffen zu 
werden; für eine solche kommen wohl nur die Ecksteine 
in Betracht, daher meine Ergünzung Z. 181. In ἐξ ἡλωτὸ (?), 
Z.19, verbirgt sich vielleicht eine Bestimmung über den 
Fugenschnitt der Ecksteine. — Die Lànge des Triglyphons 
an der Frontseite wird unten (folg. S.) auf 168 Fuf) berechnet 
werden; veranschlagen wir auf Grund der Stylobatplatten 


Ὁ Dazu paBt auch gut die Wendung ἃ Z. 17: παρ᾽ ὅλον τὸν 
τοῖχον, die vielleicht sogar von allen 4 Seiten verstanden werden 
kann. Hinter ihr ist wahrscheinlich τὸ [αὐτό oder τὸ [lcov zu lesen. 
Terpdmobac konnte vielleicht wegbleiben. — Die oben gegebene Er- 
klárung der xavovibec láBt die von Caskey (a.a. 0. S. 153) vorge- 
schlagene Ansetzung der ἐπίκρανα nicht zu, gegen die unten zu Posten 
VI zwingende Gründe vorzubringen sein werden. 


28 Heinrich Lattermann, 


(s. unten S. 3711) die Dicke auf 6 Fub, so erhalten wir eine 
lichte Breite der Halle von 168 — (2 X( 6) — 156 FuB. Die 
summierte Lünge von 44 xavovibec zu 4 FuB — 176 Fub 
— geht um 20 Fuf über dieses MaB hinaus, auf jede Schmal- 
seite (lichte Lànge etwa 30 Fuf) entfallen also 10 Fuf. Es 
ist anzunehmen, daB für die übrigen xavovibec die Wandsteine 
des Telesterions selbst zugerichtet wurden. Die Stückzahl 
42, die beim (3.) Unterposten — ἐργάςαςθαι — steht, habe 
ich nicht in 44 zu berichtigen gewagt; die 2 fehlenden Steine 
konnten nebst anderen von einem anderen Unternehmer zu- 
gerichtet werden, vielleicht als παραδείγματα, der eine für 
die gewóhnlichen, der andere für die Ecksteine. 

Posten IIIIIL Von dem Schema des Triglyphons, be- 
stehend aus Triglyphen und Metopen, hat Caskey (a.a. 0. 
Tafel IV 1/2) Ansicht und Grundri$ gegeben!) (vgl. den Schnitt 
Tf.II Fig. ἢ. Nur in diesen beiden Posten bezieht sich die 
Inschrift ausdrücklich auf bereits fertige gleichartige Steine 
(Z. 26f, 40£.; vgl Caskey S. 152f), es ist also nicht ver- 
wunderlich, wenn sie statt der nótigen 31 Triglyphen nur 
24 fordert und ebenso nur 15 Metopen (die Hilfte) Die 
Làünge des ganzen Triglyphons in der Front belüuft sich auf 
168 Fufü: die normale Axenweite der Süulen ergibt sich 
durch Summierung von !/s Trigl. - 1 Met. - 1 Trigl. - 1 Met. 
Ἔ !/s Trigl. (11/s -- 41/2 -- 8 -F 41/2 - 11/3) — 15 FuB (Caskey, 
S. 154). Dieses MaB ist mit der Zahl der normalen Inter- 
kolumnien zu multiplizieren: 15 x 9 — 135 FuB. Dazu kommen 
die Ecken. Jede setzt sich, unter der Voraussetzung, dab 
Triglyphen und Metopen je unter sich gleich sind, zusammen 
aus: !/s Trigl. - 1 Met. - 1 Trigl. - 1 Met. - 1 Trigl (1!^ 
4F 4i/s 4-3 41,4. -- 3) — 16!/; FuB. Die Summe von 
185 --(2x 16!/1) ist gleich 168 ΕΒ. Sicher scheint, da 
zu den Triglyphen unserer Inschrift auch die Ecksteine ge- 
hóren: meine Ergünzung von Ζ. 28 wird durch die Lesung 


ἢ Nachzutragen ist nur das von Caskey (briefl.) Z. 13 eingesetzte 
DickenmaB von 2:/ Fu8, dem auch die gefundenen Triglyphen des 
rómischen Erneuerungsbaus (Caskey, a. a. O. S. 154f.) ungeführ ent- 
sprechen. 


Griechische Bauinschriften. 20 


τὰς τριγλύφους xai το .... (o Ist sicher) sehr nahe gelegt und 
fült den Raum; vgl. A 57£.: το]ϊύτων δύο γωνιαῖα. Freilich 
haben die Ecksteine anderen, nümlich quadratischen Grundrif, 
aber die Angabe des πάχος ist in dem ganzen Unterposten 
unterblieben, offenbar eben mit Rücksicht auf die Ecksteine. 
DaB für die Triglyphen, die mit den Metopen wechselten, 
eine eigentümliche Versatzvorschrift gegeben wurde, ist natür- 
lich und wird Z. 28 dureh den Rest von xe[icóm und die 
ausdrückliche Wiederaufnahme des Namens τὰς τριγλύφους 
deutlich. Das δῆςαι, d. ἢ. die horizontale Klammerverbindung 
der Triglyphen, erfolgte wohl nur zur Seite mit Hintersteinen 
der Metopen (vgl. die Konstruktion beim Parthenon, Durm, 
Baukunst d. Gr? S. 118, Fig. 90). Das ἐπεργάςαςθαι, d. ἢ. das 
horizontale Abgleichen der Schicht, konnte erst nach Einfügung 
der Metopen praktischen Wert haben, steht also erst unter 
deren Posten. Auffüllig ist, daB für die dünnen Metopen- 
platten, die überdies in die Triglyphen eingefalzt werden, 
das Verdübeln mit den Geisonsteinen vorgeschrieben wird. 
— Bemerkenswert ist schlieflich auch, daB für die Triglyphen 
der Poros von Aigina verwendet wird, wührend die zur 
Aufnahme von Reliefs bestimmten Metopenplatten aus pen- 
telischem Marmor bestehen sollen. Der Anstof schwindet, 
wenn berücksichtigt wird, da& die Bemalung die Steinnatur 
vollstándig verdeckt. Eine Parallele bietet übrigens, worauf 
mich Herr Caskey aufmerksam machte, das choregische Denk- 
mal des Nikias (Dórpfeld, Athen. Mitt. X [1885] 219 ff.). 
Posten IV. Den Namen dieser Steine hatte schon Philios 
gefunden, der von Aupiká (Z. 55) nur Q. gelesen hatte. Caskey 
lieferte die treffliche Rekonstruktion a. a. O. Tafel IV Fig. 1 
und 3. Ich selbst stellte in Z. 52 die Wendung her, die die 
Ecksteine einführt. Letztere werden Z. 57 f. ausdrücklich unter 
die 47 Geisonsteine mit einbegriffen, also werden nur 45 
Reihensteine gefordert; dazu stimmt, da8 für die Ecksteine 
der erste Unterposten (τεμεῖν xrà.) fehlt; sie haben zwar andere 
Abmessungen als die Reihensteine, aber das hindert nicht, 
daB sie deren erstem Unterposten (Z. 45-50) stillschweigend 
beigezühlt werden wie überhaupt die Ecksteine trotz ihrer 


80 Heinrich Lattermann, 


Sonderstellung von der Inschrift etwas stiefmütterlich be- 
handelt werden. Die Frontlünge des Triglyphons betrügt 
168 Fu$ (oben S. 28) die des Geisons also, da es um 2!j4 
FuB überkragt (Caskey S. 152 und Tf. IV Fig. 3), 1721/» FuB!). 
Von den Ecksteinen muB der eine mit der Tropfenleiste, 
der andere mit der Via an die Reihensteine, die alle auf der 
einen Seite jene, auf der andern diese haben, anschlieBen, 
d.h. der eine muB mit der 9 Fuf langen, der andere mit 
der 6 Fu$ langen Kante in die Front gelegt werden; dann 
bleibt Platz für 42 Reihensteine: (42 x 35/4 —) 151!/» 4- 9 
4-6 — 172!/s. Für die Schmalseiten bleiben also — von den 
Ecksteinen abgesehen — nur 3 RBReihensteine übrig; wie 
Caskey (S. 152.) schon bemerkte, ist anzunehmen, daB einige 
Steine auch dieser Schicht bereits früher fertiggestellt worden 
waren. — Zur Ergünzung von Z. 58 gab Caskey (brieflich) 
den Gedanken, ich die Form; zu Z. 59 und 60 s. oben S. 10. 

Posten V. DaB die πλινθίδες Quadern?) der Wand des 
eigentlichen Telesterions sind, konnte nicht zweifelhaft sein. 
auch, da nur 44 gefordert werden, dal) sie einem ganz be- 
stimmten Zweck dienen sollen. Schon Philios nun sprach 
auf Grund von A 178 (παραςτάδας τρεῖς) die glückliche Ver- 
mutung aus: διὰ τὰς τρεῖς ἄρά γε mapacróbac. Ich fand dann 
Ζ. 12 die Reste von oikoboufjca, das den konstruktiven Zu- 
sammenhang herstellt. Ferner bemerkte ich, daB in diesem 
Posten kein ἐπεργάςαςθαι vorgeschrieben wird; das làft sich 
nur damit erklüren, daf) die Steine nicht zu einer Schicht 
nebeneinander, sondern aufeinander gelegt werden sollten, 
eben zu hohen schmalen Parastaden. Da nun schliefllich bald 
darauf (in Posten VIT) monolithe Parastaden von 17 FuB 
Lünge gefordert werden, so kam ich auf den Gedanken, daf 
die aus den πλινθίδες zu konstruierenden Parastaden die 
Wandstrecken gegen die monolithen Parastaden, d. h. die 
Steinernen Türpfosten hin abschliefen sollten (die eigentliche 


ἢ Caskey a. a. O. irrtümlich 170. FuB. 

*) IG. I1 1054. (— Ditt. Syll.* 537) Z. 26 ἃ. 93; dazu Fabricius, 
Hermes XVII (1882) 569. 11. FuO ist ein sehr háufiges MaB für die 
Quaderhóhe. 


Griechische Bauinschriften. 81 


Wand war ja schon vorhanden). Gestützt wird dieser Gedanke 
durch folgende Berechnung. Auf jede der drei "Wand'-Para- 
staden entfallen von den 44 Quadern mindestens 14 Stück; 
aufeinandergelegt durften diese aber wiederum die Hóhe der 
monolithen Parastaden (17 FuB) nicht übersteigen. Da nun 
die Quadern des Telesterions auf einer Orthostatenschicht 
von rund 3!/s FuB auflagen!), so blieb darüber grade noch 
für 9 Quaderschichten von 1!/s» Fuf Hóhe Platz; 3!/s .- 
(9 x 11/s —) 13!/s — 17. Je 14 Quadern (mindestens) mufiten 
sich also auf 9 Schichten verteilen; das ging glatt, wenn 
abwechselnd 2 als Láufer nebeneinander und 1 quer als 
Binder aufgeschichtet wurden: 5 Lüuferschichten (Ξε 10 Quadern) 
-- 4 Binderschichten (— 4 Quadern) — 14 Quadern. Zwischen 
den Láüufern bleibt ein Hohlraum von !|4 FuB, was der ent- 
wickelten griechischen Technik durchaus gewóhnlich ist?) 
Wir erhalten so zugleich die Dicke für diese Wand des 
Telesterions, die auch Dórpfeld, ΤΤρακτικά 1884 T£. A zeichnet); 
und Philios, ebenda 1883 S. 95, berichtet, dal) die Wünde 
“ἐκ διπλῆς ςειρᾶς πλίνθων᾽ konstruiert waren. Eine Skizze 
móge die Anordnung veranschaulichen: Tf. II Fig. II. 
Nicht sonderlich verwunderlich ist es, daB nur 3 Para- 
staden aufgeschichtet werden sollen: die eine muB dann 
als *Lehrpfeiler' schon früher fertiggestellt worden sein; damit 
rechtfertige ich zugleich meine Ergünzung αὐτὸν αὑ]τῶι in 
Z. 1212. Auch die nach vorstehender Berechnung überzühligen 
2 πλινθίδες mochten noch hier oder da in der Verzahnung 
an Stelle bestoBener ülterer Steine einen Platz finden. 
Posten VI. Z. 77 und 79 rührt die Ergünzung, bezw. 
Lesung eic éníkpava von mir her. Nicht geringe Schwierig- 
keiten stellte der Erklürung dieses Postens bisher die in Z. 89 
(zuerst von Philios) falsch ergünzte Zahl τριάκοντα ὀκτιύ ent- 
gegen. Philios hat immerhin Bedenken gegen die Zahl, da 
ja die ἐπίκρανα nur durch die παραςτάδες gefordert sein 


1 Philios, Τρακτικά 1883 S. 95. Anm. 8. 

3) Durm, Bauk. d. Gr.* S. 77. 

*) Für die übrigen Wünde gibt Philios, TTpaxr. 1883, S. 95 als 
Dicke 1,20— 1,25 m an. 


32 Heinrich Lattermann, 


konnten, auf die sie nach Z. 92 gehoben werden sollten. 
Caskey aber (a. ἃ. O. S. 153) lüBt sich durch die Zahl, die er 
auch Z. 77 einsetzt!) zu der Erklürung verleiten, daB die 
ἐπίκρανα hier 'the moulded top course of the wall' bildeten. 
Abgesehen davon, daB sie in dieser Bedeutung bisher nicht 
zu belegen sind, und die Bestimmung Z. 92 nicht berück- 
sichtigt ist, — die Zahl in Z. 89 schrumpft auf 'rpía" zu- 
sammen! X) an 6. Stelle dahinter ist unbedingt sicher und 
schlieüt jede lüngere Zahlform aus. Allerdings werden in 
Zeilengruppe 1 dieses Postens nur 2 Steine von denselben 
Abmessungen wie Z. 89Íff. verlangt, aber wir kónnen ja nie 
sagen, ob nicht schon gleichartige Steine fertig zur Verfügung 
standen. Ich zweifle nicht, daB insgesamt 4 éríkpava von 
5!/4 FuB Lànge nótig waren, soviel Wandstirnen die beiden 
Türóffnungen begrenzten. Die παραςτάδες in Z. 92 müssen 
zunüchst mit denen in Z. 73 identifiziert werden; sodann 
aber waren auch die 17 FuB langen Steinbalken "Parastaden'!?) 
und bedurften als solche*) der Abdeckung durch émíxpava. 
Tatsáchlich paBt das Ma&8 5!/. FuB vorzüglich zu der Wand- 
stirke (4!/. FuB) indem es uns als Ausladung des Profils 
!/s Fub liefert. Waren nun die monolithen Parastaden 2 Fuf 
breit und die ἐπίκρανα 3!/s Fuf, so entfiel auf die Quader- 
Parastaden noch je ein Fuf) der letzteren. Ein Übergreifen 
war auf jeden Fall nótig, denn das Profil muBte um die 
monolithen Parastaden herumgeführt werden und sich innen 
und auBen an den Mauerquadern totlaufen (s. Fig. II auf Tafel] II). 
Welches Beiwort in Z. 89 zu ἐπίκρανα gesetzt war, vermag ich 
nicht zu vermuten. Beiwórter, die erst im 3. Unterposten zum 
Namen treten, finden sich auch Posten IV und VIII. 
SchlieBlich ist noch den in Zeilengruppe 2 genannten 
éníxpava, deren Zahl Caskey (S. 150 zu A 85) auf 4 bestimmt 
hat, und die nur 4 Fuf lang und 2 FuB8 hoch sind, ein Platz 
anzuweisen. Die abweichende Hóhe schliefit die Nachbarschaft 


ἢ Es kamen übrigens auch die Zahlen τριάκοντα τρία und rtp. 
ἑπτά in Betracht. 

*) Vgl. Fabricius a. a. O. S. 574 zur Skeuothekinschrift Z. 32. 

3) Der Profanbau der Skeuothek ist nicht zu vergleichen. 


Griechische Bauinschriften. 98 


der anderen ἐπίκρανα aus; dann kommen für die Aufnahme 
solcher Steine nur noch die gegen die Süulen der Schmal- 
seiten sich kehrenden Mauerpfeiler (Anten) in Betracht. Zahl 
und Masse der Steine passen vorzüglich zu ihnen. Auf jeder 
Ante (Lànge 7, Dicke etwa 6 FuB) finden 2 mit den 4 Fu&B 
langen Seiten zueinander gekehrte ἐπίκρανα so Platz, dal sie 
wie jene andern !/s Fu ausladen: Fig. III auf Tafel II. Auf- 
falig ist, daB für diese ἐπίκρανα der 3. Unterposten fehlt; 
er scheint infolge der Verschrünkung, die die Übersicht be- 
eintrüchtigte, vergessen worden zu sein. 

Posten VII. Der Zweck dieser Steine ergab sich schon 
obne meine neue Lesung in Z. 104 aus ihren Abmessungen 
(Caskey S. 153): sie sollten die üufleren und inneren Tür- 
pfosten bilden. Sie wurden auf die Schwelle gesetzt, mit der 
2 FuB breiten Seite in die Wandflucht, soda, da ihre Dicke 
1112 FuB betrug, zwischen ihnen eine Lücke von 1!/« Fuf 
blieb (41/4 [Wandstürke] — [2 x 11/3 2] 3 — 11/4). Diese muBte 
natürlich mit Quadern (Poros genügte) ausgefüllt werden. — 
Caskey berechnet (S. 153) das Verhültnis der Hóhe der Tür- 
óffnung zur Breite; sein Ergebnis mute unbetriedigend 
ausfallen, da er irrtümlich die Breite falsch ansetzt; sie be- 
trágt nach dem Plan A der TITpaxnxá 1884 etwa 3,3 m. Zur 
Hóhe der Parastaden kommt sodann jetzt noch die des érríkpavov; 
die Summe (17 -- 3 —) 20 Fuf ist gleich 6,52 m (1 Fub 
— 0,326 m). Wir dürfen also annehmen, daf) die Türóffnung 
nach dem guten Verhültnis von 1:2 angelegt war. — In 
der Bestimmung über die Verbindung der Steine dieses Postens 
fehlt bezeichnender Weise γομφῶςαι (das Verdübeln) das bei 
der auBerordentlichen Lünge der Steine und ihrem entspre- 
chenden Gewicht nicht viel Wert gehabt hütte (vgl. die Ver- 
dübelung der dorischen Süulen, meist nur der Zentrierung 
und Abschleifung wegen) — Z. 101 und 105 sind von mir 
ergünzt; in Z. 106 las ich hinter ἐπεργάςαςθαι: ὀρθά. 

B. Posten VIII. Die richtige Erklürung der veica Ἰωνικά 
als Giebelgeisa hat Philios gegeben (vgl. Caskey, S. 153). Ich 
steure die Form der Zahl 42 (Z. 6 und 9 mit, Z. 15 ohne 
καῇ bei, gestützt auf neue Lesungen. Ferner ergünzte ich 


XIII, 3. 3 


94 Heinrich Lattermann, 


Z.12 und 183. — DaB tatsüchlich 42 Giebelgesimsblócke zu 
4 Fuf Frontlánge (πλάτος) erforderlich sind, lehrt eine ein- 
fache Rechnung nach dem Pythagoras-Satze. Die Geisonlünge 
betrügt 1721/s Ἐπ (oben S. 34); die Lánge der Giebelschrügen 
erhalten wir als Hypotenuse im rechtwinkligen Dreieck mit 
den Katheten 86,25 FuB (halbes Geison) und ca. 20 FuB 
(2/11 Geison, wie beim Parthenon): Tf. II Fig. IV. 


y! — (86,25) -- 201 
rd. 7439 
4- 400 


— rd. 7839 
y — rd. 88!/s Fu 


Nehmen wir an, da$ tatsüchlich 42 Giebelsteine erforderlich 
waren, so entfallen auf jede Schrüge (5$/ —) 21 Stück, die 
(21x 4 —) 84 Fu8 lang sind. Der Rest von 4!/s FuB wird 
sich dann auf Anfünger und Firststein verteilen. 

Posten IX. Von mir neu ergünzt sind die Zeilen 19, 288, 
30 (ὀκτὼ ποδῶν) und 31 (Eécai καὶ ἄραι). Zeile 28 f. ergánzte 
Caskey (S. 150 B 27) παρα[ιετίδας éprá]c[ac0a: ἡγεμόνας Aeovro- 
κεφάλος, λήθους δύο. Diese Fassung widerspricht meinen 
neuen, auf dem Stein sorgfültigst nachgeprüften Lesungen 
und erweckt auch sonst mancherlei Bedenken: die Apposition 
λίθους ist überflüssig; neben λίθους mit ou steht λεοντοκεφάλος 
(— -ouc) mit o; ἡγεμόνας (eingesetzt nach IG.II 807 col.b 104) 
ist entbehrlich und fehlt auch im 1. und 2. Unterposten; statt 
ἐργάςαςθαι heifüt es in dem mit IX verschrünkten Posten X: 
ἐξεργάςαςθαι (von Caskey selbst Z. 33 ergünzt); schlieflich 
fehlt die Angabe des Materials. — Die Bedeutung von παραιετίς 
beschrünkt Caskey auf den Eckstein. Aber die Verbindungen, 
die T. in IG. II 807 col. b, 103£.: παραιετίδες ἡγεμόνες Aeovro- 
κέφαλοι eingeht, verglichen mit ἡγεμόνες λεοντοκέφαλοι, ebenda 
105f, lassen das nicht zu. Ἡγεμών ist der Simastein der 
Langseite, παραιϊετίς der des Giebels: so stehen auch IG. IV 
1484, 100 beide Steinarten im Gegensatz zu einander; dann 
also ist παραιετὶς ἡγεμών der Stein, der beiden Seiten angehórt, 
d. ἢ. der Eckstein. TTapoieríbec für die Giebel-Simasteine hat 


Griechische Bauinschriften. 35 


dieselbe Berechtigung wie γεῖτα καταιέτια für die Giebel- 
Geisonsteine in der Skeuothekinschrift, IG. Π 1054 (Ditt. 537), 
39; vgl. auch Vitruvs (82, 7, Rose? S. 80) ἐπαιετίδες. — Von 
den MaBen, 6 FuB für μῆκος und 8 Fuf für πλάτος, wird 
letzteres für die Schmal(Trauf-)seite in Anspruch genommen 
werden, wo der Eckstein, frei endigend, den Lówenkopf trügt. 
Das DickenmaB des Kopfes muB in die Breite des Steines 
mit eingeschlossen sein. Der Ausarbeitung des Kopfes wird 
Z. 801. besonders gedacht. Gegen Caskeys Ergünzung (s. 151 
zu 29) ist einzuwenden, daB ἄραι nicht fehlen durfte (vgl. 
Tab. II S. 23ff.) und für die Bildhauerarbeit an den Kópfen nicht 
gut ἐξεργάςαςθαι gesagt werden konnte; dagegen paBt ξέςαι 
in diesem Falle (Blümner, Technol. u. Termin. III 4; 93). 
Posten X. Von mir neu ergünzt sind die Zeilen 22 
(rapaieríbac) 27 (τριῶν ποδῶν), 35 (ἄραι xai θεῖναι), 36 (ἐπὶ 
δύο δακτύλους), 37 (δύο). DaB8 es sich in dem Posten tatsüchlich 
um die Simasteine der Giebelschrügen handelt!), lehrt die 
Verschránkung mit dem vorigen Posten und die Zahl der 
Steine. Zusammen werden 72 gefordert, also für jede Schrüge 
36. Die Berechnung der Gesamtlünge ist nun davon abhüngig, 
welche MaBangabe wir als Frontlànge verstehen. Ich zweifle 
nicht, daB wir sie, wie bei den beiden Posten der Geison- 
steine, in πλάτος zu suchen baben, zumal vor das kleinere 
MaB μῆκος gesetzt ist; entscheidend ist dies MaB selbst, das 
in seiner Bruchform (29/4) nur Sinn hatte, wenn es dem 
Fugenschnitt der unteren (Geison-)Steine zu 4 Fufi Rechnung 
tragen sollte. Die übliche Verfalzung der Simasteine reduziert 
aber das MafB weiter auf 2!/s bis 2!/4 Fu. Bei Multiplikation 
mit ersterem MaB erhalten wir 90 FuB Gesamtlünge auf jeder 
Schrüge, im andern Falle 81 Fu; für das Giebelgeison aber, 
das von der Sima etwas an Làünge übertroffen wird, hatten 
wir (vor. S. 88!/s Fufi berechnet. Von den 6 Fu8 der Eck- 
Steine, in die noch der Lówenkopf eingerechnet wird, ist 
der Gesamtlünge nicht viel zuzuschlagen; also reicht die 
Zahl der Steine grade für den Giebel. — Weder bei Posten IX, 


ἢ Philios vermutete ἱκεραμίδες τῆς créfnc (καλυπτῆρες xol crpur- 
fpec). 
g* 


36 Heinrich Lattermann, 


noch bei diesem ist das Dicken- oder HóhenmaB der Steine 
angegeben, doch ist anzunehmen, daf sie, wie Simasteine 
stets, ziemlich dünnwandig waren; daher war in Z. 36 auch 
ein ganz geringes MaB für den Saumstreifen der ἀναθύρωεις 
einzuseizen. —  Selbstverstündlich ist, daB bei den Steinen, 
die den oberen Abschlu8 des Gebáudes bilden, kein ἐπεργάςαςθαι 
mehr in Betracht kommt, das ja bloB die Vorbereitung auf 
den Versatz einer neuen Schicht ist; desgleichen, daB die 
Simasteine der Schrágen keine Dübel-Klammer-Verbindung 
erhielten, wohl aber die Ecksteine (vor. Posten), die den 
ganzen Schub der Reihensteine aufnehmen muften und selbst 
ziemlich weit überhingen. 

Posten XI/ XII. Zum ςτρῶμα (einschlieBlich der εὐθυντηρία) 
wird der Poros der Akte!) verwendet. Die MaBe des Postens XI 
sind die üblichen von vielen Fundamenten. Tatsüchlich besteht 
auch das Fundament des Prostoons aus Schichten von Làufern 
und Bindern, die die im Posten XI geforderten Abmessungen 
haben, vgl. Figur V auf Tafel II nach einer Skizze Herrn Caskeys. 
— Die Zahl der Steine für das eigentliche ετρῶμα konnte, 
wie Caskey (briefl) betonte, sich nicht blof auf 6 (wie Z. 37 
ergünzt worden war) belaufen; er schlug daher HH vor. 
Sorgfültige Prüfung von Stein und Abklatschen ergab dann, 
daB hinter «τρώματι zwei sich schneidende schrüge Hasten 
Stehen, die kaum zu A, mit grofer Wahrscheinlichkeit aber 
zu X zu vervollstindigen sind; weiter folgt eine fast senk- 
rechte (ganz wenig nach rechts geneigte) Hasta, dann Bruch. 
Offenbar ist also XH — 1100 zu lesen. Diese Zahl reicht, 
wie eine einfache Rechnung lehrt, für etwa 4 Schichten 
aus (Philios, Τρακτικά 1884 S. 65f. zühlte 16-18 Schichten 
einschl der Euthynteria) Für die εὐθυντηρία (Posten XII) 
werden 44 Steine zu 12.3!/s Fuf - 2 zu 15!/s.3!/s FuB 
gebraucht; diese bedecken eine Flüche von 1848 -- 108!/s 
— 1956!/s oder rd. 2000 QuadratfuB. Andererseits bedecken 
1100 Steine zu 4.2 Fuf: 8800 Quadratfu$, also mehr als 
viermal so viel. Dazu kommen noch die μείζονες λίθοι (Zeilen- 
gruppe 2) die namentlich an den Ecken des ausgegrabenen 


ἢ Fabricius a. a. O. S. 566. 


Griechische Bauinschriften. 87 


Fundaments zu beobachten sind. Wie Ineditum 1.-Ν. 30 in 
Eleusis lehrt!) erfuhr die Arbeit an dem προςτῷον schon 
wührend der Fundamentierung eine Stórung. Dadurch erklürt 
sich zugleich, daB die groflen Steinbalken des Postens XII 
vermifit werden, sowie, daB die Stylobatsteine (Posten XIIT) 
andere Abmessungen aufweisen, als die Inschrift vorschreibt 
(Caskey S. 155 ἢ). Wie aber die Euthynteria nach der Inschrift 
zu denken ist, zeipt Figur VII auf Tafel II, in der zu be- 
rücksichtigen war, daB das Fundament um etwa 1 m vor 
die unterste Stufe vorgeschoben ist, und für die ἐπικαμπαί, d. ἢ. 
die Schmalseiten (Z. 54), ein Arbeitsgraben von 10 Fuf vor- 
geschrieben wird (Z. 55) Für die kleinen crpipa-Steine 
(Posten XI) wird keinerlei Verklammerung oder Verdübelung 
vorgeschrieben, wohl aber Verklammerung (nicht Verdübe- 
lung!) für die groBen des Postens XII. Ex silentio ergibt sich 
ferner, daB weder die kleinen noch die groBen Fundament- 
Steine Anathyrosis erhalten sollten. Alle Schichten aber sollten 
auf das Sorgfültigste abgeglichen werden, die εὐθυντηρία nach 
der Fluchtlinie, die der Architekt angeben würde (Z. θ6 ἢ) — 
allerdings eine notwendige Vorschrift, wenn der Stufenbau 1 m 
hinter die Vorderkante der εὐθυντηρία zurücktrat! 

In Z.68 klafft eine Lücke: wir vermissen Vorschriften 
über die beiden unteren Stufen, die κρηπίς. Glücklicherweise 
werden wir aber durch die über 20 Jahre jüngere Inschrift 
entschüdigt, die ich unter Nr.II behandeln werde. 

Posten XIII. Für den Stylobat werden auBer den Eck- 
blócken von 6 FuB im Quadrat Blócke von 4 FuB und 3!/s Ε 
πλάτος verlangt. Da den beiden letzteren Sorten ein μῆκος 
von 6 Fuf gemeinsam ist, so ist diese Dimension quer zur 
Frontlinie anzunehmen. Bereits Philios sah, daf ein Stein der 
einen Sorte -- einem der andern dieselbe Lünge ergeben, wie 
2 Steine des gefundenen Stylobats: 4 - 3!/s — 39/4 -- 39/4 
— (ils. Danach zeichnete Caskey das Schema des Stylobats, 
wie er nach der Inschrift werden sollte, a. a. O. Tafel IV Fig. 4, 
indem er die schmüleren Blócke unter die Sáulen legte, die 
breiteren in die Zwischenráume. Von den beiden Zahlen, 


1 S. Vorwort 5. V. 


38 Heinrich Lattermann, 


die für letztere Sorte gegeben werden — 42 und 44 —, und 
von den beiden, die für die andere gegeben werden — 24 
und 22 —, wühlt er jedesmal die erste und erklürt die zweite 
für Steinmetzversehen (S. 154 Anm. 1) Da dann die Làünge 
aller Steine des Postens — 276 FufB — die Lünge des Stylobats 
bedeutend überschreitet, so hült er für moglich, die Steine 
Ζ. T. auch für die Stufen in Anspruch zu nehmen (3. 154) 
Aber das lüfüt der terminus ςτυλοβάται nicht zu, der niemals 
für innere oder üuBere Steine der xpmmíc, d.h. der beiden 
unteren Schichten des sog. Stufenbaus gebraucht wird!) Ich 
hatte daher Klio VI (1906) 153 Anm. 2 mit Hilfe der Sáulen 
(14 einschl. 3 Ecksüulen) und der Zwischenrüume (einschl 
zweier zwischen Süule und Ante) die Zahlen in 22 und 234 
berichtigt. Bei der zweiten Sorte braucht die Zahl 22 des 
3. Unterpostens trotzdem nicht geündert zu werden; es ist 
moglich, daB 2 der gelieferten Steine zur Herrichtung als 
Modelle an einen andern Unternehmer vergeben wurden (vgl. 
Posten I) — Die oben (S. 28) auf 168 Fuf) berechnete Front- 
linge des Triglyphons gilt zugleich für die des Stylobats. 
Die normale Axenweite betrügt 15 Fu; für die Ecken ergibt 
sich, da die Ecksüáulen auf die Mitte der quadratischen Blócke 
von 6 FuB zu stellen sind, die Axenweite von 15—(5/4 —)111z 
— 13!/ Fuü und zwischen einem Stein von 3!/s Fufi und 
einem von 6 Fufi bleibt ein Raum von 1 Fu: 13!/3— 31/3—3 
— (Fig. VI auf Tafel II). 

Die Vorschriften über die Bearbeitung des Stylobats 
(Z. 87 ff) berühren sich eng mit denen der beiden folgenden 
Inschriften dieser Dissertation (s. S. 52 f. u. 70). Das Abgleichen 
erfolgt nicht in Hóhe der beabsichtigten Oberflüche; denn 
hinter dieser Vorschrift wird zunüchst eine weitere über 
Steinmetzarbeit gegeben und dann erst die über γομφῶςαι usw. 
Von den Resten in Ζ. 89 nun ist mpoctuxica gesichert; es 
muf) die eigentliche Ausarbeitung der Stylobat-Oberflüche be- 


!) Vgl. meine Ausführungen Klio VI (1906) 155 Anm.1. Einen 
Ausdruck für '"Stufenbau' haben die Griechen offenbar nicht gekannt, 
sondern nur eine κρηπίς von mindestens zwei Schichten (Stufen) und 
darüber die Schicht cruAofdrnc. 


Griechische Bauinschriften. 89 


zeichnen. Dazu konnte aber in praxi nicht geschritten werden, 
bevor nicht ein glatter Saumschlag über die ganze Lünge des 
Stylobats ausgeführt worden war. Tatsüchlich erlauben die 
mit Sicherheit!) vor προςτυχίςαι gelesenen Zeichen eine Er- 
günzung, die das Gesuchte besagt. — "Vor γομφῶςαι kann 
auf keinen Fall bfjca: gelesen werden, und da in der Tat 
bei Stylobatblócken eine Verklammerung nur hóchst selten 
ist, so kommt γομφῶςαι 3), die Verdübelung, nur für die Blócke 
unter den Sáulen in Betracht. Die Lesung κίονα stützt sich 
"freilich in der Hauptsache auf K, das auch Herr Caskey 
(briefl. zu erkennen glaubte. Von dem bisher vor γομφῶςαι 
gelesenen xaí konnte ich nichts erkennen, dagegen steht hinter 
πινάκια deutlich KA[l; auch. M von μέν scheint mir sicher 
(Herr Caskey [briefl] las: A). — Wie Caskey (S. 155f) be- 
merkt, gehórt der Stylobat, den die Ausgrabungen aufge- 
deckt haben, in das 4. Jahrhundert, ist aber, da seine Stein- 
abmessungen die Forderungen unserer Inschrift nicht erfüllen, 
offenbar erst unter der Bauleitung Philons gelegt worden. 
Damit stehen im besten Einklang die Schlüsse, die unten aus 
Inschrift II (S. 66.) zu ziehen sein werden. Philios erwühnt 
übrigens in seinem Bericht TTpaxnxá 1883 8.87 Dübellócher 
in den Süulenlagern des Stylobats. 

Z. 90f. schlieBt die Inschrift mit der alle Steine be- 
treffenden Erklürung, daf der Staat selbst Blei und Eisen 
für die Verklammerung und Verdübelung sowie die gesamten 
Hebemaschinen liefern werde. 


IL — Die Unterposten (s. Tabelle II) 


Der 1. Unterposten vereinigt in sich die Arbeiten im 
Steinbruch, die in τεμεῖν und (ἐκ)πελεκῆςαι zerfallen; vgl. 
Frickenhaus, Athens Mauern, Diss. Bonn 1905, S. 22 zu πελέ- 
xnac: "die ungeführ rechtwinklige Behauung, die im Stein- 
bruch geschieht und bei der ein Werkzoll stehen bleibt". 
Die von Frickenhaus behandelte Inschrift aus dem Pirüus 
schreibt A Z. 48ff. vor (a. a. O. S. 20): oí μιεθωςάμενοι τὰς 


Ὁ Herr Caskey (briefl[) las: A1€ .. T.. ^. PANKAI. 
*) Die Lesung ist sicher und schon von Philios gegeben. 


40 Heinrich Lattermann, 


τομὰς τῶ]ν λίθων ἐπὶ τὰ τείχη τεμοῦειν πέτρας ὁπόθεν ἂν 
ἕκαςτος μιςθώςητα{ι ὁμαλοῦς καὶ ὑγιοῦς, καὶ πελεκής[ουςειν ὀρ- 
θοὺς πανταχῆι koi εὐγωνίους πρὸς τὰ μέτρα ἃ ἂν μιεθώςηταϊι 
ἕκαςτος καὶ πρὸς τοὺς ἀναγραφέ]ας, οὗς ἂν oi τὴν épracíav 
μιεθωςάϊμενοι κελεύωςιν κτά. ÀÁuch in unserer Inschrift tritt 
zu πέτρα, wenn Poros darunter verstanden wird, ὁμαλής 1): 
Posten I (II), XI, XII; zur Bedeutung des Wortes — 'lager- 
haft' s. Inschr. II S. 58 Anm. 3. — Zwischen πελεκῆςαι und 
ἐκπελεκῆςαι ist kein Unterschied wahrzunehmen (vgl. über ἐκ in 
Kompositis der dramatischen Sprache v. Wilamowitz, Euripides" 
Herakles II S. 82), dagegen wird ἐξεργάςαςθαι (Unterposten 3), 
abgesehen von Posten IX und X, wo von Simasteinen die Rede 
ist, von einfachen Steinen ohne Profilierung gebraucht, die vor 
dem Versatz fertig?) ausgearbeitet werden konnten, und wo 
das einfache ἐργάςαςθαι auftritt, handelt es sich durchweg 
um profilierte Steine! Dazu stimmt gut, dali die Vorschrift, 
die Behauung bereits im Steinbruch πρὸς τὸν ἀναγραφέα 
ὃν ἂν δῶι ὁ ἀρχιτέκτων, vorzunehmen, nur dann den Posten 
beigefügt wird, wenn die Steine spüter eine Profilierung er- 
halten sollen. ᾿Αναγραφεύς — RiB, Zeichnung erklürte schon 
Philios richtig (zu A Z.33); vgl. Frickenhaus, a. a. O. S. 22. — 
Die Vorschrift παραδοῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκει κτά. leitet zum 2. Unter- 
posten, dem Transport zur Baustelle, über. In diesem Zu- 
sammenhang kann ἐπ᾽ ἀναθήκει nur vom 'Aufladen' verstanden 
werden, wie καθελέςθαι vom Abladen an der Baustelle. Eine 
Kontrolle, ob die λιθοτόμοι gut gearbeitet haben, wird ver- 
stándlicher Weise dann ausgeübt, wenn sie die Steine zum 
Transport übergeben, den offenbar ein anderer Unternehmer 
ausführt5). Dieser muf natürlich die Steine in dem Zustande 


ἡ Bisher war ὁμαλούς geschrieben worden, bezogen auf λίθους; 
allein, wie die Steine beschaffen sein sollen, wird bei παραδοῦναι, 
ἀγαγεῖν, καθελέςθαι gesagt. 

3) Nur Bossen mochten des Versatzes wegen stehen bleiben. 

8) Nur dann hat es ja Sinn, wenn Material, Zahl und Abmessungen 
im allgemeinen bei jedem Unterposten wiederholt werden. — Ist 
vielleicht aus der Zusammenziehung der Unterposten 1/2 in Posten {{Π 
der SchluB abzuleiten, da8 hier die Teilung der Arbeit (es handelt 
sich um üginetische Steine!) nicht stattfinden sollte? 


Griechische Bauinschriften. 41 


abladen, in welchem er sie zum Aufladen erhalten hat, daher 
Steht auch im 2. Unterposten neben ἀθραύςτους : ὑγιεῖς wie 
bei παραδοῦναι. DaB dagegen die Steine λευκοί und ἄςπιλοι 
zu sein háütten, ging nur die λιθοτόμοι an und hat auch 
nur bei pentelischen Steinen Sinn (die Ἐλευςινιακὴ πέτρα des 
Postens XIII ist dunkelblau). 

3. Unterposten a) TTpóc τὸν dvaypagéa «rà. weisen, ab- 
gesehen von Posten III, dieselben Posten auf, die es im 
1. Unterposten haben. 

— Ὁ) Ἄραι hütte natürlich für Fundamentsteine keinen 
Sinn, wird dann also durch θεῖναι (τιθέναι) ersetzt. — Von 
den beiden Formeln für die Aneinanderfügung wird die auf 
den Steinnamen bezügliche καθαρμόςαι ἁρμόττοντας (-α) καὶ 
εὐτενεῖς (-νῆ) (πανταχῆ!) für Steine gebraucht, die keine zu- 
sammenhüngende Schicht miteinander bilden; nur die Sima- 
steine des Giebels machen eine Ausnahme (IX/X). Εὐτενεῖς 
dieser Formel (s. zur Bedeutung S. 60 Anm.3) entspricht 
keinesfalls dem cuv- von cuvn80évoi der andern Formel, das 
für den Zusammenscehluf der Steine zu einem konstruktiven 
Ganzen so bezeichnend ist. 


Einzelheiten. 


A. 18. Herr Caskey (briefl. las: !£HN; die Ergünzung ist 
von mir. — ἐπὶ τῆι quvía. Vgl IG. II 1064 — Ditt, Syll.? 537, 
Z. 18, 21, 27f.: ἐπὶ ταῖς γωνίαις. 

19. ὁμοίως. Vgl.Inschr. ΠῚ Z. 5 und Frickenhaus, a.a. O. 
S. 23, B 69: τὰς προςαγωγὰς ὁμοίας κύκλωι; beachte auch vor- 
her: ἴςην ἑκ[άςτην xrá. — Wenn ἐξ ἡλωτο(ῦ) zu lesen ist (die 
Zeichen sind sicher), vgl. ἐξ icou und B 61: ἐξ ἀπαμοιβῶν. 

20. παρατεμόντα. Die Komposita von τέμνειν bezeichnen, 
wie dieses selbst von gróberer Steinhauer- oder Zimmermanns- 
arbeit gebraucht wird, stets das Wegschlagen grófserer Material- 
massen. Παρατέμνειν bietet auch IG. II 167 (Mauerbau-Inschrift ; 
Frickenhaus a. a. O. Tafel) 65 :** καὶ ἐπικρούςει ἀ[κ]ρογείειον 5), 
ποιῶν Ó[p0ó]v κατὰ [κ]εφαλήν, πλάτος ἑπτὰ δακτύλων, πάχος 
παλαςτῆς παρατεμὼν ἐκ τοῦ ἔνδοθεν πάχος ἱμ]άντος 3), wonach 
offenbar die Oberflüche des ἀκρογείςιον an der hinteren Kante 


Ὁ) Auf das γειεηπόδιςμα (d. h. den Balkenkopf), Z. 63. 
3) πάχος δακτύλου, Z. 67. 


42 Heinrich Lattermann, 


einen Einschnitt erhalten soll, auf den die erste Reihe der Schal- 
bretter übergreift. So ist auch hier vielleicht anzunehmen, daf) 
die xavovióec über die Oberflüche des Triglyphons hinausragen, 
dann aber hinten (innen) soweit abgearbeitet werden, daí5 sie den 
Geisonplatten noch ein Auilager gewühren kónnen (s. Tf. II Fig. I). 

28. ft ἂν ὁ ἀρχιτέκτων κελεύηι. Sonst. fehlt in der Inschrift 
dieser Zusatz bei μόλυβδον περιχέαι ; hier ist also, falls die Formel 
nicht etwa sonst als selbstverstündlich weggefallen ist, ein besonders 
kompliziertes Verfahren des Bleivergusses anzunehmen. 

27. ἐν ταῖς ἰδίαις χώραις. Vgl. IG. VII 3078 - Ditt. 51:1}. 
540 Z. 168 (von Fufsbodensteinen): ἐν ταῖς ἰδίαις χώραις βεβηκό- 
τας; Bull de corr. hell. XXIX (1905) S. 460 (Delos), A 16: 
156 φάτνας] καταλαβέτω ἐπὶ ὅροις ἀραρότως τιθεὶς πρὸς] ἀλ- 
A(i)ac!) Die Plütze für die in Abstünden aufzustellenden Tri- 
glyphen mufiten auf den Epistyl vorgezeichnet sein. 

31. Zu ueróma 8. Caskey, a. a. O. S. 149 ad Z. 38. 

57. πεντεπάλαςτα ergünzte schon Philios. 

59. Vgl. A, Z. 71 (beide Zeilen ergünzte Caskey [briefl.]). 

90. Anf. AHIKA. 

100. Anf. c fehlt. 

104. ἐπὶ ἑκάτερον τὸν óbóv. Vgl. IG. 115 8845 — Ditt. Syll! 
587 Ζ. 129: ὀδὸς ταῖς θύραις; gleich darauf werden 4 Parastaden 
von 15 Fuf5 Lünge (aus Akte-Poros?) verrechnet. Die Türen dieser 
Wand heifen im Ineditum Inv.-Nr. 20, Z. 12 ai πρόςθεν. 

B. 9. Anf. )[El. — Die veica ᾿Ιωνικά heigen in der Skeuo- 
thekinschrift (Ditt. Syll 537 Z. 39) καταιέτια. 

191. Einzig hier wird der Steinname beim 2. Unterposten 
— ἀγί(αγ)ειν — genannt, offenbar mit Rücksicht auf die Aeovro- 
κεφαλαί (vgl. Z. 30f.). 

23. Die von Caskey (a. a. O. S. 150 ad B 22) beobachtete und 
zutreffend durch den EinfluS von xepapíbac (Z. 20f.) erkláürte 
Femininform éyócac veranlafte mich, auch Z. 24 ὀρθάς und Z. 25 
ὑγιεῖς λευκὰς ἀςπίλους zu schreiben, wodurch vermieden wird, 
daf$ λευκὸς neben ἀςπίλους zu stehen küme. 

82. εὐγωνίους ergünzte Caskey (S. 151 ad B 31), doch bin 
ich zweifelhaft, ob mit Recht, da dies Beiwort sonst in ühnlichem 
Zusammenhang nicht vorkommt; vielleicht καὶ ὑγιεῖς ὃ (so schon 
Philios). 

46f. Den Ausfall bemerkte Philios; ich ergünzte dement- 


') Dürrbach gibt: ἄλλας. 


Griechische Bauinschriften. 43 


sprechend den Anfang von Z. 47, der durch Caskeys (briefl. und 
meine Lesung AXE! bestütigt wurde. 

53ff. S. Klio VI (1906) 143f. — τρωματίςαι jetzt auch in 
der athenischen Inschrift American Journ. of philol. XXVIII (1907) 
427 Z.5. lm Ineditum Inv.-Nr. 20 heit es Z. 3ff.: ςτ]ρωματιεῖ 
τὰ μὲν ὑπὸ τὴν κρηπῖδα, ἐφ᾽ ἧς oí xfov[ec, κα]ὶ τὰ ἐπικάμπια 
(τ)ὰ πρὸς τὰς παρακςτάδας (letztere sind die Anten). 

57f. ἁρμοὶ «ςτέριφοι sind offenbar Fugen, die keine Ana- 
thyrosis erhalten: bei Quadern des Aufbaus ist das Wort denn 
auch nicht zu belegen. 

62. Zu Frickenhaus' Ergánzung (briefl) vgl. Ditt. Syll.* 537 
(Skeuothek) 16 : 15 οἰκοδομήςει δὲ τοὺς Toíylouc κτά. 'Axrírou 
λίθου. --- Am Ende zeigt der Stein ὙΠΈΡΕΕ. 

87. Ende. Mir scheint eher é[n]epyacópevoc als -vov ge- 
lesen werden zu müssen. 

881. Von mir ergünzt. Zu δώςει τὴν ἄκραν vgl. Ditt. Syll.? 
540 (Lebadeia) 69: τὴν περιτένειαν τὴν δοθεῖςαν : ebenda 183: 
μιλτολογηςάτω τὴν ἄκραν πάν[των τῶν]! λίθων τῶν κειμένων : 
Bull. de corr. hell. XXIX (1905) 468 (Delos) 21 : *? τοῦ xei]*) |uévou 
θάκου ἀπὸ τῆς ἄκρας πάντοθεν mpoba —. Zu προςτυχίςαι s. 
Inschr. II Ζ. 20 u. S. 61f. Die dort gegebene Erklürung wird noch 
dadurch gestützt, da($ hier alsbald die Vorschrift γομφωῶςαι folgt, 
deren Ausführung eine im wesentlichen ausgearbeitete Oberflüche 
voraussetzt. Das Bedenken, daf$ eine solche Oberflüche wührend 
des Bauens leicht hütte beschidigt werden kónnen, wird, scheint 
es, durch mpocAeimovra πινάκια aufgehoben: der Unternehmer 
soll danach die Interkolumnien zur Sicherheit mit Brettern ver- 
schalen und diese bis zur Vollendung des Innern der Halle liegen 
lassen (προολείπειν). 

91. Über τροχιλεία s. Ditt. Syll? S. 309, Anm. 144. 


!) Von mir ergünzt. 


44 Heinrich Lattermann, 


II. 


Unveróffentlichte Inschrift von Eleusis. 


Eleusis. — Ebenda im Museum, Inv.-Nr. 105a. 

Bruchstück einer Stele pentelischen Marmors, nur links 
Rand. Hóhe 0,32 m; Breite 0,15 m (Bruchkante rechts un- 
geführ parallel dem Rande links); Dicke 0,11 m. Oberflüche 
gróBtenteils stark abgescheuert. 

Ineditum. 

Ich gebe den Text auf Grund der von mir selbst im 
Sommer 1907 genommenen Abschrift, die auf meinen Wunsch 
Herr L. D. Caskey mit mir zusammen vor dem Stein nach- 
geprüft hat. Auferdem verfügte ich über zwei von mir 
angefertigte Abklatsche, die noch einige Lesungen zu be- 
richtigen erlaubten. 

Auf Tafel III ist die Photographie eines mit Graphit 
behandelten Abklatsches wiedergegeben, die den Erhaltungs- 
zustand und den Schriftcharakter des Steines zur Genüge 
zu erkennen erlaubt. 

B.-H. im Durchschnitt 0,005 m; darüber hinaus gehen be- 
sonders IPY£; darunter bleiben, z. T. erheblich, fast alle XO(CQ 
und einige AAA. Alle Zeichen werden ein Geringes kleiner von 
Z. 36 an. Auch die Ausdehnung in die Breite schwankt sehr, be- 
sonders breit gezogen sind meist € und K. Z.-A. 0,003]1 m; manche 
üÜübereinanderstehende Zeichen berühren sich auch, manche fallen 
ganz aus der Zeile. Formal bemerkenswert sind: M, die Aufsen- 
hasten sind meist wenig nach innen geneigt, die Mittelhasten halten 
sich meist in der oberen Hülfte des Zeilenraumes; sind sie tiefer 
gezogen, so tritt eine manchmal ganz dicht an die benachbarte 
Auflenhasta (Z. 11, 18, 25); O manchmal nierenfórmig eingezogen 
(Z. 27, 28), einmal ausgeprügt oval (Z. 31). Flüchtiger Arbeit ist 
zuzuschreiben das Auf und Nieder der Buchstaben im Zeilenraum, 
die schiefe Lage ganzer Zeichen und einzelner Hasten, die Über- 
schneidung von Hasten wie bes. Z. 26 und 30 bei T. Z. 25 Mitte 


Griechische Bauinschriften. 45 


ist K zu lesen, doch steht rechts daneben deutlich eine Senkrechte. 
— Von Z. 36 an wird die Schrift noch flüchtiger, wenn auch der 
Duktus derselbe zu sein scheint. Vielleicht hat der Steinmetz 
diesen Teil, dessen Zeichen auch etwas kleiner sind, einige Zeit 
spüter hinzufügen müssen. — Infolge des flüchtigen Duktus und 
der schlechten Erhaltung der Oberflüche ist die Lesung oft 
schwierig und zweifelhaft, soda Herr Caskey und ich vor dem 
Stein ein paarmal irren konnten. Hinterher hat mir bei der Revision 
ein rücksichtslos durchgeschlagener Abklatsch von grofSer Trans- 
parenz gute Dienste geleistet. Lesungsvarianten führe ich bei Er- 
lüuterung der einzelnen Zeilen auf. — Bis Z. 35 einschliefMich ist 
die Inschrift leidlich gut ςτοΊῖχη ὃ ὃν geschrieben. Das erste Zeichen 
der folgenden Zeile, mit der inhaltlich ein neuer Abschnitt be- 
ginnt, ist herausgerückt!). In derselben Zeile nehmen zwei Iota 
den normalen Raum éines Buchstabens ein. Diese Anordnung über- 
trügt sich auf die nüchste Zeile; weiterhin ist der Stein abge- 
brochen. 

2w[...........eeeeeeeee ern eo. Oga]- 
λίζων τοὺς ἁρμο[ὑς] ὀρθ[οὺς καὶ ὑγιεῖς ἀπὸ ξοῖδος, καὶ cuvericei] 
ἐπὶ παλαςτὴν ἁρμ[ότ]τοίντας πανταχῆι ἀθραύςτος, ἑκάςτο τὸ λίθ]- 


o ἐπικάμπια ἁρμῶν πεπο[ιηκὼς......Ὁὐν ννν ει κε κεν κε εκνν κεν ], 
καὶ πρὶμ μολυβδοχοιεῖ [énepracápevoc TOPPED . kav]- 
óvi τὰς ἕδρας xai τὸς ἁρ[μὸς τὸς ÓmicOev, γομφώςει γόμφοις 

ςιδ]- 


npoic δυεῖν ἕκαςτον τὸ[ν λίθον ἑκάςτου τοῦ «τοίχου, τὸν δὲ κατ]- 
à τὴγ yuvíag περὶ ἑνὶ y[óupui* ὅταν δὲ ἀποδείξηι ἅπαντας 


εὐτεν]- 
εἷς, ἔχοντας τοὺς γόμφ[ους ὀρθούς, δήςει τοὺς λίθους δεςμοῖν 
ςιδ]- 
ηροῖν ἕκαςτον, τὸν δὲ [κατὰ τὴγ γωνίαν rpici χωρὶς τῶν τὸ cruAo]- 
βάτο, καὶ μόλυβδον [περιχέει " παρέξεται δὲ είδηρον εἰς τὰ δεςμ]- 
& καὶ μόλυβδον xai [................. ' θήςει δὲ κατὰ τὴν μίςθ]- 
[w]cv καὶ τὸς λίθου[ς ..........0νν νιν εν eene 
κατ]Ί- 
[ἃ] μὲν τὸ πρόςθεν xav[6vi. .......... ΝΠ ΕΣ ἐπὶ 
πέ]- 


!) Analogien dazu in Bauinschriften sind mir nicht bekannt. In 
Übergabe-Urkunden und Katalogen ist das Herausrücken ganz gewóhn- 
lich, s. Meisterhans-Schwyzer, Gramm. d. att. Inschr.* S. 8. 5. 


I5 


46 Heinrich Lattermann, 


vre παλαττὰς eic τὸ ecu ....... «νον νον νννον ἐπειδὰν δόκιμ]- 
ον τέλος ox τὸ ἄλλο ἔργον .. .. .« leeren nnn B ] 
πρὸς τὴν περιτένειαν [τὴν 5o0eicav: περιξεῖται δὲ λιςτρίωι ἐ]- 
γτριβεῖ κατάμιττα [π...... «0.06 ὐὐὐν νον εκ κεν εν κεν τὰς €6pa]- 


c ἀπεργάςεται, κατὰ μ[ὲν κίονα ὁμαλίζων κανονῖδι ὀρθά, τὸ δὲ ἄλ]- 
Ao ἐκτυχιεῖ ὁμαλῶς ἧἥ[ι ἂν κελεύηι ὁ ἀρχιτέκτων ᾿ ταῦτα δὲ πάν- 

τα ἐ]- 
ξεργάςεται ὑγιῆ καὶ δόκιμα τέλος ἔχοντα κατὰ τὴν uicewav x]- 
αἱ τοὺς ἀναγραφείας ο[ὃς ἂν λάβηι " παρέξει δὲ αὐτὸς αὑτῶι πάντ]- 
α ὅεων δεῖται τὸ ἔργον [κατὰ τὰς ςυγγραφάς᾽ ἐὰν δὲ προς- 


δέηταί τ]- 
t παρὰ τὸ ἔργον ὅπο ἂν κ[ελεύωμεν, παρέξει καὶ ταῦτα πάντα 
kara] 
τὰς cuy(y)pagóàc (κ)αὶ τὴν u[ícOwcv τοῦ μεμιςθωμένου Éprov: 
καὶ ἀπ]- 
οδώςει εἰς τὸν Merare[irviva μῆνα ........... Ὁ ον νιν νι κε ον ] 
a τοςοῦτον (τὸν) ἀριθμὸν a[..... lees eese 
MM Ε 
ιν εἰς τὸν χρόνον τὸν [ἐν ταῖς ευγγραφαῖς γεγραμμένον * μιςθωτ]- 
ὴς Σωκράτης τὰ τρία ι u[épn eee ᾿᾿ἐγγυητὴς esee ]- 
(0c, τὸ δὲ τέταρτομ μ[έρος μιςθωτ assesses e eese ]- 
10C, ἐγγυητὴς Mvna[ eter rr m τὸ δὲ πέμ- 
πτομ μ|- 
ἔρος μιςθωτὴς Ἥρακίλει... .. «νον οννκενννν ἐγγυητὴς Καλλ]- 
ίετρατος Καλλικράτο[υς ᾿Αφιδναῖος. ...........ο ἐμιςθώςαν)- 
το AAA, Μαιμακτηριάνοίς.. ....«..ὐὐν νιν lese κενννον 
«τοὰ] 

ποικίλη εἰς ἕνα καὶ πεϊντακοείους δικαςτάς .] 
" EXeucivi ἐν τῶι ἱερῶι ev. ν. ἐξπὶ. ....0ὐν νιν νον ον τοὺς ετυλο- 
βάτας τιθ]- 
ἐνίαλι ἐπὶ τῆς κρηπῖδος... ...«..ὖννν νιν εν νννννννννον 
. 1 
μενον Gáreprá[Zec09 ....... celle ννννένννον ] 


πάντα τὰ ἐν 1[aic ευγγραφαῖς γεγραμμένα... ......««ὐννννννν ἢ] 


Griechische Bauinschriften. 47 


In orthographischer Hinsicht weist die Inschrift eine 
ganze Reihe Eigentümlichkeiten der attischen Inschriften auf. 
— Der Diphthong ov ist bald durch o, bald durch ou dar- 
gestellt; durch o: Z. 4 Anfang -o (Lesung sicher; dem Zu- 
sammenhang nach wohl nur als Genitiv-Endung aufzufassen), 
Z. 6 τὸς, Z. 13 τὸς (neben M8ov[c), Z. 24 ὅπο, Z. 11 J?cruAo]lgéro; 
durch ov: Z.2 τοὺς ἁρμο[ὺὑς] (Ergánzung sicher) Ζ. 9 τοὺς 
γόμφί[ους, Z. 13 λίθου[ς (hinter τὸς), Z. 22 τοὺς ἀνατγραφείας ; 
bei meinen Ergünzungen habe ich die Schreibung übergeord- 
neter und überhaupt benachbarter Wórter berücksichtigt. — 
ει für e begegnet in ἀναγραφείας (Z. 22) vor a; Parallelen 
dazu bei Meisterhans-Schwyzer, Gramm. d. att. Inschr.3 S. 45, 
Ζ. B. τὸν βαειλέζφιλα (16. II 263, 15, v. J. 303 v. Chr.; 312, 36 
v.J. 286 v. Chr), τὸν γραμματέζιλα (IG. II 115, 19 v. J. 343 
v. Chr. und andere von c. 300 v. Chr. und aus dem III. Jh.) 
Nach Meisterhans ist dieser Gebrauch besonders in der Zeit 
von 350-300 zu beobachten. — οἱ für o begegnet in μολυ- 
βδοχοιεῖ (Z. 5); die Belege, die Meisterhans für diese Schreibung 
gibt, gehóren aufer Οἰῆθεν in IG. II 868, 14 (360 v. Chr.) 
der 2. Hülfte des IV. und den folgenden Jahrhunderten an. 
Mit unserem Beleg ist zu vergl. οἰνοχόζιδη in IG. II 729, 15 
(Ende des IV. Jh.) und 856, 5 (III. Jh.). — Assimilation 
von v am Wortende ist eingetreten vor v in Z. 8: τὴ γωνίαμ; 
vor μ in Z. 5: πρὶμ μολυβδοχοιεῖ und Z.8: τΤωνίαμ περί (in 
letzterem Falle also bei ziemlich loser Verbindung) dagegen 
nicht Z.25: τὴν μ[ίεθωςειν und Z. 26: eic τὸν Μεταγε[ιτνιῶνα 
μῆνα; Ζ. 4 kann am Ende von ἁρμῶν vielleicht auch M (vor 
πεπο[ιηκιώς) gelesen werden. — Die Vorsilbe éx- verwandelt 
in der Zusammensetzung ἐΪ]γτριβεῖ (Z. 18) ihr κ in v. Für 
diese Erscheinung vor τ gibt Meisterhans keinen Beleg, doch 
vgl. S. 108g: ἐγ Πειραιῶς (IG. II add. 8345 II 10. 14. 29, II5 
834b [ 48 v. J. 329/8) und ἐγπλευςαςῶν (IG. II 271, 10 v. J. 
302/1). — Der Dativ von δύο heiBt Z. 7 δυεῖν, eine Form, 
die nach Meisterhans S. 157, 1 für die Zeit von 329-229 v. Chr. 
zu belegen ist Sie steht hier nach der Regel beim Plural 
des Substantivums (Meisterhans S. 201, 12; Br. Keil, Ath. Mitt. 
XX [1895] S. 443). Andererseits kommt Z. 9/10 der Dual des : 


48 Heinrich Lattermann, 


Nomens vor (δεςμοῖν εἰιδ) ηροῖν), der nach Meisterhans mit 
dieser Endung um 329 v. Chr. verschwindet. Sollte demnach 
unsere Inschrift der Übergangszeit angehóren (c. 330 v. Chr? 
Auch die sonstigen orthographischen Indizien sprechen eher 
dafür als dagegen. — Schlieflich ist noch auf curpagác 
(2. 25) und Maipaxrnpiádvo[c (Z. 34) hinzuweisen, Schrei- 
bungen, die wohl blofie Versehen des Steinmetzen sind; A an 
letzterer Stelle ist gesichert. 

Der U mfang des Steines, dem vorliegendes Bruchstück 
angehórt hat, wird ziemlich betrüchtlich gewesen sein. Noch 
Z.36 beginnt ein neuer Abschnitt, von dem nur wenig er- 
halten ist, und vorher lassen die Vorschriften auch in ihrem 
verstümmelten Zustand noch auf den ersten Blick erkennen, 
dafi sie ziemlich eingehend waren. Mit Bearbeitung der Fugen 
beginnt das Bruchstück, die Bestimmungen über die Steine 
selbst, ihre Zahl!), ihre Abmessungen, die Art ihres Versatzes, 
die voraufgegangen sein müssen, sind uns nicht erhalten. 
Leider ist, wie der erste Versuch einer Ergünzung (Z. 32/3) 
lehrt, auch rechts über die Hülfte weggebrochen, sodaB es 
schwer ist, ohne genaue Parallelen die Breite der Stele zu 
bestimmen. Wohl haben technische Vorschriften, wie sie hier 
vorliegen, das Gute, daB sie dem Sinne nach nicht stark 
variieren kónnen, sodaB sie uns auch bei starker Verstümme- 
lung das Wesentliche unschwer erkennen lassen, aber grade 
weil sie so wichtig sind für das griechische Bauwesen?), sind 
sie doch andererseits in Einzelheiten ihrer Bestimmungen 
und deren Formulierung auflerordentlich starken Schwankungen 
unterworfen. So werden wir, wo die Lücken so groB sind 
wie hier, wohl vielfach sagen kónnen, was etwa dem Sinne 
nach hineingehórt, aber nur üuflerst selten — wenn wir nicht 
mehrzeilige Parallelen finden —, welches der genaue Wort- 
Jaut war. Dazu kommt im vorliegenden Falle, daB die Inschrift 
mancherlei Neues nach Inhalt und Form bringt. Wie meine 
Umschrift zeigt, nehme ich bis Z.35 fünfzig Elemente in 
der Zeile an, weiterhin einundfünfzig. Es wird zuzugeben 


ἀριθμόν steht Z. 27 in einem unklaren Zusammenhang. 
*) Vgl. meine Ausführungen Klio VI (1906) 142f. 


Griechische Bauinschriften. 49 


sein, daf sich diesem Rahmen eine Reihe inhaltlich not- 
wendiger und formell belegbarer Ergünzungen gut einfügt. 
Obwohl der Aufbau der Bestimmungen mehrfach dunkel 
ist (besonders in der Mitte) will ich doch versuchen, ihn 
kurz zu kennzeichnen; die Einzelbehandlung soll dann folgen. 

Zunüchst werden die bekannten Bestimmungen für den 
FugenschluB des griechischen Quadermauerwerks getroffen. 
Sie reichen mindestens bis Z. 3, diese und die vorhergehende 
Zeile hüngen inhaltlich aufs engste zusammen: παλαςτή ist 
das Maf) der 'áva6Upuac', das für den Aufbau einschlieflich 
des Stufenbaus (aber nicht des eigentlichen Fundaments) 
üblich ist. Der Zusammenschlufi der Steine geht dem Blei- 
verguB voraus, der sich Z.5 anmeldet. So wird sich auch 
noch Z. 4 auf die Fugen beziehen, trotz der etwas unsicheren 
Lesung ἁρμῶν. Die hier erwühnten ἐπικάμπια kónnten wohl 
an sich, wie in einem andern Ineditum aus Eleusis (Inv.- 
Nr. 20) und wie die ἐπικαμπαί der vorhergehenden Inschrift 
(B 54), einen ganzen Bauteil bezeichnen, doch schliefit das 
hier der Zusammenhang aus, wir haben in ihnen einen neuen 
Namen für den feinen Saumschlag der Fugen, für die ἀνα- 
θύρωεις, eigentlich überhaupt erst den Namen für die Sache, 
der ja ἀναθύρωεις von Haus aus nicht sein kann. Dann aber 
geht in Z. 5/6, wie das prohibitive πρίν lehrt, etwas anderes 
noch unmittelbar dem Bleiverguü voran. Denn es wáüre ja 
doch gar zu trivial vorzuschreiben, daB vor dem Bleiverguf 
die Einfügung von Dübeln und Klammern in die Steine vor- 
zunehmen sei. Also ist noch ein neuer Gedanke in Z. 5 ein- 
zuschieben, dem sich μολυβδοχοιεῖν unterzuordnen hat. Auf 
diesen Gedanken nun wird hingewiesen durch ἕδραι in Z. 6. 
Das sind die 'Lagerflüchen' der Schichten, die durch Dübel 
senkrecht, durch Klammern wagrecht verbunden werden. 
"Lagerflüchen', das soll heifen: die nach oben gekehrten 
Flüchen der Steine, die tragenden, die den aufzulegenden 
Steinen das Lager bieten, nicht etwa die Unterflüchen der 
aufzulegenden Steine (in diesem Sinne werden unsere Lager- 
flüchen meist gebraucht), diese heiflien griechisch βάςεις (was 
seinerseits wieder leicht zur tragenden Unterflüáche werden 

XIII, 3. 4 


50 Heinrich Lattermann, 


konnte) War also eine Schicht neu aufgelegt, so folgte aller- 
dings praktischer Weise erst das Abgleichen (ἐπεργάζεςθαι), 
bevor das Verklammern und das Vergieben vorgenommen 
wurde. — Was sollen nun aber in Verbindung mit ἕδραι die 
ἁρμοί, die wiederherzustellen doch wohl der Rest der Zeile 
nótigt? Die Schicht ist ja doch hergestellt, die Fugen sind 
geschlossen. Zwingen sie uns zu dem SchluB, daB wir es 
hier mit einem Gebüudeteil zu tun haben, wo Steine reih en- 
weise vorkommen, die auch hintere Fugen haben, und reihen- 
weise nebeneinander versetzt werden, sodaB auch íhre Be- 
arbeitung der Verklammerung vorausgehen muB? Zwingt uns 
der kleine Buchstabenrest zu dem SchluB, daB wir es mit 
xpnnríc-Steinen zu tun haben? Ich meine, ja. Wir werden 
sehen, daB nun mit einem Male auf einige andere Angaben 
der Inschrift gleichfalls helles Licht füllt. — Die Vorschriften 
über die Verdübelung reichen sicher bis Z. 9, wo die γόμφοι 
beinahe vollstindig erhalten sind. Auch Z.8 lü&t das Gamma 
und die Prüposition περί keinen Zweifel, daB von γόμφοι 
(Dübeln), nicht etwa von Klammern (δεςμά) die Rede ist, die 
Ecksteine in Z.8 aber stehen offenbar wieder in Gegensatz 
zu denen der 'Reihe'. *'Wo der Hirt ist, sind auch die Schafe 
nicht weit, sagt Frickenhaus (AJA. 1906, 10) treffend mit 
Bezug auf die Teica-Steine des Erechtheions; so auch hier. 
Von der groBen Masse der gewóhnlichen Steine wird zuerst 
gehandelt. Wie die Ecksteine werden auch sie zunàchst 
verdübelt. Der Unterschied liegt nun darin, dafi die gewóhn- 
lichen Steine durch je zwei Dübel mit den darunter- und 
darüberliegenden verbunden werden sollen, die Ecksteine 
aber nur durch je einen. Vielleicht erwartet man grade das 
Gegenteil: die Ecksteine, die das Ganze zusammenhielten und 
awói Stirnfláchen hatten, muBten doch besonders gut gesichert 
werden. Das ist ganz richtig, und die Forderung wurde auch 
von den Griechen erfüllt. Aber nicht durch die Dübel, die 
keinen starken Schub vertragen, sondern einmal durch die 
betrüchtlichen Abmessungen der Steine selbst (vgl. Inschr. I, S. 
18f., Posten XII), sodann durch Verdoppelung der Klammern 
(z. B. am Fundament des Tempels der Aphaia auf ÁAgina, 


Griechische Bauinschriften. 51 


Fiechter in "Ágina' S. 24). Tatsüchlich geht die Inschrift jetzt, 
wie Z. 9/10 ein zweites abnpoüc zeigt, zu den Klammern 
über, deren zwei über jede Fuge gelegt werden, und τὸν δὲ 
leitet zum Eckstein über, für den auch hier eine Ausnahme- 
bestimmung getroffen wird. Ich habe rpicí ergünzt (sc. becpoic), 
weil ich nicht weif, wie mehr als drei nebeneinander über 
eine Fuge hinweg Platz fánden. Auch τῶν vor τὸ ςτυλο]βάτο 
(Z. 10), dessen Wegfall térrapa zu ergünzen erlauben würde, 
scheint nicht entbehrt werden zu kónnen. So gut wie aus- 
geschlossen ist nun aber die Verklammerung bei den (von 
den Süulen abzusehen) freiliegenden Stylobatplatten; die 
werden nur nach unten hin verdübelt werden. So ergibt 
sich die Ergünzung von Z. 10 Ende wie etwas Selbstverstünd- 
liches. Endlich kann nun der Bleiverguf erfolgen (Z. 11). 
In der nüchsten Zeile tritt das zu vergieBende Blei selbst 
auf, umgeben von zwei xaí. Da bleibt kaum eine andere 
Annahme übrig, als daB es hier Lieferungsobjekt ist, zusammen 
mit dem Eisen für die Dübel und die Klammern (vereinigt 
in δεςμά, vgl. Inschr. I B 90) und irgend etwas anderem in 
der Lücke Ζ. 12, vielleicht einer Maschine zum Versetzen 
der Blócke (wie in Inschr. I B 91). Die Ergünzung von Z. 11 
wird gestützt durch Z.23. Allerdings widerspricht es dem 
gewóhnlichen Brauch, daB der Unternehmer Eisen, Blei usw. 
selbst liefern soll. — Folgen dann weitere technische Be- 
stimmungen, so müssen sie wieder von Steinmetzarbeiten 
handeln; da nun aber mit den bisherigen Steinen nichts 
weiter geschehen konnte (die Abbossierung an den Stirnflüchen 
erfolgte erst nach Fertigstellung des ganzen Gebüudes), so 
muB mit den λίθοι in Z. 13 eine neue Schicht, die zunüchst 
zu versetzen ist, eingeführt werden; daher hier die ausdrück- 
liche Berufung auf die μίεθω]εις. Die neue Schicht muf der 
Stylobat sein (die 6ine sáulentragende Schicht) Er war schon 
Z. 10/11 nebenher erwühnt worden. Ganz vernünftigerweise 
hatte die Inschrift, wo sie einmal von Verklammerung und 
Bleivergu8 handelte, ihn gleich davon ausgenommen. Jetzt 
kommt etwas mehr Licht in die dürftigen Zeilenreste. Erst 
mufite der Unterbau fertig gestellt und abgenommen, d. ἢ. 
«{ 


52 Heinrich Lattermann, 


für gut befunden worden sein, bevor die Verlegung der 
Stylobatsteine in Angriff genommen werden konnte und durfte. 
Das steht in Z. 15/6. In welche Flucht die Steine kommen 
sollen, sagt Z.14/5: sie werden um das Ma einer Stufe 
(1114 Fu) nach innen eingerückt. Moglich, dafi περιτένεια 
der Z. 17 dabei die 'Lehre' ist, nach der eingefluchtet werden 
soll Schwierigkeiten bereitet jedoch Z. 14. Zunüchst ist zu 
sagen, daB die Ergünzung κανόνι sehr unsicher ist (s. unten). 
Passen würde sie schon nicht übel, zumal in der Nachbarschaft 
von τὸ πρόςθεν, das doch wohl die Lánge der ganzen Front- 
seite bezeichnet; vielleicht war noch hinzugefügt, wie lang 
das Richtscheit mindestens sein mute. Warum aber wird 
die Front herausgehoben, also in Gegensatz gebracht zu den 
Schmalseiten? und wo ist das dem κατὰ] μὲν τὸ πρόςθεν κτά. 
entsprechende Glied mit 5é, also das Schmalseitenpaar, mit 
seiner Sonderbestimmung einzusetzen? Ich habe keinen be- 
friedigenden Ausweg aus diesem Dilemma gefunden. Vielleicht 
ist es nótig, τὸ πρόςθεν als 'Stirnfláche' aller drei Fundament- 
telle anzusehen, davor mit Streichung von κατά ein Verbum, 
das auf die Herstellung eines Saumschlags (zwecks  Ein- 
fluchtung) geht!) zu ergünzen und dann dieses durch μέν 
in Gegensatz zu einem Verbum mit δέ zu setzen, das auf 
die Einfluchtung geht (also einfach wieder τιθέναι). — Wir 
fahren fort mit Z. 18. Hier begegnen zwei Wórter, die sonst 
nicht zu belegen sind und für die eine Erklárung zu geben 
ich unten versuchen werde. 'Errpifiic lasse ich ein Steinmetz- 
werkzeug sein, das glatte Flüchen erzielt; κατάμιττα mag etwa 
dem üblichen εὐτενῆ bei ἐπεργάζεςθαι entsprechen. Wie diese 
Zeile, so passen auch die beiden folgenden wieder am besten 
auf Stylobatsteine. Bei ihnen mufite ein ἀπεργάζεςθαι der 
Oberflüche sofort vorgenommen werden, d. h. hier im Wesent- 
lichen eine Zurichtung der Sáulenlager. Aber auch nur dies; 
ein über die gánze Oberflüche sich erstreckendes ἐπεργάζεςθαι 
war nicht nótig, würe vielmehr unpraktisch gewesen. Aber 
andererseits kam sehr viel darauf an, daB die Sáulenlager 
genau in gleicher Hóhe zugerichtet wurden. So muften sorg- 


1 Etwa περιξεῖεθαι, vgl. zu Z. 17. 


Griechische Bauinschriften. 53 


faltige mit dem Richtscheit ausgeglichene Lehrstreifen in 
Abstünden oder über die ganze Stylobatkante hin durchlaufend 
vermitteln. In unserer Inschrift wird sich Z.17/8 auf die 
Lehrstreifen beziehen; Z. 19 auf die Sáulenlager; Z. 20 (weniger 
peinliches Abgleichen mit einem axtartigen Instrument) auf 
die übrigen Teile. Von diesem Verfahren habe ich mich 
selbst an den Propyláen der Akropolis von Athen überzeugt. 
Durm führt auch den Poseidon-Tempel von Paestum an. 
Der Wichtigkeit wegen setze ich seine anschauliche Be- 
schreibung in extenso hierher (Bauk. d. Gr? 73, 53): *Die 
Propyláen in Athen und der Poseidon-Tempel in Paestum, 
beide nie vollstindig zu Ende geführt, zeigen die Flüchen 
der Tritt- und Setzstufen nur zum Teile bearbeitet; 5 und 
* cm breite Lehrstreifen geben die fertige Form an, wührend 
der übrige Teil 3 bis 4 mm darüber vorstehend, nur mit 
dem Spitzeisen überarbeitet ist. In diese nicht fertig gear- 
beiteten Lagerflüchen sind an den Propylüen in Athen die 
Süulen derart eingebettet, daD eine kreisrunde oder quadra- 
tische Pfanne als Süulenstand auf die Tiefe des richtigen 
Grundes ausgehauen und sorgfültigst abgeschlichtet wird; 
damit das Regenwasser dort nicht stehen bleibe, wurden kleine 
Rinnen eingehauen, die bis zur Auflenflüche geführt sind. 
Einem spáteren Zeitpunkte sollte dann das zuletzt in Aussicht 
genommene Abarbeiten des Stufenbaues aufgespart bleiben'. 
— 42.20l1 werden mit é£epyóceroi alle Operationen noeh 
einmal zusammengefaBt und 21/2 wird dem Unternehmer 
die Verpflichtung auferlegt, gut und richtig nach den Sub- 
missionsbedingungen und den Zeichnungen des Architekten 
zu arbeiten. — 2.23-25 legen die Lieferung des gesamten 
zum Bau benótigten Materials dem Unternehmer auf; natürlich 
fallen ihm dann auch Nachtragslieferungen zur Last, die wohl 
besonders durch Beschüdigung oder Untauglichkeit des Ma- 
terials der ersten Lieferung nótig werden kónnen. Aus diesen 
Zeilen, die für eine Ausnahmebestimmung kaum Raum lassen, 
habe ich geschlossen, daB der Unternehmer auch Eisen und 
Blei für die Befestigung der Steine zu liefern hatte (Z. 11). 
— Fertig zur Abnahme muf die Arbeit, wie Z. 25/6 sagt, 


54 Heinrich Lattermann, 


im Monat Metageitnion sein (etwa August) Steht nun in 
Z. 34 als Monat, in welchem der Kontrakt geschlossen wurde, 
der Maimakterion (etwa November) so ergeben sich rund 
acht Monate Arbeitszeit; die übrigen vier Monate sind die 
teils sehr heiBen, teils regnerischen des südlichen Klimas, 
wührend deren schlecht gearbeitet werden konnte. Es ist 
also nicht besonders auffülig, wenn grade 8 Monate auch 
in Inschr, III Z. 17 als Bauzeit vorgeschrieben werden. Warum 
nun aber hier in Z. 28 noch einmal auf die Bauzeit angespielt 
wird, ist mir nicht recht klar; sind etwa in den ευγτραφαί 
für einzelne Teile der Arbeit wieder besondere Termine fest- 
gesetzt? oder ist mit Bezug auf Ζ. 21 der Termin gemeint, 
zu welchem eine bestimmte Anzahl Steine auf dem Bauplatz 
sein muf) (der Unternehmer hat ja selbst für sie zu sorgen), 
damit die Arbeit beginnen kann? — Das ganze Werk ist 
vom Architekten in 5 Abschnitte zerlegt worden (τέταρτομ μ[έρος 
2.30; aufer dem Unternehmer dieses Teils folgt noch einer 
Z. 32), deren 3 der in Z. 29 genannte Unternehmer zugeschlagen 
erhalten hat. Dem Namen des Unternehmers muB jedesmal 
der des Bürgen folgen. DaB jedesmal zwischen beider Namen 
die Zuschlagsumme gestanden habe (wie z. B. IG. II5 10544 
16/71) erscheint nicht blof wegen der Preisangabe in Z. 34, 
vor dem Datum des Kontrakts, ausgeschlossen, sondern auch 
weil kein Unterschied in der Arbeit der einzelnen μέρη be- 
stehen konnte, also das eine zu derselben Summe wie das 
andere verdungen werden mufte. —  Hóchst interessant 18 
dann an Stelle des δικαςτήριον die croà] ποικίλη (Z. 34/5) als 
Lokal des Kontraktschlusses. — Den folgenden Zeilen gegen- 
über wies mich Herr Prof. Kirchner auf die in Dekreten 
hüufige Wendung hin: πληροῦν δικαςτήριον eic ἕνα xai mevra- 
Kocíouc δικαςτάς (s.Indices der Corpora); vglzu der ganzen 
Z.IG.II 778 B 5ff. Sollte die croà ποικίλη. wegen ihrer Be- 
ziehung zum eleusinischen Kult gewühlt worden sein? — 
Der Kontrakt über Ausführung alles bisher Genannten ist 
abgeschlossen; was folgt, muf) ein neuer sein. Er kündigt 
sich auch durch die Überschrift Ἐλευςῖνι ἐν τῶι ἱερῶι als 
etwas Neues an, die sich noch durch ihre herausgerückte 


Griechische Bauinschrilten. 55 


Stellung deutlich für das Auge abhebt. Wie die spürlichen 
Reste noch erkennen lassen, weicht die Fassung der Be- 
stimmungen wesentlich von denen des Kontraktes I ab: sie 
ist knapp und summarisch und nicht im Futurum, sondern 
im Infinitiv gehalten. Wenigstens kanu über die Berechtigung 
der Herstellung r10]év(a) kein Zweifel sein; fraglich ist der 
Infiniüv ἀπεργάΪζεεθαι in Z.38. Und das Summarische der 
Fassung geht wohl deutlich daraus hervor, daB vom τιθέναι 
ohne Umstünde zum ἀπεργάζεςθαι übergegangen wird, und 
besonders aus dem letzten Zeilenfragment, mit dem vielleicht 
die eigentlich technischen, wenn nicht alle Vorschriften ihr 
Ende erreichen. Diese Kürze zwingt zu dem SchluB, da8 
Kontrakt II auf einen früheren, ausführlicheren Bezug nimmt, 
und es liegt nahe, den früheren in dem rüumlich vorher- 
gehenden desselben Steines zu sehen. Offenbar ist der eine 
oder andere Unternehmer des Kontraktes I seinen Verpflich- 
tungen nicht nachgekommen, und der liegen gebliebene Bauteil 
hat von neuem ausgeschrieben werden müssen, wobei auf 
diesen und die geforderte Arbeit nur ganz kurz hingewiesen 
zu werden brauchte. Auch um welchen Bauteil es sich handelt, 
geht aus den Resten grade noch hervor. Nach Ζ. 81 wird 
etwas auf die κρηπίς gelegt — das ist ja aber gerade der 
Unterbau, von dem der erste Teil des Kontraktes I handelt, 
und auf den die Stylobatschicht gelegt wird. Also kann in 
Z. 36 dem Sinne nach einzig wie geschehen ergünzt werden. 
Gestützt wird diese Interpretation durch ἀπεργάζεεθαι, das wir 
schon (Z. 19) für Stylobatsteine in Anspruch nehmen muBten. 

Fassen wir unser Ergebnis kurz zusammen: Für ein 
Gebáude in Eleusis sollen Stufenbau (κρηπίς Z.37) und Stylobat 
(Z. 10/1) hergestellt werden. Der GrundriB des Gebüudes ist 
winkelfórmig (Z. 8), offenbar aus einer Lang- und zwei Schmal- 
seiten zusammengesetzt. Die Steine der κρηπίς erhalten sehr 
sorgfültigen Fugenschlu&8 und Dübel-Klammern-Verband mit 
BleiverguB (bis Z. 11). Die Steine der Stylobatschicht werden, 
soweit es die Süulenlager verlangen, genau horizontal aus- 
geglichen und im übrigen abgearbeitet (bis Z. 20). Die 
Stufenbreite betrügt 1!.4 FuB (Z. 15). Für Material haben die 


56 Heinrich Lattermann, 


Unternehmer zu sorgen, wahrscheinlich einschlieflich Blei, 
Eisen und Maschinen (12. 23-25); móglich, da die Stylobat- 
Steine schon zur Stelle waren, wir hóren nur von [Versatz 
und] Bearbeitung der ganzen Schicht. Die Bauzeit betrügt 
8 Monate, etwa vom Dezember bis zum August. Das ganze 
Werk ist horizontal oder vertikal in 5 Abschnitte zerlegt, 
die sich auf 3 Unternehmer verteilen; der Einheitspreis (pro 
Tetparrobía?) betrügt 30 Drachmen (29/34). — Die Ausführung 
der Stylobatschicht auf Grund des 1. Kontraktes ist nicht 
geschehen und wird daher von neuem vergeben (36ff) — 
Die Teilung der Arbeit in Abschnitte (wie sie uns z. B. aus 
IG. I1 167 bekannt ist, lót auf eine groBe Anlage schlieBen. 
Innerhalb des Bezirks von Eleusis kommt dann aber einzig 
das προςτῷον in Frage. Die Lücke, die wir in Inschrift I 
hinter B 68 festgestellt haben!) wird durch die vorliegende 
Inschrift ausgefüllt. Andererseits schlieBt sich letztere inhalt- 
lich an das Ineditum I.-N. 20?) aus Eleusis an, das vom Funda- 
ment (unter der xpnríc) handelt. Mit ihm zusammen gehórt sie 
in die Zeit der wirklichen Ausführung des Baues; mindestens 
die κρηπίς ist nach Z.47 fertig geworden. War nun nach 
Vitr. VII 17 zur Zeit des Demetrios von Phaleron, zwischen 
317 und 307, unter Leitung des Architekten Philon das 
προςτῷον vollendet worden, und rühren die ersten Submissions- 
ausschreiben für den Bau aus der Mitte des IV. Jh. her, so 
sind diese Daten die termini ante und post quem für unsere 
Inschrift Ihre orthographischen Eigentümlichkeiten führten 
uns denn auch in die Mitte dieser Zeit, etwa 330. SchlieBlich 
paBt gut zu diesem Ansatz, daB die Inschrift IG. IT add. 834*, 
die den Transport der Sáulentrommeln für das προςτῷον 
verrechnet, etwas jünger als 8345 vom Jahre 329/8 ist (Kohler 
Zu 8340).  — Caskey hat im Am. ὁ. X (1906) S. 148 die Bau- 
geschichte der Vorhalle des Telesterions kurz skizziert. Auf 
Grund des Ineditums 20 und der vorliegenden Inschrift 
kónnen wir nun hinzufügen, daf kaum gleich um die Mitte 
des Jh., nachdem die Ausschreiben veróffentlicht und die 


ἡ S. 87. 
3) S. Vorwort S. V. 


Griechische Bauinschriften. δ᾽ 


Steine von den Unternehmern geliefert worden waren, mehr 
als ein Teil des Fundaments gelegt worden sein kann. Dab 
das aber tatsüchlich geschehen ist, bezeugen im Ineditum 20 
die fortwührenden Gegenüberstellungen der παλαιά mit den 
καινά. Zwischen beiden scheint eine geraume Spanne Zeit 
zu liegen, denn die konstruktiven und technischen Unter- 
schiede beider Teile sind manchmal nicht unerheblich. Die 
Pause von 20 Jahren, wührend deren am προςτῷον nicht 
gearbeitet wurde, erklürt sich gut aus den Wirren der Zeit 
Philipps, die erst nach der Schlacht bei Chaeroneia durch 
eine lüngere Periode der Ruhe abgelóst wurden. Bis dahin 
war es auch um Athens Finanzen schlecht bestellt, die schon 
durch den Bundesgenossenkrieg stark in Mitleidenschaft ge- 
zogen worden waren. Unter Eubulos konnte noch der Bau 
der Skeuothek begonnen werden. Aber auch sie wurde, wenn 
sie auch ein dringend notwendiger Nutzbau für die Flotte 
war, auf der Athens ganze politische Macht noch beruhte, 
erst unter Lykurg zu Ende geführt; erst recht ein Luxusbau, 
wie die Vorhalle des Telesterions. — 


Einzelheiten. 


1/2. Das Partizipium ὁμαλίζων nótigt, weil es im Prüsens 
steht, es von cuvOfjcet zu scheiden, vorausgesetzt, daf$ diese Er- 
günzung richtig ist. Ist sie es, dann muf$ vor ópaMZCwv etwa 
ἐργάςεται δὲ τοὺς λίθους gestanden haben. Für eine Form von 
ευντιθέναι spricht, daf3 es sehr hüufig vor dem ópuórrovrac des 
Fugenschlusses steht, vgl. Inschr. 1 A 21, 58, 73 usw. Auch was auf 
die beiden letztgenannten Belegstellen folgt, ist lehrreich für 
unsere Insehrift. I A 59 steht πλάτος [r]o[rjo[O0]v[ra τῶν ἁρμῶν 
πα] [λ]αςτήν, wo die Lesung sicher (von Herrn Caskey bestütigt) 
und eine andere Ergünzung nicht denkbar ist; εουντιθέναι geht 
hier voraus. Damit vergleiche man Ditt.* 538, 15 (— Lattermann, 
Klio VI S. 141, 14) καὶ τοὺς ἁϊρμοὺς ποιήςαντα ἐπὶ ἡμιπόδιον 
ευντιθέναι ἀθραύςτους καὶ | ἁρμόττοντας πανταχῆι 3): hier also 


!) Meine Übersetzung (S. 142): "nachdem er — — die Fugen auf 
einen halben FuB scharfkantig und nach allen Richtungen hin zuein- 
ander passend hat zusammenschlieBen lassen' ist natürlich in Bezug 
auf ποιεῖν sachlich verkehrt und die Tüftelei ebenda S. 157 hinfüllig. 


58 Heinrich Lattermann, 


folgt cuvri8évai. Der Unterschied in den Zeiten von ποιεῖν, 
wührend die Technik dieselbe ist, widerstrebt dem Sprachgefühl 
nicht, sagt ihm vielmehr zu. An der ersten Stelle ist die Be- 
stimmung über die Breite der Anathyrose aus dem technischen 
Zusammenhang herausgerückt; an der zweiten ist sie ihm durch 
die üáufjere Stellung eingeordnet — also war hier nur der Aorist 
am Platze. Noch mehr mufí5 dann ein terminus technicus wie 
ὁμαλίζειν als Part. Prüs. zur Loslósung von cuvnOÉvai veran- 
lassen. — Vgl. auch I A 59/60 sowie A 72 wegen desselben Mafies 
des Saumstreifens; in der zuletzt von mir behandelten Inschrift 
IG. II* 1054 d!) ist das Ma6 ἐπὶ ἡμιπόδιον nicht Zeuge für feineren, 
sondern für gróberen Fugenschlufi. Ein breiterer Saumstreifen war 
schwerer herzustellen und mufite ungenauer ausfallen. — ὁμαλίζειν 
für Fugenbearbeitung war bisher nicht zu belegen; dagegen kommt 
es in den Erechtheion-Inschriften mehrfach für das Ausgleichen 
von hólzernen Profilstücken vor: Jahn-Michaelis, Arx* AE. 23, 
Z. 4 hinter ἀναξεῖν und κολλᾶν (die auf das einzelne Stück gehen) 
und durch den Zusatz πρὸς τὸν xavóv[a | r]üv λίθινον auf das 
Ganze bezogen; ich ergünze es noch in derselben Inschrift Z. 11 
wegen des vorausgehenden "koAM[€]|cat?). Vgl. ἐξομαλίζειν AE. 27 
II 37. 41 (von ὄνυχας) und danach 26 III [35/6] (von cpnxícxouc); 
ευνομαλίζειν (πρὸς τὴν karagopóv!) Ditt.? 542 Z. 15/6. Der 
Bedeutung des Wortes in unserer Inschrift kommt die folgende 
(II, Z. 3J4 und 4 Mitte am nüchsten; aber trotz κατὰ κίονα 
oder grade wegen dieser Wendung und der folgenden (s. S. 70) 
wird auch dort in ὁμαλίζειν ein Ausgleichen mehrerer selb- 
stüándiger Teile untereinander liegen (was z. B. nicht in ξεῖν 
von vornherein liegt). So werden wir schliefslich auch hier ὁμαλίζειν 
nicht so von der Einzelbehandlung der Fugen verstehen, als von 
ihrer Anpassung aneinander (worin natürlich die Einzelbehandlung 
mit eingeschlossen ist)*). — ὑγιεῖς habe ich nach der athenischen 
Inschr. für die Dreifus-Basen, Ath. Mitt. XXXI 1906, 135 (vgl. 361 


ἢ Klio VI 140. 

*) Z. 13/4 dürften zu ergünzen sein: xai τὰ λ[οιϊπὰ λειᾶναι] καὶ 
xcuvteAécat, vgl. Z. 11. 

3) Bei der Gelegenheit ein Wort zu ὁμαλής (-óc). Frickenhaus 
(Athens Mauern) S. 28 Abschn. 1 übersetzt es *mit gleichmügigem Korn'. 
Das ist ziemlich blind geraten; ὁμαλής (-óc) kann nichts anderes sein, 
als was wir heute 'lagerhaft nennen (nur solche Steine sind zu- 
gleich fest). 


Griechische Bauinschriften. 59 


und Amer. journ. of phil. XXVIII 430) Z. 15/6 hinzugefügt: ἀπο- 
£écavra πανταχεῖ ὀρθὸν xai ὑγιᾶ; die Technik ist etwa die- 
selbe. — Wenn es erlaubt war, die noch verbleibende Lücke mit 
dem Werkzeuge auszufüllen, so war durch den Platz und mehrere 
Belege ξοῖς geboten. Aícrptov in Inschr. III 5 bei ὁμαλίζειν erklürt 
sich durch die Notwendigkeit, die Standfl&chen für die Sáulenteile 
ganz besonders gut zu glütten; vgl.zu Z.17f. Für Stoófugen- 
Bearbeitung begegnet Aeícrptov in der durchweg sehr peinliche 
Bestimmungen treffenden grofsen Lebadeia-Inschrift (Fabricius, De 
arch. Gr. S. 68 und 70). 

8. Die ergünzten Zusütze zu ápuórrovrac kommen háufig genug 
vor, wollen und kónnen aber natürlich nur Vorschláge sein. 

6. οἱ ómcOev áppoí; s. Jahn-Michaelis, Arx* AE. 22 col. II 
10. 15. 20. 24. 

8. περὶ ἑνὶ γίόμφωι. Vgl. Lattermann, Ath. Mitt. XXXI 
(1906) 361 zu τιθέναι περὶ γόμφωι der Inschrift wegen Errichtung 
von Dreifufbbasen. Auch einige andere Inedita, die mir Herr 
Professor Kirchner freundlichst gestattet hat einzusehen, bieten 
Parallelen. — ὅταν δὲ ἀποδείξηι κτά.: vgl. Ditt.* 540 (Lebadeia) 
83: ὅταν δὲ cuvOfj τοὺς θριγκοὺς xai ἀποδείξηι κειμένους, 
[μεμολυβδοχοημένους, τέλος ἔχοντας, δεδεμένους κατὰ |" xe- 
φαλήν, ευμφωνοῦντας πρὸς ἀλλήλους δοκίμως, ἔπειτεν | ἐγνι- 
τρώςει κτά. — [εὐτεν]εῖς zu ergünzen rechtfertigt sich vielleicht 
dadurch, daf$ die letzte, für die weitere Konstruktion so wichtige 
Operation vor Einfügung der γόμφοι ein ἐπεργάζεςθαι ὀρθὰ xal 
εὐτενῆ 1) ist. 

9. EAONTA£ Latt.-Caskey vor dem Stein. Vgl. die delphi- 
Sche Theater-Bauinschrift BCH. XXIX (1905) 468 Z. 8: -δύο, τοὺς 
δὲ παρὰ τὰς διόδους ἔχοντ[ας - -, wo vielleicht auch von Dübeln 
oder Klammern gehandelt wird (in derselben Zeile muf$ auf Grund 
des Folgenden noch ein neuer Abschnitt beginnen) — γόμφοι 
ὀρθοί; vgl Ditt.* 539 Z. 20f.: xal ἀποδώςει τὰ μέν ἐϊμπόλια 
ὀρθὰ καὶ ἀςτραφῆ xai εὐγώνια, d. ἢ. die ἐμπόλια (halbe hohle 
Dübel) sollen genau senkrecht usw. in die Ober- und Unterfláchen 
der S&ulentrommeln eingelassen werden, sodaf? auch ihre Wandungen 
im Innern, an denen sich die πόλοι (Z. 4) unmittelbar reiben, 
senkrecht sind. — In derselben Inschrift begegnet auch, was sich 


ἢ ἐπεργάςεται) ὀρθὰ xal εὐτενῇ ist auch in der delischen In- 
schrift, BCH. VIII (1884) 324, 15, die Homolle herausgegeben hat, zu 
Jesen. ΄ 


60 Heinrich Lattermann, 


m. W. sonst — wenigstens so einwandfrei — nicht belegen δ, 
daf ἁρμός der Zwischenraum zwischen zwei Steinen ist und 
noch dazu zwischen Lagerflüchen!) (Z. 5): δύο eic ἕκαςτον τὸν 
ἁρμὸν ἐμπόϊλια καὶ ἕνα πόλον. 

10. Der beste Beweis dafür, daB hier die Stylobatsteine vom 
δῆςαι ausgenommen werden, ist Inschr. 1 B 89 innerhalb Vorschriften 
über diesélben oder vielmehr die ursprünglich beabsichtigten Sty- 
lobatsteine das Fehlen des δῆςαι; es heiüt nur: yopqucai xai 
μόλυβδον Tepixéjat?). In den unsicheren Zeichen vorher kann 
auf keinen Fall δῆςαι gesucht werden. 

11. Vgl. oben S. 53 und Inschr. I B 90f. als wahrscheinliches 
Gegenstück. 

17. mepuréveia?). Im Ined. Inv.-Nr. 20 aus Eleusis heiBt es 
Z. 2 (rechts und links ist Bruch): τὴν π]εριτένειαν κατὰ croi[xov 


und Z. 40 ff xa]ra[x]óva δὲ καθ᾽ ἕκαςτον τὸν croiyov ὀρθὰ καὶ 
[ε]ὐτενῆ m ipóc τὴν περιτένειαν τὴν τοῦ ὑπάρχοντος ἔρ[γ]ου κτά. 
Wir ersehen aus diesen neuen Belegen, da8 περιτένεια (wie auch 
schon Fabricius, De arch. Gr. S. 60 bemerkte) sich nicht auf den 
einzelnen Stein beschrünkt. Andererseits ist es auch nicht bloB 
für eine lange Flucht von Steinen in Anspruch zu nehmen. Es 
geht beides durcheinander, das liegt in der Natur der Sache. Hatte 
ein Stein einmal auf einer Seite Randschlag, so konnte danach 
jede andere Seite desselben, aber auch ein Nachbarstein und so 
schlie&lich eine ganze Reihe abgearbeitet werden. — Ich gebe hier 
in der Lücke nur den Zusatz, der am wenigsten besagt. Vgl. 
Fabricius ἃ. ἃ. O. — Zu περιξεῖται s. Inschrift III Z. 3. 

17|8. ἐγτριβής. Im BCH. VIIY (1884) S. 828 Nr. 22 publiziert 
Homolle eine delische Inschrift*), die uns den Schlüssel zum Ver- 
stándnis von ἐγτριβής liefert. Es heifst dort Z.9: IOIEMITPIBEIMA 


ἢ Freilich. bei Sáulen, also zwischen Steinen, die nur Lager- 
fláchen haben, nicht auch StoDflüchen. 

*) Andererseits fehlt γομφῶςαι I À nach Z. 105 sicher nicht blof 
zufállig, sondern weil die gewaltigen Parastaden, um die es sich hier 
handelt, schon ein viel zu groBes Gewicht haben, um dieser Sicherung 
gegen Schub zu bedürfen (s. S. 33, Posten VIT). 

*) Zur Bildung vgl. εὐτενής, das als εὐτενῆ sehr hüufig neben 
ὀρθά bei ἐπεργάςεαθαι vorkommt, Für welche Technik der Ausdruck 
εὐτενής zuerst geschaffen worden ist, muB dahin gestellt bleiben. Sehr 
wohl kann er der straffgespannten Fluchtschnur der Maurer abge- 
sehen worden sein; doch s. zu Z. 18 κατάμιττος. 

4) Vgl. vor. S. Anm. f. 


Griechische Bauinschriften. 61 


uud Z. 12: TPIOYHMITPIBOY. Homolle entnimmt diesen Zeichen 
nur ἡμιτριβής und stellt es in Gegensatz zu ἀφωλι[δωτός (Z. 13). 
Dieses erklürt er einwandfrei mit: sans écailles, sans rugosité, 
ce qui est parfaitement uni et poli; aber der Gegensatz zu ἧμι- 
τριβής ist schief. Die Zeichen vor dem Adjektivum sind Reste 
des Werkzeugnamens Aícrpiov, der gerade für Delos eben jetzt 
durch I. III Z. 5*) nachgewiesen wird. Ich habe keinen Anstand 
genommen, ihn auch in unsere Inschrift einzusetzen. — Der Unter- 
schied von ἐγτριβής und ἡμιτριβής ist klar. Dieses bezeichnet eine 
stumpfe, jenes eine scharfe Schneide. Da8 die scharfe Schneide, 
mit der sich natürlich glattere Flüchen erzielen lassen, nicht von 
Haus aus dem Instrument eigen ist, lehrt auch der Zusatz ἐπη- 
kovnuévov zum Aeícrpiov der groBen lebadet!schen Inschrift (s. 
Fabricius, De arch. S. 68 und 70f.). 

— κατάμιττος. Der Thesaurus gibt: xarópiroc fidibus tensus : 
ὄργανον x. Protagorides ap. Athen. 4 S. 176 B. Zugrunde liegt 
Sicher uíroc, der Einschlagfaden des Gewebes; vgl. Pol. 2, 32, 2 
βίβλοι καθαπερανεὶ xarà μίτον ἐξυφαςμέναι, wofür Pape gibt: 
*gleichsam dem Faden nach gewebt, ununterbrochen zusammen- 
hangend'. Im Bauhandwerk mu$ dann eine Arbeit, dem horizontal 
gespannten Faden nach, in einem ununterbrochen gleichmáüBigen Ab- 
ebnen bestehen. So wird ja auch das sinnverwandte εὐτενής bei 
ἐπεργάζεεθαι gebraucht. — Was die Schreibung κατάμιττος mit 
Doppel-T betrifft, so macht mich Professor Keil darauf aufmerksam, 
daB auch im Hesych. durch die Abfolge pírroc?) gefordert ist. 

19. ἀπεργάζεεθαι ist das Wegschlagen des Werkzolls, des 
ἄπεργον (in der groBen Inschrift aus Lebadeia πρόςεργον, vgl. 
Fabricius S. 79). — Zur Ergünzung vgl. Inschrift III Z. 3f. 

20. ἐκτυχίζειν. Das Wort ist neu, ebenso wie ein anderes 
Kompositum προςτυχίζειν, das jetzt in Inschrift I B 88 gesichert 
ist. Τύχοι kommen in delischen Inschriften vor. So heit es 
z. B. Michel Nr. 594 Z. 87 (S. 495): eic τὸν cíónpov τῶν λιθουργῶν 
«τόμωμα παρὰ Πολύβου : FFFIII: Δεξίωι «τομώςαντι τύχους δύο 
καὶ γλαρίδα καὶ ςφῆνας καὶ [᾿παραςφήνια ποιήςαντι μιςθός: 
DFFHII. Das Verbum τυκίζειν jedoch war schon aus Aristoph. 
Vógeln 1138 bekannt: τούτους (sc. τοὺς λίθους) δ᾽ ἐτύκιζον Ὁ 


') S. zu dieser Zeile S. 78 f. 

ἢ p. * τάξις. ceipd.. τόνος. 

3) Attisch ist nur die Form tux-belegt; Professor Keil gibt daher 
zu bedenken, ob sie nicht vielleicht auch in der Aristophanes-Stelle 
einzusetzen sei. 


62 Heinrich Lattermann, 


αἱ κρέκες τοῖς féyxeciv, wozu das Schol. : τύκος ἐργαλεῖόν τι di 
τοὺς λίθους περικόπτουςει I) καὶ Eéouct; vgl. Hes. τύχοι λιθοξοϊκὰ 
ἐργαλεῖα. All das lehrt, daB τύχος nicht so eine Art Poussier- 
schlügel mit stumpfem hammerfórmigem Kopf war, als vielmehr 
eine Art Axt mit scharfer Schneide, die leidlich glatte Fláchen zu 
erzielen erlaubte?). ᾿Ομαλώῶς, d.h. nicht 'glatt, sondern *eben', 
soll ja auch in unserer Inschrift werden, was mit dem τύχος 
ausgearbeitet wird. Es kann kein Zweifel sein, daB diese Arbeit 
den Teilen des Stylobats zwischen den sp&üteren Sánulen galt. Einer- 
seits durften diese Teile nicht beschüdigt werden, andererseits 
mu8ten sie doch für die Handwerker gut passierbar sein; so lieg 
man einen niedrigen abgeebneten Bossen-Werkzoll stehen. — Zur 
Ergünzung ἧἥ[ι ἂν κτἀ. vgl. Ditt.* 537 (Skeuothek) Z. 93/4: fj 
ἂν κελεύηι ὁ ἀρχιτέκτων (sollen zwischen einzelnen Quadern 
Zwischenrüume bleiben) — Zur weitern Ergünzung vgl. ebenda in 
unmittelbarer Fortsetzung: ταῦτα ἅπαντα ἐξεργάςονται oí μι- 
εθωςάμμένοι κατὰ τὰς ευγγραφὰς κτἀ. --- — "xai ἐν τοῖς 


χρόνοις ἀποδώςουειν, οἷς ἂν μιεἰϑώεωνται ἕκαςτα τῶν Épruv. 
Die Ergünzung Z. 20 ist wohl das stürkste Argument für die bis 
auf den Buchstaben richtige Lünge der von mir wiederherge- 
stellten Zeile. 

Z. 22. ἀναγραφεῖς. Vgl. I. I A 34. 48. 55 usw.; S. 40; Fricken- 
haus, Athens Mauern, S. 22. 

23. προςδεῖςεθαι; vgl. IG. II 167 (Frickenhaus:) 48/9 ἐὰν δὲ 
πλεόνων προςδείηϊ[ται. 


!) Ich. nehme die Gelegenheit wahr, darauf hinzuweisen, daB 
Homolle die delische Inschrift, die er im BCH. VIII (1884) S. 305 ff. 
unter Nr. 13 publiziert hat, als Ganzes mifversteht. ἸΤερικόπτειν wird 
hier in demselben Sinne gebraucht wie im Scholion. Wie kónnten 
Auch im Verband liegende Quadern so stark bestofleen werden, daB sie 
nicht mehr brauchbar würen oder ausgebessert werden müften? Und 
wo steht überhaupt etwas über Bearbeitung oder Ersatz von Homolles 
verstoDenen Steinen? Das würe doch ein sonderbarer λόγος, der nur 
die VerstoBung von Steinen buchte! Oder nimmt Homolle an, daB 
8116 Steine ausgewechselt wurden und dies daher nicht Posten für 
Posten von neuem gesagt zu werden brauchte? Aber wie denkt er 
Sich das Auswechseln an einem griechischen Bau? ἸΤερικόπτειν er- 
klürt sich sehr einfach. Vereinzelte Steine hatten noch ihre Ver- 
satzbossen behalten; deren vollstündige Abmeifelung wird verrechnet. 

*) Abbildungen (nach pompejanischen Funden) und ausführliche 
Beschreibung gibt Blümner a. a. O. II 208 ff. 


Griechische Bauinschriften. 63 


24. παρὰ τὸ ἔργον 'wührend der Arbeit" vgl. Ditt.* 540, 22: 
ἐὰν δέ που παρὰ τὸ Ép|Yov ευνφέρῃ τινὶ μέτρῳ κτά., ποιήςει 
Uc ἂν κελεύωμεν. Zur Erklirung s. Fabricius, De arch. 36. 

25. Wenn die Ergünzung zu Anfang der Lücke richtig ist, 
beachte man die ausdrückliche Hinzufügung von yícOucic zu 
ευγτραφαί. 

29. Vor dem Stein lasen wir: TH£EITPIA (vel X?) TV ; nach dem 
Abklatsch ich: TH£HATPIA^ ; die richtige Lesung fand Professor 
Keil. — μέρος; IG. II 167 (Frickenhaus ) 7 τῶν μα]κρῶν τειχῶν 
δέκα μέρη; 26 ὅςα δ᾽ ἄν τι]ς τῶν [μεμιςεθ]ωμένων παραλάβε[ι] 
ἐν] τ[ώ]ι μέρ[ε]ι [τ]ῶι γεμη[θέϊντι αὐτῶι; in den eigentlichen 
μιςθώςεις sind an Stelle der μέρη die μερίδες (Z. 120, 124) ge- 
treten. 

32/|3. Der von mir ergünzte Bürge künnte gut ein Enkel des 
berühmten Redners sein; ein Sohn Καλλικράτης des letzteren war 
nach II 803b 88 Trierarch im Jahre 342 (Prosop. Att. 7957). 

33/4. Welche Einheit dem Preis zugrunde liegt, ist nicht 
ersichtlich; vielleicht là8t sich, unter Abkürzung des Demotikons 
zu ᾿Αφιὸν die Einheit τὴν δὲ τετραποδίαν einschieben; vgl. 
Ditt. Syll.? 542, 35f. (Oropos)). 

37. κρηπίς; vgl. Hesych. u. d. W.: ἐφ᾽ οὗ oi ετυλοβάται. 


1) Hinter Terpamobíav ist dort offenbar ΠΡ zu lesen (Leonardos, 
"Eenna. ἀρχ. 1891 c. 71 gibt ΓΙ; nachtrüglich hat er nach einem Ab- 
klatsch meine Lesung bestátigt). Ich weise Klio VI 1609}. aus der 
Inschrift IG. H5 1054 d den Fufpreis von 1':/* Drachmen für zwei 
Schichten eines Untérbaues nach, für den das Material vorhanden ist. 
Wird in der oropischen Inschrift die Tetrapodie in der Breite der 
Anlage (4 Fu8, Ζ. 911} gemessen, wobei die Lünge stillschweigend 
1 Fu8 betrüge, so erhalten wir denselben Preis wie in der genannten 
Inschrift: 4 X 1!/ Dr. — 6 Dr. Auch in der oropischen Inschrift wird 
dem Unternehmer das Material geliefert (Z. 28 ff). — In der oben be- 
handelten Inschrift dürfte aber der Preis von 30 Dr. für laufende Fuf 
zu verstehen sein, wie bei Verrechnung der Abgleichung (ἐπεργάζεςθαι) 
laufende Fu8 zugrunde gelegt werden (Schóne, Hermes IV 39f.). 


64 Heinrich Lattermann, 


III. 
Inschrift von. Athen. 


Athen, gef. im Frühjahr 1887 in der Náühe des Olympieions 
“ὡς κάλυμμα κτιςτοῦ τάφου τῶν Βυζαντινῶν xpóvuv'. — 
Ebenda, National-Museum, Epigr. Abt. Saal IT. 

Tafel pentelischen Marmors, ohne jeden Schmuck, zwei- 
seitig beschrieben. Unten abgebrochen. Breite 0,94; Hóhe 
0,71; Dicke 0,10. — Welche Seite des Steines als vordere 
anzusehen ist, lift sich von vornherein nicht mit Sicherheit 
bestimmen. Ich folge den bisherigen Herausgebern darin, die 
besser erhaltene Seite mit À, die andere mit B zu bezeichnen. 
B war die untere Seite des Steines, als er das byzantinische 
Grab abdeckte. Die Mitte dieser Seite ist infolge der zer- 
setzenden Gase, die aus dem Grabe aufstiegen, vollstündig 
unleserlich geworden; nur die Ránder, mit denen der Stein 
rechts und links auf den Wandungen des Grabes auflag, sind 
leidlich erhalten. A wieder ist stark abgetreten, bis zur ganzen 
Tiefe der Buchstaben oder noch stürker, sodaB die Lesung 
gróBtenteils sehr schwierig ist. 

*St. A. Kumanudis, Ἐφ. ἀρχ. 1887 S. 57; nur Minuskeln; 
einen Zusammenhang hat er nicht wiederherzustellen ver- 
sucht, in der Erklürung ist er sehr zurückhaltend. 

* Kohler, IG. II$ 1054 g (S. 237), nach Abschrift von Lolling 
(die jedoch nur bis B 44 reichte, im übrigen nach Kuma- 
nudis); in der Wiederherstellung des Textes ist er auf 
Grund von Lollings vorzüglicher Abschrift ein gut Stück 
über Kumanudis hinausgekommen, wenn er auch einigen 
Irrtümern verfallen ist. 

Ich habe den Stein im Sommer vorigen Jahres durch- 
güngig verglichen. Auch nahm ich einen vollstándigen Ab- 


Griechische Bauinschriften. 65 


klatsch ; doch ist auf diesem nicht entfernt soviel zu erkennen 
wie auf dem Stein. Die dürftigen Reste von B, die zudem 
groBenteils Steinmafle sind, hier wiederzugeben, darf ich mir 
versagen. Auch die gesamte Varia lectio gedenke ich nicht 
hier auszuschreiben, da ich sie bei meiner Nachvergleichung 
sorgfültigst berücksichtigt habe. — In der Erklürung werde 
ich mich auf einige schwierigere Stellen des technischen Teils 
beschrünken; die Behandlung rechtlicher Kontraktbestim- 
mungen schliefle ich prinzipiell aus. — Unter früher gelesene 
Zeichen, die ich nicht mehr erkannt habe, setze ich einen Stern 
(*). Die Zahl der Buchstaben unter den Lücken ist annühernd. 


πὸ — — —-—— — fYl.E.T.— —j; —— Ειιο 
— ΞΤ! [κ]αὶ μο[λύβδ]ωι καὶ κιςήρι[δ]: 
| S. 0..A ^ [κ]αὶ τἀλλ- 
[α] ποιήςει κατὰ ταὐτὰ τοῖς é[v τῶι [ξ]ρῶι: é[à]v δὲ Ἱείργαςμέϊνοι 
dict, δο[κιμάςει ὁ ἀρχι]τέκτων [é]v τῶι Περῶι ἐν Δήλωι π- 
άντας τοὺς λίθους᾽ ἐπειδὰν δὲ [δ]ο[κιἱμαςθῶειν, παραλαβὼν τοὺς 
cruAoBérac [κειμένους καὶ περ[τξες]ά[μ]ενος ὁμαλι- 
€i κατὰ κίονα αὐτὸς αὑτῶι «av[o]v[1](51) λιθίνηι ὀρθά" ὁμαλιεῖ 
δὲ κα[ὶ] τὰς c[r]ef]po[c] καὶ τοὺς κίονας καὶ rà ἐπίκρ[αν]α ἀπὸ 
λιτ[ρ]ίο μὴ ἔλαττον ἢ ἐπὶ ἡμιπόδιον κύκλωι ἅπαντα καὶ καθιε[1] 
εἰς ἕδραν ὁμοίως πανταχῆι᾽ τετρᾶναι δὲ καὶ τοῖς 
ἐμπολίοις καὶ μολυβδοχοῆςα[ι] ὡς ἂν ὁ ἀρχιτέκτων κελεύ[η]ι᾿ καὶ 
ἀποδώς[ει)] écrnkórac ὀρθοὺς καὶ ὑγιεῖς [κ]α[}] ἴςου- 
c ἀλλήλοις κατὰ κεφαλὴν καὶ ὀρθοὺς πρὸς τὸν διαβήτην πανταχῆι" 
θήςει δὲ τ[οὺς λ]ίθους πάντας παρ[όντο]ς τοῦ ὑπ- 
αρχιτέκτονος " ἐπειδὰν δὲ cuyxeíueva ἦι πάντα καὶ μεταξὺ τιθέ- 
μείν]α [τὰ ἐμπόλια», δοκιμαςθήςεται] * παρέξ- 
et δὲ αὐτὸς αὑτῶι ὁ μιςθωςά[μ]ενος τὸ ἔργον πάντα óc[uw]v [ἂν 
δ]έηται πρὸς [τ]ὸ [ἔ]ρίγον πλὴν ἐμπ]ο[λίων κ]αὶ μο- 
λύβδου τοῦ δὲ παραδείγματος τοῦ πεποιημένου [τ]οῦ ἐ[π7]7ι- 
κράνου [ἔε]ται μίε[θω]εις [κατὰ λόγο]ν τοῦ [ἀρ]γυρίο- 
vu, ócou ἂμ μιςθωθῆι τὸ ἔργο[ν] ὅτ[1] ἂν τάξει ὁ ἀρχιτέκτων " 
κομιεῖ δὲ καὶ τὸ παράδ[ειγμα τ]οῦ ἐπικράνου 

XIII, 3. b 


12 


b 


0 


15 


66 Heinrich Lattermann, 


eic Δῆλ[ον] ὁ μιεθωςάμενος τὸ ἔργον ré[A]eci τοῖς αὑτοῦ ὑγιξζιὸς 
καὶ θήςει καθάπερ περὶ τῶν ἄλλων τγέ- 

γραάπται, παραλαβὼν ὑγιξζὺς ᾿Αθήνηςι" τῶι τε [ὑ]παρχιτέκτονι 
ευντελεῖ εἰς τὸμ μις[θὸν] ἀπὸ τῆς ἡμ[έρ]α- 

c ἧς ἂν ἄρξηται ἐν Arun. ἐ[ρ]γάζεςθαι, ἕως ἂν ἐπιτελέςηι τὸ 
ἔργον ὃ ἂν ἧι [μεμι]εθωμ[ένος τὸ τέταρτον] 

τοῦ ἀργυρίου, καθάπερ τοῖς τοὺς ὀρθοςτάτ[α]ς μεμιςεθωμένοις 
ἐν ταῖς ευγίγρ]αφίαϊῖς γέγραπται ταῦ]- 

τα δὲ ποιήςας ἅπαντα δόκιμα κατὰ τὴν ευγγραφὴν ἀπο[δειϊξάτω 
τοῖς ναοποιοῖς κ[αὶ] τῶι ἀϊ]ρχιτ[έκτον]- 

[1] ὃ μιςεθωςάμενος τὸ ἔργ[ο]ν τέλος ἔχοντα ὀκτὼ μηνῶν ἀπὸ τοῦ 
χρόνου οὗ ἂμ μιεθώςηται᾽ τοὺς δ᾽ érrun]- 

τὰς καθιςτάναι κατὰ : X : d£ióypeuc: ἐὰν δὲ μὴ πο[ι]ήςε[ι é]v 
τῶι χρόνωι δόκιμα xo[rà τὴν) ευγγ[ρ]α[φήν, ἀ]- 

ποτινέτω : Δ : δραχμ[ἀ]ς τῆς ἡμέρας éxó[c]m[c], ἕως ἂν πο[ιή]εει 
δόκιμα κατὰ τὴν ευγγραφήν, εἰςπρ[ατ]τό- 

vruv δὲ αὐτὸν καὶ το[ὺ]ς [ἐγγ]υητὰς οἱ ναοποιοὶ r[o]o[r]o [τὸ 
ἀ]ργύριον καὶ τἄλλα ποιούντων καθάπ[ε]ρ το- 

ic ἄλλοις μιςθωταῖς [κ]α [1] ἐγτυηταῖς τῶν ἔξργ]ων é[v τῆι cvr]- 
γραφῆι vé[rparr]o τοῦ δὲ ἀργυρίου λή- 

ψεται τὸ μὲν ἥμυςευ ἐπειδὰν τοὺς ἐγ[γυ]ητὰ[ς κ]ατ[αςτήςει], τίοῦ 
δ]ὲ λοιποῦ τὸ ἥμιου ἐπειδὰν ἐξειργας- 

[μ]ένα ἦι τῶν ἔργων τὰ ἡμί[ς]η, τὸ [δὲ λοιπὸν ἐπειδὰϊν πάντα] 
Té[A]o[c E]xovr[a δ]ε[ίξει " ἐ]ὰν δέ [τι ἀντιλέγ]ως- 

[1ν] οἱ μεμιςθωμένοι πρὸς [ἀϊλλήϊλους] πε[ρὶ τ]ῶν ἔργων, [κρι- 
voüciv oí να]ο[ποιοὶ] X ANGSIOX 

[ἀρ]γυρίου μιεθωμάτων τῶμ μιεθωθέ[ντ]ω[ν 


1 


-  Ί7Ι|.. Γίε: 
[pà?] ἀνηλωμένα XXXXIRHHHHAATP : [δ]ς΄ [&v?] 'cucr[n]ca 
L —— wll[ τ ἐπὶ UK Αἰγηΐδο- 

[c δευ]τέρας πρυτανείας κυρωτὴς e τῶν 4. OUTU 
- V Βοηδρομ- 

ιῶνος τρίτηι ἱςταμένου δι[κ]αςτή[ρ]ιο[ν] α.Λ 1 ovy : λ[ίθους 
ἐμιςθώςατο εὐμπαν]τας [RHIBIATnII 

τὸν λίθον ἕκαςτον : ΔΕ : κεφάλαιον ápru[p]i[ou λίθων τ]ούτωϊν 
ἁπάντων TXHHHAAATPFF] μιεθωτὴς K- 


Griechische Bauinschriften. 61 


ἄνων Διονυςοδώρου Oecmeüc: ἐγτυητί[αὶ ---- — — -]Jokpárou f 
— [c Νικόδ]ημος Πίετωνος ᾿Α- 

θμονεύς, Πυργίων Γναθίου 'Ag[1]bvaio[c, —  —— ] Oivocrp[ó]- 
του 'A[v]o[r]v[p&cioc], Θουκυδίδης ᾿Αλκις- 

θένους 'Agibvaioc* μέτρα [τῶ]ν [λήθων [πάντων τ]άδε : λίθους 
: IH: μῆκος τεττάρωμ ποδῶν καὶ πέντε 

δακτύλων, πλάτος τεττάρωμ ποδῶν καὶ δακτύλου : ἑτέρους : ΠΙ 
μῆκος τεττάρωμ ποδῶγ καὶ ἡἧμιπ- 

οδίου, πλάτος τεττάρωμ ποδῶν καὶ πέντε δακτύλων : ἑτέρους 
: AP: μῆκος τεττάρωμ ποδῶν, πλάτ- 

ος τριῶν ποδῶν : ἑτέρους : ΠΠΠ] : μῆκος τεττάρωμ ποδῶν καὶ 
πέντε δακτύλων, πλάτος δυοῖμ ποδο- 

1v καὶ τριῶν δακτύλων : ἑτέρους : [ΠΠΠ] : μῆκος τεττάρωμ ποδῶν, 
πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν 

δακτύλων : ἑτέρους : [^ III: μῆκος τεττάρωμ ποδῶν καὶ παλαςτῆς, 
πλάτος δνοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶ- 

v δακτύλων : ἑτέρους : ΓΠΠΠ] : μῆκος τεττάρωμ ποδῶν καὶ πέντε 
δακτύλων, πλάτος τριῶμ ποδῶν : ἐτ- 

ἐρους : I^ 11$ : μῆκος τριῶμ ποδῶν καὶ δέκα δακτύλων, πλάτος 
δυοῖμ ποδοῖν xai τ[ρ]ιῶν δα[κ]τύλ- 

ων : ἑτέρους : 101 : μῆκος τριῶμ ποδῶν καὶ τριῶμ παλαςτῶν, 
πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτ- 

vuv : ἑτέρους : IIl : μῆκο[ς] τριῶμ ποδῶν καὶ δακτύλου, πλάτος 
δυοῖμ ποδο[ῖν [κ]αὶ τριῶν δακ[τύλων 

ἑτέρους : Γ᾿ : μῆκος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακ[τ]ύλων, πλάτος 
δυοῖμ ποδον — é[rjépouc : Γ᾿ : u[fj]koc δυ- 

οἷμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων, πλάτος δνοῖμ ποδοῖν : ἑτέρους 


:ΔΠΊΙΠ]: μῆκος δυοῖμ ποδοῖν καὶ 
τριῶν παλαςτῶν, πλ[ά)τος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων : 
ἑτέρους] : }ΠΠ] : μῆκος πένθ’ ἡμιποδί- 


uv καὶ δακτύλου, πλάτος δυοῖ[μ] ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων : 
ἑτέρουίς : []Π] : μῆκος τριῶμ ποδῶν κα- 
ὃ ἐννέα δακτύλων, πλάτος δνοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων : 
ἑτέρους] WA : μῆκος δυοῖμ ποδοῖν καὶ 
τριῶν δακτύλων, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ δυοῖν δακτύλοιν : 
ἑτέρους : Γ᾿ |Π{1] : μῆκος τριῶμ ποδῶν κ- 

5* 


68 Heinrich Lattermann, 


[αἱ] δακτύλου, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν : ἑτέρους : ΔΓ [1] : μῆκος 
τριῶμ ποδῶν, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν [: ἐ]τ- 

épouc : AA Al: μῆκος τριῶμ ποδῶν καὶ ἕξ δακτύλων, πλάτος 
δυοῖν ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων : ἑτέρ- 

: HHHHIAAALHI : μῆκος τριῶμ πο[δ]ῶν, πλάτος δυοῖμ 
ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων ᾿ πά[χ]ος οὗὕτ[ο]ι ἅπαν- 

τες ποδιαῖοι : ἑτέρους : Γ᾿ : μῆκο[ς] πέντε ποδῶν καὶ τριῶν παλα- 
«τώ[ν], πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τρι- 

ὧν παλαςτῶν καὶ δυοῖν δακτύλοιν : ἑτέρους : Il [:] μῆκος τετ- 
τάρωμ ποδῶν xai τριῶμ παλ[ας]τ[ὧν] καὶ ὃ- 

ακτύλου, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶμ πα[λ]αςτῶν καὶ δυοῖν 
δ[ακ]τύλοιν : ἑτέρους : {Π}} : μῆκος δ]υοῖμ π- 

οδοῖν καὶ τριῶν παλαςτῶν καὶ τριῶν δακτύλων, πλάτος δυοῖν 
ποδοῖν καὶ τριῶν παλαςτῶν [κ]αὶ δυο- 

[i]v δακτύλοιν᾽ πάχος οὗτοι ἅπαντες ποδιαῖοι καὶ δυοῖν δα- 
κτύλοιν : ἑτέρους : Γ : μῆκος ὀκτὼ π- 

οδῶν καὶ δέκα δακτύλων, πλάτος παλαςτῶν ἐννέα καὶ δακτύλοιν 
δυοῖν, πάχος δυ[ο]μ ποδοῖν καὶ δυ- 

οἷν [δ]ακτύλοιν " α[ἵδε] α[ἢ ευγγραφ[α]ὶ καθ᾽ ἃς ἐμιςθώθηςαν 
τούτους [δ]ὲ [τοὺς λίθους πάντας ἐμπάξει 6] ψιςθω[ςάμ]ενο- 

c [ἐϊμπά[ξ]αι ἐπὶ θάλατίταν ἐν τῶι Πειραιε]ῖ ἐπὶ τῶι χώματι μὴ 


π[λ]έον z ἘΣ 
Z 4 
81 
B.-H. im Durchschnitt 6-7 mm, auch von O O5; £ er- 
reicht 8 mm und mehr. Z.-A. 3-5 mm. — Charakteristische 


Form haben: E, die áuBeren Querhasten manchmal etwas 
gespreizt, und H, beide vielfach ganz schmal; K; Y Y, die 
Schrüghasten bald flacher, bald steiler; N und M, breit, die 
Mittelhasten des letzteren fast bis zur Zeile reichend; n, der 
Bogen unten nur selten etwas eingezogen. — Der Schnitt ist 
schmal und scheint nicht tief gewesen zu sein. — Die Arbeit 
ist recht sorgfültig [auf B, wie es scheint, etwas weniger]. 
Orthographisches. PÉinmal ist ou — o geschrieben, 
Z. 5 Anf. in Acrpío; πανταχῆι Z. 5, 7; m des Konjunk- 
tivs 2 Mal gleich εἰ, Z. 11 τάξει und Z. 19 πο[ιή]ςει; statt 
ὑγιές steht 2 Mal ὑγιέις, Z. 12 und 13, es liegt wohl nicht 


Griechische Bauinschriften. 69 


bloB Steinmetzversehen vor (Ahnliches ist nicht zu belegen, 
doch vgl. Meisterhans-Scehwyzer, Gramm. d. att. Inschr.* 111 
Anm. 10401!)); nebeneinander fjuucu und ἥμιευ Z. 22; in 
den MaBangaben für die Steine ist v am Ende der Zahlen 
vor ποδῶν (-oiv) und παλαςτῶν meist zu u geworden (Z 32ff.). 

Der Schriftcharakter weist die Inschrift der Zeit bald 
nach 340 zu (vgl. die Skeuothek-L). Dazu stimmt, daB Delos, 
wo die Inschrift einen Bau durch Athen aufführen làáft, 
zwischen 338 und rund 315?) im fjesitze Athens war. 

Seite A der Inschrift zerfüllt zunüchst in 3 scharf ge- 
schiedene Teile. Der 1. reicht bis Z. 24 gegen Ende und ist 
ein Ausschreiben. Der kurze 2. Teil ist eine Bilanz; er setzt 
Ende Z. 24 ein (vielleicht mit κεφ]ά[λα]ιον — N zuletzt hat 
Lolling) und reicht mindestens bis zur Summe (einschlieBlich) 
in Z. 26, wahrscheinlich bis unmittelbar vor ἐπὶ τῆ]ς Αἰγηίδοίς. 
Es folgt als 3. Teil ein Kontrakt. 

In Teil 1 lassen sich 4 Abschnitte unterscheiden: 

a) von Z. 1 bis Z. 3 τοὺς λίθους, Reste von Vorschriften 
über einen Bauteil; 

b) von Z. 3 ἐπειδάν bis Z. 8 vor παρέξει, Vorschriften 
über Aufrichtung von Sáulen mit Basis und Kapitell; 

c) von Z. 8 παρέξει bis Z. 13 ᾿Αθήνηςι, Vorschriften über 
die Lieferung des Baumaterials und des Modells für die 
Süulenkapitelle; 

d) von Z. 13 τῶι τε [ὑ]παρχιτέκτονι bis Z. 24 (s. oben), 
baurechtliche Vorschriften. 

In Teil 3 lassen sich 5 Abschnitte unterscheiden: 

a) Z. 26 (s. oben zu Teil 2) bis Z. 29 vor μιςθωτής, 
Prüskript: Zeit und Ort, Betreff und Zuschlagsumme; 

b) Z. 29 μιεθωτής bis Z. 32 vor μέτρα, Unternehmer 
und Bürgen; 

c) 2.32 μέτρα ---Ζ. 51 δακτύλοιν, Abmessungen der Steine; 


?) M.-Schw. 46 Anm. 295 erklüren ὑγιέις als wahrscheinliches 
Steinmetzversehen. Aber ὑγιεῖς Z. 6 steht doch ziemlich weit vorher, 
und ἔχοντα Z. 17 ist Akk. Plur., zu beziehen auf ταῦ]τα ἅπαντα, Z. 15f. 
Vgl. zu der Frage auch Mayser, Gramm. d. gr. Papyri I, 73, b. 

3) Vgl. Dürrbach, BCH. 1907, S. 214. 


10 Heinrich Lattermann, 


d) Z. 57 α[ΐδε bis ἐμιεθώθηςαν, Schlufformel; 

e) Z. 57 τούτους u. f, Zusatz: Vorschriften über die 
Verfrachtung der Steine für den Transport von dem Piráus 
nach Delos. 

Im Rahmen dieser Dissertation gedenke ich, mich im 
groBen Ganzen auf die Abschnitte 1alb und 3c zu be- 
schrünken. 

Die Scheide zwischen 1a und b ist deutlich. Da nachher 
nur Stylobatsteine für die Errichtung der Süulen vorausgesetzt 
werden kónnen und auch ausdrücklich (Z. 3) genannt werden, 
dürfen wir annehmen, daB es sich in Abschnitt a eben um 
diese Steine handelte.  Wenigstens λίθοι steht ja auch Z. 3 
Anfang. Aber gleichviel, worum es sich handelte — dafj ein 
Abschnitt grade am Kopf der Tafel zu Ende geht, lehrt 
erstens die Zusammenfassung in Z. 1/2, sodann die Erwühnung 
von μόΪλυβδ]ος und xícnpic, die erst zuletzt bei einer Schicht Ver- 
wendung finden kónnen, schliefllich die Abnahme (δοκιμαςεία). 
— Der Unternehmer übernimmt nun nach der Abnahme den 
Stylobat von dem Architekten (der für diese Teilabnahme 
genügt) (Z. 3) und errichtet darauf die Sáulen. Die Vor- 
schriften über diese Arbeit sind jetzt ganz durchsichüg. 
Der Stylobat erhült einen Randschlag (περιξεεάμενος, Z. 3 
Ende) mit Hilfe dessen die Standflüchen für dije einzelnen 
Sáulen gleichmáig in éiner Hóhe abgeebnet werden (ὁμαλιεῖ 
Z. 3/4). In xarà κίονα liegt, dafi die Teile des Stylobats 
zwischen den Standflüchen der Süulen (von den Randstreifen 
natürlich abgesehen) vorlüufig unbearbeitet bleiben (vgl. zu 
Inschr. II. S. 52£). Untereinander in éine Ebene gebracht 
werden dann auch die Basen, die Schüfte (die eigentlichen 
κίονες) und die Kapitelle (bis Z. 4 Ende). Werkzeug ist für 
die letzte Glüttung das Scharriereisen (Mcrpiov, Z. 5 Anf). Der 
Fugenschluf beschrünkt sich auf einen rings umlaufenden, 
mindestens !|» Fuf breiten Streifen. Jeder Süulenteil soll 
natürlich genau nach seinem Zentrum versetzt werden 
(Z. 5b. Die Verbindung der Sáulenteile untereinander er- 
folgt mittelst ἐμπόλια (Z. 6 Anf), Dübeln, und BleiverguB, 
für den der Architekt besondere Vorschriften gibt. Das 


Griechische Bauinschriften. 11 


Gesamte soll so ausgeführt werden, daf die Süulen senk- 
recht stehen (ὀρθοί), unbestoflen sind (ὑγιεῖς) und ihre Kapitell- 
Oberflüchen alle in derselben Ebene (ico) und Horizontalen 
(ὀρθοί) liegen, was mit Hilfe einer von Süule zu Süule 
reichenden Bleiwage (διαβήτης, Z. 7) zu erzielen ist. — 
Den Versatz der einzelnen Steine beaufsichtigt der Polier 
(ὑπαρχιτέκτων, Z. 7118). — Ζ. 8 soll besagen, daB Trommel 
für Trommel eine Abnahme erfolgt, immer wenn der Unter- 
nehmer im Begriff ist, in die obere Lagerflüche der zuletzt 
versetzten Trommel einen Dübel zur Zentrierung der nüchsten 
einzulassen. — Z. 9/10 deutet κ]αὶ μολύβδου (Gen.!) darauf, 
daB Blei und Dübel, wie üblich, nicht vom Unternehmer, 
sondern vom Staate geliefert werden; dagegen scheint es 
hier Sache des Unternehmers gewesen zu sein, für die 
nótigen Gerüste und Hebemaschinen zu sorgen (vgl. Inschrift I 
B 90f) — Für die Kapitelle wird in Athen (Z. 13) ein 
Modell angefertigt; der Preis dafür soll vom Architekten 
im angemessenen Verhültnis zu dem Verdingungspreis für 
die gesamte Bauarbeit bestimmt werden (Z. 101). Der Unter- 
nehmer hat das Modell auf eigne Kosten mit sorgfültiger 
Vermeidung der Beschüdigung nach Delos zu überführen 
(Z. 111). — Zur Abnahme der ganzen Arbeit gesellen sich 
dem Architekten die ναοποιοί bei (Z. 16). — Die Arbeitszeit 
dauert 8 Monate (Z. 161). — Die Steine des 3. Teils 
kommen weder für den Stylobat noch für irgend einen 
anderen Bauteil aufer für die Wünde des Gebüudes in 
Betracht Deswegen sind ihre Abmessungen so genau 
und verschiedenartig nach Lünge (μῆκος) und Hóhe (πλάτος), 
deswegen ist (von den wenigen zuletzt genannten abgesehen) 
das Dickenmaf (πάχος) durchgüngig 1 Fu (das aber 
natürlich noch nicht das DickenmaB der Wand zu sein 
braucht; im Gegenteil erscheint 1 Fu8 im Verhültnis zu 
den andern Maflen von vornherein als zu sehwach), des- 
wegen ist die Zahl so groB. Dabei erlaubt wieder die 
Mannigfaltigkeit der Abmessungen den SchluB, daB die 
Wánde nach GrundriB oder Aufrif oder beiden Dimensionen 
etwas reicher gegliedert waren (als z. B. die Wünde der 


12 Heinrich Lattermann, 


Skeuothek, vgl Dórpfelds Rekonstruktion, Ath. Mitt VIII 
[1883] T£ 8). Immerhin überwiegen jedoch bei weitem 
Normalsteine von 3 FuB Lánge und 2 FuB 3 Dakt. Hóhe; 
es sind 472 gegen zusammen 667 (diese Zahl Z. 28, jene 
Z. 50) Die Orthostaten der Wünde sind nicht mit ein- 
gerechnet; sie sind, wie aus Z. 15 hervorgeht, schon früher 
verdungen und vielleicht auch versetzt worden. — Da Teil 1 
wirklich ein Ausschreiben, kein Kontrakt ist, wird durch 
Z. 17/8 rot[c δ᾽ érrun]ràc καθιςτάναι κατὰ : X : ἀξιόχρεως über 
jeden Zweifel erhoben. Er bleibt trotzdem eine εὐγγραφή 
(s. darüber zuletzt Holleaux, Ath. Mitt. XXXI [1906] 136). 
Es ist aber anzunehmen, dafi auch diese εὐγγραφή dem 
Kontrakte zur Grundlage gedient hat, der mit Teil 3 beginnt. 
Denn was jetzt am Ende des Steines als Zusatz erscheint, 
kann ebensogut ein Einschub gewesen sein, der der spáteren 
Zeitfolge der Vertragserfüllng insofern gerecht wird, als 
sich wirklieh zwischen den Bruch der Steine in Attika und 
ihren Versatz auf Delos der See-Transport einschieben mu. 
Ist das richtig, dann müssen die Bestimmungen über den 
Zweck der Steine in Teil 3 auf der andern Seite des erhal- 
tenen Steines oder auf einem andern Stein vorausgegangen 
Sein; andererseits müssen Kontrakte über die weiteren Bau- 
teile mit Maflen für die einzelnen Steine auf der anderen 
Seite des erhaltenen Steines oder auf einem andern Stein 
gefolgt sein. Seite B nun lüft sich mit Sicherheit diesen 
weiteren Kontrakten zusprechen. Z. 13/4 tritt derselbe Unter- 
nehmer auf wie A 29/30: K]ávwv Διονυςοἰδώρου Θε[επιεύς 
(von mir verglichene Lesung) und das MaB Z. 20/1 πάχος 
οὗτ]ο[1}] &mavrelc ποδιαῖοι zeigt, da8 Kanon (wir müssen 
vorsichtshalber sagen: unter anderem) weitere Wandsteine 
zu liefern übernommen hat. So wird sich links und rechts 
an den vorhandenen Stein (der unten abgebrochen ist) min- 
destens je ein ühnlicher oder gleicher Stein angeschlossen 
haben!) Dafür spricht auch die Form der Tafel ohne die 


!) Sicher ist einer dieser Steine IG. II* 1057 b. Er wurde auf der 
Akropolis gefunden und stimmt in Material, Dicke und Schrift mit dem 
Stein der obigen Inschrift überein. Wie mir auf meine Anfrage Herr 


Griechische Bauinschriften. 13 


geringste Verjüngung; auffülig ist allerdings, daB kein 
Merkmal einer ausgeführten oder beabsichtigten Verklam- 
merung zu entdecken ist Sind die Platten niemals neben- 
einander errichtet worden? 

Lassen wir das dahingestellt sein! Wichtiger ist es, mit 
Sicherheit den SchlufB ziehen zu kónnen, daf die Inschrift 
der Errichtung der sog. 'Stierhalle' auf Delos gilt. Über deren 
Reste, ihre zeichnerische Rekonstruktion durch den Archi- 
tekten Nénot und ihre vermutliche Bestimmung hat Homolle 
im BCH. VIII (1884) 417 ausführlich gehandelt; die Aufnahme- 
und Rekonstruktionszeichnungen finden sich auf Tf. XVII-XIX 
(danach Durm, Bauk. d. Gr.? S. 229, Fig. 152/3 [nach Durm: 
Springer-Michaelis? S. 319 f. Fig. 599.600]). — Ich hebe nur 
die für die Inschrift wichtigen Eigentümlichkeiten der An- 
lage hervor. Die Langseite mift 67,20 m, die Schmalseite 
8,86 m (Homolle S. 418); eine Sáulenhalle hat nur vor der 
südlichen Schmalseite gelegen. Der GrundriB hat also nichts 
TempelmüBiges, ist vielmehr eher dem der Skeuothek (Choisy, 
Etudes épigr. sur l'archit. gr. I [1884]; Wachsmuth, Stadt 
Athen II! S. 82) zu vergleichen. Ja, die Áhnlichkeit geht, 
wie meines Wissens bisher nicht beachtet worden ist, so weit, 
daB bei der Skeuothek genau, bei der Stierhalle fast genau 
die üáuBere Schmalseite in der Langseite achtmal aufgeht. Das 
Innere der Stierhalle zerfállt in den langen Hauptraum, der 
in der Mitte so ausgetieft ist, dal an den Seiten etwa 18:4 m 
breite Bankette bleiben, und in den flachen Altarraum hinten, 
Ephoros Leonardos bestátigte, ist auch er beiderseits beschrieben, was 
also Lolling entgangen ist (es sind freilich auf der Rückseite nur noch 
wenige Buchstaben mit Sicherheit zu erkennen) Obwohl der Stein 
ringsum bestoBen und stark abgescheuert ist, lágt der Text doch auch 
in seiner Verstàmmelung keinen Zweifel an der Zugehürigkeit zu unserer 
Inschrift (vgl. schon Kóhler zu IG. II^ 1057 b). Von welchem Bauteil 
die Rede ist, láót sich nicht mit Bestimmtheit sagen; Z. 6 werden 
beil&ufig ἐπιςτύλια genannt. Von dem Transport der Steine nach Delos 
wird Z.21ff. gehandelt (Z. 22 τὸμ πλοῦν Éxacr[ov; Ζ. 28 ist wohl ἐν 
τῶι ἱερ]ῶι nach obiger Inschrift Z. 2 zu ergünzen). Ich habe von dem 
Stein, den ich nicht gesehen habe, nur einen Abklatsch, der nicht viel 
ausgibt, sodaB ich mir vorlüufip versagen muB, Lollings Lesungen 
durchgüngig nachzuprüfen. Sein νεωποιοῖς (Z. 7. 12. 14) ist nach der 
obigen Inschrift (Z. 16. 20. 24) in ναοποιοῖς zu ándern. 


14 Heinrich Lattermann, 


der durch die bekannte Pfeilersáulenstellung abgetrennt wird. 
An dieser ist auBer den Stierkópfen auch die Anordnung 
besonderer Basen, die wohl vor allem durch den Pfeilerteil 
veranlabt worden sind, bemerkenswert; die der Pfeilersáulen 
sind in situ gefunden worden. Vom Aufbau der Wünde sind 
nur kleine Pfeiler mit dorischen Kapitellen gefunden worden 
(Homolle S. 420, 39), die Nénot mit Recht für seine Fenster- 
óffnungen verwertet hat (vgl auch darin wieder die Skeuo- 
thek) dagegen kein einziger normaler Quaderstein (Homolle 
S. 420: 'Pas une seule pierre de forme réguliére et pouvant 
provenir des murs n'a étó retrouvée; il est évident, que les 
débris facilement utilisables ont été emportés avec soin"). Auf 
das Dach brauche ich hier nicht einzugehen. — Der Beweis 
für die Identitit der Stierhalle mit dem in der Inschrift be- 
handelten Gebüude wird eigentlieh schon durch das eine 
kleine Wórtchen cméipa in Z. 4 Mitte geführt. Die Sáulen 
erhalten Basen (und zwar gesonderte Basen, die unter sich 
abgeglichen werden); sie sind also entweder ionische oder 
die Pfeilersáulen der Stierhalle. Da nun aber auf Delos kein 
groBes Gebáude mit ionischen Sáulen gefunden worden ist 
und auch nicht mehr gefunden werden kann, so kónnen die 
Basen der Inschrift nur für die ganz exzeptionellen Pfeiler- 
süulen der Stierhalle in Anspruch genommen werden. Dazu 
stimmt, daf die Stierhalle stilistisch etwa der Zeit der In- 
schrift schon bisher zugewiesen worden ist, wenn man dar- 
unter die hellenistische versteht; nur daf) sie nun mit einem 
Schlage an den üuBerst zulüssigen Anfang dieser Periode tritt 
und zu einem wichtigen Fixpunkt für die Kunstgeschichte 
wird. In Anbetracht dieses überraschenden Ergebnisses will 
ich den Beweis noch nach Móglichkeit zu erhürten suchen. 
Zunüchst ist zu betonen, daf nichts in der Inschrift gógen 
die Stierhalle spricht. Für sie aber spricht noch mancherlei. 
Es handelt sich in der Inschrift wirklich um ein sehr statt- 
liches, kostspieliges Bauwerk (Z. 18. 26. 29 die Geldsummen; 
T. 3, Zahl und Abmessungen der Steine; Einführung des 
Materials aus Attika) Für das Modell der Süulenkapitelle, 
bezeichnender Weise nicht für eins der Basen, werden sehr 


Griechische Bauinschriften. 15 


sorgfültige Transportbestimmungen getroffen; denn auch das 
ist in Athen verfertigt worden. Es muf sich um etwas ganz 
Besonderes handeln — wie es die Stierhalle aufweist — 
Wichtig ist schlieBlich die Fundnotiz bei Homolle S. 421 
über einen Stein, der die Normalhóhe der Inschriftsteine hat: 
"Un bloc de marbre (long. 1,10 m; haut. 0,65 m; ὄρ. 0,55 m) 
portant sur sa face antérieure une sculpture d'un fort relief 
etc Machen wir die Rechnung gleich indirekt, um den Fu6 
zu erhalten. Die Steine der Inschrift haben ein normales 
πλάτος (— ὕψος der verlegten Schicht) von 2 Fu8 3 Dakt. 
(2^ 3"*; Z. 3516, 36/7, 3718, 39140, 40/1, 41, 44, 45, 46, 41, 
49, 50 [der Posten der 472 Steine]) Wir setzen also 65 cm 
— 35 Dakt.; das gibt einen Daktylos zu 1,857 em; der Fu& 
ist also rund — 29,7 em — die Annahme war richtig. Auch 
die Dicke des Steines verdient Beachtung. Sie ist genau 
— 1'3". Veranschlagen wir das Relief auf 1", so bleiben 
1' 2^ geben wir sodann dem Stein ein ἀντίθημα von gleicher 
Stürke, so erhalten wir eine Wandstürke von mindestens 8', 
Eine solche hat aber auch Nénot auf Grund der Fundamente 
angenommen (s. bes. Tf. XVIII *au quart de l'exócution'; sein 
MaB geht über 3 FuB etwas hinaus, es ist aber auch wahr- 
scheinlich, daB die Quaderreihen nicht unmittelbar neben- 
einander gelegen haben) Wir dürfen also getrost 3 unserer 
fufistarken Quadern nebeneinanderlegen, um so die Wünde 
aufzubauen. 

Den übrigen Steinen einen bestimmten Platz anzu- 
weisen, dürfte kaum móglich sein, vor allem weil wir gar- 
nichts über Zahl, Breite, Hóhe der Fensterüffnungen wissen 
(es würe allerdings vielleicht von Wert, die Abmessungen 
der kleinen Fensterpfeiler zu kennen, die Homolle uns vor- 
enthült. Über die Steine in Z. 33/4 lüft sich sagen, daB ihre 
Hóhe einer Normalschicht -- einer anderen (2' 3"" 4- 2' 2" 
[letztere Z. 46/7] — 5' 17 gleichkommt. Die Steine von Z. 51 
an bis Z. 55 mógen Fluchtsteine für Gesimse sein, weil sie 
]' 2" stark sind. — Der letzte Posten (Z. 55—857) mit über 
8!/» Fuf langen Steinen mag zur Abdeckung der Fenster oder 
zu Parastaden bestimmt sein, wenn auch die Zahl 6 für diese 


16 Heinrich Lattermann, 


zu viel für jene zu wenig zu sein scheint. Übrigens dürfte 
Nénot doch reichlich viel Fenster angenommen haben; man 
vergleiche wieder die Skeuothek-Inschrift! Auch hier liegen 
die Langseiten nach Osten und Westen und haben den ganzen 
Tag über Sonne, und das Innere ist aufierdem im Gegensatz 
zur Skeuothek ganz frei wie die Vertiefung des Fufibodens 
lehrt. — Die Zahl der Steine in Z. 28 (667) ist tatsüch- 
lich gleich der Summe der Einzelposten: Z. 39 ist : ΠΙΠΙΞ : 
durch Rasur zu ΠῚ] korrigiert; Z. 42 Anf. ist : [! : zu lesen, 
und Z. 45 hat Lolling recht getan, zu den erhaltenen 3 Strichen 
einen zu ergünzen, es ist reichlich Raum da!). — Der Preis 
der Steine, in Z. 29 zu ergünzen, betrügt (667 x 11 —) 
1337 Dr. — Lehrreich ist es, den Preis mit der Zahl der 
Bürgen zu vergleichen. Es sind deren fünf (Z. 30— 39), und 
jeder soll nach Z. 18 für 1000 Dr. haften. Zusammen haften 
sie also für 5000 Dr. Die bleiben nun freilich hinter den 
1331 Dr. für die Steine betrüchtlich zurück. Aber Z. 21 ff. 
heiBt es: roO bé ἀργυρίου λήψεται τὸ μὲν fjuucu ἐπειδὰν τοὺς 
é((ru]nrà[c κ]ατ[αςτήςει], τ[οῦ δ]ὲ λοιποῦ τὸ fjutcu ἐπειδὰν 
ἐξειργας[μ]ένα ἦι τῶν ἔργων τὰ ἡμί[ε]η, τὸ [δὲ λοιπὸν ἐπειδὰΐν 
πάντα] τέ[λ]ο[ς ἔ]χοντία ὁ]ε[ίξει. D. h.: vor Fertigstellung 
seines Bauabschnittes erhült der Unternehmer 3.4 des Geldes, 
für das er liefert und leistet, ausgezahlt. Folglich brauchen 
auch die Bürgen nur für soviel einzustehen. Tatsüchlich sind 
5000 Dr. rund — */, von 7337 Dr. 


Einzelheiten. 


1. kícnpic. S. Anth. Pal, VI 62 (I S. 257, ed. Stadtmueller), 
3f.: τὴν παρὰ θῖνα κίςηριν, [αὐχμηρὸν πόντου τρηματόεντα λίθον. 
Die Verwendung von Bimsstein in der griechischen Baukunst des 
Mutterlandes ist sonst m. W. bisher nur auf Thera bezeugt (worüber 
P. Wilski in Bd.IV 2 des von Hiller v. Gaertringen herausgegebenen 
Werkes berichten wird; vgl. den Nachtrag) Die Verbindung mit 
dem von mir gelesenen μόζλυβδος macht es sehr wahrscheinlich, 
dafs auch die κίςηρις zur Verbindung, also als eine Art Mortel ge- 


Ἢ In den Resten von Seite B begegnet mehreremale hintereinander 
ein HóhenmaB von 2 1 FuB, das auf Α nicht vorkommt. 


Griechische Bauinschriften. (1 


braucht wurde!) Haben wir in ihr die noch heute berühmte hydrau- 
lische Erde der Nachbar-Insel Thera (Santorin-Erde) zu sehen? 
Über sie heifit es im Handbuch der Architektur I. Teil 1, 1? (*Die 
Technik der wichtigeren Baustoffe") S. 166: *"Die Santorinerde ist 
ein Gemisch aus vulkanischem Bimssteinsand mit feineren Bestand- 
teilen vulkanischer Asche'. — Aber Santorinerde zerbróckelt unver- 
mischt an der Luft. Dürfen wir daraus schliefen, daf das Bassin in 
der Mitte des gro8en Saales wirklich mit Wasser gefüllt war? Es sind 
j& doch Friesstücke mit Neretden und Delphinen gefunden worden 
(Homolle S. 421) 3). Jedenfalls glaube ich schon wegen des hohen 
Stufenbaues nicht, daí3 die Halle profanen Zwecken gedient habe, 
wie Michaelis Kunstgesch.5 S. 320, will. Ein Stufenbau würe doch 
für praktischere Benutzung des Gebüudes sehr lástig. Er unter- 
scheidet auch den Grundrif der 'Stierhalle' sehr wesentlich von 
dem der Skeuothek. 

2. ἱερόν, zweimal; die Lesungen sind sicher. Wenn man 
die Parallele in Inschrift I A 26/7 (ἃ. sonst) heranzieht, móchte 
man auch hier nicht an den ganzen Bezirk, sondern an das im 
Bau befindliche Heiligtum denken. Die Vorschrift xarà ταὐτὰ κτά. 
würe andernfalls auch gar zu weit. Zweifelhafter kann man an 
der zweiten Stelle sein. — Mitte erg. Kó. : δόκιμ]οι dict: δο[κιμάςει 
δὲ ὁ ἀρχιτ]έκτων ; aber für δέ fehlt es an Platz. 

3. περιξεῖεθαι. S. Holleaux, Ath. Mitt. XXXI (1906) 139/40; zur 
Sache meine Bemerkung zu Inschrift II S. 52f. Zu unterscheiden davon 
ist παραξεςάμενον in Inschrift I B. Z. 86, wo die Bearbeitung der 
Seitenflüchen der Steine, d. h. der Fugen, zu verstehen ist. 


ἢ Vielleicht ist das Ende von Z. 1 zu ergünzen: χρής]ετα[ι δὲ 
κ]αὶ u. xai x. [eic rà 5ec]ud, d. ἢ. zu deren Befestigung. 

*) Homolle bemerkt allerdings S. 4285: "Le mot bassin n'est em- 
ployé que par comparaison, pour donner l'idée de la disposition, et 
ne doit pas étre pris au sens strict. Les dalles ne sont pas jointives, 
ni cimentées; par conséquent l'eau n'aurait pu séjourner; il n'y ἃ 
d'ailleurs point de conduites pour en amener. Letzteres Argument 
so wenig wie das andere ist stichhaltig. Nicht weit von der Halle ist 
der Heilige See gewesen, der leicht eine unterirdische Verbindung mit 
dem Becken gehabt haben kónnte. Und die Einfassung des Beckens 
ist doch nicht gefunden worden. Sie wird aus móglichst langen Marmor- 
schwellen bestanden haben, die dem Raubbau ebenso anheimfielen wie 
die Wandsteine ἃ. a. Bemerkenswert ist auch die groBe Menge πίττη, 
die einmal verrechnet wird: τὸν Keparüva ἀλεῖψαι (Homolle S. 437). 
Der Dachstuhl bedurfte dieses Schutzes gegen die Feuchtigkeit nicht ; 
die Dachdeckung war, wie Nénot S. 425 hervorhebt, ganz ausgezeichnet. 


18 Heinrich Lattermann, 


3[4 und 4. ὁμαλίζειν. An ersterer Stelle schrieb ich ohne 
Ahnung des Zusammenhanges aus: ὉΛΆΛΙ ΕΙ. Zur Bedeutung 
vgl. Inschrift II S. 58. 

4. kavovíc für ein kleines Richtscheit, wie es hier ausreicht, 
ist sonst nicht aus Bau-Inschriften zu belegen. Dagegen kommt 
es (im Pl) Ditt.* 587, 155 als Teil der Türflügel vor, wo es Ditt. 
ansprechend übersetzt!) Wo xavovíc aber auch als Konstruktions- 
glied gebraucht wird, bei der Tür oder im Steinbau, wie Inschrift 
I A 16, immer dürfte es etwas bedeuten, das wie ein kleiner κανών 
aussieht und als Schicht einen &hnlichen Zweck erfüllt, wie jener, 
nümlich a&bgleicht (oder abdeckt) So werden wir auch in der 
Vermutung nicht fehl gehen, daf$ es in Inschrift I die Profilsteine, 
die die Wand?) oben abschlie8en und abdecken, bezeichnep wird. 
Vgl. noch Ditt.* 587, 1867: "[r]üi τὰ κυμάτια ποιήςαντι xoi 
τὴν xavovijba*) hinter dem Posten: '"-ríà rà émíkpava ἐργα- 
ςαμένωι τὰ ἐπὶ τοῦ Πλούτ᾽ Voc ταῖς rapacráciv. Offenbar stehen 
die Pfeiler (παραςτάδες) im Gegensatz zu der einfachen Wand, 
deren oberer Abschlug nur durch κυμάτια und Platte gebildet 
werden soll (beachte den Sing. xavoviba gegen den Pl. κυμάτια") 

4. ςπεῖραι. Vgl. Jahn-Michaelis, Arx* AE. 22164: τὰς ςπέρας 
&nácac ἀρραβδότος rà dvoOev. τὸς κίονας xrá. Die Basen der 
Stierhalle, in situ gefunden, haben ein einfaches Wellenprofil und 
sind, da sie eigentlich überhaupt nicht am Platze sind, sehr niedrig. 

4. κίονες. Es ist sehr interessant zu sehen, wie die Inschrift 
für das eigenartige Gemisch von Pfeiler und Süule, unter denen 
der Pfeiler mit dem Stierkopf fraglos das wichtigere war, unbe- 
kümmert und ahnungslos einfach κίων gebraucht. Vgl. zur Be- 
deutungsgeschichte Rofs, Archáol. Aufsütze I 2027. 

5. Mctpiov; vgl. B. A. S. 51, 10. Sonst war dies Wort für 
das Scharriereisen nur als Aícrpov bei Homer und als Aeícrpiov 


Ὁ) "Tabulae quae inter se commissae valvas portae efficiunt, xavo- 
γίδες et ζυγά vocantur, eo ni fallor discrimine, ut paullo crassiores 
tabulae quae marginem cuiusque valvae efficiunt, xavovíbec sint, tenu- 
iores, quae illis insertae medium locum explent, ζυγά. In re diversa 
tamen similem vim habet xavovíc apud Aristotelem ΑΘ. πολ. p.31, 
18. 16. Nam ut illic ei tabellae (πινάκια) infiguntur (ἐμπήγνυνται) sic 
item margines tabularum mediarum (ζυγῶν) fissurae illarum quibus 
circeumdatae sunt immittuntur. 

ἢ τοῖχος Z. 17. 

*) Die dann folgenden ξύλα sind, wie auch sonst in der Inschrift, 
als Gerüst zu verstehen; das ist wichtig für die Hóhenlage der xavovíc. 


Griechische Bauinschriften. 19 


aus der lebadetischen Inschrift, Ditt.* 540 Z. 119, 186, 168 bekannt 
(s. Fabricius De arch. S. 68 und Tfl. Fig. 10). S. zu Inschrift V S. 113. 

5. ἕδρα; vgl. Schóne, Hermes IV S. 38; zu Inschrift V S. 114 f. 
In der Inschrift aus Didyma, Haussoullier, Rev. de Phil. XXII 
(1898) 451) (vom J. 1554) Z. 10 und 14 wird einfach ἑδράζειν 


gebraucht: ἤρθη |[ró] ὑπέρθυρον xai ἡδράςθη ἐπὶ τῶν «τα![θμ]ών᾽ 


κτά, sowie: καὶ τὸ μὲν ἀντίθεμα ἀπηργάςθη καὶ ἤρ[θη καὶ 
fibpácOn, κτά. — Die andere Móglichkeit der Verkürzung bietet 
die Inschrift BCH. XXIX (1905) 468 Z. 13 ἀνακαθι[ε]ὶς δὲ τοῖς 
θάκοις τ - -. 

6. ἐμπόλια:; vgl. Ditt.* 539, 4, 5f£., passim. 

7T|8. παρόντος ToO ὑπαρχιτέκτονος ; Ditt.? 540 (Lebadeia 


— Fabricius, De arch.) 160, 1: "émbe(]|Eet δὲ τὴν μὲν épracíav 
καὶ τὴν εύνθεειν τῷ ἀρχιτέκ[τονι, τῷ δ᾽ ὑ]παρχιτέκτονι τῶν 
λίθων πάντων τοὺς ἁρμοὺς καὶ τ[ὰς βά]]ςεις κτά. 

9[10. πλὴν ἐμπολίων καὶ μολύβδου ; vgl. Inschrift I B 90f. 

13/5. S. Br. Keil, Ath. Mitt. XX 42 Anm. 1. 

16/7. Zur Abnahme der Stylobatsteine genügte der "Architekt"; 
so wichtige Bauglieder wie die Süulen aber behült sich die Kom- 
mission vor, selbst abzunehmen, natürlich unter Assistenz des sach- 
verstündigen Architekten. Hier kam es wohl noch wegen der 
schweren überhüngenden Stierküpfe auf ganz besonders sorgfültige 
Arbeit an. Aus der Eigentümlichkeit der Kapitelle wird auch zu 
erklüren sein, dafs die ἐμπόλια wie die Dübel von Wandquadern 
und ühnlichen Steinen ihr Lager direkt im Stein haben und mit 
Blei nach besonderer Angabe des Architekten vergossen werden 
(Z. 56, 8), was sonst nicht üblich ist (s. Durm, Bauk. d. Gr. S.94)*). 

17. ὀκτὼ μῆνες; s. zu Inschrift II S. 54. 

18. xarà τὴν ευγγραφήν; nach Z. 19 zu ergünzen. 

24. S. BCH. XX (1896) 331 zu 35—37. 

57|8. Ich erkenne hier einen besonderen Unternehmer, der 
das Verladen der vorher genannten Steine auf das Transportschiff 
im Hafen des Pirüus besorgt. Dies Verladen — wobei eine Über- 
lastung des Schiffes zu vermeiden ist (μὴ n[A]éov) — muf$ ἐμπάγειν 
heifen; es ist nicht móglich, die Reste zu Anf. von Z. 58, die 
gesichert sind, anders zu ergünzen. Vom Stamme παγ-, der auch 


?)) Etudes sur l'hist. de Milet et du Did., S. 163. 
3) Vgl. auch die Inschrift Ditt.* 539. 


80 Heinrich Lattermann, 


πήγνυμι zugrunde liegt, gibt es πάγη und mavíc!) in der Be- 
deutung Schlinge; auch das Verladen muf) ja mit einer 'Schlinge" 
(wenn nicht mit einer komplizierteren Vorrichtung wie dem sog. 
Wolf) in die die Steine hineingelegt werden (év-), erfolgen. Man 
kann, um das Verfahren zu prüzisieren, auch den πάγουρος (ur- 
sprüngl. Krebsname) heranziehen*), der wohl am ehesten die Form 
eines grofSen (eisernen) Tasterzirkels hat und durch die Last des 
Steines selbst zusammengehalten wird. Solange der Stein noch 
Werkzoll hat, genügt durchaus ein derartiges Instrument. — Vgl 
Br. Keil, Ath. Mitt. XX 425 zur Tholos-Inschrift von Epidauros 
(IG. IV 1485:) B 46f. u. 63: παρκαλίςειος τῶν λίθων ἐπὶ λιμένι 
und B 85: éckaMcioc ἐμ Πιραιεῖ ἐπὶ τὰν dvOeciv: "Ev λιμένι 
und ἐμ Πιραιεῖ zeigen, da eine Handlung an einem Orte, keine 
Bewegung stattfindet; demzufolge drückt ἐπὶ τὰν dvOeciv einen 
Zweck, nicht das órtliche Ziel der Handlung aus'. So auch hier 
ἐπὶ 0dÀar[rav (Kohler hat θαλάτ[τη!): für die Seefahrt. 


!) Phot. p. 367, 22: πάγη, θηρατικὸν ópravov* xal ἔετι τετράγωνον 
(also massiv!). Vgl. Hesych. tapdmavoc: μάνδαλος θύρας. 

*) Blümner, Techn. ἃ. Term. Il 192f.; bes. 191 Anm.4 S. 192 
(Poll. X 148). 


Griechische Bauinschriften. 81 


IV. 


Inschrift von. Lebadeia. 


Lebadeia. Gefunden im Frühjahr 1891. — Ebenda im Museum. 
Stele mit 2 Kolumnen (mindestens). Der Stein ist rings 
schief zur Schrift behauen [er diente als Gesimsplatte]. Von 
der linken Kolumne fehlt links ungeführ der dritte Teil; von 
der rechten sind auf der unteren Hülfte des Steines nur 
noch wenige Zeilenanfünge erhalten. Hóhe des Bruchstückes 
1,20 m; Breite 0,25-0,35; Dicke 0,20. Unleserlich ist die 

Schrift besonders Mitte Z. 22-26, 29-31 und 56-58. 

ΤΑ. de Ridder und A. Choisy, Bull. de corr. hell. XX (1896) 
318-335. De Ridder behandelt den rechtlichen Teil der In- 
schrift (Z. 1-47), den er auf Grund verwandter Inschriften, 
besonders IG. VII 3073, im ganzen richtig ergünzt und 
erklürt, und zeichnet verantwortlich für die Ergünzungen 
auch des bautechnischen Teils, den sachlich Choisy be- 
handelt (von de Ridder rührt her die Anmerkung zu Z. 58 
ἡμικύκλιον, S. 3351). Choisy veranschaulicht seine Erklárung 
auf Tafel IX durch Zeichnungen. — Dem von de Ridder 
gegebenen Text liegt seine eigene, zusammen mit Paul 
Jamot kollationierte Abschrift zugrunde; auch verfügte 
er über einen doppelten Abklatsch. Vor ihm hatte schon 
Homolle eine Abschrift des Steines genommen, die jedoch 
de Ridder nicht benutzt zu haben scheint. 

Über den Schrifteharakter schweigt der Herausgeber. 
Doch lü8t der Tenor unserer Inschrift keinen Zweifel, daf 
sie in eine Reihe mit der Inschrift IG. VII 3073 gehórt, die 
Fabricius (De architectura Gr. commentationes epigr. S. 15) der 
Regierungszeit Antiochos' IV. Epiphanes, genauer Wilhelm, 
Ath. Mitt. XXII 181, den Jahren 175-171 vor Chr. zugewiesen 

XIII, 3. 6 


82 Heinrich Lattermann, 


hat. Da nun die Bestimmungen unserer Inschrift merklich 
knapper gefaBt sind, so ist von vornherein wahrscheinlich, 
dab sie ein wenig spüter als jene anzusetzen ist; s. unten 
S. 91. Der Text beider Inschriften ist in Kolumnen ange- 
ordnet; auch die Dicken der Steine stimmen überein. 

Die Zahl der Zeichen, die eine Zeile enthàált, ist bekannt- 
lich bei Inschriften so spüter Zeit grofen Schwankungen 
unterworfen. Stichproben, die ich von IG. VII 3073 nahm, 
ergaben, daf z. B. eine Zeile 38, eine andere 51 enthàált. Im 
allgemeinen scheint der Steinmetz unwillkürlich nach unten 
hin die Buchstaben etwas enger zusammengerückt zu haben 
(vielleicht schrieb er sie zugleich kleiner). Die zweifellos 
grüftenteils richtigen Ergünzungen de Ridders im ersten Teil 
unserer Inschrift lehren nun, daf sie auch bezüglich der 
Breite der Kolumnen mit der Inschrift IG. VII 3073 über- 
einstimmte. Aber selbst darin gibt sie ihr nichts nach, dab 
sie nach unten hin immer mehr Buchstaben (im Durchschnitt) 
in die Zeile aufnimmt. Denn wührend die spàátere schiefe 
Abarbeitung des Steines die Breite der Kolumne nach unten 
hin immer mehr verringert, hült sich doch die Zahl der er- 
haltenen Buchstaben von Anfang bis zu Ende auf dem gleichen 
Durchschnitt. Diese auffállige Erscheinung, die also nicht 
etwa mit mangelhafter Majuskelwiedergabe des Textes erklürt 
werden darf, ist bei Behandlung des 2. Teiles der Inschrift 
unbeachtet geblieben, obwohl de Ridder sich schon am Ende 
des 1. Teiles genótigt sieht, mehreren Zeilen hintereinander 
50 und mehr Zeichen zu geben. Ein Beispiel wird zeigen. 
wie zweifelhaft der Wert mancher Ergünzungen und der 
darauf beruhenden Rekonstruktion ist. Z. 55 sind 29 Zeichen 
erhalten; ergünzt werden 13; die ganze Zeile erhàált . also 
42 Zeichen. Z. 56 stehen auf fast demselben Raum wie dar- 
über wieder 29 Zeichen, ergünzt aber werden statt etwa 14 
nicht weniger als 21; das gibt eine Zeile zu 50 Zeichen' 
Dies nur ein Beispiel für viele. So verlangt die Herstellung 
und Erklürung des 2. Teiles der Inschrift dringend nach einer 
Revision, auch wenn das Ergebnis nur ein *non liquet' sein 
sollte; mindestens muB, was bloBe Vermutung ist, auch als 


Griechische Bauinschriften. 83 


solche gekennzeichnet werden, am besten gleich im Text 
: selbst. — Von einer Wiederholung des 1. Teiles der Inschrift 
sehe ich auch deswegen hier ab, weil er nichts von Belang 
für den 2. enthült Zu betonen ist aber, daB auch dort 
manche Schwierigkeit noch der Lósung harrt. — Aus prakti- 
schen Gründen behalte ich für meinen Ausschnitt de Ridders 
Zeilenzühlung bei. — Teil 1 schlieft: ΝΕ 

καὶ τῶν 
[προπεποιημένων ἔγτυοι ἔ]ς[τ]ωςαν οἱ ἐξ ἀρχῆς, ἕως τῆς ἐς[χ]άτη[-] 
[δοκιμαείας. 

Darauf folgt eine Lücke, die auf 5 bis 6 Buchstaben zu 
veranschlagen ist. An entsprechender Stelle ist das Vakat 
von IG. VII 3073 (Z. 89) etwa eine halbe Zeile groB. Hinter 
der dann folgenden, mehr als 2 Zeilen langen "Überschrift 
findet sich dort abermals ein Vakat von etwa 6 Buchstaben. 
Ob in unserer Inschrift hinter der erheblich kürzeren Über- 
schrift wenigstens ein Zwischenraum in Breite von 1 bis 2 
Buchstaben war, ist nicht auszumachen, aber wahrscheinlich. 

᾿Ορθο]ςετατῶν épyacía xai cóvOecic ἐν τῶι ie- 

ἱρῶι τοῦ Διός Vac.? ὁ ἐργωνή]ςας παρὰ τῶν ναοποιῶν eic τὸν 

ςηκὸν τοῦ 

[ναοῦ, τῆς εκληράᾶς πέτρ]ας τῶν ὀρθοςτατῶν καὶ ὑποβατήρων καὶ 

[τοιχίων παραςταμάτων T]')v épracíav καὶ cóvOeciv: πλῆθος τῶν 

[λίθων τῆς ς«κληράς πέτρ]ας ἑκατὸν ἑξήκοντα λίθοι οἱ πάντες᾽ τῶ- 

[v μὲν οὖν κειμένων λίθ]ων τριάκοντα ἕξ᾽ ἔςονται δὲ αὐτῶν ὑ- 
[πολείποντες ὑγιεῖς ὀρ]θοςτάται τῆς ςκληράς πέτρας ἑκατὸν 

[εἴκοςει τέτταρες τούτ]ων δύο μὲν πρῶτοι πρὸς τὰ παραςτάμα- 
[τα τὰ τοῦ θυρέτρου ὃ τιθ]έμενοι μῆκος τετράπεδοι καὶ πέντε 

[δακτύλων, πλάτος καθὼς] τὰ πλευριαῖα θύρετ[ρα᾽ τ]έτταρες τοῦ 

[προδόμου, οἱ μὲν δύο μῆκ]ος ποδῶν ἕξ, οἱ δὲ ὁ[ύο τρί]πεδοι 

καὶ τρι- 

δ]ακτύλων καὶ eic τὸςνΣ [ἡμι]κύκλιον 

ὀκτώ“ 

[εἰς δὲ τὸν λοιπὸν ςηκὸν é]karóv δέκα " τούτων οἱ μὲν μέγιςτοι τε- 

[τράπεδοι κατὰ τὰς γωνία]ς᾽ οἱ δὲ κατὰ τὴν περιφέρειαν καὶ το[ὺς] 

[τοίχους τοὺς τοῦ ςηκοῦ] κατὰ λόγον μεςολαβείτω [κ]α[θὼς] πάν- 

6* 


[ὧν παλαιςτῶν καὶ 


41 


41 


6 


70 


84 Heinrich Lattermann, 


[Tac τοὺς ὑποκειμέν]ους τοὺς τῆς εὐθυντηρίας᾽ ὕ- 
ἵψος δὲ τούτων πάντων τρ]εῖς πόδες καὶ παλαιεςταὶ τρεῖς καὶ [δ]άκ- 
[τυλος, πλάτος δίπεδοι xai?] τριῶν ἡμιδακτυλίων ἐπιτομὴν δὲ 
| ποή- 
[ce τῶν λίθων ἢ ἐκ τοῦ μ]ετώπου παρὰ τὴν βάειν καὶ τὸ ὕψος 
[πρὸς τὰ pérpa? τῶν παρα]ςταμάτων, πλάτος πενθημιδακτυλί- 
[ων, ππτ καὶ δ]ακτύλου * ἐργάςεται δὲ καὶ ὑποβατῆρας 
[δέκα καὶ ὑποθήςει τοῖς] τοιχίοις παραςτάμαειν, τοὺς μὲν ἕξ ἐν 
[τῶι προδόμωι καὶ τοὺς Tér]rapac κατὰ τὸ ἡμικύκλιον μῆκος 
τριπέδους 
[καὶ τριῶν (9) παλαιετῶν (v. δακτύλων), πλάτ]ος διπέδους, πάχος 
ἴοους τῆι εὐθυντηρί- 
[αι΄ καὶ ποήςει τούτων τοὺς μ]ὲν οὖν ἕξ τ[οὺς] ἐν τῶι προδόμωι 
τοὺς τοιχ(ῇους 
[πέτρας τῆς ckÀnpdc ὅλους Ὁ ὄντας᾽ τοὺς δὲ παρὰ τὸ ἡμικύ- 
κλιον ὑπο- 
[βατῆρας τέτταρας ευντιθεὶ]ς ἐκ τριῶν πώρων ἕκαςτον καὶ 
διακε[ιμ]ε- 
]uv ἐργαζόμενος ὡς ἂν αὐτώι δειχθῆι 
7 τῆς εὐθυντηρίας 
τῆς πρὸ τῶν ἐν- 
πρ]ὸς τὸ μῆκος τοῦ λίθου τοῦ 
γεγραμμέ- 
νου. ——— —————————— ὁ ἨΠἸἿἸἼκον.. τοὺς ὑπο- 
[βατῆραυϑ. — ——————— —————— —— — —— — ———— ——] με- 


vo n 


[ὑπὸ τοῦ ἀρχιτέκτονος Ὁ ττ 


[ 35 ! 


Meine Behandlung der Inschrift muf) leider im Ganzen 
und im Einzelnen eine Polemik gegen de Ridder und Choisy 
sein. Ich darf davon absehen, in jedem einzelnen Falle der 
Zustimmung oder Ablehnung die Seite des Choisyschen Kom- 
mentars zu nennen; die Vergleichung kann leicht auf Grund 
der Zeilenzahlen erfolgen. Choisys Übersetzung reicht von 
S. 332 bis S. 333, die Erklürung von hier bis S. 335. 

Choisy hat richtig gesehen, dafi in der Überschrift das 
Wort ὀρθοςτάται, das noch Z. 49 und 53 vorkommt, verall- 
gemeinert worden ist und auch Bauteile, die noch wieder 


Griechische Bauinschriften. 85 


ihren besonderen Namen haben, mit einschlieBt. Er hat auch 
noch, wenngleich nicht strikt genug, die Konsequenz daraus 
gezogen (zu Z. 41), daB dann jene Bauteile in konstruktivem 
Zusammenhang mit den eigentlichen Orthostaten stehen müssen; 
es sind dies ὑποβατῆρες und, wie de Ridder und ich über- 
einstimmend (Z. 491) ergáünzen, παραςτάματα, denen ich den 
Zusatz τοίχια gegeben habe. Diese Namen dürfen wir hoffen, 
unten, wo über die einzelnen Teile besondere Vorschriften 
gegeben werden müssen, wiederzufinden (soweit der Stein 
erhalten ist). 

Zunüchst ὀρθοςτάται. Das Wort tritt in der Tat Z. 53 
auf. Der bezügliche Abschnitt beginnt schon Z. 50 mit πλῆθος. 
Die Zahl aller eigentlichen -Orthostaten, die nótig ist oder 
einmal für nótig befunden worden ist, betrügt 160 (Z. 51); 
davon gehen ab, weil schon früher verlegt, 36; also bleiben 
übrig 124, d. h. die Ergünzung von Z.54 durch de Ridder 
ist richtig. Bestütigt wird diese Zahl durch Addition der ein- 
zelnen Posten Z. 54, 56, 58, 59 (2 -- 4 -- 8 -- 110 — 124) 
Stimmte aber die Rechnung, dann war es unbedingt falsch, 
wenn de Ridder Z. 52/3 ὑποβατῆρες hineintrug. — Anderer- 
seits wird die Subtraktion durch écovra: allein noch nicht ge- 
nügend gekennzeichnet, also war ὑπ[όλοιποι oder ὑ[πολείποντες 
nótig. — Die dann noch verbleibende kleine Lücke dürfte 
richtig mit ὑγιεῖς ausgefüllt werden, vgl. die grofje lebadeische 


Inschrift, Dittenberger Syll? 540 Z. 99-101: παραλαβὼν δὲ 
ὁ ἐργώνης τοὺς λίθους παρὰ τὸν ναὸν. [11 ὑγιεῖς κτά. Die 
Zahl der übrig gebliebenen Steine konnte ja auch, zumal 
wenn sie schon lange lagerten, durch Bestoflen vermindert 
worden sein; zugleich sicherten sich die ναοποιοί durch dieses 
Wort dem Unternehmer gegenüber. 

Wenden wir uns nun zu den ὑποβατῆρες. Z. 52/3 
sind sie ausgeschieden; ihr eigener Posten beginnt erst in 
Z. 67: ἐργάςεται δὲ καὶ à. Aber de Ridder schiebt das Wort 
auch noch Z. 6213 in die Inschrift hinein: τοὺς τῆς εὐθυντηρίας 
ὑ[ποβατῆρας μῆκος xrà. Wieder sind alle Buchstaben aufer 
dem ersten ergünzt. Nun ist es wohl sehr leicht móglich 
und kommt auch hier vor, daB nebenher oder in Beziehung 


86 Heinrich Lattermann, 


auf das grade behandelte Bauglied ein anderes erwühnt wird, 
aber wir müssen doch, bevor wir es einsetzen, genau unter- 
suchen, wodurch diese Erwühnung veranlaBt sein kónnte. 
Choisy nun bleibt nichts weiter übrig, als de Ridders Wieder- 
herstellung so zu erklüren: 'l, 49. Ces pierres de socle, 
ὑποβατῆρες, seront plus loin (62) désignées sous le nom de 
τῆς εὐθυντηρίας ὑποβατῆρες: on les considére donc comme 
une derniére assise formant arase supérieure de la substruction 
[d. ἢ. also: der εὐθυντηρία]. Et, plus loin encore (70), on en 
rógle l'épaisseur d'aprés celle de l'eb0vvrnpia: de méme que 
le mot óp8ocrámc désigne tour à tour l'ensemble de la 
substruetion et le socle qui en est l'assise principale. Man 
sieht, zu welchen falschen Schlüssen die Ergünzung schon 
bezüglich εὐθυντηρία führt. Εὐθυντηρία ist bisher nur als eine 
einzige Schicht bekannt und hat etymologisch und konstruktiv 
eigentlich auch nur als eine einzige Sinn. Ferner aber waren, 
wie wir sahen, die ὑποβατῆρες unter den Begriff ὀρθοςτάται 
subsumiert worden. Werden sie also jetzt von de Ridder- 
Choisy zum Fundament gezogen, so zerreiüt der Zusammen- 
hang. Auch nach ihrer Etymologie kónnen die ὑποβατῆρες 
keine Deck-, sondern nur eine Unterlagsschicht bilden. Sie 
gehóren nicht zum Fundament, sondern zur Wand, insofern 
sie zu den Orthostaten gehóren, auf die sie überleiten, wie 
z. B. die Basis der ionischen Süule auf die eigentliche Sáule 
überleitet und so unter den Begriff 'Sáule' subsumiert werden 
kann. Daran ündert nichts, daf) sie nicht profiliert zu sein 
brauchen. Ja, sie müssen sogar in eine Ebene mit der gleich 
dicken, d. ἢ. hohen Euthynteria gelegt werden (Z. 70f). Diese 
selbst wird ja hier zur 'Schwelle', wie auch z. B. bei der 
Skeuothek!) nur daB sie damit nicht aufhórt, Glied des 
Fundaments zu sein. Sie tritt über die Erde hervor und 
nimmt unmittelbar die gewóhnlichen Orthostaten auf. Wo 
hóren wir, daB unter diese ὑποβατῆρες gelegt worden seien? 
Sie hütten doch sonst vor ihnen genannt werden müssen. 
Tatsüchlich werden sie einzig als Unterlagsplatten für die 


1) Fabricius, Hermes XVII (1882) S. 568f. (dazu ich Klio VI [1906] 
S. 166); Dürpfeld, Ath. Mitt. VIII (1883) S. 151. 


Griechische Bauinschriften. 81 


τοίχια παραςτάματα vorgeschrieben. Schlieflich, was sollte 
das Wort μεςολαβείτω, was die Beziehung auf 'Umofarfjpec,, 
wenn dann doch ein MaB für die ὀρθοςτάται genannt werden 
würde? — Was sind das nun für ὑποβατῆρες, die Z. 67/8 ein- 
geführt werden? De Ridder schreibt: ómofarfipac|[dkoXoó80uc 
τοῖς] τοιχίοις παραςτάμαειν, und Choisy sucht in diese etwas 
dunklen Worte durch folgende Erklürung Licht zu bringen: 
"En d'autres termes, sur tout le développement de l'édifice, 
il réglera le socle d'aprés une amorce existant à l'endroit 
des antes. Peut-étre le socle préósentait-il en cet endroit une 
saillie qui devra se continuer sur tout le pourtour: le texte 
n'empéche pas de le supposer.  Choisy übersieht, dali mit 
ἐρτάζεεθαι δὲ καί (vgl. épracía Z. 47 und 50) die Steine über- 
haupt erst eingeführt werden. Orthostaten (im engeren Sinne) 
waren noch vorhanden, ὑποβατῆρες werden erst angefertigt. 
Meine Ergünzung xai ὑποθήςει spricht den einfachsten kon- 
struktiven Gedanken aus; vgl. Z. 54/5. 

Wir gelangen zum dritten Bestandteil der ὀρθοςτάται 
von Z. 41, den παραςτάματα, die Choisy richtig 'piédroits' 
(Stirnpfeiler) übersetzt. Als besonderer Posten sind sie auf 
dem Bruchstück nicht erhalten. Da aber παραςτάματα, 
wie Choisy gesehen hat, überhaupt zur Orthostatenschicht 
(wenn nicht ganz, so doch wenigstens mit ihren unteren 
Enden) gehóren, lehrt zunüchst Z. 54/5 die Wendung τούτ]ων 
δύο μὲν πρῶτοι πρὸς τὰ rapacrágal[ra - - - τιθ]έμενοι. Wenn 
wir andererseits noch etwas für unsere Orthostatenschicht 
brauchen, so dürfen wir παραςτάματα der Etymologie nach 
(vgl Tapacróbec) wohl als geeignet dafür ansehen. Nun 
kommen in der Inschrift τοίχια παραςτάματα vor, die mit den 
Z. 54f. genannten nicht identisch zu sein brauchen. Werden 
vielmehr die τοίχια παραςτάματα mit den in der Inschrift 
geforderten ὑποβατῆρες in Beziehung gebracht, und gelten 
letztere nur jenen, unter die sie gelegt werden, so werden 
wir eben in Z. 50 hinter ὑποβατῆρες, wo die παραςτάματα 
unter den Begriff ópOocrároi subsumiert werden, mindestens 
den Zusatz roíyia fordern dürfen, der in de Ridders Text fehlt. 
Von diesen sind dann die in Z. 54 genannten παραςτάματα 


88 Heinrich Lattermann, 


zu scheiden; denn sie stehen bereits. Dafür spricht schon 
τιθέμενοι πρός; erwiesen wird es durch Z. 56: πλάτος καθιὼς] 
τὰ πλευριαῖα θύρετρα und den Gegensatz zwischen den δύο- 
Steinen Z. 54 und den rérrapec-Steinen Z. 56. Daher ist de 
Ridders Ergünzung τοῦ cnkoü in Z. 55, abgesehen davon, 
daB sie zu kurz ist, mindestens auch zu blaB. Ich habe einen 
Zusatz gewühlt, der sich den πλευριαῖα θύρετρα anpaBt. Daf 
letztere übrigens Türwangen sind, hat Choisy richtig erkannt. 
Vgl. zu Inschrift VI, Z. 6 u. 8. 

Zum ἡμικύκλιον. De Ridder-Choisy machen daraus eine 
selbstándige Nische innerhalb des Tempelraums. Dem wider- 
spricht aber Erhebliches. DaB oben Z. 48 nur vom εηκός die 
Rede ist, trotz der angeblichen Selbstündigkeit des ἡμικύκλιον, 
mag noch hingehen. Aber von den ὑποβατῆρες für die τοίχια 
παραςτάματα (Z. 67/8) gehóren ja auch einige dem ἡμικύκλιον 
an (Z. 69, 72). Freilich nicht so, wie Choisy das κατά Z. 69 
und παρά Z. 72 versteht, sondern *an das ἡμικύκλιον angelehnt'". 
Dann nur kann von τοίχια παραςτάματα die Rede sein, von 
den die Mauer (des cnxóc) abschlieBenden Stirnpfeilern. 
Wir werden also dazu gedrüngt, das ἡμικύκλιον aus dem 
Rechteck des εηκός, wo es nur eine Balustrade!) oder hóch- 
stens eine Nische ist, die viel besser spüter erst eingebaut würde, 
hinauszurücken. Sehr bedeutungsvoll ist auch περιφέρεια in 
Z. 60. Würen Steine einer Mauer gemeint, die mit ihrer 
Innenflüche das ἡμικύκλιον nur berührte?) so hátte doch kein 
Grund vorgelegen, von dem Namen ἡμικύκλιον abzugehen. 
Aber durchaus am Platze erscheint das Wort sogleich, wenn 
man bedenkt, daB es in Verbindung mit μῆκος steht. Bilden 
die Steine selbst das ἡμικύκλιον, so werden sie zu Keilsteinen, 
deren üufere und innere Stirnflüche (μῆκος) entsprechend 
dem Radius des üuferen und inneren Kreises (περιφέρεια) 
verschieden ist?) — Dieser περιφέρεια gegenüber ist bei den 

ἡ Choisy S. 835: 'tribune légérement surélevée'. 

3) Choisy áuBert sich nicht darüber, aber da er eine gradlinige 
Schmalseite zeichnet, so scheint er von obiger Ansicht ausgegangen 
Zu sein. 

8) Choisy beachtet περιφέρεια nicht weiter; es sei denn, daB er 


es in der Zeichnung für die Lage der gradlinigen Abschlufrmauer ver- 
wertet, die er die περιφέρεια tangieren lüBt. 


Griechische Bauinschriften. 89 


τοῖχοι die grade Linie den griechischen Tempeln eigen, und so 
habe ich in Z. 61 unbedenklich das einfache τοίχους eingesetzt. 
Die dann folgende Ergünzung rührt von Professor Keil her. 

Die übrigen Ausstellungen, die ich zu machen habe, 
kónnen in der Reihenfolge der Zeilen besprochen werden. 
Die neuen Ergánzungen waren z. T. durch die gróflere Lünge 
der Zeile oder richtiger: die engere Stellung der Zeichen 
gefordert; einige unter diesen wieder bedürfen keiner beson- 
deren Begründung. 


52. μὲν οὖν. Vgl. Z. 71. 

56. De Ridder ergünzt: *5 μῆκος τετράπεδοι xai πέντε [ποδῶν 
πάχος, πλάτος καθὼς] «rà. und konstruiert so für Choisy die 
Hóhe der Sockelschicht. Das ist wegen καί und der Stellung von 
πάχος hinter dem Ma8 unwahrscheinlich, und weil bei zwei 
Steinen nicht so nebenher gesagt sein konnte, was für alle Ortho- 
staten gilt, sicher falsch. Damit erklürt sich zugleich meine Er- 
günzung Z. 63, für die Platz wurde, nachdem sich de Ridders: 
ὑ᾿ [ποβατῆρας μῆκος τρ]εῖς κτά. als falsch erwiesen hatte (oben 
S. 85f.); beachtenswert ist auch, daB nur in dieser Zeile der Nomi- 
nativ der Ma&8bezeichnungen durchgeht. 

59. De Ridder: xai eic τὸν λοιπὸν ναὸν ἑ]κατὸν κτά. 

60. Von mir mit Rücksicht auf οἱ μὲν μέγιςτοι der vorher- 
gehenden Zeile ergünzt. 

60/61. De Ridder: xai τὸ [μῆϊκος ToO cnkoO, τούτους] κατὰ 
λόγον κτά. Τούτους ist entbehrlich, obwohl der Nominativ oi δέ 
vorausgeht: die syntaktische Konstruktion dieser Bestimmungen 
ist überhaupt sehr frei; im übrigen s. vor. S. unten u. f. 

61. uecoAafeiv 'in der Mitte nehmen' mu hier bedeuten, 
daB die Fugen (bezw. Seitenflüchen) der zu versetzenden Steine 
auf die Mitten der Steine darunter fallen sollen, die selbst ver- 
schieden groB sind (daher κατὰ λόγον), jedoch auch ihrerseits 
im Verbande mit den unteren Schichten liegen: [κ]α[θὼς] πάντας 
τοὺς ὑποκειμέν]ους τοὺς τῆς εὐθυντηρίας (de Ridder: πάν[τας 
τοὺς ἄλλους κειμέν]ους κτά.). 

63/64. De Ridder: --- παλαιςταὶ τρεῖς, καὶ [δ] ακ [τυλίςκοι 
πλάτος μὴ πλέον] τριῶν ἡμιδακτυλίων ; diese Ergünzung und die 
Übersetzung von δακτυλίςεκος mit "Werkzoll (du gras, couche de 
matiére) halte ich für mehr als hypothetisch. ]m übrigen — wie 
denkt sich Choisy in praxi den Unterschied von baxruMckoc und 
ἐπιτομή (Z. 64)? 


90 Heinrich Lattermann, 


64. Vielleicht τρίπεδοι als Stürke der ganzen Wand, vielleicht 
δίπεδοι, wenn zwei Reihen Orthostaten, wie üblich, nebeneinander 
gestellt werden. Die 11/, Daktylen scheinen das Ma8 zu bezeichnen, 
um das die Orthostaten gegen die gewóhnlichen Quadern der Wand 
vorstehen sollen. — Die ἐπιτομή hat Choisy im wesentlichen richtig 
erklárt, nur hütte er sie nicht auf eine hohe Kante beschrünken 
dürfen; an der Basis lá8t er sie ja auch auf 3 Seiten herumlaufen. 
Zum Sprachlichen vgl. Inschrift V S. 111 ad Z. 12. 

65/67. De Ridder: 5 ἐπιτομὴν δὲ ποήςει éxácrou μ]ετώπου 
παρὰ τὴν βάειν καὶ τὸ ὕψος [{|τῶν τοιχίων παρα]ςταμάτων, πλάτος 
πενθημιδακτυλί[ων | καὶ πάχος ἑνὸς δ]ακτύλου. Πάχος in Z.6; 
ist bei der ἐπιτομή nicht recht verstündlich und für ἑνὸς δακτύλου 
hátte bakxruMaíou gesagt werden müssen. Also ist der δάκτυλος 
nur Teil eines grógeren MaBes. Vielleicht erstreckte sich die éroyr 
nicht über die ganze Hóhe der Schicht; damit die obere Kante 
beim Versetzen der náüchsten Schicht nicht beschüdigt würde!) 
dann küme in Betracht: ὕψος τριῶν ποδῶν xai δ]ακτύλου (sel. 
Z. 63). — Die παραςτάματα stehen hier wohl nur als Muster. 
Wir sind kaum berechtigt, an den παραςτάματα etwas vornehmen 
zu lassen, wührend sonst der ganze Posten von den eigentlichen 
ὀρθοςτάται handelt. Und dann denkt man am besten an beide 
Arten. Wir haben ja nach Z. 54 f. auch neben die παραςτάμαϊα 
der Tür Orthostaten setzen müssen. 

67. Von de Ridders schon knapper und bedenklicher Ergáünzung 
mü8te wohl noch καί abgestrichen werden; dagegen hat -wv nach 
dem Majuskeltext nicht am Ende von Z. 66 Platz. 

68. δέκα. Wenn nachher spezialisiert wird, so mubte ers 
einmal die Gesamtzahl genannt sein. 

70. De Ridder: 59 μῆκος τριπέδους [[ὄντας καὶ πλάτ]ος o 
πέδους. "Ovrac bei einer Ma&angabe wiederspricht dem genu 
dicendi der Bauinschriften; καί ist wieder auszuscheiden. 

71. De Ridder viel zu knapp: τούτων τοὺς μ]ὲν οὖν κτά 
— Die Raumvorstellung von Tpóbopoc ist bemerkenswert. Da: 
Wort mu&8 Z. 57 im Gegensatz zu der Türwand ergünzt werden. 
was auch hier durch den Zusatz τοὺς τοιχ(ί)γους bestütigt zu werden 
scheint. Der πρόδομος erstreckt sich also nicht quer wie eine 
Halle, sondern lüngs im Sinne des cnxóc. 

72. Ich füge ὅλοι hinzu, denn die Steine bleiben *ganz' im 


" Über solche Fugensicherung vgl. Koldewey-Puchstein, Die 
griech. Tempel in Unteritalien und Sizilien S. 223 r. 


re. 
gat 


Griechische Bauinschriften. 91 


Gegensatz zu denen παρὰ τὸ ἡμικύκλιον. Warum letztere drei- 
geteilt werden, hat Choisy recht scharfsinnig begründet. Es wird 
also auf eine recht kleinliche Weise an Material gespart. 

73. De Ridder: *? τοὺς δὲ παρὰ τὸ ἡμικύκλιον órol|[garfpac 
óvra]c ἐκ τριῶν πώρων xrà. — Vgl. Z. 69. 

75 und 76. Von mir ergünzt. 

Ich lasse einen Rekonstruktionsversuch folgen; s. Tafel IV, 
Fig. I a/b. 


Zur Rekonstruktion. 


Ich habe als BreitenmaB der Orthostaten 2 Fut) 11,4 Dakt. 
angenommen (s. zu Z. 614) und ihrer eine Doppelreihe mit 
geringem Hohlraum angeordnet. Zu einer Schicht von etwas 
über 4 Fuf) passen gut die Ecksteine (nach meiner Ergünzung 
Z. 60) die 4 FuB stark sein sollen; auch lassen sich dann 
gut an jeder Ante drei 2 FufB breite ὑποβατῆρες nebenein- 
ander anordnen; schlieülich ergibt sich für die durchbinden- 
den Orthostaten, die neben die Parastaden der Tür gesetzt 
werden (Z. 54-56), quadratischer Querschnitt. — Ziehen wir 
die kleinen Bruchteile von den Mafen ab, so dürften wir 
als Wandstürke über den Orthostaten 4 Fuf, als StirnmafB 
der Ánten nicht ganz 6 FuB, als Seitenmaf 3 Fufi erschliefen. 
— Das ἡμικύκλιον habe ich halb so stark wie die übrigen 
Mauern gezeichnet. Es sollen im ganzen S Orthostaten (Z. 58) 
dafür verwendet werden, offenbar von derselben Dicke wie 
die übrigen. Diese wenigen Steine auch noch gepaart zu 
versetzen, würde das ἡμικύκλιον gar zu klein machen; auch 
erlaubt diese Stürke eine gute Anordnung der Eckpfeiler. 

Der Tempel kann wegen des üuBeren ἡμικύκλιον keine 
ringsumlaufende Halle, wegen der εὐθυντηρία unmittelbar 
unter den Orthostaten (Z. 62, 70) kaum einen Stufenbau ge- 
habt haben, kann also auch nicht der der grofien lebadetschen 
Inschrift (Fabricius, De archit) sein. Die Fassung des Textes 
spricht auch dafür, daf) er als eiliger Ersatz des gar zu grob 
angelegten Tempels jener Inschrift aufgeführt wurde. Die 
Inschrift kann sehr wohl auf die schon aufgestellten Stelen, 
die ursprünglich den Bestimmungen für den grofjen Tempel 
zugedacht waren, geschrieben worden sein. 


92 Heinrich Lattermann, 


V. 
[Inschrift von Lesbos. 


Lesbos!) 1431 von Cyriacus von Ancona lückenhaft und 
vielfach entstellt. ausgeschrieben (Handschrift zu Pavia). 

In tabula marmorea' (Cyriacus). 

G. Kaibel, Eph. epigr. II 5 N. XVI; er verbessert im einzelnen 
vieles, erkennt aber nicht, um was für eine Anlage es 
sich überhaupt handelt. 

Fr. Bücheler, Jenaer Literatur-Ztg. 1874 Sp. 393; gelegentlich 
der Rezension der Kaibelschen Publikation gibt er den 
Text von neuem mit kurzen Anmerkungen. Seine Gliederung 
ist verstándig. Manche Einzelheiten sind über die Corpus- 
Edition hinaus, für die er nicht benutzt worden ist, wertvoll. 

(E. Fabricius, De architect. Gr., S. 58/9; 63; 64; 68; 12; 
besonders S. 59 zu Z. 5). 

W. Paton, IG. XII?, 11 (S. 8); die Lesungen sind meist die- 
selben wie bei Bücheler. Paton wagt den Versuch, auf 
Grund von IG. XII?, 10 eine crounbóv-Anordnung des 
Textes zu 32 Elementen zu rekonstruieren. 

Da, wie ich unten zeigen werde, Patons Begründung 
seines Versuches hinfüllg ist, und mir der Text auch keine 
anderen Anhaltspunkte für die Wiederherstellung seiner Ord- 
nung zu geben scheint, richte ich mich nach den Teilungs- 
strichen in der Publikation Kaibels. Er háütte seinerseits keine 
Veranlassung gehabt, die Striche zu setzen; also scheint die 
Annahme unabweislich, daB Cyriacus dadurch die Zeilen- 
brechung der Inschrift kennzeichnen wollte. 


!) Unten wird der Nachweis versucht werden, daB die Inschrift 
sich auf den Tempel von Pyrrha-Messa bezieht. 


Griechische Bauinschriften. 93 


Paton sagt: *Quae in initio desunt, in alio lapide inscripta 
extabant; ich werde unten zu begründen suchen, warum 
ich mich dieser Ansicht nicht anschliefeen kann. 


᾿Αγαθῆι τύχηι. 
[ —————————————————— — —  — —— npoceegyehübcerai] 
TO μακρὸν πλεῦρον τὸ πρὸς βορέαν πήχεις δύο, ἀνακθαίρων τὸ 
προς(θ)εμελιούμενον, τὸ μὲν κατὰ «p» τὸμ πρόδομον καὶ τὸν 
ὀπιςθόδο- 
μον ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἔδαφος τ[ῶ Jo) νῦ[ν] κ[ε]ιμένωι θεμελίωι, τὰ δὲ λο- 
ἱ᾿πὰ ἀνακαθαρεῖ [πρὸς τὴν καταφορὰν τοῦ τόπου kai προςθε- 
μελιώςε]- 
[ται μέχρι τῆς κρηπῖδος] τῆς νῦν κειμένης ἐὰν δέ τι μαλακὸ(ν) 
ὑ[π]ῆι τοῦ 
[τ]όπου (τοῦ) προςθεμελιουμένου, ἀνακαθαρεῖ τῶι πώ[ρω]ι, παρ- 
᾿ ἔχων [α]ὐ- 
τὸς αὑτώι τὸν πώρον᾽ ποιήςεας δὲ (ἀνα)λήψετ(αι ςτ)ερεοῦ πή- 
χεω[ν] εὐθυμετρίαι 
ὀκτὼ (τὴ)ο(ὺς) [v]ó[u]ouc, ἐργα[ζ]όμενος καθάπερ m(ep)i τῶν 
NN θεμελίων γέγρα(π)ται, 
τιθεὶς τοὺς ἐλαχίετους μῆκος τίρ](ι)ημιπηχίους, πλάτος πηχ[υ)]- 
αίους, 
πάχος τετρα[π]αλάςτους, τιθεὶς κατ᾽ ἐπιτομὰς πρὸς τὴν κατα- 
᾿ φορὰν τοῦ 
τόπου, τιθεὶς ἐναλλὰ[ξ] τοῖς ὑποκάτω νόμον παρὰ νόμον᾽ κατα- 
τί ο]ι(χο)δο- 
μήςας δὲ ἐπὶ τὸ αὐτὸ (auro? ἔδαφος τ[ώ](1) νῦν κ[ε]ιμένωι 
θεμελίωι, ξύςεας 
ὀρθὸν πρὸς διαβήτην πρὸς τοῦ κειμένου θεμελίου] τὴν ἕδραν, 
é[pv]acá- 
μενος τοῦ κειμένου θεμελίου τὰς ἕδρας ὀρθὰς mpó(c) κανόνα 
ἀ[πὸ] cpópo[c], 
καὶ τοὺς ἁρμοὺς πρὸς xa[v]ó(va), εὐζ»τωνίους [πρὸς τὸ mpoc- 
αγωγεῖον ?], 
ςτερεοὺς ὑπὸ ξοΐδος, διαψαμμ[ώ]ςας, θεμελιώζορςεται ποιῶν τὸ 
μῆκος 


94 Heinrich Lattermann, 


το[ῦ μακ]ροῦ πλεύρου {πλευρου » πήχεις ἑβδομήκοντα δύο xai 
δακτύλους ἑπτά, 

ποιῶν τὸ προςθεμέλιον τοῦ ςετυλοβάτου (τοῦ) εηκοῦ, τὸ ἴςονϑ 
[run νῦν 

[κειμένωι OeueMut* .-Ἔ ὁ η:΄[,.. ὁ )ῈἘὲὁἋὸϑωέΠλ λ 1] 


Zu den Klammern und Punkten, die ich in vorstehender 
Textwiederherstellung gebraucht habe, ist zu bemerken, daB 
ich die von Cyriacus offenbar falsch gelesenen Zeichen, die 
meist schon die früheren Herausgeber berichtigt hatten, unter- 
pungiert in eckige Klammern getan habe; sonst schlieBen 
eckige Klammern meine über grófere Teile des Steines sich 
erstreckenden Ergünzungen ein; in runden Klammern stehen 
kleinere Zeichengruppen und vereinzelte Zeichen, die von 
Cyriacus offenbar übersehen worden sind oder nicht haben 
gelesen werden kónnen; in gespreizten (—» Klammern schlief- 
lich stehen Zeichen, die auszuscheiden sind. 

Der Versuch, den Sinn der einzelnen Bestimmungen 
zu prüzisieren, ist bisher nicht gemacht worden; auch 
Bücheler gibt nur kurze Andeutungen zum Verstündnis des 
Einzelnen. Seine Angabe über den 'Betreff' der Inschrift 
ist zu unbestimmt und jedenfalls insofern schief, als er eine 
"Regulierung! der Langseite des Tempels annimmt!). Er fügt 
denn auch hinzu: 'Mit diesem im wesentlichen sicheren 
Texte seien die weiteren Fragen, die sich aufdrüngen, den 
Archáüologen übergeben'. Ich glaube nachweisen zu kónnen, 
daB die Bestimmungen der Inschrift, wenn auch etwas um- 
stándlich, so doch sachgemüf und verstündlich sich aufbauen 
und eine sichere Rekonstruktion des Ganzen zulassen. 

Orientierung und Betreff der Anlage verteilen sich auf An- 
fang und Ende der Inschrift. Es soll ein Zuschlag-, oder weniger 
üuBerlich gesprochen: Verstürkungsfundament (rpoc6euéMov 


ἢ "Der Tempel hatte also an der Zella und den Flügeln ver- 
Sschiedene Mauerhóühe gehabt, nach deren Regulierung die Langseite 
des ganzen Tempels sich gleichmüBig in der betrüchtlichen Ausdehnung 
von 120 Fu erstreckte'. 


Griechische Bauinschriften. 95 


Z. 20; προςθεμελιοῦςθαι Z. [2], 4, [6], 8) làngs des Stylobats 
der nórdlichen Langseite (3) eines Tempels über mehr als 
12 Ellen hin (19) aufgeführt werden. Der Tempel hat rpobopoc 
und ὀπιςθόδομος (41). Der Stylobat der Langseite, zu deren 
Verstárkung das neue Fundament dienen soll, wird Z. 20 
ς«τυλοβάτης τοῦ εηκοῦ genannt, offenbar also im Gegensatz 
zu einem ςτυλοβάτης τοῦ προδόμου und einem τοῦ ὀπιςθοδόμου. 
Der Unterbau der letzteren ruht fest auf dem gewachsenen 
Fels (5); dagegen ist auf der Nordseite des Tempels das 
Terrain abschüssig (καταφορὰ τοῦ τόπου 12/3) und der Grund 
vielleicht sogar teilweise lockeres Geschiebe oder Erde oder 
Sumpf (μαλακόν 7). Das ursprüngliche Fundament dieser Seite 
(τὸ κείμενον θεμέλιον [natürlich auch als Fundament aller 
vier Seiten zu verstehen] 5, 14, 15, 16, [21], vgl. 7) scheint 
dem nicht genügend Rechnung getragen zu haben, d. h. nicht 
breit genug angelegt worden zu sein, sodaB ein Abgleiten 
oder eine Senkung und Risse zu befürchten sind. Es wird 
daher nach auflen um 2 Ellen — 3 FuB erweitert (3), ein 
MaB, um das z. B. auch das Fundament der Langseite des 
προςτῷον von Eleusis über den Stufenbau hervorragt (s. zu 
Insehr.I, S.37 und Tafel I, Fig. VII; Tatsache aber ist, dab 
dort der Boden ziemlich schnell in die flache Strandebene 
fall. Das Verstürkungsfundament soll sich der Struktur des 
Bodens anpassen. Wo gewachsener Fels zu erreichen ist, 
also nach den Schmalseiten hin, wird er seiner Neigung ent- 
sprechend stufenfórmig zugehauen, um den Steinen ein ebenes 
Auflager zu bieten (12); unsichere Stellen dagegen (nach der 
Mitte zu) werden mit Porosblócken, die sich der Unternehmer 
nach Bedarf selbst zu verschaffen hat, befestigt (7/9). Als- 
dann wird die eigentliche Stützmauer aufgeführt, deren Hóhe 
8 Ellen betragen soll (9f). 

Haben sich so die allgemeinen Betreffbestimmungen aus 
der Natur der Ortlichkeit von selbst ergeben, so geht die 
Inschrift mit Z. 10 zu mehr technischen Vorschriften über, 
deren Notwendigkeit im Wesen des Fundamentes liegt, 
sodaf für sie im allgemeinen auf die Vorschriften, nach denen 
die alten Fundamente gelegt worden sind, verwiesen werden 


96 Heinrich Lattermann, 


kann (καθάπερ περὶ τῶν θεμελίων γέγραπται, 10; ich. móchte 
damit auch meine Ergünzung am Ende der Inschrift, Z. 20/1, 
begründen) Im einzelnen wird vorgeschrieben, daB die Lánge 
der Steine mindestens 1!/s Ellen betragen soll, die Breite 
die Hülfte der ganzen Breite des Verstürkungsfundaments, 
nümlich 1 Elle, und die Dicke (Hóhe) 3,5 Ellen. Das sind die 
Normalschichten, die νόμοι (10/12). Ihrer gehen also 12 auf 
8 Ellen. Der Verband ist wie üblich bei Fundamenten derart, 
daf Schicht um Schicht Láufer mit Bindern wechseln (13). 
Mit Z. 13 wendet sich dann die Inschrift dem Gange der 
Bauausführung zu. Zur richtigen Einfluchtung des neuen 
Fundaments werden zunüchst an den beiden Ecken der nórd- 
lichen Langseite, wo der gewachsene Fels am hóchsten an- 
steht, Pfeiler, bezw. kurze Mauerstrecken, aufgeführt, "Lehr- 
Pfeiler, deren Schichten nach Hóhe und Breite maBgebend 
für die Schichten der ganzen Anlage werden sollen, von 
der sie selbst Teile sind. Auch heutzutage geht die Aus- 
führung einer Mauer noch nicht anders vor sich. Solche 
"Lehrpfeiler' müssen natürlich ganz besonders sorgfültig nach 
dem vorhandenen Fundament abgeglichen werden (14/5), 
wozu dessen Schichtoberflüchen (ἕδραι) selbst erst wieder eine, 
wenn auch nicht allzu peinliche Abarbeitung mit dem Ham- 
mer erfahren (15/16). Auch der FugenschluB der Pfeiler (11 ; 
s. unten) soll für das ganze Fundament vorbildlich sein; er wird 
sehr sorgfültig; nach der Glüttung durch den MeiBel (18) wird 
noch mit Sand poliert (διαψαμμώςας, 18; s. unten). Nun also 
kann das ganze Fundament über einen so grofBen Raum hin 
in guter Flucht einvisiert und solide aufgeführt werden 
(18 : θεμελιώςεται, hier ohne πρός-, weil es nicht so auf den 
Betreff abzielt wie auf die Technik) Zeichnungen werden 
meine Auffassung veranschaulichen; s. Tafel IV, Fig. II-IV. 

Zu der hier gegebenen Erklürung war ich aus der In- 
schrift selbst heraus gelangt, als mir bei der Anfertigung meiner 
Skizzen die Vermutung aufstieg, daB die Inschrift keinem 
geringeren Tempel gelte, als dem von Messa auf Lesbos nahe 
Pyrrha, den Koldewey ausgegraben und rekonstruiert hat 
(Die antiken Baureste der Insel Lesbos, 1890, S. 47 ff. und 


Griechische Bauinschriften. 9 


Tafel XVIII-X XVI; Grundrif nach Koldewey auch Springer- 
Michaelis, Kunstgesch.? 8.119, Fig. 242). — Nach der Inschrift 
soll das an der Nordseite des Tempels aufzuführende προςθε- 
μέλιον 72 Ellen 7 Daktylen lang werden (Z. 19). Nun gibt Kol- 
dewey an (S. 52£), daB in dem von Achse zu Achse gemessenen 
Süulenabstand der attische FuB von 0,296 m genau zehnmal 
aufgeht. Aber wir haben hier auf Lesbos nicht mit dem 
attischen, sondern mit dem philetürischen FuB zu rechnen!). 
Dieser betrüágt nach den sorgfültigen und scharfsinnigen 
Untersuchungen von C. F. Lehmann (-Haupt)?) mindestens 
0,330 m und verhàált sich zum attischen FuB wie 10 : 9. 
Wir gelangen also zu dem weit erwünschteren Ergebnis, 
daB der Süulenabstand das Neunfache des philetürischen 
FuBes betrug. Die Neunzahl spielte offenbar überhaupt eine 
groBe Rolle in den Abmessungen des Tempels. An der Langseite 
standen 14 Süulen; multiplizieren wir deren 13 Interkolumnien 
mit 9 Fu — 6 Ellen, so erhalten wir 117 FuB — 78 Ellen, 
und letzteres Ma, um das Mal) zweier halben Sáulen vermehrt, 
führt uns auf 81 — 9 x 9 Ellen!?) Die 72 Ellen 7 Daktylen 
der Inschrift bleiben dahinter nur um rund 9 Ellen, also 
auf jeder Seite um rund 4!/s Ellen zurück. Nehmen wir 
an, der Tempel von Messa sei wirklich identisch mit dem 
der Inschrift, so lieBe das Verstürkungsfundament der Lang- 
seiten nur etwa die Fundamente der Schmalseiten unberührt, 
die in der Tat dieser Sicherung nicht bedürfen (s. oben S. 95). 

Prüfen wirnun, was in Koldeweys Beschreibung des archüo- 
logischen Befundes für die Identifikation spricht. Koldewey 
(S. 47) betont, daB die Ruinen des Tempels von Messa die 
bedeutendsten auf der Insel seien. — Immerhin ist der 
Tempel in situ nur bis zur unteren Schicht der κρηπίς er- 
halten, wenn auch wiederum vom Oberbau genug Stücke 
gefunden worden sind, um eine Rekonstruktion des Ganzen 

!) Ich verdanke Professor Keil den Hinweis darauf. 

3) S. bes.: Actes du 89 Congrés International des Orientalistes 
(1889), 1893, S. 229 ff. (S. 65ff. des Sonderabdrucks). 

8) Koldewey gibt als MaD der untersten Stufe (der hóchsten er- 
haltenen) auf der Langseite 41,52 m an. — Der Stylobat der Schmal- 
seiten, der je 8 Sáulen trügt, miBt 45 — 55«(9 Ellen. 

XIII, 3. 7 


98 Heinrich Lattermann, 


zuzulassen. Wegen Überschwemmung der Ausgrabungsstátte, 
die nichts Ungewóhnliches war, konnte Koldewey nicht mehr 
als 1!/s m unter die oberste erhaltene Schicht hinabgehen. *'Die 
Ebene durchzieht ein - - - nicht unbedeutender FluB, der, bei 
dem geringen Gefülle, das er in der Ebene nur hat, mit seinen 
zwei Zuflüssen winterlich oft das ganze Tal in einen undurch- 
dringlichen Sumpf verwandelt" (S. 47). Die Grundribform des 
Tempels entspricht insofern den Angaben der Inschrift, als 
er ebenfalls πρόδομος und ὀπιεθόδομος sowie eine umlaufende 
Süulenhalle hat. Im Übrigen ist es ein Pseudodipteros mit 
ionischen Sáulen auBen und dorischen zwischen den Anten. 

Die Konstruktion des Tempels ist ganz unerhórt solide. 
Das Fundament ist rostartig: das von dem áufleren Rahmen, 
dem Fundament der ionischen Sáulen, umschlossene Innere 
wird noch lángs und quer durch je zwei Mauern in 9 Recht- 
ecke geteilt, von denen nur das mittelste unter der Cella frei 
von Füllung geblieben ist "Über das Fundament der mitt- 
leren Rechtecke der Sehmalseiten sagt Koldewey, daB es 
wahrscheinlich nicht so tief reichte wie die Hauptmauern 
(S. 41). 'Die Schicht unter der untersten Stufe ist verbrámt 
mit harten roten Liparitblócken, die polygonal an den hin- 
teren weichen Trachyttuff anschlieDen und unter sich ver- 
klammert sind. An diesen Blócken sind die Versatzbossen 
stehen geblieben - - - ' (S. 48). So umschliet schon diese 
Schicht das ganze Fundament wie ein eiserner Ring. Unter 
sich verkJlammert und mit der unteren Schicht durch Dübel 
verbunden sind nun aber auch auf das gediegenste die sümt- 
lichen Unterlagssteine der Sáulen. "Durch die Verklammerung 
der Stufenblócke unter sich ist die ganze Reihe in eine 
zusammenhüngende Kette (Anker) verwandelt, welche für 
nótig gehalten wurde, da der Stereobat nicht verdübelt ist' 
(S. 53. Koldeweys Begründung des Ankers ist schwach. 
Erstens umgibt ja die Schicht unter der untersten Stufe die 
'"Verbrámungsschicht/, die nicht bloB *verbrümt', und sodann 
ist es keinesfalls das Gewóhnliche, wie man aus Koldewevs 
Worten schlieBen müDte, den 'Stereobat', d. ἢ. den Kern der 
κρηπίς zu verdübeln?) Auch wissen wir nicht, ob nicht die 


ἢ Durm, Bauk. d. Gr.* 73. 53. 


Griechische Bauinschriften. 99 


Steine der beiden unteren Stufen, von denen kein einziger 
gefunden worden ist, untereinander verklammert waren. Sicher 
hat es also seinen ganz besonderen Grund, wenn die Stylobat- 
steine auf ihrer sichtbaren Oberflüche (vielleicht auch die 
Fufbodensteine des Umgangs über den Rosten, Koldewey 
S. 53 unten) verklammert sind und den BleiverguBi sehen 
lassen. Gleich solide ist der Oberbau. Der Sockel der Cella- 
Wand ist der Lünge nach dreiteilig, der Hóhe nach auBen 
und innen zwei-, in der Mitte dreiteilig, mit gutem Fugen- 
schluB auch nach innen, 
aufgeführt (Tafel X XIL,18); 
Siehe nebenstehendeSkizze. 
Der eigenartige Antenstein 
Tfl XXII, 1 weist sogar 
nicht weniger als 5 Dübel- 
und 4 Klammerlócher auf 
(S. ὅθ: s. Tafel IV, Fig. V 
nach Koldewey). Die Bin- 
derschicht ^ darüber ist 
auch wieder ein Kuriosum: 
Sie besteht aus Steinen, 
die in der Mitte der Stof- 
fuge beiderseits geknickt 
(versatzt) sind!) Im übrigen steht die Bearbeitung der 
Fugen hinter den besten Denkmülern der klassischen Zeit 
nicht zurück (S. 5?) — Das Material für alle Konstruktions- 
glieder des Aufbaus wie für das Fundament war Trachyt; 
Marmor scheint nur für die Lówenkópfe der Sima verwendet 
worden zu sein (S. 57). 

Koldewey nun forscht nicht weiter nach den Gründen 
für diese ganz einzig dastehende Soliditát der Konstruktion. 
Ich glaube, sie war — wenn der Tempel nun einmal an 


3) Eine direkte Parallele dazu gibt es nicht; nur daB beim Zeus- 
tempel von Akragas, wie Koldewey S. 57* erinnert, versatzte Lager- 
fugen vorkommen (s. Durm, Bauk. d. Gr.* S.72 Fig. 55). — Bei Wasser- 
bauten, z. B. Quaimauern, ist noch heute dieser FugenstoD ganz ge- 
wühnlich. 

7 


712398 ' 


100 Heinrich Lattermann, 


dieser Stelle stehen sollte — vor allem durch die Órtlichkeit 
geboten. Man werfe einen Blick auf Koldeweys Tfl. XVIII, 1 
und hóre, was er über die Situation sagt: 'Die Niederung 
"Ta Messa! am Golf von Kalloni wird von einer kleinen 
Hügelkette in einen óstlichen und einen westlichen Teil zer- 
schnitten. In dieser Kette an dem niedrigsten der Hügel 
liegt die Ruine. Der ganze óstliche Teil der Ebene ist auf 
dem Plan als Sumpf markiert; die vielen kleinen Wasser- 
lüufe, die selbstándig von den umliegenden (jetzt meist nackten) 
Hóhen kommen (auch von NO. auf den Tempel zu) oder 
Verüstelungen des '"Flusses von Messa' sind, stauen sich 
eben an der Hügelkette, auf deren Senkung fast wie ein 
Riegel der Tempel liegt. Eine exponiertere Lage ist also 
kaum denkbar. Koldewey sagt selbst (S. 47): *'Ich habe nach 
einem scharfen Regen die Kirche wie eine Insel aus der 
flutenden Flüche hervorragen sehen' (die Kirche steht auf 
dem alten Fundament), und seine Zeichnung am Kopfe der- 
selben Seite gibt eine anschauliche Vorstellung von der Über- 
flutung. Warum legte man nun den Tempel grade hierher? 
Das Ἰᾶ θὲ sich nur damit erklüren, daB er einem Kulte diente, 
der mit der Ortliehkeit aufs engste verknüpft war. Diese 
Vermutung hat schon Lolling (bei Koldewey S. 59) ausge- 
sprochen, nur nicht mit genügender Bestimmtheit und ohne 
aus der Ortlichkeit und der Konstruktion des Tempels selbst 
die letzten Konsequenzen zu ziehen. Der Wichtigkeit wegen 
und weil ich noch einen Schritt weiter zu kommen denke, 
schreibe ich die ganze Bemerkung Lollings aus: 'Ein wenn 
auch schwacher und unsicherer Anhalt [für den Namen der 
Gottheit, der das Heiligtum angehórt haben kónnte] ist viel- 
leicht in den Worten des Theophrast Hist. plant. IX 18, 10: 
ἐνιαχοῦ μὲν γάρ φαςι τὸ ὕδωρ παιδογόνον elvai τγυναιξὶν 
ὥςπερ καὶ ἐν Θεςπιαῖς, ἐνιαχοῦ δὲ ἄγονον ὥςπερ ἐν Πύρρᾳ᾽ τοῦτο 
γὰρ ἠτιῶντο οἱ ἰατροί, verglichen mit der Parallelstelle Plinius 
Nat. hist. XXXI 2 (7): In Pyrrha flumen quod Aphrodisium 
vocatur steriles facit, zu finden. Von den EFlüssen des 
pyrrhüischen Gebietes nümlich scheint der von Polichnito 
kommende und bei Hag. Phokas mündende im Altertum, wo 


Griechische Bauinschriften. 101 


die siedend heifen Quellen von Polichnito entweder noch 
gar nicht existierten oder wenigstens nicht erwühnenswert 
Schienen, ganz unbedeutend gewesen zu sein, der Kavuro- 
potamos, der nórdlich von Pyrrha mündet, ist nicht viel mehr 
als ein Rezef des Meeres, das Flü&chen von Messa dagegen 
schwillt nach den Herbst- und Winterregen krüftig an, wird 
im unteren Lauf durch die starke Quelle Kryonero ver- 
stürkt, und wenn es das Aphrodisium des Plinius gewesen 
sein kann, so dürfte an ihm oder in seinem nüheren Bereich 
ein Heiligtum der Aphrodite gesucht und auf dieses die 
Ruinenstütte von Messa bezogen werden kónnen'. Das von 
Lolling genannte Flü&chen, auf der Karte durch die Bezeich- 
nung der Quelle kenntlich, nimmt seinen Lauf in ziemlich 
groBer Entfernung vom Tempel, hat über die Quelle hinaus 
sein eigenes schmales Tal und berührt die sumpfige Ebene 
óstlich des Tempels überhaupt nicht. Ganz bedeutend wasser- 
reicher als es muB nach der Karte der Fluf sein, der etwas 
weiter nórdlich in vielfachen Windungen und Verástelungen 
flieBt. Sein Hauptbett lüuft zwar auch nicht durch die 
Senkung neben dem Tempel, aber doch nur durch eine 
Kuppe von ihm getrennt aus der óstlichen Teilebene in die 
westliche. Und es ist nun sehr wahrscheinlich, daB dies 
Bett gar nicht das alte ist Beim Eintritt in die óostliche 
Ebene zweigt sich von ihm ein nicht minder breites Bett 
ab, das sich, spüter schmüáüler werdend, durch den Sumpf 
hindurch, durch die Senkung an dem Tempel vorbei und 
durch die westliche Ebene zieht, um sich kurz vor dem 
Meere wieder mit dem Hauptarm zu vereinigen. Die west- 
liche Ebene nun ist offenbar nichts weiter als Alluvialboden!) 


ἢ Ist es wohl zu kühn, einmal die Vermutung auszusprechen, 
daB dem FluB leicht deswegen die Kraft zugetraut werden konnte, die 
Frauen steril zu machen, weil er durch seine Schuttmassen und zu- 
gleich damit seine Sumpfbildungen (vgl. die oberbayerische Hochebene) 
Mutter Erde wirklich steril machte? S. Tfl. 31 über die 'Verteilung der 
Vegetationsverhültnisse usw.', wo der Boden westlich des Relikt-Sees 
als steril gekennzeichnet ist. — In dem Ostlichen Kessel und westlich 
bis zum See soll heute Getreide gebaut werden. Darin liegt kein Wider- 
spruch zu obiger Vermutung. Die unfruchtbare Küste schiebt sich nur 


102 Heinrich Lattermann, 


(Koldewey S. 60 zu Tafel XVIII, 1) der im Altertum nicht 
halb so ausgedehnt gewesen sein mag. So erscheint einer- 
seits der jetzige Hauptarm mit seinem langen Strandsee, der 
Hinterlassenschaft des Meeres, viel bedeutsamer als der nórd- 
liche Arm — es wird auch kaum móglich sein, strikt nach- 
zuweisen, daB ursprünglich letzterer der Hauptarm war. Auch 
im Osten ist das infolge der Versumpfung kaum mehr móglich. 
Aber offenbar ist ursprünglich die tiefste Stelle der Ebene 
die gewesen, wo sich jetzt der Sumpf ausbreitet, und wenn 
der Fluf einmal in der Richtung auf diesen in einem breiten 
Bett seinen Weg genommen hat, so mul er eben einmal 
mitten durch die Ebene und durch die Senkung am Tempel 
vorbei geflossen sein. Dann hat er sich allmáhlich durch 
sein eigenes Geróll den Zugang verstopft, und wenn sich 
nun sein Wasser zum Sumpfe staute, so wird es den süd- 
licheren Weg zum Meere haben nehmen müssen. So war 
denn aber auch im Altertum, mehr als heute durch den 
Sumpf die Kirche, der Tempel durch den Fluf geführdet, 
der müchtig anschwellen konnte, Geróll vor sich her schiebend, 
und noch durch zwei Zuflüsse Verstürkung erhielt, deren einer 
heute graden Weges auf die Ruinen zuflieBt und erst kurz 
vor dem 'Taxiarchis in die Senkung abbiegt Aber der 
Tempel durfte den ungeberdigen Flüssen und Báchen, die 
an ihm nagten, nicht weichen. Er stand auf einer alten 
Kultstüite! Das lehren die Reste eines ülteren Baues, die von 
dem jüngeren Fundament eingeschlossen wurden (Koldewey 
S. 59)! Nun soll aber keinesfalls damit, daB wir dem Fluf 


immer weiter ins Meer hinaus; hinter ihr erhóhen sich langsam die 
Ründer der Fluübetten durch die beim Übertreten zurückbleibenden 
feineren Sinkstoffe, beugen der Sumpfbildung vor und werden immer 
fruchtbarer (vgl. Oberitalien, wo allerdings andere Momente hinzutreten). 
In einer Kesselebene aber, wie wir sie óstlich des Tempels haben, wird 
ohne menschliche Bemühungen um guten Abzug des Wassers die 
Sumpfigkeit immer gróBer werden. 

ἡ Über die Lage der beiden Fundamente zu einander wird man 
leider aus Koldeweys sonst ganz vorzüglichem Fundbericht (S. 48) 
nicht klar, noch weniger (in dieser Hinsicht) aus der Zeichnung Tfl. XIX. 
Vielleicht, da8 auch hieraus sich etwas für eine besondere Sicherung 


Griechische Bauinschriften. 103 


den Weg am Tempel vorbeigegeben haben, ohne weiteres 
gesagt sein, daB er in kultlichem Zusammenhang mit letzterem 
stehe, wenn auch zu erwarten würe, daB die Alten ihn ihrer- 
seits sonst nach Süden abgelenkt hütten. Des Plinius 'flumen' 
kann eine mifiverstindliche Übersetzung von Theophrasts 
ὕδωρ sein, das ja noch nicht FluB zu bedeuten braucht. Aber 
andererseits braucht der Fluf seine Bedeutung für das Heilig- 
tum nicht zu verlieren, und doch kann dieses selbst noch 
direkter mit dem ὕδωρ in Verbindung — ganz üufrlich 
gesprochen — stehen. Ich móchte nümlich zu bedenken 
geben, daB allein in dem mittleren Fundamentrechteck der 
Cella im Gegensatz zu allen übrigen kein Fundament gefunden 
worden ist. Ein Altar, ein Kultbild hütte doch gerade mehr 
als das Pteron eine feste Unterlage erfordert. Hat also der 
Boden der Cella offen gelegen? Hat er vielleicht ein Wasser- 
becken, das durch den FluB gespeist wurde und hier an 
geweihter Stelle die Kraft erhielt, die Frauen unfruchtbar 
zu machen, enthalten? Oder erhob sich die Cella über einer 
Quelle, wie sich eine solche auch im Süden der Ebene 
(Kryonero) findet? Wir sehen schon hier: es würe doch sehr 
wichtig gewesen, wenn Koldewey tiefer gegangen würe, als 
es ihm móglich war, besonders die Kirche abgetragen hütte!). 
DaB sich über dem von mir angenommenen Becken spüter 
christliche Kirchen erhoben, spricht eher für als gegen diese 
Annahme. Das Becken war leicht zu schliefen. Die Tempel- 
ruine selbst lieferte genug Füllmaterial. Darüber wurde aus 
alten Quadern ein sorgfültiger Plattenfufboden gelegt, zum 
Teil mit Klammerverschluf! (S. 60 zu Tfl. XIX, 1.) Vielleicht 
sollte, wie so oft an alten Kultstütten, dem  heidnischen 
Glauben dadurch gewehrt werden, daf) ihm die Quelle ver- 
stopft wurde. Beide Kirchen, die sich hier abgelóst haben, 


der Ost- und Nordseite ergibt. Wiàührend z. B. auf der Südseite die 
ülteren roten Liparitblócke 'bis an die schwarze Lüngsmauer hinan- 
reichen', wurden auf der Nordseite 'zwei schwarze Tuffquaderreihen 
zwischen die Reihen roter Quadern und die Lüngsmauer eingefügt". 
1) Vielleicht ist auch die ungewóhnliche GrundriBform des Pseudo- 
dipteros durch órtliche, d. h. zugleich Kultrücksichten zu erkláüren. 


104 Heinrich Lattermann, 


sind fast genau nach der Cella orientiert und hütten doch 
seitlich auf dem alten Fundament einen viel festeren Stand- 
platz gehabt. — War hier also wirklich eine Quelle von 
Kultbedeutung, so mufte ihretwegen erst recht der Tempel 
Stehen bleiben, war er dann auch von innen und von auflen 
der Gefahr ausgesetzt, unterspült zu werden. Um der ent- 
gegenzutreten, wurde er eben so solide gebaut, deswegen die 
verwickelte Technik, — deswegen schlieBlich auch das Ver- 
stárkungsfundament unserer Inschrift. 

Nun drüngt sich die Frage auf: hat Koldewey ein 
solches Verstürkungsfundament gefunden? Wenn ich seine 
Fundnachrichten richtig verstehe: nicht! (die isolierte Ver- 
brümungsschicht liegt in der Flucht der untersten Stufe). 
Aber wir wissen noch nicht, was 1!/s m unter der κρηπίς 
folgte; bei Koldeweys Grabung stand Wasser darüber. Hier, 
vor allem an der Nordseite, müfte also zu einer günstigeren 
Jahreszeit noch einmal der Spaten angesetzt werden. An 
der óstlichen Schmalseite hat nun Koldewey in der Tat ein 
Stück Fundament auferhalb der xpnmíc gefunden. Er ver- 
mutet aber, es habe einer Rampe angehórt Leider sagt er 
nichts über Lünge und Breite. Letztere lüft sich auch nicht 
aus dem Plan ersehen; der Lünge nach ist das gezeichnete 
Stück, ungeführ symmetrisch zur Hauptachse des Tempels 
verteilt, etwas grófer als die halbe Schmalseite. Diese Aus- 
dehnung ist für eine Rampe betrüchtlich, vgl. die von Koldewey 
angeführten Parallelen (S. 48). Die Steine scheinen gut ge- 
schnitten und eingefluchtet zu sein; die Flucht hált sich in 
einem Abstand von über 10 cm von der Kante der untersten 
Stufe, eine Sonderbarkeit, die sich leicht erkláren lieBe, wenn 
der Mauerzug spüter würe als das ursprüngliche Tempel- 
fundament. Übrigens fragt sich auch noch, ob Koldewey die 
Mauer in ihrer ganzen Láünge aufgedeckt hat; ferner ver- 
missen wir eine Angabe über ihre Hóhenlage. — Natürlich 
ist es nicht ausgeschlossen, daf die Forderung der Inschrift 
niemals verwirklicht worden ist. Der Tempel selbst ist ja, 
wie die von Koldewey gefundene Ante mit ihrem Werkzoll- 
Mantel zeigt (8 50 N. 38 und S. 56), niemals ganz fertig 


Griechische Bauinschriften. 105 


geworden. Jedenfalls aber sind die Übereinstimmungen in 
den Voraussetzungen und technischen Vorschriften unserer 
Inschrift mit dem archüologisch-topographischen Befund so 
grob, daf ich keinen Zweifel hege: hier haben wir eine 
Bauiuschrift vom Tempel zu Messa. — Die genauere Zeit der 
Inschrift muf) unbestimmt bleiben; aber sie spricht schon 
rein hellenistisch, kann also nicht vor 250 v. Chr. angesetzt 
werden. Da nun nach Koldewey (S. 57£) die Erbauung des 
Tempels in die erste Háülfte des IV. Jahrhunderts füllt, so 
ist das Verstürkungsfundament mindestens 100 Jahre jünger; 
in der Tat dürfte sich bei einem so solide konstruierten 
Tempel kaum sehr viel früher der Nachbau der Inschrift 
als nótig erwiesen haben. Jedenfalls lóst sich schon aus 
diesem Grunde der von Paton angenommene Zusammenhang 
mit IG. XII* 10, wo vom Aufführen von Tempelwünden die 
Rede ist. Dazu kommt, dal) vom Kopfe unserer Inschrift nur 
ganz wenig verloren gegangen sein dürfte; man wüfkte nicht, 
was noch viel mehr (von einem ganz andern Bauteil abge- 
sehen) als etwa die Baukommission und die Ortlichkeit voraus- 
gegangen sein sollte. Auch die Vergleichung mit der Skeuothek- 
Inschrift (Ditt.* 537) legt diese Annahme sehr nahe. Deren 
Kopf lautet: ! [O]eo[f]. *[Z]uvrpaqai τῆς cxevo8riknc τῆς λιθίνης 
τοῖς κρεμαςτοῖς ckeüeciv  ΞΕὐθυδόμου Δημητρίου Μελιτέως, 
Φίλωνος Ἐξηκεςτίδου ᾿Ελευεινίου. ὁ Σκευοθήκην οἰκοδομῆςαι τοῖς 
xpeuacroic ςκεύεειν ἐν Ζείαι ἀρξάμενον ἀπὸ τοῦ προπυλαίου 
τοῦ ἐξ ἀγορᾶς mpocióvri ἐκ τοῦ ὄπιςεθεν τῶν ν[εωςοίκων τῶν 
ὁμοτεγῶν, μῆκος τεττάρων πλέθρων, πλάτος πεντήκοντα π[οδῶν 
καὶ πέντε cüv τοῖς τοίχοις. κατατεμὼν τοῦ χωρίου βάθος ἀπὸ 
To|?Ü μετεωροτάτου τρεῖς πόδας, τὸ ἄλλο ἀνακαθαράμενος ἐπὶ 
τὸ crépip|?ov «ετρωματιεῖ καὶ ἀναλήψεται ἴςον κατὰ κεφαλὴν 
ἅπαν ὀρθὸν πρὸς T|!?óv διαβήτην xrd; ich habe den Kopf 
etwas reichlich bemessen, um zu zeigen, dafj die Inschrift auch 
im einzelnen manche Anklünge an die von Lesbos aufweist. 
Wenn Cyriacus über der von mir begrenzten Lücke noch 
Ἀγαθῆι τύχηι gibt, dann kann das ebensogut damit erklürt 
werden, daB er es aus eigener Machtvollkommenheit hinzu- 


106 Heinrich Lattermann. 


gefügt hat!) oder daB der Kopf der Inschrift aufer dem zu 
erwartenden ἀγαθῆι τύχηι wirklich unleserlich war, oder 
schlieBlich, da8 die Überschrift auf einem besonderen Gesims- 
stein stand und der Kopf des eigentlichen Inschriftsteines 
fehlte oder unleserlieh war.?) Auch unten dürfte der Stein 
eher bestoffen gewesen sein als vollstáàndig (was IG. XII? 10 
ist), sodaB sich die Inschrift anf einem andern Stein hátte 
fortsetzen müssen. Viel mehr als etwa ein paar rechtliche 
Kontraktbestimmungen, den Namen des Unternehmers u. dgl. 
brauchen wir jà nicht mehr; so wie die Inschrift uns vor- 
liegt, knüpft δὴ den Anfang gut das Ende an — so wird 
auch der SchluB nicht weit sein. Was im einzelnen gegen 
Patons Verbindung der Inschrift mit N. 10 spricht, wird bei 
der Einzelbegründung der Textrekonstruktion gesagt werden, 
mit der Patons croiynbóov-Ordnung zu 32 Elementen, der 
ungewissen Zeilenbestimmung in N. 10 entnommen und durch 
Homoioteleuta gestützt, steht und füllt. Ich móchte schon 
aus den Auslassungen und Zusützen, die bei Cyriacus vor- 
kommen, schlieBen, daB der Text nicht crounbov geordnet war. 


Einzelheiten. 


3. πήχεις δύο. Bei einem Verstürkungsfundament kam es 
natürlich hinter der Ortsbestimmung vor allem auf die Breite an. 
Die Tiefe ist verschieden und schwer in Mafje zu fassen; sie 
richtet sich im übrigen nach dem alten Fundament. 

ἀνακαθαίρειν. Die meisten Belege für das Wort, das bald 
aktiv, bald medial vorkommt, schreibt Holleaux, Ath. Mitt. XXXI 
(1906) 137 aus. Hinzuzufügen sind die eleusinische Inschrift IG. 
II add. 834c Z. 24 πέντε ἄνδρας τοὺς ἐν τῶι ἱερώι ἀνακαθαί- 
povrac; ferner die delische, Michel 594, die etwas ausführlicher 
von der Arbeit handelt: Z. 82 τοῦ θεάτρου τὴν ὀρχήϊετραν xai 
τοὺς ὁλκοὺς ἀνακαθάραςι καὶ τὸγ χοῦν ἐξενέγκαςι μιςθωτοῖς 
«rà. und Z. 1034 ἀνακαϊθάραντι τὸ Θεςμοφόριον καὶ τὸγ χοῦν 
ἐξενέγκαντι. Schlieflich klingt grade an die lesbische Inschrift 


ἡ Über seine Zuverlüssigkeit vgl. Larfeld in I. v. Müllers Handb. 
I*, 369f. 

3) Auch Paton mu ᾿Αγαθῆι τύχηι von der eigentlichen Stele aus- 
schlieDen, wenn er auf die Zeilenzahl von N. 10 kommen will. 


Griechische Bauinschriften. 107 


am meisten eine delphische an, BCH. XXIX (1905) 468 N. 146 
Z. 20 ἀνακαθᾶραι δὲ τῶν ἐπὶ τὸ crepeóv θεμελίω[ν τὸ χωρίον 
oder τὸν τόπον (wie ich ergünze!)). Die Stelle Ditt.* 587, 46 f. 
τῶι ἀνελόντίι xai ἀνακαθήραντι τοῦ πύργου τὸ λιθολόγημα 
ἐπὶ τὸ crépigov ist natürlich so zu verstehen, ἀδίβ das Fundament 
des (zusammengestürzten) Turmes beseitigt (die Steine hochgewunden 
werden, ἀναιρεῖν) und dann der Boden für das neue Fundament 
gesüubert werden soll. Beide Verben durften also nicht, wie 
Holleaux (a. a. O.) getan hat, getrennt werden. Fabricius (Hermes 
XVII [1882] 564) übersetzt ἀνακαθαίρειν (-pecOat) einwandfrei 
mit *aufgraben und wegrüumen' (Holleaux [a. a. O.] *déblayer, af- 
fouiller); ich glaube nur, daf5 zugleich ein wagrechtes Planieren des 
Baugrundes darin steckt, das ja keine Arbeit für sich*), aber 
doch notwendig ist. In unserer Inschrift steht nun Z. 8 ἀνακα- 
θαρεῖ τώι πώρωι. Fabricius (De arch. Gr. S. 59) nimmt daran 
Anstofi und will ςτρώςει oder προςςτρώςει einschieben. Er sieht 
also in dem Dativ einen lat. Ablativ. Tatsüchlich liegt ein reiner 
Dativ vor: 'für das übliche?) Porosmauerwerk'. 'AvaxaOaípeiv 
steht eben nicht blof' &uferlich mit der Konstruktion in Ver- 
bindung, es ist von Wichtigkeit für sie, bezw. für die Arbeit des 
Unternehmers an der Konstruktion; daraus erklürt sich zugleich, 
daf$ es auch im Medium nicht selten ist. 

5. ἔδαφος. Wührend τόπος und χιυρίον mehr planimetrisch, 
ist ἔδαφος mehr stereometrisch-konkret der 'Baugrund?; vgl. be- 
sonders die Inschrift Ditt. 542, 12 !!0rce λίθους τοὺς μὲν 
ἐν τῶι ἐδάφει κτάἀ. und 587, 48 λίθοι ἀρουραῖοι eic τὸ crp[i]ua 
τῶι πύργωι καὶ ἐκ τοῦ ἐντὸς ἀντιςτρῶςαι ἄχρι τοῦ ἐδάφους 
τῆς αὐλῆς κτά. Nicht immer tritt das gleich scharf hervor, so 
Ditt.* 537, 62 *!cuvcrpu)|cev τὸ ἔδαφος λίθοις τὸ ἐντὸς ἅπαν 
cuvapuórrouci πρὸς ἀλλήλους (Skeuothek-Inschrift) 4) oder Michel 


1) Vgl. die Inschrift von Athen, Ath. Mitt. XXXI (1906) 184, Z. 3 
ἀνακαθηράμενον τὸ χωρίον und die Inschrift von Lebadeia, Fabricius, 


De archit. Gr. S. 7 Z. 641f. ἐὰν δὲ ὁ τόπος ἀνακαθαιρόμενος μαϊλακὸς 
εὑρίεκηται, προςςτρώςει πώροις ὅςοις ἂν χρεία fj «rà. --- χωρίον und 
τόπος auch sonst mehrfach (in der lesbischen Inschrift Z. 8 u. 13) im 
allgemeinsten Sinne von 'Baugrund'; vgl. zu Z. 6 ἔδαφος. 

3) An einem besonderen Wort dafür fehlt es denn auch. 

8) Nümlich als Unterlage. So haben auch die besten Marmor- 
tempel meist ein ftüjpoc-Fundament (Durm, Bauk. d. Gr.? S. 68). 

4) Hier ist natürlich τὸ ἐντὸς ἅπαν nicht mit ἔδαφος zu ver- 


108 Heinrich Lattermann, 


594, 57 τὸ ἔδαφος ὁμαλίςαςι [nach NiederreiGung eines Bau- 
werks] Die delphische Inschrift BCH. XXIX (1905) 468 Nr. 146 
Z. 14 ἀποςτερεώςας τὸ ἔδαφος zeigt sodann, dafs €. keinesfalls 
immer fester Baugrund zu sein braucht. Dazu stimmt auch Philon 
von Byzanz V 79, 1ff: πρῶτον μὲν bei [τοὺς οἰκοδομοῦντας 
πύργους ὀρύξαντας μέϊδχρι πέτρας ἢ ὕδατος f| τινος ἐδάφους 
ἀςφαλῶς (-o0c unverstündlich Graux) [τοῦτον ἀποςτερεώςαντας 
τὸν τόπον ὡς μάλιςτα τιθέϊδναι τοὺς θεμελίους ἐν γύψῳ κτά. 
(beachte auch die Übereinstimmung der Verben) In unserer In- 
schrift nun dürfen wir getrost annehmen, ἀδΔ ἔδαφος im Gegen- 
satz zum μαλακόν der Z.7 harter, anstehender Fels ist. Vom 
ἔδαφος, auf dem die Fundamente der Schmalseiten liegen, füllt der 
Fels (καταφορά Z. 12) und wird terrassenfórmig nach der Mitte 
der Langseite zur Aufnahme der Steine *behauen? (émropaí Z. 12). 

δ. ἔδαφος TONYHKPIM Cyriacus. 

θεμέλιον ist alles unter der κρηπίς, denn bis an die unterste 
Stufe hóchstens kann das προςθεμέλιον reichen. Wührend das 
Wort in der attischen Literatur sehr hüufig ist, wird es in attischen 
Bauinschriften durch ςτρῶμα vertreten (z. B. Inschr. TB Z. 54). 
Die Inschriften der Argolis wieder haben in gleichem Sinne croigá 
(s. IG. IV Index VIII). In der troezenischen Inschrift IG. IV 823 
steht Z. 37 θεμέλια 1) neben κρηπίς (bezw. -ibec), Z. 71 und 67, 
und croiBá, Z. 61. Στοιβά scheint sich dadurch von θεμέλια zu 
unterscheiden, dafs es nur unter einer κρηπίς moglich ist, wührend 
θεμέλια (hier) "Fundament schlechthin? bedeuten dürfte?). In der 
delphischen Theater-Bauinschrift BCH. XXIX (1905) N. 146 S. 468 
heift es Z. 20: ἀνακαθᾶραι δὲ τῶν ἐπὶ τὸ crepeóv θεμελίω[ν 


binden, sondern mit λίθοις. DaB der ganze FuBboden mit Steinplatten 
belegt werden soll, sagt zur Genüge cóv in ευνετρώςει. Die FuBboden- 
platten aber pflegte man im allgemeinen (vgl. z. B. Durm, Bauk. d. Gr.* 
S. 76 Fig. 60 [Theseion] und als Ausnahme die Lebadeia-Inschrift, 
Fabricius, De arch., Tfl) nicht mit Anathyrosis, sondern mit vollen 
(ὅλοι) Fugen zu verstoBen. Das sagt hier τὸ ἐντὸς ἅπαν hinter λίθοις 
und zur Verstárkung der Bestimmung ist noch cóv (wieder — 'voll') 
zu dem sonst allein üblichen, auf áva60pucac-Fugen bezüglichen óp- 
μόττειν hinzugefügt. 

ἢ -vac ἐπεξορυχθείςας ὑποικοδομήςαντι τὰ θεμέλια. 

*) Damit ist der Vorrat der Inschrift an Wórtern, die in irgend 
einem Sinne Fundament heifen, noch nicht erschóüpft. Z. 35/6 u. Z. 36 
kommt noch bei Anlage einer ὁδός für die feste Unterlage der Schüt- 
tung ómoboud vor; vgl. auch Michel 594, 58 u. 62. 


Griechische Bauinschriften. 109 


TO χωρίον v. τὸν TÓTtov; es handelt sich um eine niedrige Unter- 
lagsschicht !). 

6. Dem Sinne nach scheint die Ergüánzung durch den Gegen- 
satz geboten; den Wortlaut habe ich Z. 12/8 entlehnt ?). 

7. Anf. Von mir ergünzt; Bücheler hatte τῆς ἕδρας] τῆς νῦν 
κειμένης vorgeschlagen. — MAAAKOYNHI Cyriacus. 

8. Anf. TTOTT Cyriacus; Ende TTUJIOITTAPEXUJNOY. 

9. AEAHYETEPOYTTIHXEOZEYOYMETPIAI. | Bücheler 
schreibt: rrowjcac δὲ λήψεται crepeoü πήχεως εὐθυμετρίᾳ |1?óxru) 
ὀβολούς und erklürt: *für die Kubikelle nach Lüngenmessung, da, 
wenn das Material eingebaut und eine massive Konstruktion fertig 
ist, eben die ςτερεομετρία aufhórt?. Aber jetzt wissen wir, was 
Bücheler noch nicht wissen konnte, daf$ der ςτερεοῦ πῆχυς im 
ptolemáischen Ágypten die Quadratelle bezeichnet. Das ist zwei- 
deutig, und Wilcken, Griech. Ostraka I 780!, hat sich darüber ge- 
wundert, steht jetzt aber durch ein Halbhundert Beispiele fest. 
Unzweideutig wird der Ausdruck, sowie εὐθυμετρίᾳ hinzutritt: in 
gerader Messung. Wo es sich (Z. 3) um ein Lüngsdimension 
handelt, fehlt crepeoó; hier aber handelt es sich um eine Flüche, 
die auf 8 Ellen Hóhe bestimmt wird, sodaí$ der Zusatz crepeo0 
besagt: über die Flüche hin?) — Paton schreibt im Majuskel- 


Platz für 8 Zeichen. 


text (Z. 10 des Corpis); ληψείται . . . .. ... ε]τερεον 
πηχεῶν — κτά. wie Bücheler; im Minuskeltext: λήψεται ... 
EDD το] [Ὁ] ἔρ[γ]ου (Ὁ) πήχεως κτά. Er fügt hinzu: 'In vs. 11 
fortasse ςτερεοῦ πήχεως εὐθυμετρίᾳ supplendum erat". In den 
Corrigenda S. 140 gibt er sodann eine briefliche Mitteilung Dórp- 
felds wieder, die einen technischen Gedanken in die Stelle hinein- 
trügt: *Es fiel mir auf, ob statt EYCYMETPIAI nicht EYCYN- 
THPIAI gelesen wird, denn an der Oberkante der letzten Funda- 
mentschicht, die εὐθυντηρία genannt wird, befindet sich gewóhnlich 
eine Anarbeitung von etwa 8 Daktylen'. Dórpfeld gibt diesen 


ἡ Z. 14/5: θεμέλιον μὴ éAdccu) δίποδος, nachdem (14) καὶ ἀπο- 
«τερεώςας τὸ ἔδαφος gesagt worden war. 

3) Ich nehme keinen Anstand, auch bei dieser Ergünzung daran 
festzuhalten, daB in ἀνακαθαίρειν zugleich ein "Planieren' liegt. Der 
Passus der Skeuothekinschrift Z. 7 f. (s. S. 105): κατατεμὼν τοῦ χωρίου 
βάθος ἀπὸ τοῦ pereupordrou τρεῖς πόδας widerspricht dem nicht; 
da wird die Erniedrigung des Felsens um eine hohe Schicht (bis zu 
3 FuD!) gefordert. 

5) Ich verdanke diese ganze Erklürung Professor Keil, der auch 
die Ánderung von ITHXEQ X in πήχεω[ν] vorgenommen hat. 


110 Heinrich Lattermann, 


Einfall zur Kenntnis, ohne den Zusammenhang daraufhin nach- 
zuprüfen. Er hátte sich sonst σον gesagt, daf$ doch erst einmal 
die εὐθυντηρία selbst gelegt worden sein mufste, bevor die An- 
arbeitung stattfinden konnte. Wenn aber, wie natürlich auch Dórp- 
feld weif, die Steine mit der Anarbeitung verlegt und nach ihr 
eingefluchtet werden, so kann das nicht mit den Worten der In- 
schrift gesagt werden. Und woher nimmt Dórpfeld die Berechtigung, 
ὀβολός und δάκτυλος gleichzusetzen ? — Für meine Textgestaltung 
übernehme ich von Dórpfeld dankbar den konstruktiven Gedanken; 
denn an eine Geldsumme ist allerdings hier nicht zu denken. Aus 
Cyriacus ΟΒΟΛΟΥΣ (Z. 10) schüle ich, ohne der Lesung zu 
grofien Zwang anzutun, τοὺς νόμους heraus. Die Schichten lasse 
ich *aufführen?, wodurch zugleich ἐργαζόμενος und τιθείς das 
passende übergeordnete Verbum erhalten. Ich entnehme das Verbum, 
ohne mich von Cyriacus' Zeichen zu entfernen, einer ühnlichen 
Stelle der Skeuothekinschrift, Ditt.* 537, auf die ich schon S. 105 
hingewiesen habe: (Z. 8) τὸ ἄλλο ἀνακαθαράμενος ἐπὶ τὸ crépi- 
9lov crpupariei καὶ ἀναλήψεται Icov κατὰ κεφαλὴν ἅπαν ὀρθὸν 
πρὸς T|óv διαβήτην f). 

9. ἀναλαμβάνειν. Fabricius, Hermes XVII (1882) 564 hàlt für 
das Fundament der Skeuothek, dessen Aufführen ἀναλαμβάνειν heitit, 
gradezu eine *Stütz- oder Terrassenmauer' für erforderlich. Vgl. auch 
S.565 über ἀνάλημμα; über letzteres ferner Ditt.* Nr. 372 Anm. 4. 

10. gegen Anf. EPIATO; weiterhin ATTEPTTIT .N. καθάπερ 
περὶ τῶν θεμελίων γέγραπται Bücheler; καθάπερ ἐπὶ κτά. Paton. 
Bücheler fügt hinzu: *auf einer andern Tafel. Er gibt der Stelle 
die einzig mógliche Auslegung. Paton muf3 bei seiner Lesung an 
Verzeichnungen auf den Steinen, Richtungslinien oder dgl. gedacht 
haben. Aber das müfite πρὸς τὰς γραμμάς (-ἦν) heifen?); vor 


!) Ditt. (Anm. 8) untersucht, wohin ἐπὶ τὸ crépipov zu ziehen sei, 
und entscheidet sich dafür, es dem ἀνακαθαράμενος unterzuordnen. 
Das ist hier gleichgültig; es gehórt ebensogut zu «τρωματιεῖ. Auf keinen 
Fall aber darf es, darin hat Ditt. recht, von ἀνακαθαράμενος getrennt 
werden. Am leichtesten hàátte das Ditt. durch die Stelle seiner In- 
schrift 587, 46/7 beweisen kónnen: τῶι ἀνελόντι xai ἀνακαθήραντι 
τοῦ πύργου τὸ λιθολόγημα ἐπὶ τὸ crépipov μιςθωτεῖ κτά. 

3) Vgl. auch die lebadeische Inschrift Fabricius, De arch. gr. 3.9 
Z. 138ff. πρῶτον biaEécac εημείας παρὰ το[ζὺς ἁρμοὺς (so Ditt.* 540; 
τοῖς ἁρμοῖς Fa)] καθ᾽ &acrov τῶν λίθων ἐν ὀρθῷ πρὸς τὸ προκαίγω- 
γεῖον] καὶ τὴν γραμμὴν τὴν καταγραφεῖςαν, πρὸς ἣν [παραξέ]ςει τὴν 
Tapator|v. 


Griechische Bauinschriften. 111 


allem aber wird das alte Fundament, das einzig γραμμάς hátte 
tragen kónnen, sonst stets τὸ κείμενον θεμέλιον genannt (Z. 5, 
14, 15, 16). Hier kennzeichnet das Fehlen von κεῖςθαι und be- 
sonders der Plural deutlich genug den allgemeinen Charakter der 
Bestimmung !). 

11. élaxícrouc. Ein Mindestmaf kommt für Mauerstürken, 
Steinlüngen, Abarbeitungen usw. sehr hüufig in den Bauinschriften 
vor. Àm lehrreichsten für unsere Inschrift ist ein Beleg in der 
Mauerbauinschrift von Athen IG. II 167 (Frickenhaus, Athens 
Mauern im IV. Jh., Diss. Bonn 1905) Z. 41 (wo vom λιθολόγημα 
die Rede ist, einem Fundament, das noch mindestens 2 Fuf$ über 
Erdgleiche reicht*)): λίθοις χρώμενος μὴ éAárrociv f) τριημῖπο- 
bi[oic. Für unser lesbisches Verstürkungsfundament ist also der 
Sicherheitskoeffizient bedeutend grófer. 

11. Mitte TEHMITTHXIO Y; μῆκός τε ἡμιπηχίους Bücheler, 
μῆκος τριημιπηχιαίους Paton; τριημιπήχιος ist aber eine ein- 
wandfreie Bildung ; vgl. τριημιπόδιος und Pape πηχίςκος, πήχιςμα, 
πηχιςμός. 

11. Ende ΠΗΧΙΑΙΟΥΣ. --- Das Breitenmaó ist mindestens 5) 
gleich dem halben Breitenmafs des ganzen Verstárkungsfundaments, 
sodas lüngs hóchstens 2 Heihen Steine nebeneinander liegen 
kónnen. 

12. Anf. TETPAPA. 

12. Mitte κατ᾽ ἐπιτομάς. τέμνειν wird vorwiegend für gróbere 
Arbeit am gewachsenen Felsen, das Brechen von Steinen *) natürlich 
mit eingeschlossen, gebraucht, niemals für blofies Abgleichen oder 
Zurichten. Auch wo es von der Arbeit an Steinen, die bereits 
auf dem Bauplatz liegen und vielleicht gar schon halb fertig sind, 
gebraucht wird, bezeichnet es doch immer das Wegnehmen eines 
gróferen Steinstückes, das, wenn es weg mufi, eben Relikt des 


ἢ So wird Patons Anordnung der Zeichen wenigstens bis hierher 
schon durch diese Korrektur hinfállig, ganz abzusehen von seinen Zeilen 
6 und 10—12, wo die Lücken schon knapp genug bemessen sind. 

3) Z. 39. 

3) ἐλαχίετους ist auf alle Dimensionen zu beziehen. 

*) Die ungefáhr rechtwinklige Behauung im Steinbruch, das πε- 
Aeküv, kann im τέμνειν mit eingeschlossen sein (vgl. das sehr háufige 
alleinstehende τομή und τέμνειν, unmittelbar gefolgt von ἀγωγή bezw. 
ἄγειν, z. B. Ditt.* 587, 17 μιεθωτεῖ τῆς τομῆς τῶν λίθων xal τῆς ἀγωγῆς 
xrà.) oder auch besonders genannt werden (s. Inschrift I A 10 und 
oft, sowie Frickenhaus a. a. O. S. 22f.). 


112 Heinrich Lattermann, 


Steinbruches, "Werkzoll ist. So werden wir uns nicht wundern, 
in den Erechtheion-Inschriften ἄτμητος zu finden (Jahn-Michaelis, 
Arx Ath. AE. 22 I 47 bei κίονες, II 31 bei κυμάτιον und ἀςτρά- 
γάλος usw.); 80 ist auch κατατομή in denselben Inschriften bei 
Yeica-Steinen deren tiefe Unterschneidung oder beinahe Unter- 
hóhlung, gewif eine zugleich sehr anspruchslose und anschauliche 
Bezeichnung. So ist, wenn wir Attika verlassen, in der unter Nr. 
IV behandelten Inschrift aus Lebadeia, Z. θά, ἐπιτομή der Ein- 
schnitt in den Werkzoll-Mantel, der Saum, der die endgiltige 
Grófie des Steines vorzeichnet (Lehre; so ist in der grófleren 
lebadeischen Inschrift Fabricius a. a. O. (Ditt.* 540) 113. 114 
ὑποτομή der Einschnitt in die Basis des Steines. Aber natürlich 
geht bei solchen Bezeichnungen, und nicht blof$ in der griechischen 
Sprache *), der Begriff der Betütigung fortwührend mit dem ihres Er- 
gebnisses ineinander über, sodaí3 alle diese Wórter auch bestimmte 
*Schnittfláchen? bezeichnen kónnen, je nach ihrer Prüposition 
(vgl. Fabricius a. a. O. S. 76). — Die ἐπιτομαΐ unserer Inschrift 
nun sind gewif auf keinen Fall den einzelnen Steinen (wie in der 
Lebadeia-Inschrift), sondern dem gewachsenen Felsen zu geben; 
das lehrt κατά und das folgende πρὸς τὴν καταφοράν. Dazu ist 
ἐπιτέμνειν in gleichem Sinne zu belegen (Ditt.? 538, 8 [Lattermann, 
Klio VI 140 Z. 7 und S. 142. 148] προςεπιτέμνειν ; danach [von 
Keil und Kóhler] erg. Inschr. I B 57). Hier nun steigen die ἐπιτομαί 
einmal als Stufen den Abhang hinab?) Man wird dabei weniger 
an die Arbeit der Felsbehauung, als an die dadurch entstandenen 
festen Auflager für die Steine zu denken haben, auch wegen τιθείς 
und κατά. 

12. καταφορά — *Neigung' s. Fabricius a. a. O. [unten Anm. 2]. 

13. ENAAAAX. S. Fabricius De arch. Gr. 180 ad v. 150 sq. 
und Hermes XVII (1882) 565. — νόμος in der Bedeutung *Normal- 
schicht? ist klar, wenn auch sonst nicht zu belegen. Attisch heift 
die Schicht croiyoc (nicht zu verwechseln mit cróyoc der Mauer- 
bauinschrift von Athen Z. 59. 60. 61)9); ionisch δόμος ). An 


!) Vgl. z. B. unser "Arbeit". 

3) So schon Fabricius, Hermes XVII (1882) 585. 

*) Frickenhaus a. a. O.; zur Bedeutung s. Otfr. Müller, Kunstarch. 
Werke 1V S. 139 ad 658. 59. 

4) Bei Frickenhaus a. a. O. S. 21 B 65 kann die ἔφοδος des Turm- 
πλήρωμα nicht, wie Fr. S. 25? will, gleich croiyoc sein (die Heran- 
ziehung von δόμος wáre besser unterblieben); «τοῖχος steht ausdrück- 
lich Z. 54. Also ἔφοδος ein Komplex mehrerer Lagen? 


Griechische Bauinschriften. 113 


unser *vópoc' erinnert BCH. XXIX (1905) 468 in einer delphischen 
Theaterbau-Inschrift die Wendung Z. 23: xai épyacápevoc τῶν 
voua[íuv, hinter der λίθων oder ein Steinname (θάκων [Z. 2] 
oder καταληπτήρων [Ζ. 97) zu ergünzen sein dürfte. Man wird 
dort aber nicht an Steine normaler Hóhe, sondern Lünge denken 
müssen (vgl. Z. 10: τοὺς δὲ παρὰ τὰς διόδους 3) μὴ éAácco[uc 
und Z. 24 - - καὶ τὰ μείζονα * κτἀ.). 

13. Ende KATATPIAO|'*MHZAX. Paton hat diese Lesung 
festgehalten (Z. 18). Aber sie gibt keinen Sinn im Zusammenhang 
des Ganzen, da sie doch nur heifjen kónnte: ein dreifaches Maner- 
werk fertigstellen. Bücheler korrigiert denn auch: κατατειχοδομή- 
cac. Aber von einem τεῖχος kann doch wohl nicht die Rede sein. 
Es handelt sich, wie im folgenden ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἔδαφος τύι vOv 
κειμένωι OepeMun zeigt?) um kurze Mauerstrecken oder besser: 
Pfeiler. Für τοιχοδομεῖν gibt Ditt.* 572, 1 einen Beleg: "Opoc: 
μὴ τοιχοδομὲν | ἐντὸς τῶν ὅρων ἰδιώτην. 

14. ξύςας. In der Inschrift von Athen wegen Errichtung von 
Dreifufbasen (Holleaux, Ath. Mitt. XXXI [1906] S. 135 Z. 21; 
dazu S. 143) wird zur Unterstützung des Dreifuf!kessels auf der 
Mitte der Platte ein kleines dorisches Süulchen errichtet; über 
dessen Unterflüche heift es: οὑπΙοξέςαντα ὀρθὸν [sc. τὸ κιόνιον] 
καὶ ξύςαντα «λεῖον. Aus dieser Zusammenstellung geht hervor, 
wie auch Holleaux richtig erkannt hat, dafs ὑποξεῖν ὀρθόν nur 
ein gleichmáütiges wagrechtes Abebnen bezeichnet, ξύειν λεῖον da- 
gegen ein feines Glütten, das auf das Abebnen folgt. Dazu stimmt, 
was uns über das Werkzeug ξυςτήρ überliefert wird *): Schol. 
Hom. Od. XXII 455: λίετροις᾽ τοῖς ξυςτῆρει ἀπὸ τοῦ λεαίνειν. 
B. A. p. 51, 10: “Ὅμηρος μὲν λίετρον τὸν ξυςτῆρα, οὗ ὑποκορί- 
«τικὸν λίετριον, οἷον ξυςτηρίδιον. --- Ferner Hes. λίςτρον " ξυςτήρ, 
cxagíov, πτύον cibnpoüv, ὁμαλίετρον, ἔνιοι ἐδαφιςτήριον. — 
Λείετριον [ΞΞ λίετριον, s. Nr. III Z. 4] aber hat Fabricius (De arch. 
Gr. S. 70) richtig mit Scharriereisen erklürt. Das ist ein Meifsel 
mit sehr breiter und scharfer Schneide, mit welchem noch heute 
die letzte Operation zur Glüttung von Quadern vorgenommen wird, 


!) Auch Z. 12: -bouc τὸ μὲν μῆκος áp[uó]Zovrac eic c- - - wird 
τοὺς --- παρὰ τὰς bió]|bouc wiederherzustellen sein. 

3) Die Bedeutung dieser Worte wird mit Sicherheit genauer be- 
stimmt durch Z. 4/6 τὸ μὲν κατὰ τὸμ πρόδομον καὶ τόν ὀπιςθόδομον 
ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἔδαφος τῶι νῦν κειμένωι θεμελίωι. 

8) Nach Blümner, Techn. n. Term. II 2185. 


XIII, 8. 8 


114 Heinrich Lattermann, 


nur Polieren ausgenommen, das aber im Altertum so wenig wie 
heute mit einem Werkzeuge ausgeführt werden konnte!) — In 
unserer Inschrift heift also ξύςας (ὀρθόν): nachdem er (eben- 
máüfüg wagrecht) abgeglüttet, nicht blof: abgeebnet hat; d. ἢ. es 
wird eine sehr sorgfültige Arbeit an den Lagerflüchen verlangt. 
Das aber tatsüchlich an diesen, besagen in Z. 15 die Worte πρὸς 
διαβήτην πρὸς τοῦ κειμένου θεμελίου (ION Cyriacus) τὴν ἕδραν. 
Denn διαβήτης ist die Bleiwage?), deren Benutzung nur auf wag- 
rechten Fláchen móglich ist. Noch deutlicher spricht ἕδρα (obere 
Lagerflüche, s. zu Nr. II Z. 6). — ὀρθόν kann sich dem Zusammen- 
hang nach nur auf die Lehrpfeiler beziehen; aber diese sind ja 
eben maf)gebend für das ganze Fundament, daher wird stillschweigend 
auf das vorschwebende προςθεμέλιον bezogen. Man mag jedoch 
auch annehmen, daf ὀρθόν eine Singular-Parallele zu dem be- 
kannten ὀρθά bei ἐπεργάζεςθαι und ühnlichen Verben ist (s. 
Lattermann, Klio VI 151 Anm. 5). Nur gilt die Vorschrift sicher nicht 
blof5 für eine einzige Schicht, wie man aus ἕδρα schliefjen kónnte. 
Der Singular steht, solange ἕδρα als 'Lehre' herangezogen wird 
— sobald die *Lehre' selbst eine technische Behandlung erfáhrt, 
lóst sie sich in die einzelnen Teile auf. So erklürt sich ungesucht 
ἕδρας in Z. 16. Um nun noch einmal kurz zusammenzufassen, was 
mit den Lehrpfeilern geschehen soll: sie sollen gleiche Schicht- 
hóhe mit dem vorhandenen Fundament?) erhalten; jede Schicht 
-wird genau nach der Schicht des alten Fundaments, gegen die 
sie gestofien wird, abgeebnet und sorgfültig gegláttet. Nun fragt 
sich allerdings noch, wie dazu erst wieder die Lagerfugen der 
Alten Schichten eine Bearbeitung erhalten kónnen (sie liegen ja 
doch nicht mehr offen) und warum das geschieht. Ich denke mir, 
die Schichten stehen nach unten hin immer eine etwas über die 
andere hervor, wie das ja bei den griechischen Fundamenten üblich 
Ast (natürlich zur grófleren Sicherheit) So bleibt von jeder ἕδρα 
ein schmaler Streifen offen liegen. Der brauchte ursprünglich nicht 


. ἢ Daher ist es auch falsch, ξεῖν und seine Komposita mit "Polieren' 
zu übersetzen. Καταξεῖν ist: glütten einer ganzen Mauer in dem Sinne, 
daB ihre Versatzbossen bezw. die Werkzollrustika sorgfültig abgemeiBelt 
werden, sodaD eine gleichmüBig ebene Fláche entsteht (gegen Schóne, 
Hermes IV 39, der auBer dem Abnehmen des Werkzolles noch ein 
'Polieren in dem Worte sieht). 

) *) Blümner a. a. O. III 91*. 
*) Dann müssen dessen Schichten also ebenfalls mindestens rerpa- 
πάλαςτοι sein. 


Griechische Bauinschriften. 115 


besonders glatt zu sein. Jetzt wird er infolge des Verstürkungs- 
fundaments nicht blofó *Lehre', ein schmaler Streifen der neüen 
Steine greift auch noch auf ihn über!) 80 erhült denn auch jeder 
alte Stein an der Stirnseite, die bisher rauh geblieben war und 
jetzt zur Fuge wird, eine sorgfültige fugengemüfse Bearbeitung. Ich 
hatte nun schon oben die ἁρμοί, die gewi& wegen des voraus- 
gehenden κείμενον θεμέλιον in erster Linie an dem alten Fundament 
zu suchen sind, auch für die Lehrpfeiler und damit für das ganze 
Verstürkungsfundament in Anspruch genommen. Dazu berechtigt 
ohne weiteres, dafs ja die ἁρμοί des alten Fundaments in gleicher 
Weise dem neuen angehóren. Sie vermitteln die Übertragung auf 
sümtliche Fugen des neuen Fundaments?). 

15. Ende ETPA. 

16. Ende ANAXOYPAE. ἀνὰ εφύρας Bücheler; ἀναςφίξας 
Paton (Z. 23). Letzteres ist mir der Bedeutung für diese Stelle 
nach nicht recht verstündlich. Dazu würe die Art der Anknüpfung 
mit καί hier etwas eigentümlich. Απ cqópa aber braucht man 
in einer Bauinschrift keinen Anstofi zu nehmen. Nur Büchelers 
ἀνά ist in ἀπό zu ándern; wohl kann man sagen: ἀνὰ κράτος, 
ἀνὰ μέρος, ἀνὰ λόγον, aber solche Wendungen sind doch mehr oder 
weniger erhaben über das sehr viel nüchternere: mit dem Stein- 
hammer! — Nun gibt Poll. VII 118: τύκος΄ cgpüpa TOv λατόμων; 
Verba aber vom Stamme Tux (Tuy) bieten jetzt unsere Inschriften 
I B 88 und I[ 20 für Steinbearbeitung (auf dem Bauplatz) Also 
werden wir auch hier cpópa zulassen. 

17. gegen Anfang ITIPOXKAIEY FUNIOYZAIOZLETAI 


TTOIUUNTO Mit den unterpungierten Zeichen ist Cyriacus deutlich 


auf die nüchste Zeile abgeirrt. Ich kann es nur für Zufall halten, 
wenn der Abstand zwischen εὐγωνίους und den unterpungierten 
Zeichen grade 32 Elemente, soviel wie Paton für seine ςτοιχηδόν- 
Zeile annimmt, grof) ist. Würe das mehr als Zufall, so würde es 


!) Er braucht nur ἀπὸ ςφύρας (Z. 16) bearbeitet zu werden, weil 
die glatte Flüche (Eócac ὀρθόν! Z. 14/5) jedes neuen Steines jedem 
aufzulegenden trotz des Übergreifens eine genügend breite und sichere 
Auflage bietet. — Es ist wegen der besonderen órtlichen Verhültnisse 
zu betonen, daB leicht geneigte Fundamente (Bóschungsmauern, Strebe- 
pfeiler) stabiler sind als senkrechte. — In meiner Zeichnung habe ich 
davon abgesehen, den Bóschungscharakter des Fundaments zu kenn- 
. zeichnen. 

*) "Deren (d. ἢ. 'der bisherigen Tempelunterlage'" und des Anbaüs 
Fugen' schon Bücheler zu der Stelle, aber ohne Begründung. 

| g* 


116 Heinrich Lattermann, 


im Widerspruch zu Cyriacus Auslassungen und Zusáützen zeigen, 
dafs er die cro:xnbóv-Ordnung grade sehr aufmerksam verfolgt 
hátte. Die Abirrung kann auch damit erklürt werden, daí$ hinter 
εὐγωνίους eine schlecht erhaltene Stelle folgte, die Cyriacus schliefs- 
lich ganz weg lief. Doch bleibt natürlich meine Ergünzung am 
Ende von Ζ. 17 sehr unsicher. — Auch πρὸς κανόνα καὶ δια- 
βήτην ὀρθοὺς xai εὐθέας κα]! εὐγωνίους κτά. zu ergünzen und so 
künstlich das entscheidende Homoioteleuton zu konstruieren !), rettet 
Patons tentamentum nicht. Denn gegen die Ergünzung lassen sich 
erhebliche Einwendungen machen. Vor allem ist διαβήτης — Blei- 
wage für die Fugenbearbeitung auszuscheiden. Es ist sonst nicht 
in diesem Zusammenbange belegbar und hat tatsüchlich auch nur 
Sinn für die Bearbeitung festliegender gróüfserer wagrechter Flüchen. 
Die Fugen, ἁρμοί, sind im Griechischen immer *) Stofi- d. h. seit- 
liche Fugen, also wenn der Stein festliegt oder versetzt ist, nicht 
wagrecht, sondern senkrecht. Wird aber der einzelne Stein zur 
Bearbeitung einer Fugenflüche so aufgestellt, daf$ die zu bearbeitende 
Flüche nach oben zeigt, so müfste erst wieder eine stehende, fertige 
Kante genau senkrecht eingelotet werden, bevor eine Bleiwage für 
eine Fugenflüche überhaupt in Betracht kommen kónnte. Die Griechen 
aber nahmen, wie noch wir heute tun, bei Bearbeitung des einzelnen 
Werksteines weiter nichts als Winkeleisen (προςαγωγεῖον) und 
Richtscheit (κανών, und zwar in diesem Falle natürlich ein kürzeres, 
wie auch Inschrift III Z. 4 für das Abebnen der Süulenlager eine 
xavovíc gebraucht wird). Durch das προςταγωγεῖον wird erreicht, 
da(5 die Fugenflüchen mit allen, zunüchst nur durch Saumstreifen 
festgelegten, Mantelflàchen rechte Winkel bilden. Dann sind sie 
εὐγώνιοι, wie Z. 17 steht. Vgl. Fabricius, De arch. Gr. S. 72 zu 
der Inschriftstelle 115 ff: ἐργάται τοὺς ἁρμοὺς -- εὐτγωνίους 
πρὸς τὸ προςαγωγεῖον ; daher meine Ergünzung. Aber die Re- 
gulierung mit dem προςαγωγεῖον reicht nur soweit, wie dieses lang 
ist, und es genügt, wenn die Lünge der Schenkel der Breite eines 
guten Saumstreifens gleichkommt. Der mittlere Teil der Flüchen 
wird dann mit dem κανών nach den Saumstreifen abgeglichen *). 


ἡ "Tentamentum hoc in vs. 24 (a Cyriaco propter homoioteleuton 
omisso?) maxime nititur". 

3) AuBer bei Sáulentrommeln, die keine StoDfugen haben kónnen. 

*) Bei ungenauer Arbeit mit dem προςαγωγεῖον, die sehr leicht 
móglich, werden auch die Saumstreifen unter sich durch das Richt- 
scheit ausgeglichen. So ist in diesem Sinne die Arbeit mit dem κανών 
die übergeordnete. Wird die ganze Arbeit genau ausgeführt, so wird 


Griechische Bauinschriften. 117 


— Gegen Patons Ergünzung spricht ferner, daf3 er zwischen ὀρθούς--- 
εὐθέας — εὐγωνίους jedesmal ein καί einschiebt, wührend es 
zwischen εὐγωνίους und ςτερεούς 3) fehlt. Da καί zwischen solchen 
Adjektiven vielfach fehlt, hebt die einzelnen geforderten Techniken 
und Eigenschaften schürfer voneinander ab. 

18. crepeoüc. Die Bedeutung des Kórperhaften ist wohl bei 
Fugen (also Flüchen?)) ausgeschlossen. Wir finden auch (z. B. 
Ditt.* 538 Z. 9 — Lattermann, Klio VI 140 Z. 8) crepíqouc beim 
Fugenschluf. Ich habe (a. a. O. S. 142) ευντιθέναι crepíqouc mit 
*dicht zusammenschliefsen? übersetzt, d. h. *ohne Anathyrosis'. Etwas 
anderes ist es, wenn ςτερεούς wie Ditt.* 540 (Fabricius S. 9) Z. 
118 hinter allen spezialisierenden Bestimmungen steht; dann be- 
schrünkt es sich auf den Saumschlag. — ὑπὸ Eoíboc. Das Übliche 
ist ἀπό vor dem Werkzeuge (siehe Fabricius, De arch. S. 68 sub 1). 
Einen andern Beleg mit ὑπό gibt es bisher nicht; denn in der 
Mauerbau-Inschrift von Athen IG. II 167 Z. 40 ist ὑπό von Müller 
ergünzt?) Hier ist man auch wegen des vorausgehenden ἀπὸ 
cpüpa[c] geneigt, ὑπό durch ἀπό zu ersetzen. Ich habe ὑπό aber 
beibehalten, weil sich grammatisch nichts dagegen einwenden liefe. 
— διαψαμμοῦν (MOX) Bücheler erklürt: *die schlieflMiche Ver- 
kittung oder Verklebung, die κονιάματα, die harenatio, welche 
keine Unebenheiten und Ritzen mehr láGt'. Gegen die Begründung 
ist zunüchst einzuwenden, daf$ die geforderte Fugenbearbeitung 
Schon sorgfültig genug auf Beseitigung aller Unebenheiten bedacht 
ist. Aufjerdem sind xoviduara und harenatio weder sprachlich noch 
sachlich gleichzusetzen. Schlieflich sind die griechische kovíacic und 
die lateinische harenatio nicht Verkittung oder Verklebung, sondern 
verschiedene Arten von Tünchungen (s. Blümner III S. 106 ff. u. 182). 


die Fláche ὀρθόν. Das heifüt dann also nicht so 'an sich eben- 
fláchig', sondern in Beziehung zu den Mantelflüchen *unter rechtem 
Winkel ebenflüchig' (bei Lagerfláchen: 'absolut wagrecht. Die Eben- 
fláchigkeit 'an sich' kann dann noch durch εὐθύς (bei Lagerfláchen 
durch εὐτενής) betont werden. 

') Sicher bezieht sich die Eoíc auf die ganze Arbeit, nicht bloB 
auf crepeoóüc. Vgl. Fabricius, De arch. S. 8 Z. 102 ff. ἐργᾶται τῶν λίθων 
πάντων τὰς Bdceic ὀρθάς, ácrpafeic, ἀρραγεῖς, ευμμίλτου[ς], ἀπὸ Eotboc 
«rà. (nach F.'s Interpunktion). 

*) Nur Mórtelfugen wie die unsrigen heute kónnen kórperhaft sein. 

5) Frickenhaus, Athens Mauern, schreibt denn auch ἀπό (vgl. 
Fabricius a. a. O.). — ἀπὸ ξοῖδος bei Fugenbearbeitung von Fundament- 
steinen auch im Ineditum von Eleusis Inv.-Nr. 20. 


118 Heinrich Lattermann, 


Wohl hóren wir in Ausgrabungsberichten von einer Art *Verkittung 
und Verklebung':*), aber nicht mit ψάμμος, sondern mit μίλτος 
(Rótel) Es widersprüche auch den Bestimmungen über den Fugen- 
ΒΟ, Sand zur Dichtung zwischen die Steine zu tun. Wir 
hóren andererseits nichts von einer Anathyrosis der Fugen; da es 
hier aber doch auf móglichst genauen Fugenschluf ankommt, 
wenigstens wenn wir es mit dem Tempel von Messa zu tun haben, 


Ὁ Koldewey, Lesbos S. 54: "Die Flüáchen der, wie üblich, in der 
Mitte vertieften StoBfugen zeigen bei gut erhaltenen Exemplaren immer 
einen Überzug von Mennig (Miltos), wie das ebenfalls bei anderen 
Bauten durchaus nicht selten ist. Solchen Überzug hat Fabricius (De 
architectura Graeca, Berlin 1881 S. 52. 66 ff.) mit Recht zur Erklárung 
des in der Lebadeer Inschrift genannten μιλτολογεῖν herangezogen; 
meines Erachtens kónnte sich aber diese Prozedur eher auf eine wirk- 
liche Dichtung der Fuge mittels eines dünnflüssigen Kittes aus ΟἹ] und 
Miltos beziehen als auf das Róteln der Füche zum Zwecke der gleich- 
müBigen Abarbeitung. Sicher ist n&mlich derselbe Überzug an den 
Flickstücken des Fundaments (usw.) — —. Die Dichtung würde dann 
das Eintreten der Feuchtigkeit in die doch sonst niemals luftdicht 
schlieBende Fuge verhindern'. Diese Dichtung würe also wieder sehr 
bezeichnend für den durch Wasser bedrohten Tempel von Messa; ebenso 
die sorgfáltige Flickung des Fundamentgemáuers (die nur am Tempel 
von Ássos eine Parallele findet; ich weiB nicht, ob dort dieselbe Not- 
wendigkeit vorlag). Aber die lebadeische Inschrift und Fabricius' Er- 
klárung von εὕμμιλτος und μιλτολογεῖν der Inschrift werden durch 
Koldeweys Ausführungen nicht betroffen. Z. 154f. steht: xai éAaíu δὲ 
καθαρῷ πρὸς tdv[rac τοὺς xa]lvóvac χρήςεται xai μίλτῳ Σινωπίδι (wozu 
Fabricius zitiert Anthol. Pal. VI 205, 4: μίλτῳ φυρόμενοι xavóvec). 
Handelte es sich um Kitt, so würe es eigentümlich, die Richtscheite 
zum Auftragen zu benutzen. Die Kittreste würden erhürten und die 
Richtscheite unbrauchbar machen (dies zu vermeiden, wird übrigens 
auch das Ὁ] καθαρός sein müssen) Μίλτος ist hier also trocken und 
von ἔλαιον zu trennen; ἔλαιον kann nicht so, wie Dórpfeld bei Fabri- 
cius (S. 72) erklárt, verwendet worden sein, nüámlich zum Schutze gegen 
Verwerfen der Richtscheite — das konnte Dórpfeld nur für die langen 
hólzernen gelten lassen, in der Inschrift aber wird das Ὁ] für alle 
Richtscheite gebraucht, also auch für steinerne (s. Z. 143); mit dem 
ἔλαιον werden vielmehr die Richtscheite von dem noch anhaftenden 
μίλτος befreit worden sein; für die langen hólzernen mag es neben- 
bei zur Sicherung gegen Verwerfen nützlich gewesen sein. Der ent- 
scheidende Einwand gegen Koldewey aber ist das von der Inschrift 
angeordnete (Z. 168 ff.) Waschen der Fugen unmittelbar vor dem Zu- 
sammenschlub, wie bereits Koldewey-Puchstein, Die griech. Tempel in 
Unteritalien und Siz. S. 224 1. bemerkt haben. 


Griechische Bauinschriften. 119 


so denke ich, daf$ an Stelle der Anathyrosis!*) die Verschleifung 
der Steine gegeneinander tritt. Diese hat sogar vor jener, wie 
sie auch kostspieliger und umstündlicher ist, das voraus, daf) sie 
*offene' Fugenteile vermeidet, in die Wasser eindringen kann. So 
hóren wir denn auch von *nichttrinkenden" Fugen (ἁρμοὶ ἄποτοι, 
Frickenhaus 8. a. O. S. 251; dem Sinne nach dasselbe sind die ἁρμοὶ 
ὅλοι z. B. Ditt.? 542, 24, sehr bezeichnenderweise in einer W asser- 
bau-Inschrift!) Im allgemeinen Teil glaube ich aber dargetan zu 
haben, daf$ das Verstürkungsfundament zugleich den verheerenden 
Einflüssen des Wassers Einhalt gebieten sollte. Durch ἀναθύρωεις 
der Fugen würe ihnen eher Vorschub geleistet worden. Also zog 
man hier die gegenseitige Verschleifung mit Schleifblech und Sand 
vor. Das Verfahren beschreibt Blümner nach Bóttichers Tektonik 
folgendermafien (III 140): *Die Kantensüume eines jeden Werk- 
stückes wurden auf dem Werkplatze nach dem eisernen Richtscheit 
genau schliefjlend zugerichtet und dann das betreffende Stück an 
seinen Platz neben oder auf ein schon liegendes Werkstück ver- 
setzt; zeigte sich hierbei, daf die Kantensüume noch nicht vüllig 
aneinander anschlossen, daf$ noch ein Zwischenraum zwischen ihnen 
blieb, so wurden sie nur soweit von einander entfernt, daí($ man 
das Schleifblech mit dem genüfiten Sande zwischen sie einführen 
konnte; es war dann nicht schwer, die hindernden Stellen abzu- 
schleifen und so den vollkommenen Schluf der Werkstücke zu er- 
zielen'. Das, meine ich, bezeichnet διαψαμμοῦν. 

19. TOXZYTEPOY. τοῦ ἑτέρου πλευροῦ Bücheler; τοῦ ἑτέρου 
πλεύρου Paton. 

20. τοῦ cruAoBárou εηκοῦ τε ἴςον Bücheler; τ. cr. τοῦ ςηκοῦ 
τοῖς ον — fortasse τοῖχον Paton. 


In IG. XII? 10 Z. 12/3 ist ὑγ]ιᾷ zu lesen; Z. 25 [ν]όμ[ο]ν 
— Schicht; davor vielleicht τὸν xeíue]vov und etwas wie émep- 
Tacáuevoc oder — cerai, dahinter μιλτο[λογήςας oder — cet; 
Z. 29 vielleicht besser ἁρμοττο]ύςας ei[c. — Die Ergünzung 
von Z. 8 kann ich nicht anerkennen. 


ἢ Sie kann auch bei guter Ausführung nicht vor dem allmüh- 
lichen Einsickern des Wassers in die Hohlráume schützen; vgl. Kolde- 
wey in der vor. Ànm. 


σι 


120 Heinrich Lattermann, 


VI. 
Inschrift von. Mytilene. 


Mytilene. — Ebenda im Museum des Gymnasiums. 

Stele weiBen Marmors, oben und unten abgebrochen. 
Breite 0,46 m (Pottier u. Hauvette-Besnault 0,50); Hóhe 0,21 
(Po. u. Η.-Β. 0,25); Dicke (Po. u. H.-B.) 0,10. 

Pottier und Hauvette-Besnault, BCH. IV (1880) 421. 

Bechtel, Dial.-I. 273 (I S. 101). 

Hoffmann, Griech. Dial. II S. 68 Nr. 94. 

W. Paton, IG. XII? 14 (S. 9). 


τὸ δὲ ὕψ]ος πίοήςει τοὶ]ς (τ)ε [τοίχοις xoi roic xí]- 
ovac τριςκαίδεκα πάχεα[ς καὶ πα]λαίςταίν τοὶς δὲ κίονας] 
τ]ᾶς «τώιας xai roic τοίχοις τοὶς θυράοι[ς ποήςει ἐκ μὲν] 
τῶ κάτωθεν μέρεος μαρμάρω τῶ ἐχ Oépp[ac......... ] 
μέχρι πέντε παχέων eic ὕψος, τὸ δὲ ἐπάνω τῶ ἐκ TA ...- 
[. -.]oc* καὶ τοῖς οἰκημάτεςει θύρετρα μαρμάρινα ὃ[ί(θυ)]- 
[ρ]α [é]u[r]o[r]óàxea καὶ ὅδοις μαρμαρίνοις καὶ θύραις ἀρμ[ο]- 
ζοίςαις τοῖς θυρέτροιςι᾽ τοὶς δὲ ἔξω καὶ εἴςω τοίχοις 
τάς c]tuüjiac τῶ ἀπὸ Tác χώρας λίθω τὸ δὲ ξύλομα Χίαν ὃ[6]- 
[κ]ωςειν, πάχος τῶν ξύλων καὶ μᾶκος καὶ πλάτος καττί[ὰν)] 
ὑπόθεειν τῶν λιθίνων ἔργων τόπον δ᾽ αἴτηται ὄὅπποι ἀνα- 
θήςει τὰν «τῶιαν τὸν πρ]ὸς τῶ τε[ίχ]ει ὄππ[οι] νῦν à λε[κα]- 
[νό]πωλις «τῶια deny q— 5 

ey !^ ^ ||. 


11 


Die Inschrift ist mit Silbentrennung geschrieben. — B.-H.: 
O01 0,07; die übrigen 0,012 (nach Paton). 

1.5« | ——á— - — ——quus-—-—— i von mir er- 
günzt. Kíovac ergünzen auch Pottier u. Hauvette-Besnault zu Án- 


fang der folgenden Zeile; ich habe die Silbe κι- in die 1. Z. gesetzt, 


Griechische Bauinschriften. 121 


weil Paton im Maj.-Text nur für einen Buchstaben vor O Platz láfst 
und im Min.-Text für gar keinen. — 2. erg. Bechtel, GOtt. Gel. 
Anz. 1885, 184 bis ra]Aaícra; das übrige von mir. — 6.7. δίθυρα 
von mir erg. — 9/10. bókuxciv erg. v. Wilamowitz (Corpus). — 12. 
Ende vermifit Paton den Artikel bei dem von ihm eingesetzten 
áAe[u]pó]rtu)ic cruía und stellt anheim, der Lesung ἀ Ae[ka|vó]- 
πώλις ct. den Vorzug zu geben. Ich habe diese auch deswegen 
eingesetzt, weil Ende Z. 12 noch gut für zwei Buchstaben Platz ist. 


Zur Erklürung der Inschrift gebe ich zunáchst eine In- 
haltsangabe auf Grund des wiederhergestellten Textes. — 
Jemand hat (der Stadt Mytilene) eine Stoa zu stiften ver- 
sprochen (Z.11f). DaB sie an der Stadtmauer (τεῖχος, Z. 12) 
an Stelle einer andern Stoa (Z. 12 £.) errichtet würde, scheint 
er zur Bedingung gemacht zu haben. Das uns vorliegende 
Dekretbruchstück, wonach die Stadt die Stiftung angenommen 
hat, schreibt dem Stifter dann mancherlei Einzelheiten für 
die Ausführung vor, vermutlich gibt es aber genau oder un- 
geführ das wieder, was jener versprochen hat. Das Gebüude 
soll aus der eigentlichen Halle und dahinter liegenden Ráumen 
(οἰκήματα Z. 6) bestehen. Da es sich an der Stadtmauer hin- 
zieht (Z. 12), kónnen die οἰκήματα nur von der Halle aus 
zugünglich sein. Tatsüchlich bietet die Inschrift (Z. 3): roic 
τοίχοις toic θυράοι[ς. Damit ist die hinter den Sáulen liegende 
Wand gemeint, und der Plural steht, weil sie in die (aller- 
dings nach auBen nur durch die Türen gekennzeichneten) 
Abschnitte zerfállt die die Scheidewünde im Innern (ecw 
τοῖχοι, Z. 8) herstellen. Diese Hauptwand soll denn auch aus 
demselben Material (s. unten) konstruiert werden wie die 
Süulen. Die Türen sollen (nach meiner Ergánzung Z. 6/7) 
zweiflügelig werden. Den seitlichen Abschluf des ganzen 
Gebüudes, wohl auch nach der Mauer hin, bilden die ἔξω 
τοῖχοι (Z. 8. Die Abmessungen betragen: 13!/s Ellen Hóhe 
von Süulen und Wünden, 7 Ellen Hóhe der Türóffnungen 
(also der des Ganzen angemessen) Der Dachstuhl (Z. 9f.) 
wird nach chiischer (uns unbekannter) Art konstruiert; die 
Abmessungen seiner Hólzer richten sich nach dem Grund- 
risse (den Abstünden; der Stürke von Süulen und Wünden). 


199 Heinrich Lattermann, 


Bezeichnenderweise ist dabei die wichtigste Holzdimension, 
πάχος, vorausgenommen. Án Material soll verwendet werden: 
für Sáulen und Hauptwand bis zu 5 Ellen Marmor aus Therma, 
darüber ein anderer, dessen Herkunftsort nicht erhalten ist 
(Z. 4/6). Gleichfalls aus Marmor (von Therma?) werden die 
Umrahmungen der Türóffnungen einschlieBlich Schwellen her- 
gestellt (Z. 6£.) Für die àuBeren und die Scheidewánde soll 
der einheimische Bruchstein (πῶρος 3) verwendet werden. — 
Grundrif- und Aufrifskizzen mógen der Vorstellung zu Hilfe 
kommen : s. Tafel IV, Fig. VI und VIL 

Natürlich mute manches in die Rekonstruktion hinein- 
getragen werden, worüber die Inschrift schweigt oder was 
in ihrem oben weggebrochenen Teil gestanden haben wird: 
Tiefe des ganzen Bauwerks, Abstand der Sáulen, Breite der 
Türóffnung. Hóhe des Gebàálks und anderes. Mit Sicherheit 
scheint aus dem erbaltenen Bruchstück erschlossen werden 
zu dürfen, daB die Halle einstóckig werden sollte; sonst 
würe bei Aufzühlung der Wünde oder in Verbindung mit dem 
ξύλομα (Z. 9) eine entsprechende Angabe zu erwarten. Auch 
von einer zweiten Süulenreihe hóren wir nichts. Von ihr 
abgesehen, dürfte der Unterstock der Attalos-Stoa in Athen 
die beste Parallele bieten. Die οἰκήματα sind da fast oder 
genau quadratisch (Judeich, Topogr. 317), nur von der Halle 
aus, nicht auch untereinander zugünglich. 

Über das Material, aus dem die Attalos-Stoa errichtet 
ist, sagt Judeich 316f.: 'Die Bauweise zeigt die für die 
hellenistische Zeit bezeichnenden Merkmale, Breccia in den 
Grundmauern, Poros in der Ausgleichsschicht und in den 
der Hauptfront abgekehrten Teilen des Oberbaues, Hymettos- 
marmor im Haupt-Oberbau'. Auch bei unserer Stoa kommt 
nur in der Hauptfront (Sáulen und Türwand) edleres Material 
zur Verwendung. Warum aber zweierlei? bis 5 Ellen anderes 
als darüber? Wachsmuth hebt in seiner Beschreibung der 
Attalos-Stoa hervor (Stadt Athen II 1, 525), *daB die dorischen 
Sáulen der Unterstoa im unteren Drittel unkanneliert ge- 
lassen waren, um bei dem lebhaften Verkehr nicht abgestofen 
zu werden'; so wird man hier aus dem gleichen Grunde unten 


Griechische Bauinschriften. 123 


eine hürtere Marmorsorte gewühlt haben, die einen Stof) ver- 
trug. Daf der Marmor von Therma wirklich durch Hürte 
sich auszeichnete, dürfen wir vielleicht dadurch bezeugt sehen, 
daB er IG. XII? 645, 47 in einem wichtigen Dekret aus Nesos, 
der kleinen Nachbarinsel, ausdrücklich für eine Stele, die 
jenes aufnehmen sollte, vorgeschrieben wird; auf jeden Fall 
besteht die Móglichkeit, an diesem inschriftlich benannten Stück 
seine Eigenschaften nachzuprüfen. Paton nennt den marmor 
caeruleum. Jene Inschrift ist gut erhalten. 


Einzelheiten. 


Zur Ergünzung von Z. 1/2. Hinter rraÀaícra- kann keine Zahl 
gestanden haben. Wir brauchen noch ein Objekt vor τ]ᾶς ctunac 
der 3. Z., und der Raum ist knapp; also kurz wie κίονας muf 
dann jedenfalls das Wort sein. DaíS5 aber sachlich allein diese 
Ergünzung müglich ist, ergibt sich oben aus der allgemeinen Be- 
trachtung von selbst. — Das Maf$ in Z. 2 kann nur für die Hóhe 
in Anspruch genommen werden. Dafür sprechen erstens die Reste 
in Z. 1 und Anf. 2, ferner daf$ bei einer Áufzühlung der Dimen- 
sionen die der Hóhe eher als eine andere an letzter Stelle zu er- 
warten ist, schliefMich — last not least — das Maf5 selbst, das, 
wie Figur VII zeigt, in einem guten Verhültnis zu den andern 
Mafen steht. In die dann noch bleibende Lücke kann neben die 
Süulen nur die Summe aller τοῖχοι treten. Wir werden unten sehen, 
da die Ergünzung dann auch für die Frage des chiischen Dach- 
stuhls Bedeutung gewinnt. 

3. θύραοι τοῖχοι. Das heifst natürlich: *die mit Türóffnungen 
versehenen Wünde'. Das Adjektivum ist, unter Wegfall von ὀπή, 
auch selbstindig geworden: fj Oupaía: in der Bedeutung 'Tür- 
óffnung'!) Den besten Beleg dafür gibt die Skeuothekinschrift 
(Ditt.* N.537) Z.61: 5 καὶ θύρας ἐπιθήςει τῆι ςκκευοθήκηϊι áppor- 
τούςας εἰς τὰς θυραίας κτά 3). Vgl. auch das Ineditum Eleusis Nr. 20 
Z. 12: “ἀπὸ τοῦ τοίχου ἐν ὧι αἱ θύραι αἱ πρόςθ[|ε]ν᾽. 

4. In der oben herangezogenen nesiotischen Inschrift heifit 
der Marmor von Therma noch λίθος). Strabon XIV 645 hat 
beides nebeneinander: λατόμιον μαρμάρου λίθου, doch auch 


1) So Ammonius $.72, vgl. Fabricius, Hermes XVII (1882) 573. 
*) Sonst noch Z. 22 u. 30. 
?) IG. XII* 645, 47: **eic «τάλλαν λιθίναν τῶ ἐκ Θέρμας Alu. 


124 Heinrich Lattermann, 


μάρμαρος für sich allein, wie vor ihm schon Theophr. de lapid. 
9 u. 691). Andererseits sprechen die [Inschriften vom Didymaion 
bei Milet aus der Mitte des 2. Jh. noch konsequent von λίθος 
λευκός ἢ. Der Gebrauch beider Namen nebeneinander (auch als 
technischer Termini) erstreckt sich also in der Koivrj über einen 
grofien Zeitraum, sodaf das Auftreten von μάρμαρος in unserer 
Inschrift leider nicht einen bestimmteren Schluf) auf ihre Zeit er- 
laubt. — Über lesbischen Marmor vgl. Blümner 111 45: *Von Lesbos 
wird ein schwarzer Marmor erwühnt, welcher auch nach auswürts 
exportiert wurde?); daneben mufi schon verhàültnismáfiig früh eine 
bláuliche Marmorgattung von der Insel in Gebrauch gewesen sein'. 
Blümner erschlieft das mit Recht*) aus der Angabe Plin. XX XVI, 44: 
fecere et e Thasio Cycladum insularum aeque et e Lesbio, lividius 
hoc paulo. 'Der hier mit dem lesbischen verglichene thasische 
Marmor war, wie wir oben gesehen haben, weifjer, es mag also 
auch der lesbische eine dem Weit sich nühernde bláuliche Fárbung 
gehabt haben'. Das pat auf den Marmor von Therma. Conze 
hat auf Lesbos weif5en Marmor mit roten Adern, grauen und grauen 
mit weifen Adern) gesehen, alte Steinbrüche aber nicht nach- 
weisen kónnen. 

6. οἰκήματα sind hier offenbar Magazine, wie sie bei der 
Attalos-Stoa nachgewiesen worden sind. Οἰκήματα, ἐν oic ... 
καπηλεύει begegnen z. B. einmal in der delischen Inschrift Michel 
59495). Im allgemeinen bezeichnet οἴκημα den einzelnen Raum 
(soda es auch zur Bedeutung von 'Gefüngnis' gelangen konnte); 
doch s. Ditt.* II S. 580 Anm. 18 (οἰκήματα Sammelbegriff für οἰκία, 
ξενῶνες, οἰκημάτια). 

θύρετρα. Das Wort kommt in dieser Inschrift noch Ζ. 8 vor 
und steht da deutlich im Gegensatz zu θύραι (valvae). Zieht man 
die Stelle der Skeuothekinschrift (Ditt.* 537) 61 heran: 590 καὶ θύρας 


ἢ Blümner, Techn. ἃ. Term. III 271. 

*) S. Haussoullier, Rev. phil. XXII (1898) 44. 

*) Philostr. vit. Soph. II 8: λίθος Aécgioc .. . κατηφὴς καὶ μέλας; 
dazu Ditt.* 583*. 

*) A. a. O. Anm. 2 gegen die Erklürung, die Isid. Orig. XVI 5, 13 
und Conze, Reisen auf d. Insel Lesbos 48 der Stelle bei Plin. geben. 

δ) Plin. (8. a. O.) versicolores maculae lehnt Blümner Anm. 2 für 
den lesbischen Marmor ab. 

*) Z. 16—21 (τῶν οἰκημάτων τῶμ πρὸς τῆι θαλάττηι καὶ τῶν ἐπὶ 
τούτοις). 21/2 (τῶν ἐχομένων τούτων οἰκημάτων). 82 (Sing.). S. Homolle, 
BCH. XIV (1890) 4865. 


. — — — — —— Di 


Griechische Bauinschriften. 125 


ἐπιθήςει τῆι ςκευοθήκη!ι ἁρμοττούςας eic τὰς Oupaíac, so scheint 
das Nüchstliegende, die θύρετρα mit den θυραῖαι zu identifizieren. 
Immerhin, es heifst hier nicht εἰς τὰ θύρετρα, sondern τοῖς 
Oupérpoict, und wir haben es hier, wenn meine Ergünzung Z. 6|7 
richtig ist, mit zwéiflügeligen (Türen zu tun, bei der Skeuothek 
aber mit einflügeligen). Die Vorschrift der Skeuothekinschrift ist 
sprachlich und sachlich ganz klar: die Türen sollen genau in die 
Óffnungen passen. Damit muf) mehr gesagt sein, als daf sie genau 
so grofi wie diese und damit einflüglig werden sollen; sie sollen 
auch nicht schief hüngen, sich klemmen und klaffen. Das war ja 
bei den griechischen Türen, die mit ihren Drehpfosten in Unter- 
und Oberschwelle eingriffen?), viel leichter móglich, als es bei 
unsern Angeltüren der Fall ist. Leierte sich die Führung aus oder 
war sie nicht sorgfültig hergestellt, so entstand eine Lücke zwischen 
der (geschlossenen) Tür und dem festen Wandpfosten. Ob nun das 
Gegenteil ἀρμόζην τοῖς Oupérpoict heit? Zu bedenken ist, daf 
die stehende Vorschrift für den Fugenschluf des Quadermauerwerks 
ühnlich gefaft ist: ἁρμοὶ ἁρμόττοντες πρὸς ἀλλήλους. Allein, 
die Entscheidung über die Bedeutung von θύρετρον ist auch da- 
mit nicht gefüllt. Trotz des Dativs unserer Stelle und trotz der 
wahrscheinlichen Zweiflügeligkeit der Tür kann doch θύρετρον 
die "Türüffnung? heiffen, der ja zwei Flügel ebensogut und noch 
sorgfültiger *angepafSt sein müssen als ein einziger. Gehen wir 
also zur ersten Stelle (Z. 6) über. Auszuschalten ist da zunüchst 
die Mafsangabe; die kann sowohl für die Türóffnung (nach Hóhe 
oder Breite) wie für die Pfosten passen (der Hóhe nach); letztere 
müssen überdies, wenn sie auf der Schwelle aufstehen, — von 
einer leichten Neigung nach der Türóffnung hin abgesehen — 80 
hoch sein wie die Óffnung. Dann aber sollen die θύρετρα : μαρμά- 
ρινα werden — also müssen sie doch wohl etwas Konkretes sein? 
Gewifs und auch wieder nicht! Fassen wir sie zunüchst konkret 
in dem unzweifelhaften Sinne der παραςτάδες und ςταθμά. Dann 
nennt die Inschrift die seitlichen Eiunfassungen der Türóffnung und 
die Sehwelle. Wo aber bleibt das konstruktiv und dekorativ so 
wichtige, die Óffnung oben abschliefiende Glied, der Sturz oder die 
Oberschwelle (ὑπέρθυρον, ὑπερτόναιον) 2 Sie kann nur unter 


!) IG. II 807c, 48; vgl. Ditt.* II, 210 Anm. 34. 

*) Diels, Parmenides, Anh. S. 122. 

*) Vgl. die zuletzt von Haussoullier, Rev. phil. XXII (1898), S. 5Of., 
behandelte Ehreninschrift aus Didyma, in der es von Z. 6 an heit: 
ἀναθεῖςα δὲ [ἐκ τῶ]ν ἰδίων xal τὰς χαλκᾶς θύρας τοῦ [ναοῦ r]fic 'Apré- 
μιδος καὶ τὰ λίθινα [ςταθμὰ ε]ὺν ὑπερθύρῳ καὶ ὀδῷ κτά. 


126 Heinrich Lattermann, 


die θύρετρα mit einbegriffen sein. Es ist keinesfalls etwas so Un- 
geheuerliches zu sagen: die Türóffnung soll marmorn werden. Wir 
streichen oder tapezieren ja auch einen 'Raum'. Der abstrakte 
Begriff hat eben seine konkreten Grenzen, mit denen er im prak- 
tischen Leben leicht verwechselt wird, eine eigentliche Bedeutungs- 
ánderung liegt darin noch nicht. So auch hier: die θύρετρα in 
Z. 6 sind weder die Óffnungen, noch deren Umrahmungen, sondern 
beides zugleich (also "Türanlage' [Br. Keil]. Deshalb kónnen sie 
sowohl μαρμάρινα wie δίθυρα (mit 2 Türflügeln versehen) heifSen, 
und es ist gleichgiltig, ob wir sie in Z. 8 abstrakt oder konkret 
begreifen wollen !). 

Es ist nicht verwunderlich, wenn ein Wort wie OUperpov 
die Bedeutungen weiter entwickelte, die es im Keime schon ent- 
hielt, dafs es zur Prügnanz von 'Pfosten (rapacróbec) und 'Tür- 
flügeln (θύραι) gelangte. Tatsüchlich sind ihm schon sümtliche 
drei Bedeutungen zugesprochen worden, nur verkehrterweise jedes- 
mal eine als die allein richtige, sodaf$ sich über das bescheidene 
Wort schon eine verhültnismüfsig στοῦ wissenschaftliche Kontro- 
verse erheben konnte?). Den áültesten nichtliterarischen Beleg liefert 
die Inschrift vom Asklepios-Tempel zu Epidauros, IG. IV 1484, 30: 

. ἥλετο τοῦ ςακοῦ τὰν καταξοὰν τὰ Évi[boi] τοῦ Oupétpov. 
Mit Recht betont Kayser (s. unten Anm. 2), dafs der terminus hier 
nur nebenher erwühnt wird und sonst in der Inschrift nicht vor- 
kommt, ferner daf$ bei der hier verrechneten Zahlung noch keine 
Rede davon sein konnte, eine "Tür" (wie θύρετρον übersetzt worden 
ist) einzusetzen. "Le mot 0. désigne donc l'embrasure de la porte *), 
qui s'y trouvait seule à ce moment-là. Dieselbe Bedeutung legt 
er dann — ohne Begründung und zum mindesten ungenau*) — 
in die Parmenidesstelle hinein, ohne sich um die weiteren inschrift- 
lichen Belege zu kümmern, gegen die der Dichter Parmenides doch 


!) DieSchwelle schlieBe ich von der Umrahmung der Türóffnung 
aus. Sie hat im Grunde konstruktiv nichts mit dieser zu tun, wie schon 
ihr Name sagt. Wie die Türflügel, die sie trügt, ist sie in erster Linie 
etwas Trennendes; deswegen wird sie hier neben den θύρετρα be- 
sonders genannt. Nebenbei kann sie auch hüufig der ganzen Tür- 
umrahmung als Unterlagsplatte dienen. Dann wird aus οὐδός (ion. u. 
att. ὀδός) : ὑποτόναιον, wie es Ditt.* 587, 66** (v. J. 329/28) und Rev. 
phil. XXII (1898) S. 52 von Haussoullier richtig übersetzt ist. 

*) S. Kayser, Mus. belge VI (1902), 5 ff. 

*) "Türóffnung". 

*) s. unten S. 128. 


NEN "NN 


Griechische Bauinschriften. 127 


füglich zurückstehen τυ. Da scheint mir nun die unter Nr. IV 
behandelte lebadetsche Inschrift mit ihren πλευριαῖα θύρετρα (Z. 
56) — "Türwangen' dem bisherigen Ergebnis am nüchsten zu kommen. 
Hier sehen wir mit aller Deutlichkeit, wie der Begriff konkret, wie 
er mefs*bar wird. Die Inschrift aus Lebadeia stammt aus dem Anfang 
des 2. Jh. vor Chr.; betrüchtlich álter als sie ist eine Inschrift von 
Delos, die uns einwandfrei lehrt, wie die Entwicklung weiter ge- 
gangen ist, Michel 594, 66. 68 (v. 7. 279[8 vor Chr.): ToO 
Προπύλου τὰς θύρας τὰς cucrpiBeícac καταςκευάςαει καὶ ἐπι- 
«τήςαςι τὰ θύρετρα... τὸν κίονα τοῦ Προπύλου τὸμ πεςόντα, 
πρὸς ὧι τὰ θύρετρα ἕςτηκεν ὥςτε «ςτῆςαι κτά. Hier das Wort 
mit *Türüffüung' oder gar 'Türflügel zu übersetzen, ist ausge- 
schlossen; es bleiben nur die unbeweglichen Pfosten, die seitlichen 
Umrahmungen der Türóffnung!). In einer 100 Jahre jüngeren 
delischen Inschrift, Ditt.? 588, scheint es in derselben Bedeutung 
vorzukommen. Wenigstens spricht dafür in der lückenhaften Stelle 
2.228: *"'épyoAafricavri ἐπιςκευάςαι .. . τὴν πρὸς τὸ]! θύρετρον 
καὶ ἄλλην πρὸς τὸ θύρετρον τὸ πρὸς μεςημβρίαν der ausdrück- 
liche unterscheidende Zusatz; es ist anzunehmen, ἀδ in der Lücke 
dem ersten 0. ein entsprechender Zusatz voraufgegangen ist. Ob 
bei einer andern Stelle derselben Inschrift, Z. 94: φιάλαι ἐμ 
πλινθείοις ll, ὑπὲρ τὸ θύρετρον an "Tür" (im weiteren Sinne) oder 
*Türpfosten' (Parastade) zu denken sei, ist nicht auszumachen. Es 
empfiehlt sich aber wohl, die Konsolen mit den Weihgeschenken 
als Pendants über béide Pfosten zu setzen und. dann O0. als zu- 
sammenfassenden Namen beider oder als Tür im allgemeinsten 
Sinne zu verstehen. Schliefsdlich begegnet — wieder in einer delischen 
Inschrift, auf demselben Stein wie Ditt. 588 — BCH. VI (1882) 
S. 24 2.193 — die Wendung καὶ τοῖς τὸ θύρετρον ἐνοικοδομή- 
caciv unter verschiedehen Ausgaben für den Kult. Homolle?) be- 
merkt dazu: “11 s'agit évidemment d'une construction légére et 
provisoire; car chaque année (sc. in unpublizierten Inschriften) à 
la méme date la méme dépense se présente". Ich füge hinzu, dafi 
das Verbum οἰκοδομεῖν, das nur in konstruktivem Sinne gebraucht 
wird, den Gedanken an Zimmerung eines Türflügels nicht zuliefje 
und évoik. nicht eine freistehende Anlage. Es wird sich also darum 


ἢ So denn auch Homolle BCH XIV (1890) 475; ihm widerspricht 
trotz der zwingenden Deutlichkeit der delischen Inschrift Haussoullier, 
Rev. phil. XXII (1898) 53, auf Grund von Parmenides. 

3) a. ἃ. 0. S. 815. 


128 Heinrich Lattermann, 


handeln, daf) einer Türóffnung oder einer Toranlage, die für den 
Kult von Bedeutung war, eine vorübergehende hólzerne Verkleidung 
gegeben wurde, vielleicht um die Parastaden vor Bestofung zu 
schützen. 

Welches wird nun die ursprüngliche Bedeutung gewesen sein ? 
Ich denke: 'Türüffnung.. Auf primitiver Kulturstufe ist die Tür 
nichts weiter als *"Einschnitt' in die Wand oder Mauer des Geheges 
oder Hauses!) Die Óffnung wird durch die eigentliche Tür ab- 
geschlossen — das ist etwas Neues; sie wird vielleicht auch durch 
einen besonders grofjen Balken von Holz oder Stein oben abge- 
deckt — das ist abermals etwas Neues; von Anfang an aber sind 
die Türwangen oder Mauerstirnen da, durch die die ÜÓffnung be- 
grenzt wird?) Leicht konnte daher das Konkrete des Begriffes 
in den Vordergrund treten. Und zumal, wenn sehr früh besondere 
Parastaden als konstruktiv wichtiges Glied (vgl. das Lówentor von 
Mykenü) benótigt werden. Nun erhalten die Türwangen die dritte 
Dimension (nach den Mauerflügeln hin) und unser Begriff wird 
prügnant. Aber daneben kann doch auch die Anschauung weiter- 
wirken, daf: Türwangen wie Parastaden Begrenzungen der Tür- 
Offnung sind, und die dritte, die obere Begrenzung oder Ober- 
schwelle, mit in den Begriff hineinziehen. Ist so das ganze kon- 
struktive Gerippe der Türanlage zum θύρετρον geworden, so kann 
der Name ohne weiteres auch auf diese überhaupt übertragen 
werden, selbst die Füllung mit eingeschlossen. Bei Parmenides 
schliefst sich der Kreis: die θύρετρα werden ihres konstruktiven 
Charakters beraubt und zur Füllung degradiert. Aber Kayser (s. 
oben S. 146) versteht die Parmenidesstelle anders, und so müssen 
wir noch einen Blick auf sie werfen. Sie lautet): 


11 ἔνθα πύλαι Νυκτός τε καὶ Ηματός eici κελεύθων, 
καί cpac ὑπέρθυρον ἀμφὶς ἔχει καὶ λάινος οὐδός: 
αὐταὶ 5' αἰθέριαι πλῆνται μεγάλοιει θυρέτροις᾽ 
τῶν δὲ Δίκη πολύποινος ἔχει κληῖδας ἀμοιβούς᾽ 


'* Vgl. unsere alte Redensart: *wo der Zimmermann das Loch 
gelassen hat. — Zur Bildung von θύρετρον vgl. κάτοπτρον (etwas, 
wohinein man sieht, Spiegel) θέατρον (Schauplatz [für dramatische 
Darstellungen]; Kühner-Blass, Gr. Gr. II 271, 27. 

Ὁ Die Breitendimension ist die primáüre und allezeit die wichtigere 
bei der Tür. Die Hóhendimension kann nach oben beliebig, nach unten 
so weit variieren, daB der Mensch gebückt oder gar kriechend noch 
hindurchkommt. 

8) Diels, Parmenides S. 27, Z. 11 ff. 


Griechische Bauinschriften. 129 


15 τὴν δὴ παρφάμεναι κοῦραι μαλακοῖςει λόγοιςειν 
πεῖςαν ἐπιφραδέως, ὥς cpiv βαλανωτὸν ὀχῆα 
ἀπτερέως dicere πυλέων ἄπο. ταὶ δὲ θυρέτρων 
χάςμ᾽ ἀχανὲς ποίηςαν ἀναπτάμεναι κτά. 


Eins steht fest, mit der Füllung erzielt diese Poesie (oder 
will sie doch) ihre grófóte Wirkung; genannt πη! sie also irgendwo 
sein. Lehnt Kayser θύρετρα dafür ab, so kann ihm (er spricht 
sich selbst darüber nicht aus) nur πύλαι einen Ersatz bieten. 
Gleichgiltig, ob das zulássig ist, das entscheidende Wort ist πλῆν- 
ται. 'Ausgefüll' wird die Tür, die Türóffnung!); natürlich mit 
den Türflügeln, den O0upérpoic. Und wenn die Tür aufgestof*en 
wird, so machen natürlich die Türflügel das χάςμα, es ist ihr 
xécua?) Auch πύλαι ist klar; im weiteren Sinne ist es die ganze 
Toranlage, im engeren die Üffnung und deren Füllung, die Flügel, 
ganz wie unser *Tor' oder *Tür-. 

7. Das Maf) an sich lü&t nicht erkennen, ob es für die 
Breite oder die Hóhe gilt. Auch θύρετρον würde, konkret gefafit, 
nur als Sing. in die Hóhe weisen. Das Verhültnis von Breite zu 
Hóhe ist bei den Türóffnungen der Skeuothek ca. 9: 15. Über- 
tragen wir das auf unsere 7 Ellen, indem wir in ihnen das Breiten- 
ΙΔ΄ sehen, so erhalten wir eine lichte Hóhe von fast 12 Ellen. 
Die Hóhe der ganzen Mauer aber soll 13!/|, Ellen betragen! Bei 
1 Ellen Hóhe dagegen erhalten wir nach obigem Verhültnis eine 
Breite von etwa 4!/|, Ellen, auch für eine lebhaftem Verkehr 
dienende Doppeltür noch durchaus genügend. 

9. ὁ ἀπὸ tác χώρας λίθος. Vgl. BCH. XXIX. (1905) 468 
Z. 5: πέτρας τῆς ἐπιχωρίας ἢ dÀ — in einer Inschrift aus 
Delphi. 

9/10. ξύλομα Xíav bókuciv 'das Holzwerk nach Art eines 
chiischen Dachstuhls'; ξύλομα ist das Stoffliche, δόκιυςις verbal: 
in der Art, wie ein ch. Dachstuhl konstruiert wird. Ersteres be- 
gegnet sonst nicht, letzteres spát?) in der Bedeutung contignatio. 
Mit beiden zu vergl. ist καταξύλωςις in der Tholosinschrift von 
Epidauros (IG. IV 1485) 180, wohl von provisorischer Abdeckung 


ἡ Wir werden uns nicht dazu versteigen, den Raum zwischen 
Unter- und Oberschwelle mit den θυρέτροις als Wangen oder Pfosten 
'anzufüllen'. Und wo blieben dann die Flügel? 

3) Vgl. auch Ammonius S. 72: θυραία δὲ (sc. écri: im Gegensatz 
zu θύρα) τὸ ἄνοιγμα αὐτὸ καὶ τὰ χαλάεματα τῆς θύρας. 

8) Septuag.; vgl. Blümner, Techn. u. Term. II 808. 


XIII, 3. 9 


130 Heinrich Lattermann, 


des unfertigen Gebüudes; der Preis betrügt 150 Dr. — Über den 
chiischen Dachstuhl wissen wir bisher nichts. Vielleicht erlaubt 
aber unsre Inschrift auf Grund der Ergünzung von Z. 1 wenigstens 
den negativen Schlufj, daf das Dach kein Pultdach war: sonst 
kónnten ja nicht Süulen und alle Wünde gleich hoch sein. Also 
werden wir zum Satteldach geführt: stehende Sparren; der First, 
wenn die Tiefen der Süulenhalle und der Magazine gleich gesetzt 
werden, über dem θύραος τοῖχος; eine Firstfette über letzterer, 
in grófjieren Abstünden durch ὑποθήματα gestützt — das würe 
wohl die einfachste Lósung im Geiste griechischer Dachkonstruk- 
tionen!). Bestand nun vielleicht die Eigentümlichkeit der chiischen 
Konstruktion darin, da das Dach mit der Decke konstruktiv ver- 
bunden war, über die die Inschrift keine besondere Bestimmung 
enthült, die aber doch wohl mit unter ξύλομα zu begreifen ist? 
Etwa folgendermafen : 


Natürlich sind auch andere Lósungen móglich, aber kaum 
einfachere und praktischere. 


1) Vgl. Wiegand, Die puteolanische Bauinschrift, XX. Suppl.-Band 
der Jahrb. f. Phil. 747. 


Griechische Bauinschriften. 131 


Nachtrüge. 


Zu Inschrift III. 

S. 76 ad 1. Der Güte Herrn Professor Wilskis in Freiberg in 
Sachsen verdanke ich sorgfültige Nachrichten über das Vorkommen 
von Bimsstein auf Thera. Danach sind Bimssteinstücke als Bau- 
steine erst für das Mittelalter nachzuweisen. Bimssteinmórtel (mit 
39?/|, Bimssteinsand) scheint erst in hellenistischer Zeit aufzu- 
kommen und ist charakteristisch für rómische Bauten. Dagegen 
findet sich die nahe verwandte Santorinerde auf Thera in sümt- 
lichen Mórtelgattungen, zu 10?/, in sehr zahlreich zu beobachtenden 
Resten von Meeressandmórtel der ültesten und spüterer Zeiten 
(X auf den Plünen in *Thera' III); dieser Mürtel ist auch da, wo 
er an der Luft gelegen hat, *felsenhart geblieben, scharf splitternd, 
sodaf! man ihn zum Schneiden benutzen kóünnte' Eine andere, 
offenbar weniger luftbestindige Mischung mit Santorinerde (zu 
13 ?/,) ist der Moürtel C) der Plüne, der erst durch die Ausgrabungen 
an die Luft gebracht wurde und sich von müfiger Hürte zeigte. 
Die heutigen Therüer verwenden noch reichlich Santorinerde zum 
Mortel wie zum Verputz, vermischen sie aber natürlich mit Kalk, 
da sie sonst nicht an der Luft bestehen würde. — Die Móglichkeit 
bleibt also offen, in der kícnpic der Inschrift hydraulischen Mórtel 
zu sehen. — Wie mir der Leiter der Ecole Frangaise in Athen, 
Herr Holleaux, freundlichst mitteilt, haben in diesem Sommer gründ- 
lichere Ausgrabungen der 'Stierhalle* stattgefunden ; neue Anfnahme- 
und Rekonstruktionszeichnungen werden vorbereitet. 

Zu Inschrift IV. 

Herr Professor Ad. Wilhelm in Wien hatte die Güte, mir 
auf freundliche Vermittlung Herrn Professor Hillers v. Gaertringen 
einen Abklatsch der Inschrift zu übersenden. Dieser ist von der 
wenig geschickten Hand eines griechischen Eparchioten angefertigt, 
genügt aber, um die Mangelhaftigkeit der de Ridderschen Abschrift 
zu erweisen. Die ganze Anordnung des Majuskeltextes ist irre- 
führend: die linke Bruchkante verlüuft im groflen und ganzen 


9* 


132 Heinrich Lattermann, 


unter rechtem Winkel zur Schrift. Auf jeden Fall müssen also, 
wie ich (oben S. 82) forderte, zu Anfang jeder Zeile ungeführ gleich 
viel Zeichen ergünzt werden. Einige Lesefehler de Ridders sind 
erstaunlich. Z.58 Mitte ist zu lesen: TOHIZA'T Z«Y ; für N ist kein 
Platz. Z. 60 Ende steht deutlich TOHM tI; es ist also zu ergánzen: 
καὶ τὸ ἡμι[κύκλιον, und das Halbrund tauscht seinen Platz mit 
den eigentlichen Cella-Wünden; denn so ist jetzt περιφέρεια, zu- 
nüchst im Gegensatz zu den Ecken, zu verstehen. Hinter ἡμικύκλιον 
ist Anf. Z. 61 vielleicht xai τὸν πρόδομο]ν zu ergünzen; f£ vor 
κατά ist sicher. Z.62 hat de Ridder das von ihm Gelesene fülschlich 
weiter gestellt, um die Zeile auszufüllen; tatsüchlich ist sie mit Y 
noch nicht zu Ende. Es ist zu lesen und zu ergünzen b[wo]c δ[ὲ 
TOU|**tuv πάντων ποήςει tp]eic πόδες κτά.: A ist noch leidlich zu 
erkennen, Z. 63 Ende lese ich &ASi1 Y. Z. 65 steht hinter καί 
deutlich 'AOYY O£, offenbar Steinmetzversehen für καθ᾽ ὕψος, 
hervorgerufen durch παρά. Hinter ὕψος hat noch etwas gestanden, 
jedenfalls πρός (Π᾿ glaube ich zu erkennen); dann würe zu Anfang 
der nüchsten Zeile [τὴν ἐπιτομὴν τῶν παρα]εταμάτων zu ergünzen. 
Z. 13 Ende AIAKEI£E; also διακείςεται. Z. 75 vor πρό nicht 
TH£, sondern ΤΗΝ. SchlieflMich ist auch Z. 51 der Verstof gegen 
die Silbentrennung unwahrscheinlich; hinter () glaube ich N zu 
erkennen. — Die Schrift ist sehr ühnlich der der groDen lebadei- 
schen Inschrift (IG. VII 3073), doch stehen die Zeilen enger. 


Griechische Bauinschriften. 133 


Register. 
A. Beilüufig behandelte Inschrift- und Literatur- 
stellen. 
Seite. Seite. 
Inschrift 1 A 168. . . . 78ad4 | Ditt. Syll.* Nr. 542 (Oropos, 
" AbD9 . . δήδβα 12 Wasserleitung) 35f. . . 68’: 
"n B86 . . . 77ad8 | Ditt. Syll.* Nr. 587 (Eleusis, 
Ineditum, Eleusis Inv.-Nr.20 Temenos) 46f. . .  1070ben 


V. 87. 42 ad 104. 48 ad 531f. | Ditt. SylL.* Nr. 587, 129 42 ad 104 
δθ[. 60 δὰ 17.123ad3 | ,  , Nr.587,186f. 18 δὰ 4 


IG. 11 167, 64f. . . Á41ad290 »  » Nr.088(Delos,94 127 
., I1 807 col. b 108f. . . 34f » .» Nr.588,227f. . 127 
»1lP1057b . . . . . 3 72'| Michel Nr. 594(Delos), 66.68 127 
» IV 1484,30 . . . . 126 | BCH. VI 24 (Delos) Z.193 127. 
,.IV 1484,100 . . . . 34 » VIIIS305Nr.13(Delos). 62: 
» XI10 . . . . 108. 106 , VIII 323 Nr. 22 (Delos) 

, XII* 10, 8. 12f. 25. 29 . 119 60 ad 17/8 

» XII*.640, 17. . . . . 128 , VIII328 N.22,72.15 . 589! 
Ditt. Syll* Nr. 537 (Piráus, » XXIX 468 (Delphi) Z.8 

Skeuothek), 7f. . . . . 109 59 ad 9 


Ditt. Syll. Nr. 537, 8f... . 110: , XXIX 468 Z.12. . . 118: 

» .» Nr.587,60f. 124 (ad , AXIX 468 Z. 20 107 oben. 

6) f. 108 unten f. 

» » Nr.587,01f. . 107* , XXIX 468 Z. 23 113 oben 
» .» Nr.538 (Eleusis, | 


Stoa), 15 . . . . b7ad1/2 | Aristoph. Vógel 1138 . 61ad20 
Ditt. Syll.* Nr. 539 (Eleusis, Parmenides (Diels) 11 ff. 128f. 
Prostoon) 20f. . . . B59ad9 | Phot. p. 867, 22 rdyq . . 80: 


B. Sachregister. 


1. Epigraphisches. 2. Orthographisches (in 
Seite. | attischen Inschr). Sprachliches. 
Cyriacus . . 92.106. 116 oben Seite. 
Gliederung durch Heraus- Assimilation von v am Wort- 
rücken einer Zeile . 4. δέ. ende . . . . . . 47.690 


δυεν . . . . . . .. 47 


134 


Seite. 
€ — &. " 11f. 
«€t für ε vor a 47; vor Kon- 

sonant ὑτιέζοῦ 681. 
ει: ηι. 12. 68 
Μαιμακτηριᾶνος M 48 
MaDangaben 21f. 89 ad 56 
O0 — OU 11. 13. 47. 68 
otfüro... ef. 47 
πανταχεῖ: πανταχῆι e. 0. 12 


3. Archü&ologisches. Wirt- 


schaftliches. 

Áginetischer Poros, ver- 

wendet für die Triglyphen 

des ttpoctijov zu Eleusis 29 
Arbeitsabschnitte . . . . δέ 
Bauzeit .. D."71 
Bimsstein 76 ad 1. 131 
Bürgen . . . 76 


Delos, Baut&tigkeit Athens 
zwischen 338 und 315 . 69 
Delos, "Stierhalle', Zeit der 
Errichtung 74; Inneres 
73f. 77 oben; Pfeiler- 
Süulen mit Basen 74. 78 
ad 4; Wandsteine 75; 
Fenster 76; Proportionen 
des Grundrisses 73; Zweck 


77 oben. 
δικαςταί : elc ἕνα καὶ πεντα- 
κοείους bixacrdc . . . δέ 
ἐπιςτάται "EAeuciví(ou. . . 18 
Καλλίετρατος Καλλικράτους, 

Bürge . . 63 ad 32/8 
Laufende Fu . . . . . 63! 
Lebadeia, Tempel mit i 

κύκλον . . . 91 
Lesbischer Marmor . 123 ad 4 
Messa (Lesbos), ionischer 


Pseudodipteros 96/106 : 
Grundrig 98. 103'; Ab- 
messungen 97; Funda- 
ment 98. 102'*. 104; Stylo- 
bat 98; Wünde 99; Ver- 


Heinrich Lattermann, 


Seite. 
stárkungsfundament 97. 
104f.; Kult 100f. 102. 
103f.;; Erhaltung 97f.; 
ülterer Bau 102 unten; 
Umgebung . 98. 100,3 
Mytilene, Stoa . 121,30 
Nachtragslieferungen . . 53 
Neunzahl in den Abmes- 
sungen des Tempels von 
Messa (Lesbos). . 
Philetürischer Fub. . . . 
TIpocripov des Telesterions 
zu Eleusis: Baugeschichte 
37. 39. 56f.; Fundament 
36f.; Euthynteria 36f.; 
κρηπίς 49/51. 56; Stylobat 
97/9. 51/3. 55. 56; Achs- 
weiten der Sáulen 38; 
Triglyphon 26/9. 42 oben; 
Lànge des Tr. 28; Geison 
29f.; Lünge des G. 30; 
Giebelgeison 33f.; Sima 
34/6; Konstruktion der 
Ost-Wand 81, Dicke 31; 
Türeinfassung 30f. 32. 33. 
42 ad 104; Abdeckung der 
Türpfosten 31f.; Propor- 
tionen der Türen 33; Ab- 
deckung der AÁnten der 
Schmalseiten . . 8f 
Santorin-Erde . 76 ad 1. 131 
«τοὰ Ton . . . - 54 
Therma (Lesbos), Marmor 
122. 123. 124 
Transport von Steinen aus 
Attika nach Delos 72. 74 
unten. 79 ad 57/8; des 
Modells für ein (Pfeiler-) 
Süulen-Kapitell . 71. 74. 
Türóffnungen, Proportionen 
33. 129 


3 Ἢ 


4. Technisches. 
Abnahme (δοκιμαςία) durch 


Griechische Bauinschriften. 


S^ite. 

d. Polier (ὑπαρχιτέκτιυν) 

71. 79 ad 7/8; durch den 

Architekten 70; durch 

den Arch. und die Bau- 
kommission . 71 ad 16/7 
Anathyrosis . 16/9. 36. 37. 
49. 57 ad 1/2 

Bleivergu8 42 ad 23. 49; bei 
Sáulen . : 39. 701. 
Bóschungsmauern 115: 
Chiischer Dachstuhl . 130 
Fugendichtung . . . . 4118! 
FugenschluB .. 27. 3b. 97. 41. 49. 
57 ad 1/2. 70. 96. 118f. 
Fugensicherung 90 ad 65/7 
FuBbodenplatten . 107* 
Keilsteine, dreigeteilt — 90 ad 72 
Lehrpfeiler . ; . 91. 96 
Lehrstreifen . 89 oben. 58 

Mindestma8 für  Mauer- 


135 


Seite. 

stüárken . . . 111 ad 11 
Modell für (Pfeiler-) Süulen- 

Kapitell 71. 74f. 

Normalschichten . . . . 96 

Normalsteine . . . . . 72 

Quaderbearbeitung 116 


Sáulen-Aufbau . 701. 79 ad 16/7 

Stylobat-Bearbeitung. 38f. 43 ad 

88f. 52f. 55. 62. 70 

Türanlagen . 1289 
Verdübelung von Ecksteinen 
50; von Metopen-Platten 

und Geison-Blócken . . 29 


Verklammerung von Eck- 


C. Behandelte Termini. 


Seite. 

αἴρειν. . . . . . se v. 41 
ἄκρα £3 ad 88. 
áxpoveiciov . 41 ad 20 
ávavpapebc . . . TN 40 
ἀναθήκη : ἐπ’ ἀναθήκει . 12.40 
ἀνακαθαίρειν (-ρεςθαι) 106 δὰ 
8. 1095 

ἀνακαθίζειν. 79 δὰ ὅ 


ἀναλαμβάνειν "aufführen' 109 449 


ἀπεργάζεεθαι 25 (XII/XIII). 52 
69 ad 19 
ἀπό c.g. des Werkzeugs — 115 ad 
16. 117? 
ἄποτος óápyuóc . 119 oben 


ἁρμός 116; ἅ. als Zwischen- 
raum 60 oben; ἁρμοὶ ἄπο- 
τοι (ὅλοι) 119 oben; à. 
crépipoi 48 (ad D7)f. 


gdac . 49 f. 


steinen . . MBOf. 
Versatz von Triglyphen. 29. 42 
ad 27 

Verschleifung der Fugen . 119 
Waschen der Fugen. 118' 
Seite. 

γεῖεα Δωρικά 29f. ; "lu- . 
νικά. . 381 
γειςηπόδιςμα 41! 
διαβήτης. 71. 114. 116 
διαψαμμοῦν. 117 ad 18 
δόκωεις 129 ad 9/10 
év- (Vorsilbe) — éx- . . . 47 
ἐγτριβής. 82. 60 ad 17/8 
ἔδαφος ΝΞ ΕΞ 107 ad 5 
&bpa 49. 79 ad 5. 96. 114f 
ἐκπελεκᾶν. , . . .. 4 
ἐκτυχίζειν 61 δα 20 
ἔλαιον. . . . .ι 118! 
ἐλάχιττος. . ., , ,. d11ad 11 
ἐμπάγειν. 79 ad 57/8 
ἐντός, τὸ (bei Steinen) « 107* 
ἐξεργάζεεθαι. . . . . 40 
ἐξ ἡλωτοῦ (Ὁ) 27. 41 ad 19 


ἐπί c. acc. des Zweckes .. 80 


136 


o 
ἐπικάμπια 
ἐπίκρανα. . . " 3 
émttéuvelv . . . . 112 
émrour 90 ad 6t u. 657; 
ἐπιτομαί 108 oben. 111 
ad 12 Mitte 

εὐτώνιος.. 42 ad B 32 
εὐθυμετρία. 109 ad 9 
εὐθυντηρία. . . . . . 86 
εὐθύς. . . 1165 
εὐτενής 4. 89 ad 8. 60*. 61 

ad κατάμιττος.ς 116? 
ἔφοδος 1124 
ἡγεμόνες. . . . 34 
ἡλωτός s. ἐξ ἡλωτοῦ Q) 
ἡμικύκλιον 88. 91. 132 
ἡμιτριβής. 61 oben 
θεμέλιον (-Ma) . 108 ad 5 
θυραία 128 κα 8 
θύραοι τοῖχοι. 128 δα ὃ 


θύρετρον (-τρα) 124 (ad 6)- 
129; θύρετρα πλευριαῖα. 88 


ἱερόν. . . . 77 ad2 
Ícoc. 27. 4 ad 19. 71 oben 
καθαιρεῖςτθαι . . . 40 


xavovíc (Richtscheit) 78 ad 
4; xavovibec (Steine) 27. 
28. 42 oben. 78 ad 4 


κανών. . . 1168 
κατὰ κίονα. 89. 46 Ζ. 19. 70 
κατάμιττος . 52. 61 
xarafeiv . . 114! 
κατατοιχοδομεῖν 118 ad 13 
κατατομή. . . . . . . 112 
xarapopd 95. 108 oben 
κεραμίδες . . . 801. 
κίςηρις. . 70. 76 ad 1. 131 
κίων 78 δὰ 4 


κρηπίς 88, δ0. 63 ad 37. 108 ad 5 


Heinrich Lattermann, 


Seite. 
: λείετριον is. λίεστριον͵ 113 ad 14 
λεκανόπωλις cca 121 ad 12 
λεοντοκέφαλος. ον. 84 
λίθος für Marmor 123 ad 4; 
À. λευκός 123 ad 4 
Aíctpiov . 59 oben. 60 ad 17:8. 


70. 78ad 5. 113 ad 14 


udpuapoc 123 ad 4 
uecoAafeiv 89 ad 61 
μιλτολογεν. . , 118: 
μίλτος. 118: 
γόμαιος 113 oben 


γόμος — Schicht . 96. 112 ad 13 


ξεῖν 114!; für Bildhauerarbeit 35 


ξοῖς . . 117! 
ξύειν 118 δὰ 14 
ξύλομα (sic). 129 ad 9/10 
ξυςτήρ 113 ad 14 
ὀδός 42 ad 104 
οἰκήματα. 123 ad 6 
οἰκοδομεῖν . 127 unten 
ὅλος bei Fugen 119 oben; 

b. Steinen. 90 ad 72 
ὁμαλῆς.. . 40 
ὁμαλίζειν — 57 ad 1. 70. 78 ad 3/4 
ὁμαλῶς . . 620ben 
ὀρθός — senkrecht 71 oben. 

114. 116*; ὁ. γόμφος 59 

ad 9; 6.2 wagrecht 71 oben 
ópOoctdrai im engeren Sinne 

80; im weiteren S. . 84/8 
tdYoupocC . . . . . 80 
παρὰ τὸ ἔργον. 63 ad 24 


παραιετίδες 34 f. ; m. ἡγεμόνες 34 


παραξεῖςθαι. . . . 77ad3 
Tapacrdbec . 30/2. 43 ad 53ff. 
παραςτάματα 87 f. 90 ad 65/7; 

f. τοίχια 87 f. 
παρατέμνειν. 411. ad 20 


 —  — un — ^ — |  —  — — A — —  — 4. 


Griechische Bauinschriften. 137 


Seite. 
πελεκᾶν 89. 40. 111* 
περὶ γόμφῳ. 59 ad 8 
περικόπτειν. ... 602t 
περιξεῖεθαι. 70. 77 ad 3 
περιτένεια 52. 60 ad 17 
περιφέρεια. 88. 132 
πέτρα ὁμαλής. e. 40 
πῆχυς, crepeo0 π.. 109 44 9 
πινάκια. 43 δὰ 88. 
πλάτος für Frontlünge 34 
oben. 35. 37; für Hóhe . 71 
πλευριαῖα θύρετρα 88. 127 
πλινθίδεςε. . . . . . . 808. 
πρόδομος 90 δα 71 
προςαγωγεον. . . . . 116 
T pocOeuéAov 94 unten 
TpócOev, τὸ. . . . . . 52 
Tpoceiretv . . 43 ad 88f. 
προςτυχίζειν 881. 48 δὰ 881. 
61 δὰ 20 
πύλαι... . . . . . . 129 
ctepeóc bei Fugen 117 ad 18 
«τερεοῦ πῆχυς. 109 ad 9 


crépupoc 43 ad 57f.; bei 


Fugen . 117 ad 18 
«τοιβά. 108 ad 5 
croixoc . 112 ad 13 
«τρῶμα 86 f. 108 ad 5 
«ςτρωματίζειν 43 ad ὅ8 ff. 


ςτυλοβάτιι. . . . . . 38 


Seite. 
cóiuunAvoCc . . . . ὁ 118! 
ευναρμόττειν . . . . . 107 
cuvcrpuvvovdt. . . . . 107* 
cuvTiOÉvat 41. 57 ad 1/2 
ςφῦρα. 115 ad 16 
τέμνειν . 41. ad 20. 
111 ad 12 Mitte 
τετραποδία.. 68 ad 33/4 
τιθέναι. . . . . s. 41 
τοίχια Tapactduara . . . 871. 
τοιχοδομεῖν. , 11884 13 
τόπος. 107'. 107 ad 5 
τριημιπήχιος 111 ad 11 Mitte 
τυκίζειν 61 δὰ 20 
τύχος. 61 ad 20 
ὑγιής. 20. 22. 23|5 Sp. 1. 41. 
42 ad 32. 71 oben. 85 
ὑπαρχιτέκτων. 71. 79 ad 7/8 
ὑπό c.gen. des Werkzeugs 
117 ad 18 
ómopatfpecc . . . . . . 88[7 
ómoboud . . . . . . . 1085 
ὑποξεῖν 118 δὰ 14 
ὑποτομή. e. 112 
ὕψος für μῆκος ἃ. πάχος, 21 
Χία δόκωεις. 129 ad 9/10 


χωρίον 1073, 107 ad 5 


Zu Inschrift I. Tafel 1. 


10 


A, Z. 7—16 links. 


H. Lattermann, Griechische Baninschriften. Verlag von Karl J. Trübner in Straüburg. l 


" FT l4 LV. Y ὌΧ 
tnt ν ΣῪ T Ln 7 ^ 
PO ZLic lbhaana 


A€TCT", | £NOX AND 
TILDEN FCUNOA ANS, 


Zu Inschrift I. Tafel II. 


H. Lattermann, Griechische Bauinschriften. Verlag von Karl J. Trübner in Strafburg 


^ — &4^ 


$8 


Tafel 1Π]. 


4A* 


E “Ὁ νον 


Zu Inschrift II. 


,ν — AD S 060 ru 
socuttu x a ND vua : 
i. Wwz- p | p QT. -eLÉpw 
t-[-S V — ao 1-d-9 i £ZWiq0.—à « ὦ) 


^ " Ἣν Ax nd μ-{0υ! [- J T b 
D iwponnoibwfet serui pei i 


a 

JUPE ^ T. ^. τ 
Voasa«iovl- d£oz-ou-VX—engc ΣΘ συ τοῖς ως 

2. f —-—c o. 
4 (c. co X. Veto Eq.» πον βιγσμς ».. Ἐν «τ εξ 7 -- 245. x N X-Z —n^ : 
&ez4zWmCtr-oleco*v-—d44aorM—9o' 09 o7 iN ECY Mp gv. 
FII«CAZ SW t4Wsle c9 Listo Sx οὐ εν 4 ἐν | 
£Wi-oO0. «CV 0] j-x M υτ {4 boca Xt. 
τον - 2. . Ν S , » v - 
gWCZAbee-tregf-neWWCoMU Luc ΟΞ τ δ τι 
AC Υ ΣΟ» τ κυ 2 --οὐὺὺ Ζ - ἀμ Το δ aie e (4 nn vYdo. 
ΕΚ ἐς κι déoHu«0ZOSC Eu LI VIW ^io Eois um. C bzkli. 
a ol gqs2 du -O0--L It Ww κὸ es ἃ. utt! le "NN 4) 

— " i. !' — 2s - e . - M , t 

ΜΞ t.c 4^ mac ^i l 4. - £134! Ó &. ἐκ οι] M παι A é 9 ΠΩ wo - 


| 
n 


Can 4MWEPZüi τοι το (4 T vo δὰ wo D 


ul oe 
1 t mn. 
" * σ΄ δὶ Δ z'| L- τι Φύσα “ — -— E77. 
"ΦὌ ΔΜ Ο ἜΘ ΤΙΣ ὦ LA Lt "a4 ἴ--- DAT A ur --} 
DEP MEE RDLRPRDURPUR OE 3 —-UIL F4 c v eer max TEE lo à emu ume T x POT ME EL 
«3 


- 3 & 


δὴ e 


25 


Verlag von Karl J. Trübner in Straüburg 


Ἡ, Lattermann, Griechische Bauinschriften. 


*2 


Zu den Inschriften 1V-VI. Tafel IV. 


G 


H. Lattermonn, Griechische Bauinscbriften. Verlag von Karl J. Trübner in Straüburg. 


q 


& 


VERLAG. VON KARL ]. TRÜBNER IN STRASSBURG. 


Dissertationes philologicae Argentorátenses selectae. 


Vol. 1. 89. 412 p. 1879. (Nicht mehr einzeln zu haben) — . 4 Y — 

Küllenberg, R., De imitatione Theognides. — Schneidewin, H., De syllogis 
Theognideis. — Luckenbach, H., De ordine rerum a pugna apud Aegospotamos com- 
missa usque ad triginta viros institutos gestarum. — Buenger, G., De Aristophanis 
Equitum Lysistratae Thesmophoriazusarum apud Suidam reliquiis. — Hoffmann, M., 
Index grammaticus ad Afrícae provinciarum Tripolitanae Byzacenae Proconsularis titulos 
latinos. 


— Vol. II. 89. 468 p. 1879. (Nicht mehr einzeln zu haben.) AK — 
Gneisse, C., De versibus in Lucretii carmine repetitis. — Sadée, L., De Dionysii 
Halicarnassensis scriptis rhetoricis qnaestiones criticae. — Thielmann i P h., De sermonis 


proprietatibus quae leguntur apud Cornificium et in primis Cieeronis libris. 
— Vol. Ii]. 89. 269 p. 1880. (Nicht mehr einzeln zu haben.) AK 5 — 
Reusch, A, De diebus contionum ordinariarum apud Athenienses. — Pickel, C., 


De versuum dochmiacorum origine. — Zarncke, E. De vocabulis Graecanicis quae 
traduntur in inscriptionibus carminum Horatianorum. 


— Vol. IV. 89, 412 p. 1880. | AK — 

Puchstein, O., Epigrammate, Graeca in Aegypto reperta. Adjectae sunt tabulae 
duae. — Groth, A., De M. Terenti Varronis de lingua Latina librorum codice Florentino.— 
Heydemann, V. De senatu Atheniensium quaestiones epigraphicae selectae. — 
Vogt, F., De metris Pindari quaestiones tres. — Pulch, P, De Eudociae quod fertur 
violario. 


— Vol. V. 89. 865 p. 1881. (Nicht mehr einzeln zu haben) AAT — 
Hanssen, Fr, De arte metrica Commodiani. — Deipser, B., De P. Papinio 
Statio Vergilii et Ovidij. imitatore; accedit appendix critica. — W üst, G., De clausula 
rhetorica quae praecepit Cicerd quatenus in or&tionibus secutus sit. — Pohl, A., De 
oratione pro Polystrato Lysiaca. 
— Vol. VL 89. 880 p. 1882. A0— 
Schrüder, F., De iteratis apud tragicos Graecos.— M tüllensiefen, P., De titulorum 
Laconicorum dialecto. — Loeffler, F. J., De Calphurnio Terentii interprete. 
— Vol. VIL. 89, 318 p. 1882. A7 — 
Crohn, H., De Trogi Pompei apud antiquos auctoritate. — Cramer, A De Manilii 
ui dicitur elocutione. — Galland, C., De Arcadii qui fertur libro de accentibus. — 
., Ploen, H., De copiae verborum differentiis inter varia poesis Romanae antiquioris genera 
intercedentibus. 
— Vol. VIL. 8*. 800 p. 1885. «46 -- 
Doermer, W., De Graecorum Sacrificulis qui ἱεροποιοί dicuntur. —Luthmer, 2. 
De choriambo et ionico ἃ minore diiambi loco positia. — Scheele, L, De Sorano 
Ephesio medico etymologo. — Schrader, P., De particularum -ne, anne, nonne apud 
Plautum prosodia. 

. Bartels, E, De Terentii memoria apud Nonium servata. — Grupe, Ed, De 
Iustiniani Institutionum compositione. — Feldmann, W., Analecta epigraphica ad his- 
toriam synoecismorum et sympoliiamm Graecorum. — Ritter, C. De Pindari studio 
nomina variandi. — Róhricht, A. Quaestiones scaenicae ex prologis Terentianis 
petitae. — Lucius, Á., De crasi et aphaeresi. 

— Vol. X. 8^, 298 p. 1886. 4&4 6— 


Herbrecht, H., De sacerdotii apud Graecos emptione Venditione. — Blase, H. 
De modorum temporumque in enuntiatie cotidicionalibus Latinis permutatione quaestiones 


selectae. — Ehrismann, H., De temporum et modorum usu Ammianeo. — Henricus 
zur Jacobsmuehlen, Pseudo-Hephaenstion de metris. - 
— Vol. ΧΙ. 89, 403 p. 1894. AK — 


V oltz, L., De Helia Monacho lsaaco Monacho Pseudo-Dracone scriptoribus metricis 
Byzantinis. — Rauscher, G., De scholiis Homericis ad rem metricam pertinentibus. — 
Brokate, H., De Theophilinae quae fertur Iustiniani institutionum Graecae paraphraseos 
compositione. — Caesar, H., De Plauti memoria apud Nonium servata, — Buck, C, 
De scholiis Theocriteis vetustioribus quaestiones selectae. 


— Vol. XII. 80, 533 p. 1908. -«K 15 — 
Hürth, X., De Gregorii Nazianzeni orationibus funebribus. — Reis, P., Studia Tulliana 
ad »Oratorem« pertinentia. — Bloch, R., De Paeudo-Luciani Amoribus, — Jeuckens, ΒΕ. 
Plutarch von Chaeronea und die Hhetorik, 


— — Vol. XIII. 8o. 33'Á4 Bogen. 1908. A 15.— 
Coulon, V., Quaestiones criticae in Aristophanis Fabulas. — Albertus, J.,, Die Ttapa- 


κλητικοί in der griechischen und rómischen Literatur. — Lattermann, H., Griechische 
Bauinschriften. 


— — Vol. XIV. 8». Im Erscheinen begriffen. 


Druck von M. DuMont Schauberg, Straüburg 


. 


-9. 


" . 
. 
E] . 
. 9 L] 
. 
* 
E 
4 
i 
J 
. 
. 
I 
- 
* 
, 
. 
i 


E ON